Файл қосу
Мал шаруашылығы
|Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі |
|Семей мемлекеттік педагогикалық институты |
|Тарих және филология факультеті |
|Тарих кафедрасы |
| |
| |
|Құжат СМЖ 4 дәрежелі | | |
| | |ОӘК |
|Қазақстандағы аграрлық | | |
|қатынастар тарихы |Редакция №1 | |
|Оқу- әдістемелік кешені | | |
|тарих мамандығына | | |
|арналған | | |
«Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы»
Оқу-әдістемелік кешені
Семей – 2013.
1. ҚҰРАСТЫРҒАН:
«Тарих» мамандығы үшін ҚР МЖМБС 3. 08 Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік стандарты және «Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы»
пәнінің типтік оқу бағдарламасы негізінде жасалған.
Құрастырған «Тарих» кафедрасының профессоры
Байсарина Қ.Қ.
2.ТАЛҚЫЛАНДЫ:
2.1.Тарих кафедрасы мәжілісінде талқыланды.
Хаттама № 2013 жыл
Кафедра меңгерушісі: Мухамеджанова
Р.Ж.
.
2.2.Тарих және филология факультетінің Оқу-әдістемелік бюросында
мақұлданды.
Хаттама №
2013 жыл
Факультеттің ОӘБ-ның төрайымы: Тохметова Г.М.
Мазмұны
Жалпы ереже
Курс туралы мәліметтер
Глоссарий
Силлабус
Дәрістер және семинар сабақтарының қысқаша мазмұны
Дәрістер мазмұны
Cеминар сабақтары, әдістемелік нұсқау
Әдебиеттер
Студенттердің оқытушы ның басшылығымен орындалатын өздік жұмыстары
Өздік жұмыс тапсырмалары
Тест сұрақтары
Пән бойынша студенттер білімін бағалау жүйесі
Глоссари
Қоналға – қызмет бабымен келе жатқан әкімшілік шенділерді жеткізіп
салу, қарсы алу және азықтандыру жөніндегі міндеткерлік.
Хараж – алым-салық жүйесіне қатысты термин, өнім түріндегі рента
негізінен «хараж» деген атпен мәлім; бұл терминнің синонимі – мал
(Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI –
первой половине XIX века. Ташкент, 1970. Т. 2. С. 148)
Даруға – моңғол билеушісі, ханның қаладағы орынбасары; даруғаның
міндеті: жалпы басқару, алым-салықтың дұрыс түсуін және міндеткерліктердің
уақтылы орындалуын бақылау. XV – XVI ғасырларда «даруға» терминінің
мағынасы әлдеқайда кеңейіп, билеуші, басқарушы, жалпы меңгеруші, қазынаның
пайдасына міндеткерлікті өндіріп алу бастығы, губернатор дегенді білдірген
(Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. М.; Л., 1950. С.
471).
Хәкім – ханның тағайындалуы бойынша әкімшілік және соттық қызметті
атқарушы қаланың не облыстың билеушісі.
Нөкер – моңғолша сөзбе-сөз дос деген сөз. Жауынгер, қызметші. Өз
көсеміне қызмет етуге міндеттенген ерікті жауынгер дегенді білдіретін
термин. Түркі халықтарында «нөкер» термині «жасақ», «әскери қызметші»
дегенді білдірген (МИКХ. С. 500).
Аймақ – тайпа, ру деген мағынаны беретін «омақ», «обақ» деген сөзбен
теңдес; XV−XVIII ғасырлардағы мұсылман шығармаларында да осылай қолданылады
(МИКХ. С. 494). (246 бет)
Ауыл - қазақ халқының ең бірінші қоғамдық ұйымы.Ол туыстас, қандас
жақын адамдардан немесе бірнеше отбасынан құралған.
Ата – аймақ - жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан құралады.
Айттыру құдалығы - қыз бой жеткенде айттырылады.
Айыр қалпақ - аса қымбат матамен тысталып, ішіне жұқа киіз немесе қалың
мата салынып сырылып тігілетін ер адамдардың бас киімі.
Жүз - бірнеше ұлыстың тайпалар одағы негізінде бірігуі.
Жайлау - селеулі жазық дала мен биік таулардың аралығындағы шалғынды
кеңістік , таза су, отты жер,қоңыр салқын ауа.
Зеңгі баба - сиыр малының пірі.
Киіз үй - жайылымнан-жайылымға көшіп отыру жағдайында қолайлы жеңіл
құрама үй.
Кереге - киіз үйдің қабырғасы.
Кимешек - жасамыс (егде) әйелдер киетін бас киім.
Көкірекше - жейденің немесе көйлектің сыртынан киетін жеңсіз, жеңіл киім
Кебеже - азық-түлік сақтауға арналған үлкен сандық.
Келі - тары, бидай т.б.дәнді дақылдарды түйетін ұнтайтын қатты ағаштан
жасалған құрал.
Кесене - діни құрылыс, белгілі адамдардың құрметіне қабір басына
тұрғызылған.
Көген - қозы-лақ байлайтын ағытылмалы бұршағы бар, қыл арқанға тағылған
қысқа жіптер.
Қамбар ата - жылқы малының пірі.
Құйысқан- ат әбзелі. Ер-тоқымның алға сырғып кетпеуін қамтамасыз етеді.
Құрық - жылқышының мал баққанда ұстайтын құралы.
Қарын құда - бала анасының құрсағында жатқанда атастырылады.
Қозы күзем - қозылардың күзгі жүнін қырқатын мезгіл.
Тасаттық - құрғақшылық кезінде тәңірден жаңбыр тілеп құрбандық шалу рәсімі.
Туырлық - керегені жабатын киіз.
Түндік - шаңырақты жабатын киіз.
Үзік - уықты жабатын киіз.
Шекпен - түйе немесе қой жүнінен тоқылатын сыртқы киім.
Шаңырақ - киіз үйдің күмбезді төбесін құрайтын ең жоғарғы бөлігі
Шекшек ата - ешкі түлігінің пірі.
Шопан ата - қой түлігінің пірі.
Пост – тоталитаризм – коммунизмнен кейінгі дәуір. Мемлекет билік жүргізуге
жарамсыз.
Плюрализм – бұқараға рұқсат етілген пікірлердің ашық айтылуы.
Жекешелендіру –жеке азаматтар мен заңды тұлғалардың мемлекеттік меншік
нысандарын немесе мемлекеттік акционерлік қоғамдардың акцияларын
мемлекеттен сатып алуы.
Инфляция – ақшаның құнсыздануы.
Акция – құнды қағаз, қорлық құндылық.
Президент – президенттік және парламенттік басқару жүйесі бар елдердегі
мемлекет басшысы.
Қайта құру – бұрынғы Кеңестер Одағына 1985 ж. М. Горбачевтың билікке
келуіне байланысты пайда болған термин, елдегі саяси әлеуметтік –
экономикалық салаларға реформа жүргізу.
Авторитаризм – (лат. Autoritarisme- негізін қалаушы, жасаушы және
auctaritas – пайымдау, пікір, билік, ықпал) – 1) антидемократиялық саяси
режим, 2) саяси өкімет билігінің антидемократиялық тұжырымдамасы, 3)
қоғамдық санада беделді, атап айтқанда өкімет билігін абсолюттендіру
элементтерінің етек алуы.
Агломерация – («aggiomerare» латынша «қосу», «толықтыру» деген сөзден
алынған.)
Біртұтас аумақтық өндірістік кешен негізінде пайда болып, ірілі – ұсақты
қалашықтар мен ауылдардан құралған қоныстық жүйе.
Агностицизм – ( грек.а- теріске шығару және gnosis – білім) – дүниені танып
білу мүмкіндігін толық немесе ішінара теріске шығаратын ілім. Терминді
ағылшын жаратылыс зерттеушісі Гекели енгізген. А – нің гносеологиялық
негізі мән мен құбылысты ажырату.
Азаматтық – адамның нақты бір мемлекетке саяси және құқықтық қатысы.
Мемлекеттің және оның билігіне бағынатын адамның арасындағы өзара қарым-
қатынасты білдіреді.
Аккультурация – (лат.adcuitura – білім, даму) – белгілі бір халықтың
мәдениеті жоғары дамыған басқа бір халықтың мәдениеті жоғары дамыған басқа
бір халықтың мәдениетін толық немесе жартылай қабылдауы нәтижесінде болатын
мәдени өзара ықпал процесі.
Актуальдандыру – (лат.actualis – қарекетшіл)- болмыстың өзгерісін
білдіретін ұғым. Осы ұғымда қозғалыстың тек бір жағы ғана: болмыстың,
мүмкіндік ахуалынан шындық ахуалына көшуі ғана ашып көрсетіледі.
Акциденция (лат.accidens – кездейсоқтық) – мәндіден, субстанциялықтан
өзгеше түрде заттың уақытша, өтпелі, мәнсіз қасиеті. Бұл термін тұңғыш рет
Аристотельде кездеседі; схоластикада және XVII-XVIII ғ. Философиясында кең
таралды.
Әлеумет (лат.socium – ортақ)- әлдебір мәнді қарым-қатынастағы адамдардың
өмір сүру жағдайларының бірлігімен сипатталатын тұрақты да үлкен қауым.
Әлеуметтік позиция - әлеуметтік құрылымдар, топтар мен ұйымдардың
қарамағында және қоғамдық еңбекті бөлу жүйесінде адамның алатын орны.
Билік – адамның, топтың, әртүрлі таптардың іс-әрекеттеріне шешуші әсер
ететін, идеологияға ықпалының негізінде және ұйымдастырушы құқықтар арқылы
жүзеге астын механизм.
Босқындар – қоғамда белгілі бір күштердің (саяси, экономикалық, этникалық
қысым, соғыс, табиғи апат) қысымына қарсы тұруға, төзуге шарасыз болудың
әсерінен өз елінен басқа бір елге көшуге мәжбүр болған адамдар.
Босқыншылық – қалыптасқан саяси-әлеуметтік, экономикалық және табиғи –
климаттық ауыр ахуалдарға, апаттарға байланысты адамдардың атақоныстарынан,
тұрғылықты мекендерінен амалсыз босып, ауа көшулері.
Жекешелендіру –жеке азаматтар мен заңды тұлғалардың мемлекеттік меншік
нысандарын немесе мемлекеттік акционерлік қоғамдардың акцияларын
мемлекеттен сатып алуы.
Инфляция – ақшаның құнсыздануы.
Депозит – банкіге сақтауға берілген салым.
Акция – құнды қағаз, қорлық құндылық.
Президент – президенттік және парламенттік басқару жүйесі бар елдердегі
мемлекет басшысы.
Заң жобасы – заңның алғашқы мәтіні.
Қайта құру – бұрынғы Кеңестер Одағына 1985 ж. М. Горбачевтың билікке
келуіне байланысты пайда болған термин, елдегі саяси әлеуметтік –
экономикалық салаларға реформа жүргізу.
.
Курстың аты: Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы
Кредит саны: 3
СИЛЛАБУС
Байланыс ақпараты
1. Оқытушы бойынша мәліметтер
Лектор: Байсарина Қымбат Қабидолдақызы
Байланыс телефоны: 53-37-63
Тарих кафедрасы
2. Пән бойынша мәліметтер
Курс атауы: «Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы
3. Кредит саны: 3
Оқу формасы: күндізгі, негізгі оқыту бағдарламасы бойынша.
Курс- 4
Семестр-7
Сабақтар бекітілген кесте бойынша өткізіледі.
Кеңес беру сағаттары оқытушының басқаруымен студенттердің өзіндік
жұмыстарының кестесі бойынша өткізіледі.
I.ПӘННІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
«Қазақстанның экономикасының тарихын » пәні Қазақстанның қазіргі
аумағын мекендеген халықтардың экономикасы мен шаруашылықтарының
қалыптасуы мен даму ерекшелігін және заңдылықтарын тас ғасырынан бастап
қазіргі уақытқа дейінгісін, Қазақстан Республикасының экономикасын
реформалау мәселесін қоса ашуға арналған.
Берілген пәннің өзектілігі осы мамандық студенттеріне негізделшен.
Дәріс ( лекция ) курсы өзіне терең мәселелерді қосады. Мысалы, ертедегі
шаруашылық және әлеуметтік құрылым, түрік кезеңінің экономикасы. Ерекше
бөлімдер-шаруашылықтың өзгеруіне табиғаттың және сыртқы факторлардың әсері
(монғол шапқыншылығы, жонғар басқыншылығы, Ресейдің және ортаазиялық
хандықтардың отарлық саяаты, қытай факторы), сондай-ақ дәстүрлі қазақ
шаруашылығының XV-XVII ғ.ғ. арнайылануы. Одан әрі – капиталисттік
қатынастардың элементтерінің пайда болуы және XX ғ. 20-30 ж. Қазақстан
шаруашылығын мәжбүрлік құру, XX ғ. II-жартысындағы аймақтың аграрлық –
индустриалдық қалыптасуы. Қазақстан Республикасындағы экономикалық
реформалардың тарихының мәселелеріне ерекше назар аударылады.
Әлемдік білім кеңістігіне терең бойлап тәуелсіз Қазақстан өзін жоғарғы
оқу орнын бітіріп шыққан білікті мамандарын биік деңгейден көргісі
келетіндігі заңды құбылыс. Қазақстан мамандары дүниежүзілік саяси-
экономикалық додада басқа жұртпен тең түсіп, өз үлесін бөгдеге қолынан
бермей, білімді де білікті болуы жоғарғы оқу орындарындағы алатын білім
сапасына байланысты.
Бұл орайда Қазақстан тарихы пәніне қойылатын талаптар мен міндеттер
студент жастарды отансүйгіштік рухта тәрбиеленуге бағытталады.
Тәуелсіздігіміздің арқасында оқу жоспарына кірген халқымыздың төл тарихы
елеміздің нағыз патриоттарын дайындауда өз үлесін қосуға міндетті.
Қазақстан тарихы институтың барлық мамандықтары бойынша бірінші
курста оқытылады. Оның негізгі мақсаты Қазақстан жеріндегі ру - тайпалар
мен ұлыс - ұлттардың сонау көне заманнан осы күнге дейінгі тарихына
тоқталу.
Осыған байланысты пән өзінін алдына төмендегідей міндеттер қояды:
1. Халқымыздың тарихына байланысты қалыптасқан ұғымдар (дефениция) мен
парадигмаларға түснік беру
2. Қазақ халқының этногенезі мен экономикакалық тарихы, мемлекетінің
пайда болуы және оның өркендеуі, шаруашылығы және материалдық
мәдениеті жөнінде білім беру
3. Қазақ халқының әлем халықтар ортасында орны, олардың дүниежүзілік
өркениетке қосқан үлесі және қазақ мемлекетінің келешегі жөніндегі
көкейтесті мәселелерді талқылау.
Оқытушының негізгі мұраты- студент жастарға тек қана осы пән бойынша
терең білім беріп қана қоймай, олардың азаматтық позициясының қалыптасуына
ат салысу. Пәнді игерген маман елеміздің парасаты, іскер, жоғарғы
мәдениетті, патриот азаматы болуы керек.
Пәннің мақсаты –Қазақстанда экономика тарихының пәндердің негізгі
салаларын оқыту арқылы тәуелсіз еліміздің экономикалық тарих ғылымының
дамуына, оның тарихи оқиғаларының шынтуайттылық негізінде, жан-жақты толық
жазылуына үлес қосар зерттеушілер дайындау және материалдық-мәдени
ескерткіштердің ғылыми құндылығын анықтайтын, қамқорлыққа алатын азаматтар
тәрбиелеу. Сонымен қатар, қоғам дамуын, оның тарихын жалаң зерттемей, қоғам
мен қоршаған ортаны экономика тарихы н географиялық жағынан байланыстыра
зерттеу. Яғни, әрбір тарихи кезеңде физикалық, географиялық факторлар, ауа
райы, рельеф т.б. қоғам дамуындағы шаруашылықты ұйымдастырудың түрлерінің
қалыптасуына қалай әсер еткенін дәлелді баяндау және адам қоғамының дамуына
экономикалық дамуының тигізетін әсерін ашып көрсету.
Қазақ халқының экономика тарихын оқи отырып студенттер қазақ халқының
дәстүрлі шаруашылықтарының, қалыптасуымен даму жолын, шежіре деректерін
пайдалана отырып зерттеу әдістері мен тәсілдерін қолдану арқылы айырып
білсе, нумизматикадан әр түрлі қоғамдық-экономикалық формация
дәуірлеріндегі мемлекеттік бірлестіктердің ақша-тауар айналыстарын, өзара
экономикалық байланыстары мен сауда жолдарын, монеталар тарихын, ақша
атауларын, олардың жасалу жолдарын білсе, сфрагистика мен геральдикадан
тайпалар мен халықтардың өздеріне тән мөрлері мен елтаңбаларының тарихын,
даму жолын біліп, оларды танып-білудің әдістерін үйренеді.
«Қазақстанның экономикалық тарихы» Бағдарламада пәндердің аталған
салаларының ғылым ретінде қалыптасу деңгейі мен зерттелу дәрежесіне,
зерттеу әдістеріне де көңіл бөлінді.
Бағдарламада пәндер бойынша Барлық салалар бойынша негізгі мәселелер
Қазақстанға байланысты деректер негізінде жасалды.
Қазақстан экономика тарихы пәндер құрамына кіретін ғылым салаларының
Отан тарих үшін берер мағлұматы көп. Әсіресе қазіргі таңда қазақ тарихын
қайта зерделеп жатқан тұстағы маңызы зор. Сондықтан да болар XX ғасырдың
екінші жартысынан бастап тарих ғылымында бұл салалар Қазақстан экономика
тарихы деп атала бастады.
Оқу жоспарынан көшірме
|Кур|Семестр |Кредит |
|с | | |
|1 |Пәнге кіріспе. |1 |
| |Қазақстанның экономикалық тарихы пәні | |
|2 |Қазақстанның экономикалық тарихының мәселелері |1 |
| |тарихының деректемесі мен тарихнамасы | |
|3 |Қазақстан тас ғасырында: экономикалық аспект. |2 |
|4 |Қола дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының |2 |
| |шаруашылығы мен қоғамдық қатынстары. | |
|5 |Темір дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының |2 |
| |шаруашылығы. | |
|6 |Қазақстан жеріндегі отырықшы-егіншілік |2 |
| |шаруашылығы. | |
|7 |Ұлы Жібек жолы және Қазақстан аумағындағы |2 |
| |ортағасырлық мемлекеттердің экономикасы. | |
|8 |Қазақ хандығы: 15-17 ғ.ғ. халқы және ауыл |2 |
| |шаруашылығы. | |
|9 |XVII-XVIII ғасырдың басындағы қазақ халқының |1 |
| |дәстүрлі шаруашылығының дағдарысқа ұшырауының | |
| |себептерінің алғышарттары. | |
|10 |18-19ғ.ғ. 1-жарт: Қазақстанның |4 |
| |әлеуметтік-экономикалық жағдайы. | |
|11 |19 ғ. 2-жарт: - 20 ғ. басы Қазақстанның |2 |
| |шаруашылығындағы өзгерістер. | |
|12 |ХХ ғ. 20-40ж.ж. экономикалық жаңартулар. |2 |
|13 |ХХ ғ. 50-80 жж. Ауыл шаруашылығы. |2 |
|14 |Тәуелсіздіктің жариялануы және 90-жылдардағы |2 |
| |саяси-экономикалық өзгерістер. | |
|15 |Қазақстан жеріндегі экономиқалық реформалар және |2 |
| |оның алғашқы нәтижелері. | |
|16 |Қазіргі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық |1 |
| |жағдайы. | |
| |Барлығы |30 |
Лекция сабақтарының тақырыптары мен мазмұны
№1 лекция Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы пәні
Пәнге кіріспе.
Негізігі ұғымдар:пәнге кіріспе, экономикалық тарих, аграрлық қатынастар.
Жоспар:
1) Пәнге кіріспе. Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының қамтитын
мәселелері пәні, оның басқа да қоғамдық ғылымдардың ортасындағы орны
2) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының мәселелері пәнінің
мақсатымен міндеттері
3) Пәнінің басқа да қоғамдық пәндермен ара қатынасы және байланысы.
Мақсаты: Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының қамтитын мәселелері
пәні, оның басқа да қоғамдық ғылымдардың ортасындағы орнымен таныстыру
курстық пәннцң мақсатымен міндеттерін айқындау.
Мақсаты:Қазақстан орта ғасыр тарихы пәнінің мазмұнымен мақсат міндеттерімен
таныстыру.
Лекция
1.Пәнге кіріспе.Қазақстан экономикасының тарихы пәні, оның басқа да
қоғамдық
ғылымдардың ортасындағы орны. Қазақстан экономикасының тарихынның
кезеңдері: Бірінші кезең - бұдан 1,5 мыңжыл бұрынғы ғұн нәсілдері -
түркілер - Ашина руының түркілері - Ордос алабынан ауған жүнді (жуан-жуан)
тайпаларының ежелгі ақсүйек әулетінен тараған ұрпақгар. Осы үрдістер
тоғысында тұңғыш Түркі қағанаты - Мәңгілік Ел бой көтереді. Бұл үшінші
империя Байқалдан Каспийге дейінгі аймақты қамтыды.
Ұлы жібек жолы түркілер мемлекетінің экономикасының дамуына да оң ықпал
етті.Халықаралық сауда ролін атқарды.
Екінші кезең. Бұдан 1300-1100 жылы бұрын түркі халықтарының рухани
орталығы Шығыста, Орхон-Енисей өңірінде болды. Ежелгі қырғыз мемлекетінің
ескерткіштері, Тоны көктің, Күлтегіннің руникалық жазулары Орхон-Енисейдің
құлпытастарында таңбаланды. Түркі ұлттық рухының осынау тегеуріні X ғасырда
"Манас" эпосында өзінің табиғи жалғасын тапты. Үшінші кезең. ХІІ-ХІҮ
ғасырлар. Қазақтың ең алғашқы қасіреті Шыңғыс әулетінің шабуылынан
басталды. Бұл жойқын күші бар сойқанды шабуыл ел экономикасының дамуын
тежеді. Бұл кезенңің басыңда атақты Майқы би дүниеге келді. Ел аузындағы
аңызға қарағаңда ол біздің тарихымыздағы билер институтының түп атасы.
Бар қазақтық басын біріктіруге жұмылған Майқы би әйгілі қазақ
шежіренамасының негізін қалаушы болды.
Ел аузындағы аңыз бойынша халықтың санасына үш жүздің бас таңбаларын
тасқа қашаған сол кісі екен дейді. Үйсіндердің нысаны – Ту, арғындардың
нысаны – Көз, алшындардың нысаны – Найза содан қалса керек.Әр рудың таңбасы
болды. Малдарына өз таңбаларын соғу арқылы танымал етіп отырды.
Бір ғажабы, қазақ халқының негізгі төрт мұраты дәл сол тұста
тұжырымдалыпты. Олардың үшеуі үш жүзден жауынгерлік ұраны: Ұлы жүздікі –
Бақтияр – бақыт, Орта жүздікі – Ақ жол – әділет, Кіші жүздікі –Алшын –От-
ана болса, барлық қазақтардың ортақ ұраны – Алаш ұғымына біріккен.
Дәл осы кезенде халықтың әзі – Шыңғысхан әулетінің бұғауына іліккен еді.
Халық руханияты сол заманның ең бір қуатты империялық идеологиясы –
шыңғысшылдықтың ықпалына түседі. Шыңғысшылдық ақырына дейін түсінілмей
қалған бір дін болып енді. Өйткені бұл тежеу білмес тегеурінді қара күш пен
тентек мінезді дөрекі қайсарлық қана емес, Шыңғыс әулетінің ұлы
империясының ұстынына тірек, ұстынына көрік болған рухтың революциясы еді.
Ол уақытқа дейін үстемдік еткен далалықтардың түркішілдігі, оғызшылдығы,
ұрандары (жүздік және жалпы алаш), олардың бұрынғы шежіресі жаңа
шежіренамаға тарихи тамырласа кірігіп кетті және ішінара халықтың
зердесінен өшіп қадды.
Осы кезден бастап іс жүзінде тегі басқа ақсүйектердің екі тармағы –
төрелер мен қожалар – түркілердің ру-тайпалық ақсүйектерінен биіктеу
мәртебе алды да, оларды саяси және рухани биліктен ада қылды. Төрелер
Шыңғыс әулетінің ұрпақтары, ал қожалар Мұхаммед пен оның үмбеттерінен
тараған рухани биліктің иелері. Уақыт өте келе, бұл екі тармақ екілдерінің
өздері де жергілікті халықпен кірігіп, олардың әдет-ғүрпын, дәстүрін
қабылдап, қазақ халқының жалпы руханиятына сіңісіп кетті.
Төртінші кезең. XV-XVII ғасырлар. Алғаш қазақ хандығы құрылған кезең.
Шамамен 1466 жылдардан бастап, жалпыхалықтық руханияттың табиғи дамуының
негізі қаланды. Біріншіден, халық рухының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен
айтқыш абыздардың жырларынан көрінді. Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау
шығармаларында шынайы қазақ руханияты қалыптасып дамыды. "Қобыланды батыр",
"Қамбар батыр" сияқты батырлар жырында, "Қозы-Көрпеш - Баян-сұлу", "Қыз-
Жібек" және басқа дастандарға қазақтың ұлттық рухы тұп тамыр ретінде
негізге алынды.
Екіншіден, нақ осы уақытта, Жәнібек пен Керей хандар Жетісуға көшіп
келіп, ел басқара бастағаннан кейін, қазақ өзінің тарихи төл атымен атала
басталды.
Үшіншіден, дәл осы тарихи дәуірде халықтың жауынгерлік рухы тағы бір
тамаша оқиғадан көрініс табады. XVII ғасырдың бірінші жартысында үш жүздің
үш ұлы биі –Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би –Тәуке ханмен бірге "Жеті
жарғы" атты тарихи қүжатты қабыддайды. Бұл киелі "жеті" санын нысан өткен
киелі парыздан, қасиетті ережеден тұратын қазақ құқығының алғашқы кодексі
еді.
Ел экономикасы осы кезеңдердің барлығында дәстүрлі көшпенді шаруашылық
сипатында қалыптасып дамып отырды.
2. Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы пәнінің мақсатымен міндеттері.
Бүгінгі дүние әлемге, өркениетке, мемлекетке, ұлтқа, ұлысқа, ағайын-туысқа,
қалысқа бөлінеді. Қазақ ұлты бірден жаратылған жоқ, оның бір неше мың
жылдық өсу, даму динамикасы бар.
Тарихтың негізгі миссиясы – ұлттың руға, тайпаға, арыс ка жүзге белінуі
үшін емес, оның тұтастығына, туыстығына ортак тілі, ортақ діні, ортақ ділі,
ортақ Отаны, елі, жұрты барына талдау жасауға арналған. Ұлттық сананы
қалыптастыру, өткеннен сабақ, ғибрат алу, болашаққа үмітпен қарау, зерделеу
болады. XXI ғасырдың Қазақстан азаматы, өзін Қазақ мемлекетінің өкілімін
деп санайтын адам қазақ ұлтының экономикасының тарихын білуге тиіс. Тарих
уақытпен байланысты ұғым. Қай ғасырда, қай жылы, қандай оқиға болды? Оның
халқымыз, үлтымыз үшін қандай мәні бар-осы бізге аса қажет. Бүгінгі танда
ұлттың тарихын білу керек дегенде, ең алдымен мемлекетіміздің, ұлтымыздың
қалай қалыптасқандығын тануымыз керек. Сонымен әр Қазақстан азаматының
ұлттық сезімін өзінің сол ұлттың мемлекеттің өкілі екендігін біддіруге
байланысты ұлттың тарихын білу, әрине, үлкен шаруа. Егер XXI ғасырдың
азаматы ұлтының өткенін білсе, ұлттың қалай қалыптасып, қанша қан төгіп,
өзінің жерін, елін, ұлттық дәстүрін сақтап қалғанын білсе, ол адам, ол
азамат өзінің үлтқа деген ішкі сезімін одан әрі күшейте түседі. Ұлттың
экономикасының тарихын білу керек деген сөзді өзіме жақындатып пайдалансам
- өзімді-өзім тану деген соз. Кімде-кім өзін сол ұлттың өкілімін деп
таныса, санаса, сондай сезімді қалыптастырғысы келсе, онда сол ұлттың
тарихы арқылы адам өзін-өзі тану керек.
Яғни, тарихтың ішінде жүрген бір бөлшегі екенін сезіну қажет. Сонда ғана
ол өзінің үясын тапқан қүс сияқты, өзінің жерінде, елінде, өзіне тән үлкен
тарихи, қоғамдық ортада жүргенін сезінеді. Сонда ғана адам өзін толық қанды
адаммын деп санай алады. Ал енді қай үлттың окілі екенін білмей, айдалада
лағып жүрген, қайда барарын білмей адасып қалған адам ешуақытта ешкімге
жақсылық әкелмейді.
Сонымен, үлтыңның тарихын білу арқылы өзіңнің ор-нынды, ортанды біліп,
өзіңді-өзің тани алатындай жағдайға келгенде гана толық қанды XXI ғасырдың
азаматы бола аласың. Сондықтан Қазақ тарихын білу барлық азаматтарға шарт.
Егер ұлттық сезім болмаса онда үлттың халі мүшкіл болады, ұлттың тілі де,
діні де, дәстүрі де – барлығы құр әншейін жасанды нәрсеге айналып кетуі
мүмкін. Ал ондай ұлт кез келген басқа үлттың жетегінде кете беретіндігі
даусыз. Ұлттың өзінің нық, өз аяғынан тұратындай, өзін-өзі танып, өзін-өзі
сыйлайтындай дәрежеге келуі ұлттық сезімнің пайда болуына байланысты.
Ал ондай сезімді тудыратын нәрселер – өзін-өзі тану, жақсылап тану, жақсы
жағынан тану.
3. Пәнінің басқа да қоғамдық пәндермен ара қатынасы және байланысы.
Тарихи деректанудьщ жалпы тарих ғылымындағы алатын орнын анықтау үшін
оның қосымша тарихи пәндер мен және басқа да тарихи зерттеулердің ара
қатынасына зер салу керек.
а) Қосалқы тарихи пәндермен ара қатынасы.
Тарихи деректерді зерттеумен көптеген қосалқы пәндердің айналысатыны
белгілі. Олардың жалпы саны 30-дан асады:
– эпиграфика – тастағы, металдағы, сүйектердегі, ағаштардағы жазбалар;
– нумизматика – теңгелердегі жазулар;
– сфрагистика – мөрлердегі жазулар;
– геральдика – ел таңбаларындағы жазулар;
– полиграфия –жазу материалдары мен құралдарын, жазу ерекшеліктерін
зерттеу;
– папирология – папирустардағы жазуларды зерттеу;
– текстология – әдеби ескерткіштердегі текстер тарихын зерттеу;
– дипломатика – заң актілерін зерттеу;
– хронология – тарихи оқиғалардың дәл уақытын анықтау;
– метрология – өлшем жүйесін тарихи дамуында зерттеу;
– арихи география – өткеннің географиялық тарихын зерттеу;
– генеалогия – адамзаттың, жеке адамдардың шығу тегін зерттеу, т.б.
Бұл пәндердің даму барысында олардың зерттеу шеңбері де кеңіп отырады.
Дегенмен, арнаулы тарихи пәңдердің қай-қайсысы болсын өзінің зерттеу
объектісі жағынан да, тәсілі мен шеңбері жағынан да деректанудан әддеқайда
шектеулі.
Деректану ғылымы деректердің тек кейбір түрлерін, типтерін немесе
топтарын (теңгелер, актілер, жылнамалар, заманхаттар, т.б.) ғана зерттеп
қоймайды, ол барлық тарихи деректердегі салынған мағлұматтарды қоғам
дамуының заңды жемісі ретінде зерттейді. Сондықтан оның шеңбері барлық
жағынан қосымша пәндерден әлдеқайда кең.
Қазіргі деректануда екі проблемалар кешені қаралады.
1. Теориялық-әдіснамалық проблемалар:
– тарихи шындықтың дерекке енуі және бейнеленуі;
– тарихи деректің әлеуметтік табиғаты, оңдағы субъек-тивтіліктің ара
қатынасы;
– тарихи деректерді жіктеу;
– деректердің ғылыми қүндылығын анықтау принциптері мен тәсілдері жоне
т.б.
2. Нақты-қолтаңбалық проблемалар:
– деректердің нақты түрлері мен типтеріне шолу жасау және екшеу;
– нақты ескерткіштерге деректанулық талдау жасау;
– деректерден алынған мәліметтерді нақты тарихи індеттерді шешуге
пайдалану тәсіддері және т.б.
Қазақстан тарихының деректану курсының проблемалары мен құрылымы оның
алдында тұрған негізгі міндеттермен айқындалады. Олар:
– ғылымның қазіргі даму дәрежесіне сай деректанудың теориялық және
өдіснамалық саласынан білім беру;
– пайда болған және сақталынған тарихи деректер кешені туралы ақпарат
беру;
– тарихи зерттеудің даму қажеттілігінен шыға отырып, олармен жүмыс
істеу тәсілдерін жетілдіру.
Сонымен, теориялық-әдіснамалық, ақпараттық және едістемелік мәселелер бір-
бірімен байланысты қаралады.
Әдістемелік мәселелерді ашу деректерге шолу жасаумен қатар жүргізіледі,
бұл жағдайда басты назар, негізінен, деректер жеткізген фактілер мазмұнына
емес, әр түрлі деректердің ақпараттар беру ерекшелігін көрсетуге бөлінеді.
Бекіту сұрақтары:
1. Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы курсының пәндік мақсты қандай?
2. Қазақстандағы аграрлық қатынастар қандай кезеңдерге бөлінеді?
3. Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы пәні қай кезеңдердің аралығын
қарастырады?
Әдебиеттер: Н-1,3,4,5,.Қ-2,3,4,11,14
Бекіту сұрақтары:
1) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының қамтитын мәселелері қандай?
2) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының пәндік мақсаты неді?
3) Пәнінің басқа да қоғамдық пәндермен ара қатынасы және байланысы қалай
жүреді?.
№2 лекция ) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының мәселелері
тарихының деректемесі мен тарихнамасы.
Жоспар:
Негізігі ұғымдар: Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының қамтитын
мәселелері қандай?
2) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының тарихнамасы
1) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының деректемесі.
2) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының тарихнамасы.
Мақсаты: Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының деректемелерімен оның
пәнге байланысты деректік маңызын көрсету.Қазақстанның аграрлық қатынастар
тарихының тарихнамалық негіздеріне мінездеме беру.
Лекция.
ХІV-ХV ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанның тарихы ашып көрсетілетін
орта ғасырлар авторларының нарративтік тарихи еңбектері негізінен Темір
ұрпақтары тобының шығармаларынан тұрады. XV ғасырдың екінші жартысы - XVI
ғасырға Моғол жэне Шайбани ұрпақтары қалыптастырған деректемелер негізгі
дерек көзі болып табылады.
Темір дәуірі туралы түпнұсқа деректемелерді зерттеушілер екі топқа
бөлінеді. Бірінші топқа Темірдің немесе оның билік еткен ұрпақтарының
әмірімен жазылған деректемелер жатады.Низам ад - дин Шальидің Шараф ад -
дин Әли Иаздидің оны данышпан, әділетті мемлекет қайраткері етіп
суреттейтін шығармалары осындай. Шығармалардың екінші тобын бейтарап
авторлар - бұларға, мысалы, Рюи Гонзалес де Клавихо және Батыс Европаның
басқа да саяхатшылары жатады, сондай - ақ әмір Темір бағындырған елдердің
өз еңбектерінде оның басқыншылық саясатын бейнелеген авторлар жазған.
1423 жылы Темірдің немересі Мырза Байсұңқардың тапсырмасы бойынша Хафиз
- Абру 4-томдық «Маджма*ат таварих» деген жалпыға бірдей тарих жазуды
бастады. Темір ұрпақтары тарихнамасының маңызды туындылары қатарында XV
ғасырдың екінші жартысындағы щығармалар ерекше орын алады. Олардың ішінде
Абд ар - Раззақ Самарқандидің «Матла*ас-са дайн ва маджма*әл-бахрайны» бар.
Он да Иран мен Орта Азиянын Хулагу жэне Темір ұрпақтарының 1304 жылдан 1471
жылға дейінгі тарихы баяндалған. XIV-XV ғасырлар шебіндегі Ак Орданың
құлдырауы кезіндегі Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар туралы, Барақ ханның
мемлекеттің ыдырауына қарсы әрекеті, Ұлықбектің заманындағы Моғолстан мен
Мауараннахрдың өзара қатынастары туралы мәліметтер мен басқа да
деректемелердің ынта - ықылас туғызатыны күмәнсіз.
XVI ғасырлардағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар
Дуғлаттың «Та*рих - и Рашиди» деген шығармасы ХIV-ХIІ ғасырлардың басында
Қазақстан аумағы мен көрші аумақтарда өмір сүрген ірі мемлекеттің бірі
Моғолстан тарихына арнайы арналған. Бұл еңбек - Қазақ хандығының тарихын
зерттеу үшін де аса маңызды бастапқы деректеме.
Қазақ және өзбек билеушілерінің XVII ғасырлардағы Онтүстік Қазақстан
йен Ташкенттің маңызды сауда экономикалық орталықтары жөніндегі
тайталастары туралы, Мүхаммед Юсуф Муншидің «Тарих-и Муким-хани» деген
шығармасында айтылатын Имамкули ханның Ташкенттегі көтерілісті аяусыз басып
- жаныштауы туралы мағлұматтарды атап өткен жөн.
Түркі тілді деректемелер. Жалпы дәстүр мен мәдениет негізінде парсы
тілді шығармалармен біріктірілген және негізінен Орта Азия мен Шығыс
Түркістанда жазылған түркі тілді әдебиет ескерткіштері соңғы орта ғасырлар
дәуіріндегі Қазақтан тарихы жөніндегі нарративтік деректемелер арасында
маңызды орын алады. Оларда орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының қазақ
халқы кұрылуымен, Қазақ хандығының пайда болуы және дамуымен, сондай - ак
ХУ-ХУШ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы өмірінің көрінісі
жаңғыртып көрсетумен байланысты кезеңнің ерекше маңыздылығының
баяндайтын едәуір мәліметтер бар. Тарихшы, ақын, билеуші - Үндістанда Ұлы
Моғолдар империясының негізін салушы Бабырдың (1483-1530)
тарихнамада «Бабыр - наме» (Бабыр жазбалары) деген атпен белгі болған
еңбегі орта ғасырдың тамаша тарихи - әдеби ескерткіштерінің бірі болып
табылады. Жас кезіңде Бабыр Ферғананың мұрагер билеушісі болған
Сол дәуірде жалпы түрік ортасында болған шаруашылық, әлеуметтік
этникалық және мәдени-тұрмыстық шыңдықтарды көрсететін көптеген
қыпшақ терминдері мен лексикалық айналымдар арабша түсіндіріле
немесе тура аударылып келтірілетін лингвистикалық еңбектер басқа түпнұсқа
деректемелер болып табылады. Адам мекендейтін бүкіл дерлік мұсылман
дүниесін шарлап шыққан атақты саяхатшы Ибн Баттутаның (1304-1377) жол
жазбалары - Дешті Қыпшақ тарихы жөніндегі маңызды деректемелердің
бірі. Ибн Баттутаның саяхаты суреттелген «Тухфат нуззар фи ғараиб әл
амсар ва аджаиб әл-афсар» («Қалалар ғажайыптары мен саяхат
кереметтерін аңғартатындарға сыйлық: жүзінде оның шығармасы емес, қайта
оның әңгімелеріне 1356 жылы әл-Қалби жасаған әдеби өңдеу болып табылады.
Қытай деректемелері. Қытайда жергілікті емес әулет бес жүз жылға жуық
билік еткеннен кейін Мин әулеті орнығып (1368-1644), ол да тақты
«жатжерліктерге» бұл жолы маньчжурларға босатып берді.
Негізгі деректемелер мыналар: «Мин әулетінің тарихы» («Мин ши»), «Мин
әулеті билік етуінің анық жазбалары» («Мин шилу»), және «Мин империясына
жалпы шабуыл» («Мин хой яо>>). Қалған деректемелер: Монғолия,Моғолстан,
Темір мемлекетіне және Орталық Азияның басқа да елдеріне қытай елшілерінің,
барлаушылары мен жолшыларының, көпестерінің жазбалары, ортаазиялық елшілер
мен мұсылман көпестерінен алынған мәліметтер қосымша материалдар болып
табылады. Сонымен бірге олар өңделген түрінде қытайдын ең басты ресми
еңбектерінің бәрі кірген, олардың ерекшеліктері - Мин империясы
күйрегеннен кейін жазылған.
«Мин ши» Қытайдың 25 әулеттік тарихының дүниежүзілік мәдениеттің
бірегей ескерткіштерінің бірі болып табылады. Оны авторлар ұжымы жазған
және 1645-1735 жылдарды қамтиды.
«Мин шилу» - көптеген императорлар билеуінің хроникасы, онда олардың
күннен күнге жасаған қызметі туралы жазбалар бар.
«Мин хой яо» - тақырыптық белгісі бойынша жасалған тарихи құрама
еңбектің үлгісі. Онда шет жерлердегі елдер, олардың орналасқан
жерлері, қалалар, халықтардың әдет-ғұрыптары, елшілік байланыстар туралы
мәліметтер бар.
Қытай деректемелері белгілі мұсылман деректемелерін өзінің жүйелігімен,
уақыты жағынан ұзақтығымен және жан-жақтылығымен едәуір толықтыра түседі.
Орыс деректемелері. Соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихын зерттеуде
ХІУ-ХУП ғасырлардағы орыс құжаттары мен мұрағат материалдарының зор маңызы
бар. Орыс жерлері Алтын Ордаға бағынған кезең жылнамаларында орыс
князьдарының Орданың билік орындарымен қарым-қатынастарының көптеген
жақтары көрсетілген. Оларда Орданың ішкі, қоғамдық саяси жағдайы туралы,
атап айтқанда, XIV ғасырдың 60-70 жылдарындағы Орда шонжарларының түркі
топтарының өзара қырқысқан күресі туралы айтылады.
Қазақстан және Орталық Азияның шектес аумақтары халқының тарихын
зерттеудегі орыстың деректі материалының маңызы XVII ғасырда барған сайын
арта түсті. Сол ғасырдың аяғына қарай бұл халықтардың өздері де орыстарға
бұрынғысынан гөрі неғұрлым белгілі бола түсті.
2. Соңғы орта ғасырлардағы Қ азақстанның тарихнамасы XVIII ғасырда орыс
зерттеушілерінің сол кезеңдегі қазақтар туралы мағлұматтар, негізінен
тұрмысы, шаруашылығы, ғұрыптары, нанымдары, жүздердің рулық-тайпалық
құрамы, орналасуы туралы этнографиялық мағлұматтар жинауы жалғастырылып,
халықтың шыққан тегі туралы аңыз-әңгімелер зерттелді. Бұл зерттеушілер
арасында П.И.Рычков, И.Г.Георги бар. Қазіргі авторларға қазақтардың
жағдайын сипаттап беретін бұл материал
Кеңестік дәуірдің 80-90 жылдарындағы отандық тарихнамада революцияға
дейінгі орыс тарихнамасында Қазақстан тарихының зерттелу мәселесін
қарастыруда 50-70 жылдармен салыстырғанда зор ілгері басушылық байқалады.
50-70 жылдары бұл мәселенің кейбір қырларын зерттеудің негізін салып, оны
жан-жақты қарастыруға атсалысқан қазақстандық тарихшылар Д. Дулатов, В.
Галиев, Ж. қасымбаев, Ж. Махашев, И. Ерофеева, В. Толочко және т.б. өзінің
бұл саладағы ізденістерін одан әрі жалғастыра түссе, орыс тарихнамасының
ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ Қазақстан тарихына қатысты жекелеген, әлі де сөз болмаған
жайларын зерттеуге, осы кезеңде басқа да тарихшылар атсалыса бастады.
Аталған кезеңде қарастырып отырған мәселеге, қазақстандық ғалымдар В.Басин,
Р.Киреева да көңіл аударды. Олар өз ғылыми ізденістерін ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен 1917 жылдар аралығындағы Ресей тарихнамасының қазақ халқының
тарихын зерттеуіне арнады. Өзінің алғашқы орыс дворяндық революционерлері –
декабристердің қазақ халқының тарихын зерттеуіне арнаған ғылыми
ізденістерін ілгері жалғастырып В.Галиев 90-жылдардың басында «Декабристы и
Казахстан» атты монографиясын жариялады. Бұл еңбек ХІХ ғ. Бірінші
ширегіндегі алғашқы орыс азаттық қозғалысы өкілдерінің Қазақстанның Ресейге
қосылуын зерттеуі ХХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап еліміз тарихшыларының
тыңғылықты және жан-жақты зерттеу тақырыбына айналғаны және бұл мәселені
алғаш рет отандық тарихнамалық зерттеулердің негізін салушылардың бірі Д.
Дулатова «Чокан Валиханов о присоединении Казахстана к России» (1963) деген
мақаласында көтергені баршаға белгілі. Бұдан кейін 80-90 жылдары бұл
мәселенің түпкі аспектілері , атап айтқанда, ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы дворяндық-
буржуазиялық тарихнамада Қазақстанның Ресейге қосылуының жалпы
мәселелернінің зерттелуі Ж.Махашевтң, Е.Ерофееваның мақалаларында;
революцияға дейінгі орыс тарихнамасында Орта жүздің Ресейге қосылу
процесінің жекелей қарастырылуы П. Қайсарбековтің зерттеу объектісі болды.
60-70 жылдары еліміздің кейбір тарихшылары (В.Толочко) және қазақ-орыс
әдебиеттері байланысын зерттеуші белгілі әдебиетші ғалым К.Кереева-
Канафиева Қазақстан тарихының революцияға дейінгі Ресей баспасөзінде
зерттелу мәселесін көтерген болатын. 80 жылдардың екінші жартысында ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы орыс журналдарының
беттерінде Орта Азия мен Қазақстанға қатысты мәселелердің зерттелуі
А.Алексеенконың докторлық монографиясы тақырыбы болды. ХVІІІ ғасырдың
екінші жартысындағы Ресей тарихнамасы өкілдерінің Қазақстан тарихының нақты
мәселелерін зерттеуі аталған кезеңде А.Абилевтің де назарын аударды. Ол
өзінің мақаласында 1768-1874 жылдары өткізілген Екінші академиялық
экспедиция мүшелерінің еңбектеріндегі қазақ халқының тарихы мен
этнографиясының зерттелуін қарастырады. ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы зерттеушілердің
революциияға дейінгі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси
жағдайын талдауға арналған мұрасын зерттеуге 80 жылдары көпетеген
тарихшылар өз еңбектерін арнады. ХVІІІ және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы орыс тарихнамасында Қазақстанның Ресеймен сауда-саттық
орталығы ретінде Орынбордың дамуы туралы революцияға дейінгі зерттеулерге
И.Ерофеева мен Ж:Қасымбаевтың мақалалары, РЕсей университеттері мен ғылыми
қоғамдарының және елдің өз ішіндегі түрлі аймақтардағы (мысалы, Шығыс
Қазақстан қалаларындағы) ғылыми және ағарту мекемелерінің ХІХ ғасырда
Қазақстанның мәдени дамуындағы рөлі тарихшылардың ерекше назарын аударды.
Бұл проблема жөнінде С.Зимоновтың, Ж:Қасымбаевтың зерттеулері бар.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Сібір баспасөзінің
материалдары бойынша Қазақстан өлкетануының кейбір мәселелерін және ежелгі
кезден бастап, 1917 жылға дейін нақты Шығыс Қазақстан өлкетануын зерттеу
Р.Федорованың кандидаттық жұмысының объектісі болды. Кеңес уақытындағы
(1980-1990) Отан тарихнамасында ғалымдардың жеке тұлғасына, яғни
революцияға дейінгі Қазақстан тарихын қарастырған орыс ғалымдарының бір
тобының немесе жекелеген тұлғаларының шығармашылығын зерттеуге арналған
ңбектер көптеп жарияланды. ХVІІІ ғасырдағы жергілікті Түркістан
өлкетанушысы И.Андреевтің қазақ халқын зерттеу тарихы мен орыс ғалымдары
мен мен саяхатшыларының еңбектері мен жазбаларында ХVІІІ ғасырдың екінші
жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан тарихы мен
царизмнің Орта жүздегі жүргізген нақты саясатының зерттелуіне М.Ерофеева
мен С.Урашевтың мақалалары арналды. Революцияға дейінгі орыс
тарихнамасындағы Ішкі Орданың сипатталуы жас зерттеуші к. Кобландин мен
тарихшы ғалымдар Э. Масанов пен Ж.Қасымбаевтың зерттеу тақырыпытары болды.
Қазақстан тарихының кейбір мәселелерінің зерттелуіне арналған әскери
тарихшы М.И.Венюковтың еңбектеріне талдау Н.Алексеенконың «Хранители
памяти» (1988) кітабында берілді; Қазақстан өлкетанушысы Н.Ивлев өз еңбегін
А.Ф.Голубевтің еңбектерін зерттеуге арнады. 80 жылдары П.Рычковтың
Қазақстан туралы мұрасын; қазақтардың дәстүрлі құқығының зерттеушісі
ретінде А.Левшиннің еңбектерін; революцияға дейінгі Қазақстан тарихын
зерттеу үшін дерек ретінде Г.Генстің қолжазбаларын тарихшылар А.Абилев,
Н.Ахметова. Р.Бекназаров пен С.Шакиров зерттеді. Кеңес дәуіріндегі
тарихшылардың тарихнамалық еңбектерінің ішінде Д.Дулатованың 1984 жылы
жарияланған «Историография дореволюционного Казахстана» (1861-1917ж.ж)
деген монграфиясын еркше бөліп айтқым келеді. Онда Ресей тарихнамасының
реформадан кейінгі кезеңінен 1917 жылға дейінгі аралықтағы қазақ халқын
зерттеуінің қорытындылары шығарылған. Бұл еңбек аталған мәселені зерттеуге
қосылған елеулі үлес болып табылады.
Қарастырылған мәселерді тұжырымдай келе айтарымыз, біздің
пайымдауымызша, орыс тарихи ойының Қазақстанды зерттеуі Кеңес, сонымен
қатар отандық тарих ғылымының қалыптасу мен дамуына бүтіндей сәйкес келетін
бірнеше кезеңдерден өтті. Бірінші кезең –ХХ ғасырдың 20-50 жылдардың аяғын
қамтитын, кеңестік тарихнаманың марксистік-лениндік бағытқа өтіп, тарихи
мәселелерді зерттеуде крнцептуалдық ережелерді қайта қарауымен сипатталады.
Бұл кезеңдегі кеңестік тарихнамада орыс зерттеушілерінің Қазақстан туралы
мұрасы арнайы тарихнамалық зерттеу объектісі болған жоқ. Ғалымдар (орыс
зерттеушілерінің еңбектерін) қазақ халқының тарихына қатысты аса құнды
дерек ретінде ғана зерттеді. 1946 жылы Қазақстанда Ғылым академиясының
құрылуы мен Тарих институтымен Шығыстану секторының ашылуынан кейін
елімізде республиканың тарих ғылымы дамуының жаңа кезеңі басталады.
Көптеген тарихшылар орыс тарихнамасының Қазақстанды зерттеуге қосқан зор
үлесін тереңірек қажеттілігін өткір сезіне бастайды. Мәселен, Қазақстан
тарих ғылымының 40 жылдардың екінші жартысына дейін атқарған жұмыстарының
қорытындылары мен болашағы жайлы айта келіп Х.Айдарова: «Некоторые итоги и
перспективы развития исторической науки в Казахстане» деген бағдарламалық
мақаласында нақты тарихнамалық зерттеулердің қажеттілігін атап көрсетті.
Сөйтіп, 50-ші жылдардың аяғы мен 60-жылдардың басында отандық тарихшылар
тарихнаманы және оның ішінде Қазақстанның революцияға дейінгі орыс
тарихнамасын зерттеуге бет бұра бастайды. Бұл мәселенің Кеңес дәуіріндегі
отандық тарихнамада зерттелуінің екінші кезеңін 60-91 жылдармен шектеуге
болады. Мәселенің Қазақстан тарихы көлемінде бөлініп, дербес қарастырылуы
оның алдыңғы кезеңмен салыстырғандағы ерекшелігі болып табылады. Жоғарыда
біз сөз еткен ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында революцияға дейінгі орыс
тарихнамасының Қазақстан тарихын зерттеу мәселесін қарастыруды кеңестік
тарихнамада 50-70 жылдармен салыстырғанда зор ілгері басушылық байқалады.
Үшінші кезең – 1991 жылдан басталып жалғасып келеді. Тәуелсіз Қазақстан
Республикасының тарихшылары кеңестік идеологиялық қыспақтан, тарихқа деген
таптық, формациялық көзқарастардан арылып, деректік негіздерін кеңейтіп
тақырыптың жекелеген нақты мәселелерін қарастыруды тереңдетіп жатыр.
Алайда, 50 жылдардың аяғы мен 1991 жылдың аралығында отандық тарихнамада
ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы Ресей тарихнамасында Қазақстанның зерттелуінің
тарихын түрлі дәрежеде қозғайтын бірқатар еңбектердің пайда болғанына
қарамастан, бұл күрделі мәселені толық және тұтастай қамтып байыптаған
ғылыми зерттеу әлі туған жоқ. Бұл – біздің өкінішіміз.
Бекіту сұрақтары:
1)Қазақстанның экономика тарихының қандай деректемелерін білесіз?.
2)Қазақстанның экономика тарихының тарихнамасна қысқаша шолу беріңіз?
1) №3-4 лекция Қазақстан тас ғасырында: экономикалық аспект.
Негізгі ұғымдар: Табиғи орта, ауа райы, мәдениет, өңдеу тәсілі,
нуклеус, Маханджарлық, Атбасарлық мәдениеттер, неолиттік төңкеріс, ботай
мәдениеті, жануарлардың доместикациясы.
Жоспар:
1.Ерте гоминидтердің полеогеографиялық өмірсүру жағдайы.
2. Палеолиттегі еңбек құралдары мен оларды жасау тәсілдері.
3.Мезолиттегі жер өңдеу мен мал шаруашылығы элементтері. Аңшылық, балық
аулау шаруашылықтары.
4. Неолиттік революция – адамзаттың экономикалық ұмтылысы.
5. Тас индустриясының дамуы және энеолит кезеңіндегі мыс құралдардың пайда
болуы.
Лекция
1.Ерте гоминидтердің палеографиялық өмірсүру жағдайы.
Қазiргi Қазақстан жерiн ежелгi адамзат баласы бұдан 1 млн-дай жыл бұрын
мекен еткен. Оны Қаратау, Маңғыстау өңiрлерiнен табылған тұрақтардан
алынған материалдар дәлелдейдi. Қазақстан жерiндегi ерте палеолиттiк
(эоплейстоценнен бастап б.з.б. 150 — 130 мыңжылдықтарға дейiн) ескерткiштер
Қаратау, Сарыарқа, Мұғалжар, Маңғыстау, Ертiс алабынан табылған. Орта
палеолитке (мустье) жататын (б.з.б. 150 — 130 мыңжылдықтардан б.з.б. 35 —
30 мыңжылдықтарға дейiн) ескерткiштер де бұл өңiрлерде көп. Кейiнгi
палеолит (б.з.б. 30 — 35 мыңжылдықтардан б.з.б. 12 — 10 мыңжылдықтарға
дейiн) дәуiрiнде адамзат жерiмiздiң барша аймақтарына тараған. Республика
аумағындағы тас дәуiрi әртүрлi ендiктердегi әлемдiк дамудың (олдувей
мәдениетi, ашель мәдениетi, мустье мәдениетi, т.б.) барлық заңдылықтарын
сақтаған. Ежелгi тас құралдары Қаратау қыратының оңт.-батысындағы Арыстанды
өз. алқабының төм. төрттiк дәуiрiне қатысты ең биiк сөресiн құрайтын,
тұтасып қатып қалған конгломераттар қабатынан табылған.
2.Палеолиттегі еңбек құралдары мен оларды жасау тәсілдері.
Қаратау сiлемдерiндегi ашель кезеңiнiң тұрақтары көп. Ең көрнектiлерi
Бөрiқазған мен Тәңiрқазғаннан табылған бұйымдар төрт топқа: бiр жақты, екi
жақты шапқыш құралдар; зiл мен сындырғыштар; домалақ iрi бұжыр тастар
топтарына жатады. Мұндай шапқыш құралдар Оңт.-Шығыс Азия мен Африканың
шелль-ашель кезеңiндегi бұйымдарға өте ұқсас. Түркiстан қ. маңындағы
Қошқорған, Шоқтас ескерткiштерiнен табылған тас құралдардың жас мөлш.
б.з.б. 500 мыңжылдықтан әрi асады. Ашель кезеңiнiң ескерткiштерi Орт.
Қазақстаннан (Құдайкөл, Жаманайбат, Обалысан, т.б.), Шығ. Қазақстаннан
(Қозыбай), Маңғыстаудан (Шақпақата, т.б.), Мұғалжар тауларынан (Жалпақ,
Мұғалжар, т.б.) да табылған. Екi жақты шапқыш (бифас) құрал, әсiресе, соңғы
аталған өңiрдегi бiрнеше орындардан зерттелдi.
Мустье кезеңiне жататын тұрақтардың ең маңыздылары Қаратаудан (Уәлиханов
атындағы тұрақ, Шақпақ, т.б.), одан соң Бат. Қазақстаннан (Шақпақата,
Құмақапа, Аққыр, т.б.), Сарыарқадан (Бұрма, Семiзбұғы 2-10, Аққошқар,
т.б.), Шығ. Қазақстаннан (Бөдене-1, т.б.), Жетiсудан (Ақтоғай, т.б.)
табылған. Кейiнгi палеолит жұрттарында бұрынғысынша, ұсақ малта тастардан
жасалған шапқыш құралдар, салмақты қырғыштар, үш бұрышты қалақшалар көп,
олар дөңгелек тұрпатты өзектастардан омырылып алынған. Омыру техникасы
жетiлдiрiлген, көп қырлы призма пiшiндес өзектастар да табыла бастады.
Соғып түзету техникасы кең қолданылған, ол жүзi жұқа құралдар — найза,
сүңгi ұштарын жасауға мүмкiндiк берген. Бұл кезеңде палеогеогр. жағдай
қолайсыздау болғанымен, Қаратау жотасынан (Уәлиханов атынд. тұрақтың жоғ.
мәдени қабаттары, Ащысай, Ұшықтас, т.б.), Шығ. Қазақстандағы Ертiс өз-нен
(Қанай, Свинчатка, Пещера, Шүлбi, т.б.), Сарысу өз. өңiрi мен Солт. Балқаш
өңiрiнен (Семiзбұғы, Тораңғы, Баршын, Батпақ, т.б.) табылған тас бұйымдар
осы кезең туралы мейлiнше толық мағлұмат бередi.
3.Мезолиттегі жер өндеу мен мал шаруашылығы элементтері. Аңшылық, балық
аулау шаруашылықтары.Палеолиттен мезолитке (б.з.б. 12 — 10 — 5
мыңжылдықтар) өткен кезеңдерде қазiргi кездегiге жуық табиғи келбет
орнықты. Садақ пен жебенiң ойлап табылуы аңшылық кәсiпке үлкен мүмкiндiктер
туғызды. Бұл дәуiр ескерткiштерi Қазақстанда аз зерттелген. Оңт.
Қазақстанда (Маятас, Жаңашiлiк-1-3, т.б.), Орт. Қазақстанда (Қарағанды-15,
Әкiмбек, т.б.), Солт. Қазақстанда (Мичурин, Боголюбов-2, Явленко-2,
Атбасар, т.б.), Торғай ойпаты аудандарында (Дүзбай-6, т.б.), Қостанай қ.
маңында (Дачная, Евгеньевка, т.б.) орналасқан тұрақтар адамдардың
шаруашылығынан, дүниетанымынан мол мағлұмат бередi. Неолит (б.з.б. 5 — 3
мыңжылдықтар) дәуiрiнде адамдар өнiм өндiруге бет бұра бастады. Микролиттiк
(жебе ұштары, саптамалы құрал жүздерi) және макролиттiк мәдениет (тас
балта, қашау, кетпен, дән уатқыш, келi, пышақ, қырғыш, т.б.) дами түстi.
Тас өңдеу (тегiстеу, аралау, бұрғылау), сүйектен, мүйiзден, ағаштан бұйым
жасау жетiлдi. Қыш ыдыстар жасала бастады. Мекендерiне байланысты неолит,
энеолит қоныстарының бұлақтық, өзендiк, көлдiк, үңгiрлiк деп топталатын 600
орны анықталды.
Қоныс орындары Қаратау алқабынан (Қараүңгiр, Арыс, Дермене,
Тасқотан, т.б.), Арал маңынан (Жалпақ, Ақеспе, т.б.), Сарыарқадан
(Жезқазған, Сарыбұлақ, Қарағанды кешендерi, т.б.), Шығ. Қазақстаннан
(Соцчигиз, т.б.) табылды. Ақмола обл. Атбасар ауд-ндағы Атбасар мәдениетi
(б.з.б. 7 мыңжылдықтың соңы — 6 мыңжылдық басы) жергiлiктi мезолит
тайпаларының материалдық негiзiнде қалыптасқан. Мұнда 200-ге тарта тұрақ
табылған.
4.Неолиттік ревалюция-адамзаттың экономикалық ұмтылысы. Торғай ойпатында
неолит дәуiрiне жататын Маханжар мәдениетiнiң тұрақтары ашылған. Сондай-ақ,
бұл заман ескерткiштерi Ертiс алабында (Усть-Нарым, Пеньки, Железинка
моласы) да көп. Неолит дәуiрiнде дәстүрлi аңшылық, балық аулау, терiмшiлiк
сақталды. Өндiрушi шаруашылық негiзi — қарапайым егiншiлiк пен мал ш. пайда
болды. Бұл энеолиттiк (б.з.б. 3 — 2 мыңжылдықтар) тұрақтардан айқын
көрiнедi.
5.Тас индустриясының дамуы және энеолит кезеніңдегі мыс құралдарының
пайда болуы.Көкшетаудағы Ботай бекетi жанындағы Ботай мәдениетi, Торғайдағы
Терсек мәдениетi солт. өңiрлердегi далалық энеолиттi сипаттайды. Осы
мәдениеттердiң көптеген материалдық деректерi байырғы адамдардың дiни
нанымынан, шаруашылық жайынан хабар бередi. Күнделiктi өмiрде бiрқатар
заттар мыстан жасала бастаған.
Мақсаты: Қазақстан тас ғасырында: экономикалық аспект тақырыбына
байланысты тас ғасырының еңбек құралдарының қарапайымнан бастау
алып,бүгінгі күнгі технократиялық дамуға дейінгі жетілдірудің эволюциясы
негізімен экономикалық дамуға қол жеткізген адам баласының қабілетінің
шексіз дамуы туралы проблемалық ой қозғау.
Лекция.
Бекіту сұрақтары:
1.Ерте гоминидтердің полеогеографиялық өмірсүру жағдайы қандай болды?
2. Палеолиттегі еңбек құралдары мен оларды жасау тәсілдерінайтып беріңіз?
3. Аңшылық құралдарын атап беріңіз?
4.Балық аулау тәсілдері қандай болды?
№5-6 лекция Қола дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының шаруашылығымен
қоғамдық қатыныстары.
Негізгі ұғымдар: Көшпелі, мал шаруашылығы, Нұра, Атасу, Беғазы- Дәндібай,
от өткізу әдісі. Түркі тайпаларының тарихи аренаға шығуы.
Жоспар:
1). Қоланы меңгеру. Ерте металлургия.
2). Қола дәуірінің тайпаларының шаруашылығы мен бөліну ариалы:
- мал шаруашылығы
- жер өңдеу
- үй тұрмысы
3). Қоғамдық қатынастар.
Мақсаты: Қола дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының шаруашылығы мен қоғамдық
қатынстарының экономикалық даму тарихы туралы біліктіліктерін дамыту.
.
1.Қоланы меңгеру. Ерте металургия. Қола дәуiрiнде (б.з.б. 2 — 1
мыңжылдықтар) мыс пен қола металлургиясы дамыды (қ. Ежелгi кен қазбалары).
Тайпалар мал және егiн ш-тарымен кешендi түрде айналыса бастады. Еңбек
өнiмдiлiгi артты. Жеке отбасылар оқшауланды, отбасылық меншiк кеңейдi,
рулық қауым iшiнде мүлiк теңсiздiгi өстi. Қола — еңбек құралдары мен қару
жасау үшiн қолданылатын негiзгi шикiзат көзiне айналды. Қола дәуiрiнде
Сiбiрдiң, Жайық өңiрiнiң, Қазақстан және Орта Азияның ұлан-ғайыр далаларын
тегi жағынан және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар
мекендедi; бұл тайпалар өзiнше бiр үлгiдегi жарқын мәдениет қалдырды. Мұны
1914 ж. Сiбiрдегi Ачинск қ-ның маңынан табылған Андрон деревнясы атымен
аталатын Андрон мәдениетiн қалдырған тайпалар ескерткiштерiнен көруге
болады.
Андрон мәдени-қауымдастығы таралған аймағына және өзiндiк белгiлерiне
қарай үш тарихи кезеңге бөлiнедi: ерте кезеңi — б.з.б. 18 — 16 ғ-лардағы
Петров мәдениетi; орта кезеңi — б.з.б. 15 — 12 ғ-лардағы Алакөл-Атасу,
Федоров-Нұра мәдениеттерi; соңғы кезеңi — б.з.б. 11 — 9(8) ғ-лардағы
Алексеев, Замараев, Сарығары, Беғазы-Дәндiбай мәдениеттерi. Ғылымда Андрон
мәдени-тарихи қауымдастығы тарихи кезеңдерiне қатысты түрлi пiкiрлер бар.
Дегенмен, ғалымдардың көбi бұл кезеңдер бiрiн-бiрi алмастырып отырды деген
пiкiрге тоқтаған. Қола дәуiрiндегi әрбiр мәдениет жерлеу құрылыстарымен,
қабiрге қойылған заттарымен ерекшеленедi.
Бұл кезеңде түрлi металдардың қорытпаларынан еңбек құралдарын (пышақ,
орақ, шалғы, балта), қару-жарақ (қанжар, найза, жебе ұштықтары), әшекейлiк
бұйымдар (тоға, бiлезiк, моншақ, тарақ) жасау жетiлдiрiлдi. Ертедегi
шеберлер металл құю, соғу, бедерлеу, өрнек салу, тегiстеу, әрлеу тәсiлдерiн
жақсы меңгере бастады. Тас құралдары да (дән уатқыш, келi-келсап)
бұрынғысынша пайдаланыла бердi. Мүйiз, сүйек, шақпақ, тас, қыш, терi, жүн,
ағаштардан бұйымдар жасау iсi жетiле түстi. Мал ш. мен кен байыту iсi
қоғамдағы ер адамдар рөлiн күшейттi. Бұл өз кезегiнде аналық тек үстемдiгiн
аталық тек билiгiнiң алмастыруына алып келдi. Дiни ұғымда отқа, ата-баба
аруағына табыну түрлерi кең тарала бастады. Қола дәуiрiнiң өзiндiк мәдени
кезеңдерi Қазақстанның барлық аймақтарынан байқалады.
Қола дәуірінде малды қолға үйрете бастады. Төрт түлік малдың ішінде ең
бірінші үйретілгені жылқы және қой, ешкі болды. Маолдың қолға үйретілуі
көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтың шығуына үлкен әсерін тигізді.
Тайпалар мен тайпалық одақтардың көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығымен айналысуына себеп болған жағдай табиғи-климаттық жағдай.
Табиғи-климат, географиялық ерекшеліктер сол жерде тұрған адамдардың
шаруашылықтың қандай түрімен айналысуына бірден-бір себеп болды.
Шаруашылығына байланысты көшпелі өмірдің дәстүріне ауысты. Сонымен
қатар егіншілік мәдениеті де қатар дамыды. Қазақстан жерінде негізінен
дәнді дақылдар егілді. Табылған археологиялық қазбалар бүгін соны дәлелдеп
отыр. Қола дәуірінде еңбек өнімділгі тас ғасырына қарағанда анағұрлым
артты., оны бүгінгі ғылым жетістіктері толық дәлелдеп отыр.
Қорыта келгенде қола дәуірінің үлкен жетістігін көруге болдады.
Бекіту сұрақтары:
1). Қоланы игеру тәсілі қандайболды?
2). Қола дәуірінің тайпаларының шаруашылығы мен бөліну ариалын атап
беріңіз?
3). Қоғамдық қатынастары қалай жүрді?
4 Еңбек өнімділігінің артуының себептері..
№7-8 Темір дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарынын шаруашылығы.
Негізгі ұғымдар: Экстенсивті мал шаруашылығы, богарлық жер өңдеу, жоғалған
үлгі әдісімен құю.
Жоспар:
1. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына өту. Жеке меншік
қатынастары.
2. Жер өңдеу және ирригация.
3. Қол өнер.
4. Сауданың дамуы. Дала жолының маңызы
Лекция
1.Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен қоғамдық
қатынастар.Темiр дәуiрiнде (б.з.б. 7 ғ-дың басы) адам еңбегi анағұрлым
өнiмдi бола түстi. Темiр өндiру қосымша өнiм мөлшерiнiң артуына жағдай
туғызды. Көлiк ретiнде жылқы кеңiнен пайдаланылды. Табиғи орта мен климат
жағдайларына байланысты мал ш-ның негiзгi үш түрi: көшпелi, жартылай
көшпелi және отырықшылық дами түстi. Темiрден ер-тұрман әбзелдерi (ауыздық,
т.б.), қару-жарақ, тұрмыс бұйымдарының жаңа түрлерi жасалды. Көшпелi
тұрмыста киiз үй, арба, күйме кеңiнен қолданылды. Малға және жерге
отбасылық меншiк нығайды. Қауымдар арасында жайылым, мал үшiн қақтығыстар
жиiлей түстi. Ерте темiр ғасыры дәуiрiнде (б.з.б. 1 — мыңжылдық ортасы)
Қазақстандағы тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңт., шығыс және
орт. аудандарын мекендеген тайпалар сақ тайпалар одағына (қ. Сақтар), ал
батыс, солт. аудандарындағы тайпалар савроматтар тайпалық бiрлестiгiне
бiрiктi. Археол. деректер бұл бiрлестiктерде мемл. нышандардың болғандығын
аңғартады. Сақтардың оңт. өңiрлердегi Бесшатыр, Есiк обасы, Түгiскен,
Ұйғарақ, т.б. ескерткiштерi олардың мәдениетi мен өнер жетiстiктерiнiң
бiрегей туындылары болып табылады. Шығ. Қазақстандағы тайпалар материалдық
мәдениетi майәмiр (б.з.б. 7 — 6 ғ-лар), берел (б.з.б. 5 — 4 ғ-лар),
құлажорға (б.з.б. 3 — 1 ғ-лар) кезеңдерiне бөлiнедi. Майәмiр кезеңiндегi
Шiлiктi обасы, Берел кезеңiндегi осы аттас обалардан алынған мағлұматтардан
сақтардың әлеум. жағдайын, тұрмысқа қажеттi заттардан олардың шаруашылығы
мен дүниетанымын аңғаруға болады. Орт. Қазақстан тайпалары Тасмола
мәдениетiн қалдырды (жазба деректерi бойынша бұлар массагет тайпалары не
исседондар). Мұны тастардың тiзбектеле, мұртқа ұқсай орналасуына байланысты
“мұртты обалар” деп те атайды.
“Мұртты” обалардың архит. кешенi қола дәуiрi тайпаларының табынушылық
құрылыс өнерiнiң дәстүрлерiн айқын бейнелейдi. Савромат-сармат
ескерткiштерi, әсiресе, Елек өз. бойында көп шоғырланған. Мұндағы Бесоба
қорымы, Целинный қорымы, Сынтас қорымы, т.б. ескерткiштердiң құрылысы мен
олардан табылған заттар бұл тайпаларда қолданбалы өнердiң жоғары
болғандығын көрсетедi. Ертедегi көшпелiлердiң дiни нанымында отқа, күнге,
от басы, ошақ қасы, ата-баба аруағына табыну орын алды, пұтқа, керемет
күшке сенушiлiк сақталды. Қолданбалы өнерде скифтiк-сiбiрлiк аң кескiнiн
бейнелеу нақышы кең тарады. Бат. және Солт. Қазақстандағы савромат
мәдениетi тайпалары — аландардың арғы тегi, Шығ. Қазақстанды аримаспылар,
Жетiсу мен Оңт. Қазақстанды тиграхауда сақтары, Арал маңын массагеттер
қоныстанды. Темiр дәуiрiндегi ежелгi тайпалар бiрлестiгi жөнiндегi жазба
деректемелердi екi топқа бөлуге болады: 1) көне деректермелер (Геродот,
Ксенофонт, Птолемей, т.б.); 2) ахамен әулетi (ежелгi парсы) сына жазбалары.
Соңғы деректемелерде сақтардың үш тобы: хаумаварга сақтар, тиграхауда
сақтар, тиай-парадрайа сақтар аталады; (қ. Қазақстанның ежелгi тайпалары).
Мақсаты: Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы туралы толыққанды
мағұлұмат беру. Жеке меншік қатынастарыдың пайда болуыныңдағы өндіріс құрал
жабдықтарының маңызын дәлелдеу.
Лекция.
Бекіту сұрақтары:
1. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына өту. Жеке меншік
қатынастары.
2. Жер өңдеу тәсілдері қанада йболды?
3. Ирригация – бұл ненің тәсілі?
4. Сауданың дамуында дала жолының маңызы қанадай болды?
№9 -10 лекция Қазақстан жеріндегі отырықшы-егіншілік шаруашылығы.
Негізгі ұғымдар:Қазақтың дәстүрлі егіншілігі, тайпалардың егіншілік
мәдениеті.
Жоспар:
1)Ертедегі Қазақстан территориясын мекендеген тайпалардың егіншілік
мәдениеті.
2)Орта ғасырдағы Қазақстан территориясындағы егіншілік шаруашылығы.
3) Қазақтың дәстүрлі егіншілігі.
Мақсаты: Орта ғасырдағы Қазақстан территориясындағы егіншілік
шаруашылығының мәдениетімен таныстыру.
Отырықшы тайпалық одақтар Сырдария аңғарындағы, Арал маңын-дағы және
Каспийдің солтүстігіндегі басқа дала тайпаларының біразы кірді. Сондай-ақ,
оған Жетісу мен Сібірдің жартылай көшпелі және көшпелі рулары мен тайпалары
енді. Бүл одаққа енген тайпалар Қазақстанның далалы ай-мақтары мен
өзендерінің жағасында, көлдердің маңында көшіп-қонып жүрді.
Истахри жазып қалдырған "Китаб месалик әл-мемалик" кітабының дерегі
бойынша, Оғыз елі хазаралар мен қимақ-тар арасындағы жерлерді қамтып,
Қарлүқ пен Бүлғар және мүсылман елдері Джурджана, Фараб, сондай-ақ,
Исфиджаб-пен шектесіп жатқан. Махмүд Қашғари Оғыз елінің 22, кейбір
деректерде 24 тайпаға бөлінгенін және әр тайпаның өз белгі таңбасы мен туы
болғанын айтады.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде оғыз тайпалары Сырдарияның
орта ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан кең жерлерді
мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл өзендерінің
бойларында, Сырдарияның Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін
жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында, Арал өңірі мен
шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі отырықшы
Хорезммен, Моуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан.X ғасырда сонау
Хазарияға дейін созылып жататын үлан дала, Солтүстік Каспийдің оңтүстік-
шығыс Қарақүм шолі мен Арал аймағының Қызылқүмы Оғыз сахарасы деп аталған.
Оғыздардың түрік тайпалары қарлүқтармен, тоғыз оғыздармен, қимақтармен
жүргізген соғыстары жөніндегі мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.
X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент не-месе Жаңа Гузия
деп аталатын қала болды. Ол Қимак да-ласы арқылы Сарысу, Есіл және Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде орналасқан, сондықтан Сығнақ пен
Оңтүстік Оралға баратыи керуен жолдары осы қаланың үстінен өткен. Оғыз
мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік түрмысы жағынан көне феодалдық
мемлекет болды. "Жа-бғы" атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің бас-
шысы болып саналды. Оғыз жабғыларының орынбасарла-рын Кел-еркін деп атаған.
Оғыз хандарын сайлау кеңестерде еткізілген, бұл әлгі әскери демократия
дәуіріндегі халық жиналыстарының өзгертілген түрі тәрізді. Жабғудың «инал»
деген атағы бар өз мұрагерлері болған. Жас кезінде оларды тәрбиелеу үшін
арнайы қамқоршылар (атабектер) тағайындалған. Сарайда әскери кеңеске
сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (Сюбашы) маңызды орын алған. Әскер
басылары елдегі саяси оқиғаларға араласып, кейде тіпті жабғуға да қарсы
шығып отырған.
ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпа-лық институттардың тез
ыдырауы жағдайында патриархат-тық-феодалдық қатынастар дамыды. X ғасырдың
аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде алым-салықты тия-нақты түрде
жинап отыру жүйесі орын алды, бүл - мемле-кетте түрақты басқару аппаратының
қүрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға дейін жететін
арнаулы отрядтардан қүрылды. Оғыздар қоғамында ақсүйек байлар тобы бөлініп
шық-ты. Малға жекеменшіктік теңсіздіктің негізі болған.
Тарихи деректемелер оғыздардың арасында отырықшы егіншілер мен қала
халыктарының едәуір көп болғанды-ғын көрсетеді. Қалалардағы үйлер көбіне
тастан, ағаштан, қамыстан түрғызылды. Оғыздардың Сырдарияның төменгі
ағысында Жанкент, Жент, Жуара, ал Сырдария-ның орта ағысында Қарнақ,
Сүткент, Фараб, Сығнақ және Сауран т. б. қалалары болған. Оғыз көшпенділері
Мәуеренахр, Хорезм және Жетісу сияқты егіншілігі да-мыған елдермен тығыз
байланыс жасап түрған. Оларда қолөнер кәсібі, соның ішінде мал өнімдері мен
шикізат-тарды өңдеу дамыды. Оғыздарда қүмырашылық өндірісі де өркендеді.
Олар мекендейтін аумақтарда темір, күміс, алтын, мыс және асыл тастар
өндірілді. Оғыздар табиғи күштерге табынып, бақсы-балгерлерге сенген.
Сонымен бірге олардың арасында бірте-бірте ис-лам діні де ене бастайды.
Оғыздар Еуразияның саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды.XI
ғасырдың басында Оғыз мемлекеті қүлдырай бастатады.
Отырықшы тайпалар IX ғасырдың бас кезінде кимектер Сырдарияға қарай
жылжиды. Бүл жерде олар қарлұқтармен одақтасып, Сыр-дария бойындағы және
Арал өңіріндегі қаңғар-печенег тай-паларын талқандайды. Печенегтерді бүл
жерлерден ығыс-тырып, осында қоныс аударған оғыз тайпаларына оларды батысқа
қарай қуып жіберуге пәрменді көмек береді. Мүның өзі сонымен бірге кимек
тайпаларына Оңтүстік Орал мен Сырдария бойына дейін тақап баруға жол ашады
және Кимек мемлекетінің күшейіп, өркен жаюына да се-бебші болады. Сондай-ақ
Кимек билеушілерінің қүдірет-күші едәуір арта түседі. Олар мемлекетініц
ішінде тайпа-лар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындап
отырған.
IX ғасырдың аяғы - X ғасырдың бас кезінде, яғни Ки-мек қағанатының
қүрылған уақытынан бастап, олардың ханы түріктердің ең жоғарғы лауазымы
хакан деп аталған, немесе хандардың ханы деген мағынаны білдіреді. Хакан-
нан кейінгі билік Қимақ мемлекетінің қүрамына енген тай-палар бірлестігін
басқарған жабғулардың қолында болған. Олардың кейінгі жеке-жеке ру-
тайпаларды шад-түтүктер билеген.
Кимек мемлекетінің қалыптасып осуіне қарай, олардың тайпаларыньң қүрамы
да езгеріп отырған. Тарихи дерек-тердің көрсетуі бойынша, бүл кезде қағанат
қүрамына кірген тайпалардың саны 12-ге жеткен. Кимектердің 16 қаласы
болыпты, бастылары Кимекия, Қарантия, Дамурия, Шнария, Сараус, Дахлан,
Банджар, Астур. Қимақтың ақсүйек байлары киімді қызыл және сары жібектен
киетін болған, кедейлері жұпыны киінген. Қимақ қоғамындағы мал-мүліктің
теңсіздігінің нәтижесінде көшпелі ақсүйектер пайда болады. Малы аз қимақтар
кедейге айналады. Сөйтіп, қимақтардың қоғамында әлеуметтік теңсіздіктің
едәуір орын алғанын байқаймыз. Қимақтар қол өнермен, аң аулау, балық
аулаумен шүғылданып, қыстауларды қоныс етіп, ша-ғын мекендерде түрған, бүл
мекендер бірте-бірте қалаға айналған.
Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жа-зуын пайдаланып, қамыс
қаламмен жазған. Мәдени және әлеуметтік жағынан алғанда кимектер көп
жағдайда VI - X ғасырларда көне түріктер қауымында қалыптасқан дәстүрлерді
мирас етіп алып, оларды едәуір дамытып отырған.
Лекция.
Бекіту сұрақтары:
1)Ертедегі Қазақстан территориясын мекендеген тайпалардың егіншілік
мәдениеті.
2)Орта ғасырдағы Қазақстан территориясындағы егіншілік шаруашылығы.
3) Қазақтың дәстүрлі егіншілігін қалай түсінесің?
№11 -12 лекция Ұлы Жібек жолы және Қазақстан аумағындағы ортағасырлық
мемлекеттердің экономикасы.
Негізгі ұғымдар: Ұлы Жібек жолы, ирригация, тайпа құрамы және қор
тәртібі.
Жоспар:
1. Тайпа құрлымы және көшу түрлері
2. Отырықшы-жер өңдеу шаруашылығы
3. Біртұтас әлеуметтік – экономикалық мәдениетте көшпелі және отырықшы
мәдениеттердің интеграциясы.
Мақсаты: Ұлы Жібек жолының қазақстан даласындағы экономикалық дамуымен
қалалардыңөсуіне тигізген маңызын ашып көрсету.
Дәріс мақсаты. УІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалаларның ел
экономикасындағы орны. Қалардың сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің
тірегіне айналуы.
Батыс Түркістан жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб
сияқты қалалар бой көтерді. Олардың көтерілуі таптык қоғамның шығуының
айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-катынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып,
байланы-сын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (кдзіргі Сайрам) бол-ды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады
(кузеті) мен түратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базар-лар,
мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қакпасы: Нуджакент қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бүхара қақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар". Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
УІ-ХІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған Исфиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және
тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі бол-ған
Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған жоқ.
Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі -
Отырар. Араб-парсы деректеме-лерінде Отырар қаласы Фараб, одан бүрын Тарбан
(Тра-бан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн Сахлдың
басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің
бастығын өлтірді және Қарлүқ жабғуының үлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
деректемелер. ҮІІ-ҮШ ғасырларда Отырар шахристаны мүнарлары бар дуалдармен
қоршалған. Бүл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х ғасырларға дейін
сақталған. Оты-рар тоғыз жолдың торабында түрған. Одан шыққан жол-дың бір
тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары ерлеп, оғыздар қаласы
Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен. Женттен Қызылқүм
арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойымен
Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жо-лының осы бөлігі Сарайшық,
Сарай-Бату т.б. қалалардың
үстімен жүрген.
Отырар аймағында болған бірнеше үсақ коныстар мен қалалардың бірі -
Кедер ІХ-Х ғасырларда оазистің астана-лық орталық дәрежесіне дейін
көтерілген, мүньщ өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның
оғыздарға бағы-нуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін
де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономи-касы мен мәдениетіне
ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы ең өскен қала
болып саналады.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба
деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстинианның
елшісі Зе-марх Килликискийді Батыс түрік қағаны Дизабүл осы Тараз
қаласында қабылдаған. Шамамен 630 жылы Қытай сая-хатшысы Сюань Цзан
Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды сауда
орталығы деп сипаттай-ды. Ол көпестер қаласы деп аталған
VII ғасырда Тараз "¥лы Жібек жолындағы" ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылық кезінде түрік, қарлүқ, оғыз тайпалары, араб және иран
жауынгерлерінің басып алып, талай рет ойранын шығарғаны женінде тарихи
мағлүмат-тар бар.
Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су қүбырлары, со-нымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған мон-шасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі кетерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-ернектер салынған. Қат-ты қирап тек батыс
жақ қабырғасы мен бүрышы сақталып қалған бүл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет енерінің тағы бір
ескерткіші - Қара-хан күмбезі. Өкінішке қарай, қираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта түрғызылып, соның салдарынан оның бас-тапқы жоспары бүзылып,
сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оньщ суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы
болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында Томенгі
Барысхан, Хаму-кент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Қүлан, Мерке, Ас-
пара, Жүл, Баласағүн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп
жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алкабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты ба-сқа да қалалар орналасқан. Жібек жолдың бүл аймақтағы бөлігі
Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамты-ған.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған.
Мүнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып, қала діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала - Сығнақ. Қазақстаннын солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жол-Дарының қиылысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығнақтың орнында Сунақ-ата
жүрты бар.
Бекіту сұрақтар
1.ҮІІІ-ХІІ ғғ. қала мәдениеті, сауда және ақша айналымы.
2.ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар, сауда және ақша айналымы.
3.ХІІІ-ХҮ ғғ. Қазақстан мәдениеті.
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
5. Байпаков. К.М, Нуржанов А.Ұлы Жібек жолы және Ортағасырлық Қазақстан.
А., 1992.
6. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
7. М. Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
8. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет. А., 1993.
Тақырыбы. XIV ғ. екінші жартысындағы Қазақсатан экономикасы.
Ж о с п а р ы.
1 .Монғолдар шапқыншылығының Қазақсатан экономикасына әсері.
2. XIV ғ.екінші жартысындағы Қазақсатан аумағындағы шаруашылық
жағдайлары.
Мақсаты. XIV ғ.екінші жартысындағы Қазақсатан экономикасына Монғолдар
шапқыншылығының тигізген зардаптарына тоқталу. XIV ғ.екінші жартысындағы
Қазақсатан аумағындағы шаруашылық-экономика жағдайларының салаларын ашып
көрсету.
Лекция.
Қазақ елінің өзіндік дамуына монгол шапқыншылығы зардабын тигізді.
Монғолдар келгенге дейін дамудың жоғарғы сатысында түрған Қазақстанның
оңтүстік-шығысындағы - Баласагүн, Тараз, Алмалық, Сыганақ, Екіогыз секілді
үлкенді-кішілі қалалар мен елді мекендер жер бетінен жогалып кетті. ¥лы
империя қүруда Шыңғысхан жаулап алган жерлерін өзінің үлдарына бөліп берді.
Қазақстан аумагы үш монгол үлысының қүрамына енді. 1227 жылы Шыңгысханның
үлы Жошы өлгеннен кейін оның үлы Батый билік басына келеді. Батый Еділдің
төменгі ағысында Алтын Орда атты жаңа монгол мемлекетін қүрды. Алтын Орда
көпұлтты мемлекет болды. Оның қүрамына бір-бірінен қогамдық-экономикалық
даму деңгейі жагынан айырмашылыгы бар, өзіндік мэдениеті мен салт-дэстүрі
сақталган ұлттар мен халықтар кірді. Көшпелілер негізінен түркі халықтары-
ең көбі қыпшақтар, қаңлылар, наймандар т.б., ал отырықшылардан-бұлгарлар,
орыстар, черкестер, хорезмдіктер енді. Мұнда монголдар азшылық болды. XIII
гасырдың аягы мен ХІҮ ғасырда монголдар толыгымен түркіленіп, Алтын Орда
халқы «татар л ар» деген атау алды.
Монголдар шапқыншылыгы жаулап алган елдерінің экономикасын мешеу
қалдырды. Марко Полоның айтуынша, монголдар жаулап алган жерлерінде
қалалардың әскер енгізуіне бөгет жасайтын қамал-қабыргалары мен
қақпаларының болуына рұқсат етпеді. Осылай ауыздықталган халық көнбіс
келеді, бас көтере алмайды.
Монгол феодалдары үстемдік еткен бір жарым мың жыл ішінде бұрын қалалық
мэдениеті гүлденген, отырықшы-егіншілік дамыган, халық тыгыз қоныстанган
Қазақстанның осы бөлігі бұрынгы экономикалық саяси және мэдени маңызынан
айрылды. Өзінің стратегиялық жагдайына байланысты Оңтүстік-Шығыс қазақстан
монгол шапқыншылыгы жоспарында маңызды орын алды. Елді мекендерді қирату,
егістік жерді мал түягына таптату, бау-бақшалар мен суару жүйелерін жою,
қалаларда сауданың тыйылып, олардың көрші қалалармен және егінші
аймақтармен қатынасының үзілуі - осының
бәрі Жетісудағы қалалар өміршщ экономикалық және әлеуметтік негізіне зиянын
тигізді. Қол астындағы халықты ауыр салықтар мен төлемдер төлеуге мәжмүр
етті.
Алтын Орда тарихта Еуразия халықтарына жағымды әсері де болды:
* мемлекеттердің орнауы, соның ішінде Русь мемлекеті;
* монғол-түрік-славян мэдениеттерінің байланыстарының күшеюі;
* Алтын Орда кезеңінің аяқталуы және Еуразия континентінде жаңа тарихтың
басталуы;
* Қытайдың бірігуінің аяқталуы;
* Монгол билігінің ынталандыруымен сауданың, халықаралық қатынастың,
пошталық қызмет жүйесінің енгізілуі;
- Алыс халықтармен сауда және мэдени байланыс орнатылуы;
* Ұлыс территориялары арасында сауда керуендері, елшілік адамдары жүріп
жатты, саяхатшылар алыс елдерге, Еуропаға шығып, бұрын белгісіз болып
келген Азиялық елдер мен халықтар жайлы мәліметтер таратты;
* Монғолдардың билікті орталықтандыру идеясы барлық үйымдаспаған
тайпалардың басын біріктірді;
* Монғол кезеңінен кейінгі Қазақстан территориясында мемлекеттіктің хандық
формада және әлеуметтік ұйымдасу нормаларының орындалуы.
Алтын Орданың тарихы ішкі қайшылықтарына қоса, орыс княздарымен Ирандағы
Қүлағу ханның эулетімен, Ақ Орданың және Хорезмнің билеушілерімен үздіксіз
соғыстар жүргізді. Өзбек хан түсында 1312 жылы ислам діні Алтын Ордадағы
мемлекеттік дін деп жарияланды.
ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда алауыздықтан әлсірей бастады.
ХҮ ғасырда бірнеше үлыстар өз алдына хан сайлап алып, Алтын Орда біржола
қүлады. Бұл үлыстардың ең ірісі ХҮ ғасырдың 30 жылдары Еділ мен Днепрдің
аралығында қүрылған Ақ Орда болды. 20-60 жылдары Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан
хандығы, Қырым, Астрахань хандықтары бөлініп шықты. Осы күрделі кезеңнің
бастапқы сатысында Қазақстан тарихында Дешті - Қыпшақтағы және Орта
Азиядағы Шыңғыс эулетінің иеліктерінде монгол дәуірінің ыдырау процесі
жүрді. Соңғы сатысында жергілікті халық мемлекеті - Қазақ хандығы
құрылуымен аяқталды. Монгол дэуірінен кейін де бұл аймақ - Ақ Орда,
Моғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасы сияқты бірнеше мемлекеттің
қүрылуынан қүлауына дейінгі кезеңдерді бастан кешірді.
Енді осы ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан территориясындағы
хандықтар мен халықтардың негізгі шаруашылықтары мен экономикалық жағдайына
тоқталайып, қорытынды жасайын.
ХІҮ -ХҮ ғасырлардағы Қазақстан халқының негізгі әрекеті, бү_ған дейінгі
сияқты, көшпелі мал шаруашылығы болып кала берді. Көшпелілер қой мен жылқы,
түйе, өзен жайылымдары мен тау бөктерлерін мекендеген ноғайлар мен
қарақалпақтар ірі қара өсірді. Сондай-ақ, суармалы және табиғи егін
шаруашылығымен, балық аулаумен және барлық жерде аң аулаумен айналысты.
Жылқы көшкенде және соғыс жорықтарына мінетін көліктің негізгі түрі болды.
Қой барлық жерде өсірілді. Негізгі тамақ түрі - еттен басқа ол тері,
былғары, киім, төсек-орын, кілем, киіз бұйымдарын жасайтын жүнімен жоғары
бағаланды.
Мал шикізатын үйде өңдеу арқылы көшпенділер өздерінің киім-кешек және үй
түрмысы жабдықтарына қажетін қанағаттандырып отырды. Қолы шебер адамдар ең
күрделі бүйымдарды - ат әбзелдерін, қару-жарақ түрлері (қанжар, найза,
садақ, жебе), арба, киіз үй сүйектері т.б. жасауға маманданды.
Мал шаруашылығының үш түрі - көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылық
- әкологиялық, саяси жағдайлар мен халықтардың жаппай қоныс аударуына
байланысты кейде орын алмастырып отырды. Табиғи жер жағдайына және тарихи
дэстүрлерге байланысты қалыптасқан көші-қон жолдарының бағыты да осындай
шарттар мен жағдайларда ғана өзгеріске ұшырады. Қалыптасқан дәстүр бойынша,
Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығының көшпелі тайпалары Шығыс Дешті Қыпшақтың
жекелеген аудандарынан Сырдария аңғары мен оның салаларына, Қаратау бөктері
мен Арал маңына барып қыстап жүрді. Деректер Іле алқабында ¥лы жұлдыз және
Кіші Жүлдыз жайлаулары Шырын мен Шіліктің арасында Абыш жазығы
жайылымдары болғандығын атап өтеді.
ХІҮ ғасырда оңтүстік шығыс Қазақстан халқының шаруашылығында түбірлі
өзгерістер болды. Монгол хандары мен феодалдардың үстемдігі ХІҮ ғасырдың
аяғына қарай Жетісудағы отырықшы - егіншілік пен қалалық мэдениеттің түбіне
жетті. Көшпелі мал шаруашылығ жергілікті халыктың басты шаруашылық кәсібіне
айналды. Егіншілік іздері тек Жетісудың батысында Шу мен Талас аңғарында,
қирап біткен қалалар айналасында ғана сақталды. Жазба деректерге қарағанда,
ХІҮ ғасырда жаңадан елді мекендер, керуен сарайлар, бекіністер салына
бастаған. Отырықшы егінші аудандар мен қалаларға билік жүргізу үшін қиян
-кескі үрыстар толастамады.
Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың далалы аймағын мекендеген малшылар мен
оңтүстік Қазақстанның, Орта Азияның егінші және қала халқының арасындағы
тауар айырбасы оңтүстікте қалалық және егіншілік шаруашылықтың, қырда мал
шаруашылығының өркендеуіне қолайлы жағдай тудырды. Қалалар арқылы дала
ақсүйектері арасына мүсылман діні, жазу, кітаптар таралды.
ХІҮ-ХҮ ғасырларда бұрыннан басталған сауат ашу, бірігу, түркі эдеби
тілінің үш негізгі диалектілік: қарлүқ-ұйғыр, ұйғыр-оғыз және қыпшақ - оғыз
топтарына ұйысуы дами түсті. Монғол жаулаушылығы монгол тілінің таралуына
ықпал ете алмады. Түркі ортасы монғол тілінің әлементтерін оп-оңай жұтып
қойды.
ХІҮ ғасырда қыпшақ тілінде көптеген эдеби ескерткіштер дүниеге келді,
халық ауыз әдебиеті дамыды. Қыпшақтар мен басқа да түркі тайпаларының өз
ауыз эдебиеті болды. Қыпшақ тілінің «Кодекс куманикус» атты ескерткішінде
фольклор үлгілері (жұмбақтар, қанатты сөздер, жайдақ өлеңдер) сақталған.
Оңтүстік Қазақстанның отырықшы - егінші аймагында ислам діні кеңінен
қанат жайды, сопылық үйымдар ықпалын жүргізді, көшпелі халық шаман діні мен
ата-бабалар аруагына сыйынуын тоқтатпады.
ХІҮ ғасырларда көптеген түркі тілдес және монгол тілдес этникалық топтар
бірлестігінен қазақ халқының қалыптасу процесі аяқталды. Монгол үлыстарына
күшпен бөлінген халықтардың өз бетімен өмір сүру үшін күресі, езілген
халықтардың өз ішіндегі өзгерістер Алтын Орда мен Шағатай эулеті қүрған
мемлекеттердің ыдырау процесін тездетті. Монгол шапқыншылығы әкелген ауыр
экономикалық зардаптар біртіндеп жолға қойылды: егіншілік, қала түрмысы
жаңғырды, қолөнер кәсібі дамыды, мал басы саны өсті, орталық Қазақстан мен
Жетісудың далалық аудандарының оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның жазиралы
алқаптарымен сауда байланысы қайтадан қолға алынды. Қоғамдық қатынастар
өркендеді.
Бекіту сұрақтары:
1.Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың далалы аймағын мекендеген халық қандай
кәсіппен айналысты?
2. Егіншілік іздері Қазақстанның қай жерлерінен табылды?
№13-14 лекция XV-XVII ғғ. қазақ хандығы: халқы және шаруашылығы
Негізгі ұғымдар: Жер өңдеу, Күйме, хисар, Вакф, мүлік, мардинар, рийат,
Ясы, Сайрам, Сығанақ,
Жоспар:
1). Ұйымның түсінігінің жүздік бөліспен ауысуы
2). Мал және үй шаруашылығы. Жер өңдеу.
3). Қазақстанның кейінгі ортағасырлық қалалары:
- қалалар және қала тұрғындары саны
- қалалар құрылымы, қаланың жер иеленуі
4). Салық жүйесі.Күйме, хисар, Вакф, мүлік, мардинар, рийат, Ясы,
Сайрам, Сығанақ,
Мақсаты:XV-XVII ғғ. қазақ хандығының экономикалық даму тарихының
ұлттықдәстүрлі ерекшеліг і туралы білімдерін дамыту.
Дәріс мақсаты. Моңғол шапқыншылығы салдарынан Қазақстан жерінде-гі ру-
тайпалардың арасындағы тарихи қалыптасқан жағрафиялық ортақтастық пен
мәдени-экономикалық байланыс-тар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген
қалалар мен елді мекендерді, егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің
өндіргіш күштерін күйзелтті. Мұндағы экономикалық және мәдени
байланыстардың жай-үйі сипатталады.
Ірі ру-тайпалардың саяси жағдайларға байланысты қоныс аударуға
мәжбүр болды. Мәселен, қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен
Батыс Сібірге көшті. Моңғол феодалдарының Шығыс Қа-зақстан мен Жетісуда
таңдаулы жайылымдарды тартып алуы, әсіресе жергілікті халықтың жиі-жиі
ығысуына әсерін тигізді. Моңғол әмірлері өз үстемдігін берік үстау үшін
жаулап алған елдерді үлыстарға бөліп, этникалық жағынан туыстас жергілікті
халықты бір-бірінен бөліп тастауға тырысты.Қазақстан жерінде қаншалықты
жойқын шапқыншылық оолғанымен, халық болып қалыптасудың негізгі шарты тіл
бірлігі жойылмады. Қайта, керісінше, уақыт өткен сайын моңғол
шапқыншыларының өздері ез тілдерінен айырьілып, жергілікті ру-тайпалардың
қалыптасқан түркі тіліне, ЭДет-ғүрпына, салт-санасына көшіп, XIV ғ. өзінде-
ақ толық түркіленіп кетеді. Бірақ бүл кезде бүрынғы екі үлкен Расаның
/нәсілдің/ байырғы еуропеидтік және кейін қосыҒан м°Ңғолоидтық нәсілдердің
күрделі араласу нәтижеДе қазіргі қазақ халқы қүрамының /антропологиялық
этникалық және лингвистикалық негізде/ бірыңғай тұтас қосындысы /қорытпасы/
келіп шығады.
Алайда, бүкіл Қазақстанның жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі тілінде
сөйлегенімен территориялық бөлінуге үшырап, Ақ Орда, Моғол, Әбілхайыр,
Ноғай, Көшім хандықтарының қол астында өмір сүріп жатты. Олар сая-си,
мәдени және экономикалық жағынан бытыраңқы бол-ды. Атақты "92 баулы қыпшақ"
атты шежіреде көрсетілген бүл ру-тайпалардың барлығы кейін қазақ халқының
қүра-мына кірген.
ХІУ-ХУ ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан, Ақ
Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан
феодалдық со-ғыстар мен тартыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара
бірігу, топтасуға үмтылу процестері барған сайын белең алды. Қазақстанның
ежелгі тайпалары өз мекендері-нің тарихи-жағрафиялық, экономикалық және
саяси оқша-улануының тарихи қалыптасқан жағдайларына /түрлі тай-палық
одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге кіруі/ байланысты этникалық
жағынан біртүтастық пен бүтіндікке үмтыла отырып, үш негізгі этникалық -
шаруашылық то-пқа бөлінді. Яғни, жағрафиялық жағдайына байланысты үш жүз
қалыптасты. Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз. ¥лы жүздің орталығы - Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан, Орта жүздің орталығы - Орталық Қазақстанда және Кіші
жүздің орта-лығы - Батыс Қазақстанда болды.
¥лы жүз Сырдариядан бастап Жетісу жерін түгел жай-лайды. Оның қүрамына
үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты,
жалайыр, шанышқы-лы, қатаған, т.б. ру-тайпалар кіреді. Орта жүз Орталык
Қазақстан аудандары мен Солтүстік-Шығыс Қазақстаннын бір бөлігін қоныс
етеді. Оның қүрамында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей, уақ, тарақты
тайпа-рулары бар. Кіші жүздің мекені - Сырдарияның төменгі жағы, Арал
теңізінің жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлігі. Оның қүрамындағы
тайпалар одағы - Әлімүлы /қарасақал, қаракесек, кете, төртқара, шемекей,
шекті/; Байүлы /адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, есентемір,
қызылқүрт, шеркеш, ысық, таз, масқар/; Жетіру /табын, тама, кердері,
жағалбайлы, кереит, телеу, рамадан/.
Жүздердің үйымдасқан уақыты, қалай қүрылғаны әлі жете зерттелмеген.
Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел билеудің әскери тәртіпке
негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда бір-бірімен
жауласып, өзара араздыққа ба-рьш көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп
тенгенде, казақ халкының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары, билері,
тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені бірігіп
шешіп отырған. Жоңғарларға кар-сы соғыста солай болды. Қазақтар үш жүздің
бірлігін қадірлеп, қастерлеп келе жатқан халық. Төле бидің "Жүзге
бөлінгеннің жүзі күйсін" - деуі де осыдан.
Мүндай үштіктің шығуына, бір жағынан, Ақ Орда, Но-ғай Ордасы және
Әбілхайыр хандығының қүрылуы, Мо-ғолстанның оқшаулануы түрік және
түріктенген моңғол тай-паларының қазақ халқы больтп бүрынғыдан да жедел әрі
топтасу процесінің күш алуы комектесті. Екінші жағынан, қазақ тайпаларының
феодалдык мемлекеттердің бұл жүйесінде үзақ болуы қазақ халқының үш
этникалық тар-мақ, үш жүз болып қалыптасуын негіздеді.
Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде топтасқан,
өз шекарасында экономикалық жағы-нан оқшауланған еді. Олардың тілі,
материалдық тұрмыс-мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ. Жалпы алғанда, XV ғасыр қар-саңында бүл тайпалар
түрік тектес халық болып топтасты да, кейінірек "қазақ" деген этникалық
ортақ атауға ие бол-ды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен аяқтал-
Ды. Бірақ бүл процесс кейбір себептермен байланысты кешеуілдеп барып іске
асты. Оған қазақ халқының этника-лық қүрамына кірген тайпалардың бірнеше
мемлекет қүра-мына енгені, кейбір жеке тарихи қалыптаскан бөлшектердің
бытыраңқылығы себеп болды. ХІУ-ХУ ғғ. көптеген жүрттың көшіп-қонып,
сапырылысуы орын алды. Мәселен, Темірдің соғыстары кезінде моғол топтары
Жетісудан Орта Азияға қоныс аударады. Әбілхайыр түсында оған Моғол-станнан
калучи және бүлғашы тайпалары кошіп келеді. Бір кездері керейлер Жетісудан
Орта жүзге кетіп қалады, маң-ғыт-ноғайлар батыстан Сырдария бойына ауып
келеді.
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XIV-XV ғасырларда орын
алған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды
қоғамдық құбы-лыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің эко-
номикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы
негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың ершуі,
әлеуметтік қай-шылықтардың үдеуі XV ғасырдың екінші жартысында бүл
мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Дешті Қыпшақ жеріндегі көшпелі еңбекшілер бүқарасы феодалдық
қанаудың күшеюіне, соғыстар мен тартыстар-дың өршуіне, хандар мен
феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударумен жауап берді. Сөйтіп,
XV ғасырдың 50-70 жылдары арасында Әбілхайыр хандығынан Жетісу-дың Шу мен
Талас өзендерінің жазығына 200 мыңдай адам көшіп келді. Бүл кезде Жетісуды
билеп отырған Моғол-стан ханы Есенбүғы (1434-1462) казақтардың мүнда қоныс
аударуына қарсы болмады. Өйткені оның да өз есебі бар еді. Есенбүғы қазақ
ру-тайпаларын өзінің ішкі және сыр-тқы саясатында, атап айтқанда, Әбілхайыр
хандығына және Шығыстан күшейіп келе жатқан ойраттар шапқыншылы-ғына қарсы
күресте, сондай-ақ хандықтың өз ішіндегі фео-далдық алауыздықпен талас-
тартысты тоқтату үшін пайда-лануды көздеді. Ал қазақтардың Жетісу жеріне
қоныс ауда-руының басты бір себебі, Әбілхайырдың қол астында қана-ушылықтың
күшеюі болса, екінші бір себебі, оларды Шы-ңғыс әулетінен шыққан Керей мен
Жәнібек сүлтандардың жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес
мемлекетін қүру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз
ету жолындағы қадамы мен қызметі өзінің ықпалын тигізді. Олардың халық
қолдаған дербес мемлекет қүру саясатының нәтижесінде Жетісудағы рулар мен
тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Бүл арада түңғыш казақ
хандығын құруға Керей мен Жәнібек сүлтандардың сіңірген еңбегін көрсете
отырып, олардың саясатты кәсіп деп түсінген, жасынан қоғамдық-әлеуметтік
өмірдің бағыт-бағдарын ойластырып, халық, ел тағдырына байланысты шешім
қабылдап үйренген хандар-Дың отбасында өскен адамдар екенін айта кеткен
жөн. Жәнібек қазақ хандығының түңғыш шанырағын көтерген Барақ ханның үлы,
ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың
дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғ-
астыруы, әрине, табиғи құбылыс.
Бұл кезде жаңадан кұрылған Қазақ хандығының алдын-да тарихи үш үлкен
міндеттурщл. Біріншіден, жаңа қоныс-танған аймақта бұрыннан Дешті-Қыпшақ
даласында қалып-тасқан дағдылы мал жайылымдарын қалпына келтіру. Екі-
ншіден, "¥лы Жібек жолы" бойында орналасқан ірі қолө-нер-сауда орталықтары
- Сығнақ, Созақ, Сауран, Отырар, Ясы (Түркістан) және т.б. қалаларды қазақ
хандығына қара-ту. Үшіншіден, бытырап жүрген қазақ ру-тайпаларын бір
орталыққа біріктіріп, қазақтың этникалық территориясын қалыптастыру.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды /1458-1473 жж./. Одан кейін
қазақ ханы болып Жәнібек сайлан-ды /1473-1480 жж./. Бүлардың түсында
Жетісудың қазақ рулары мен тайпалары 1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бүғы
өлгеннен кейін, ондағы феодалдық тартыстардың күшеюіне байланысты, езара
ынтымақтықты нығайта түсуге күш қосты. Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан
жерінен бірқатар рулардың ауа көшіп, Жәнібек пен Керейдің кол астына келуі
Қазақ хандығын бүрынғыдан да күшейтті. Бүлар жаңадан қүрылған Қазақ
хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери саяси күш-қуатын
арт-тыра түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шық-қан сүлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты
билеу жолын-у дағы күресіне қосылды. Бүл күрес 1468 жылы ӘбілхайырІ
өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Оның елінде қиян-кескі қырқыс басталып,
халық ыдырай бастады. Мүны қазақ хані дары Керей мен Жәнібек тиімді
пайдаланды. Олар бүдан 12 жыл бүрын өздері көшіп кеткен ата қонысы Дешті
Қып-шаққа қайта оралды. Сөйтіп, Әбілхайыр ханның мүрагер-леріне қарсы күрес
жүргізді. Бүл күрестің барысында Әбіл-қайыр ханның орнына отырған мүрагер
баласы Шайх Хай-дар өлтірілді. Әбілхайыр ханның немерелері Мүхаммед Шайбани
мен Махмүд сүлтан Астраханға барып паналады. Күресте жеңіске жеткен Қазақ
хандары 40 жыл Әбілхайыр билеген Дешті Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі
тай-паларды езіне қосып алды. Қазақ хандығының жері едәуір кеңейді.
Бекіту сұрақтары:
1). Қазақстанның кейінгі ортағасырлық қалаларды атаңыз?
- қалалар және қала тұрғындары саны
- қалалар құрылымы туралы не білесіз?
- қалалардың болуы нені білдіреді?
№15 лекция XVII-XVIII ғасырдың басындағы қазақ халқының дәстүрлі
шаруашылығының дағдарысқа ұшырауының себептерінің алғышарттары.
Негізгі ұғымдар: протектарат, отаршылдық, Қазақ - жоңғар соғыс.
Жоспар:
1) Қазақ - жоңғар соғыстырының негізгі себептері.
2) Ресейдің отаршылдық саясатының басталуы.
3)Қазақ жүздерінің Ресей протектаратын қабылдауы.
Мақсаты:XVII-XVIII ғасырдың басындағы қазақ халқының дәстүрлі
шаруашылығының дағдарысқа ұшырауының себептеріні мен алғышарттарын
деректер негізінде көрсету.
1.Қазақ жерін отарлаудағы патша үкіметінің жүргізген іс-шаралары. ХVІІ –
XVIII ғ.ғ. Қазақстанның солтүстік және солтүстік-батыс территорясын орта
және кіші жүз қазақтары қоныстанды . Орта жүз рулары солтүстік-шығыс
оңтүстік – шығыс және орталық қазақстан жерлерін мекендеген.
Қазақстандағы өзендер бойынша Сарысу, Нұра, Есіл (Ишим), Тобыл, Торғай
және башқұрттардың Оралдағы солтүстік батысындағы қонысы мен шекаралас
болды. Ертіс ағысының орта жеріндегі батыс сібір. Кіші жүз қазақтары
Қарақұмға дейінгі және Арал теңізі жағалауына Түркістанның шеті мен
шектескен жерлерді және солтүстікте Ор, Елек, Жайық өзендерімен шекаралас
жерлерді қоныстанып жайлаған. Жоңғар шапқыншылығы зардаптары отра жүз ,
кіші жүз қазақтарының ата қоныс аумақтарына өзгерістер еңгізуіне мәжбүр
етті. Орта жүз Жайық өзенінің жоғарғы ағысына Тобыл, Есіл, Ертіс
өзендерінің төменгі ағысы сағаларына ие болып қалған. Ал, кіші жүз Каспий
теңізіне және Жайық, Еділ өзендеріне қарай қоныстарын жылжытты. Сол кезде
Қазақ даласы Ресей мен Қытай сияқты екі мықты алпауыт мемлекеттердің
назарында болды. Бұл мықты мемлекеттер Еуразия контингенті орталығында өз
территорияларын ұлғайту саясатына ХVІІ – XVIII ғасырларға дәл келді.
ХVI ғ. Ресей Қазақ жерінің есебінен территорияларын бірте-бірте
кеңейте берді. Ал ХVIII ғ. басында әскери линиялық бекіністер. Қазақ
жеріне бекініс салып шекара ішіне сыналай кіруі арқылы жерімізді
иемдене бастады. Қазақтарда жаңа линия жүргізуіне байланысты 70000 шаршы
шақырым жер алынды. Жаңа линия ескі линиядан оңтүстікке қарай 200 шақырым
ішкері , яғни Қазақ жерінің шекарасы ішке қарай ығыстырылды. Тек қана
Ертіс бойында ескі линиядан оңтүстікке қарай 50 шақырымға ығыстырылып
жаңа линия жүргізілді.
Жер жоғалтуымен қатар өзгерістер енді көшпенді қазақтардың дәстүрлі
көшу маршруттарының көп жылғы қалыптасқан жүйесі бұзылды. Мал жайылымы
тарылды.
XVIII ғ. ортасында басталған жаңа линия құрылысы ресей империясының
қазақ даласын отарлаудың ашық жүргізген отарлық саясатының іс-әрекетінің
жүзеге асуы болды. Солтүстік Қазақстанда жаңа линия бекініс құрылысының
салынып бекуіне байланысты. Солтүстік Қазақстандағы Орта жүз қазақтарының
көп жерлері Ресей империясына кетті. Звериноголовская - Петропавловск –
Омск. Горькая линия бекіністері қазақ жеріне енудегі алаңға айналды.
1762 ж. 6 тамызында Сенат бұйрығы бойынша линия бойын жераударылғандар
мен қоныстандыру жарлығы бойынша 60 жылдары XVIII ғ. Сібірден
жераударғандар мен Польшадан шығарылған помещик-крестьяндар және қашқындар
мен Ресейден келген еріктілер мен қоныстандырылды.
Солтүстік Қазақстан аумағына бекініс салу “тарту ” арқылы Ресей
империясы екі мәселені шешті. Бірінші Қазақ даласына әскери күшін еңгізді
және орыс келімсектері мен қоныстандыру арқылы қазақтың ұлттық
тұтастығын бұзып дәстүрлі – Орта және Кіші Орда деп аталатын
географиялық территориялық атауды өзгертіп.
Орынборлық және батыс Сібірлік губернияға бөлініп атауында өзгертті.
Осылайша Қазақ даласында Орынборлық және сібірлік қырғыздар (қазақтар
Ө.И.) атауы пайда болды. Жайықтың жоғарғы (Верхне яицкая) линиясы. Ойыл
өзені бекінісі.Красногорская (Қызыл жар) және Ор дистанцияларын қосатын
Жоғарғы Жайық линиясы. 9 бекініспен 16 редут қашықтығы. 561,5 шақырым
Орынбордан шығысқа және оңтүстік шығысқа.
Орскіден Троицкі бекінісіне дейінгі жер аралығында қазақтар тығыз
қоныстанған болатын Патша үкіметі арғын жағалбайлы, қыпшақтар рулары
жазғы жайлаулары қоныстарының үстінен тікелей Ор дан Троицкіге тікелей
жаңа бекініс тартты. Ескі бекініс пен жаңа бекініс аралығындағы жерлер
қоныстанған қазақтардың иелігіне қалды. Қазақтар ол жерлерге енді бара
алмады осылайша. Оның үстіне патша үкіметі.1832 ж. бұйрық бойынша әскери
казактар бекіністен 15 шақырым жерлерге дейінгі аралыққа олардың
пайдалану құқын берді. Мұндай жерден айырылу. Мал мен тіршілік етіп,
жанбаып отырған қазақар наразы болып қарсылық жасаған жағдайда. Қарулы
әскери дайындығы бар казак әскерлерін қарсы пайдалану үшін ұстаған
болатын.
Жаңа линия салынуы нәтижесінде қазақ халқын жерден қысты. Шеген би,
Тархан Шақшақ батыр ұрпағы арғын руының рубасының бірі былай деген.
Арғындар Тобыл, Тоғызақ, Аят өзендері бойындағы малға жайлы құнарлы
қоныстарынан айырылып қалды . Біздің байларымыз мал кәсіпшілігімен
айналысуға дәрменсіз болып отыр деп Ресей әкімшілігіне шағым хат жолдаған.
Осыдан кейін шекараға казактарды қоныстандыру арқылы қазақ жерлерін
иемденіп қалды. Қазақ жеріне шекаралық бекіністерді салу жұмысын патша
үкіметі 1836 жылға дейін қысы жазы жүргізді. Қатты боран болып жол болмай
қалған күндердің бәрінде жұмыс істеді (59 бетте)
1843-1847 жылдары Аманқарағай бекінісінде (Құсмұрын), Орынборлық
(Торғай) өте ірі форпостылары салынып болды.Бұл бекіністерді Жаңа (Новый)
линия мен Горький линиялар арқылы жабдықтап отырды. (67) Солтүстік
Қазақстан жеріне осылайша шетінен сыналай кіріп төріне шығып,
жергілікті қазақтардың қарсылығын басып жаныштайтын арнайы әскери үлкен
топтарын бекіністерге түпкілікті орналастырып үлгерген.Аманқарағай
бекінісінің негізі 1843 ж. қаланды. Орынбор және Сібір Қазақтарының
территориясына салынды.Бұл жердің қазақтары Торғай өзеніне қарай қоныс
аударып көшіп кетуге мәжбүр болды. Осылайша жергілікті қазақтар малдың
жазғы жайылымы жайлауларынан айырылды. 1849 ж. әскерилер мен қазақтар
қоныстандырылды. 4,5 млн. десятина құнарлы жерлерден айырылған.
2.Қазақтар мен Ресей арасындағы сауда сабақтастығы.
Қазақ халқының Ресеймен арадағы байланысының алғашқы бағыттарының бірі-
сауда қарым-қатынасы болды. Оның жолға қойылып, екі халық арасындағы
байланыстың басталуы негізінен қазақ жерінің орыс мемлекеті құрамына қосыла
бастау кезеңінен-ақ іске асырылды. Осы аталған уақыттан бастап қазақ
даласының Шығыс, Алтай өлкесі де осындай екі жақты қарым қатынасқа
тартылып, уақыт өткен сайын ол кең қарқынмен дами түсті.
ХVIIІ ғасырдың бірінші ширегінен басталатын аталған аймақтағы сауда
қатынасы алғашында негізінен айырбас ретінде жүрді. Жергілікті қазақтардың
осы саладағы саудаланатын басты тауары мал және оның өнімдері болды. Бұлар
Ресейлік өнеркәсіптік тауарларына, астыққа, әртүрлі ыдыстарға, әшекей
бұйымдарына, шай, қант, жеміс, т.б. тағамдарға, күнделікті қажетті
мүліктерге кеңінен ауыстырылды. Осы мерзімнен басталған қазақ-орыс
саудасының жергілікті халық тұрмысының дамуындағы маңызы да арта түсті.
Ресей жағынан өнеркәсіп және тұрмысқа қажетті тауарларының қазақ
даласына енуі олардың жаңа тұрмысқа тартылуына, қоныс аударып келген орыс
шаруаларымен тығыз байланыс орнатуына жағдай жасады. Қазақтар басы артық
малдары мен оның өнімдерін өздеріне қажетті тауарларға ауыстыруға мүмкіндік
алды. «Орыстар мен қазақтардың ең алғашқы байланыстары,- деп жазды Н.В.
Алексеенко,- сауда байланыстары болды. Қазақ даласымен сауда қарым-
қатнасы... Ямышево (1720), Семей(1754), Железинкс (1764) қамал кедендері
арқылы жүрді. Аталған сауда қатынастары, әсіресе 1758 жылғы Жоңғар
мемлекеті талқандалғаннан кейін жедел қарқынмен дами бастады. Алғашқы
ақшасыз саудада жалпы айырбас құны бір жылдық тоқты болды.
Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен
зауыттарының оң жағасын қамтыды. ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы
айырбас саудасына негізінен Сібір казактары қатысты.
Орыс – қазақ айыбас саудасы жыл бойы тұрақты түрде барлық орыс
қоныстарында жүргізілді. Әрбір казак қонысы олар үшін сауда орталығына
айналды,- деп көрсетті Сібір казак әскерлерінің тарихшысы Ф. Усов. Қазақтар
айырбас үшін малдарын, тері, жүндерін, т.б. мал өнімдерін әкелді. Осы жерде
олар нан, шай, қант, мақта өнімдеріне, әшекей заттарына ауыстырылады.
Айырбас сауда, әсіресе, қазақтар мен Алтай таулы өлкесіндегі Кабинеттік
шаруалары, сонымен қатар Бұқтырма өңірі казактары арасындағы қызу жүрді.
Айырбасталатын тауарлардың ішінде астық өнімдері басым болды». (Алексеенко
Н.В. Русские и казахи Верхнего Прииртышья в ХVIIІ-начале ХХ вв. Ленинград.,
1967, 25-26 бб.).
Осы аймақтағы орыс-қазақ саудасының алғашқы басталу тарихы туралы
өлке зерттеушісі С.Н. Герасимов мынандай мәліметттер береді: «Жоңғарлармен
болған соғыстан кейін орыстар бос қалған жоңғарлардың жерлерін өздеріне
қаратып, шығыстағы иеліктерін ертіс өзені жағалауына дейін жылжытты. Осы
жерде орыс шекаралық жүйесіне жақын келіп, қырғыз-қайсақтар орыстармен
сауда қарым-қатынастарын жасай бастады.
Ал бұған жоғары мемлекеттік рұқсат керек болғандықтан 1760 жылы
сұлтан Абдул Файз Санк-Петербеург қаласына өзінің елшілері Бек Мырзамен
Құдайбергенді жібереді. ...көршілерімен Ертіс жүйесінде сауда қатыныасын
жасауға мүдделі орыс мемлекеті 1764жылы Семей қаласынан 15 шақырым жерде...
Ертіс өзенінің солтүстік жағалауында кейін Семейдің «Зараечный»
слободасының негізі болған ерекше айырбас алаңын негіздеді. 1765 жылы
осындай айырбас алаңы Өскемен қамалында, 1765 жылы Железинскіде, ал 1803
жылы Бұқтырмада негізделді».
Аталған кезеңінен басталған қазақтармен ардағы сауданы одан ары
дамытып, өркендетуге патша үкіметі алғашқы кезеңінен-ақ мүдделілік
көрсетті. Себебі, жергілікті халықпен айырбас саудасы Ресей үкіметіне
тиімді болды. Көрсетілген уақытта негізіне қазақтарға сапасыз, Ресейдің
ішкі аудандарында сұраныс жоқ өнеркәсіп тауарларын малға, оның өнімдеріне
ауыстырды. Осы арқылы Ресей кәсіпорындарын арзан шикізатпен тұрақты
қамтамасыз етуге мүмкіндік туды.
«Даламен сауда жасау,-деп тұжырым жасайды Е. Бекмаханов өзінің
зерттеулерінде,- орыс саудагерлеріне аса көп пайда әкелді. Олар мұнда
өтпейтін тауарларды әкелумен қатар осы арқылы үлкен табыс тапты. Дала мен
екі ортадағы сипаттама жасай отыра А.К. Гейнс былай деп жазды: «Ресейден
қырғыздар барлық жәрмеңкелерде өтпеген сапасыз тауарларды алады. Керсінше,
бұл қажетсіз бұйымдар қырғыз даласында малға айырбасталып, тиімді өтеді».
(Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы ХІХ века. А., 1992, 350 б.).
Қазақ даласын зерттеуші А.И. Левшиннің көрсетуінше: «Қырғыздар
өздерінің өткізген мал, т.б. шекізат түрлерінің орнына Ресейден әртүрлі
темір, шойын және мыс бұйымдарын, мысалы қазан, таған, ертоқым,...қайшы,
тері, балта , шалғы, құлып, т.б. сонымен бірге, барқыт, кенеп,...жібек
маталары, сандық ... кішкентай айналар, иіскейтін темекі,-ұн, т.б. алады».
(Левшин А. И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз казацких Орди степей.
Спб., 1832, Алматы., 1996, 394 б.). Осы кезеңдегі қазақтардың малының
молдығы мен олардың оны көп мөлшерде орыс тауарларына ауыстратындығы
жөнінен Батыс Сібір мен қазақ даласын зерттеуші И.Завалишин де көрсеткен,
оның айтуынша- «Олар (шекаралық қазақтар – Ғ.Қ.) негізінен мал
шаруашылығымен айналысады. Тері, мал, майы, жүн, т.б. тауарға-темір, тері,
көбінесе астыққа ауыстырылады. Мал, қой, жылқыны да олар өте көп мөлшерде
сатады.
Қазақтармен екі ортадағы осындай айырбас саудасын жүргізе отыра патша
үкіметінің жергілікті әкімшілігі, саудагерлер әрқашан алдауға, малдарын
арзан алуға тырысып келді. Мысалы, Ресей көпестерінің ...қарапайым
қазақтарды арақ беру арқылы арқылы қалай алдағанын граф Ян Потоцкий
төменднгідей мысалмен дөп келтіреді: «қазақтарда айырбастауға ұсынылатын
тауарлардың нақты бағасы туралы ешқандай мағұлмат, түсінік жоқ, осы арқылы
көпестерге қаншама пайда келіп жатқандығын айтпай-ақ түсінуге болады.
Сонымен бірге Қазақстан аталған кезеңде Ресей өнеркәсіп тауарларының
өткізу аймағы ғана болып қалмады. 1829 жылғы Сыртқы істер министірлігінің
Николай-1-ге хабарламасында Қазақстанның арзан шикізат байлығын өркендей
бастаған өнеркәсіп орындарына пайдалану мәселесі қойылды (Бекмаханов Е.
Очерки истории Казахстана ХІХ века. Алматы, 1966, 27-б.).
Қазақ даласындағы айырбас сауданының өркендеуіне орай өсімқорлық кең
етек алды. ХІХ ғасырдың ортасында орыс саудагерлерінің едәуір бөлегі
жергілікті тұрғындарға тауарларын белгілі мерзімге дейін өспелі қарызға
берді. Бұл туралы Сібір өлкесін зерттеуші М. Красовский былай деп жазды:
«Саудагерлер, егін шаруашылығымен айналыспайтын казактар қырғыздарды алдау
арқылы күн көреді. Олар саудагерлерден келісіммен тауарларды алып, оны
қырғыз ауылдарына белгілі мерзімге дейін таратып береді, осы арқылы олар
еселеп байиды... Мұндай өсімқорлықтан... татар саудагерлері де қалыспай
орыс көпестерінен де артық байыды...» (Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40
годы. Алматы., 1992, 69-б.).
Даладағы жергілікті халықпен сауда қарым-қатынастары арқылы патша
үкіметі қазақ жеріне кеңінен еніп, оның шаруашылық, әлеуметтік даму
жағдайымен молырақ танысуға мүмкіндік алды. Осы мақсатпен 1840 жылдың
басында Шығыс Қазақстан, Алтай өлкесі округтері қазақтарының мал саны
бірнеше рет саналып, анықталды. Сынақ қортындысы бойынша князь Петр
Дмитриевич Горчаковқа берілген мәліметте «Көкшетау,
Қарқаралы, Баянауыл, Ақмола, Аягөз, Көкпекті және Құсмұрын округтерінде
800000-ға дейін жылқы, 200000-ға дейін ірі қара, 3000000-ға дейін қой» бар
екендігі көрсетілген.
Империялық қаржы министіріне берген Шекара жүйесі басқармасының
соңғы есебі бойынша округтердегі қырғыз малдарының есебі бойынша
округтердегі қырғыз малдарының есебі төмендегідей болды: Осы мерзімде жалпы
Ресейдің сауда мәселесімен мемлекеттік коммерц коллегиясы айналысып келді,
ал Орта жүз қазақтары Ресеймен сауда байланысын Семей қаласы арқылы
жүргізді.
...Ресейдің 1758 жылдан бастап сауда жұмысын басқарған обер-
директоры Никита Шемякин түсында сауда өркендей түсті. Саудадан түскен
салық орыс мемлекетіне мол қазына болып құйылды. Мысалы, мемлекеттік
саудадан 1789 жылы 3922 рубль, 90 тиын алынса, 1791 жылы 8380 рубль, 74
тиынға өсті. Семейде 1792 жылы орыс, Сібір және неміс тауарлары 51338
рубльге, ал қазақ, Ташакент және Қытай тауарлары 63800 рубль 94 тиынға
жетті. (Мамырұлы Камен. Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы күресі.
Өскемен., 1994, 178-б.).
Айырбас сауданы одан ары дамыту мақсатында патша әкімшілігі қазақ
даласындағы осы мақсаттағы сауда аландарын көбейтуді мақсат етіп қойды.
«Оның...халықаралық саудадағы қолайлылығын ескере отыра Елизавета патшаның
жарлығымен 1765 жылы Өскемен маңайында айырбас алаңы негізделді. Мұнда
ташкенттіктер мен бұхарлықтар үнемі өз тауарларын әкелетін болды, ал қырғыз-
қайсақтар,- деп жазады сол кездегі құжаттар, - көп мөлшерде қой, жылқы,
жүн, тері сататын».
Ресей өндіріс тауарларын өткізу, оларды шикізатпен қамтамасыз етуге
мүдделі патша үкіметі шет аймақтағы сауда өкілдерінің мүддесін қорғауды да
үнемі басты назарда ұстап келді. Осы мақсатпен қазақ даласына келген орыс
саудагерлері мен өнеркәсіп орындарының өкілдеріне арнайы сауда агенттері,
тілмаштар мен жол бастаушылар бөлінді. Олардың алдында қойған мақсаты да
капиталистік даму жолына түскен Ресей кәсіпорындарын көп мөлшердегі шикізат
көздерімен қамтамасыз ету, арзан қолды өндіріс тауарларын шет аймақтарға
мол мөлшерде өтізу болды. Аталған мақсатта үкімет тарапынан саудагерлердің
қызметін жеңілдетуде оларды ынталандыру, ірі сауда капиталын қалыптастыру
мақсатында т.б. көптеген шаралар қабылданды. Атап айтқанда, патша үкіметі
ірі саудагерлерге ресми атақ беріп, ол атақ мұрагерлікке қалатын болды.
Ертіс өзені маңайындағы саудагерлікті дамыту мақсатында Семей облысы
аумағында сауда жасайтын саудагерлерге, мешандарға, т.б. бірінші топтағы
саудагерлерге екі мың күміс, екінші топтағы саудагерлерге бір мың күміс,
үшінші топтағы саудагерлерге 400 күміс рубль капиталы болған жағдайда он
жыл сауда салығынан босатылатын болды. Саудагерлер өз есебінен Аягөз, Қапал
немесе Көкпекті қоныстарында сауда алаңдарын салуға міндеттелді. Сонымен
қатар олардың өндіріс базаларының болуы талап етілді. (Аполлова Н.Г.
Хозяйственное освоение Прииртышья в конце ХVІ-первой половине ХІХ в.
Москва., 1976, 344-б.).
Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың бірінші жартысына дейін негізгі ХVІІІ
ғасырдың басынан басталған қазақ-орыс саудасы алғашында айырбас ретінде
басталып, кейін біртіндеп тауар-ақша қатынастарына ауысты...
Бекіту сұрақтары:
1).17ғ.соңындағы экономикалық дағдарысқа не сбеп болшды?
2). Дәстүрлі қазақ қоғамының бүтін жүйесінің талқандалуына не әсер етті?
63). Сыртқы саудны кімдермен жүргізді?
№16-19 лекция 18-19ғ.ғ. 1-жарт: Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайы.
Негізгі ұғымдар: Жер дағдарысы, экономикалық дағдарыс, сыртқы сауда
Жоспар:
1). Қазақ даласындағыжер мен сауда мәселесі империя саясатында.
2). 18 ғ. 50-60 ж.ж. жер дағдарысы.
Мақсаты: 18ғ.20-30ж.ж.шаруашылық дағдарыстың экономикалы және демографияның
салдарымен
18 ғ. 50-60 ж.ж. жер дағдарысыныңтармхын деректер негізінде таныту.
Лекция.
1. Қазақ даласындағыжер мен сауда мәселесі империя саясатында.
Қазақ даласын отарлаудағы империя саясатындағы жер мен сауда
қатынастары мәні туралы мұрағат деректерін арқау етпекпіз.
Қазақстанның кеңестік дәуіріндегі тарихнама мұрасы әр түрлі
болғанымен, деректілігімен басым, құнды. “Көшпенді мал шаруашылығының
басымдылығымен байланысты Қазақстандағы феодалдық құбылыстың өзіндік
ерекше белгілері болды. Феодалдық формацияның қалыптасуы VI-VII
ғасырларда басталды” деген парадигма жасалды. Қазақ қоғамындағы
патриархалдық, феодалдық қатынастардың мәні мен ерекшелігі туралы
пікір таластар негізінде екі көзқарас пайда болды. Біріншісі -
көшпелі мал шаруашылығы жағдайында негізгі өндіріс құралы жер емес,
мал; жерге феодалдық меншік болмаған деген көзқарасты жақтағанда,
С.Е. Толыбеков, В.Ф. Шахматов, екіншісі –негізгі өндіріс құралы- жер,
жерге ( жайылымдарға ) феодалдық меншік болғаны туралы, пікірді
жақтаушылар Л. П. Потанов,С.З.Зиманов, Ә.Ерденов, т.б. Жер мәселесі оның
меншік нысанына айналуы, қай уақыттада үлкен маңызды мәселе болып
келді. Бүгінгі күнде де солай болып қала бермек. Қазақ жерін ресей
патша меншігіне нысанына айналдырып алу, мәселесі оны жүзеге асыру
жолдары патша үкіметі саясатындағы XIX ғ. екінші жартысындағы қазақ
даласындағы империя саясаты мұрағат деректеріндегі, жазбалардағы
мәнінде қазақ даласын отарлау ресей патша өкіметі үшін саяси
мақсат мұраттары болды. Мақсатты мұраттарына жету жолында, жүз елу
жыл бойы саяси шараларын жүзеге асырудың, әкімшілік басқарудың
бірнеше тәжіриберелерін қолданып, отарлық мақсаттарына жету
жолындағы ізденістерін үнемі тоқтатпай, арнайы комиссиялар құрылып
патша үкіметіне есептерін беріп, зерттеу барысындағы өздерінің
ұсыныстарын жеткізіп отырды. Осындай бір отарлаудағы басты нысана
қазақ жері болды. Қазақ жерін империя меншігіне айналдыру,
жолдарындағы ізденістеріне тоқталмақпыз. XIX ғ. II жартысында қазақ
даласына әкеліп, қоныстандырылған қазақ әскерлерінің қазақ жеріне
ие болуларының, өзі көздеген отарлау әрекеттеріндегі мақсаттарына
жетудегі қанағаттанарлық іс болмай шықты. Патша үкіметінің
комиссиясының пікірінше қазақ даласына Ресей орыстарын кіргізіп,
қазақ даласынан жерге орналастыруда қоныстандыру үшін еркін бейбіт
отарлау мақсатына жету үшін, үкіметін қаржы шығынын шығармау,
жолдарында қарастыруды назарда ұсталған. Жер шаруашылығымен айналысу
немесе өндіріс ашып игеру арқылы, отарлау әдіс тәсілін енгізу
қажеттігіне көздерін жеткізіп, жүзеге асыруды жолға қойды. Сол
кездегі шаруашылықтың негізі және басты кәсіпшілік көзі мал
шаруашылығын ығыстыру, қазақтар үшін емес үкімет үшін де тиімсіз
болатын. Төрт түлік мал қазақтар үшін тіршіліктің басты байлығы,
күн көріс болса, Ресей үкіметі үшін қазақ малы пайда көзі,
сауданың негізгі түрі арзан шикізат көзі еді. Бір ғана мысал.
1841 Батыс Қазақстан бөлігіндегі қазақтар жайықтың ішкі жағына мал
шығару, үшін қой басына 2 к, мүізді ірі қара малға 5 к., жылқыға
10 к, түйеге 25 к., күміс ақшамен әр мал басына қазақ әскеріне
ақша төледі, 1841 ж Орынбор әскери қазақтарының жеріне жіберілген
қазақтардың мал басынан түскен пайда Әскерлер пайдасына 4439 р.
10к. Қазақтар пайдасына 578 р.к күміс ақшамен Қазақ даласындағы орыс
келімсектерін қоныстандыруға, алынған жерлер қазақтар үшін
шаруашылыққа кәсіпке қолайлы, шұрайлы жерлерден айырылу болды. Қоныс
аударушы тұрғандар саны көбейген сайын, қазақтар үшін шаруашылыққа
қолайлы жерлер қоры қажеттілігі күшее түсті. Осыдан туындаған
жағдайларға байланысты қазақтың көшпенділік ата салтында тықыр
таянып, отырықшылық тұрмыс салтына біржолата бет бұрыс жасататын,
дәуір кезеңінің тарихи әлеуметтік-экономикалық алға шарттары
жасалып жатты.
Үкімет комиссиясы кең байтақ қазақ даласының құнарлы
жерлерге орыс келімсектерін қоныстандыруды қарастырып, ығыстыруды
көздеген. Бұл пікірімізге үкімет комиссиясының Сібір даласын айналып
шығып, көз жеткігендері Сібір округне Семиречинский облысының
құрамына кеткен жерлерден тек қана Көкшетау, Атбасар және
Семипалатинск округтерінің бөліміндегі жерлері жер шаруашылығы
мен егін шаруашылығы мен егін егуден айналысуға тиімді. Ал, даланың
азғантай бөлігінен басқа жерлері тек қана мал шаруашылығына, жайылымға ғана
жарамды делінген.
Сондықтан егінге қолайсыз жерлерде орналасқан, казактар бірте-бірте
жер кәсіпшілігін тастап, сауда мен айналысып кеткен бұның себебі егін
кәсіпшілігі тиімсіз болған, өнім түсімі шамалы болғандығынан. Байырғы
қазақтар мал шаруашылығымен қатар сауданы кәсіп еткен, және ұсақ
өндірістер мен айналысуды да тұрғындар кәсіп еткен.
Орынбор даласының солтүстік бөлігі ғана егін шаруашылығына қолайлы
құнарлы жер, сондықтан Орынбор ведомыстволарының линия бойындағы қазақтары
жер кәсіпшілігімен жақсы айналысып, өкімдерін өнімдерін саудаға шығарып,
сатып отырған. Сол кездегі жергілікті басқарма бастығының хабарламасы
бойынша егіннің көп бөлігі тары өнімі болған саудаға тары өнісін көп
шығарған делінген.Бұл жағдай қазақ даласында қоныс аударушылар емес
жергілікті қазақ халқы XIX ғ. егіншілікпен жақсы айналысып, жер
кәсіпшілігін жақсы дамытқан, осыған қарап өкімет комиссиясы таза жермен
айналысатын мақсаттағы орыс қоныстанушыларын әкеліп, үлкен жер үлесін
қажет ететін және ақшалй жәрдем бөліп өкіметтер аса бір пайда болатынын
күтудің қажет болмайтынын түсінген. Қазақ даласындағы қоныстанған орыс
тұрғындарының өнеркәсіп пен саудамен айналысқан жағдайларына қарап, саудаға
қолайрырақ жағдай бар екендігіне көз жеткізген. Қазақ даласындағы орыс
саудагерлерінің сауда да малға айырбас жасайды, сатады сөйтіп өздеріне көп
пайда әкелетін болды. Қазақ даласындағы сауданың тиімділігі сондай, тіпті
Сібір жеріне қоныстанушылар қалалар мен Ақмола мен Павлодар сияқты
пунктерге өтініш білдіріп сауда орталықтарының қызметтеріне айналдырған.
Солардың ішінен Ақмола қаласының сауда орталығына айналудағы ерекше
маңызына тоқталмай кетпей болмайды, 1854 жылдары жылына 200 мың рублдің
саудасын жасаған болса, комссияның жинаған анықтамалары бойынша он жылдан
кейін, яғни 1864 жылы. 12.500,000 рублдің саудасы жасалған қаладағы және
қыстақтағы елді мекендердегі Сібір даласындағы жәрмеңкелердің сауда
айналымы жылдан жылға өсіп отырған Петропавловскіден жүз шақырым жердегі
Тайынша – көл маңына жақын жерде үкіметтің қазақ даласының ішкі жағында
жәрмеңкелер рұқсат бергенге шейін болған, жәрмеңке орасан зор мөлшерде
болды. Бұл жәрмеңкедегі басты, сауда мал саудасы болды. Мұнда 700,000 қой
, 60 000-ға дейін жылқы және ірі қара малдар айдап әкеліп саудаға салынып
тұрған.
Басқарманың жарлығы мен бірінші рет ашылған 1867 ж. көктемдегі Ойыл
өзенінің бойындағы Орынбор даласындағы. (қазіргі Ақтөбе облысының
жеріндегі) жәрмеңкеге 250,000 рублдің тауары апарылған оның 100,000 рублден
астамы айырбасталып, сатылған жәрмеңкеден 20,000 бас мал түрлері сатып
алынған. Қазақ-орыс арасындағы осындай сауданың алғашқы тәжірибелерінің
сәттілігі орыс әкімшілігінің қазақ даласындағы экономикалық байлығының
берік болатынына көздерін жеткізіп, Сібірдің ішкі жағында да уездік
мекемелерді орналастыруда жақсы орындарды дұрыс таңдап сәтті орналасқан
жағдайда Сібір даласындада сауда қалалар көбейіп ондағы сауда
орталықтарындағы Орынбор даласындағыдай өсіп өркендеп, табыс көзіне
айналатынына сенім арттырды.
Патша үкіметі қазақ даласына қоеыстанушыларға сауда жасауға қолайлы
аймақтарды таңдап, ол жерлерде жер кәсіпшілігімен де айналысуға мүмкіндігі
бар жерлерден жер үлесін бөліп беруді ұйғарды [6]. Қазақ даласындағы
жерлерде орыстарды қоныстандыру мақсатын да көп жер аймағын қамтуды жүзеге
асыру үшін, қоныстанушыларға шаруашылық үшін орман ағаштарын тегін беру
керектігі үкімет комиссия мүшелері ұйғарды.Сонымен қатар Сібір даласындағы
қалаларда да қазақ даласына қоныстанушыларға басқада жеңілдіктерді
пайдалануға мүмкін беруі қарастырылды.
Орынбор губерниясының құрылуы жөніндегі ережеге сай қазақ даласындағы
әскери казактардың бос жатқан жерлеріне қоныстандыруға рұқсат жасалған
болатын . 1863ж. наурыздағы патша үкіметінің облыстық басқармасы жалпы
кеңесінің қаулысымен әскери казактардың бос жатқан жерлерін ішкі округтің
қазақтарына жалға беру туралы шешім шығарып қаулы қабылдаған.
Қазақ даласына казактар мен басы байлық құқықтан босаған орыс
шаруаларын қоныстандыруға көздеген мұраттарының көп жайды аңғартатын
саясатының түпкі нәтижесі мәні жөнінде үкімет комиссиясы пікірі былай: «...
Водворение русского населения в степи таким естественным путем не потребует
жертв от правительства не возбудить неудовольстия киргизов и будет гораздо
полезнее и действительнее земледельческих поселении, которая неминуемо
стеснили бы киргизов».
Патша үкіметінің отарлық саясаттарының ең бір мықты берік айласы
қазақ даласына казактар мен крепостнойлық құқықтан босатылған жері жоқ,
орыс шаруаларын қазақ даласына орналастыру арқылы Ресей патша өкіметі үшін
екі мәселенің шешімін тапты.Бір деректе “В 1867 году образовано
Туркестанское генерал-губернаторство. Мы таких образом врезались далеко в
глубь средней Азии, стали в непосредственное соседство с Бухарой. Для
русской торговли открылись новые пути и установились новые благоприятные
условия”. Қазақ даласындағы империя саясатының қорытындысына тоқталсақ:
Біріншіден, басы байлылық құқықтан босаған орыс шаруаларын қазақ
даласына қоныстандырды.
Екіншіден, ресейдің өз жерінде қалып қоныс таба алмайтын үлесті
жеріде жоқ, шаруалар “жаңа жерді” игеруге өте ынталы әрі мүдделі болды.
Оның үстіне біз жоғарыда көрсеткеніміздей үкімет тарапынан жеңілдіктерде
қарастырылған еді.
Үшіншіден, қазақ даласына отарлау мәселесінде қазақ ұлтының
тұтастығын бұзды енді қазақ даласы казак, орыс т.б. ұлттан тұратын көп
ұлтты империя иелігіне айналды.
Төртіншіден, қазақ жері империя меншігіне айналды. Империя
қоныстандыру саясатын жүзеге асыру арқылы қазақ жерінің құқықтық меншігіне
еншілес болып, қол сұғып қана қоймай, көздеген қоныстандыру саясаты қазақ
даласындағы империяның мақсаттарын жүзеге асыратын мықты байланыс болатын
жағдайдың алғы шарттары жүзеге асатын негізі қазақ жеріне иелік ету құқына
ие болу арқылы империялық мұраттарына қол жеткізудің негізін қалаған
болатын.
Бесіншіден, патша үкіметі актілерінің заңдылығына “негіздеме ”
іздегенде басты дәлелі орыс үкіметінің өзінің қол астындағыларға қатысты
кезкелген шешімді қабылдау құқығын алды.
Алтыншыдан, қазақ қоғамындағы тархандар институтын жойды. Мұнда да
жер мәселесі саясатына қатысты құқықтық пәрмені бар тархандарға берілген
жеңілдіктер қарастырылған құқықтан айыру болатын. 1869 жылы сенат
жарлығымен тархандар институтын жойды. Осылайша қазақ даласындағы тархандар
институты өздерінің қызметін тоқтатты.
Жетіншіден, қазақ – орыс арасындағы сауда алғашында айырбас ретінде
басталып, кейін біртіндеп тауар ақша қатынастарына ауысты. Қазақ даласын
арзан шикізат көзіне айналдыруда патша үкіметі көпестер мен саудагерлердің
күшін пайдаланды. Бұл мақсаттың түпкі саясаты қазақ даласына экономикалық
үстемдік қалыптастыру еді.
Бекіту сұрақтары:
1).18ғ.20-30ж.ж.шаруашылық дағдарыстың болуына не себеп болды?
2). 18 ғ. 50-60 ж.ж. жер дағдарысы неге әкеп соқтырды?
3).17ғ. 60-70 ж.ж. қазақ шаруашылығының кеңейтілген өндіріс жолына
түсуі.
№20-21 лекция ғ. 19 ғ. 2-жарт: - 20 ғ. басы Қазақстанның шаруашылығындағы
өзгерістер.
Негізгі ұғымдар:1860-1890 ж.ж. реформалары, самодержавиенің
переселендік саясаты, көшушілерге жеңілдіктер, жатақтың, өндірісттік
жұмысшылар, столыпиндік реформалар.
Жоспар:
1.Самодержавиенің аграрлық саясаты.
Жер өңдеулік отарлауы
2.Капиталистік қатынастардың тууы:
- өндіріс,
- банк – ақша қатынастары,- сауда
3.Столыпиндік реформалардың салдары.
Мақсаты: Ғасырлар тоғысындағы Қазақстанның дәстүрлі шаруашылығы мен
экономикалық дамуының өзгеріске ұшырауының алғышарттары мен саяси
себептерін ашып көрсету.
Өлкедегі казак-орыс әскерлерінің ұлан-байтақ жер иеліктері меи барлық
әлеуметтік артықшылықтары толығымен сақталды. Қазақстанның ең жақсы шүрайлы
жерлерін отаршыл кулактар тартып алып берген Қоныс аудару басқармасының
жергілікті аппараты өз жүмысын одан ары жалғастырды. Өнеркәсіп орындарында
8 сағаттық жүмыс күні енгізілмеді. Мемлекеттік мекемелер мен мектептерде
қазақ тіліне кешуге бүрынғысынша тыйым салынДы- Қазақ халқының өзін-өзі
билеуі туралы мәселе тіпті қойылмады да. Сондықтаи Ресей мемлекетіндегі бүл
жағдайларды В. И. Ленин бастаған 1917 жылғы Ақпан буржуазиялық-
демократиялық революциясынан кейін орнаған Уақытша буржуазиялық үкімет
елдегі әлеуметтік және ұлттық езгіні жою, жер мәселесін,империалистік
соғыстан шығу және т.б. кекейкесті мәселелерді шешпеді. Қазақстандағы
жергілікті халықтарды саяси құқыктарынан айырған бұрынғы патша үкіметінің
заңдары өз күшінде қалды. Өлкедегі казак-орыс әскерлерінің ұлан-байтақ жер
иеліктері меи барлық әлеуметтік артықшылықтары толығымен сақталды.
Қазақстанның ең жақсы шүрайлы жерлерін отаршыл кулактар тартып алып берген
Қоныс аудару басқармасының жергілікті аппараты өз жүмысын одан ары
жалғастырды. Өнеркәсіп орындарында 8 сағаттық жүмыс күні енгізілмеді.
Мемлекеттік мекемелер мен мектептерде қазақ тіліне кешуге бүрынғысынша
тыйым салынДы- Қазақ халқының өзін-өзі билеуі туралы мәселе тіпті қойылмады
да. Сондықтаи Ресей мемлекетіндегі бүл жағдайларды В. И. Ленин бастаған
большевиктер партиясы "Бүкіл өкімет еңестерге берілсін" - деген үранды
пайдалана отырып, Уақыта Үкіметті қүлату үшін оны басты күралға айналдырды.
Уақытша үкімет құлатылып, мемлекет билігінің кеңес-тердің қолына көшкені
тек Ресейді ғана емес, дүниежүзің бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Бүл оқиға
бүкіл елде, оньің шет аймақтарында кеңес өкіметін қүру, нығайтумен үшта-
сты. Ол көп жерлерде орталық аудандардың ықпалымен қан төгіссіз іске асты.
Революция бүкіл билікті жүмысшы, солдат, шаруа де-путаттары кеңесінің
қолына беру арқылы халықтың әр түрлі топтары мен түрлі үлттардың,
халықтардың келешектегі тағдырына байланысты түрліше үмітте болуына жол
ашты. Ресейдің жүмысшы, шаруа, солдаттар бүқарасы елді соғы-стан шығарып,
халықтың бейбіт еңбекке оралуына, соғыс-тан бүрын, соғыс жылдарында
жоқшылық пен мүқтаждық зардаптарын шегіп, әбден қажыған жағдайын түзеуге
енді айқын жол ашылады деп есептеді. Ресейдің қол астында болып келген орыс
емес халықтардың еңбекші бүқарасы Қазан революциясынан кейін экономикалық-
әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бүғауынан босанып,
тәуелсіздік алатын шығармыз деп үміттенді. Ал Ленин бастаған большевиктер
зауыт, фабрикалар жүмысшыға, жер шаруаға, бейбітшілік - бүкіл халыққа деген
үран көте-ре отырып, Ресейге тәуелді болып келген халықтар жөнінде өз
бағыттарын белгіледі. Олар барлық үлттар мен үлыстардың, халықтардың
теңдігі мен бостандығын, азаттығын жа-риялай отырып, оларды революция
туының астынан кетпеуге шақырды.
Қазақстанда халық шарашылығын қалпына келтіру аяқталғаннан кейіи елді
ипдустрияландыру бағыты іске аса бастады. Индустриялаидыру ондіріс құрал-
жабдықтарын жасайтын, халық тұтынатын тауарларды шығаратын зау-ыт,
фабрикаларды салумен тығыз байланысты болды. Мұндай кәсіпорындар бүрынғы
КСРО-ның шығыс аудан-дарында, оның ішінде Қазақстанда көптеп бой көтерді.
Олардың салынуы артта қалған шет аймақтарды өндірісі, өнеркәсібі дамыған
орталық аудандармен теңестіру ұра-нымен жүргізілді. Мұндай оң ниетті
мақсаттың қойылуына сол шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда бай шикізат
қорының болуы да өз әссрін тигізді, өлкеде темірдің, көмір-дің, мұнайдың,
түсті металдың мол қоры бар болатын. Осы қорды игеру мүдделері бүл жерлерде
көптеген жаңа өндіріс орындары мен қүрылыстарын салуға себеп болды.
Шшаруалар салық толеу, заемға жазылу, қолда бар кар-жыларын, қымбат
заттарын индустрияландыру қорына өткізу арқылы өнеркәсіптіц дамуына белсене
ат салысты. Шаруалар астық, мал шаруашылық өпімдерінің басым көпшілігін
мемлекетке өткізу арқылы индустрияландыру ісін барынша қолдады. Бүл
мәселеде наразылық білдіруші-лер шықса, олар үсталып, айдалып, аластатылып
отырды. Мүндай қуғындалғандардың басым көпшілігі ауқатты ша-рулар еді. 1927-
1928 жылы ауқатты бай-қүлақ шаруашылық-тары шаруалар қожалықтарына
есептелген ауыл шаруашы-лығы салығыньщ бүкіл сомасының 33 пайызын, ал мал
өсіретін аудандар бойынша есептелген салықтың бүкіл со-масының 25 пайызын
төледі. Келесі 1928-1929 жылы са-лық төлеу өткен жылмен салыстырғанда 98,8
пайызға (Еге-менді Қазақстан, 1992 ж. 22 желтоқсан) артты. Күштеудің мүндай
әдістері ауқатты шаруалардың наразылығын туғыз-ды.
Дегенмен слді экономикалық ар-тта қалушылықтан шығаратымына халық сенді.
Сондық-тан да халық еселенгеи күш-жігермен еңбек етті. Ауыл
шаруашылығындағы, еңбектегі белсенділік бүрын-сонды болып көрмеген Дәрежеде
дамып, ауыл шаруашылығының табыстарын та-сытты деуге болады. Нәтижесіпде
Қазақстанның экономикалық дамуы бірсыпыра ірі табы-старға қол жеткізді.
Бекіту сұрақтары:
1.Самодержавиенің аграрлық саясатытың мәнін айтыңыз?
Жер өңдеулік отарлауы қалай жүрді?
2.Капиталистік қатынастардың тууы неге байланысты болды?
- Қандай өдірістер пайда болды?
- банк – ақша қатынастары қалай жүрді?
2.Столыпиндік реформалардың салдары неге әкеп соқтырды?
№22-23 лекция ХХ ғ. 20-40 ж.ж. экономикалық жаңартулар.
Негізгі ұғымдар: Әскер коммунизм саясаты ”, ЖЭС, индустриализация.
Жоспар:
1.Кеңестік “ Әскер коммунизм саясаты ”
2.ЖЭС-экономикалық бағыты либерализациялау Қорытындылар, Қазақстандағы
индустриализацияның
3.20-шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы жағдай
4.Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жане оның зардаптары. 1932-1933
жылдардағы аштық.
Мақсаты: Кеңестік “ Әскер коммунизм саясаты ”мен ЖЭС-экономикалық бағыты
либерализациялау, индустриализация саясатының қорытындыларын деректер
негізінде ашып көрсету.
Лекция
1.20-шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы жағдай.1921-1922
жылдарда патша өкіметінің жер мәселесіндегі отарлау саясатының зардапты
мұраларын жойған Қазакстан Түркістандағы аграрлық реформалардың жергілікті
ұлт еңбекшілері, сондай-ақ қоныс аударған еңбекші шаруалар үшін елеулі
маңызы болды. Ол көшпелі және жартылай көшпелі ауылдардағы кедейлердің
салықтан босатылып, жеңілдіктер алуына жол ашты. Сонымен бірге
оларда ұжымдандыру алғашқы қарапайым түрлері: сауда-саттық жасау,
жабдықтау, несиені пайдалану, кейде мәдени ағарту жұмысстарының басын
біріктіретін қарапайым кооперативтендіруді дамытуға жол салды.
Мемлекеттік кооперативтік сауда жүйесін құрумен бірге даласында сауда
құрылысының жаңа мазмұнымен байытылған ескі түрлері: жәрмеңкелер, сауда
керуендері болды. Міне, осының нәтижесінде 1923 жылы баяуырақ
болса да, ауыл шаруашылығы өндіргіш күштерінің өрлеуі басталды. Ауыл
шаруашылығын машиналар және құралдармен, тұқымдық астықпен жабдықтау
жақсарды. Мал саны да өсті. Ауыл шаруашылығын қалпына келтіруде
кооперацияның рөлі артты.
1924 жылы сәуірде РКФСР үкіметі Қазақ АКСР- інің көшпелі және
отырықшылыққа көшкен халықтарын жерге орналастыру туралы жарлық шығарды.
Жерге орналастыруға байланысты барлық шығынды мемлекет өз мойнына алды.
Отырықшыланған шаруашылықтарға салық жөнінен жеңілдіктер берілді. Ауыл
кедейлері мен шаруаларына қаржылай көмек беру ұйымдастырылып, оның көлемі
1,5 млн. сомға өсті. Осы жылдың қазан айында ұжымдастырылған
шаруашылықтардың жалпы саны 794-ке жетіп, оның 96-сы Коммуна,
456-сы ауылшаруашылық артелі, 242-і жай серіктестіктер болды. Ал 20-
жылдар аяғында Қазақстанда 1250 мындай жеке шаруа қожалықтары колхоздарға
ұйымдасты. Мемлекет техника және қаражат беріп, еңбекші шаруаларға
жеңілдіктер жасап, колхоздарға көмек көрсетуге пейіл қылды. Бірақ көп
жерлерде бұл шаралар тиісті нәтиже берген жоқ. Бұл кезде республикада
совхоздар мен МТС-тар құрыла бастады. Бұлар шаруалардың ұжымдандыру
мәселесін шешуге көмектесуге тиіс еді.
Аграрлық саясатты іске асыру барысында ірі байлардың, "жартылай
феодалдардың" ең әуелі малын, сосын еңбек құралын, одан кейін олардың
тұратын үйлерін тартып алып, жер аударып жіберу бағыты алынды. 1927 ж.
желтоқсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-ірі байлар
шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін комиссия
құрылды. Комиссияның төрағасы болып Е. Ерназаров тағайындалды. Оның
құрамына О. Исаев, Н. Нұрмақов, Ғ. Тоқжанов, О. Жандосов т. б. кірді. 1928
ж. 27 тамызында Орталық Атқару Комитеті мен Республика Халық Комиссарлары
Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң жобасы қабылданып, жарлық
қаулы түріндегі құжатқа айналды. Республика округтерінде тәркілеуді өткізу
жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-ауылға тікелей мыңнан астам өкіл
жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс істеді.
Қаулыға сәйкес Қазақстан бойынша көшпелі аудандарда 400-ден аса малы
бар ірі қараға шаққанда 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда 300
және отрықшы аудандарда 150 шарушылықты төркіге салу белгіленді. Бұл
науқанды 1928 жылдың 1 қарашасында аяқтау жоспарланды. Науқанның
қорытындысы бойынша іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге салынды, олардың 619-
ы тұрған округінен тыс жерлерге айдалды. Тәркіленгендерден ірі қараға
шаққанда 145 мындай мал және ауыл шаруашылық саймандары тартып алынды.
Қазақ байларын тәркілеу барысында заңға қайшы көптеген
бұрмалаушылықтар орын алды. Кейбір жерлерде 300-400 қаралы қойы бар, орта
қолды дәулетті шаруалар шаруашылықтары орынсыз тәркіге ұшырады. Ал қайсыбір
жерлерде туысқан жанұяларының малдары қосылып жазылып, оларда төркіге
жатты.
20-шы жылдардың аяғында көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды
отырықшыландыруға бағытталған Шаралар іске асырылды. Мұның өзі
бастапқыда кейбір жеңілдіктер беру (құрал-сайман, күш-көлік, қарыз қаржы
беру, екі жылға астық, ет тапсырудан құтқару) арқылы бірте-бірте
жүргізілетін болып белгіленгенмен, шынтуайтқа келгенде, күштеп
отырықшыландыру әдісі белең алды. Көптеген жерлерде көшпелі шаруашылықтар
бір жерге иіріліп, киіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құрылды. 10-15
күннен кейін ондағы адамдар жан-жаққа ешкімді тындамай қашуға, көшуге
мәжбүр болды. 1930-31 жылдарда осындай зорлап отырықшыландыру зобалаңына
ұшыраған мал шаруашылығымен айналысатын 25 ауданнан 35 мыңнан астам
шаруашылықтар республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Маңғыстау ауданы
(Батыс Қазақстан) халқының 50 пайызы Қарақалпаққа, Түркіменияға, Ресейге
көшіп кетіп оралмады. Ондағы малдың саны 65 пайызға азайды. Тек Батыс
Қазақстан облысы бойынша - 82,2, республика бойынша - 51,8 пайызға
қысқарды. Жалпы Қазақстан бойынша 1931 жылдың тамыз айына дейін 281 мыңнан
астам шаруа қожалықтары республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Ал бұл
көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтар жаңа экономикалық саясатты іске
асыру барысында өздерінің малдарының санын көбейтіп, қалаларға ет, жүн,
т.б. шығарып сатып, жағдайларын біраз түзеп алған болатын.
Сонымен 20-жылдардың аяғына қарай қазақ даласындағы ірі өзгерістерге:
халық шаруашылығын қалпына келтіруге, өнеркәсіп орындарын салып,
кәсіпорындардың, жолдың кең жүйесін дамытуға себепші болған жаңа
экономикалық саясаттың әрекетін тежеп, әміршіл-әкімшіл басқару әдісіне
көшуге біржола бетбұрыс жасалды. НЭП жылдарында Орташаланып калған ауқатты
шаруалар, қаладағы жағдайын біраз түзеп алған қолөнершілер мен қызметкерлер
енді жат таптың өкілі есебінде қудалауға алына бастады. Саясаттағы
солақайлық етек ала берді. Халықты ызғарымен ықтырып, тұманымен
тұншықтырып, отына күйдіріп Сталин бастаған әміршіл-әкімшіл басқару
жүйесінің қызыл шоқтай тарғылданған күні туып келе жатты.
2.Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жане оның зардаптары. 1932-1933
жылдардағы аштық. 20-шы жылдардың басында қабылданған жаңа экономикалық
саясат бойынша шаруаларды ұжымдастыру, халықтың материалдық әл-ауқаты мен
мәдени дәрежесін көтеру сияқты күрделі мәселелер шешіледі деп есептелінді.
Шаруалар кооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес, экономикалық
тиімділік шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асатын шаралар ретінде
қаралды. Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдардағы тәжірибесі оның
мүмкін екенін дәйектеп берді.
Алайда, 20-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат
негізінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді. Басты міндет - ең
зәру көкейкесті мақсат индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу деп жар
салынды. Индустрияландыру қам-қарекетін қамтамасыз ететін қорды жинауды
шаруалар қауымын тікелей және жанамалап экспроприяциялау есебінен жүргізу
көзделді. Атап айтқанда, бұл мақсат мемлекеттендірілген колхоз жүйесін
жасау, яғни шаруаларды ұжымдастыруды жаппай өткізу арқылы іске асырылды.
Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да
колхоздастыру науқаны басталды. Бұл шараның іске асырылуына шаруалардың
тілегі мен ықыласы себеп болған жоқ, ол жоғарыдан берілген әмір, нұсқаулар
негізінде жүргізілді. Қазақстанда колхоздастыруды 1932 жылдың көктеміне
қарай аяқтау белгіленді.
Шаруаларды күштеп ұжымдастырудың арқасында республикада колхоздар саны
қауырт өсіп 1927 жылы 1072 болса, 1928 жылы - 2354, ал 1929 жылы - 4876-ға
жетті. Бұлар колхоздастыру саясатын жүргізудегі жоғары көрсеткіштерге қол
жеткізу үшін құрылған жасанды шаруашылықтар еді. Оларды құру барысында
небір сұмдык зорлыққа, күштеуге жол берілді. Ол тұста қабылданған бірнеше
қаулы-қарарлардың заңдылығын тексеру барысында Қазақстан Республикасы
Жоғары Кенесінің Төралқа комиссиясының 1992 жылғы желтоқсанындағы
қорытындылары жарияланды. Онда келтірілген деректер мен мағлұматтар
колхоздастырудың қандай әдістермен жүргізілгені жөнінде толық түсінік
береді.
Колхоздастырудың 1929 жылдың орта шенінен басталғаны белгілі. Оның құлаш
жаюы Сталиннің сол жылғы 7 қарашадағы "Правда" газетінде "Ұлы бетбұрыс" деп
аталатын мақаласының шығуымен тұспа-тұс келді. Мұның алдында кулактарға
шабуыл жөніндегі нұсқаулар негізінде Қазақстанда байлардың шаруашылықтарын
тәркілеу аяқ-талған болатын. Енді жана экономикалық саясат негізінде
жүргізілген шаруаларды кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отырған күшпен
ұжымдастыру шарасына орын берді. Ал, бұл шара шаруа қауымының игілігін
ойлаудан тумады, тек индустрияландыру процесін қамтамасыз ету мақсатын қана
көздеді. Сөйтіп, 20-30 жж. жаңа экономикалык саясатын дамыту бағыты
тұйықталып тасталды. Ондаған жылдар бойына экономика мен қоғамдық саяси
өмірде тек "күштеу" шарасының рухы үстемдік етті.
Бұл жағдай ауыл шаруашылығына қасіретті зардабын тигізді. Селодағы
саясаттың ең басты шарты - әміршіл-әкімшіл террорға сүйенген экономикалық
емес жарлықтар, шаруалар қауымын кооперациялау идеясын жаманатты қылып
қоймай, оның пайдалы жақтарын да құртып жіберді. «Ұлы бетбұрыс» селолық
құрылымдарды қатігез қаталдықпен аяусыз қиратып, қоғамның болашақта туатын
проблемаларын біртіндеп әзірлей бастады.
Колхоздастыру барысында жүргізілген ауыл шаруашылығы өнімдері оның
ішінде астықты күштеп дайындау шаруалардың күн көрісіне, көңіл-күйіне
мейілінше кері әсер еткен, оларды кеңес өкіметін жек керуге итермелеген
екінші бір үлкен шара болды. Ауылдарда мал саны өсіріліп көрсетіліп,
алынатын еттің, жүннің көлемі белгілі есептен асып түсті. Салғыртты орындау
үшін шаруалар қыс ішінде қой қырқуға мәжбүр болды. Мұның өзі қойлардың
жаппай қырылуына соқтырды. Егіспен айналыспайтын шаруашылықтардан астық
талап етілді. Салғыртты орындамаған қожалықтар сотқа тартылды. 1928-1929
жылдары осындай айыпқа ұшыраған 34 мың ауыл-село адамдары сотталды. Мұның
өзі ауыл адамдарын қорқыту үшін де істелінді.
Колхоздастыру осындай ауыр жағдайда басталды да, оны басқару
әкімшілік, зорлық, күштеу әдістерімен жүргізілді. Егер 1928 жылы
Қазақстанда колхозға барлық шаруашылықтардың екі пайызы ғана кірсе, 1931
жылдың күзінде шаруаларды 70-тен 100 пайызға дейін колхоздастырған
аудандардың саны 78-ге жетті. Бұл тұста өлкеде 122 аудан болатын.
Шаруаларды ұжымдастыру кезінде ауыл-селоларда бай-кулактарды тап ретінде
жою шаралары іске асырылды. Жергілікті орындарға жеткізілген нұскау бойынша
жойы-луға тиісті бай-кулак шаңырактары барлық шаруашылықтың жалпы санының 3-
5 пайызынан аспауы керек деп ескертілді. Бірақ, осыған қарамастан әміршіл-
әкімшіл жүйенің асыра сілтеу әрекетімен тәркіге салынғандар саны кез келген
жерде ең жоғарғы көрсеткішке жеткізілді. Нәтижесінде тек 1930-1931 жж.
республикадан тыс жерге бай-кулак деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар
саны 6765 адамға жетті. Ондаған мың шаруалар тұрған округтерінен республика
ішінде басқа жерлерге көшірілді.
Ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жүргізу үшін Қазақстан өлкелік партия
комитеті жергілікті белсенділермен бірге кәсіпорындардан сегіз мың
жұмысшыны тартты. Мұның үстіне республикаға Мәскеуден, Иваново-
Вознесенскіден, Харьковтан, Ленинградтан партияның шақыруымен 1204 «жиырма
бесмыңыншы» келді. Бірақ бұлардың өздері қазақ жерінде отырықшыланудың мәні
мен механизмін жете түсінбеді. Көптеген әкімшілер үшін бұл шартараптан
жүздеген шаруашылықты бір жерге жинау болды. Мұндай топтаудың салдарынан
шаруалар мал өрісінен, су мен шөп іздеп, жайылым ауыстырып отыру
мүмкіндігінен айырылды.
Әміршіл-әкімшіл жүйенің нұсқауымен Қазақстанның барлық аймақтарында
ұжымдастыру егіншілік шаруашылықтарында да қандай қарқынмен жүргізілсе, мал
өсіретін шаруашылыктарда да ол сондай қарқынмен жүргізілсін деп талап
етілді. Ойластырылмай алынған шешімнің зиянды қайтарымы өзін көп күттірген
жоқ.
Қолдағы малды қоғамдастыру нәтижесінде колхоз фермалары құрылды. Кейбір
жерлерде алып коммуналар ұйымдастырылып, олар өте көп шарушылықты
біріктірді. Соның нәтижесінде фермаларға жиналған қисапсыз мал күтімнің
кемдігінен, шөптің, жайылымның жетпеуінен қырылды. Колхозға кірмеген жеке
шаруашылықтарда мал ұстауға ықылас болған жоқ. Сөйтіп, 1928-32 жылдар
аралығында республикада ірі қара 6 млн. 509 мыңнан 965 мыңға, қой 18 млн.
566 мыңнан 1 млн. 386 мыңға, жылқы 3 млн. 516 мыңнан 316 мыңға, түйе 1 млн.
42 мыңнан 63 мыңға азайып кетті. Қазақстанның осы жылдары одақ бойынша
тауарлы астық өндіруден үлес салмағы 9 пайыздан 3 пайызға кеміді. Халықтың
тұрмысы нашарлап, қайыршылануы күшейді. Мұның өзі шаруалар бұқарасының
наразылығын туғызбай қойған жоқ. 1929-1931 жылдарда шаруалардың 372
көтерілісі болып, оған 80 мындай адам қатысты. Созақ, Шемонаиха, Бұқтырма,
Ырғыз, Қазалы, Қармақшы, Самар, Абыралы, Биен-Ақсу, Шыңғыстау, Бөрібаев,
Қастек, Балқаш, Шұбартау, Маңғыстау т.б. жерлердегі шаруалар көтерілісі
аяусыз басылып, оған қатысқандардан 5551 адам сотталды, олардың 883-і
атылды. Жалпы алғанда күштеп ұжымдастыру кезінде Қазақстанда 100 мыңнан
астам адам жазаланды.
Көшпелі қазақ мал шаруашылықтарын күштеп отрықшыландыру және ұжымдастыру
Қазақстан экономикасын құлдыратып төмен түсіріп жіберді. Республика
экономикасының құлдырап төмендеуі 1932-1933 жылдардағы қуаңшылықпен тұстас
келді. Осындай елді арылмас сорға душар еткен қолдан жасалған қастандық пен
табиғаттың рақымсыздығынан осы екі жылда республикада аштықтан өте көп адам
қырылып, қазақ елі орны толмас қайғы мен қазаға ұшырады: 2 млн. 200 мың
адамынан, яғни қазақ ұлтының 49 пайызынан айырылды. Республикада тұратын
басқа халықтар да сан жағынан кеміді.
Қазақстанға Ф. И. Голощекиннің елкелік партия комитетінің бірінші
хатшысы болып келуі қазақ халқына адам айтқысыз бақытсыздық әкелді.
Голощекин әміршіл-әкімшіл басқару жүйесіне арқа сүйеп, небір сұмдық амал-
айла, зымияндық әдіс қолдану арқылы қазақ зиялыларын бір-біріне айдап
салды, "халық жауы" деп жала жауып, мындаған қазақ азаматтарының қанын
төкті. Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929 жылы - 31, 1930 жылы - 82,
1931 жылы - 80 жалған "контрреволюциялық ұйымдар" ашылып, бұл ұйымдардың
мүшесі болды деген жаламен он мыңға тарта қазақтың бетке шығар азаматтары
қамауға алынды.
Сөйтіп, тарихшы ғалымдардың соңғы жылдардағы зерттеулері көрсеткендей,
қазақ халқы аса ауыр шығынға ұшырады. Ашаршылықтан және онымен байланысты
туған эпидемиялардың салдарынан, сондай-ақ өлім-жітімнің көп болуы,
халықтың басқа республикаларға, Қытайға, Иранға, Монғолияға т.б. елдерге
ауа көшуі нәтижесінде Қазақстан бірнеше миллиондаған адамдарынан айырылды.
Қазақстанда жіберілген орны толмас қателіктер мен бұрмалаушылықтарды
Мәскеудегі орталық аппарат жергілікті басқару органдары айыпты деп, барлық
бәлені соларға жапты. 1933 жылдың басында Ф. И. Голощекин орнынан алынып,
Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып Л. И. Мирзоян сайланды.
Осы жылдың көктемінен бастап енді жіберілген кателіктерді және республикада
қалыптасқан ауыр жағдайды түзету басталды. Әсіресе, күштеп ұжымдастыру мен
қазақ көшпелі шаруашылықтарын еріксіз отырықшыландыру мәселелеріне айырықша
назар аударылды. Іске асырылған шаралардың нәтижесінде тек 1934 жылы мал
саны 16,4 пайызға өсті. Бірақ, мұндай алғашқы қол жеткен табыстар орасан
бүліншілікке ұшыраған республика өмірінің қоғамдық және экономикалық
негіздерін қалпына келтіре алмады. Ұлы Отан соғысына дейін Қазақстаннан тыс
ауа көшкен жүз мыңдаған қазақтар қайтып оралмады, өлкеде қырылған малдың
орны толмады. 1941 жылдың басында олардың барлық саны 16 млн. басқа ғана
жетті. Ал қазақ этносының бұрынғы санын калпына келтіру тек Ұлы Отан
соғысынан кейінгі жылдары болған күшті демографиялык өсудін арқасында, яғни
40 жылдан кейін ғана іске асты.
Бекіту сұрақтары:
1“ Әскер коммунизм саясаты ”– бұл қанадай саясат?
2.ЖЭС-экономикалық бағыты либерализациялау Қорытындылар, Қазақстандағы
индустриализацияның маңызы неде?.
3.Ауылдарда әлеуметтік – экономикалық жаңартулар қалай жүрді?
4.Қазақстан экономикасының лагерлік секторы дегенді қалай түсіндіресің?
№24-25 лекция Қазақстан экономикасы соғыс жылдарында және соғыстан кейінгі
кезең
Негізгі ұғымдар:Майдан,тыл,
Жоспар:
1.Тылдағылардың ерен еңбегі.
2.Қазақстанға соғыс жылдары көшіріп әкелінген өндіріс орындары.
3 Қостанайлықтардың майданға көмегі
Лекция
1.Биыл миллиондаған адамдар өз өмірлерін құрбан еткен Ұлы Жеңіске 65жыл
толғалы отыр. Соғыс жылдарында Қазақстан экономикасы өте маңызды
экономикалық және саяси маңызға ие болды оның себебі. КСРО-ның батыс
аймақтарын гитлерлік армияның оккупациялауына байланысты Сібір мен
Қазақстанның сол кездегі еліміздің маңыздылығын күрт көтеріп жіберген
болатын.
Соғыс жылдарында армия мен халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы аса маңызды роль атқарды. 1941-1942 жылдары
жаудың қоластында қалған аудандардан 1.2 млн. бас ірі-қара мал айдап
әкелініп республикамыздың жер-жеріне орналастырылды, 1943 жылдан бастап осы
малдар жаудан босатылған аудандарға кері қайтарыла бастаған. 1943-1944
жылдары 500 мың бас малды әкелген жерлеріне қайта жеткізіп берген.
Соғыстың алғашқы айларында Қазақстанға өндірістік маңызы бар мекемелер
көшірілу ұйымдастырылды. Қазақстан территориясына қысқа мерзім ішінде 142
мекеме еліміздің батыс аймағынан 532.506 адам көшіріліп әкелінді.
Республикаға көшіріліп әкелінген кәсіпорындардың 107-ші қысқа мерзімде
жұмысқа кірісті. Көшіріліп әкелінген басқа да кәсіпорындардың, әсіресе
жеңіл және тамақ өнеркәсібі мекемелерінің жабдықтары жаңадан құрылып жатқан
немесе Республиканың әр жерлерінде жұмыс істеп жатқан мекемелерге берілді.
КСРОның жау қолында қалған аудандарының көшішіріліп әкелінген
кәсіпорындарды орналастырумен қатар Қазақстан өзінің машина жасау
кәсіпорындарын құрып, ауыр өнеркәсібін одан әрі дамыту міндеттерін де шеше
бастады.
Бір ғана мысал: Мемлекеттік маңызы бар мекемелердің бірі. Біздің
Қостанай аймағында да болды, ол Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанға, соның
ішінде біздің облысымызға көптеген кәсіпорындар көшірілгені баршамызға
мәлім. Сол көшірілген кәсіпорындардың қатарына, жасырын түрде, майданды
арнайы қорғаныс бұйымдарымен жабдықтаған №507 және №222 зауыттары да кірді.
Эвакуация жөніндегі кеңес пен Қорғаныс комитетінің 1941 жылдың 29 қазанында
қабылдаған шешіміне сәйкес, Клин және Каменск қалаларынан көшірілген
жасанды талшықтар зауыттарының негізінде Қостанай қаласында №507 зауыты
қалпына келтіріле бастады.
Барлық келген адамдар құрал – саймандарды жөнге келтіру, түгелдеу және
жинақтау жұмыстарына тартылған.
Соғыс жағдайына байланысты зауыт өте қысқа мерзімде, дәлірек айтқанда,
1942 жылдың бірінші жарты жылдығында пайдалануға берілуі тиіс болған. Осы
себептен көшірілген зауытты қолданылып жүрген ғимаратта орналастыру
ұйғарылады. Бұндай орын ретінде НКВД мен мұғалімдер пединститутның
ғимараттары таңдап алынады.
№507 зауыты майданды әртүрлі оқ – дәрілермен, жасанды жібекпен
қамтамасыз етіп, вискоза дәнінен минометке арналған оқ – дәрі жасау
мақсатын алға қойады.
1941 жылдың 15 қарашасынан бастап көшіріле бастаған Егорьевск
қаласының « Комсомолец » станок жинау зауыты мен Ухтомский атындағы ауыл
шаруашылығы машиналарының Люберецкий зауытының бір цехы №222 зауытының
негізін қалады. Бұл зауыт Қостанай облысының Қарабалық ауданында, Тоғызақ
темір жол станциясынан 12 км қашықтықта орналасқан астық совхозында
орналастырылып, 1942 жылдың мамырында іске қосылады
КСРО Танк өнеркәсібінің жүйесіне қарасты №222 зауыты соғыс
машиналарына арнап №41, №50, №10 бұйымдарын шығарумен айналысқан. Арнайы
бұйымдарды жасау оңай жұмыс болмағандықтан, зауытпен бірге білікті мамандар
да келді. Алайда көп кешікпей бұл мамандардың біреулері Қызыл әскер
қатарына шақырылса, енді біреулері бұрынғы жұмыс орындарына оралды. Бұл
жағдайды ескере отырып, зауыт жас жұмыскерлерді өндіріске оқыту жұмысына
кіріседі. 1942 жылдың өзінде зауытта өндірістік жұмысқа оқытылған жастар
саны 273 жетті. Зауытта ерлермен қатар әйелдер де тапжылмай еңбек етті. Ұлы
Отан соғысы жылдары зауыт ұжымына қосылған әйелдер 30% құрады. Ұзақ уақыт
бойы бір ғана әріппен аталып, көпшіліктен жасырын болған бұл зауыттар Ұлы
Отан соғысының қиында, қаһарлы жылдары майдан тапсырысын орындау үшін
жұмысшылардың бар күш – жігерін жұмылдырып, солардың қажырлы еңбегімен
қатыгез ата жауымызды жеңіп, бейбіт өмір орнатуға ат салысты. Ұлы Отан
соғысы жылдарында экономиканы соғыс талабына сай лайықтап қайта құру қажет
болды. Экономиканы қайта құруды майдандағы қолайсыз жағдай қиындата түсті.
Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті Гурьев мұнай өңдеу заводын, Каспий-Орск
мұнай құбырын салу үшін. Мұнай өнеркәсібі Халық комиссариатының қуатты
құрылыс ұйымын жіберді.
Мақат – Қосшағыл темір жолы салынды, Петровский атындағы машина жасау
заводының екінші кезегі, Пешной көлі – Ширина труба құбыры, Гурьев мұнай
өңдеу заводы, “ Комсомольский ” кәсіпшілігі іске қосылды. Ембі
мұнайшыларына жұмысшы тобының еңбегінің символы мемлекеттік қорғаныс
комитетінің туы бір жыл ішінде 12 рет тапсырылды.
Сол кездегі Гурьев облысының жайылым участкелерінің аудан
орталықтарынан жүздеген километр қашық екенін ескере отырып, шаруашылық
және бұқаралық – саяси жұмысты жақсы ұйымдастыру үшін колхозаралық тірек
пункттерін құрды. Бұл пункттерде мектептер, қызыл отаулар медициналық және
мал дәрігерлік учаскілер, моншалар сельпо бөлімшелері жұмыс істеді.
Республика мал шаруашылығын дамытудың мемлекеттік жоспарын орындап
шықты.атырау облысының малшылары Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің туын
алтыншы рет жеңіп алды. Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің шешімімен ту
атыраулықтардың мәңгі сақтауына қалдырылды.
Құлсары кәсіпшілігімен сол кездегі Гурьев машина жасаушыларының ұжымы
1943ж. июньде ВЦСПС пен мұнай өнеркәсібі халық комиссариатының ауыспалы
Қызыл туларын жеңіп алды. Атырау облысының еңбекшілері соғыс жылдарында
өндірістің қай саласында болмасын күш жігерін майданға көмек көрсетуге
жұмсады. Атыраулықтарда Отан қорғаушыларды жауды жеңу үшін не қажеттінің
бәрімен қамтамасыз етуге ұмтылды.
Атыраулықтар майданға қажет өнімдерді үздік жіберіп отырды. 1942-1943
жылдары Мақат – Орск және Ақмола – Магнитогорск темір жолдары құрылыстары
жүйесі жалғастырылып аяқталады. Соғыстың алғашқы жылдарынан бастап
Қазақстанда танкі самолет жасауға ақша жинау қозғалысы басталды.
Қазақстандықтар бұл қозғалысқа атсалысты. Қостанай жерінен де соғысқа
өз қаражатына әскери истребитель ұшағын жібергендердің бірі академик М.
Қозыбаевтың әкесі Қабаш Қозыбаев. Ұлы Отан соғысы басталғанда Қазақстандық
алғашқылардың бірі болып өз қаражатына әскери истребитель – ұшағын
жіберген.
Әріптесіміз Қостанай Мемлекеттік Педагогикалық Институтының тарих
факультеті Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы Бекмағамбетова Раиса
Бекмағамбетқызының атасы Бекмағамбет Сұлтанғазыұлы деген ақсақал 1899 жылы
туған 4 кластық білімі болған азамат.
Көп жылдар колхоз басқармасы болып қызмет атқарған. Әріптесіміз Раиса
Бекмағамбетқызының айтуынша атасы 1943 жылы бір миллион сом жеке
қаражатынан самолетке ақша жіберген. Бар жиған-тергенін сатып қаржы
жинақтаған екен. Зайыбы Балшекер апай екеуі сол кезде 7 бала тәрбиелеп,
өсіріп отырған отбасы екен. Апай енді жеті баланы қалай асыраймыз деп реніш
білдіргенде Бекмағамбет Сұлтанғазыұлы Балшекер апайға алдымен соғыста
жеңіске жетейік, сонан соң қалғанын көрерміз, алла пендесін ырыздықсыз
қалдырмас деп жауап берген екен. Кейіннен самолетке жіберген қаржысы үшін
Сталиннің атынан қолы қойылған Жамбыл облысының Сарысу ауданының Жайылма
ауылына Бекмағамбет Сұлтанғазыұлының атына алғыс хат келген екен. Ауыл
болып қуаныпты дейді. Кейін Бекмағамбет Сұлтанғазыұлы 1945 жылы посылкамен
Қаратаудың фосфоритін Бүркітті жерінен алып Алматыға жіберген. Кейін бұл
жерге Жаңатас қаласы салынған.
Геолог Машкара келіп экспедициямен растаған. Осындай елгезек елдің
қамын жеген абзал азамат Бекең 1950 жылы дүниеден озған. Қазақ жерінен
соғыс кезіндегі жасаған жомарттық пен елдік мысалдарын көптеп келтіруге
болады.
Соғыстың доноры іспеттес болған қазақ даласының экономикасымен жомарт
жанды кеңпейіл қазақстандық халықтардың ерен еңбегі мен жеңіске жету үшін
қолдан келгендерінен аяндаған қарапайым қазақ халқының ізгілікті істерінің
бір-екі мысалдарына ғана қамтыдық, осының өзі көп жайдан хабар берері
сөзсіз.
Қорытындылай келе айтпағымыз: Кеңестік дәуірде он бес одақтас
республиканың бірі болып, Орталық басшылық нұсқауларын Мәскеуден алып
жүзеге асырып отырған Қазақстанды Мәскеуді қорғауда қаһарман жауынгерлер
қан төксе, тылдағы қазақстандықтар неміс фашизімін талқандауға елеулі
еңбектегі үлестерін қосу арқылы екінші дүниежүзілік соғыстың жоспарының
жүзеге асуына тосқауыл болды.
“Елу жылда ел жаңа, қырық жылда қазан” деп халқымыз айтпақшы, бүгінде
бұрынғы кеңестік кеңістіктегі елдер Ұлы Отан соғысының 65 жылдығын
тойлағалы отыр. Бүгінде сол кездегі одақтас елдердің көпшілігі дербес
тәуелсіз республикалар. Соның бірі – Қазақстан. Қазақстандықтардың бүгінгі
экономикасы шүкір, нығайып келеді. Шетелдер компаниялары мен инвестициялары
тартылып жатыр. Мұның бәрі де қазақтардың жақсы пиғылы, ниетіне берген
табиғат сыйы деп ойлаймыз. Тәңір жарылқап, Қазақстан халқының ынтымақ
бірлігі нығайып, болашағы баянды болып, экономикасы арта берсін.
Бекіту сұрақтары:
1)Тыл дегенді қалай түсінесің?
2)Қостанайға соғыс жылдары қандай өндіріс орындары көшіріп әкелінді?
3) Қостанайлықтар майданға қандай көмек берді?
Әдебиеттер:
1.Күзембайұлы А. Абиль Е.А. История Казахстана. Учебник для Вузов.7-е
изд. Перераб. и доп.- СПб, “Соларт”. 2004
2..А.Қошанов., К.Алдажұманов, академик М.Қ.Қозыбаев. // Мерейтойлық
жинақ Алматы “Атамұра” 2001
3.Ж. Балтабаева Зауыттар неге жасырын ұсталды // Қостанай таңы
04.02.2005.
VI. Қазақстан – тәуелсіз мемлекет.
№26-27 лекция Тәуелсіздіктің жариялануы және 90-жылдардағы саяси-
экономикалық өзгерістер.
Негізгі ұғымдар:КСРОның ыдрауы, референдум,сайлау,
Жоспар:
1) КСРОның ыдрауы.
2) 90-жылдардағы саяси-экономикалық өзгерістер.
3) 90-жылдардағы ауыл шаруашылығындағы саяси-экономикалық өзгерістер.
4) 1993 – 1995 жылдардағы халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайы.
Мақсаты: КСРОның ыдрауынан кейінгі кеңестік саясаттанған экономиканың
дағдарысымен 90-жылдардағы саяси-экономикалық өзгерістердің ел
экономикасын қиын жағдайға ұрындыруының саяси және экономикалық
заңдылықтарынан туындайтын себеперін ашу.
Қазақстан өзінің тәуслсіздігіи алғаннан кейін, егемен мемлекет ретінде
халықаралық байланыс жасауға, озінің сыртқы саясатына айырықша көңіл
бөледі. Бұрын КСРО-ның құрамында болғанда Қазақстанның ондай мүмкіндігі,
жеке саясат жүргізу кұқы болмағаи-ды.
Қазақстан өзінің сыртқы саясатында, әсіресе, басты үш мәселеге ерекше назар
аударады. Біріншіден, басқа елдер-мен, соның ішінде бұрынғы Одаққа кірген
республикалармен, Азия, Тынық мұхит, Таяу Шығыс аймағы, Еуропа елдері және
Америка Құрама Штаттарымен халықаралық байланысты өркендету. Екіншіден, шет
елдермен тек дип-ломатиялық байланыс қаиа орнатып қоймай, сонымен қатар
олармен мәдени-экономикалық байланысты күшейту, сол арқылы алдыңғы қатарлы
оркениетті елдердің қатарына Қосылу. Үшіншіден, Қазақстанның қауіпсіздігін
сақтау, дүниежүзілік соғысты болғызбау, ядролық қаруды қолда-нуды
болдырмау.
Міне, осы бағытта 1991 жылдан бастап тәуелсіз Қазақ-стан көптеген игі
шараларды іске асыруда. Бұл уақыт ішінде Қазақстан Республикасын дүние
жүзінің 180-нен астам мемлекеті таныды. 2002 жылдың басында Қазақстан 130-
дам астам елмен дипломатиялық қатынастар орнатты. Қазақ-станды
алғашқылардың бірі болып Түркия, АҚШ, Фран-ция және т. б. мемлекеттер
мойындады. Қазірде Қазақстан шет елдерде 50-ден астам дипломатиялық және
консулдық екілдіктер ашты. Ал Алматыда және Астанада 60-тан ас-там шетелдік
елшілік пен миссия, халықаралық және үлта-ралық үйымдардың ондаған өкілдігі
жүмыс істейді.
Қазақстанның экономикалық саясатында ерекше назар ауда-рып отыратын
мәселе, ол - өзінің ең жақын және ірі көрші мемлекеттерімен, соның ішінде
солтүстікте Ресеймен, ал шығыста Қытай Халық Республикасымен ойдағыдай
қарым-қатынас орнату. Осы саясаттың нәтижесінде Қазақстан Рес-публикасының
егемен ел ретіндегі алдағы болашағы да бай-ланысты. Сондықтан қалай дегенде
де, солтүстігімізді жай-лаған ¥лы елмен әрқашан жақын болу керек. Өйткені
Қазақстан үш ғасырға жуық уақыт Ресеймен тарихи сабақ-тас, тағдырлас,
көршілес қонып, шекаралас болып қатар өмір сүрді. Осы уақыт ішінде
Қазақстан мен Ресейдің шежіресінде талай күнгей де, күңгірт беттері болған.
Олар-ды адамдар ауыздан-ауызға жеткізіп, үрпақтан-үрпаққа беріп отырған.
Ресеймен, орыстармен қарым-қатынастың қандай болуы, оны қалай қүру жөнінде
қазақтың ғүламала-ры, дана билері өз заманында-ақ айқын да анық айтып кет-
кен. Ал егемендік алғанға дейін жетпіс төрт жыл бойы Қазақстан мен Ресей
Кеңестер Одағы қүрамында ез тәуелсіздігін қойып, өз мүдделерін үмытып,
ортақ шаруа атқарып, ортақ қазанға қызмет етті. Барлық шаруашылык, бар
тіршілік осыған бейімделіп, Кеңес өкіметінің талабын орындады. Енді Кеңес
Одағы тарағаннан кейін, бүл екі елдің арасында тең қүқық негізінде саяси
және экономикалык қатынастар орнады.
Осы жағдайларды ескере отырып Қазақстан мен Ресей 1991 ж. КСРО тарап,
тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін өздерінің сыртқы саясатында халықаралық
қүқык пинциптері егізіндебірбірімен стратегиялық байланыс,остык, тату-тәтті
көршілік және өзара тиімді ынтымақтатык катынастарды дамытуға айрықша көңіл
бөліп келеді.Оған Қазақстан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдағы достык,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа кол коюдың зор тарихи маңызы
бар. Ал 1995 ж. 20-шы кантардағы Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығын
кеңейту және тереңдету туралы бірлескен декларацияда екі ел жоғарыдағы қол
қойған шарттарды одан ары бүлжытпай орьтндап отыратындығы женінде
мәлімдеді.
Бекіту сұрақтары:
1) КСРОның ыдрауының себебі?
2) 90-жылдардағы саяси-экономикалық өзгерістер туралы неайтасыз?
3) 90-жылдардағы ауыл шаруашылығындағы саяси-экономикалық жағдай қандай
болды?
№28-29 лекция Қазақстан жеріндегі экономиқалық реформалар және оның
алғашқы нәтижелері.
Негізгі ұғымдар:Жекешелендіру, Ұлттық валюта, қаржылық жүйе.
Жоспар:
1) Жекешелендіру және оның нәтижелері.
2) Ұлттық валютаның айналымға енуі және еліміздің қаржылық жүйесі.
3) Өнеркәсіптің дамуының алғашқы нәтижелері.
4) Тұрғын үй құрылысы.
Мақсаты: Қазақстан жеріндегі экономиқалық реформалар және оның алғашқы
нәтижелері туралы білімдерін дамыту.
Бауырлас халықтардың достығы мен ынтымақтастығын нығайтуда 1996 ж. 27-ші
сәуірде Рссей Федерациясының Президенті Б. Ельцин мен Қазақстан Президенті
Н. Ә. На-зарбаев Алматыда кездесіп, Қазақстан мен Ресей бірлескен
Декларациясына қол қоюының маңызы өте зор болды. Онда Қазақстан мен Ресейде
жүргізіліп жатқан демок-ратиялық қайта қүрулар мен экономикалық рефор-
малардың екі ел халықтарының болашағы үшін үлкен мәні бар екендігі атап
керсетілді. Мемлекеттің басшы-лары бүдан былай да екі ел арасындағы
егемендікті, тәуелсіздікті қүрметтеу, аумақтық түтастық пен бір-бірінің
ішкі істеріне араласпау принциптерін сақтау негізінде дами беретінін
қуаттады.
Ресей Федерациясымен Қазақстан арасында ынтымақ-тастыктың одан ары
тереңдеп дамуында 1998 жылы 6-шы шілдеде Мәскеуде қол қойылған XXI ғасырға
бағдарланғ-ан мәңгілік достық пен ынтымақтастық туралы Деклара-цияның
тарихи маңызы ерекше. Оның негізінде Қазақстан мен Ресей Каспий теңізінің
қүқықтық мәртебесі мәселесін шешуді тоқтап қалған жерінен алға қарай
жылжытты. Екі мемлекет арасындағы қаржылық өзара келіспеушіліктерді реттеу
және Байқоңыр космодромын бірлесіп пайдалану мәселелері шешілді.
2000 жылдың 25 каңтарында Қазақстан Елбасы Н. На-зарбаев пен Ресей
Президенті В. Путинмен кездесуі болды. Онда екі жақты қарым-қатынасты одан
ары жетілдіре түсуге жете мән берілді.
Ал 2002 жылы желтоксан айында Қазақстан Президенті Н- Ә. Назарбаевтьщ
Мәскеуге ресми сапары барысында Қазақстан мен Ресей арасында қалыптасқан
достық байланыстарды барынша тереңдетуге күш салынатыны баса ай-тылды.
Олардың ішінде Байқоңыр ғарыш кешенін одан әрі бірлесіп пайдалану мәселесі
тағыда сөз болды. Сондай-ақ аймақтық және халықаралық көкейкесті
проблемалар төңірегінде жан-жақты пікір алмасылды. Екі жақтьі деңгейдегі,
ТМД, ЕурАзЭҚ, Үжымдық қауіпсіздік, ШЫҰ шеңберлеріндегі ынтымақтастық қарым-
қатынастар аймақ-тағы елдер қауіпсіздігінің, интеграциялануының басты
кепілі болып табылатыны атап көрсетілді.
Қазақстан мен Ресей арасындағы саяси байланыстар 2003-2004 жылдары одан
ары дами түсті. Оған 2003 жылы Ресейде Қазақстан жылының жариялануы үлкен
әсерін тигізді. 2003 жылы Ресей орталығы мен облыстарында 150-ден астам
түрлі деңгейдегі іскерлік кездесулер, мәдени ша-ралар мен отандьтқ өнімдер
көрмелері өткізіліп, екі жақты тиімді келісім шарттарға қол қойылды.
Қазіргі кездерде екі жақты қарым-қатынастардың шартты қүқықтық негізі 350-
ден астам келісімдер мен шарттардан түрады. Солар-дың ішінде екі ел,
әсіресе Евразия кеңістігіндегі түрақты-льтқты нығайтуға, үлттық, аймақтық
және халықаралық қауіпсіздікті күшейтуге ерекше назар аударады.Қазақстан
мен Ресей Еуразия аймағының, Каспий теңізінің түрақтылығы мен
қауіпсіздігіне де аса зор мән береді.
Ресей мен Қазақстан арасындағы і бірлескен жүмыстарда экономикалық
байланыстар негізінде. 2004 жылы жалпы 7,5 мың шақырым шекаралық
қашықтықтың 7356 шақырымы немесе 98 пайызы бедерленіп, бейнелеу жүмыстары
аяқталған, соның нәтижесінде шаруашылық байланыстар нығая түсті.
Қазақстан үшін Оңтүстік-Шығыстағы үлкен көрші Қытайсыз әлдебір үлкен саясат
жүргізу қиын екенін ерекше атап айту керек. Сондықтан тәуелсіздік тізгіні
қолға тигеннен бері Республиканың ішкі және сыртқы саясатында темірқазыққа
айналған бағдарлама Қытай Халық Респуб-ликасымен қарым-қатынастарды
айқындау. Міне, осы ба-ғытта Қазақстан бірқатар шараларды іске асырып,
Қытаймен достық байланысты орнатуда едәуір табыстарға қол жеткізеді.
.
Бекіту сұрақтары:
1) Жекешелендіру неше кезеңнен тұрды?
2) Ұлттық валюта айналымғақашан енді?
3) Тұрғын үй құрылысы қандай жүйе ьойынша қаржыландырылды?
№30 лекция Қазіргі Қазақстанның ауыл шаруашылығы.
Негізгі ұғымдар:әлеуметтік құрылым, зейнет ақы қоры.
Жоспар:
1) Еліміздегі ауыл шаруашылығының жағдайы.
2) Қазақ мемлекетінің әлеуметтік –экономикалық даму жолы.
Мақсаты: Қазіргі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық қурылымының жүйесі
мен қызметі туралы мәліметтер беру арқылы әлеуметтік –экономикалық жағдайын
айқындау.
Бекіту сұрақтары:
1) Елімізде ауыл шаруашылығының жағдайы қандай?
2) Қазақ мемлекетінің әлеуметтік –экономикалық даму жолы қандай атаңыз?
Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы пәнінің семинар сабақтарының
тақырыптық жоспары.
|№ | | | |
| |Тақырыптар |Семинар |Апта |
| | |сағаты | |
|1 |Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы|1 |1 апта |
| |пәні | | |
|2 |Қазақстандағы аграрлық қатынастар |1 |2апта |
| |тарихының деректемесі мен тарихнамасы. | | |
|3 |Тас ғасыры: экономикалық аспект. |1 |3 апта |
|4 |Қола дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының|1 |4 апта |
| |шаруашылығы мен қоғамдық қатынстары | | |
|5 |Темір дәуіріндегі Қазақстан |1 |5 апта |
| |тұрғындарының шаруашылығы. | | |
|6 |Қазақстан жеріндегі отырықшы-егіншілік |1 |6 апта |
| |шаруашылығы. | | |
|7 |Ұлы Жібек жолы және Қазақстан |1 |7 апта |
| |аумағындағы ортағасырлық мемлекеттердің | | |
| |экономикасы. | | |
|8 |Қазақ хандығы: ХV-ХVII ғғ. халқы және |1 |8 апта |
| |шаруашылығы | | |
|9 |VI-ХVIIғ.Қазақстан экономикасының |1 |9 апта |
| |дамуы. | | |
|10 |ХV-ХVIII ғғ. Қазақ хандығының әлеуметтік|1 |10 апта |
| |– экономикалық жағдайы. | | |
|11 |ХІХ ғ. 2-жарт: - ХХ ғ. басы Қазақстанның|1 |11 апта |
| |шаруашылығындағы өзгерістер. | | |
|12 |ХХ ғ. 20-40ж.ж. экономикалық жаңартулар.|1 |12 апта |
|13 |Тәуелсіздіктің жариялануы және |1 |13 апта |
| |90-жылдардағы саяси-экономикалық | | |
| |өзгерістер. | | |
|14 |Қазақстан жеріндегі экономиқалық |1 |14 апта |
| |реформалар және оның алғашқы нәтижелері.| | |
|15 |Қазіргі Қазақстанның ауыл шаруашылығы. |1 |15 апта |
| |Барлығы |15 | |
С е м и н а р с а б а қ т а р ы н ы ң т а қ ы р ы п т ы қ ж о с п
а р ы .
Семинар №1 Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы аграрлық
қатынастар Қазақстандағы аграрлық қатынастар ) Қазақстандағы аграрлық
қатынастар : Қазақстандағы аграрлық қатынастар аграрлық қатынастар
Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихы пәні
Пәнге кіріспе.
Негізігі ұғымдар:пәнге кіріспе, экономикалық тарих, аграрлық аспект.
Жоспар:
1) Пәнге кіріспе. Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының қамтитын
мәселелері пәні, оның басқа да қоғамдық ғылымдардың ортасындағы орны.
2) Қазақстандағы аграрлық қатынастар пәнінің мақсатымен міндеттері
3) Пәнінің басқа да қоғамдық пәндермен ара қатынасы және байланысы.
Әдебиеттер: Н-1,2,3,4. Қ--,2,3,4,514,15.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, Қазақстан аграрлық қатынастар
тарихының қамтитын мәселелері қандай?Екінші сұрақ бойынша, Қазақстанның
аграрлық қатынастар тарихының пәндік мақсаты неді? Үшінші сұрақ бойынша,
пәнінің басқа да қоғамдық пәндермен ара қатынасы және байланысы қалай
жүреді? – деген сұрақтардың жауабын қамту қажет.
Семинар №2 Қазақстанның Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының
деректемесі мен тарихнамасы.
Жоспар:
Негізігі ұғымдар: Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының
деректемесі, тарихнамасы
1) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының деректемесі.
2) Қазақстандағы аграрлық қатынастар тарихының тарихнамасы.
Әдістемелік нұсқау:Бірінші сұрақ бойынша, : Қазақстандағы аграрлық
қатынастар тарихының деректемелеріне сипаттама беру. Екінші сұрақ
бойынша, Қазақстанның аграрлық қатынастар тарихының тарихнамасына
еңбектер негізіне сүйене отырып шолу жасау керек.
Әдебиеттер:Н-1,2,3,4. Қ--,2,3,4,5, 14,15.
Семинар №3 Қазақстан тас ғасырында: экономикалық аспект.
Негізгі ұғымдар: Табиғи орта, ауа райы, мәдениет, өңдеу тәсілі,
нуклеус, Маханджарлық, Атбасарлық мәдениеттер, неолиттік төңкеріс, ботай
мәдениеті, жануарлардың доместикациясы.
Жоспар:
1.Ерте гоминидтердің полеогеографиялық өмірсүру жағдайы.
2. Палеолиттегі еңбек құралдары мен оларды жасау тәсілдері.
3.Мезолиттегі жер өңдеу мен мал шаруашылығы элементтері. Аңшылық, балық
аулау шаруашылықтары.
4. Неолиттік революция – адамзаттың экономикалық ұмтылысы.
5. Тас индустриясының дамуы және энеолит кезеңіндегі мыс құралдардың пайда
болуы.
Әдістемелік нұсқау: ерте гоминидтердің полеогеографиялық өмірсүру жағдайына
сипаттама беру.
Екінші сұрақ бойынша, палеолиттегі еңбек құралдары мен оларды жасау
тәсілдерін айтып беру.
Үшінші сұрақ бойынша, аңшылық кәсібіне сипаттама беру. Төртінші сұрақ
бойынша,балық аулау тәсілдеріне тоқталу керек.
Әдебиеттер: Н-1,2,3,4. Қ--,2,3,4,5,13.
Семинар №4 Қола дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының шаруашылығы мен
қоғамдық қатынстары
Негізгі ұғымдар: Көшпелі, мал шаруашылығы, Нұра, Атасу, Беғазы- Дәндібай,
от өткізу әдісі. Түркі тайпаларының тарихи аренаға шығуы.
Жоспар:
1). Қоланы меңгеру. Ерте металлургия.
2). Қола дәуірінің тайпаларының шаруашылығы мен бөліну ариалы:
- мал шаруашылығы
- жер өңдеу
- үй тұрмысы
3). Қоғамдық қатынастар.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, қоланы игеру тәсіліне тоқталу
керек. Екінші сұрақ бойынша, қола дәуірінің тайпаларының шаруашылығы мен
бөліну ариалын атап көрсету керек. Үшінші сұрақ бойынша, Қоғамдық
қатынастарыдың жүйесін талдау керек.
Әдебиеттер: Н-1,2,3,4. Қ --,2,3,4,5,13.
Семинар № 5 Темір дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының шаруашылығы.
Негізгі ұғымдар: Экстенсивті мал шаруашылығы, богарлық жер өңдеу, жоғалған
үлгі әдісімен құю.
Жоспар:
1. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына өту. Жеке меншік
қатынастары.
2. Жер өңдеу және ирригация.
3. Қол өнер.
4. Сауданың дамуы. Дала жолының маңызы
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, көшпелі және жартылай көшпелі
мал шаруашылығына өту. Жеке меншік қатынастары мәселелеріне тоқалу керек.
Екінші сұрақ бойынша, жер өңдеу тәсілдерін айту керек. Үшінші сұрақ
бойынша, ирригация – бұл тәсілдің ерекшелігін ашу. Төртінші сұрақ бойынша,
сауданың дамуы ондағы дала жолының маңызын ашу керек.
Әдебиеттер: Н-1,2,3,4. Қ--,2,3,4,5,13,
Семинар №6 Қазақстан жеріндегі отырықшы-егіншілік шаруашылығы.
Негізгі ұғымдар:Қазақтың дәстүрлі егіншілігі, тайпалардың егіншілік
мәдениеті.
Жоспар:
1)Ертедегі Қазақстан территориясын мекендеген тайпалардың егіншілік
мәдениеті.
2)Орта ғасырдағы Қазақстан территориясындағы егіншілік шаруашылығы.
3) Қазақтың дәстүрлі егіншілігі.
Әдістемелік нұсқау:Бірінші сұрақ бойынша, ертедегі Қазақстан территориясын
мекендеген тайпалардың егіншілік мәдениетінің ерекшеліктерін ашу. Екінші
сұрақ бойынша, орта ғасырдағы Қазақстан территориясындағы егіншілік
шаруашылығыдамыған аймақтарды анықтау. Үшінші сұрақ бойынша, қазақтың
дәстүрлі егіншілігінің өзіндік ерекшелігін деректер негізінде ашып беру.
Семинар № 7 Ұлы Жібек жолы және Қазақстан аумағындағы ортағасырлық
мемлекеттердің экономикасы.
Негізгі ұғымдар: Ұлы Жібек жолы, ирригация, тайпа құрамы және қор
тәртібі.
Жоспар:
1. Тайпа құрлымы және көшу түрлері
2. Отырықшы-жер өңдеу шаруашылығы
3. Біртұтас әлеуметтік – экономикалық мәдениетте көшпелі және отырықшы
мәдениеттердің интеграциясы.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, тайпа құрлымы неге
негізделгеніне талдау жасау. Екінші сұрақ бойынша, көшу түрлеріне тоқталу
мен қатар оның шаруашылық маңызын ашу керек. Үшінші сұрақ бойынша,
отырықшылық ұғымын түсінік бере отырып оның прогресивтік мәнін ашу керек.
Әдебиеттер: Н-1,2,3,4. Қ--,2,3,4,5. 13.
Семинар № 8 Қазақ хандығы: 15-17 ғ.ғ. халқы және шаруашылығы
Негізгі ұғымдар: Жер өңдеу, Күйме, хисар, Вакф, мүлік, мардинар, рийат,
Ясы, Сайрам, Сығанақ,
Жоспар:
1). Ұйымның түсінігінің жүздік бөліспен ауысуы
2). Мал және үй шаруашылығы. Жер өңдеу.
3). Қазақстанның кейінгі ортағасырлық қалалары:
- қалалар және қала тұрғындары саны
- қалалар құрылымы, қаланың жер иеленуі
4). Салық жүйесі.Күйме, хисар, Вакф, мүлік, мардинар, рийат, Ясы,
Сайрам, Сығанақ,
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, Қазақстанның кейінгі
ортағасырлық қалалардыпайда болуымен қатар, қалалардың экономиканың
дамуындағы ролін көрсету керек.
- қалалар және қала тұрғындары саны
- қалалар құрылымы туралы не білесіз?
- қалалардың болуы нені білдіреді? – деген сауалдардың жауабын қамту
керек.
Әдебиеттер: Н-1,2,3,4. Қ--,2,3,4,5,14.
Семинар №9 VI-ХI ғ.ғ. Қазақстан экономикасының дамуы.
Жоспар:
1.Көшпелі мал шаруашылығының түрлері
2.Қазақстанның негізгі жер өңдеу аймақтары. Ирригациялық жер өңдеу
3.Қалалар салынуының дамуы
- қалалар тууының алғы шарттары
- қалалар құрылымы мен тұрғындар саны
- қолөнердің дамуы
- тұрғындардың экономикалық өміріндегі қалалар маңызы
4.Тауар – ақша қатынастарының өсуі, ішкі және транзиттік сауда
Ұлы Жібек жолы, ирригация, табын құрамы және бағу тәртібі, қалалар
құрлымы, туралы мәселелермен еңбек тәсілдеріне кеңінен талдау жасау
керек.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, көшпелі мал шаруашылығының
түрлеріне сипатама беру. Екінші сұрақ бойынша, Қазақстанның негізгі жер
өңдеу аймақтарынкартадан көрсету. Ирригациялық жер өңдеу тәсілі туралы
айту. Үшінші сұрақ бойынша, қалалар салынуының дамуы бойынша:
қалалар тууының алғы шарттары, қалалар құрылымы мен тұрғындар
саны,қолөнердің дамуы, тұрғындардың экономикалық өміріндегі қалалар
маңызын деректер негізінде ашып беру керек.
Төртінші сұрақ бойынша, тауар – ақша қатынастарының өсуі, ішкі және
транзиттік сауда. Ұлы Жібек жолы, ирригация, табын құрамы және бағу
тәртібі, қалалар құрлымы, Отырар оазисі, соғдылар отарлары туралы
мәселелердің жауабын кеңінен қамту керек.
Әдебиеттер:Н-1,2,3,4. Қ--,2,3,4,5. 14.
Семинар № 10 ХV-ХVIII ғғ. Қазақ хандығының әлеуметтік – экономикалық
жағдайы.
Жоспар:
1.Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы.
- жүздердің ру-тайпалық құрамы және географиялық орналасуы.
- әлеуметтік лауазымдар
2.Мал шаруашылығы.
- көшу түрлері және табын құрылымы
- көшу маршруттары.
3.Мал және жер өңдеу шаруашылығының өзара әрекеттері.
4.Қала мәдениетіндегі өзгерістер, қолөнер.
5.Ішкі және транзиттік сауда.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, қазақ қоғамының әлеуметтік
құрылымы, жүздердің ру-тайпалық құрамы және географиялық
орналасуы,әлеуметтік лауазымдар туралы айту. Екінші сұрақ бойынша, мал
шаруашылығы:көшу түрлері және табын құрылымы,көшу маршруттарын
анықтау.Үшінші сұрақ бойынша, мал және жер өңдеу шаруашылығының өзара
әрекеттеріне қатысты қарастыру.Төртінші сұрақ бойынша, қала мәдениетіндегі
өзгерістер мен қолөнер кәсіпшілігін айту. Бесінші сұрақ ішкі және
транзиттік саудаға кеңінен тоқталып өту.
Әдебиеттер:Н– 5,6,7,8,9,10 14. Қ– 4,5,6,7,8,9,10.
Семинар № 11 19 ғ. 2-жарт: - 20 ғ. басы Қазақстан шаруашылығындағы
өзгерістер.
Негізгі ұғымдар:1860-1890 жж. реформалары, самодержавиенің
переселендік саясаты, көшушілерге жеңілдіктер, жатақтың, өндірісттік
жұмысшылар, столыпиндік реформалар.
Жоспар:
1.Самодержавиенің аграрлық саясаты.
Жер өңдеулік отарлауы
2.Капиталистік қатынастардың тууы:
- өндіріс,
- банк – ақша қатынастары,- сауда
3.Столыпиндік реформалардың салдары.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, Самодержавиенің аграрлық
саясатытың мәнінне тоқталу.Жер өңдеулік отарлауы қалай жүрді?
Екінші сұрақ бойынша, капиталистік қатынастардың тууы неге байланысты
болды?
- Қандай өдірістер пайда болды?
- банк – ақша қатынастары қалай жүрді? Үшінші сұрақ бойынша, Столыпиндік
реформалардың салдары неге әкеп соқтырды? – деген сұрақтарға деректерге
сүйеніп жауап беру
Әдебиеттер:Н– 5,6,7,8,9,10 ,15. Қ– 4,5,6,7,8,9,10.
Семинар № 12 ХХ ғ. 20-40ж.ж. экономикалық жаңартулар.
Негізгі ұғымдар:“ Әскер коммунизм саясаты ”, ЖЭС, индустриализация.
Жоспар:
1.Кеңестік “ Әскер коммунизм саясаты ”
2.ЖЭС-экономикалық бағыты либерализациялау Қорытындылар, Қазақстандағы
индустриализацияның маңызы.
3.Ауылдарда әлеуметтік – экономикалық жаңартулар.
4.Қазақстан экономикасының лагерлік секторы.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, “ әскер коммунизм саясаты ”–
бұл қанадай саясат болғндығына анықтама жасау керек.Екінші сұрақ бойынша,
ЖЭС-экономикалық бағыты либерализациялаумен қорытындыларна тоқталу керек.
Қазақстандағы индустриализацияның маңызына тоқталу керек. Үшінші сұрақ
бойынша, ауылдарда әлеуметтік – экономикалық жаңартулар қалай жүзге асуымен
нәтижесіне талдау жасау. Төртінші сұрақ бойынша, Қазақстан экономикасының
лагерлік секторы оның ролі туралы айту.
Әдебиеттер:Н– 5,6,7,8,9,10 . Қ– 4,5,6,7,8,9,10.
VI. Қазақстан – тәуелсіз мемлекет.
Семинар № 13 Тәуелсіздіктің жариялануы және 90-жылдардағы саяси-
экономикалық өзгерістер.
Негізгі ұғымдар: КСРОның ыдрауы, референдум,сайлау,
Жоспар:
1) КСРОның ыдрауы.
2) 90-жылдардағы саяси-экономикалық өзгерістер.
3) 90-жылдардағы ауыл шаруашылығындағы саяси-экономикалық өзгерістер.
4) 1993 – 1995 жылдардағы халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайы.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, КСРОның ыдрауының саяси
себебтерін анықтап талдау жасау. Екінші сұрақ бойынша, 90-жылдардағы саяси-
экономикалық өзгерістер туралы айту керек. Үшінші сұрақ бойынша, 90-
жылдардағы ауыл шаруашылығындағы саяси-экономикалық жағдайдың өзгеруімен
ауыл экономикасының құлдырауының себептерін талдау.
Әдебиеттер:Н-6,7,8,910,11..Қ– 4-10
Семинар №14 Қазақстан жеріндегі экономиқалық реформалар және оның
алғашқы нәтижелері.
Негізгі ұғымдар: Жекешелендіру, Ұлттық валюта, қаржылық жүйе.
Жоспар:
1) Жекешелендіру және оның нәтижелері.
2) Ұлттық валютаның айналымға енуі және еліміздің қаржылық жүйесі.
3) Өнеркәсіптің дамуының алғашқы нәтижелері.
4) Тұрғын үй құрылысы.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, жекешелендіру саясатының жүзегше
асуы мен оның кезеңдеріне тоқталу керек. Екінші сұрақ бойынша, ұлттық
валютаның айналымға енумен қазақстанның төл теңгесінің экономикадағы
тұрақталуна тоқталу керек. Үшінші сұрақ бойынша, өнеркәсіптің дамуының
алғашқы нәтижелерін қамту керек. Төртінші сұрақ бойынша, тұрғын үй құрылысы
бағдарламасына оның жүзеге асуындағы кедергілер жөнінде талдап беру.
Әдебиеттер:Н-6,7,8,910,11..Қ– 4-10
Семинар № 15 Қазіргі Қазақстанның ауыл шаруашылығы.
Негізгі ұғымдар: әлеуметтік құрылым,зейнет ақы қоры.
Жоспар:
Бірінші сұрақ бойынша, елімізде қалыптасқан әлеуметтік құрылым.
Екінші сұрақ бойынша, қазақ мемлекетінің әлеуметтік қорғау функциялары.
Әдістемелік нұсқау: Бірінші сұрақ бойынша, елімізде қалыптасқан әлеуметтік
құрылым жүйесі туралы айту. Екінші сұрақ бойынша, Қазақ мемлекетінің
әлеуметтік қорғау функциялары олардың қызметтеріне тоқталу керек.
Әдебиеттер:Н-6,7,8,910,11..Қ– 4-10
Ұ с ы н ы л а т ы н ә д е б и е т т е р:
Н е г і з г і :
1. Берденова К.А., Общая и экономическая история Казахстана.
А.,”Экономика” 2000.
2. Берденова А.К., Коробков Б.Т. и. др. Экономическая история Каахстана
(с тестовыми заданиями). Алматы: “Экономика” 2001
3. Виноградов В.А. Экономическая история России ХІХ – ХХ вв.: Современый
взгляд.М., РОССПЕН 2001
4. Экономикалық реформалар А., “Экономика” 1999
5. Сәбден О. ХХІ ғ. қандай экономикамен кіреміз. А., 1997
6. Мамыров Н.К. Проблемы развития экономики и образования в Казахстане.
А., “Дәуір”1998
7.Нұрғалиев Н.Қ. Қазақстан экономикасы. Алматы-1999
8.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикалық 2030 жылдарға дейінгі ұзақ
мерзімді даму стратегиясы. Алматы-1997
9. Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Астана.,2010
10.Экономикалық реформалар А., “экономика” 1999
11.Сәбден О. ХХІ ғ. қандай экономикамен кіреміз. А., 1997
12.Мамыров Н.К. Проблемы развития и экономики и образования в Казахстане
А., “Дәуір” 1998.
13. Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-
том, Алматы, 1996.
14. Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-
том. Алматы, 1998.
15Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, III-
том.Алматы, 2002.
Қ о с ы м ш а :
1. Акишев К.А. Курган Исык. Искуство саков Казахстана. М., 1978
2. Ахинжанов С.М. Макарова О.А. Нурумов М.Н. К истории скотоводства и
охоты в Казахстане. А., 1992
3. Кузнецова Э.Ф. Тепловодская Т.М. Древняя металлургия и гончарство
Центрального Казахстана. А., 1994
4. Масанов Н.Е. Кочевая цивилизация казахов (основы жизнедеятельности
номадного общества). – А.,-М., 1995
5. Қозыбаев М.К. Абылхожин Ж.Б. Коллективизация в Казахстане: трагедия
крестьянсива. А.,1993
6. Қозыбаев М.К. Ақтандықтар ақиқаты. А., 1992
7. Омарбеков Т.О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті.А.,1997
8. Мұхатов О.Х. Қазақстанда ірі байлардың мал-мүлкін тәркілеу
мәселелері.(1940-1980 жж) // Отан №2/99 53-59 б.
9. Байтіленов С. “Қазақстан ауылшаруашылығындағы тоқырау”. А., 99
10. Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) А., 1991
Студенттің оқытушының басшылығымен игеретін тақырыптар.
| |Сағат | |Әдебиет тізімі | |
|Тақырыбы және оның мазмұны|мөл-ше|Тексеру түрі | |СРС |
| |рі | | | |
|Қазақстан тарихы пәні |6 |Конспект жасау: | А-44 |2 |
|бойынша терминдерге | | |А-45 | |
|түсініктеме беру. | | |А-48 | |
|Қазақстан тарихынан | | |А-41 | |
|парадигмалар мен | | | | |
|дефенициялар. | | | | |
|Тарих, тарихи процес, | | | | |
|тарихи дәуір, тарихи | | | | |
|факт, тарихи кезең, тарихи| | | | |
|деректер, тарихнама, | | | | |
|тарихи әдістер, тарихи | | | | |
|пәндер, тарихи сана. | | | | |
|Қоғамға байланысты | | | | |
|түсініктер. | | | | |
|Аймақ, арыс, әйгілі билік,| | | | |
|әскери демократия, жүз, | | | | |
|ұлыс, ру, тайпа | | | | |
|Әлеуметтік құрылым. | | | | |
|Ақсүйек, қарасүйек, төре, | | | | |
|төлеңгіт, сұлтан, би, | | | | |
|батыр, қожа, бай, кедей, | | | | |
|саудагер, алыпсатар, | | | | |
|жалшы, жатақ, шаруа, | | | | |
|малшы, жылқышы, түйеші | | | | |
|Қазақстан |2 |Картасын сызу |А-43 | |
|территориясындағы көне | | | | |
|және ерте орта ғасырдағы | | | | |
|мәдени ескерткіштер | | | | |
|Қазақ халқының дәстүрлі |4 |Коллоквиум тапсыру|О-35 |2 |
|шаруашылығы | | |О-36 | |
|Дәстүрлі шаруашылық ұғымы.| | |О-37 | |
|6-13ғ.қазақтардың | | |О-38 | |
|шаруашылығыі | | | | |
|3.Ауыл шаруашылығының | | | | |
|дамуы | | | | |
|4.Кейінгі ортағасырдағы |4 |Микроконференция |Д-10 | |
|ауыл шаруашылығының | |өткізу |Д-18 | |
|дамуы. | | |О-35 | |
|1.Әлеуметтік-экономикалық | | |О-38 | |
|өзгерістер | | |А-73 | |
|2. . Тауар-ақша | | | | |
|қатынасының өсуі. Ішкі | | | | |
|және транзиттік сауда. | | | | |
|4 Егіншілік, Отырар | | | | |
|оазисі, | | | | |
|5.ХІХ ғ. ІІ-жартысындағы |4 |Топ аралық |А-47 |1 |
|Қазақстанның | |брейн-ринг өткізу |А-41 | |
|әлеуметтік-экономикалық | | |А-46 | |
|жағдайы. | | |А-50 | |
|1. Қазақстанға Ресейдің | | | | |
|коныс аудару саясаты. | | | | |
|2. Аймақтағы Капиталистік | | | | |
|қатынастардың дамуы. | | | | |
|Мақсаты:Әлеуметтік-экономи| | | | |
|калық дамудың негізгі | | | | |
|шарттарын қарау, ХІХ ғ. | | | | |
|ІІ-жарт-ғы демографиялық | | | | |
|процестерді ашу. | | | | |
|Бейнефильм: «Россия 20 в. | | | | |
|5. Столыпинские | | | | |
|реформы(Ч.1и 2) «Кварт». | | | | |
|М., ТПО «Пимен» | | | | |
| 6.ХІХғ. соңындағы |2 |Сынақ тапсыру |Д-10 |2 |
|Қазақстанның | | |О-35 | |
|әлеуметтік-экономикалық | | |О-36 | |
|дамуы. | | |О-38 | |
|1.Ф.Шербин | | |О-39 | |
|экспедицияларының қызметі.| | |А-73 | |
|(1896-1902жж.) | | |А-88 | |
|2. Қазақ ауылы және | | |А-102 | |
|жатақтар. | | |А-50 | |
|3. Переселен деревнялары. | | | | |
|4. Қоныс аударуы | | | | |
|қозғалысы. | | | | |
|5. Сауда, жәрменкелер, | | | | |
|өндірістер. | | | | |
|6. Ақша-банк қатынастары.| | | | |
|Көрнекілігі: электронды | | | | |
|оқулық. Безендірілген | | | | |
|Қазақстан тарихы. 3 бөлім.| | | | |
|Ресеймен бірге. | | | | |
|Мазмұны: | | | | |
|1.Реформа кезіндегі | | | | |
|Қазақстан тұрғындарының | | | | |
|этнодемогрфиялық сипаты. | | | | |
|2. XIX ғ. екінші | | | | |
|жартысындағы Қазақстандағы| | | | |
|аграрлық қатынастар. | | | | |
|Ауылдың шаруашылық | | | | |
|өміріндегі өзгерістер. Мал| | | | |
|шаруашылығының | | | | |
|тауарлығының артуы. Жер | | | | |
|өңдеу. Көшпелі қазақ | | | | |
|ауылының отырықшылыққа | | | | |
|көшу процесі. Бай | | | | |
|шаруашылықтарының күшеюі. | | | | |
|Қазақстан халықтары | | | | |
|еңбегінің бір-біріне | | | | |
|ықпалы. | | | | |
|3. Переселен деревнялары. | | | | |
|Оның саяси мәні. | | | | |
|4. Сауда. Жәрмеңкелер. | | | | |
|Қазақстан қалалары және | | | | |
|оның өлкенің шаруашылық | | | | |
|және саяси өміріндегі | | | | |
|рөлі. | | | | |
|6. Таптық қайшылықтардың | | | | |
|шиеленісуі.Қазақ өлкесінің| | | | |
|игеруге белсене кіріскен | | | | |
|орыс патша үкіметінің | | | | |
|қоныс аудару қозғалысы | | | | |
|саясатының негізінде | | | | |
|шаруашылық пен қазақ | | | | |
|даласындағы экономикада | | | | |
|өзгерістер ұшырауының | | | | |
|тарихы | | | | |
|7."Бәсекеге |4 |Дөңгелек стол |Саясат1№12,2004 |1 |
|қабылетті-экономика-халықт| |өткізу |59-61бб. | |
|ың өмір сүру дәрежесін | | | | |
|арттырудың қайнар көзі". | | | | |
|8."Экологиялық таза өнім |2 |Дискуссия |Саясат1№1,2006 |1 |
|өндірісінің экономикалық | |Пікірталас өткізу |53-57бб. | |
|аспектілері" | | | | |
|8.Бақылау жұмысы.. |2 |Бақылау жұмысы. | | |
|1)Ұлы Жібек жолы және | |. | | |
|оның тарихи маңызы. | | | | |
|2) Қасым хан тұсындағы| | | | |
|қазақ халқының жағдайы. | | | | |
| Барлығы: |30 | | |9 |
Студенттің өз бетімен игеретін тақырыптары
|№|Тақырыптың аты, негізі проблемалары және |Тапсырм|Сағат|Әдебиет |тапсырма |
| |мазмұны. |а түрі |саны | | |
| | | | | |беріл|тексері|
| | | | | |уі |луі |
| | | | | | | |
|1|І.Қазақстан аграрлық қатынастар тарихына |Тест |4 |Н 9(4-5 |1 |2 |
| |кіріспе. |құрау | |б) |апта |апта |
| |1.Қазақстан аграрлық қатынастар тарихы | | |5-8 б. | | |
| |курсының негізгі мазмұны мен міндеттері. | | |9-16 б. | | |
| | | | |5 б. | | |
| |2.Қазақстан аграрлық қатынастар тарихын | | | | | |
| |кезеңдерге бөлу. | | | | | |
| |3.Тарихи аграрлық қатынастар тарихы | | | | | |
| |деректер мен тарихнамаға шолу. | | | | | |
| |4.Қазақстан аграрлық қатынастар тарихының | | | | | |
| |методологиясы. | | | | | |
| |1. Қазақстан тарихы курсы пәні және мақсаты| | | | | |
| |міндеттері және оған қысқаша шолу. | | | | | |
| |2.Профессор С. Толыбеков ұсынған Отан | | | | | |
| |тарихының негізгі экономика кезеңдерін | | | | | |
| |қарастыру. | | | | | |
| |3.Тарихи дерек, жазбаша , заттай немесе | | | | | |
| |археологиялық этнографиялық, экономикалық | | | | | |
| |деректер.Қазақстан аграрлық қатынастар | | | | | |
| |тарихының негізгі зерттеушілері. | | | | | |
| |4. Қазақстан тарихының зерттеу әдістері, | | | | | |
| | | | | |3 |5 |
|2|19 ғ. 2-жарт: - 20 ғ. басы Қазақстанның |Реферат|6 |Н-13-(234|апта |апта |
| |шаруашылығындағы өзгерістер. |жазу | |б.) | | |
| |Негізгі ұғымдар:1860-1890 ж.ж. реформалары,| | | | | |
| |самодержавиенің переселендік саясаты, | | |Н-13-(337| | |
| |көшушілерге жеңілдіктер, жатақтың, | | |б.) | | |
| |өндірісттік жұмысшылар, столыпиндік | | | | | |
| |реформалар. | | | | | |
| |Жоспар: | | | | | |
| |1.Самодержавиенің аграрлық саясаты. | | |Н-13-(344| | |
| |Жер өңдеулік отарлауы | | |б.) | | |
| |2.Капиталистік қатынастардың тууы: | | | | | |
| |өндіріс, | | | | | |
| |банк – ақша қатынастары,- сауда | | | | | |
| |3.Столыпиндік реформалардың салдары. | | | | | |
| |Тәуелсіздіктің жариялануы және | | | |6 |9 |
|3|90-жылдардағы саяси-экономикалық |Тарихна| |Н-13-(627|апта |апта |
| |өзгерістер. |малық | |-636б.) | | |
| |Негізгі ұғымдар:КСРОның ыдрауы, |шолу | | | | |
| |экономикалық дағдарыс, референдум,сайлау, |жасау | | | | |
| |Жоспар 1) КСРОның ыдрауы. | | |Н-13-(656| | |
| |2) 90-жылдардағы саяси-экономикалық | | |б.) | | |
| |өзгерістер. | | | | | |
| |3) 90-жылдардағы ауыл шаруашылығындағы | |10 | | | |
| |саяси-экономикалық өзгерістер. | | | | | |
| |4) 1993 – 1995 жылдардағы халықтың | | | | | |
| |әлеуметтік тұрмыс жағдайы. | | | | | |
| |Емтиханға дайындық | |10 | |1 |15 |
| |. | | | |апта |апта |
| |Барлығы. | |30 | | | |
«Қазақстанның аграрлық қатынастар тарихыны» пәнінен
тест сұрақтары
1 Аграрлық қатынастар тарих пәні нені зерттейді?
1. елдің әлеуметтік және мәдени өмірін
2. көрші елдермен дипломатиялық байланысын
3. елдің экономикалық дамуын, шаруашылық байланысын
4. экономикалық географияны
5. этностық қатынастарды
1. Адамның эволюциялық дамуына әсер еткен тұрақты жағдайдың бірін атаңыз.
1. сауданың дамуына байланысты тауарлардың көп болуы
2. адамдардың бір-біріне туысқандық көзқарасының мол болуы
3. шикізаттың, тұщы судың жеткілікті болуы
4. шетелдік көмек
5. қару-жарақ, еңбек құралдарының молдығы
2. Алғашқы қауымдық құрылыста еңбектің қандай түрі өріс алды?
1. жеке меншікке негізделген еңбек
2. ұжымдық еңбек
3. еңбектің мамандандырылған түрлері
4. еңбекті қанауға негізделген еңбек
5. тек шикізаттіқ бағытта
3. Алғашқы адамдарды Ф.Энгельс өзінің «Семьяның, жеке меншіктің және
мемлекеттің шығуы» деген еңбегінде қалай деп суреттеді?
1. мәдениеті біршама жетілген
2. әлі де «жартылай аң», табиғат алдында әлсіз
3. шаруашылықты тез құрастыра білгендігін
4. олардың саны өте көп
5. физиологиялық жағынан өте жетілген
4. Адамзат қоғамы даму барысындағы бір кезең неге матриархат деп аталынды?
1. әйелдердің көп болуынан
2. қауымда әйелдердің жетекші роль атқаруынан
3. барлық жұмысты тек әйелдер істеді
4. олар өте ақылды
5. сұлулығына байланысты
5. Қарахан мемлекетінің билеушісі кім деп аталды?
1. Жабғу
2. Тамғаш хан
3. Қаған
4. Илхан
5. Идиқұт
6. Қерамикалық ыдыстарды адамдар қай кезде жасай бастады?
1. тайпалық одақ кезінде
2. қола дәуірінде
3. ертедегі феодалдық мемлекеттерде
4. таптар пайда болғанда
5. неолитте
7. Моңғол жаулап алуынан кейін пайда болған оң құбылыстардың бірі?
1. қала мәдениетінің тез өсуы
2. жаппай халық санағы басталды
3. халықаралық қатынастардың, сауданың дами бастауы
4. шетелдік мәдениет тез тарады
5. оқу-білім тез қарқынмен өсті
8. Академик В. Бартольд моңғол шапқыншылығы туралы не айтты?
1. стратегиялық жоспарымен қимылдайтын ұйымдасқан әскери бірлестіктер
2. қалай болса, солай ұрысатын жабайы адамдар тобыры
3. орыс мәдениетіне үлкен зиян келтірді
4. бүкіл адамзатқа зиян тигізді
5. ешқандай да қасірет әкелген жоқ
9. IХ-ХIII ғ.ғ. қалаларды арабтардың жаулап алуын неден байқаймыз?
1. қалаларда арабтардың көп болуы
2. араб тауарларының көптігі
3. діни кітаптар көбейді
4. мешіттер салынды
5. мәдениет орындары ашылды
10. IХ-ХIII ғ.ғ. натуралдік айырбасты қандай қатынастар ығыстыра бастады?
1. жеке сауда
2. көтерме сауда
3. шетелдік сауда
4. өнеркәсіптік сауда
5. тауар-ақша айналымы
12. Шад-түтік дегеніміз не?
1. су жүйелерін реттеуші адам
2. әскери бөлімнің басқарушысы
3. қимақ тайпаларының басшысы
4. керуен басы
5. цирк ойыншысы
13 Қазақстан тарихының аса бір қиын кезінде, Жоңғар шапқыншылығы уақытында
«қайың сауған» деген сөз пайда болды. Оны қалай түсінесіз?
1. ағаштан түрлі жихаздар жасау
2. аралас орман аудандарындағы жайылымдарды пайдалану
3. ағаштан жасалған үлкен ғимараттар
4. ашаршылықта қайыңның сөлін ішу
5. қайық жасау
14. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарихи Рашиди» атты еңбегінде қазақ даласындағы
негізгі өмірді қалай суреттейді?
1. шалқыған байлық, керемет өмір
2. зәулім сарайлар, ғимараттар
3. өте қымбат бағалы, әшекейлі киім киюге құмарлық
4. еріншектік басқан жалқаулар елі
5. негізгі байлығын жылқы деп есептейді
15. Пақыр (факир) дегеніміз кімдер?
1. қоғамның ең кедей адамдары, зекет салығынан босатылғандар
2. діни ұйымның мүшелерә
3. егіншілер қауымы
4. керуен сарайындағы қызметшілер
5. хан ордасындағы жұмысшылар
16. Кяриздік суландырудың егіншілікте алатын орны қандай?
1. егіншілікте негізгі орын алды
2. үлесі өте аз болды
3. өте сирек қолданылды
4. тіптен қолданылмады
5. деректер жеткіліксіз
17. Қазақтың қай ханы өзін «қазақ пен қалмақтың» ханымын деп жариялады?
1. Тәуекел
2. Тәуке
3. Абылай
4. Есім
5. Жәңгір
18. Төлеңгіттер негізінен қандай қызмет атқарды?
1. елшілік қызметке жұмсалды
2. тек қолөнермен айналысты
3. алыс елдермен сауда жасады
4. кіре тасыды
5. сұлтандардың қызметін атқарды
19. ХVI-ХVIII ғ.ғ. Қазақстандағы жерге феодалдық меншіктің ерекшелігі неде?
1. жердің мемлекет қарамағында болуы
2. қауымдық-рулық меншік нысанында болуы
3. жерге белгілі бір иелік болмады
4. тайпалық меншік
5. тайпалық одақтар
20. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктелістің ең жоғарғы сатысында кімдер
тұрды?
1. билер мен байлар
2. дін нелері
3. негізгі халық
4. шетел адамдары
5. сұлтандар
21. Қазақ хандығының құрылуын тек Керей мен Жәнібектің көшіп келуіне ғана
байланысты кездейсоқ тарихи оқиға деуге бола ма?
1. міндетті түрде солай
2. жоқ, олай емес
3. бұл әлі толық зерттелмеген
4. тарихта жеке тұлғаның ролі өте зор
5. бұл талас тудыратын мәселе емес
22. Егіншіліктің дамуына қандай жағдайлар әсер етеді?
1. егіннің жақсы шығуы
2. егіс көлемінің мол болуы
3. оның өнімдеріне сұраныстың көп болуы
4. егіншілік ауданындағы халықтың тығыз орналасуы
5. халықаралық сауданың дамуы
23. Көш деген өлшемді түсіндіріңіз.
1. малмен бірге көшу
2. бір маусымда бір жұп өгіздің жырта алатын жері
3. керуен көшінің сипаттамасы
4. қоныс аудару, миграция
5. көшпелі елдерге тән түсінік
24. Қазақ хандығында алғашқы халық есебі қашан жүргізілді?
1. ХV ғ.
2. ХVI ғ. басы
3. ХVI ғ. ортасы
4. ХVI ғ. соңы
5. ХVII ғ.
25 Ресейдің Қазақстанға қосылғанға дейінгі қазақ даласына қызығушылығын
қандай жағдайдан аңғаруға болады?
екі арадағы дипломатиялық қатынастардың жоғары деңгейде болуынан
1. қазақ даласына фабрика-зауыттардың көптеп салынуынан
2. қазақ даласында зерттеу жұмыстарының басталуынан
3. ауыл шаруашылығына көп көңіл бөлінді
4. мәдениет ошақтары көбейді
26. Қазақ хандығында бір орталықтан басқаратын күшті басқару әкімшілік
аппараты болды ма?
1. болған жоқ
2. болды
3. ондай билікке жол берірмеді
4. билік өте жоғары болды
5. деректер жеткіліксіз
27. Қазақ хандығының құқықтық шаралары қандай заң жинағында белгіленді?
1. Ясы
2. Жеті жарғы
3. Шариғат заңдары бойынша
4. Авеста
5. Құран
28. ХV ғ. Қалалар неге қайтадан құлдырай бастады?
1. ұлы Жібек жолы нашар істеді
2. қала әкімшілігінің нашар басқаруы
3. халықаралық қатынастың әлсіреуі
4. салықтың өте жоғары болуы
5. қолөнердің, өнеркәсіптің нашар істеуі
29. Малшылардан жиналатын салық?
1. инджу
2. ұшыр
3. харадж
4. зекет
5. соғым
30. Қазақ хандығы мен шайбанидтер арасындағы ұзаққа созылған күрестің
негізгі себебі – Сырдария маңы қалаларының қандай маңызы болды?
1. ең негізгі сауда орталығы еді
2. стратегиялық әскери бекіністер болды
3. өнеркәсібі жақсы дамыды
4. ірі мәдениет орталығы
5. ауа райы өте қолайлы
31. Еуразия кеңістігінде көшпелі өмір салтының дамуы неден?
1. ертеден осындай өмір салты қалыптасты
2. табиғи-климаттық жағдай
3. демографиялық жетімсіздіктен
4. қатынастардың нашарлығы
5. өмір сүруге қолайлы әрі жеңіл болғандықтан
32. Отбасылық қауым қалай құрылды?
1. жақын, қандас туыстардан
2. әр түрлі рулардан, тайпалардан
3. шаруашылық түрлеріне қарай
4. еңбекке жарамды адамдардан
5. қолдағы құлдарды қоса есептегендегі бір отбасы
33. Ғұндардың екінші жаппай қоныс аударуы қашан басталды?
1. Б.э.д. 49 ж.
2. Б.э. 26 ж.
3. Б.э. 49 ж.
4. Б.э. 93 ж.
5. Б.э. 114 ж.
34. Адамның аң аулаудан алғашқы мал шаруашылығына көшуіне қандай
жағдай әсер етті?
1. темірді игеру
2. малдың көбеюі
3. алғашқы еңбек бөлінісі
4. еңбек құралдарының жетілуі
5. ақыл-ой, сананың өсуі
35. Академик Н.И. Конрад б.э.д. бірінші мыңжылдықтың ортасында Орталық
Азияда тарихи белсенділіктің жаңа көзі пайда болды дейді. Оның негізгі
қозғаушылары кімдер?
1. қолөнершілер
2. егіншілер
3. сауда иелері
4. көшпелілер
5. әскерилер
36. Көшпелі мал шаруашылығына өтудің қандай маңызы болды?
1. алысқа көшуге мүмкіндік туды
2. аса үлкен қой отарлары пайда болды
3. жылқы саны көбейді
4. басқа мемлекетке кетуге жағдай туды
5. өндіргіш күштер дамыды
37. Көшпелі шаруашылықтың дамуы қандай жағдайларға байланысты?
1. малдың тұқымына
2. малшының еңбекқорлығына, төзімділігіне
3. көрші тайпалармен ынтымақтастығы
4. табиғатқа
5. жыртқыш аң-құстарға
38. Қарақытай мемлекетінің әміршісі кім деп аталды?
1. Қаған
2. Шаньюй
3. Гурхан
4. Идиқұт
5. Гуньмо
39. Үш феодалдық мемлекеттің – Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ мемлекеттерінің,
орталығы болған аса ірі саяси және сауда қаласы?
1. Баласағұн
2. Суяб
3. Охум
4. Атлах
5. Отырар
40. Ұлы Жібек жолының қызметі қашан басталды?
1. Б.э.д. II ғ.
2. Б.э. I ғ.
3. Б.э. III ғ.
4. Б.э. IV ғ.
5. Б.э. V ғ.
41. Қазақ қоғамы дамуында құлдық дәуір болған жоқ, ал құлдар ше?
1. болды
2. болған жоқ
3. ол формацияны аттап өттік
4. құлдарды пайдалану тек құлдық мемлекеттерге ғана тән
5. бұл анықталмаған мәселе
42. Мына көрсетілген тайпалық одақтардың қайсысы суармалық және тәлімілік
егіншілікпен айналысты?
1. сақтар
2. ғұндар
3. қаңлылыр
4. үйсіндер
5. массагеттер
43. Ертедегі феодалдық мемлекеттердің бірінен соң бірі келіп, тез-тез
ауысып отыру себебі не?
1. әміршілердің ауысуына байланысты
2. халықаралық жағдайдың шиеленісуінен
3. мықты ішкі байланыстың жоқтығы
4. діннің әр түрлілігі
5. әр түрлі этностардың болуы
44. Моңғол феодалдарының жаулап алған елдердегі негізгі саяси бағыты?
1. құлдық қоғам орнату
2. өндіргіш күштерді басқа елдер есебінен дамыту
3. өнеркәсіптік жолға түсу
4. көшпелі тұрмыс пен қырдағы патриархалдық дәстүрді жалғастыру
5. берік, тұрақты халықаралық қатынастар орнату
45. Издольщина дегеніміз не?
1. географиялық аудан
2. зооморфтық ою-өрнек
3. этнотайпалық құрылым
4. сауда термині
5. феодалдық қанау
46. Қаланың цитадель, шахристан, рабад болып бөлінуі нені аңғартады?
1. мәдени орталықтардың көптігін
2. әлеуметтік жіктелісті
3. қала халқының тығыздығын
4. шетелдік саудагерлердің көптігін
5. қала ғимараттарының сәулетін
47. Моңғол шапқыншылығынан кейінгі қазақ даласы туралы жазған шетел елшісі?
1. Рузбехан
2. Аль-Макдиси
3. Плано Карпини
4. Менандр Протектор
5. Ибн Хаукаль
48. Қарабодун деп кімдерді айтамыз?
1. қара нәсілді халықты
2. еңбекші, қарапайым адамдар
3. керуен тартушылар
4. құлдар
5. терең шахталарда жұмыс істейтіндер
49. Дешті Қыпшақ термині нені білдіреді?
1. қыпшақ тайпаларының шаруашылығын
2. қыпшақ мәдениетін
3. қыпшақ қоғамы құрылымын
4. қыпшақ этносын
5. қыпшақ елі мемлекетін
50. Омаш немесе жер-ағаш не үшін пайдаланылады?
1. егістіктің, шабындықтың көлемін анықтау үшін
2. арықтағы, тоғандағы судың мөлшерін білу үшін
3. бұрынғы қазақ үйлеріндегі ең ортаңғы, басты құрылыс материалы
4. халық жиналатын жерге қойылатын белгі
5. жер жырту үшін
51. Конфедерация дегеніміз не?
1. мемлекеттер бірлестігі
2. сауда-саттық бірлестігі
3. қолөнершілер бірлестігі
4. әскери бірлестік
5. егіншілер одағы
52. ХV-ХVIII ғ.ғ. Қазақстанда егіншілік мәдениетінің дамыған орталықтары?
1. Орталық Қазақстан аймағы
2. Еділ, Жайық өзендері бойы
3. Зайсан, Тарбағатай өңірі
4. Оңтүстік Қазақстан даласы
5. Ресейге жақын аудандар
53. Евразия кеңістігіндегі жойлып кеткен ең соңғы көшпелі мемлекет?
1. Башқұрт ұлысы
2. Найман, Керей хандықтары
3. Жоңғар хандығы
4. Моңғол мемлекеті
5. Қазақ хандғы
54. Қай қазақ ханы Бұхар сауда керуенін тонауға тыйым салу туралы жарлық
берді?
1. Тәуекел
2. Қасым
3. Тахир
4. Абдаллах
5. Тәуке
55. Қазақ хандығының құрылуының негізгі себептері:
1. халықтардың туысқандық көмегі
2. әлеуметтік-экономикалық даму нәтижесі
3. шектес жатқан отырықшы аудандардын әсері
4. Ұлы Жібек жолы өндірістік қатынастарды дамытты
5. хандардың көрегендігі
56. Суды жоғары шығарудың ең қарапайым құралын атаңыз?
1. шығыр
2. кяриз
3. науа
4. атпа
5. тоспа
57. Ортағасырлық Қазақстанның қай қаласында алғашқы халық санағы
жүргізілді?
1. Отырар
2. Сауран
3. Сығанақ
4. Тараз
5. Қойлық
58. Ірі қара мен ешкі қандай шаруашылықта басым болды?
1. байларда
2. кедейлерде
3. егіншілерде
4. орта шаруада
5. қала адамында
59. Сойургал деген не?
1. керуен жолдарының бірқалыпты жұмыс істеуі
2. зергерлік бұйымдарды жасаудың цехтық түрі
3. үш-төрт жасар жылқы
4. үлкен қорғандар тізбегі
5. иктаның жалғасы
60. Қазақта «қайың сауған» деген сөз қай кезде пайда болды?
1. қыпшақ дәуірінде
2. Моңғол шапқыншылығы тұсында
3. Алтын Орда кезінде
4. Жоңғар шапқыншылығы кезінде
5. Қоқан езгісі уақтысында
61. Б.э.д. I мыңжылдықтың орта кезіндегі тайпалық одақтарды қоғамдық
құрылысы жағынан қалай деп атады?
1. мемлекет пайда болар алдындағы саты
2. мемлекеттің толық құрылған кезі
3. алғашқы қауымдық құрылыс
4. этностардың қалыптасу кезі
5. нәсілдердің шығу уақтысы
62. Сақ қоғамындағы кейбір жеке ру отбасыларының қолында байлықтың
жинақталуына не әсер етті?
1. құнарлы далалық алқаптар
2. мол су көздері
3. мол соғыс олжалары
4. кен көздерін игеру
5. малдың тез және көп өнім бере алатындығы
63. Алғашқы қалалардың бірінші басталу орталығы не?
1. керуен сарай
2. базар
3. феодалдық бекініс
4. мәдени орындар
5. әмірші резиденциясы
64. Мал шаруашылығының үш түрінің қайсысы бірінші пайда болды?
1. толық көшпелі
2. жартылай көшпелі
3. отырықшы
4. толық және жартылай көшпелі
5. барлық түрі бір мезгілде
65. ХI- ХII ғ.ғ. Тараз. Яссы және басқа қалаларда кең таралған ақша-монета?
1. динар
2. дирхем
3. фельс
4. теңге
5. пұл
66. Қалан дегеніміз не ?
1. терісі бағалы су жануары
2. сұлтандар үшін жиналатын салық
3. әскери міндет
4. аңшылық сәтті бейнелеген жартас суреті
5. діни сенім
67. Отағасырлық Қазақстандағы ең ірі ақша шығару орталығын атаңыз
1. Отырар
2. Тараз
3. Яссы
4. Сығанақ
5. Құлан
68. Қазақ хандығының Ресейге алғашқы елшілігін кім басқарды?
1. Ораз Мұхаммед
2. Қадырғали Жалаири
3. Қолтыбай Аталықов
4. Келдей мырза
5. Құл Мұхаммед
69. Мүлік дегеніміз не?
1. жерге жеке меншік
2. бөлініп шыққан жас отбасына бөлінген енші
3. қыздың жасауы
4. жиналған егінді бөлу шарты
5. сайлау ережесі
70. Егіншіліктен жиналатын салықты не деп атайды?
1. зекет
2. ұшыр
3. харадж
4. мердігер
5. жамалға
71. Қасым хан тұсында әскер саны қанша болды?
1. 58 мың
2. 110 мың
3. 200 мың
4. 235 мың
5. 250 мың
72. Жалшы дегеніміз кімдер?
1. әскердің қосымша жұмысының шаруашылық тобы
2. егін етуге жалға жер алған адамдар
3. қаладағы майда саудагерлер
4. зергерлер
5. кедей батрактар
73. Жоңғар феодалдары Қазақстанға қашан алғаш басып кірді?
1. ХVI ғ. соңы
2. ХVII ғ. бірінші ширегі
3. ХVII ғ. 40-жылдары
4. ХVII ғ. соңы
5. ХVIII ғ. басы
74. Жоңғар хандығы әміршісінің лауазымы?
1. Инальчик
2. Тамғаш хан
3. Тебен Барсхан
4. Жабғу
5. Қоңтайшы
75. Қазақ егіншілері арық-тоған суларын қалай өлшеді?
1. амфора
2. аршын
3. кум
4. құлақ
5. шелек
76. Мал шаруашылығының толық сипаттамасын ашып көрсеткен қай автор?
1. Руденко
2. Зиманов
3. Георгий
4. Рычков
5. Паллас
77. «Таста жан жоқ, сұлтанда мейірім жоқ» деген қазақ мәтелін қалай
түсінесіз?
1. тасты қажетіңе қарай еркін пайдалануға болады
2. сұлтандардың бай болуы
3. байлардың аса қатыгез болуы
4. қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтар арасындағы арақатынас
5. үстем тап өкілдерінің тастан сарай салдыруға құмарлығы
78. Ортағасырлық тарихшы Рузбехан қазақ саудагерлерінің сауда қызметін
қалай деп бағалады?
1. қазақтардың саудаға ешқандай да икемі жоқ
2. қарапайым алыс-беріс
3. тек бұхар, орыс көпестерінің айтуымен ғана жұмыс істей алады
4. жоғары дәрежедегі дамыған сауда
5. қазақтарды тек тауар тасуға пайдаланды
79. Ресейдің Қазақстанмен шектес аудандарында сауда жасайтын қазақ, өзбек
саудагерлері үшін патша әкімшілігі қандай жағдай жасады?
1. пошлина салығын көтерді
2. оларды шеқараға жолатпау туралы жарлық берді
3.оларға ешкімнің тимеуін және керуенді қорғауды жергілікті
басшылардан талап етті
4. қысымшылық жасады, кемсітті
5. сауда тепе-тең болмады
80. Тархан дегеніміз не?
1. қуан далада тары өсірушілер
2. ағаш бөшке жасаушы
3. бекітіліп берілген жерден салық төлемеу құқығы
4. орта ғасырлардағы зеңбірек
5. керуен жолдарындағы бекетші
81. Алтын Орда кезінде қаражат бөлімін және салық жинауды не деп атады?
1. даруға
2. дафтар
3. дуан
4. датқа
5. дирхем
82. А.Гумилев Русь пен Дала арасындағы қатынасты қалай деп бағалады?
1. үнемі алакөз болып, қастасумен өтті
2. татулықта болды. Қиын кездерде бір-біріне көмекке келді
3. діндері басқа болғандықтан, бастары қосылмады
4. ол кезде халық сирек болғандықтан, олардың бір-бірі туралы
ешқандай хабары болмады
5. ол кездегі өндіргіш күштер деңгейі тек өздерін ғана қамтамасыз
етуге жарайтын еді
83. Жұт дегеніміз не?
1. тамақ ішу, жұту
2. аңшылық тәсілі
3. қаша жүріп соғысатын көшпелілердің партизандық ұрыс тактикасы
4. малдың жаппай қырылуы
5. қоланы игеру барысында алынған алғашқы қорытпа
84. Әбілқайыр хандығы қашан пайда болды?
1. 1378 ж.
2. 1396 ж.
3. 1413 ж.
4. 1428 ж.
5. 1535 ж.
85. Қазақ хандығы кезіндегі дамуды қандай қоғам деп атауға болады?
1. рулық
2. феодалдық
3. алғашқы қауымдық құрылыс
4. алғашқы капиталистік
5. матриархаттық
86. Мыналардың қайсысы қазақ өлшеміне жатады?
1. Дактиль
2. Амматум
3. Ли
4. Фарсах
5. Қарыс
87. Қазақтың киіз қай кезде пайда болды?
1. қола дәуірінде
2. ғұн заманында
3. түркілер кезінде
4. Алтын Орда тұсында
5. қазақ хандығында
88. Жатақтарды тағы басқа қандай атпен атады?
1. қара тобыр
2. бірлігі күшті қауым
3. өндірушілік дәрежесі өте жоғарылар
4. қысқа аяқ
5. мәдениет орталығы
89. Қазақ хандығы кезін «алаштың алтын заманы» деп атаған кім?
1. М. Тынышбаев
2. Мұхаммед Хайдар Дулати
3. С. Асфендияров
4. Ш. Уәлиханов
5. Қадырғали Жалаири
90. К. Маркс көшпелі халықтардың жерге меншігі туралы не айтты?
1. жерге ешқандай меншік болған жоқ
2. малға меншік жерге де жеке меншік құқығын береді
3. олар бір жерді мекендемеген соң меншік туралы айту қиын
4. қауым мүшелері жерді тең бөлісті
5. меншік тек кейбір жерлерде болды
91. Ғұндардың егіншілікпен де айналысқаны белгілі. Олар қандай дақылды
көбірек екті?
1. бидай
2. тары
3. қарақұмық
4. жүгері
5. мақта
92. Патриархаттық қатынастардың нығаюына әсер еткен жағдайлар?
1. мүліктік жүктелістің өсуі
2. сыртқы сауданың дамуы
3. мемлекеттің нығаюы
4. діннің әсері
5. идеологияның күшеюі
93. Өндіруші шаруашылық дегеніміз не?
1. алғашқы металл құю пеші
2. қолөнердің шығуы
3. мал шаруашылығы мен егіншіліктің пайда болуы
4. тоқымашылықтың өмірге келуі
5. сауданың дамуы
94. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезінде пайда болған әлеуметтік топ
және шаруашылық негіздерінің бірі?
1. тұтас, үлкен қауым
2. отбасылық қауым
3. ру
4. тайпа
5. тайпалық одақ
95. Қалалардағы қолөнердің мамандандырылуы дегеніміз не?
1. жекелеген мамандардың өте жоғары кәсіби сапаға жетуі
2. қолөнердің бір саласындағы шоғырлану
3. заттың сыртқа көп шығарылуы
4. шығарылған бұйымдардың өте бай өрнектері болды
5. қолөнер заттары тек ірі қалаларда өндірілді
96. Моңғол әміршілерінің негізгі саяси-экономикалық саясаты қандай?
1. егіншілерден өзіне сенімді тірек болатын әлеуметтік топ жасау
2. әскерилерге, оның ішіндң нояндарға сүйену
3. отырықшы-егіншілікті дәстүрге сүйеніп, хан билігін нығайту
4. өнеркәсіптік даму жолына түсу
5. майда кәсіпкерлікті, жеке шаруашылықты барынша дамыту
97. Ірі сауда орталығы, өз монетасын шығарған, кезінде «қыпшақ даласының
гаваны» деп аталған қай қала?
1. Тараз
2. Отырар
3. Сығанақ
4. Сайрам
5. Түркістан
98. Кяриз дегеніміз не?
1. тас ғимараты
2. жартастағы сурет
3. қола қанжар
4. суарудың бір түрі
5. отқа табыну
99. ХVII ғ. Ресей мен Қытай арасындағы сауда қай елдің көпестерінің қолында
болды?
1. сібір көпестерінің
2. өзбек саудагерлерінің
3. қазақ алыпсатарларының
4. Қытай өндірушілерінің
5. қашғар жүк тасушыларының
100. Қазақ хандығы тұсындағы ең кедей әлеуметтік топ?
1. жатақтар
2. төлеңгіттер
3. кіре тасушылар
4.тау-кен жұмысшылары
5.байғұстар
101.көшпелі шаруашылық қандай жағдайда өзгереді?
1.мемлекет өзгергенде
2.сауда-саттық дамығанда
3.өнеркәсіп дамығанда
4.экологиялық жағдайға байланысты
5.тайпа халқы өссе
102.Түрік қағанатының құрылуына қандай жағдай әсер етті?
1.соғыс
2.өндіргіш күштердің дамуы
3.халықтардың бірлікке ұмтылуы
4.сыртқы факторлардың әсері
5.әміршінің әрекеті
103.Төрткүл дегеніміз не?
1.арасы жақын төрт көл
2.төрт жақты келісімге қол қою
3.ертедегі қаланың,керуен сарайының қалдығы
4.суармалы егіншіліктегі қолданылатын әдіс
5.қола металлургиясы
104.Издольщина деп аталатын жер пайдаланудың мәнісі неде?
1.ірі феодалдың қол астына бірігуі
2.суармалы егіншілік
3.тәлімдік егіншілік
4.жерді жалға беру
5.салық салу
105.Көшпелі халықтар басқа түліктерге қарағанда жылқыны неге жоғары
бағалады?
1.сұлулығы,әсемдігі үшін
2.жарыс,көкпар үшін
3.негізгі жұмыс көлігі,өндіріс құралы
4.өте көп болғандықтан
5.жаудан тез қашып кетуге болады
106. Батыс Қазақстан территориясындағы малшылардың жайлауға ерте көшу
себебі неде?
1.жайлауға ерте жетіп,малды тойндыру
2.қыстауда жайылым тозғандықтан
3.жем-шөп қорын келесі жылға қалдыру,үнемдеу
4.басқа рулардан ертерек барып,жайылымды иемдену
5.тақыр даланы ыстық түспей өтіп алу
107.Тудун дегеніміз кімдер?
1.әскердің ту ұстаушылары
2.алым-салықты жинап,оны хан сарайына жеткізуді қадағалайтын
өкілетті адам
3.майда қолөнершілер
4.кен орындарындағы жалдамалы жұмысшылар
5.кіре тасушылар
108.Орда деген сөзді қалай түсінесіз?
1.мемлекет
2.көп адам жиылған жер
3.шөбі бітік жайылым
4.егіншілер қауымы
5.кішігірім қоныс басшысы
109.Алғашқы орта ғасырларда жібек маталары қандай роль атқарды?
1.кеме желкені үшін пайдаланылды
2.жібек шатырлар жасады
3.әсем киімдер жасалды
4.өте көп болғандықтан құны болмады
5.алтынмен қатар халықаралық валюта ролін атқарды
110.Шыңғыс хан Қытайға шабуылы қандай пайдалы нәтиже берді?
1.тамақ қорын молайтты
2.жібек маталарын алды
3.мәдениетке үйренді
4.қамал бұзатын техниканы үйренді
5.әскердің санын көбейтті
111.Қазақ қоғамында рулық-тәртіп дәстүрдің ұзақ сақталуы неде?
1.рулық қатынастардың өте берік қалыптасуы
2.қарапайым халықты қанау үшін
3.руаралық қатынастардың беріктігі
4.көшпелі тұрмыс жағдайында жеке шаруашылық өмір сүре алмайды
5.сыртқы жаулардан қорғану үшін
112.Әбілқайыр хандығының астанасы қай қала?
1. Сайран
2. Саудакент
3. Сығанақ
4. Суяб
5. Созақ
113. Ресей патшасы Строгановтарға берген грамотасында қазақтар туралы
қандай нұсқау берілді?
1. қазақтардың жерін тартып алу
2. сауданы жақсарту
3. кен орындарын ашу, зерттеу
4. кәсіпорындар салу
5. Қытайға қарсы одақ құру
114. Қазақстанның қай аудандарында кейінгі орта ғасырларда жерге жеке
меншік болды?
1. Ертіс, Есіл бойында
2. орталық аудандарда
3. фабрика-зауыттар маңында
4. балықшы ауылдарында
5. оңтүстікте
115. Ресей мен Шығыс елдері арасында Қазақстан қандай роль атқарды?
1. ол елдерді дипломатиялық жағынан жақындастырды
2. ірі сауда жолына айналды
3. тек мәдени қатынастар болды
4. діндерді жалғастырушы дәліз
5. айтарлықтай роль атқармады
116. Мына аталған өндіргіш күштер жұптарының қайсысы меншіктің дуалистік
жүйесіне жатады?
1. жер мен мал
2. су мен егіншілік
3. қолөнер мен сауда
4. кен орны мен қолөнер
5. қала мен мауда
117. Сыбаға дегеніміз не?
1. барымтадан түскен малды бөлу үлесі
2. феодалдық кіріптарлық
3. сыйлыққа берілген мал
4. тойда сыбаға тарту
5. керуен жолдарындағы кішігірім асханалар
118. Тәуке ханның заңдарының қандай маңызы бар?
1. жалпыхалықтық бірлікті күшейтті
2. қазақ хандығын бүкіл Еуразияға жария етті
3. демократиялық үрдісті күшейтті
4. адамдардың құқығы нығайды
5. феодалдық меншік үстем бола бастады?
119. Жоңғар басқыншыларымен күресте қазақтар басқа қандай халықтармен тізе
қосты?
1. башұүрттар, орыс қазақтары
2. сібір халықтары
3. ирандықтар
4. қырғыздар, қарақалпақтар
5. Волга қалмақтары
120. Ғұндардың егіншілікпен айналысқаны туралы жазған көне дәуір авторларын
атаңыз?
1. Геродот, Страбон
2. Птоломей, Плиний
3. Помпей Трог, Менандр Протектор
4. Сымя Цянь, Бичурин
5. Плано Карпини, Вильгельм де Рубрук
121. Отбасылық қауымда қандай нәрселер ортақ болды?
1. әйелдер
2. балалар
3. жер, өндіріс жабдықтары
4. мемлекет мүлкі
5. басқа елдермен байланыс
122. Қыпшақ қоғамының қатардағы мүшелері қандай әлеуметтік жағдайда болды?
1. еркін де ерікті
2. басыбайлы, тәуелді
3. үстем тап өкілдеріне тәуелді емес
4. қоғамдық қатынастар қалыптаспады
5. алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегідей
123. Ерте тас ғасыры немен сипатталады?
1. меншіктің әртүрлілігі
2. қоғамдық қатынастардың жоғары деңгейі
3. тайпалық қатынастар жақсы дамыды
4. өндіргіш күштердің деңгейі төмен
5. мемлекетаралық қатынастар әлі де төмен
124. Номадтық шаруашылық дегеніміз не?
1. аң аулау
2. балық аулау
3. малмен айналысу
4. егіншілік
5. сауда
125. Вакфтық жерлерден алым-салық алынбауы нені көрсетеді?
1. мұндай жер иелерінің өте нашар тұрғандығы
2. ол жерлерден түсетін өнімнің мүлдем аздығы
3. дін иелерінің қоғамдағы әлеуметтік жағдайының өте жоғары болуы
4. ол жерлердің аздығы
5. Вакф тек мұсылман елдеріне тән
126. Қазақстан территориясы Моңғол империясының неше ұлысының аумағына
енді?
1. бес ұлыс
2. төрт ұлыс
3. үш ұлыс
4. екі ұлыс
5. бір ұлыс
127. Моңғолдар жаулап алған елдерде негізінен басқарудың қандай түрін
енгізді?
1. өзін-өзі басқару
2. бір орталықтан басқару
3. конституциялық басқару
4. парламенттік басқару
5. оқыған, зиялылар басқаруы
128. Моңғолдар жаулап алғаннан кейінгі Қазақстан туралы жазған саяхатшыны
атаңыз?
1. Дженкинсон
2. Сымя Цянь
3. Аль-Макдиси
4. Земарх
5. Страленберг
129. Жібек маталары қандай роль атқарады?
1. құны төмен болды, көп шығарылды
2. егіншілерге жалақы ретінде берілді
3. қолөнершілерге жалақы орнына берілді
4. мемлекеттің қарызын өтеуге жұмсалды
5. мәліметтер жеткіліксіз, баға беру қиын
130. Көшпелі халықтарда тіршіліктің тек ұжымдық түрінің дамуы неліктен?
1. өмір сүруге өте ыңғайлы
2. өндірілген өнімді бірдей пайдалану
3. қоғамдық меншік
4. табиғи ортада тек осылай өмір сүруге болады
5. әсіресе арамтамақ,жалқаулар үшін тиімді
131. Тарихшы С.Асфендияров моңғол жаулап алушылығын қалай деп бағалады?
1. өте маңызды салдары бар оқиға (жақсы мағынасында)
2. даму екі-үш ғасырға кейін шегінді
3. тек орыстарды ғана қатты қанады
4. соққы тек отырықшы аудандарға тиді
5. көптеген көшпелі мемлекеттер тарихтан құрып кетті
132. Вертикальды көшу тәсілі қай аудандарға тән?
1. Сыр бойы
2. Каспий өңірі
3. Жетісу, Зайсан
4. Атырау, Ембі
5. Қарқаралы, Ертіс
133. Феодалдық қатынастардың коммендация деген түрін қалай түсінесіз?
1. жерді жалға беру
2. ірі феодалдың қол астына бірігу
3. ұжымдық жұмыс түрі
4. тәлімілік егіншілік
5. құдықтар арқылы суару
134. Алғашқы орта ғасырларда шопан (чабан) деп кімдерді айтамыз?
1. шапан киген малшыларды
2. керуен тартушыларды
3. Еркек құлдар, олар тек қой мен сиырды
ғана бақты, жылқы бақтыруға сенбеді
4. алысқа ататын садақшы
5. егінші
135. Түмен дегеніміз не?
1. жердің орналасқан орнын көрсету
2. он мың әскери-әкімшілік бірлестік
3. адам аты
4. қола әшекей бұйым
5. ағаш ыдыс
136. Алтын орда кезінде мемлекеттік кеңселер не деп аталынды?
1. диуандар
2. дафтарлар
3. даруғалар
4. илхандар
5. датқалар
137. Феодалдық кіріптарлыққа не жатады?
1. егін егу
2. аң ату
3. балық аулау
4. етік тігу
5. сауын, соғым беру
138. Жұт неге қайталанып отырады?
1. қауым мүшелерінің жалқаулығы
2. мемлекеттің шешімімен
3. табиғатқа байланысты
4. көрші мемлекеттің әсері
5. үстем тап өкілдерінің бақталастығы
139.Зайсан деп кімді айтады?
1. моңғолдардың князьдік лауазымы
2. әскери қолбасшы
3. сауда-саттықпен айналысатын адам
4. құмырашылар цехының бастығы
5. өте шебер темір ұстасы
140. Тағар не үшін жиналады?
1. сұлтандарды қамтамасыз етуге
2. дін иелерінің қажетін өтеу
3. әскерді жабдықтау үшін
4. суландыру жүйелерін дамытуға
5. қолөнершілерге көмек ретінде
141. К.Каутский көшпелі халықтарға қандай баға берді?
1. адамзат тарихында жасампаздық роль атқарғандар
2. бытыраңқы, әлсіз, тарихқа айтарлықтай із тастамағандар
3. мәдениеттен оқшау қалып, өркениет көшінің соңында қалғандар
4. тарихты мүлдем жоғалтып жіберетіндер
5. тек құл ретінде ұстау керек
141. 1573 жыл қандай оқиғамен мәлім?
1. Қашғарияға орыс экспедициясы барды
2. Қазақ өлкесінде ғылыми-зерттеу басталды
3. Қазақтар Қытаймен сауда шартын жасады
4. Ресей Қазақстанмен дипломатиялық қатынас жасауға тырысты
5. Жоңғар шапқыншылығы басталды
142. Қазақ хандығы туралы ең алғаш ғылыми еңбек
жазған қазақ тарихшысын атаңыз.
1. ішкі себептердің әсері
2. сыртқы себептердің әсері
3. кездейсоқ, оқыстан болған жағдайлар
4. тек отырықшы халықтарға тән
5. тек көшпелі аудандарға ғана тән
143. Қазақ хандығы туралы ең алғаш ғылыми еңбек
жазған қазақ тарихшысын атаңыз.
1. Қажырғали Жалаири
2. Рузбехан
3. Мұхаммед Дулати
4. Қ.Тауасарұлы
5. М.Тынышбаев
144. Экзогенді факторды қалай түсінесіз?
1. ішкі себептердің әсері
2. сыртқы себептердің әсері
3. кездейсоқ, оқыстан болған жағдайлар
4. тек отырықшы халықтарға тән
5. тек көшпелі аудандарға ғана тән.
145. Я.Гавердовский қазақтардың жер пайдалану
тәсілдерінің қай түрін атап көрсетті?
1. шығырмен суару
2. орман-дала жүйесін
3. кяриздік суландыру
4. үш танаптық егіншілік
5. тек тәлімілік түрін
146. Қазақстанның қай жерінде шығырмен суару көбірек орын алады?
1. Сыр өңірінде
2. Еділ, Жайық аралығында
3. Ертіс бойында
4. Орталық аудандарда
5. Оңтүстік алқапта
147. Меншік дуализмі деген терминді қалай түсінесіз?
1. екі түрлі меншік болғандықтан
2. екі түрлі меншіктің бір-біріне қарама-қарсы сипатта болуынан
3. малға және жерге меншіктің біріне-бірінің өте тығыз қатынаста
болуынан
4. үшінші меншіктің алғашқы екеуіне күшті әсер етуі
5. меншіктің көптеген түрлерінің бір кезде қызмет етуі
148. Сұлтанды өлтіргені үшін төленетін құн жай
қарапайым адамға қарағанда неше есе артық болады?
1. екі есе
2. үш есе
3. бес есе
4. жеті есе
5. тоғыз есе
149. Экономикалық тарих қандай ғылым салаларының
қосылуынан келіп шыққанын атаңыз.
1. философия мен экономика ғылымдары
2. құқық қорғау, саясаттану және бухгалтерлік есеп
3. экономикалық теория мен тарих
4. экономикалық география мен ерте дүние тарихы
5. саяси экономия және саяси тарих
150. Алғашқы адамдардың ұзақ уақыт бойы эволюциялық
дамуына әсер еткен жағдай?
1. еңбек құралдары мен қару-жарақ көп болды
2. табиғаттың дайын өнімдерінің мол болуы
3. діннің ықпалы
4. адамдардың ынтымақты өмір сүруі
5. мал өнімдері көп болды
151. Алғашқы орта ғасырлардағы Қазақстандағы күмісөндірудің
ең ірі орталығы?
1. Жезқазған
2. Шығыс Қазақстан
3. Қаратау бөктері, Тәңірқазған
4. Тараз маңы, Шельдж
5. Ақтөбе кеніші
152. Вакфтық жерлердің басқа жерлерге қарағанда ерекшелігі неде?
1. ең құнарлы жерлерді иемденді
2. ірі сауда жолдары бойында орналасты
3. алым-салық алынбады
4. негізінен қаланың ішінде болды
5. көлемі өте аз болды
153. «Ойкумена» деген термин нені білдіреді?
1. малдың өнімді тұқымының шығуы
2. егіншіліктің тиімді тәсілін игеру
3. басқа мемлекетті жаулап алу
4. өндірудің жаңа тәсіліне көшу
5. жаңа жерлерді игеру, қоныстану
154. «Будун» дегеніміз не?
1. тұтас, бүтін деген сөз
2. халық, көпшілік
3. балық аулаушы топ
4. бал арасын ұстайтындар
5. қысқы соғым етін тұздайтын үлкен бөшке
155.Зекет дегеніміз не?
1. құдайға құлшылық ету
2. малдан алынатын салық
3. ру-тайпа жиналысы
4. діни сенімнің бірі
5. ұзақ мініске жарайтын түйе
156. Шығырды қайда пайдаланды?
1. суландыруда
2. зергерлікте
3. әскери қорғаныста
4. сауда-керуенін жасақтауда
5. медреседе
157. «Қара пұл» дегеніміз не?
1. қара түсті мата
2. құмды, шөлейт аудандарда болатын күшті жел, қара дауыл
3. әбден бабына келген еркек түйе, қара нар
4. шыққан тегі белгісіз қызметші, қара құл
5. динардың 1/6 тең мыс ақша
158. «Бұқара» дегеніміз не?
1. бұхарда жасалған бұйым
2. халық
3. бұхарлық саудагерлер
4. қаламен алыс-берісжасаушылар
5. тау шатқалдарында мекен ететін аңшылар
159.Көшпелі мал шаруашылығының ең басты даму фактоларының бірі?
1. асыл тұқымды малды көбейту
2. жем-шөп қорының мол болуы
3. жайылым кеңдігі
4. жыртқыш аң-құстардың аз болуы
5. көшу маршруттарының қысқа болуы
160. «Сауын» дегеніміз не?
1. мал сауу орталықтарын ұйымдастыру
2. малы жоқ адамдардың уақытша саууға мал алуы
3. тек сауын малдарына ерекше бағу тәсілі
4. сауын малдарын ерекше бағу тәсілі
5. мал өнімдерін өңдеу
161. Кейінгі орта ғасырлардағы қалаларда қолөнердің мына
аталған түрлерінің қайсысы басым болды?
1. темір ұсталығы
2. қару-жарақ жасау
3. зергерлік, әшекей бұйымдарын жасау
4. көлік, арба жасау
5. ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу
162. Даруға дегеніміз кімдер?
1. емдік қасиеті бар шөп жинайтын дәруіштер
2. дар өнерінің (цирк) ойыншылары
3. дарийдің тұқымы
4. жазалы адамды дарға асушы
5. жергілікті әскери басшы
163. С.Асфендияров 1935 ж. шыққан «Қазақстан тарихы» атты
еңбегінде моңғол шапқыншылығына қандай баға берді?
1. мәдениет пен өркениетті жалмаған апат
2. бұрын соңды болмаған экономикалық қасірет
3. дүниежүзілік дамуды үш ғасырға тоқтатқан тосқауыл
4. тек отырықшы халықтарға ғана залалы тиді
5. халықтар арасындағы қатынастары жоғары деңгейге көтерген ұлы
құбылыс
164. Қазақ қауымының жердің шынайы иесі кімдер болды?
1. қауым мүшелері
2. жерге иелік болмады
3. үстем тап өкілдері
4. дін басылары
5. сатып алғандар
165.Шайбани хан Қазақ хандығын әлсірету үшін не істеді?
1. Жоңғарлармен бірігіп қазақтарға соғыс ашты.
2. Ресейді жауластырды
3. Түркімендерді айдап салды
4. Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басып алды
5. Қытаймен астыртын келіссөздер жүргізді.
166. Басқақ деген терминді қалай түсінесіз?
1. қолөнер цехының иесі
2. орта деңгейдегі әскери адам
3. көшпелі аудандардан қалаларға апарып сататын, малды
айдайтындардың басқарушысы
4. алым-салық жинаушы
6. монета құюшы маман
167. Қазақ хандығына келіп біраз жемісті келіссөздер жүргізген алғашқы орыс
елшісін атаңыз?
1. Веньямин Степанов
2. Третьяк Чебуков
3. Василий Кобяков
4. Андрей Неприпасов
5. Александр Тевкелев
168. Кедейлердің үстем тап өкілдеріне қарсы көрсеткен
қарсылығының ең көп тараған түрі?
1. көтеріліске шығу
2. ұрып-соғу
3. малын ұрлап алу
4. басқа жаққа көшіп кету
5. жұмысқа шықпай қою
169. Көшудің айнала көші түрі Қазақстанның қай табиғи аудандарында
кеңірек дамыды?
1. шөл, шөлейт
2. далалық бөктерлер
3. тау бөктерлері
4. орманды-далалы алқаптар
5. қала маңы
170.ХVІІ ғ. екінші жартысы мен ХVІІІ ғ. басында қазақ қоғамында
дағдарыстық жағдайдың белең алуы неден?
1. жұт, эпизоотияның тез қайталануы
2. демографиялық өсімнің болмауы
3. сыртқы факторлардың әсері
4. халықтың тез өсуі
5. ішкі феодалдық тартыстар
171. Отырықшы-егіншілікті аудандарға көшпелілердің қажеттігі болды ма?
1. жоқ. Олар жиі-жиі шабулы жасап, зардап шектірді
2. бұлар кездейсоқ қатар орналасып қалғандар
3. көшпелілер тарихи дамудың ең соңғы сатысында болғандықтан, қажетті
болмады
4. көшпелілер бір орнында тұрмады, қатынас өте сирек болды
5. көшпелілердің өнімі керек болды
172. Көшпелі шаруашылыққа ғылыми баға беріп, оны алғаш түрге, топқа
бөлген ғалымдарды атаңыз.
1. Бартольд, Бернштам
2. Греков, Бромлей
3. Руденко, Кауфман
4. Златкин, Кляшторный
5. Покровский, Дахшлейгер
173. Тәуке ханның «Жеті Жарғысы» бойынша өлім жазасы қандай
жазамен алмастырылды?
1. құн төледі
2. Сібірге өмірік жер аударылды
3. терең зынданда ұстады
4. құлға айналды
5. дүние-мүлкі, бала-шағасы талан-таражға түсті
174.Алғашқы қазақ елшісі Құл-Мұхаммед Мәскеуге қандай
тапсырмамен барды.
1. Ресей қол астына бодандыққа кіру
2. Сауданы дамыту, экономикалық байланысқа жол ашу
3. Жоңғарларға қарсы әскери одақ құру
4. Еуропалық елдерге шығу
5. Иранға қарсы соғыс ашу
175. І Петр қазақ даласына қандай баға берді?
1. Орта Азияны жаулап алу үшін қажетті плацдарм
2. Қытайға қарсы айдап салу
3. Шығыс елдеріне шығатын кілт пен қақпа
4. Бос жатқан елсіз дала
5. Қазақ жасақтарын басқа елдерді бағындыруға жұмсау
176. Кез деген қандай өлшем?
1. ұзындық өлшемі – 70 см
2. салмақ өлшемі – 16 кг.
3. көлем өлшемі – 3 га
4. уақыт өлшемі – 2 сағат
5. сұйықтық өлшемі – 1 л
177. Отырықшы мал шаруашылығы дегеніміз не?
1. малды тек бір орында бағу
2. отырықшы жатақтардың шаруашылығы
3. малдың асыл тұқымдары көп болды
4. егіншілікпен қатар малдың өсірілуі
5. мал өнімдерін тек сырттан сатып алатындар
178. Жоңғар феодалдарының қазақ даласына шабуыл жасау себебі не?
1. Қазба байлықтар, әсіресе алтын кендері қызықтырды
2. Орта Азиялық мәдениет, білім орталықтарына жақындағысы келді
3. Ресейге, батыс елдеріне шығуға ұмтылды
4. Қытайға қарсы одақ іздеді
5. Оңтүстіктегі сауда-қолөнер орталықтарын алғысы келді.
179. ХV-ХVІІІ ғ.ғ. Қазақ хандығында өндіргіш күштердің қай саласы басым
орын алды?
1. мал шаруашылығы
2. егіншілік
3. қолөнер
4. сауда
5. аң аулау
180. ХVІІІ ғ. қазақтарды жерден, жайылымнан ығыстырудың алғашқы шарасын
атаңыз
1. темір жолдар салуы
2. өнеркәсіп орындарының ашылуы
3. қала құрылысына жер алу
4. Жайық, ертіс өзендері бойында мал бағуға тыйым салу
5. шетелдіктерге жер беру
181. ХІХ ғ. вакфтық жерлер Қазақстанның қай аудандарында сақталады?
1. Шығыс аудандар
2. Орталық аудандар
3. Солтүстік аудандар
4. Батыс аудандар
5. Оңтүстік аудандар
182. Қазақтың бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі қоғамының
дамуына көбірек әсер етке қандай әлеуметтік топ?
1. Шетел капиталы
2. Сауда адамдары
3. Орыс фабриканттары
4. Діни адамдар
5. Патша әкімшілігі
183. 1868 ж. реформадан соң Маңғышлақ приставтығы қайда бағынды?
1. Орынбор генерал-губернаторлығы
2. Батыс Сібір генерал-губернаторлығы
3. Түркістан генерал-губернаторлығы
4. Астрахань генерал губернаторлығы
5. Кавказдың әскери округі
184. ХІХ ғ. соңындағы Қазақстандағы ең ірі жәрмеңке?
1. Қоянды
2. Жәміш
3. Аягөз
4. Тайыншакөл
5. Бөкей
185. Қазақ ауылындағы майда өндірушілерді ңтолық жеке меншік
иесі бола алмағанын қалай түсінесіз?
1. жерге жеке меншік болуы
2. өндіріс құралдарының ортақ болуы
3. олар көбіне пауперлік жағдайға ұшырады
4. өндірілген өнім сұраныс таппады
5. өнімнің сапасы төмен болды
186. Шаруашылықтың қандай түріне ең көп қосымша өнім өндірілді?
1. қолөнершілерде
2. кен өндірушілерде
3. балық шаруашылығында
4. орта деңгейдегі мал шаруашылығында
5. байлардың шаруашылығында
187. Албан дегеніміз не?
1. қазақтың ұлттық ойыны
2. ру-тайпа аты
3. жоңғарлар жаулап алған жерлерден жиналған салық
4. жартастағы сурет
5. руникалық жазу
188. ХІХ ғ. соңында қазақ өлкесінде кең тараған капитал?
1. өнеркәсіптік капиталы
2. аралық сауда
3. ауыл шаруашылық капиталы
4. орта кәсіпкерлік
5.балық шаруашылығы
189. Патша әкімшілігі Қазақстанға қоныс аударушыларды
қалай орналастырды?
1. қазба байлық көздеріне жақын
2. бір-біріне қатысуға ыңғайлы болу үшін үлкен бір жол бойына
3. өзен-су алқаптарына
4. қалаларға жақын
5. жаңа салынған қалаларға
190. Қазақстан өнеркәсібінің өркендеуі кімдердің мүддесін көздеді?
1. жергілікті халықтың
2. қазақ қоғамындағы үстем тап өкілдерінің
3. Ресей империясының
4. орыс өнеркәсібі капиталының
5. шетел капиталының
191. Қазақстанда бірінші жәрмеңке қай жерде ашылды?
1. Қарқаралыда
2. Атбасарда
3. Семейде
4. Жаркентте
5. Бөкей Ордасында
192. Қазақстандағы мұнай көздеріне қай елдің капиталистері иелік етті?
1. Ағылшын
2. Орыс
3. Неміс
4. Француз
5. Голландиялық
193. 1916 ж. қанша жер қоныс аудару қоры арқылы орыс
келімсектеріне тартып әперілді?
1. 20 млн десятина
2. 35 млн десятина
3. 40 млн десятина
4. 53 млн десятина
5. 65 млн десятина
194. Патшалық Ресей кезінде ауыл шаруашылық өнімдерін
өңдейтін кәсіпорындардың көп болуы неліктен?
1. жергілікті энергия көздері мол болды
2. жергілікті халықты жұмыс орнымен қамтамасыз ету үшін
3. өлкенің экономикасын көтеру мақсатымен
4. өнімді осында алғаш өңдеу тиімді болды
5. халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту
195. ХІХ ғ. соңына қарай Қазақстан экономикасына капиталистік
қатынастардың енуі қандай әлеуметтік жағдайды туғызды?
1. халықтың әл-ауқаты жақсрады
2. демократиялық қатынастар орнады
3. мәдениет деңгейі көтерілді
4. әлеуметтік жіктелу күшейді
5. өнеркәсіп барынша жақсы дамыды
196. Қазақстан сияқты ұлт аймақтарында құрылған майда кәсіпорындарында
тұрақты жұмысшы кадрлары қалыптасты ма?
1. қалыптасты, өйткені жұмыссыздар көп болды
2. орталықтан келген жұмысшы кадрлары мол еді
3. қалыптасқан жоқ, өйткені олар уақытша істеді
4. тұрақты кадрлар тек ірі зауыт-фабрикаларда ғана болды
5. шетел жұмысшылары тұрақты істеді
197. Жетісуға қоныс аударған орыс шаруаларына патша әкімшілігі қандай
жеңілдік жасады?
1. тұқыммен қамтамасыз етті
2. ауыл шаруашылық техникасын берді
3. үй, қора-қопсы салыр берді
4. құрылыс заттарын берді
5. 100 сом ссуда берді
198.Қазақ буржуазиясы өз капиталын негізінен қай салаға жұмсады?
1. өнеркәсіпке
2. ауыл шаруашылығына
3. транспортқа
4. сауда мен өсімқорлыққа
5. банкіге салды
199. Кеңестік кезеңде жәрмеңкелер қашан қайтадан жұмыс істей бастады?
1. 1924 ж.
2. 1927 ж,
3. 1929 ж.
4. 1932 ж.
5. 1933 ж.
200. 1926 ж. өткен бүкілодақтық санақ бойынша кеңес империясында 194 ұлт
пен ұлыстың өкілдері тұратыны анықталды. 1979 ж.санақта қанша халық
бар деп көрсетілді?
1. 101
2. 168
3. 214
4. 248
5. 259
201. Тек Қазақстан кен орындары өнімі ғана емес, Солтүстік Корея мен
Гвинеядан жеткізілетін боксит кенін де пайдаланған Совет Одағындағы
аса ірі металлургия кәсіпорын?
1. Шымкент қорғасын зауыты
2. Үлбі металлургия зауыты
3. Балқаш мыс зауыты
4. Ленингор қорғасын-мырыш зауыты
5. Павлодар алюминий зауыты
202. 50 жылдардағы ауыл шаруашылығының артта қалуының субъективті
себептерінің бірі?
1. басқару ісіндегі кемшіліктер
2. жеке меншіктегі мал басының көбеюі
3. ауыл-село халқының тез өсуі
4. үкіметтің миграциялық саясатының дұрыс еместігі
5. кейбір аудандардың ғана ерекше жағдайға көшуі
203. Ауыл шаруашылық дақылдарының бірі, тек суармалы жерлерде ғана
өсетін қант қызылшасы өте төмен тиімділігі үшін кезінде «тәтті
каторга» деп аталынды. Осы саланың артта қалу себебі не?
1. дайындау бағасы өте жоғары
2. сатып алу бағасы өте жоғары
3. халықтың өте көп тұтынуы
4. көп жылдар еккендіктен топырақтың құнарлығы кеміді
5. еңбек тек қолмен істелінді
204. 1965 жылғы сентябрь Пленумы көрсеткен өнеркәсіпті дамыту шараларының
бірі?
1. кәсіпорындардың санын арттыру
2. ескі кәсіпорындарды толығымен дамыту
3. тек жаңа өнеркәсіп орындарын дамыту
4. толық шаруашылық есепке көші
5. тек шетелдік жабдықтарды алу
205. Қазақстан экономикасын инвестициялау жөнінен қай шет
мемлекет бірінші орында тұр және оның үлесі қандай? (1999 ж. көрсеткіш
бойынша)
1. АҚШ – 29 %
2. Оңтүстік Корея – 38%
3. Түркия – 34%
4. Ресей – 41%
5. Англия – 26%
206. Қазақстанның табиғи байлықтары біздің еліміздің қазіргі
экономикалық жағдайынан шығарудың кепілі бола ала ма?
1. болады
2. бола алмайды
3. шетел фирмаларының көмегімен
4. олардың жекешелендіру керек
5. олар мемлекет иелігінде болу керек
207. Қазақстан Республикасында демократиялық үрдістердің дамуын неден
көруге болады?
1. халық санағының жүруі
2. Президент сайлауы
3. жоғары оқу орындарының көбеюі
4. мәдени ошқтардың қайта жандануы
5. жеке меншіктің адымды дамуы
208. Егеменді еліміздің толық тәуелсіздігіне қол жеткізетін ұзақ
мерзімді
басым бағытының бірі?
1. автомобиль транспортын дамыту
2. су жолдары қатынасына барынша көп көңіл бөлу
3. темір жол көлігі жұмысын жақсарту
4. шетел инвестициясына негізделген экономика
5. мал тұқымын асылдандыру
209. Белгілі мемлекет қайраткері М.Сперанскийдің басшылығымен
қабылданған 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы уставтың» негізгі мақсаты
не?
1. өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту
2. жергілікті халықты мәдениетке тарту
3. білім бері жүйесін толық өзгерту
4. патша өкіметінің тікелей бақылауына алуға бағытталған
мемлекеттік шара
5. қазақтарды еуропалық жүйеге енгізу
210.Ресей империясына жаңа территориялардың қосылуы оның экономикасының
дамуына тек жақсы әсер ғана емес, сонымен қатар кері әсер етуі
неліктен?
1. жаппай миграцияның әсерінен орталық аудандарда
халық саны азайды
2. жас жігіттер оңтүстікте еркін жүрген казактарға кетіп
қалуға тырысты
3. Отанды қорғау үшін үлкен армия керек еді, бірақ адам жетіспеді
4. өндіргіш күштерді жоспарлы дамытуға мүмкіндік болмады
5. жұмысқа қабілетті, денсаулығы жақсы адамдар ауыл
шаруашылығындағы өнімділікті арттыруға тырысты
211. Қазақ ұлттық буржуазиясы қандай әлеуметтік топтан құрылды?
1. қаржы салық жүйесі қызметкерлері, банкирлер
2. банк саласы қызметкерлері, ірі банкирлер
3. өнеркәсіп иелері
4. саудагерлер, приказчиктер
5. шетел капиталистері
212. Қазақстанда алғаш іске қосылған шахта, зауыт, фабрикалардың
техникалық жарақтану дәрежесі қалай болды?
1. сол кездегіге қарағанда әлдеқайда жоғары
2. өте қарапайым, төмен
3. техника болмады
4. олар шетелдік капиталистерге бағынған соң техника
да шетелдікі болды
5. бәрі қол еңбегімен істелінді
213. Десятина деген қандай өлшем?
1. 1 танап жер
2. 1 га
3. 10 миль
4. 5 фарсах
5. 7 ли
214.ХІХ ғ. соңында өсімқорлық капиталдың жандану себебі не?
1. ірі жәрмеңкелердің пайда болуы
2. өнеркәсіптің күрт дамуы
3. ауыл шаруашылығының шұғыл өрге басуы
4. натуралдық және жай тауар айырбасын ақшамен
саудаласудың ығыстыруы
5. капиталдың бұл түрі айтарлықтай дами қойған жоқ
215. Қазақстанда жәрмеңкелік сауда қашан кең тарады?
1. ХІХ ғ. басы
2. ХІХ ғ. бірінші жартысы
3. ХІХ ғ. екінші жартысы
4. ХІХ ғ. соңы
5. ХХ ғ. басы
216.Қазақ даласын зерттеушілер ортақ пікірі бойынша егіншілікпен айналысу
қандай әлеуметтік жағдайды білдіреді?
1. егіншілік мәдениетінің өскені
2. дамыған отырықшылықты
3. қайыршылық көріністі
4. экономикасы өскен шаруашылықты
5. қоғамдық дамудың озық үлгісін
217. Қазақстанның жартылай көшпелі аудандарында сауданың қандай түрі
басым болды?
1. ат-көлікпен алып жүретін тасымалды сауда
2. халықтың өзін майда сауда иелеріне айналдыру
3. ондай жердегілер белгілі бір норма бойынша тауар алып тұрды
4. жәрмеңкелік
5. тұрақты
218. Мұнай өндіру өнеркәсібінің өте үлкен табыс көзіне айналу себебі
не?
1. өте қуатты да өнімді машиналарды пайдалану
2. жұмысшылардың кәсіби мамандығы өте жоғары
3. арзан жұмысшы күші және бәсекелесестіктің жоқтығы
4. мұнай өнімдері қымбат болды
5. мұнай өте көп шығарылды
219. Қазақстандағы сауда өсімқорлық капитал жүргізген тонаудың хайуандық
бір түрін көрсетіңіз
1. қарызын өтей алмағандар феодалдық кіріптарлыққа ұшырады
2. қарызын өтемегендердің мал-мүлкін тартып алу
3. ондай адамдар каторгаға айдалды
4. оларды ату жазасына кесті
5. қарыз үшін тек малы ғана емес, адамдарды да алды
220. Алыпсатарлар кімдер?
1. базарда майда сатушылар
2. Орта Азиялық саудагерлер
3. жергілікті халықтың малы мен мал өнімдерін арзанға сатып алып,
қайта сатушылар
4. тек өнеркәсіп бұйымдарын сатушы
5. мата, киім сатушы
221. 1856 жылы Сырдария қазақтардың Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған
көтерілісінің басты себебі?
1. Хиуа хандығының езгісіне қарсы күрес
2. құрғақшылық әсерінен астық шықпай жұт болды
3. жергілікті халықты орыс армиясының қара жұмыстарын істеткізу
4. қазақтарды христиан дініне күшпенен енгізу
5. қоныс аударушыларға жергілікті халықтың жерін тартып әперу
222. ХХ ғ. басында Семей облысында 28 жәрмеңке болды, соның ең ірісі
қайсы?
1. Қарқара
2. А. Қоянды
3. Семей
4. Тайыншакөл
5. Аякөз
223. Орта жүзге жаңа территориялық-әкімшілік бөліктер қашан енгізілді?
1. 1801 ж.
2. 1822 ж.
3. 1824 ж.
4. 1867 ж.
5. 1868 ж.
224. Қазақтардың көшпелі өмірін, олардың мал шаруашылығының жүргізу әдісін
зерттеген көрнекті ғалым, екінші Орынбор экспедициясының мүшесі кім?
1. А. Георги
2. В.Татишев
3. Г.Миллер
4. И.Кириллов
5. П.Рычков
225. 1868 жылғы реформа бойынша қазақ қоғамыдағы ең жоғары әлеуметтік топ
Шыңғыс тұқымдары – сұлтандар қандай жағдайға көшірілді?
1. жағдайы сол бұрынғы қалпында қалды
2. бұрынғыдан әлдеқайда жақсарды
3. бұрынғыдан аздап төмендеді
4. генерал-губернатор шешетін болды
5. қарапайым халықпен кеңестірілді
226. Орта ғасрыларда вакфтық жерлерден салық алынбайтын. Ал ХІХ ғ. ондай
жерлер болды ма, болса олар салық төледі ме?
1. айтылған кезде ондай жерлер болмады
2. ондай жер үлесі болды және салықтан толық босатылды
3. ондай жерлердің бәрі емес, салықтан босатылған бөлігі ғана төлемеді
4. ондай жерлер жергілікті әкімшілік қарамағына берілді
5. вакф жерлері мемлекет иелігіне өтті.
227. Қазақ жерлерінің Қазақ АССР-і құрамына бірігуінің аяқталуы қашан
және қандай мәселеге байланысты бітті?
1. 1920 ж. Қазақ АССР-інің құрылуы
2. 1922 ж. СССР құрылуы
3. 1924 ж. Орта Азияда ұлттық мемлекеттік межелеу
4. 1927 ж. партияның ХV съезі шешімімен
5. 1936 ж. Конституцияның шешімімен
228. 1752 жылы Ертіс және Орынбор шептерін қосу үшін салынған жаңа әскери
шен қалай аталынды?
1. далалық
2. ащы
3. сібірлік
4. әскери азиялық
5. қазақ
229. Аршын дегеніміз не?
1. кішкентай суармалы жер
2. ұзындық өлшемі
3. ауыл шаруашылығы құралы
4. жылқының саяқ тобы
5. көшпелілердің кең қолданылатын матасы
230. 1822 жылы «Сібір қазақтары туралы ереже» бойынша Орта жүз қазақтар
жері қандай әкімшілік территориялық бөліктерге бөлінді?
1. губернияға
2. облыстарға
3. аудандарға
4. уездерге
5. округтерге
231. Қазақстандағы хан билігі қашан жойыла бастады?
1. 1749 ж.
2. 1793 ж.
3. 1822 ж.
4. 1851 ж.
5. 1883 ж.
232. Қазақстанның қазба байлықтарын игеру қашан басталды?
1. ХVІІІ ғ. ортасы
2. ХVІІІ ғ. соңы
3. ХІХ ғ. басы
4. ХІХ ғ. 40 жылдары
5. ХІХ ғ. соңы
233. Қазақстанның Ресейге қосылуы шаруашылықтың қай саласына көбірек
жаңалықтар әкелді?
1. қолөнер
2. сауда
3. егіншілік
4. өнеркәсіп
5. мал шаруашылығы
234. Қазақстанды жаппай крестьяндық отарлау қашан басталды?
1. ХVІІІ ғ. 40 жылдары
2. ХVІІІ ғ. соңына қарай
3. ХІХ ғ. 30 жылдары
4. ХІХ ғ. 60 жылдары
5. ХІХ ғ. соңы
235.Қазақстан ХІХ ғ. алғаш іске қосылған зауыт?
1. Спасск зауыты
2. Басқұншақ тұз өндірісі
3. Шымкент қорғасын зауыты
4. Жезқазған мыс қорыту зауыты
5. Ембі мұнай зауыты
236. Патша өкіметінің Қазақстандағы отаршылдық саясатының отаршылдық
сипатын көрсетіңіз?
1. қазақтардың отаршылдыққа көшуіне баса көңіл бөлді
2. тартып алынған жерлер қайтарылды
3. шекараға 10 верст жақын келуге тыйым салды
4. қазақтарды ұстап алып құлдыққа сатты
5. жергілікті халықтың малын тартып алды
237. Қазақ өлкесіне орыс шаруаларының қоныс аударуы қалай жүрді?
1. жергіліңкті халықтың келісімі бойынша
2. келімсектер мен қазақтар арасныда өшпенділік туды
3. айтарлықтай қақтығыстар көп болмады
4. соғыс жолымен
5. әскер күшімен
238. ХІХ ғ. екінші жартысында құрылған Қазақстандағы алғашқы кеден
бекеттерін атаңыз?
1.Омбы, Торғай, Ақмола
2.Тарбағатай, Жәміш, Өскемен
3.Аякөз, Сергиополь, Семей
4.Шымкент, Әулиеата, Ақмешіт
5.Хоргоз, Зайсан, Жаркент
239. Столыпин аграрлық реформасының басты бір элементін атаңыз?
1. хуторға шығу
2. шаруалар қалаға кетуге мүмкінідк алды
3. шетелге кетуге рұқсат етілді
4. шаруаға кәсіпорын ашуға орын берілді
5. төлқұжаттық жүйе жойылды
240.ХІХ ғ. соңында Қазақстанның облыстық және уездік қалаларының халқы неге
өсті?
1. патша әкімшілігінің дұрыс саясаты
2. халықтың әл-ауқатының өсуі
3. демографиялық өсу
4. патшаның миграциялық жарлығы жақсы орындалды
5. қазақтардың қайыршылануы
241. Қазақ жерлері қандай жағдайға байланысты Қазақ АССР-і құрамына
бірікті?
1. Қазақ АССР-інің құрылуы
2. ұлттық территориялық межелеу
3. индустрияландыру
4. ұжымдастыру
5. қазақ ССР-інің құрылуы
242. Қазақстандағы индустрияландырудың бір ерекшелігін атаңыз?
1. сол жылдардағы ауа райы қолайлы болды
2. инженер-техниктер көп болды
3. шетелдік мамандар көп болды
4. кәсіби мамандар жетіспеді
5. үгіт-насихат жұмысы нашар болды
243. Көмір өндірудің қанадй тәсілін қолданудың нәтижесінде қарағандылық
шахтерлер еңбек өнімділігін жеті есеге өсірді?
1. ашық
2. шахталық
3. циклдық
4. терең үңгірлеу
5. жасанды қысым
244. Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қазақстан көмір мен мұнай өндіруден одақта
нешінші орында болды?
1. бірінші
2. екінші
3. үшінші
4. төртінші
5. бесніші
245.Соғыстан кейінгі жалдары Қазақстанда сауданың қандай түрлері дамыды?
1. фирмалық
2. фактория
3. кооперативтік, мемлекеттік
4. қалалық
5. шетелдік
246.1962 жылы Қазақстандағы жергілікті халықтың үлес салмағы 28,5 пайызға
түсу себебі не?
1. туудың азаюы
2. сырттан келушілер көп болды
3. интернационализм саясатының нәтижесі
4. халық санағы дұрыс жүргізілмеген
5. орталықтың шовинистік көзқарасы
247. Семей атом полигоны қашан жабылды?
1. 1989 ж.
2. 1990 ж.
3. 1991 ж.
4. 1992 ж.
5. 1993 ж.
248.70-80 жылдардағыҚазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының қарама-
қайшылықтары мен қиыншылықтарының болу себебі не?
1. қаражат дұрыс бөлінбеді
2. мамандар жетіспеді
3. әміршіл-әкімшіл жүйе қызметі
4. жұмыс күші жетіспеді
5. техника өте аз болды
249. Қазақ ССР-і өнеркәсібі қандай бағытта дамыды?
1. ауыл шаруашылық
2. өнеркәсіптік
3. шикізаттық
4. жоғары технологиялық
5. аралас
250. Қазақстан территориясындағы территориялық-өндірістік кешенінің бірін
атаңыз?
1. Ақтөбе-Гурьев
2. Алтай-Өскемен
3. Қаратау-Жамбыл
4. Кентау-Шымкент
5. Қостанай-Степногорск
251. 1822 ж. М.Сперанский жасаған ереже бойынша Орта жүз қазақтары жері
қалай деп аталды?
1. Ресейдің Азиялық ауданы
2. Қазақстанның солтүстік облысы
3. Сібір қазақтары облысы
4. Қазақ даласының әкімшілік орталығы
5. Негізгі астықты аудан
252. Аманат дегеніміз не?
1. затты уақытша сақтауға беру
2. уәде, келісім
3. қазақтың құқықтық нормаларының бірі
4. орыс патшасына берілген саяси кепілдік
5. осының бәрі
253. Қазақ даласын қаза-орыстық отарлаудан кейін қандай отарлау болды
және ол қашан басталды?
1. әскери отарлау, 1905 ж.
2. крестьяндық отарлау, ХІХ ғ. 60-жылдары
3. шетелдік отарлау, ХІХ ғ. бірінші ширегі
4. Ортаазиялық отарлау, ХVІІІ ғ. соңы
5. жұмысшы отарлауы, 1915 ж.
254. Кәсіпорын иелері жұмысқа семьясы бар адамды алуға тырысатыны
қалай?
1. балаларды оқуға тарту
2. балалар мен әйелдер еңбегі арзанға түседі
3. халықтың саны өсуіне байланысты жұмысшы поселкесін құру үшін
4. әкімшіліктік қосымша қаражат алу үшін
5. елдің әлеуметтік жағдайын түзету
255. ХІХ ғ. екінші жартысында Ресейдің Қазақстанға әкелінетін
тауарлардың басты түрлері?
1. фабрика-зауыт бұйымдары және металл өнімдері
2. ірі машиналар
3. еуропалық елдерде жасалған заттар
4. азық-түлік өнімдері
5. мәдени бұйымдар
256. 1867-1868 жж. реформалар бойынша сот жүйесіне қандай жаңалықтар
енгізілді?
1. билер соты қалдырылды
2. билер соты әлдеқайда күшейтілді
3. әскери соттар құрылды
4. далалық соттар құрылды
5. сот ісі жергілікті әкімшілікке берілді
257. Кенесары Қасымов күресінің түпкі мақсаты?
1. қазақ даласындағы саяси жағдайды нығайту
2. елдің экономикалық ахуалын күшейту
3. біртұтас тәуелсіз қазақ мемлекетін құру
4. көрші мемлекеттерді қосып алу
5. көрші елдермен тату-тәтті қатынаста болу
258. Спасск мыс қорыту зауытын кім және қай жылы іске қосты?
1. орыс саудагері Рязанов, 1864 ж.
2. ағылшын капиталисі Уркарт, 1883 ж.
3. ағайынды француз кәсіпкрелер Мотаскье, 1871 ж.
4. неміс инженері Готвальд, 1891 ж.
5. біріккен орыс-ағылшын акционерлік қоғамы, 1869 ж.
259. Қазақ өлкесінің табиғи байлықтары, халқының құрамы және оның
шаруашылығымен өз еңбектері арқылы таныстырған ғалым кім?
1. А.Тугаринов
2. П.Рычков
3. М.Грязнов
4. В.Бенкевич
5. К.Сальников
260. Салбұрын дегеніміз не?
1. егіншілердің тоспа жасау әдісі
2. ат өнеріндегі салым салу түрі
3. мергендік, жамбыны дәл тигізу
4. ұсталық, зергерлік өнері
5. саятшылық, қыстыгүні топтасып аңға шығу, бүркітпен, тазымен аң
аулау
261. Қазақстанның Ресейге қосылу процесінің соңғы актісі қандай?
1. әскери бекіністердің салына бастауы
2. ірі кәсіпорындар құрылысы аяқталды
3. Ұлы жүз қазақтары Ресейге қосылды
4. қосылудың аяқталуы туралы келісім жасалды
5. тарихи маңызы бар құжат - декларация қабылданды
262. Қазақ даласы капиталистік жүйеге қалай ене бастады?
1. темір жолдар арқылы
2. шетелдік инвестиция арқылы
3. тауар-ақша айналымы арқылы
4. жергілікті әкімшілік арқылы
5. ерекше ұйымдар арқылы
263. Орал-Ембі аймағындағы мұнай кен орындары иесі ағылшын
капиталистерінің орасан зор пайда табу себебі?
1. өндіруші машиналар өте өнімді болды
2. жұмысшылардың кәсіби деңгейі жоғары болды
3. инженер-техник кадрларының біліктілігі жоғары болды
4. әлеуметтік жағдай жақсы болды
5. бай кен орындарын жыртқыштықпен пайдаланды
264. 1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстандағыжұмысшы саны?
1. 78 мың
2. 120 мың
3. 150 мың
4. 200 мың
5. 238 мың
265. Қазақстан Ресейге толық қосылып біткеннен кейін қазақ өлкесінде қай
елдің тауарлары басым болды?
1. Қытай
2. Ресей
3. Орта Азия
4. Батыс Еуропа
5. Жергілікті
266. ХХ ғ. басындағы Қазақстан қалаларының негізінен майда қалалар болып
қалыптасуы неде?
1. қала халқы тұрақты болмады
2. халықтың ауыл шаруашылығына жақындығы
3. майда кәсіпорындар көп болды
4. отарлық саясатқа ыңғайлы еді
5. инфрақұрылым жетілмеді
267. 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтерілістің негізгі себебі?
1. 1916 ж. 25 июньдегі патша жарлығы
2. орталық қанаудың күшеюі
3. патша шенеуніктерінің зомбылығы
4. жергілікті әкімдердің озбырлығы
5. осылардың барлығы
268. Азамат соғысы жылдарындағы негізгі саяси-экономикалық саясат?
1. национализациялау
2. жаңа экономикалық саясат
3. шаруашылық есепке көшу
4. азық-түлік салығы
5. соғыс коммунизмі саясаты
269. Майда кәсіпорындарды национализациялау қандай саясаттың кезінде
іске асты?
1. жаңа экономикалық саясат
2. бірінші дүниежүзілік соғыс
3. соғыс коммунизмі
4. индустрияландыру
5. Ұлы Отан соғысы
270. 1919 жылы Азамат соғысының қиыншылықтарына қарамай, Кеңес өкіметі
Қазақстанда Александров Гай – Ембі темір жолын салуға шешім
қабылдауына не себеп болды?
1. Қазақстандағы майдандарға қару-жарақты тез жеткізу
2. Орта Азия мен Қазақстаннан орталыққа қатынасты жылдамдату
3. Орал-Ембі мұнайын тасу
4. Батыс Қазақстанның экономикасын көтеру
5. мұнай өңдейтін зауыт салу
271. Азамат соғысы жылдарында тауарды бөлуді қатаң орталықтандырылған
жағдайында сауда не болды?
1. әрі қарай дамыды
2. жойылды
3. социалистік қоғамда тауарларға қажеттік болмады
4. тауар өндірілмеді
5. сатуда тек тұтыну тауарлары ғана болды
272. 1932 ж. ВСНХ қайта құрылған кезде өнеркәсіпті басқарудың қандай
жүйесі құрылды?
1. Халық шаруашылық кеңестері
2. территориялық-өнеркәсіптік кешен
3. Ғылыми-өндірістік бірлестіктер
4. Министрлік
5. Халық комиссариаты
273. Орталық Азия мен Қазақстанда ұлттық-мемлекеттік межелеу не үшін
жүргізілді?
1. халық санағын жүргізу
2. жаңа республикалар құру
3. әрбір ұлттың тарихи территориясын қалпына келтіру
4. қазба байлықтарды анықтау
5. соғысқа дайындықты бастау
274. Артель дегеніміз не?
1. кооперацияның қарапайым түрі
2. мәдени шара
3. кәсіптік-техникалық оқу орны
4. әскерге алғашқы дайындық
5. көшпелі жөндеу шаберханасы
275. Қазақстанда фабрика-зауыт өнеркәсібі қашан құрылды?
1. Ресейге қосылғаннан соң
2. Тәуелсіздік алған соң
3. Қазақ хандығы тұсында
4. Советтік дәуірде
5. Жетілген, кемелденген социализмде
276. Соғыстан кейінгі жылдары ауыл шаруашылығының артта қалуының
объективті себептерінің бірін атаңыз.
1. барлық күш пен ресурстар индустрияландыруға жұмсалды
2. колхозшылар күрделі машиналарды пайдалана алмады
3. үгіт жұмысының нашарлығы
4. капиталистік насихаттың әсері
5. ауыл адамдарының жеке меншіктік психологиясы басым болды
277.Кеңестік кезеңде әскери-өнеркәсіптік кешен Қазақстанда немен
айналысты?
1. республика экономикасының дамуына көмектесті
2. солдаттар егін жинауға көмектесті
3. қала құрылысына көмектесті
4. автомобиль жолдарын салды
5. Қазақстан түгелдей ядролық полигонға айналды
278.Қазақстанда біріккен кәсіпорындар салу жөнінен қай Еуропалық мемлекет
бірінші орында тұр?
1. Франция
2. Германия
3. Англия
4. Италия
5. Швеция
279. Қазіргі жағдайдағы қылмыстың, есірткі тартушылардың көбеюінің,
қоғамдық тұрақсыздықтың әлеуметтік шығу ортасы не?
1. батыс елдері мәдениетінің әсері
2. ішкі қаражат жүйесінің өте жоғары болуы
3. аграрлық секторды реформалаудың тиімділігі
4. импорттық тауарлардың көптігі
5. жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
280. Нарықтық қатынастарды толық орнатуға деген сенімді күшейтетін
артықшылықтарымыздың бірі?
1. кеңестік кезден қалған мол техника
2. діни сенім бостандығы, еркіндігі
3. шетелдермен дипломатиялық қатынас болу
4. қоғамдағы саяси тұрақтылық
5. адамдардың бір-біріне сенімділігі
281. Патша әкімшілігінің енгізген реформалары бойынша қазақ даласын
округтерге бөлу және облыстық басқару жүйесін енгізуде қандай мақсаты
болды?
1. жергілікті халықтан шыққан әкімдердің ролін көтеру
2. облыстардың экономикасын көтеру
3. дала өлкесінде патша билігін түпкілікті орнату
4. өлкедегі транспорт, пошта қызметін жақсарту
5. халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту
282. ХІХ ғ. екінші жартысында Қазақстанда жер қатынастары мәселесінің
шиеленісу себебі?
1. халықтың тез өсуі
2. өнеркәсіп пен көліктің тез өсуі
3. жер тегін болды
4. шетел капиталистеріне сатылды
5. казачество мен орыс шаруасына тартып әперілді
283. Қазақстан Ресейге толық бодан болғаннан кейінгі қазақ даласындағы
шаруашылықтың басты түрі?
1. мал шаруашылығы
2. егіншілік
3. өнеркәспі
4. сауда
5. қолөнер
284.1824 жылғы Патша өкіметінің реформасы бойынша Кіші жүз қазақтарының
территориясын не деп аталынды?
1. Орынбор қазақтарының облысы
2. Кіші жүз қазақтарының облысы
3. Батыс Қазақстан облысы
4. Шығыс Астрахань облысы
5. Еділ-Жайық қазақтары облысы
285.Қазақ даласында болған көптеген ұлт-азаттық көтерілістерінің негізгі
себебі?
1. сауда орындары үшін
2. қазба байлықтарға талас
3. отаршылдыққа қарсы
4. өзара талас-тартыс
5. қалалар үшін күрес
286. Қазақстанға қоныс аударып келген орыстарға егіншіліктің қандай түрін
игеруге тура келді?
1. көп танапты
2. екі танапты
3. суармалы
4. тәлімілік
5. агротехникалық
287.Қазақ сауда және өнеркәсіп буржуазиясының өте баяу қалыптасу себебі?
1. мал шаруашылығымен тығыс байланысты
2. алғашқы жарғылық капиталы аз болды
3. өлкенің экономикалық артта қалуы
4. патша әкімшілігінің отарлық саясаты
5. осылардың бәрі
288. Қазақстанда шаруашылықтың қандай түрі (уклад) қалыптаса бастады?
1. натуралды
2. феодалдық
3. ұсақ тауралы
4. капиталистік
5. аралас
289. ХІХ ғ. құрылған кәсіпорындарға ортақ қандай сипаттама беруге болады?
1. майда кәсіпкерлік
2. жұмысшысы аз орташа кәсіпорын
3. ірі кәсіпорын
4. жұмысшы шоғырлануы жоғары
5. өте жоғары деңгейдегі кәсіпорын
290. ХІХ ғ. соңында Қазақстан өнеркәсіп орындарында істейтін
жұмысшылардың ұлттық құрамы жағынан қалай болды?
1. қазақтар басым болды
2. орыстар көп болды
3. украиндықтар көбірек
4. көпұлтты
5. бәрі бірдей мөлшерде
291.1920 ж. өте үлкен көлемдегі ақша эмиссиясы жағдайында эквивалент
ретінде ақша ролін не атқарды?
1. алтын, күміс, платина
2. соқа, сеялка, тырма
3. тұз, керосин, нан
4. қой, жылқы, сиыр
5. доллар франк, фунт стерлинг
292.Қазақстандағы индустрияландырудың қиыншылықтарының бірін атаңыз?
1. қаражат ескі кәсіпорындарға жұмсалды
2. негізінен тек ескі жабдықтар қолданылды
3. бөлінген қаржы игерілмеді
4. өндіргіш күштер дұрыс орналаспады
5. территория нашар зерттелді, транспорт нашар болды
293. Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешеннің интенсивті дамыған кезі?
1. 50-жылдар
2. 60-жылдар
3. 70-жылдар
4. 80-жылдар
5. 90-жылдар
294. 50-жылдардағы ауыл шаруашылығының артта қалу себебі не?
1. соғыс үлкен зиян тигізді
2. ауыл адамдарының қажеттілігін өздерінің шаруашылығы қамтамасыз
етті
3. ауыл шаруашылығын дамытудың бесжылдық жоспарының кемшіліктері
4. қала мен деревня арасында ешқандай айырмашылық болмады
5. күрделі қаржыны дұрыс жұмсамау
295. Қазақстан Конституциясы бойынша жеке меншікке қол сұғуға бола ма?
1. болады
2. болмайды
3. қылмыстық жағдайда
4. заңда көрсетілмеген
5. бұл тек жеке кодекстерде анықталады
296. Тың жерлерді игеру қашан басталды?
1. 1952 ж.
2. 1954 ж.
3. 1958 ж.
4. 1961 ж.
5. 1965 ж.
297. Нарықтық экономикаға көшудің негізгі тетігі не?
1. жерді бөліп беру
2. халық санағын жүргізу
3. оқу орындарының санын көбейту
4. мал санын арттыру
5. мемлекет иелігінен алу
298. Ұзақ мерзімді басты мақсат?
1. ТМД елдері арасында басты роль атқару
2. тек өнеркәсіпті дамыту
3. ұлттық қауіпсіздік
4. ауыл шаруашылығына баса көңіл аудару
5. шетелдермен достық қарым-қатынас
299. Территориялық-өндірістік кешен дегеніміз не?
1. шағын территорияда орналасқан кәсіпорындар
2. өндіргіш күштерді толық пайдалану
3. өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы арасындағы байланысты жақсарту
4. тек кейбір облыстарға ғана көңіл бөлу
5. салалар арасындағы өндірістік қатынастарды жақсарту
300. Қазақстанға шетелдерден әкелінетін импорттық өнімдердің басым
көпшілігі қандай өнім?
1. металлургия өнімдері
2. машиналар, оның жабдықтары
3. химия өнімдері
4. отын-энергетика өнімдері
5. минералдық өнімдер.
Жауаптары
1. 3
2. 5
3. 5
4. 2
5. 2
6. 2
7. 3
8. 5
9. 2
10. 1
11. 1
12. 5
13. 3
14. 4
15. 5
16. 1
17. 3
18. 3
19. 5
20. 1
21. 1
22. 4
23. 2
24. 3
25. 1
26. 3
27. 3
28. 3
29. 2
30. 4
31. 1
32. 2
33. 4
34. 4
35. 3
36. 2
37. 1
38. 4
39. 3
40. 2
41. 1
42. 1
43. 3
44. 3
45. 2
46. 2
47. 2
48. 5
49. 1
50. 1
51. 4
52. 4
53. 2
54. 2
55. 1
56. 1
57. 1
58. 5
59. 4
60. 1
61. 1
62. 5
63. 2
64. 4
65. 4
66. 2
67. 5
68. 1
69. 3
70. 4
71. 2
72. 4
73. 5
74. 4
75. 1
76. 4
77. 4
78. 3
79. 3
80. 1
81. 5
82. 4
83. 4
84. 4
85. 5
86. 1
87. 2
88. 1
89. 5
90. 2
91. 1
92. 5
93. 2
94. 1
95. 3
96. 1
97. 4
98. 5
99. 5
100. 4
101. 1
102. 2
103. 4
104. 5
105. 5
106. 2
107. 1
108. 5
109. 4
110. 3
111. 3
112. 2
113. 2
114. 2
115. 4
116. 2
117. 1
118. 4
119. 1
120. 3
121. 1
122. 3
123. 3
124. 4
125. 3
126. 2
127. 5
128. 4
129. 3
130. 5
131. 3
132. 1
133. 1
134. 2
135. 3
136. 1
137. 3
138. 3
139. 3
140. 1
141. 4
142. 5
143. 2
144. 4
145. 5
146. 2
147. 3
148. 5
149. 1
150. 2
151. 3
152. 1
153. 2
154. 2
155. 1
156. 4
157. 2
158. 3
159. 2
160. 2
161. 5
162. 1
163. 3
164. 1
165. 4
166. 2
167. 4
168. 5
169. 3
170. 4
171. 1
172. 1
173. 1
174. 3
175. 4
176. 1
177. 5
178. 1
179. 4
180. 2
181. 4
182. 4
183. 1
184. 3
185. 4
186. 3
187. 3
188. 3
189. 4
190. 1
191. 1
192. 3
193. 4
194. 4
195. 1
196. 5
197. 2
198. 1
199. 2
200. 3
201. 1
202. 5
203. 1
204. 4
205. 5
206. 2
207. 4
208. 4
209. 5
210. 3
211. 2
212. 2
213. 4
214. 2
215. 2
216. 1
217. 1
218. 2
219. 3
220. 1
221. 1
222. 2
223. 2
224. 4
225. 5
226. 5
227. 1
228. 2
229. 5
230. 3
231. 4
232. 5
233. 3
234. 3
235. 3
236. 2
237. 1
238. 2
239. 4
240. 4
241. 3
242. 4
243. 2
244. 3
245. 2
246. 3
247. 3
248. 3
249. 3
250. 3
251. 1
252. 1
253. 3
254. 1
255. 1
256. 3
257. 2
258. 2
259. 2
260. 3
261. 3
262. 5
263. 3
264. 1
265. 3
266. 1
267. 5
268. 1
269. 3
270. 1
271. 2
272. 3
273. 1
274. 4
275. 1
276. 1
277. 2
278. 5
279. 4
280. 3
281. 5
282. 1
283. 1
284. 3
285. 3
286. 4
287. 1
288. 2
289. 1
290. 4
291. 2
292. 1
293. 3
294. 2
295. 2
296. 5
297. 3
298. 1
299. 2
300 2
10.Күнтізбелік кесте
|№ |
|5. Реферат (уақытында тапсырылса) |
|20 наурызға дейін: + 10 балл |
|20 наурыздан кейін: + 10 балл |
|20 мамырға дейін: +10 балл |
|20 мамырдан кейін: - 10 балл |
|Семестрдегі жалпы бағалау жүйесі: 75 (дәріс)+75 (семинар)+(75 сөж)+ 100 |
|(межелік бақылау)+ 20 (реферат)=345 бал |
Қортынды бағалау есебі
|Бағалау | | | | | |
|көрсеткіші |Пайыз |Балл |Баға |Әріптік |Ескерту |
|(бағалау) | | | |балама | |
|345-327,1 |100-95 |4,00 |Өте жақсы |А |Ең жоғары |
|323,1-310,1|94-90 |3,67 |Өте жақсы |А- |Жоғары |
|307,1-295 |89-85 |3,33 |Жақсы |В+ |Ортадан |
| | | | | |жоғары |
|292-280 |84-80 |3,00 |Жақсы |В |Орта |
|277-266 |79-75 |2,67 |Жақсы |В- |Ортадан |
| | | | | |төмен |
|264-253 |74-70 |2,33 |Қанағаттанарлық |С+ |Орташадан |
| | | | | |жоғары |
|251-241 |69-65 |2,00 |Қанағаттанарлық |С |Орташа |
|238-229 |64-60 |1,67 |Қанағаттанарлық |С- |Орташадан |
| | | | | |төмен |
|226-217 |59-55 |1,33 |Өтпелі |Д+ |Төменнен |
| | | | | |жоғарылау |
|215-206 |54-50 |1,00 |Төмен өтпелі |Д |Төмен |
|204-0,00 |49-0,00|0,00 |Өте төмен |Ғ |Жеткіліксіз|
| | | | | |білім жоқ |
|6. Межелік және қортынды бағалау жоғарыда аталған жүйе бойынша жүзеге |
|асырылады |
|6.1. Межелік (20 наурызға дейін) – 172,5б (100%) |
|6.2.Қортынды (20 мамырға дейін) – 345б (100%) |
|7. Апелляция |
|7.1. Қортынды бағалауды қайта қарау студенттердің оқытушыларға ауызша, |
|офис регистратора мен кафедра меңгерушісіне жазбаша арыз беруі арқылы |
|жүзеге асырылуы мүмкін |
|7.2. Қортынды бағалауды қайта қарау Шәкәрәматындағы СМУ – дың Кредиттік |
|технология негізінде оқу процесін ұйымдастыру туралы қаулысына сәйкес |
|(Семей, 2004 75 бөлім) жүзеге асырылуы мүмкін. |
Пән бойынша студенттер білімін бағалау жүйесі
|Жалпы мәліметтер: |
|Дәріс – 30 сағат |
|Семинар – 15 сағат |
|СӨЖ(м) – 45 сағат |
|Аралық бақылау |
|Реферат |
|Экзамен |
| 1. Дәріс |
|1.1. Дәріске қатысу 1 б * 30 саб=30б |
|1.2. Конспектілеу 1 б * 30 саб=30б |
|1.3. Белсенділік (сұраққа жауап беру, пікірлесу |
|қатысу) 0,5 б * 30=15б |
|Барлығы – 75б. |
|2. Семинар |
|2.1. Қатысу – 15 * 15 саб=15б |
|2.2. Конспектілеу – 1 тақырып 1б * 15 саб=15б |
|2.3. Жауапты толықтыру – 35 * 5 рет=15б |
|2.4.15 тақырып * 2 сұрақ * 1б=30б |
|2.5. Қосымша белсенділік көрсету – сабаққа күнделікті |
|дайындалу, материалды толық игеру, оқиғаларды бағалай |
|білу, жоғары дәрежедегі ойлау қабілеті үшін - әр сабақ |
|сайын 5б дейін қосымша бағалау |
|Бағалау: 150 балл |
|3. СӨЖ (м) |
|3.1. Конспектілеу: 30 таң * 1б=30б |
|3.2. Оқу материялын талқылау – 5 таң * 3б=15б |
|3.3. Оқытушы сұрақтарына жауап беру – 30 таң * 1б=30б |
|Барлығы: 150 балл |
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
«Тарих кафедрасы»
«Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы»
Оқу-әдістемелік кешені
Семей – 2011
ҚҰРАСТЫРҒАН:
«Тарих » кафедрасының профессор м.а.Байсарина Қ.Қ.
Тарих және философия кафедрасы мәжілісінде талқыланды.
Хаттама № 10 « 15 » 06 2011 жыл
Кафедра меңгерушісі м.а.:
Мухамеджанова Р.Ж.
Факультет кеңесінің төрайымы: Тохметова Г.М.
Тарих-филология факультетінің деканы:
Мазмұны
Жалпы ереже
Курс туралы мәліметтер
Глоссарий
Дәрістер және семинар сабақтарының қысқаша мазмұны
Дәрістер мазмұны
Cеминар сабақтары, әдістемелік нұсқау
Оқытушы бақылауымен орындалатын студенттердің өздік жұмыстары және
әдістемелік нұсқау
Өздік жұмыс тапсырмалары және әдістемелік нұсқау
Негізгі және қосымша әдебиеттер
Аралық бақылау жұмыстарының тапсырмалары
Реферат тақырыптары
Тест сұрақтары
Пән бойынша студенттер білімін бағалау жүйесі
Глосарий
1. Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
2. Гоминид- адамның арға ата-бабалары.
3. Плиоцен- өтпелі кезең.
4. Палеолит- ерте тас дәуірі
5. Мезолит- орта тас дәуірі.
6. Неолит- жаңа тас дәуірі.
7. Матриархат- аналық рулық қауым.
8. Патриархат – аталық рулық қауым.
9. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
10. Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын) .
11. Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
12. миф-аңыз,ертегі.
13. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
14. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
15. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
16. Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы.
17. Он оқ будун- 10 тайпа одағы.
18. Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек».
19. Этногенез- халықтың шығу тегі.
20. Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек.
21. Эфталиттер- ақ ғұндар.
22. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
23. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
24. «Шад» - түмен (10 000 адам) басы.
25. Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді.
26. Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет.
27. Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым.
28. Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі.
29. Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші.
30. «Яссы» (Жасақ)-заңдар жинағы.
31. Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
32. Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам.
33. Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар.
34. «Диуани хикмет» (Даналық кітабы) – Қожа Ахмет Яссауидың кітабы.
35. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
36. Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына айтылатын
билік сөзі.
37. «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік құқықтың
негізін реформалау үлгісі.
38. «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары.
39. «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар.
40. «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды білдіреді.
41. «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым.
42. «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі.
43. «Ақтабан шұбырынды»- 1723 немесе Жоңғар шапшылығының нәтижесінде
қазақтардың босуы.
44. Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары.
45. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
46. Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі.
47. Материалдық мәдениет- заттай мәдениет.
48. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
49. Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері.
50. төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ.
51. Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы.
52. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
53. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
54. шариғат- мұсылмандардың діни заң-қағидалары.
55. Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі.
56. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
57. Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси әдіспен
жаулап алуы.
58. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
СИЛЛАБУС
1. Жалпы ереже:
1.1.Пән атауы: Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы
1.2 Кафедра: Тарих кафедрасы
1.3 Кафедраның мекені: Шугаева
1.4 Лектордың аты-жөні:Байсарина Қымбат Қабидолдақызы.
1.5 Ақпараттық қатынас: 53-37-63
1.6 Несие саны: 3
1.7 Оқу жоспарынан көшірме
|Курс |Семестр |Кредит |Дәріс |
|І-модуль Қазақстандағы V-ХІғғ.млекеттер. | |
|№1лекция |2 |№1семинар |1 |
|Қазақстандағы | |Ерте ортағасырлық | |
|V-ХІғғ.мемлекеттер. | |мелекеттерінің саяси дамуы. | |
|1.Түрік қағанаты. Батыс түрік | |1.Қарлұқтар туралы деректер. | |
|қағанаты | |әскери тарихы. Саяси | |
|2.Түргештер. | |бірлестігі. | |
|3. Қарлұқ мемлекеті пайда | |2.Оғыз мемлекетінің құрылуы | |
|болуы, саяси бірлестігі. | |тарихы. Махмуд Қашқари – | |
|4. Оғыздар мемлекеті. | |оғыздар туралы. | |
|5.Қимақ мемлекетінің пайда | |3.Кимек конфедерациясы, кимек | |
|болуы және дамуы. | |қоғамының әлеуметтік жіктелуі. | |
|6. Қара қытайлар мемлекеті. | |4.Қара қытайлар туралы жазба | |
|7. Найман мен Керейттер ұлысы. | |деректер. Мемлекеттік құрлысы. | |
|8.Қараханидтер мемлекетінің | |5.Қарахан мемлекетінің | |
|пайда болуы, даму тарихы. | |тарихының басталуы, | |
| | |территориысы. Екіге бөлінуі, | |
| | |астанасы. Мемлекеттік - | |
| | |әкімшілік құрлыс. | |
| |
| |
|ІІ – Модуль. Моңғол шапқыншылығы кезіндегі Қазақстан |
|№ 2 лекция Шыңғыс хан |2 |№ 2 семинар Шыңғыс хан жорықтаы |1 |
|шапқыншылығы кезіндегі | |кезіндегі Қазақстан | |
|Қазақстан | |Шыңғыс хан империясының құрылуы | |
|ХІІ ғ. соңы – ХІІІ ғ. басындағы| |Жетісудағы наймандар және Қарақытай | |
|наймандар, кереиттер мен | |мемлекетінің соңы | |
|меркіттер | |«Отырар апаты» және Хорезм | |
|Жетісудағы наймандар және | |мемлекетіне қарсы жорық | |
|Қарақытай мемлекетінің соңы | |Сырдария қалаларын алу Отырар | |
|«Отырар апаты» және Хорезм | |қорғанысы | |
|мемлекетіне қарсы жорықтар | |Қыпшақ даласын бағындыру | |
|Сырдария қалаларын алу. Отырар | |Шыңғыс хан жорықтарының тарихқа | |
|қорғанысы | |бағалануы | |
|Қыпшақ даласын бағындыру | | | |
|Шыңғыс хан жорықтарының тарихта| | | |
|бағалануы | | | |
|№ 3 лекция. Ұлыстардың құрылуы |2 |№ 3 семинар. Ұлыстардың құрылуы |1 |
|Жошы ұлысының құррылуы. | |Жошы ұлысының құррылуы. Орда-Ежен | |
|Орда-Ежен және Шибан ұлыстары. | |және Шибан ұлыстары. | |
|Шағатай және Үгедей ұлыстары | |Шағатай және Үгедей ұлыстары | |
|Ұлыстардың басқарылуы | |Ұлыстардың басқарылуы | |
|ІІІ – модуль. ХІІІ-ХІҮ ғғ. Қазақстан |
|№ 4 лекция Шағатай мемлекеті. |2 |№ 4 семинар. Шағатай мемлекеті. Алтын|1 |
|Алтын Орда, Ақ Орда | |Орда, Ақ Орда | |
|Шағатай мемлекетінің саяси | |Шағатай мемлекетінің саяси дамуы | |
|дамуы | |Шағатай мемлекетінің шаруашылығы | |
|Шағатай мемлекетінің | |Алтын Орда мемлекетінің құылуы, саяси| |
|шаруашылығы | |жүйесі, шаруашылығы | |
|Алтын Орда мемлекетінің | |«Ақ Орда» және «Көк Орда» терминдері | |
|құрылуы, саяси жүйесі, | |туралы | |
|шаруашылығы | |Ақ Орда мемлекеті және оның саяси | |
|«Ақ Орда» және «Көк Орда» | |дамуы | |
|терминдері туралы | |Орыс хан тұсындағы Ақ Орда | |
|Ақ Орда мемлекеті және оның | |Темір жорықтары және Ақ Орда | |
|саяси дамуы | |мемлекетінің ыдырауы | |
|Орыс хан тұсындағы Ақ Орда | | | |
|Темір жорықтары және Ақ Орда | | | |
|мемлекетінің ыдырауы | | | |
|№ 5 лекция Моғолстан мемлекеті.|2 |№ 5 семинар Моғолстан мемлекеті. |1 |
|Темір жорықтары | |Темір жорықтары | |
|Моғолстанның құрылуы | |Моғолстанның құрылуы | |
|Моғол хандары және олардың | |Моғол хандары және олардың | |
|Мәуераннахрды бағындыру | |Мәуераннахрды бағындыру әрекеттері | |
|әрекеттері | |Әмір Темір мемлекеті және Моғолстанға| |
|Әмір Темір мемлекеті және | |қарсы жорықтар | |
|Моғолстанға қарсы жорықтар | |Әмір Темірге қарсы тұрған дала | |
|Әмір Темірге қарсы тұрған дала | |билеушілері | |
|билеушілері | |Әмір Темірдің 1389 ж. жорығы | |
|Әмір Темірдің 1389 ж. жорығы | |Әмір Темір мен Тоқтамыс хан. Темірдің| |
|Әмір Темір мен Тоқтамыс хан. | |Алтын Ордаға қарсы жорықтары | |
|Темірдің Алтын Ордаға қарсы | | | |
|жорықтары | | | |
|ІV- модуль. ХҮ ғ. бірінші жартысындағы Қазақстан |
|№ 6 лекция. ХІҮ ғ. бірінші |2 |№ 6 семинар. ХІҮ ғ. бірінші |1 |
|жартысындағы Дешті Қыпшақ пен | |жартысындағы Дешті Қыпшақ пен | |
|Жетісу | |Жетісу | |
|Алтын Орданың ыдырауы Ноғай | |Алтын Орданың ыдырауы Ноғай | |
|Ордасының құрылуы. Сібір | |Ордасының құрылуы. Сібір | |
|хандығы | |хандығы | |
|ХҮ басындағы Ақ Орда | |ХҮ басындағы Ақ Орда | |
|ХҮ ғ. бірінші жартысындағы | |ХҮ ғ. бірінші жартысындағы | |
|Моғолстан | |Моғолстан | |
|Ойраттар және олардың Қазақстан| |Ойраттар және олардың Қазақстан| |
|жеріне жылжуларының басталуы | |жеріне жылжуларының басталуы | |
|№ 7 лекция. Әбілқайыр хандығы |2 |№ 7 семинар. Әбілқайыр хандығы |1 |
|Әбілқайыр хандығының құрылуы | |Әбілқайыр хандығының құрылуы | |
|Әбілқайыр ханның Темір | |Әбілқайыр ханның Темір | |
|иеліктеріне қарсы соғыстары | |иеліктеріне қарсы соғыстары | |
|Әбілқайыр хандығының басқарылуы| |Әбілқайыр хандығының басқарылуы| |
|Әбілқайыр хандығының ішкі | |Әбілқайыр хандығының ішкі | |
|қайшылықтары және оның ыдырауы | |қайшылықтары және оның ыдырауы | |
|Ү – модуль. ХІІІ-ХҮ ғғ. Қазақстан шаруашылығы мен мәдениеті |
|№ 8 лекция. Қазақстан мәдениеті|2 |№ 8 семинар. Қазақстан |1 |
|мен шаруашылығы | |шаруашылығы мен мәдениеті | |
|Қалалар | |Мал шаруашылығы. Егіншілік. | |
|Қолөнер, сауда, ақша айналымы | |Жерді иелену | |
|Дін | |Қалалар | |
|Тіл және әдебиет | |Қолөнер, сауда, ақша айналымы | |
|Ғылым | |Дін | |
|Мал шаруашылығы. Егіншілік. | |Тіл және әдебиет | |
|Жерді иелену | |Ғылым | |
|Сәулет | |Сәулет | |
| | | | |
|ҮІ – модуль. ХҮғ. ортасы – ХҮІІғғ. Қазақ хандығы |
|№ 9 лекция. Қазақ халқының |2 |№ 9 семинар. Қазақ халқының |1 |
|қалыптасуының аяқталуы және | |қалыптасуының аяқталуы және | |
|Қазақ хандығының құрылуы. | |Қазақ хандығының құрылуы. | |
|Қазақ халқының қалытасуының | |Қазақ халқының қалытасуының | |
|аяқталуы | |аяқталуы | |
|Қазақ хандығының құрылуы | |Қазақ хандығының құрылуы | |
|Керей хан мен Жәнібек хан | |Керей хан мен Жәнібек хан | |
|Қазақ хандығының нығаюы | |Қазақ хандығының нығаюы | |
| №.10 лекция.ХҮ ғ. соңы – ХҮІ |2 | №.10 семинар.ХҮ ғ. соңы – ХҮІ |1 |
|ғ. басындағы Қазақ хандығы | |ғ. басындағы Қазақ хандығы | |
|Бұрындық хан саясаты | |Бұрындық хан саясаты | |
|Қасым хан және оның ішкі және | |Қасым хан және оның ішкі және | |
|сыртқы саясаты | |сыртқы саясаты | |
|№ 11 лекция. ХҮІ ғ. 20-70жж. |2 |№ 11 семинар. ХҮІ ғ. 20-70жж. |1 |
|Қазақ хандығы | |Қазақ хандығы | |
|ХҮІ ғ. 20-40 жж. Қазақстан. | |ХҮІ ғ. 20-40 жж. Қазақстан. Ішкі| |
|Ішкі қиындықтар және көрші | |қиындықтар және көрші елдердің | |
|елдердің шабуылдары | |шабуылдары | |
|Хақназар хан және қазақ | |Хақназар хан және қазақ | |
|ұлыстарының бірігуі | |ұлыстарының бірігуі | |
|Хақназар ханның батыс саясаты. | |Хақназар ханның батыс саясаты. | |
|Ноғай Ордасымен және Мәскеу | |Ноғай Ордасымен және Мәскеу | |
|мемлекетімен қарым-қатынастары | |мемлекетімен қарым-қатынастары | |
|Қазақ хандығының онтүстік | |Қазақ хандығының онтүстік | |
|саясаты. | |саясаты. | |
|№ 12 лекция. ХҮІ ғ. соңындағы |3 |№ 12 семинар. ХҮІ ғ. соңындағы |1 |
|Қазақ хандығы | |Қазақ хандығы | |
|Хақназар ханның мерт болуы және| |Хақназар ханның мерт болуы және | |
|мемлекеттің ішкі қиындықтары. | |мемлекеттің ішкі қиындықтары. | |
|Шығай хан билік құрған жылдары.| |Шығай хан билік құрған жылдары. | |
|Қазақ-бұхар қарым-қатынастары | |Қазақ-бұхар қарым-қатынастары | |
|Тәуекел хан замандағы хандық. | |Тәуекел хан замандағы хандық. | |
|Сыртқы саясат. Мәскеу | |Сыртқы саясат. Мәскеу | |
|мемлекетімен байланыстары. | |мемлекетімен байланыстары. | |
|Тәуекел ханның Мәуерранахрға | |Тәуекел ханның Мәуерранахрға | |
|жорығы және оның маңызы. | |жорығы және оның маңызы. | |
|№ 13 лекция. ХҮІІ ғ. бірінші |3 |№ 13 семинар. ХҮІІ ғ. бірінші |1 |
|жартысындағы Қазақ хандығы | |жартысындағы Қазақ хандығы | |
|Есім хан және оның ішкі және | |Есім хан және оның ішкі және | |
|сыртқы саясаты. Қазақ- және | |сыртқы саясаты. Қазақ- және | |
|қазақ-ноғай және қазақ-бұхар | |қазақ-ноғай және қазақ-бұхар | |
|қарым-қатынастары | |қарым-қатынастары | |
|Ойрат шапқыншылығының басталуы.| |Ойрат шапқыншылығының басталуы. | |
|1616-1621 жж. оқиғлар. | |1616-1621 жж. оқиғлар. | |
|Түркістан мен Ташкент тартысы. | |Түркістан мен Ташкент тартысы. | |
|Есім ханның Ташкент жорығы. | |Есім ханның Ташкент жорығы. | |
|ХҮІІ ғ. 30-40жж. саяси жағдай. | |ХҮІІ ғ. 30-40жж. саяси жағдай. | |
|Жоңғар хандығының құрылуы. | |Жоңғар хандығының құрылуы. | |
|Қазақ-ойрат соғыстары. Салқам | |Қазақ-ойрат соғыстары. Салқам | |
|Жәңгір хан | |Жәңгір хан | |
| | |№ 14 семинар. ХҮІІ екінші |1 |
| | |жартысындағы Қазақ хандығы | |
| | |ХҮІІ ғ. екінші жартысындағы | |
| | |Қазақ хандығының халықаралық | |
| | |жағдайы. | |
| | |Жоңғар шапқыншылығы. | |
| | |Қазақ хандығының Мәскеу | |
| | |мемлекетімен қарым-қатынастары | |
| | |Ішкі саясат. «Жеті жарғы» заңдар| |
| | |жинағының қабылдануы. | |
|№15 лекция. ХҮ ғ. ортасы – |2 |№15 семинар. ХҮ ғ. ортасы – |1 |
|ХҮІІғ. Қазақстанның шаруашылығы| |ХҮІІғ. Қазақстанның шаруашылығы | |
|мен мәдениеті | |мен мәдениеті | |
|Мал шаруашылығы және халықтың | |Мал шаруашылығы және халықтың | |
|тұрмыс-тіршілігі. Жер иелену. | |тұрмыс-тіршілігі. Жер иелену. | |
|Қалалар мен қоныстар. Қолөнер. | |Қалалар мен қоныстар. Қолөнер. | |
|Сауда. Ақша айналымы. | |Сауда. Ақша айналымы. | |
|Әлеуметтік даму. | |Әлеуметтік даму. | |
|Материалдық мәдениет. Сәулет | |Материалдық мәдениет. Сәулет | |
|өнері. | |өнері. | |
|Жыраулар әдебиеті. Эпикалық | |Жыраулар әдебиеті. Эпикалық | |
|шығармалар. Билер өнері. | |шығармалар. Билер өнері. | |
|Ғылым. Тарих ғылымы. Қадырали | |Ғылым. Тарих ғылымы. Қадырали | |
|Жалаири. | |Жалаири. | |
|Музыка. | |Музыка. | |
| |30 | |15 |
ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
1.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ V-ХІғғ.МЕМЛЕКЕТТЕР
Дәрістің мақсаты Қазақстан жер3нде мекендеген тайпалар мен тайпалық
одақтар, олардың этникалық және саяси тарихы қарастырылады.
IV ғасырда түркі тілдес телэ (тирек) тайпалар одағы Солтүстік
Монғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің бойына дейінгі кең байтақ
аймақты қоныстанды. Олардың орнына УІ-Х ғасырларда Қазақстан жеріндегі
алғашқы феодалдық мемлекеттер Көне және Батыс түрік қағанаттары қалыптасты.
Біздің заманымыздың бір мың жылдығындағы Орталық Азия жерін мекендеген
тайпалар одақтарының та-рихы бүлармен өзара тығыз байланыста болды. «Түрік»
деген ат алғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдың солтүстік батысында
орналасқан Вэй князьдігіне түріктер (туцюе) жыл сайын шабуыл жасап,
ойрандап отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғүндар деп
атаған, мүның өзі түріктердің ғүн тайпаларының жалғасы екенін көрсетеді.
546-шы жылы тирек (телэ) тайпалары Монголияның оңтүстік және орталық
аудандарын мекендеген аварларға (жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Осы
кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумыниың (Бумын деп те ата-ған)
басқаруымен түріктер тирек (телэ) әскерлеріне шабу-ыл жасап, быт-шытын
шығарып жеңіп, 50 мың әскерін түтқынға алады. Осыдан кейін түріктер
күшейіп, енді бүрын өздері тәуелді болып келген аварларға (жуань-жуань) қар-
сы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап етеді.
552-ші жылы кектемде түріктер аварлардың ордасына ша-буыл жасап, оларды
күйрете жеңеді, авардың қағаны Анағүй өзін-өзі өлтіреді. Осы кезден бастап
Тумын түрік билеп-төстеушілердің қағаны деген атағын алады. Тумын 553-ші
жылы қайтыс болады.
Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-Еске отырады. Ол Орхонның
жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның
мүрагер інісі Еркінді-Мүқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі
553-572 жылдар. Мүқанның түсында аз уақыт ішінде (553-554 жж.) түріктер
шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте
Енесей қырғыз-дарын, Жетісу жеріндегі түргенттерді өздеріне қаратты. Бүл
жылдары түріктердің батысқа қарай жасаған жорықтары күшті болды. Оларды
Тумынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны Батыс
түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін қалау-шы деп
атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул (Естемі) Эфталит мемлекетін басып
алуға кіріседі. Алайда бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтүстік
Үнді ойпатына дейінгі Орта Азияда үлан-ғайыр жерді алып жатқан эфта-
литтерді оңай жеңе алмайтынын түсінген Түрік қағаны Иран шахы Хүсрау I
Ануширванмен одақ жасайды. Түрік қағаны-мен жасаған келісім бойынша Хүсрау
I шах езінің әскер-лерін Тохарстанға аттандырып, оны 564 жылы эфталиттерден
тартып алды. Сөйтіп, эфталиттер берік тылынан айырылады. Мүның өзі түрік
қағаны Силзибулға (Естеміге) 563-567 жылдары Эфталит патшалығын талқандауға
мүмкүндік береді. Осыдан кейін түріктердің батыстағы ше-карасы Каспий
теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып
жатты.Алайда осы жеңістен кейін Түрік қағанаты мен Иран шахының арасындағы
одақтастық үзаққа созылмайды. Оған басты себеп, түріктер Орта Азияны жаулап
алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын ¥лы Жібек жолына иелік етті. Бүл
Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғыз ды. Оның үстіне түріктер
мен олардың қарауында болған соғдылар Византия мемлекетімен тікелей сауда
байланы-сын орнатуға мүдделі болды. Ал Иран бұған кедергі жаса-ды. Атап
айтқанда, Иран шахы түріктердің Персия арқылы Византияға жіберген екі
елшілігін қайтарып жіберді. Сон-дықтан 568-ші жылы соғды көпесі Маниах
түрік қағаны елшілігін енді Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы
арқылы Константинопльге алып барады. Онда екі ел арасында сауда келісімі
және Иранға қарсы әскери шарт жасалды. Түрік елшілігінің Константинопьлде
жүргізген келіс-сездері Иран мен Византия қатынастарын шиеленістерді, олар-
дың арасында соғыс жағдайы қалыптасты. Мүны Түрік қағанаты өзінің жаулап
алу соғыстары үшін пайдаланды.
571 жылы түріктердің қағаны Естемі Солтүстік Кавказ-ды басып алды, сөйтіп
Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті басып алып,
576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірак Естемі өлгеннен кейін, 582-593
жылдары Түрік қағанатында билік үшін қырқыс басталды. Өз ішіндегі алауыздық
пен әлеуметтік қайшы-лықтар қағанатты қатты әлсіретті. Түрік қағанаты
шекараларына шығыстан Қытайдың Сүй әулетінің (581-618 жылдары) шабуылы
күшейді. Міне, бүл жағдайлардың барлығы 603 жылы Түрік мемлекетінің екі
дербес қағанатқа - Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталды.
Батыс қағанатының орталығы -Жетісу жеріндегі Суяб қаласы болды.
Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлады. Ол Қаратаудың шығыс
баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып жатты. Қағанаттың негізгі
этникалық-саяси үйы-тқысы - "он тайпа" (он-ақ будунның) мекендеген жері де
осы ара болған. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанаты-ның Шығыс Түркістан
және Орта Азияның Самарканд, Бүқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы
калаларда қағанның орынбасарлары отырды.
Қағанның жазғы ордасы Мың бүлақ (Түркістан қаласы-на жақын) деген жерде
болған. 610-618 жж. Жегуй қаған басқарды.
Түрік тектес түргеш тайпалары УІ-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын
мекендеген, ал УІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Олар
өзінен бұрынғы өмір сурген Батыс түрік қағанаты қүрамындағы халқы көп тайпа-
лардыц бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін
ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке
қағандық болып қүрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.
Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан түрған. Жаз-ба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас,
Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Та-лас аймағындағы
түргештер қара түргештер деп аталған. Түргеш қағанаты 704-756 жылдар
аралығында өмір сүрді. Бүл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы
күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін
қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол
Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және
Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы - Шу
өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле өзені бойындағы Күнгүт
қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа /бөлікке/ бөліп, олардың әр қайсы-сында 7
мыңнан әскер үстады.
705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығы-сындағы Мәуеренахрды
жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін
басып алып, Бүхараға аттанады. Осындай қиын кезеңде түргештер Со-ғды
/Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп Күте-ибке тойтарыс береді.
709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға кай-тадан жорық үйымдастырады. Ол Согдиана
патшасы Тар-хунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді,
сөйтіп Бүхараны басып алады.
Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал-қағанға
көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бүл кезде елдің ішкі және
сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары
және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс бастал-ды. Батыста
түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қар-сы күрес жүргізді. Оңтүстіктен
оған Қытайдың Тан импе-риясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп
төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде /Бөлісу
жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан етті. Бүл кезде арабтарға
қарсы самархандықтар мен Орта-лық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары
арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/ қаласы түрғын-дары және
ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мәуеренахрдағы араб иелігіне төніп
отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабка
шабуыл үйымдастырды.
Кептеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның ара-сындағы тартыста қара
түргештер жеңіске жетеді, олар қол-даған Сүлу тархан қаған болады.Түргеш
қағанаты Сүлу қағанның /715-738 жж./ тұсында қайта күшейе бастады. Бүл
кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мем-лекет орталығы
Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті әскери қолбасшы
Сүлу екі майдан-да: батыста арабтарға қарсы, шығыста Батыс түрік қаған-дары
мирасқорларын (Шығыс Түркістанда орныққан) қол-даған Тан империясымен күрес
жүргізді. 723 жылы түргеш-тер Ферғана қарлүқтарымен және Шаш түрғындарымен
бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Дегенмен арабтар 732 жылы өз
әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бүхара қаласын басып алды.
737 жылы Сүлу араб-тарға қарсы жорық үйымдастырып, Тохарстанға дейін жетті,
бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы
Баға-тархан өлтірді. Сұлу қаған қаза болғаннан кейін билік үшін "сары" және
"қара" түргештердің арасында үзаққа созылған күрес жүрді. Түргеш мемлекеті
өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мүны Тан /Қытай/
империясы ұтымды пайдалан-ды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі билеушісі 748
жылы түргештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп, оны ба-сып алды, Шаш
қаласының билеушісі өлтірілді. Оның ба-ласы арабтардан көмек сүрады. 751
жылы Тараздың қасын-дағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб
әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған Қытай әскерлерінің арасында 5 күнге
созылған қырғын соғыс жүрді. Қытай-лықтарға қарсы оның тылындағы қарлүқтар
көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске үшырады. Олар Жетісуды
ғана емес, үйғырлар мен тибеттердің қысымымен Шығыс Түркістан жерін тастап
кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас жерін қалдырып, Шаш қала-
сына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті де 756 жылы
қүлады.
Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты ғасырдай өмір сүрді. Оньң көп жылдары
сыртқы жаулармен соғыста өтсе, ішкі жағдайында да тыныштық болмады.
Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен талас-тартысқа түсті. Әрине, мүндай
үзақ уақытқа созылған саяси күрес қағанаттың экономика-лық және мәдени
жағынан өсіп өркендеуіне кері әсерін тигізді. Осыған қарамастан Түргеш
қағанаты бүрынғы Ба-тыс түрік мемлекеті қалдырған ел басқару жүйесін,
әлеуметтік-экономикалық бағытындағы дамуын жалғастырды. Түргеш қағандығы
қүлағаннан кейін бүрынғы көшпелі түрік тайпалары қүрған Батыс түрік
қағанатының орнына төрт күшті мемлекет қүрылды. Олар: Төменгі Поволжье мен
Солтүстік Кавказ жеріндегі Хазар қағанаты, Сырдың орта және төменгі ағысы
мен Арал даласында орналасқан Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс және Орталық
Қазақстанда Кимек қағанаты, ал Батыс түрік қағанатының негізгі орта-лығы
болған Жетісу жерінде қарлүқтардың мемлекеті орнады.
Қарлүқтар туралы алғашқы мәлімет V ғасырдан бастап белгілі болады.
Бүл кезде қарлүқтар Монғол Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы
арасын қоныс етіп, көшіп жүрген. УІ-УІІ ғасырларда қарлүқтар Түрік, Батыс
түрік және Шығыс түрік қағанаттарының қүрамына кіреді. Олар ірі-ірі үш
тайпалық-бүлак, шігіл (себек) және ташли одағына бірікті. Қарлүқ тайпалар
одағының билеушісі ел-тебер деп аталды. УІІ-ғасырдың басында Шығыс түрік
қағанатының қүрамына енген қарлүқтар оның билеушілер-іне қарсы көтерілістер
жасап түрған.
Қарлұқтар қағанаты.742 жылы Монғолия даласындағы Шығыс Түрік
қағанатын үш тайпаның-қарлүқтардың, үйғырлар мен басмалдар-дың біріккен
одағы күйретіп жеңеді. Қағанат билігі аз уақыт басымалдардың қолына кешіп,
олардың көсемі қаған бола-ды. Қарлүқтар басшысы мен үйғырлардың жетекшісі
жа-бғы атағын алады. Алайда, көп кешікпей бүлардың арасында талас-тартыс
басталып, 744 жылы басымалдарды ұйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші тас
талқан етеді. Сөйтіп, Орталық Азияда жаңа мемлекет ¥йғыр қағанаты (744-
840жж.) қүрылады. Ұйғыр тайпаларының басшысы жоғарғы қаған болады да,
қарлүқтар көсемі жабғы атағын алады. Бірақ карлүқтардың дербестікке
ұмтылуы, олардың Ұйғыр қағанатынан бөліиіп шығуына жеткізеді. 746 жылы
қарлүк тайпалары Жетісу жеріне қоныс аударады. Ал мүндағы Түргеш
мемлекетінің саяси жағдайы тым күрделі болатын. Сыртқы жаулардың шабуылынан
және өзара кырқысқан күрестен әлсіреген түргеш қағандары қарлұқтарға
лайықты қарсылық көрсете алмады. 766 жылы түргеш қағанының екі ордасы -
Тараз бен Суяб және бүкіл Жетісу жері қарлүқтар жабғуының қолына көшті.
Қарлүк тайпалары УІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жо-ңғар Алатауынан
бастап, Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бәрінде
қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле,
Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлүқтардың бір
тобы 766-775 жылдары Қашғарды ба-сып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың
екінші бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX ғасырдың бас
кезінде қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Оты-рар (Фараб) қаласы
маңына барып қоныстанды.
Бүл кезде Қарлүқ конфедерациясына түркі тілдес көш-пелі және жартылай
көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бүлақтар, халаждар, түргештер,
азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген. Бүлардан басқа
оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде қалған кейбір топтары, сондай-ақ
түрік болып кеткен Же-тісу соғдылары болды.
Қарлүк қағандығы билікті өз қолдарына алғаннан кейін, батыстағы
Мәуеренахрдың араб жаулаушыларымен, сама-нидтермен үзақ жылдар бойы соғыс
қимылдарын жүргізді. Қарлүқ жабғуы IX ғ. басында арабтарға қарсы Ферғана
және Жетісу қарлүқтарының күрестерін қолдап отырды. 810 жылы арабтар
қарлүқтарға қарсы шабуыл жасап, Қүлан /қазіргі Луговой стансасы/ қаласына
жетеді. 812 жылы арабтар Отырарға жорыққа шығып, қарлүқтар қолын қирата
жеңеді. Олардың жабғысы Қимак еліне қашып кетуге мәж-бүр болады. Осыдан
кейін Оңтүстік Қазақстан жерінің Қар-лүқ қағанатына кіретін бір бөлігінде
араб билігі орнайды.
Қарлүктардың шығыстағы Ұйғыр қағанаты мен жүргізген бәсекелестік әрекеті,
қақтығыстары да сәтсіздікпен аяқталады. 791 жылы үйғырлар Бесбалық түбінде
қарлүқ-тар мен тибеттіктердің біріккен әскерлерін талқандайды. 812 жылы
олар қарлүқтар мен соғыста тағыда жеңіп шы-ғады. Ұйғыр қағаны қарлүқтарды
қуа отырып, Ферғана мен Сырдарияға дейін жетеді. Олардың адамдары мен
малдарын қолға түсіріп, Орталық Азиядағы ордасына қай-тып оралады. Осы
жеңілістен кейін Қарлүқ жабғуы Монғ-олиядағы Ұйғыр қағанының билігін
мойындауға мәжбүр болады.
840 жылы Орталық Азия даласында аса маңызды тари-хи оқиға орын алды.
Енесей қырғыздары ¥йғыр қағанатын талқандап, оның халқын Турфан аймағы мен
Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бүл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлүқ
жабғысы Білге қүл Қадырхан шебер пай-даланады. Ол жаңадан қаған атын алып,
езінің жоғарғы екіметті алуға қақысы бар екенін ашықтан-ашық жария-лайды.
Алайда қарлүқтардың билігі берік болмады. Сол жылы Орта Азия саманилері
оған қарсы «қасиетті соғыс» жариялап, Исфиджабты басып алды. Қала көшпелі
түріктер-ге ислам дінін таратудың орталығына айналды. 893 жылы Самани
билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразға жорық жа-сайды. Қарлүқ кағаны Оғүлшақ
Қадырхан қорғанғанымен ақырында қала қүлап, халқы ислам дінін қабылдайды.
Оғүл-шақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, самани-лерге қарсы соғыс
әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бүл кезде Жетісу түріктері саманилердің
қысымына тойтарыс беріп қана қоймай, олардың мемлекетіне жорықтарда жа-сап
түрды. 904 жылы олар Мәуеренахрға басып кіреді, бірақ көп үзамай тастап
кетуге мәжбүр болды.
Қарлүқтардың феодалдық мемлекет болуымен байланысты, онда еншілік
тайпалық жүйесі қалыптасты. Бүл, әри-не, басқарудың орталықтанған түрінің
бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар түрған, енші жер-суы
бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін
кеңейтуге тырысты.
Қарлүқ феодалдық қоғамында әлеуметтік және жіктік теңсіздік күшейді.
Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа қауымның ешбір қүқы жоқ
тобы - күлдар-тын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның қарапайым қатардағы
мүшелері, олар малы мыңғыраған байларға экономикалық жағынан кіріптар
болды. Кошпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар
мен қүнарлы жер ғана емес, қалалар да болатын.
Оғыздар мемлекеті.Қарлұқ қағанатының солтүстік-батыс жағында, Сырда-
рияның орта және төменгі бойында, оған жалғасып жатқан Батыс Қазақстан
далаларында ІХ-Х ғасырларда Оғыз тай-паларының ежелгі феодалдық мемлекеті
қалыптасты.
Оғыздардың ата-бабаларының әуелгі қоныстанған жер-лері Ыстыккөлдің маңы.
Қазіргі кезде оның жағасында "9 оғыз" деп аталатын демалыс үйі бар. Батыс
түрік және Түргеш қағанаттары қүлап, қарлүқтардың шабуылынан кейін Оғыздар
IX ғасырда Сырдария бойына келіп орнала-сады, бірақ ондағы кангар-печенег
бірлестігімен үзақ уақыт соғысуға тура келеді. Кангар - печенегтер мен
соғыста оғыз-дар осы өңірдегі бүрыннан түратын халықтармен одақ қүра-ды.
Оның қүрамына Оңтүстік және Батыс Қазақстанның байырғы түрғындары, Сырдария
аңғарындағы, Арал маңын-дағы және Каспийдің солтүстігіндегі басқа дала
тайпаларының біразы кірді. Сондай-ақ, оған Жетісу мен Сібірдің жартылай
көшпелі және көшпелі рулары мен тайпалары енді. Бүл одаққа енген тайпалар
Қазақстанның далалы ай-мақтары мен өзендерінің жағасында, көлдердің маңында
көшіп-қонып жүрді.
Истахри жазып қалдырған "Китаб месалик әл-мемалик" кітабының дерегі
бойынша, Оғыз елі хазаралар мен қимақ-тар арасындағы жерлерді қамтып,
Қарлүқ пен Бүлғар және мүсылман елдері Джурджана, Фараб, сондай-ақ,
Исфиджаб-пен шектесіп жатқан. Махмүд Қашғари Оғыз елінің 22, кейбір
деректерде 24 тайпаға бөлінгенін және әр тайпаның өз белгі таңбасы мен туы
болғанын айтады.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде оғыз тайпалары Сырдарияның
орта ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан кең жерлерді
мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл өзендерінің
бойларында, Сырдарияның Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін
жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында, Арал өңірі мен
шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі отырықшы
Хорезммен, Моуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан.X ғасырда сонау
Хазарияға дейін созылып жататын үлан дала, Солтүстік Каспийдің оңтүстік-
шығыс Қарақүм шолі мен Арал аймағының Қызылқүмы Оғыз сахарасы деп аталған.
Оғыздардың түрік тайпалары қарлүқтармен, тоғыз оғыздармен, қимақтармен
жүргізген соғыстары жөніндегі мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.
X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент не-месе Жаңа Гузия
деп аталатын қала болды. Ол Қимак да-ласы арқылы Сарысу, Есіл және Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде орналасқан, сондықтан Сығнақ пен
Оңтүстік Оралға баратыи керуен жолдары осы қаланың үстінен өткен. Оғыз
мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік түрмысы жағынан көне феодалдық
мемлекет болды. "Жа-бғы" атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің бас-
шысы болып саналды. Оғыз жабғыларының орынбасарла-рын Кел-еркін деп атаған.
Оғыз хандарын сайлау кеңестерде еткізілген, бұл әлгі әскери демократия
дәуіріндегі халық жиналыстарының өзгертілген түрі тәрізді. Жабғудың «инал»
деген атағы бар өз мұрагерлері болған. Жас кезінде оларды тәрбиелеу үшін
арнайы қамқоршылар (атабектер) тағайындалған. Сарайда әскери кеңеске
сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (Сюбашы) маңызды орын алған. Әскер
басылары елдегі саяси оқиғаларға араласып, кейде тіпті жабғуға да қарсы
шығып отырған.
965 жылы Оғыз жабғуы Киев князі Святослав пен одақ-тасып хазарларды
талқандады. Киев русьтары өздеріне бәсе-келес хазарлардың жеңілгеніне
қуанса, оғыз шонжарлары Дон және Қара теңіз жағасындағы тамаша жайылымға ие
болды. Хазар қағанатының талқандалуы Оғыз мемлекетінің саяси қуатының
өсуіне себебші болды.
985 жылы оғыздар Орыс князьдарымен бірігіп, Еділ Бу-лғариясын күйрете
жеңді. Оғыздар Еділ бойынан, Маңғыс-таудан /оғыздар Ман-кишлак деп атаған
үстірттен/ өтіп, Еуропаны Азиямен жалғастыратын аса маңызды сауда және
әскери стратегиялық жолдарды басып алғысы келді, бірақ оған қол жеткізе
алмады.
Оғыз мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік даму жа-ғынан ертедегі
феодалдық мемлекет болды. Онда әскери-демократиялық қүрылыстың жалғасы
ретінде ел билеу ин-ституттары сақталды. Ал жабғудың билігін ірі әскери-тай-
палық ақсүйектердің кеңесі шектеп отырды.
ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпа-лық институттардың тез
ыдырауы жағдайында патриархат-тық-феодалдық қатынастар дамыды. X ғасырдың
аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде алым-салықты тия-нақты түрде
жинап отыру жүйесі орын алды, бүл - мемле-кетте түрақты басқару аппаратының
қүрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға дейін жететін
арнаулы отрядтардан қүрылды. Оғыздар қоғамында ақсүйек байлар тобы бөлініп
шық-ты. Малға жекеменшіктік теңсіздіктің негізі болған.
Тарихи деректемелер оғыздардың арасында отырықшы егіншілер мен қала
халыктарының едәуір көп болғанды-ғын көрсетеді. Қалалардағы үйлер көбіне
тастан, ағаштан, қамыстан түрғызылды. Оғыздардың Сырдарияның төменгі
ағысында Жанкент, Жент, Жуара, ал Сырдария-ның орта ағысында Қарнақ,
Сүткент, Фараб, Сығнақ және Сауран т. б. қалалары болған. Оғыз көшпенділері
Мәуеренахр, Хорезм және Жетісу сияқты егіншілігі да-мыған елдермен тығыз
байланыс жасап түрған. Оларда қолөнер кәсібі, соның ішінде мал өнімдері мен
шикізат-тарды өңдеу дамыды. Оғыздарда қүмырашылық өндірісі де өркендеді.
Олар мекендейтін аумақтарда темір, күміс, алтын, мыс және асыл тастар
өндірілді. Оғыздар табиғи күштерге табынып, бақсы-балгерлерге сенген.
Сонымен бірге олардың арасында бірте-бірте ис-лам діні де ене бастайды.
Оғыздар Еуразияның саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды.XI
ғасырдың басында Оғыз мемлекеті қүлдырай бастатады.
Қимақтар мемлекеті.
Қытай деректемелерінде көрсетілгендей (Кимектер) Қимақтар тарихы VII
ғасырдан басталады. Ондағы атала-тын яньмо тайпасы зерттеушілердің шамалауы
бойынша кимек тайпасы болып саналады. Теле тайпаларының бірі болған
яньмолар (кимектер) VII ғасырдың бас кезінде Солтүстік Монғолияны
мекендеген, ал ^ІІғасырдың орта-сына таман кимектер Алтай тауларының
солтүстігі мен Ертіс өңіріне көшіп барады. Кимек тайпаларының басшы сы «шад
тұтұқ» деп аталған. ^ІІІғасырдың екінші жарты-сы - IX ғасырдың басында
кимек тайпалары үш бағытта: солтүстік-батыста Оңтүстік Оралға, оңтүстік-
батыста Сыр-дария аңғарымен Оңтүстік Қазақстанға, оңтүстікте Солтүс-тік
Шығыс Жетісу аймағына қарай қоныс аударады.
766 және 840 жылдар аралығында кимектер Батыс Алтай, Тарбағатай мен
Алакөл ойпатының жерлерін жай-лап, Шығыс Түркістанды мекендейтін тоғыз
оғыздар-дың теріскей шебіне дейін жетеді. Осы кездері жеті тай-падан:
эймур, имек, кыпшақ, татар, баяндүр, ланиказ, ажлардан түратын кимек
федерациясы қүрылды. Кимек тайпаларының басшысы «байгу» (жабғы) деп
аталады. Бүл атақ өзінің лауазымдық дәрежесі жағынан шадтан жоғары болған.
IX ғасырдың бас кезінде кимектер Сырдарияға қарай жылжиды. Бүл жерде олар
қарлұқтармен одақтасып, Сыр-дария бойындағы және Арал өңіріндегі қаңғар-
печенег тай-паларын талқандайды. Печенегтерді бүл жерлерден ығыс-тырып,
осында қоныс аударған оғыз тайпаларына оларды батысқа қарай қуып жіберуге
пәрменді көмек береді. Мүның өзі сонымен бірге кимек тайпаларына Оңтүстік
Орал мен Сырдария бойына дейін тақап баруға жол ашады және Кимек
мемлекетінің күшейіп, өркен жаюына да се-бебші болады. Сондай-ақ Кимек
билеушілерінің қүдірет-күші едәуір арта түседі. Олар мемлекетініц ішінде
тайпа-лар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындап отырған.
IX ғасырдың аяғы - X ғасырдың бас кезінде, яғни Ки-мек қағанатының
қүрылған уақытынан бастап, олардың ханы түріктердің ең жоғарғы лауазымы
хакан деп аталған, немесе хандардың ханы деген мағынаны білдіреді. Хакан-
нан кейінгі билік Қимақ мемлекетінің қүрамына енген тай-палар бірлестігін
басқарған жабғулардың қолында болған. Олардың кейінгі жеке-жеке ру-
тайпаларды шад-түтүктер билеген.
Кимек мемлекетінің қалыптасып осуіне қарай, олардың тайпаларыньң қүрамы
да езгеріп отырған. Тарихи дерек-тердің көрсетуі бойынша, бүл кезде қағанат
қүрамына кірген тайпалардың саны 12-ге жеткен. Кимектердің 16 қаласы
болыпты, бастылары Кимекия, Қарантия, Дамурия, Шнария, Сараус, Дахлан,
Банджар, Астур. Қимақтың ақсүйек байлары киімді қызыл және сары жібектен
киетін болған, кедейлері жұпыны киінген. Қимақ қоғамындағы мал-мүліктің
теңсіздігінің нәтижесінде көшпелі ақсүйектер пайда болады. Малы аз қимақтар
кедейге айналады. Сөйтіп, қимақтардың қоғамында әлеуметтік теңсіздіктің
едәуір орын алғанын байқаймыз. Қимақтар қол өнермен, аң аулау, балық
аулаумен шүғылданып, қыстауларды қоныс етіп, ша-ғын мекендерде түрған, бүл
мекендер бірте-бірте қалаға айналған.
Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жа-зуын пайдаланып, қамыс
қаламмен жазған. Мәдени және әлеуметтік жағынан алғанда кимектер көп
жағдайда VI - X ғасырларда көне түріктер қауымында қалыптасқан дәстүрлерді
мирас етіп алып, оларды едәуір дамытып отырған.
IX ғасырдың екінші жартысы мен XI ғасырда қимақ-қыпшақ тайпалар одағының
негізінде ертедегі феодалдық мемлекет қалыптасты. Қаған елді көптеген
басқарушыла-ры арқылы билеген. Соңғылары салық жинаумен айналысқан
Қимақтар табиғаттың әр түрлі күштері мен қүбылыста-рын пір түтқан, көк
тәңірісі ата-бабаларына сиынған. Олар күнге, жүлдыздарға, аруақтарға да
табынған. Ертіс езенін қасиет түтып, "өзен-адамның тәңірі" деген.
Өлгендерді өртеп жерлеген. Оларға тас сымбат /мүсін/ койып, оған табыну
салты кеңінен тараған.
XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азиядан шыққан көшпелі тайпалардың
бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін әлсіретті. Бүдан басқа
қағанаттың өз ішінде де билік үшін талас-тартыс күшейді. Сондықтан оның
қүрамына кірген қыпшақтар өзінің қоныстанған жерлерін тастап, Сырдария
бойындағы, Аралдың батысы мен Каспийдің солтүстік өңіріндегі оғыздарды
орындары-нан қозғап, оларды оңтүстікке және Қара теңіз далаларына көшіп
баруға мәжбүр етті. Оғыз жерін басып алғаннан кейін, қыпшақ хандары күшейе
түсті.
Осы оқиғалардың барысында қимақтар саяси үстемд-ігінен айырылып қана
қойған жоқ, сонымен катар қып-шақтарға тәуелді болып шықты. Ертісте қалып,
екінші бөлігі Түркістан және Орта Азия аймағына қоныс аударды, енді біразы
қыпшақ тайпала-рымен батысқа, оңтүстік орыс далаларына қарай қозғал-ды.
Сөйтіп, қыпшақтар Қимақ мемлекетінің орнын бас-ты.
Қидандар.Монғол тілді кидан тайпалары б.з. IV ғасырында Қытай-дың
солтүстік жағында Маньчжурия мен Уссури аймағын
мекендеген.
X ғ. басында Солтүстік Маньчжурия мен Монғолияда Киданның Ляо мемлекеті
/907-1125/ құрылды. Кидандық тар Сұн /960-1279/ империясы жерінің бір
бөлігін және Селенгі мен Орхондағы Ұйғыр қағанатының жерлерін ба-сып алып,
Алтай мен Тарбағатайға карай жылжиды. Алай-да, осыған қарамастан -
Кидандардың Ляо империясы тұрақты болмады. Корші тайпалардың соғыстарына
және ішкі талас-тартыстарға байланысты Ляо империясы әлсірей берді- 1125
жылы ол тұңғыс-маньчжур тайпаларының соқ-қысынан бас көтере алмайтындай
жеңіліске ұшырады. Осы-дан кейін Кидан тайпалары Елюй Дашының басшылығы-мен
батысқа қарай көшіп, олардың саяси ықпалы Жетісу жеріне, Сырдарияның оц
жағалауына және басқа аймақта-рға тарады. Жергілікті жерлердегі түркі
тайпалары кидан-дарды қарақытайлар деп атады.
1128 жылы Қарахандар әулетінен шыққан Баласағүн-ның билеушісі Арыслан
өздеріне қысым жасап, тыныштық бермеген қаңлылар мен қарлүқтарға қарсы
күреске қара-қытайларды көмекке шақырды. Қарақытайлар көсемі Елюй Даши
Баласағүнды басып алып, Қарахандар әулетінің би-леушісін тағынан тайдырды.
Сойтіп, Жетісуда өз мемле-кетін орнатады. Осыдан кейін қарақытайлар жаулап
алу жорықтарын жалғастырып, мемлекет шекарасын Енесей-ден Таласқа дейін
кеңейтеді. Олар қарлүқтарды бағынды-рып, Шығыс Түркістанды қосып алды. 1137
жылы кдрақы-тайлар Ходжент қаласы жанында Мәуеренахрдың билеушісі Махмудхан
әскерін талқандады.
Қарақытайлар Орта Азияға қарай жылжып, Салжүк сүлтаны Санжарға соққы
беріп, 1141 жылы Самарқанд қала-сын басып алды. Осыдап кейін Елюй Дашы өзін
ең жоға-рғы лауазымды атақ гурхан (ұлыхан) деп жариялады. Қай-тар жолда
гурхан әскерлері Бүқараны оңай басып алып, Баласағүн аймағына келіп
орналасты. XII ғасырдың 30-40 жылдарында қазіргі Оңтүстік Қазақстанның,
Бүқара мен Самарқандты қоса алғанда, Мәуеренахр аймағының жері қарақытай
иелігіне кірді. Қарахандар әулетін қарақытай-лар өз боданына (вассал)
айналдырды. Осы үлан-байтақ өңірді мекендеген халықтар, соның ішінде түрік
тайпала-ры мен үлыстары Қарақытай мемлекетінің қүрамына кірді. Қарақытайлар
өзіне бағынған үлыстардың хандарын және аймақтардың билеушілерін өкімет
басынан тайдырмады. Олар Қарақытай өкіметіне бодан ретінде бағынды да, өз
биліктерін жергілікті жерлерде жалғастыра берді. Қарақы-тай өкіметі олардан
тек алым-салық алуды ғана білді. Алым-салықтың екі түрі болды. Оның бірі -
үй басынан алына-тын бір динар түтін салығы, екіншісі, егіншілер өнімінің
оннан бірі көлемінде алынатын астық салығы еді.
Қарақытайлар Жетісу және Орта Азия жерлерін басып алған кезде, ондағы
қалалар мен отырықшы қоныстарды қиратпады. Өйткені олар бүл жерлердегі
қалалармен және егіншілік аймақтармен сауда жүргізуге мүдделі болды. Олар
мүндағы өздеріне дейінгі саяси-билік қүрылымды және әр түрлі аймақтар
арасындағы өзара байланыстарды өзгертпеді. Қарақытайлардың әрбір қалада өз
билеушісі отырды. Ол Қарақытай гурханына салықтан түскен ақшаны жеткізіп
беріп тұрды. Хорезмде алымдар мен салық-тарды гурханның арнайы жіберген
адамдары жинады. Ал басқа аймақтарда алым жинау және оны қарақытай-лардың
астанасына жеткізу жергілікті феодалдарға міндеттелді.
Қарақытай мемлекеттік бірлестігінің қалыптасуымен қатар басқарудың
патриархаттық - феодалдық принцип-тері нығая түсті. Дегенмен мүнда жоғары
билікті мүраға қалдыру жүйесінің өзіндік ерекшелігі болды. Мәселен, гур-хан
өлген жағдайда оның мүрагері болып әйелдері тағай-ындалу орын алды. Мұның
өзі жергілікті мүсылман халқы-ның түсінбеушілігі мен наразылығын туғызды.
Қарақытай билеушілері өзі орналасқан қалаларда хан сарайларын, будда
ғибадатханаларын салдырды. Оларды салуда Қытайда қалыптасқан қүрылыс
үлгісі мен өнер өрнектері қолданылды. Қалаларда қол өнер мен сауда да-
мыды. Көшпелі мал шаруашылығымен шүғылданған ай-мақтарда егіншілік етек
алды. Қарақытай мемлекетінде түратын түркі халықтарының көпшілігі ислам
дінін қабылдады, сонымен бірге онда буд-да дініне сенушілер де, несториан
дінін үстанушыларда кездесті.
Елюй Даши 1143 жылы қайтыс болды. Баласы Иле жас болғандықтан
хандықты Елюй Дашының әйелі Табүян басқарды. Жеті жылдан соң Дашидың үлы
Иле әкесінің та-ғына отырып, 1150-1164 жж. гурхан болды. Ол қайтыс бол-ған
соң, қарындасы Бүсүған таққа отырып, 1164-1177 жж. билік жүргізді. Оның
хандығының соңғы кезінде Қарақы-тай ордасында саяси өзгерістер болып,
Бүсүған өлтірілді. Оның орнына Иленің баласы Жилугу гурхан болды. Жилу-гу
өзінің билігін 1213 жылға дейін жүргізді.
Жилугу үстемдік еткен кезде кидан ақсүйектері алым-салықты көбейтіп,
халықты аяусыз езіп қанады. Қарақы-тайлар өздерінің салық саясатын
айтарлықтай өзгертіп, ашық тонауға көшті. Олар бейбіт қоныстарға шапқыншы-
лық жасады, адамдарды өлтірді, түтқынға алды, тонады. Жаңадан жаулап алған
аймақтарда Қарақытай әскерлері едәуір шоғырланды. Енді оларға жергілікті
халықтың салым төлеу міндеттілігі күшейді. Бүдан басқа қарақытай шон-
жарларының басқаруы халықты үлкен ауыртпалыққа үшы-ратты, олардың қысым
жасауы, әсіресе салықтар жинау кезіндегі шамадан тыс талаптары бүқараның
наразылығын туғызды. Нәтижесінде Қарақытай мемлекеті әлсіреп, Орта Азияда
басып алған жерлерінен айырыла бастады. 1198 жылы Ауған аймағынан шыққан
гурид билеушілері қара-қытайларға күйрете соққы берді. Көп кешікпей
гурханның қол астынан қүтылуға тырысқан Хорезмде қарақытайларға қарсы
шықты. Гуридтерге қарсы күресте Қарақытай мем-лекетін қолдаудан бас тартқан
Хорезм-шахы Бүхараны қор-шап басып алды. 1205 жылы қарақытайлар Термезден
кетті. Осыдан кейін олардың бодан-вассалдары - Самарқанд пен Бүхара
билеушілері - гурханға қарсы күресте Хорезммен одақтасты. 1210 Хорезмшахы
Мүхаммед Тараз қаласының жанында қарақытайларға күйрете соққы берді. Бүл
жағ-дайды Жетісу жеріне көшіп келген наймандар пайдаланды. 1213 жылы
қарақытайлардың Жетісудағы иеліктері най-мандардың қолбасшысы Күшліктің
қолына көшті. Сөйтіп, Қарақытай мемлекеті ыдырап тарады.
Қазақстан жеріндегі ертеден келе жатқан - Найман, Керейт, Жалайыр ру-
тайпалары. Найман тайпалар одағы/түрікше "сегіз тайпа одағы'7 VIII ғасырдың
орта шенінде Жоғарғы Ертіс пен Орхон аралығында пайда болып, Ханғ-айдан
Тарбағатайға дейінгі жерлерді алып жатты.
Найманның батыстағы көршісі Ертіс өзені бойында тұрған қаңлылар, ал
солтүстігінде - қырғыздар, шығы-сында - Тола алқабын, Орхонның орта ағысы
және оң жақ бетін алып жатқан меркіттер мен керейттер, Оңтү-стігінде
үйғырлар болды. Алайда, бүл қоныстар түрақ-ты болмады, өзара талас-тартыс,
соғыс пен шапқыншы-лықтар барысында тайпалар бір жерге түрақтай алмай, жаңа
жерлерге көшіп отырды. Өйткені наймандарда және олармен көрші керейттер де
көшпелі мал шаруашылығы-мен айналысқан еді.
Х-ХІІ ғасырлардың басында наймандар Ляо империя-сына бодан болып, оның
батыс аймағында, яғни Шығыс Қазақстан мен Батыс Монғолия жерінде түрған.
Жетісуда Қарақытайлар мемлекеті қүрылғаннан кейін наймандардың жері
солардың иеліктерімен көрші болды. Наймандар мен керейлерде ертедегі
феодалдық қатынастардың орнығуы үлыстардың қүрылуымен қатар жүрді. "Үлыс"
деген сөз ол кезде "халық" деген үғымды білдірді, әрбір үлыс белгілі бір
жерлерді алып жатты. Оны белгілі бір рудың өкілі, хан басқарды. Хан ордасы
үлыстың өздеріне меншікті жазғы жайылымы, қысқы қыстауы болып, әскері -
ондық, жүздік, мыңдық, түмендерге бөлінді. Наймандар мен керейлер XII
ғасырда іс жүргізуде үйғыр жазуын пайдаланған. Ханның "алтын мөрі" болып,
онымен кажетті қүжаттарды куәлан-дырып отырған. Шыңғысханның жаулап алу
жорықтарына дейін наймандар Орталық Азия жеріндегі өте күшті үлыс-тардың
бірі болған. Шыңғысханның әкесі Ясукай батыр-дың түсында найман елін Иналых
Білгі Бүқа хан билеген. "Иналых" - сенімді, "білгі" - білімді, кеменгер,
"бүқа" -үлық, мықты деген сөз. Бүқа ханды тек ез үлысы емес, өзге үлыстар
да қадыр түтып қүрметтеген. Білгі Бүқа хан өлгеннен кейін, оның екі баласы:
Таян (Байбүқа) хан мен Бүйрық хан арасында тақ таласы басталып, найман
үлысын екіге бөлген. Бүл алауыздықты монғолдар пай-далануға тырысты. 1199
жылы Шыңғысхан керейлердің билеушісі Оң ханмен одақтасып, найман Бүйрық
ханға шабуыл жасайды. Алтай аймағының Ұлыңгір көлінің маңындағы шайқаста
Бүйрық хан жеңіліп, қырғыз еліне қашып кетеді.
1202 жылы Бүйрық хан меркіт, татар, қаташын үлыста-рымен бірігіп, үлкен
әскер жинап, Шыңғысханға шабуыл жасайды. Бірақ оның шабуылы жеңіліспен
аяқталып, езі қашып қүтылады. 1204 жылы Шыңғысхан керейлерді жау-лап
алғаннан кейін, найман Таянхан мен меркіттердің би-леушісі Тоқтабектің
біріккен әскерлеріне шабуыл жасап талқандайды. Таянхан қаза табады, ал оның
баласы Күшлік хан майдан шебінен қүтылып шығып, әкесінің інісі Бүйрық ханға
кетеді. 1206 жылы монғолдар Бүқтырма езенінің бой-ында Бүйрық бастаған
наймандарды жеңіп, оның өзін елтіреді. Бүйрықты паналаған Күшлік хан мен
меркіт би-леушісі Тоқтабек Ертіс бойына қашады.
1208 жылы Шыңғысхан Алтайдағы Күшлікхан бастаған наймандарға қатты соққы
берді. Бүдан кейін наймандар-дың бір бөлігі Алтайдан Жетісу жеріне ойысты,
ал екінші бір бөлігі Шығыс Қазақстанда қалып койды. Осы кезде Жетісу
жерінде Қарақытайдың әскерлеріне Хорезм шахы Мүхаммед шабуыл жасап соққы
берді, ал қалғандарын 1213 жылы Күшлікхан басқарған наймандар жаулап алды.
Қарақытай әскерлері талқандалып жеңілген кез-де, олардан үйғырлар бөліиіп
шықты. Осыдан кейін Қарақытай мемлекеті қүлады. Хорезмшах наймандардың
шабуылынан қорқып, оларға Сырдария өзеніне дейінгі жерлерді - Сайрам,
Ташкент және Ферғананың солтүстік бөлігін бөліп берді. 1218 жылы моңғолдар
Жетісу жеріндегі наймандарды талқандап жецді. Қашып шыққан Күшлікті олар
үстап алып Бадахшанда өлтірді. Бүкіл Шы-ғыс Түркістан мен Жетісу жерлері
монғолдардың қол ас-тына кешті.Керейттер туралы жазба деректердегі ең ерте
мәліметтер X ғасырдың бас кезіне жатады. Керейттер конфедерация-сының
этникалық қүрамы бір текті болмаған. Ол түрік тілді және моңғол тілді
жүрттан күралады. Керейттердің баты-сында - наймандар, солтүстігінде -
меркіттер, шығысын-Да - татарлар, оңтүстігінде - тацғүттар мекендеген. Ке-
рейт тайпалары көсемдерінің екі ордасы болған. Солтүстік ордасы - Орхон
өзені бойындағы Қатынба-лық қаласы.
Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу еңірін
қүтты коныс етті. Оның қүрылуы 940 жылдан басталады. Қағанаттың орталық
астанасы Шу өзені бойындағы Баласағүн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы.
Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Қүлан сияқты қалала-рында ірі алыпсатар
алпауыттары мен қолөнершілері ме-кендеген.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатүқ Боғрахан (915-955 жж.) болып
есептелінеді. Ол Қарлүқ хандығының іргесін көтеріп, мәртебесін
асырушылардың бірі - Білге қүл Қадырханның немересі. Сатүқ Тараз және
Қашқар қала-ларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағүндағы билеушіні қүлатып,
өзін жоғары қаған деп жариялайды. Қарахан мемлекетінің өз тарихы осы
уақыттан басталды. Мемле-кеттің күшеюіне қарлық, шігіл, ягма тайпалары
үлкен үлес қосты. Сатүқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мүсаға көшті, ол
960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. Оның астана
қаласы Қашғар болды. Сатүқ-тың екінші баласы Сүлеймен-ілек Баласағүнды
иеленді. Кейін бүл еңірді оның үлы Хасан Боғра-хан мүра етіп алды.
Мүса өлген соң, Қарақан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли
Арсылан ханға көшті. Оның енші жерінің орталығы Қашғар болды. Сонымен катар
ол Тараз бен Ба-ласағүнның да билеушісі болып есептелді. Қарахан
мемлекетінің саяси тарихы Әли Арсылан өмір сүрген алға-шқы ондаған жылдың
озінде-ақ негізінен ықпалды әрі күшті екі отбасы әулетінің - Әли Арсылан
хан мен Хасан (Харун) Боғра ханның үрпақтары арасындағы өзара қырқысқан
күреске толы болды. Алғашқы кезде Әли (Әлилер) үрпағы-ның ықпалы күштірек
болса, ал кейін бүл ықпал Хасан (Хасанилерге) үрпақтарына көшті.
X ғ. 80-ші жылдарында Орта Азиядағы күшті Самани-лер мемлекеті феодалдық
талас-тартыстардың нәтижесінде әлсірей бастады. Оны Қарахан мемлекетінің
билеушілері пайдаланды. 990 жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун)
Боғра хан Исфиджабты бағындырды. Ал 992 жылы қарахандықтар шығыста Хотанды,
батыста Бүхараны ба-сып алды. 999 жылы Қарахан билеушісі Әли Арсыланның
баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер мемлекетіне ой-сырата сокқы берді.
Қарахан хандығы қиян-кескі үзақ со-ғыстардан кейін 1004-1005 жылдары
Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті ХІ-
ғасырдың 30 жылдары Шығыс және Батыс қағанаты болып екіге бөлінді: 1.
Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағанатына қарап, оның орталығы
әуелі Орда (Ба-ласағүнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды. 2. Мәуере-нахр
жерлері - Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқанд
болды.
Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғ. басында Хасан әулетінен шыққан Туған
хан билеп түрды. Бірақ онымен Боғра-хан Харунның баласы Қадырхан Жүсіп
бәсекелес болды. 1005 жылы Қадыр-хан Жүсіп Туған-ханды Қашғар-дан тықсырып
шығарды.
1017-1018 жж. Жетісу Шығыстан көшпелі тайпалар ша-буылына үшырады.
Олармен шайқастан кейін көп үзамай Туған хан дүние салды. Осы кезде Қадыр-
хан едәуір күшейіп, Шығыс Қарахан мемлекетіндегі бүкіл билік оның қолына
көшеді. 1032 жылы Қадыр-ханның иелігіне Жетісу, Исфиджаб пен Тараз өңірлері
және Шығыс Түркістан жері қарады. Бірақ осыған қарамастан Шығыс Қарахан
қаған-дығында билік үшін күрес шиеленісе түсті.
1056 жылы Қадырханның үлы Иинал-тегін өкімет мүра-лығы жолындағы күресте
інісі Сүйлеменнің иелігін басып алды, бірақ ол көп үзамай Ииналды у беріп
өлтіреді. Таққа Иинал-тегінің баласы Ибраһим ие болады, ол біраздан кейін
Барысхан әміршілігімен соғыста қаза табады. Осыдан кейін Шығыс қағанатын он
бес жыл бойы /1059-1074 жж./ Қадыр-хан Жүсіптің баласы Юсуф Тоғрулхан мен
Бограхан Ха-рун басқарады. Олардың түсында Ферғана Шығыс қағана-тқа күшпен
қосылады, ал екі кағанат арасындағы шекара Сырдарияны бойлай етеді. Тоғүрыл
хан өлгеннен кейін оның орнына баласы мүрагер болып тағайындалады. Алайда
екі ай өткеннен кейін Тоғүрыл тегінін немере ағасы Боғра хан Харун (1074-
1102 жж.) билікті басып алып, Баласағү-нда, Қашғар мен Қотанда өз иелігін
жүргізді. Тап осы кез-де Қарахан мемлекетіне саяси куаты әбден толысқан
Салжүқ мемлекеті тарапынан қатты қауіп төнді. Сөйтіп, 1089 жылы Салжүқ
сүлтаны Мәлік шах (1072-1092 жж.) көп әскерімен Батыс қағанаттың орталығы
Самарқандты басып алды. Салжүқ әскері Узкентке жеткеннен кейін Боғ-ра хан
өзін Мәлік шахтың боданымын деп мойындауға мәжбүр болды. Салжүқтар Қарахан
мемлекетінің ішкі істе-ріне көп араласпай, онда өздеріне қолайлы хандарды
та-ғайындаумен шектелді. Бүл кезде Шығыс түрік қағанаты-ның билеушісі
Тоғүрыл Қашғарды басып алды.
1102 жылы Боғра-хан өлгеннен кейін Тараз бен Баласа-ғүнды билеуші Қадыр-
хан Жабырайыл салжүқтардың Орта Азиядағы үстемдігіне қарсы шықты.
Мәуеренахрды басып алған ол салжүқтардың жеріне беттеді, бірақ Термез
түбінде жеңіліске үшырап түтқынға түсті. Осыдан кейін Салжүқ сүлтаны Санжар
Ибрахим Тамғаш ханның шобересі Арсы-лан ханды (1102-1 ІЗОжж) Мәуеренахрдың
билеушісі етіп тағайындады. Арсылан ханда салжүқтардан бөлек тәуелсіз
саясат жүргізуге әрекеттенді. Оның бүл саясатын дін ба-сылары, ақсүйек-
феодалдары, әскери басылары қолдама-ды. Оларға қарсы күресте Арсылан баласы
Насырмен бірлесіп елді билемекші болды. Бүған дін басылары қарсы шығып,
Насырды у беріп өлтірді. Арсылан комекке салжүқ билеушісі Санжар сүлтанды
шакырды. Ол әскерімен келіп Самарқандты басып алды. 1130жылы Арсылан кайтыс
болды. Осы оқиғалардан кейін, XII ғасырдың бірінші жартысында Қарахан
мемлекеті іс жүзінде тарихи сахнадан шығып қалды. Қарахан мемле-кетінің
ыдырап қүлауына шығыстан көшіп келген қидан тайпаларының да үлкен әсері
тиді.
Бекіту сұрақтары
1.Түрік тайпалары жөнінде қандай тарихи деректер білесіз?
2.Түргеш,қарлұқ тайпаларының саяси тарихы.
3.Наймандар мен керейтер ұлысының этникалық тарихы.
4. Қарахан мемлекетінде жер иелену формалары.
Пайдаланған әдебиет
1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. -2 кітап. (XIV ғасырдан XVIII
ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). -А., Білім, 2005. 320 бет.
2. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін.- А., Қазақстан, 1996.- 256 б.
Тоқтабай А.У. Түркі халықтарының этнографиясы. А., 2002.
3. Қабышұлы Ислам түран элемі. Түркі-моңғол халықтарының тарихы.-А. Санат.
2007.
4. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
5. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
6. М. Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
7. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет. А., 1993.
2.ШЫҢҒЫС ХАН ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН
Дәрістің мақсаты. Қазақстанға жасалған маңғол – татар шапқыншылығы,
«Отырар опаты»және Сырдария қалаларын алу, оның әлеуметтік-экономикалық
және саяси зардаптарын тарихи деректер негізінде көрсету.
Татар-моңгол тайпаларының саяси жағынан басын біріктіріп, Моңғол
феодалдық мемлекетінің негізін салу-шы Темучин болды. Ол тарихтағы бір
деректер бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша 1155 жылы ірі ноян
Есугай баһадүрдің отбасында туған. Темучин ер жете келе негізгі
қарсыластарының барлығын жеңіп, Моңғол-дың бүкіл тайпаларын өзінің кол
астына біріктірген. 1206 жылдың көктемінде Өнан өзенінің сағасында
Темучинді жақтаушы-моңғол ақсүйектерінің қүрылтайы болып, онда ол
салтанатты жағдайда Шыңғысхан деген атпен моңғол-дардың әміршісі болып
жарияланды. Осыдан кейін Тему-чин өзін хан көтерген ақсүйектердің қүлкынын
тойғызу мақ-сатында көрші елдерді жаулау, оларды талау-тонау үшін үлкен
әзірлік жүргізді.
Шыңғысхан әскери-үйымдастыру принципін мемлекеттік құрылыстың негізі етіп
алды. Елдің бүкіл жері мен халқы он қанат /барунғар/, сол қанат /жоңғар/
және орта-лық /гол/ атты үш әскери әкімшілік округке бөлініп, әрбір округте
он мың адамнан түратын бірнеше түмгелер /түмен-дер/ болды. Олар өз
кезегінде "мыңдық", "жүздік", "он-дықтан" күрылды.
Өте қатал тәртібі, мүқият қүрылымы бар әскер басында моңғолдардың
феодалдық жоғарғы тобының өкілдері-ной-ондар, багадурлар, мергендер,
сечендер түрды. Шыңғысха-нға бүлардан басқа, өзіне шын берілген, 10 мың
таңдаулы жауынгерлерден түратын кешігі /үланы/ қызмет етті. Онын көмегімен
Шыңғысхан нойондар мен феодалдарды өзіне тәуелді етіп үстады.
1207-1208 жылдардың қысында Шынғысханның үлкен баласы Жошы Енесей
қырғыздарын және Сібірдін оңтүстігіндегі басқа да "орман халықтарын"
бағындырды. 1208-1209 жылдары Шыңғысхан әскерлері тұтқиылдан ша-буыл жасап,
таңғұттық Си Ся мемлекетін күйретті. Шыңғ-ыстың қаһарынан сескенген қазіргі
Шығыс Түркістан аЙ-мағындағы ұйғырлар моңғолдарға ез еркімен бағынды.
Олардың ел басшысы Баршық өзін Шыңғысханның бода-нымын деп мойындаған. 1211
жылы Шыңғысханның қолы Солтүстік Қытайға бет алды, 1215 жылы олар сол кезде
Цзинь мемлекетінің астанасы болған Чжундуды /Пекинді/
бағындырды.
Қытайда моңғолдар соғыс ісінің сол замандағы жоға-рғы техникасымен
танысты. Қытайдан көптеген қару-жа-рақ, қамал бұзатьш машиналарын және оны
қолдана білетін адамдарды, қолөнершілерді алған. Шыңғысхан өз әскерінің
санын көбейтіп, жауынгерлік дайындығын одан ары жетілдірді.
Сөйтіп, ол Шығыс Еуропа мен Алдыңғы Азияға жол ашатын Орта Азия мен
Қазақстанды жаулап алу жорығына жан-жақты әзірленді. Бүл үшін ол мүсылман
көпестерінен, моңғолдардың қол астында болған босқындардан мәлі-меттер
алып, Қарақытайлар мемлекетінің, содан кейін Хо-резм шахындағы ішкі жағдай
мен әскери күштер туралы деректерге қанықты, соның негізінде ойластырылған
іс-қимылдың бағдарламасын жасады.
Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші
болды. Өз басының жеке жауы най-манның ханы Күшлік ханды талқандап, бай
қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған 1218 жылы Жебе ноян бастаған
әскер тобын жіберді.
Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып алды. Моңғолдарға қарсы
түруға жарамай қашып кеткен Күшлік ханның мүсылмандарды қудалауы,
қаталдығы, жігерсіздігі, салықпен зар илеткен зорлық-зомбылығына ыза болған
жергілікті халық Шыңғысханға мойынүсынатынын білдірді. Жетісуды
бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуеренахрға, сол кезде бүкіл Орта Азияны
билеп отырғ-ан Хорезм мемлекетіне қарсы жорыққа жолы ашылды. Көп кешікпей
оған сылтауда табылды. 1218 жылы көктемде Шыңғысхан Орта Азияға сауда
керуенін жіберді. 500 түйе-; ден түратын керуенінде монғол жансыздарын
қосып есеп-тегенде барлығы 450 адам болатын. Көп адамы бар керуен 1218
жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі Қайырхан Иналшық
көпестерді тыңшылық жа-сады деп күдіктеніп, оларды олтіруге бүйырды. Шыңғыс-
хан Хорезм шахынан Қайырханды үстап беруді талап етті. Бірақ Хорезм шахы
бүл талапты орындамады, Шыңғысхан жіберген елшілерді олтіруге әмір берді.
"Отырар апаты" деп аталатын бүл тарихи оқиға Шыңғысханның Хорезмге қарсы
соғысын тездетті.
Орта Азияны бағындыру үшін Шыңғысхан өзіне тәуелді елдерден алған
жасақтармен қоса жалпы саны 150 мыңға дейін адамы бар қалың қолды бастап
шықты. Моңғол әскері Отырарға таяп келгенде моңғолдардың басшысы Шағатай
мен Үгедей бастағаи бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып,
әскерлердің Жошы бастаған басқа бір шоғы-рын Сыр бойымен төмен бағыттады.
Жебе мен Сүбедей басқарған үшінші шоғырға Сырдарияның жоғарғы ағысы
бойындағы қалаларды бағындыру міндетіп жүктеді. Шың-ғысхан кіші үлы
Төлеймен - екеуі әскердің негізгі күштерімен Бүхараға беттеді.
Хорезмнің шахы Мүхаммед моңғолдарға карсы түруға дайын емес еді. Өзін
онша жақсы көрмейтін жергілікті фе-одалдардың күш біріктіріп езіне қарсы
шығуынан корық-қан ол оскери күштерді әр қалаға бөліп үстап отырған. Мүныц
өзі Шыңғысханға қалаларда түрған шағын-шағын шоғырларды оп-оңай қарсылықсыз
қүртып жіберуге мүмкіндік жасады.
1219 жылдың күзінде Шыцғысхан орасан зор армияны бастап Жетісу арқылы
Мәуеренахрға аттанды. Оңтүстік Қазақстанның жергілікті халқы моңғол
басқыншылығына қатты қарсылық көрсетті. Мүнда Шыңғысхан әскерлері Отырар
қаласына келіп, оны қоршауға алды. Қайырхан ба-сқарған қалада 80 мыңдай
әскер бар еді. Отырар қорғаны-сы Қазақстан мен Орта Азияның халык
бүқарасының моң-ғол басқыншыларына қарсы жүргізген ерлік күресінің айқ-ын
көрінісі болды. Қарамағында қамал бүзатын техника-сы, соның ішінде жанып
кететін күбіршіктер, ататын ма-шиналары болса да, моңғолдар бүл қаланы алты
ай бойы ала алмады.Қаланың қүлауына опасыздық себеп болған еді.
Бекіту сұрақтар
1.Маңғол мемлекетінің құрылуы.
2.Харезм мемлекетіне қарсы жорықтар
3. «Отырар опатын» қалай түсінесіз?
4.Маңғол-татар шапқыншылығының зарадаптары
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
3. ҰЛЫСТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
Дәрістің мақсаты Маңғол-татар шапқыншылығынан кейінгі кезеңдегі Қазақстан
жерінің ұлыстарға бөлінуі.
1227 жылы Шыңғысхан өлді. Ол өлгеннен кейін 1235 жылы Қарақорымда өткен
моңғол ақсүйектерінің құрыл-тай жиналысы Шығыс Еуропаға жаңа жорық жасауға
шешім қабылдады. Моңғол әскерлерін Шьщғысханның мүрагер немересі, Жошының
ұлы Батый /Бату/ басқаратын
олды.
Батый әскері моңғол шоғырларына еріксіз енгізілген, әртектес тайпалардың
жауынгерлерінен құралды. Ондағы басқару қызметтерінің бәрінде моңғол
феодалдары тұрды.
Батыйдың самсаған әскері 1236 жылы Қамадағы Булға-рияны, Мордваларды
талқандап, 1237-1240 жылдары орыс мекендеріне келіп шүйлікті. Рязань,
Мәскеу, Владимир түбінде моңғол әскерлерімен кескілескен үрыстар жүрді.
Орыстың шағын қаласы Козельск түрғындары жеті апта бойы моңғолдарға жан
аямай қарсылық көрсетті. Осы үры-старда мыңдаған моңғолдар қырылды. Бірақ
сан жағынан әлдеқайда көп моңғолдар қаланы басып алып, оны жер-
мен-жексен етті.1239 жылдың басында моңғол әскерлері Еділ өзенінің ту
сыртынан орыс жеріне екінші жорыққа аттанды. Қызу үрыстар жүргізе отырып,
моңғолдар Переяславль қаласын, онан кейін Чернигов қаласын қоршауға алып,
оны өртеп күлге айналдырды. 1240 жылдың күзінде Батый әскерлері Киевті
қоршады. Киев халқы үзақ уақыт қаланың сыртында, тіпті, моңғолдар қала
ішіне басып кіргеннен кейін де, қарсылығын тоқтатпады. Олар түгелімен
дерлік қырғынға
үшырады. Аса бай мәдениет ескерткіштері бар ертеден келе жатқан орыс қаласы
тағылықпен талқандалды.Орыс халқыньщ моңғолдардың күшін әлсіреткен, ола-рға
қарсы жүргізген ерлік күрестің нәтижесінде ғана Ба-тыс Еуропа моңғол
шапқыншылығынан аман қалды. Бірақ, соның өзінде моңғолдар Польша, Венгрия,
Чехияны және басқа елдерді талап қүлазытты.
Батыйдың тау суындай екпінді жорығы барысында монғолдар кең байтақ
жерге ие болды. Оның шегі баты-ста - Днестрге, шығыста - Ертіске,
оңтүстікте - Солтүстік Кавказға, Солтүстікте Батыс Сібір ойпатына дейін
жетті. Батый иеліктерінің қүрамына оңтүстік-шығыста Солтүстік Хорезм мен
Сырдарияның төмен жағындағы жерлер енді. Орыс княздіктері де Батыйға
тәуелді бодан болды. Осындай аса зор мемлекет шығыс деректеме-лерінде Көк
Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп аталды. Алғашында Алтын Орда
Моңғолия империясына оның бір үлысы ретінде енген еді, ал XIII ғасырдың 60-
шы жылдарынан кейін ол дербес ел болып
бөлінді.
Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы
аймақтарда - Еділ булғарлары, қала қып-шақтары, орыстар, армяндар, гректер,
ежелгі хазарлар мен алан үрпақтары, хорезмдіктер түрды. Далалық өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман,
Қоңырат, Керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті Қыпшақ төңірегі мен Еділ
бойына қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес
халықтарымен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орта-лық аймағы - Еділ бойы
қазіргі Саратовтан Астраханға дейін (астанасы - Берке сарайы немесе Сарай
әл-Жадид), негізгі әскери феодалдық күші - қыпшақ тайпалары. Ал-тын Орда
өзін билеген хандары - Батый 1241-1256 ж., Бер-ке 1257-1266 ж., Мөңке-Темір
1266-1280 ж., Төде Мөңке 1280-1287 ж., Төле-Бүқа 1287-1291 ж., Тоқа-Темір
1291-1312 ж., Өзбек 1312-1342 ж., Жәнібек 1342-1357 ж. түсын-да қуатты
кемеліне келіп, билігі мейлінше күшейе түсті. Егер Жошы мен Батый
Моңғолиядағы үлы ханға белгілі бір дәрежеде бағынышты болса, Беркеден
бастап Алтын Орда хандары өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс
Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, Үндістанмен, Қытай-мен сауда-саттық
жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен айналы-сып, қолөнерді дамытты.
Берке хан түсында Алтын Ордаға ене бастаған ислам діні кейін Өзбек хан
түсында үстем дінге айналды.
Бекіту сұрақтары
1.Қазақстан жерінде неше ұлыс құрылды
2.Жошы ұлысына қірген қазақстанның қандай аймағы.
Ұлы ұлыс деп кімнің еншісіне тиген жерді атайды
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4 ШАҒАТАЙ МЕМЛЕКЕТІ. АЛТЫН ОРДА, АҚ ОРДА
Дәрістің мақсаты. XIV-XV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан халқы
моңғол шапқыншылығының ауыр зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады.
Бүліншілікке ұшыраған шаруашылықты, қираған қалаларды қалпына келтіруге
бағытталған шара-лар жемісін беріп, феодал-байлардың экономикалық және
әлеуметтік жағдайлары біраз жақсарды. Қазақстанның онтүстігі мен оңтүстік-
шығысында кала мәдениеті, егіншілік, қолөнер өндірісі жандана түсті.
Өлкенің батыс, орталык, далалық өңірі мен оның оңтүстігі, Жетісу және Орта
Азия аймақтарымен сауда байланыстары қалпына келтірілді. Сонымен бірге бүл
тұста моңғолдардың қол ас-тында болып келген көптеген үлыстар мен елдер
дербес тәуелсіз мемлекеттер пайда болды.
Осындай тәуелсіздіктің арқасында Қазақстан жерінде алғашқы рет
жергілікті этникалык негізде пайда болған ірі мемлекет -Ак Орда хандығы.
Оның шекарасы Жайық озенінен Ертіске, Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта
шеніне дейін созы-лып жатты. Ақ Орданың мегізгі халқы ерте заманнан осын-да
мекендеген түркі қыпшақ тайпалары, сондай-ақ, Алтай-дан осында қоныс
аударған наймандар, қоңыраттар, керей-ттер, үйсіндер, қарлүқтар және
басқалары. Бүл тайпалар тілі жағынан бірін-бірі түсінетін біртекті түрік
тілдес бол-ды. Олар әлеуметтік-экономикалық жағынан, мәдени әдет-ғүрып,
салт-дәстүрлері де бір-бірімен үқсас, туыстас тай-палар еді.
Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен үлы Орда
Ежен. Ақ Орда алғашқы қүрыл-ған кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып
есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отыр-ды. Ол
кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ Орданы
билеген Орда Еженнің ордасы алғашында Ертіс алқабында Алакөл маңында, яғни
әкесі Жошы ханның алғашқы қоныстарында бол-ды. Ақ Орда хандарының кестесі
оларды болған уақытына қарай мынадай ретпен тізеді. Орда Ежен, Сартақ,
Қоныша, Баян, Сасы-Бүқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Ұрыс хан, Қой-ьіршақ,
Барақ, т.б.
Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы. Бүл кезде
Ак Орда мемлекетінің шаруа-шылғы, мәдениеті қарыштап дамып гүлденді.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді. Ақ Орда хандары
қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға зор күш жұмсады. Олар хандықтың
астанасы Сығнақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.
1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған ¥рыс хан өз жағдайын біраз
күшейтіп, енді Алтын Орда тағына оты-руға күш салды. Сөйтіп, 1374-1375
жылдары Еділ бойы-мен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хаджы-
Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарлары-ның жерін бағындырды.
Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан
кетіп, Алтын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. Өйткені бүл
кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті өз қолына алып күшейе түскен
Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл қауіпін төндірген еді. Ақ
Ордаға қарсы шабуылда Әмір Темір Маңғыстау үлесінің билеушісі Түйқожа
оғланның баласы Тоқтамысты пайда-лануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс хан Алтын
Ордаға қар-сы жорықта қолдамағаны үшін өлтірген болатын. Ал Тоқтамыс
Самарқандка кашып келіп, Әмір Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы жаулап
алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп, Тоқтамысты Ақ
Ор-даға қарсы айдап салды.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда
әскерлері Тоқтамыстың шоғырларын талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның баласы
Қүтылық Бүға қаза тапты. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқ-тамыстың
екінші жорығы да ¥рыс ханның баласы Тоқ-тақия басқарған Ақ Орда
әскерлерінен жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты
үшінші рет әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап шықты. Әмір Темір
әскерімен Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан әскерімен
Сығнаққа келіп тоқтады. Алайда екі әскер тобы осылайша бір-біріне
жақындамай, аталған жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті.
Тек төртінші жорық кезінде Үрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс
болуы Әмір Темірдің жеңіске жетуіне мүмкіндік берді. 1377 жылы ¥рыс хан
қайтыс бол-ғаннан кейін, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мәлікке көшкен-
ді. Осы кезде Тоқгамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір
Мәліктің әскерін талқандайды, сөйтіп 1379 жылы өзін Ақ Орданың ханы деп
жариялайды. Ак Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие болған ол 1380
жылы Сарайды, Хаджы-Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын басып алады.
Тоқтамыстың бүл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың
1380 жылы Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі нәтижесінде мүмкін
болды. Тоқтамыс мүнымен тоқтаған жоқ, әбден күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ
Темірдің қам-қор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ, 1388, 1391 және 1395
жж. Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін
Алтын Орда тас-талқан болып қиратылады. Темірден жеңілген Тоқтамыс Сібірге
қашып кетті, оны 1406 жылы Сібір ханы Шәдібек өлтірді. Темірдің басқыншылық
соғыстарының нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы мен XV ғ.
бас кезінде Ақ Орда да әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды.
1423-1424 жылдары ¥рыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жедіп
шығып, Ақ Ордада хандық-ты ез қолына алады. Бүл кезде, Ақ Орданың басты
қала-сы Сығнақ, сондай-ақ Сырдың орта ағысындағы қала-лар Темір әулетінің
қолында еді. 1425-1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі Үлықбекке
қарсы жо-рыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа да қалаларды
босатты. Осы жеңістін нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің үстемдігінен
тәуелсіз болып алды. Алайда, Ақ Орданың ішіндегі феодалдық талас-тартыс
тоқтамады. Осының салдарынан 1428 жылы Ба-рақ хан жауларының қольшан қаза
тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен кейін Ақ Орда
ыдырады да, билік Жошының кіші үлы Шайбан түқымынан шыққан Әбілхайыр
сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен шыққандар Барақ өлгеннен соң, Ак
Орда жерінің елеулі болігін басып алды. Сөйтіп, 1227 жылы Жошы өліп, оның
үлысы екіге жіктелгенде жа-рыққа шыққан Ақ Орда хандығы екі ғасыр өмір
сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке
меншіктің түрлері қалыптасты.
Бекіту сұрақтары
1.Батый жорықтарына қанда баға бересіз?
2.Алтын орда мемлекетінің құрылуы, саяси тарихы.
3.Ақ орда мемлекеті саяси тарихы.
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
6. М.Х. Дулати. Ұмытылмас есімдер. А., 1994.
5. МОҒОЛСТАН МЕМЛЕКЕТІ. ТЕМІР ЖОРЫҚТАРЫ
Дәріс мақсаты. XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы дербес екі
иелікке - шығыс және батыс бөліктерге бөлінді.Шағатай ұлысында пайда болған
Моғолстан мемлекетінің саяси тарихы. Темір жорықтарының зардаптары
қарастырылады.
Шағатай ұлысы қоныс еткен Мауеренахрдың батыс бөлігінде 50-60 жж.
феодалдық ыдыраушылық әрекеті жойылып, Әмір Темір мемлекеті құрылды. Ал
оның шығыс бөлігінде Моғолстан мемлекеті орнады. "Моғолстан" тарихи-жағра-
фиялық термині "моңғол" атауынан шыққан. "Моңғол" есімі Орта Азия мен
Қазақстанда түрік және парсы тілдері-ндегі тарихи туындыларда "моғол" деп
аталып, жазылатын болған. Моғолстан мемлекеті алғашқы құрылған кезде билік
Шағатай ханға адал қызмет еткен Дулат тайпасы әмір-лерінің бірі - Болаттың
қолында болған. Шыңғыс тұқымы-нан шықпаған, сондықтан хан болуға құқы
болмағандыктан Болат озінің айтқанына кенетін әлі жас 18 жастағы Піағатай
ұрпағы Тоғылық Темірді 1348 жылы хан тағына отырғызды.
Моғолстан мемлекетшің құрамына Шығыс Түркістан, Онтүстік-Шығыс Қазақстан
және Орта Азияның кейбір жер-лері кірді- Мемлекеттін шекарасы батыста
Ташкент пен Түркістан аймағынан шығыстағы Баркөл мен Хами қала-сына
дейінгі, солтүстікте Балхаш, Тарбағатай мен Қара Ер-тістен онтүстіктегі
Ферғана мен Қашғарияның егінді ай-мактарына дейін созылып жатты. Сонымен
XIV ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы бір
хандық - Моғолстан мемлекеті қүрылды (орта-лығы - Алмалық қаласы). Ол
Шағатай әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бүл мемлекеттің
негізін қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің ба-ласы -
Тоғылық-Темір хан (1348-1362 жж.). Ол Шығыс Түркістаннан бастап Жетісу
енірінен Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді,
ашық дала-лы, орман-тоғайлы жерлерді мекендеген түркі тектес тай-палардың
басын қосты.
ХІ^-Х^ғасырларда Моғолстан қүрамына кірген тайпа-лар: дүғлаттар
(дулаттар), каңлылар (бекшіктер), керейт-тер (керейлер), арғьшдар
(арғинут), баириндер, арлаттар, барластар, булғашылар және басқалары.
Кейбір тайпалар-дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы
бірлестікте болғанына ешбір күмән жоқ.
Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-су-дьщ жоғарғы иесі хан
болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда Да бай-феодалдар жерді шартты иеленудің
икта, инджу, сойүрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аймақтар-Да жер
жалпы қауымның қарауында болған. Бірақ мал ірі ақсүйек байлардың колында
шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс - өрістердің бәрі шынында
да солардың меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ сүйек-ТеРДің пайдасына
қала мен ауыл түрғындарынан, егінші ^ен көшпелі халыктан күпшір, зекет,
тағар, баж, қарадж Және тағы басқа да салықтар жиналды. Бүқара халық әр
түрлі міндеттерді: әскери, кірешілік, еңбек, пошта т. б. Міндеттерді
атқарды. Мемлекетті басқару ісінде көмектесті.
Бекіту сұрақтары
1.Моғолстан мемлекетінің құрылуы, саяси тарихы
2.Моғолстан хандарының мәуреннахрды бағындыруы.
3.Әмір Темір мемлекеті және жорықтарының зардаптары
Пайдаланған әдебиеттер
1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. -2 кітап. (XIV ғасырдан XVIII
ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). -А., Білім, 2005. 320 бет.
2. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін.- А., Қазақстан, 1996.- 256 б.
3. Қабышүлы Ислам түран элемі. Түркі-моңғол халықтарының тарихы.-А. Санат.
2007.
4. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
5. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
6. М. Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
7. М.Х. Дулати. Ұмытылмас есімдер. А., 1994.
6. ХІҮ ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН ЖЕТІСУ
Дәріс мақсаты.
XIV-XV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан халқы моңғол
шапқыншылығының ауыр зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. Бүліншілікке
ұшыраған шаруашылықты, қираған қалаларды қалпына келтіруге бағытталған
шаралар, экономикалық және әлеуметтік жағдайлары қарастырылады.
Қазақстанның онтүстігі мен оңтүстік-шығысында кала мәдениеті,
егіншілік, қолөнер өндірісі жандана түсті. Өлкенің батыс, орталык, далалық
өңірі мен оның оңтүстігі, Жетісу және Орта Азия аймақтарымен сауда
байланыстары қалпына келтірілді. Сонымен бірге бүл тұста моңғолдардың қол
ас-тында болып келген көптеген үлыстар мен елдер дербес тәуелсіз
мемлекеттер қатарына шықты. Осындай тәуелсіздіктің арқасында Қазақстан
жерінде алғашқы рет жергілікті этникалык негізде пайда болған ірі мемлекет
-Ак Орда хандығы. Оның шекарасы Жайық озенінен Ертіске, Батыс-Сібір
ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созы-лып жатты. Ақ Орданың мегізгі халқы
ерте заманнан осын-да мекендеген түркі қыпшақ тайпалары, сондай-ақ, Алтай-
дан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керей-ттер, үйсіндер,
қарлүқтар және басқалары. Бүл тайпалар тілі жағынан бірін-бірі түсінетін
біртекті түрік тілдес бол-ды. Олар әлеуметтік-экономикалық жағынан, мәдени
әдет-ғүрып, салт-дәстүрлері де бір-бірімен үқсас, туыстас тай-палар еді.
Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен үлы Орда
Ежен. Ақ Орда алғашқы қүрыл-ған кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып
есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отыр-ды. Ол
кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ Орданы
билеген Орда Еженнің ордасы алғашында Ертіс алқабында Алакөл маңында, яғни
әкесі Жошы ханның алғашқы қоныстарында бол-ды. Ақ Орда хандарының кестесі
оларды болған уақытына қарай мынадай ретпен тізеді. Орда Ежен, Сартақ,
Қоныша, Баян, Сасы-Бүқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Ұрыс хан, Қой-ьіршақ,
Барақ, т.б.
Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы. Бүл кезде
Ак Орда мемлекетінің шаруа-шылғы, мәдениеті қарыштап дамып гүлденді.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді. Ақ Орда хандары
қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға зор күшжұмсады. Олар хандықтың
астанасы Сығнақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.
1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған ¥рыс хан өз жағдайын біраз
күшейтіп, енді Алтын Орда тағына оты-руға күш салды. Сөйтіп, 1374-1375
жылдары Еділ бойы-мен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хаджы-
Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарлары-ның жерін бағындырды.
Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан
кетіп, Ал-тын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. Өйткені бүл
кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті өз қолына алып күшейе түскен
Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл қауіпін төндірген еді. Ақ
Ордаға қарсы шабуылда Әмір Темір Маңғыстау үлесінің билеушісі Түйқожа
оғланның баласы Тоқтамысты пайда-лануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс хан Алтын
Ордаға қар-сы жорықта қолдамағаны үшін өлтірген болатын. Ал Тоқ-тамыс
Самарқандка кашып келіп, Әмір Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы жаулап
алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп, Тоқтамысты Ақ
Ор-даға қарсы айдап салды.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері
Тоқтамыстың шоғырларын талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның баласы Қүтылық
Бүға қаза тапты. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқ-тамыстың екінші
жорығы да ¥рыс ханның баласы Тоқ-тақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен
жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет
әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап шықты. Әмір Темір әскерімен
Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан әскерімен Сығнаққа келіп
тоқтады. Алайда екі әскер тобы осылайша бір-біріне жақындамай, аталған
жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті. Тек төртінші жорық
кезінде Үрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы Әмір Темірдің
жеңіске жетуіне мүмкіндік берді. 1377 жылы ¥рыс хан қайтыс бол-ғаннан
кейін, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мәлікке көшкен-ді. Осы кезде
Тоқгамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін
талқандайды, сөйтіп 1379 жылы өзін Ақ Орданың ханы деп жариялайды. Ак
Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие болған ол 1380 жылы Сарайды,
Хаджы-Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын басып алады. Тоқтамыстың бүл
табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово
даласында орыс әскерлерінен жеңілуі нәтижесінде мүмкін болды. Тоқтамыс
мүнымен тоқтаған жоқ, әбден күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ Темірдің қам-
қор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ, 1388, 1391 және 1395 жж. Ақсақ
Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда
тас-талқан болып қиратылады. Темірден жеңілген Тоқтамыс Сібірге қашып
кетті, оны 1406 жылы Сібір ханы Шәдібек өлтірді. Темірдің басқыншылық
соғыстарының нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы мен XV ғ.
бас кезінде Ақ Орда да әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды.
1423-1424 жылдары ¥рыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жедіп
шығып, Ақ Ордада хандық-ты ез қолына алады. Бүл кезде, Ақ Орданың басты
қала-сы Сығнақ, сондай-ақ Сырдың орта ағысындағы қала-лар Темір әулетінің
қолында еді. 1425-1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі Үлықбекке
қарсы жо-рыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа да қалаларды
босатты. Осы жеңістін нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің үстемдігінен
тәуелсіз болып алды. Алайда, Ақ Орданың ішіндегі феодалдық талас-тартыс
тоқтамады. Осының салдарынан 1428 жылы Ба-рақ хан жауларының қольшан қаза
тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен кейін Ақ Орда
ыдырады да, билік Жошының кіші үлы Шайбан түқымынан шыққан Әбілхайыр
сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен шыққандар Барақ өлгеннен соң, Ак
Орда жерінің елеулі болігін басып алды. Сөйтіп, 1227 жылы Жошы өліп, оның
үлысы екіге жіктелгенде жа-рыққа шыққан Ақ Орда хандығы екі ғасыр өмір
сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке
меншіктің түрлері қалыптасты. Кешпелі аудандарда мал шаруашылығы кеңінен
дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың қолына жинақталды, олар жердің нағыз
қожасына айналды.
Бекіту сұрақтары
1. Алтын Орда мемлекетінің ыдырауы.
2. Ақ Орда мемлекеті.
3. Шағатай ұлысы және Шағатай мемлекеті
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
6. М.Х. Дулати. Ұмытылмас есімдер. А., 1994.
7. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ
Дәріс мақсаты XIII ғасырдың ортасынан бастап Жошы ұлы Орда Ежен
негізін қалаған Ақ Орданың батыс жағында Шыңғысхан-ның тағы бір немересінің
атымен Шайбан ханының үлесті жері даралана бастайды. Шайбан әулеті
Әбілқайын хандығының саяси тарихының саяси тарихы.
Әбілқайыр хандығы тарихи деректердің көрсетуі бойынша, Шайбан бүл
жерлерді Бату ханның батыстағы соғыстарына қатысқаны үшін алса керек.
Шайбан ханның Батудан сыйлық ретінде алған үле-сіне алғашқы кезде қосшы,
найман, бүйрақ, кдрлүқ тайпа-лары кірген. Шайбани хан Орал бөктеріндегі
Тобыл, Жайық, Ырғыз өзендерінің аралығындағы кең байтақ жерлерді жа-зғы
жайлау қылса, Арал жағалауында, Шу, Сарысу, Сыр-дария бойларының теменгі
ағыстарында қыстаған.
Шайбани түқымдары Алтын Орда тағында ешуақытта билік етпеген және олар
Батый хан үрпақтарына үнемі ба-ғынып отырған. Сөйтіп олар Ақ Орда хандары
сияқты Ал-тын Орда тағы үшін жан аямай күреспеді, өздерінің мате-риалдық
және адам ресурстарын ысырап етпеді. Шайбани-лер Әмір Темір мен оның
мүрагерлерінің басқыншылық соғыстарына тойтарыс беруге де аз тартылды.
Өйткені Әмір Темірді Шайбан үрпактары көшіп жүрген далалык аймақ-тардан
гөрі бірінші кезекте Сырдария бойындағы бекініс-қалалар кебірек қызықтырды.
XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани үрпақтары иеліг-індегі үлыстар мен ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қүра-мында болды. Мүнда Орда-Ежен мен Тоқа
Темір әулеті-нен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған қара-мастан
Шайбани үрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20-
жылдарының аяғына карай Шыңғыс үрапақтары мен көшпелі түрік шонжарларының
қиян-кескі күресінің нәтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқа-Темір
мүрагерлерінен Шайбан үрпақтарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен
қүлдырауы, оньвд соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды.
Бүл кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік
нығайды. Олардың біріншісі - Жайықтан және оның батысына қарай Еділге
дейінгі жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз,
Елек, Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыс-тарына Шайбани
үрпақтары иеліктерін жүргізді. Олар: Аралдан солтүстікке қарай Шайбани
әулеті Жүмадық хан-ның үлысы, Шайбани әулетінің екінші бір түқымы Мүста-фа
хан Атбасарда, үшінші бір түқымы Махмүд-Қожа То-былда, маңғыт Кепек би мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі Тура оңірінде билік еткен. Жазба тарихи
деректерде бүл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те ата-лған.
Бүл үлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі
үрыстар үнемі болып түрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан
үрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске
жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тю-мень) қаласында хан болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалдардың 200-ге жуық
ірі өкілдері қолдаған.
Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарының
көптеген жерін камтыды. Ха-лқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және
түріктен-ген түрік-монғол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ,
найман, қият, маңғыт, қарлүқ, қоңырат, қаңлы, үйылын, шынбай, күрлеуіт және
тағы басқалары. Бүл тай-палар тілі, шаруашылығы, мәдениеті және түрмысы
жағы-нан туыстас тайпалар. Сондықтан олар "өзбек" деген атпен саяси жағынан
бірге аталған.
Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жер-лерін біріктірген "Көшпелі
өзбектер мемлекетінің" яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан тарихында елеулі
орны бар. Оның иелігі Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста -Жайыққа,
шығыста - Балқашқа дейінгі, оңтүстікте - Арал теңізі мен Сырдарияның
төменгі ағысына, солтүстікте - То-был мен Ертістің орта ағысына дейінгі
жерлерді қамтыды.
Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428-1468 жж.) елдің саяси
жағдайында түрақтылық пен тыныш-тық болмады. Оның қолынан билікті алу үшін
күрескен әр түрлі топтар мен күрес жүргізуге тура келді. Жошы әулеті - оның
ішінде Ибак-хан, Береке-сүлтан, ¥рыс ханның үрпақ-тары Жәнібек пен Керей
тағы басқалары - Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. Сондықтан Шығыс
Дешті Қыпшақтың аумағы саяси жағынан бытырыңқы болып қала берді. Бүған
Әбілхайыр ханның тоқтаусыз жүргізген соғы-стары мен жорықтарының да үлкен
әсері тиді. Әбілхайыр да хандық билікті өз қолына алған соң, басқа хандар
сияқ-ты, елдегі үстемтап өкілдерінің талабына сай қызмет етуге әрекет
жасады. Осы мақсатта ол басқа елдерге жорық жа-сау, жаңа елдерді басып алу,
соғыс барысында қолға бай-лық түсіру, оны ақсүйек-феодал арасында бөліске
салу ісімен айналысты.
Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық әрекетін XV ғасыр-дың 30-шы жылдарынан
бастайды. Ең әуелі ол Тобыл бой-ында Шайбани үрпағы Махмүд Қожа ханды
талқандайды. Жошы балаларының бірі Тоқы-Темірдің түқымдары Махмүд ханмен
Ахмед ханның иелігіндегі Арал, Сырдария жерлері үшін Екіретүпте болған
шайқаста жеңіске жетіп, Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанға жол ашады.
Әбілхай-ыр Алтын Орданың әлсіреуін пайдаланып, Еділ бойындағы көптеген
жерлерді басып алады. Өзінің орталығын Тура-дан Орда-Базарға көшіреді. 1430
жылы аз уақыт Хорезмді басып алып, Үргеніш қаласын тонайды. 1446 жылы
Әбілхайыр өзіне қарсы болып жүрген күшті шонжарлар-дың бірі - Мүстафа
ханның әскерлерін талқандайды. Сол жылы Әбілхайыр хан Сырдария өзені мен
Қаратау бау-райындағы Созақ, Сығнақ, Аққорған, Үзкент қалаларын басып алып,
Сығнақты өз хандығының астанасына ай-налдырды. Сырдария бойындағы қалаларды
Әбілхайыр-дың бағындыруының үлкен саяси-экономикалық маңы-зы болды. Өйткені
кәсіпшілік пен сауда орталықтары болып саналатын Сырдария қалалары
Әбілхайыр хан-дығын нығайтуға айтарлықтай ықпал ететіні сөзсіз еді. Қалалар
көшпелі өзбек хандығының әмірлері мен сүлтан-дарына берілді. Созақ өзіне
қарасты барлық жерлерімен Бақтияр сүлтанның, кейін оның баласы Әлеке
сүлтанның иелігіне кешті, Үзгент - маңғыт Уақас би қол астына берілді. Ал
Отырар, Ясы, Сайрам мен Сауран Темір әулетінің қара-мағында қалды.
Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алу ағайындас Шайбани үлысы
мен Ақ Орда үлысы ру-тайпа-ларының арасындағы қырғи-қабақ қатынастарды одан
әрі шиеленістіре түсті. Себебі бүл қалалар мен оның төңірегі-ндегі
алқаптарды қарату Барақ ханның түқымдары Керей мен Жәнібек сүлтандардың
және оларға тәуелді, Сырда-рия мен Қаратау өңірінде көшіп-қонып жүрген
қазақ рула-рының мүдделеріне қайшы келді. Бүл олардың арасындағы күрестің
қайта жанданып, қазақ сүлтандары мен оларға Қарасты рулар мен тайпалардың
Моғолстан жеріне көшіп кетуіне әкеліп соқтырды.XV ғасырдың 50-ші жылдары
Әбілхайыр Мәуеренах-Рдағы Темір үрпақтарының ішкі тартысына араласып,
Самарқанд пен Бүхараға талау-тонау жорықтарын жҮргізді. Әбілхайырдың
шапқыншылықтарының табыс-тьі болуына, оның жергілікті бай-феодалдармен
келісім-ге келуі ықпалын тигізді.
Бекіту сұрақтары
1.Әбілқайыр хандығының құрылуы және саяси дамуы.
2.Әмір Темирдің Дешті-Қыпшаққа бағытталған жорықтры.
3..Әбілхайыр хандығының ыдырауы.
Әдебиеттер
1. Мұхамед Хайдар Дулати //Ұмытылмас есімдер А., 1994
2. Мұхамед Хайдар Дулати. Тарихи рашиди //Материалы по истории казахских
ханов ХҮ-ХҮІІІ вв. А., 1969
3. Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 2 том А., 1983
4. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
5. Ақынжанов. М.Б. Қазақстанның тегі туралы. А., 1957.
8.ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ МЕН ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Дәріс мақсаты. УІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалаларның ел
экономикасындағы орны. Қалардың сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің
тірегіне айналуы.
Батыс Түркістан жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб
сияқты қалалар бой көтерді. Олардың көтерілуі таптык қоғамның шығуының
айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-катынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып,
байланы-сын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (кдзіргі Сайрам) бол-ды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады
(кузеті) мен түратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базар-лар,
мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қакпасы: Нуджакент қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бүхара қақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар". Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
УІ-ХІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған Исфиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және
тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі бол-ған
Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған жоқ.
Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі -
Отырар. Араб-парсы деректеме-лерінде Отырар қаласы Фараб, одан бүрын Тарбан
(Тра-бан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн Сахлдың
басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің
бастығын өлтірді және Қарлүқ жабғуының үлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
деректемелер. ҮІІ-ҮШ ғасырларда Отырар шахристаны мүнарлары бар дуалдармен
қоршалған. Бүл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х ғасырларға дейін
сақталған. Оты-рар тоғыз жолдың торабында түрған. Одан шыққан жол-дың бір
тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары ерлеп, оғыздар қаласы
Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен. Женттен Қызылқүм
арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойымен
Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жо-лының осы бөлігі Сарайшық,
Сарай-Бату т.б. қалалардың
үстімен жүрген.
Отырар аймағында болған бірнеше үсақ коныстар мен қалалардың бірі -
Кедер ІХ-Х ғасырларда оазистің астана-лық орталық дәрежесіне дейін
көтерілген, мүньщ өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның
оғыздарға бағы-нуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін
де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономи-касы мен мәдениетіне
ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы ең өскен қала
болып саналады.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба
деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстинианның
елшісі Зе-марх Килликискийді Батыс түрік қағаны Дизабүл осы Тараз
қаласында қабылдаған. Шамамен 630 жылы Қытай сая-хатшысы Сюань Цзан
Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды сауда
орталығы деп сипаттай-ды. Ол көпестер қаласы деп аталған
VII ғасырда Тараз "¥лы Жібек жолындағы" ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылық кезінде түрік, қарлүқ, оғыз тайпалары, араб және иран
жауынгерлерінің басып алып, талай рет ойранын шығарғаны женінде тарихи
мағлүмат-тар бар.
Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су қүбырлары, со-нымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған мон-шасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі кетерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-ернектер салынған. Қат-ты қирап тек батыс
жақ қабырғасы мен бүрышы сақталып қалған бүл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет енерінің тағы бір
ескерткіші - Қара-хан күмбезі. Өкінішке қарай, қираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта түрғызылып, соның салдарынан оның бас-тапқы жоспары бүзылып,
сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оньщ суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы
болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында Томенгі
Барысхан, Хаму-кент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Қүлан, Мерке, Ас-
пара, Жүл, Баласағүн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп
жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алкабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты ба-сқа да қалалар орналасқан. Жібек жолдың бүл аймақтағы бөлігі
Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамты-ған.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған.
Мүнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып, қала діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала - Сығнақ. Қазақстаннын солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жол-Дарының қиылысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығнақтың орнында Сунақ-ата
жүрты бар.
Бекіту сұрақтар
1.ҮІІІ-ХІІ ғғ. қала мәдениеті, сауда және ақша айналымы.
2.ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар, сауда және ақша айналымы.
3.ХІІІ-ХҮ ғғ. Қазақстан мәдениеті.
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
5. Байпаков. К.М, Нуржанов А.Ұлы Жібек жолы және Ортағасырлық Қазақстан.
А., 1992.
6. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
7. М. Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
8. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет. А., 1993.
1. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЯҚТАЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
Дәріс мақсаты. Моңғол шапқыншылығы салдарынан Қазақстан жерінде-гі ру-
тайпалардың арасындағы тарихи қалыптасқан жағрафиялық ортақтастық пен
мәдени-экономикалық байланыс-тар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген
қалалар мен елді мекендерді, егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің
өндіргіш күштерін күйзелтті. Мұндағы экономикалық және мәдени
байланыстардың жай-үйі сипатталады.
Ірі ру-тайпалардың саяси жағдайларға байланысты қоныс аударуға
мәжбүр болды. Мәселен, қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен
Батыс Сібірге көшті. Моңғол феодалдарының Шығыс Қа-зақстан мен Жетісуда
таңдаулы жайылымдарды тартып алуы, әсіресе жергілікті халықтың жиі-жиі
ығысуына әсерін тигізді. Моңғол әмірлері өз үстемдігін берік үстау үшін
жаулап алған елдерді үлыстарға бөліп, этникалық жағынан туыстас жергілікті
халықты бір-бірінен бөліп тастауға тырысты.Қазақстан жерінде қаншалықты
жойқын шапқыншылық оолғанымен, халық болып қалыптасудың негізгі шарты тіл
бірлігі жойылмады. Қайта, керісінше, уақыт өткен сайын моңғол
шапқыншыларының өздері ез тілдерінен айырьілып, жергілікті ру-тайпалардың
қалыптасқан түркі тіліне, ЭДет-ғүрпына, салт-санасына көшіп, XIV ғ. өзінде-
ақ толық түркіленіп кетеді. Бірақ бүл кезде бүрынғы екі үлкен Расаның
/нәсілдің/ байырғы еуропеидтік және кейін қосыҒан м°Ңғолоидтық нәсілдердің
күрделі араласу нәтижеДе қазіргі қазақ халқы қүрамының /антропологиялық
этникалық және лингвистикалық негізде/ бірыңғай тұтас қосындысы /қорытпасы/
келіп шығады.
Алайда, бүкіл Қазақстанның жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі тілінде
сөйлегенімен территориялық бөлінуге үшырап, Ақ Орда, Моғол, Әбілхайыр,
Ноғай, Көшім хандықтарының қол астында өмір сүріп жатты. Олар сая-си,
мәдени және экономикалық жағынан бытыраңқы бол-ды. Атақты "92 баулы қыпшақ"
атты шежіреде көрсетілген бүл ру-тайпалардың барлығы кейін қазақ халқының
қүра-мына кірген.
ХІУ-ХУ ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан, Ақ
Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан
феодалдық со-ғыстар мен тартыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара
бірігу, топтасуға үмтылу процестері барған сайын белең алды. Қазақстанның
ежелгі тайпалары өз мекендері-нің тарихи-жағрафиялық, экономикалық және
саяси оқша-улануының тарихи қалыптасқан жағдайларына /түрлі тай-палық
одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге кіруі/ байланысты этникалық
жағынан біртүтастық пен бүтіндікке үмтыла отырып, үш негізгі этникалық -
шаруашылық то-пқа бөлінді. Яғни, жағрафиялық жағдайына байланысты үш жүз
қалыптасты. Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз. ¥лы жүздің орталығы - Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан, Орта жүздің орталығы - Орталық Қазақстанда және Кіші
жүздің орта-лығы - Батыс Қазақстанда болды.
¥лы жүз Сырдариядан бастап Жетісу жерін түгел жай-лайды. Оның қүрамына
үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты,
жалайыр, шанышқы-лы, қатаған, т.б. ру-тайпалар кіреді. Орта жүз Орталык
Қазақстан аудандары мен Солтүстік-Шығыс Қазақстаннын бір бөлігін қоныс
етеді. Оның қүрамында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей, уақ, тарақты
тайпа-рулары бар. Кіші жүздің мекені - Сырдарияның төменгі жағы, Арал
теңізінің жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлігі. Оның қүрамындағы
тайпалар одағы - Әлімүлы /қарасақал, қаракесек, кете, төртқара, шемекей,
шекті/; Байүлы /адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, есентемір,
қызылқүрт, шеркеш, ысық, таз, масқар/; Жетіру /табын, тама, кердері,
жағалбайлы, кереит, телеу, рамадан/.
Жүздердің үйымдасқан уақыты, қалай қүрылғаны әлі жете зерттелмеген.
Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел билеудің әскери тәртіпке
негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда бір-бірімен
жауласып, өзара араздыққа ба-рьш көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп
тенгенде, казақ халкының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары, билері,
тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені бірігіп
шешіп отырған. Жоңғарларға кар-сы соғыста солай болды. Қазақтар үш жүздің
бірлігін қадірлеп, қастерлеп келе жатқан халық. Төле бидің "Жүзге
бөлінгеннің жүзі күйсін" - деуі де осыдан.
Мүндай үштіктің шығуына, бір жағынан, Ақ Орда, Но-ғай Ордасы және
Әбілхайыр хандығының қүрылуы, Мо-ғолстанның оқшаулануы түрік және
түріктенген моңғол тай-паларының қазақ халқы больтп бүрынғыдан да жедел әрі
топтасу процесінің күш алуы комектесті. Екінші жағынан, қазақ тайпаларының
феодалдык мемлекеттердің бұл жүйесінде үзақ болуы қазақ халқының үш
этникалық тар-мақ, үш жүз болып қалыптасуын негіздеді.
Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде топтасқан,
өз шекарасында экономикалық жағы-нан оқшауланған еді. Олардың тілі,
материалдық тұрмыс-мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ. Жалпы алғанда, XV ғасыр қар-саңында бүл тайпалар
түрік тектес халық болып топтасты да, кейінірек "қазақ" деген этникалық
ортақ атауға ие бол-ды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен аяқтал-
Ды. Бірақ бүл процесс кейбір себептермен байланысты кешеуілдеп барып іске
асты. Оған қазақ халқының этника-лық қүрамына кірген тайпалардың бірнеше
мемлекет қүра-мына енгені, кейбір жеке тарихи қалыптаскан бөлшектердің
бытыраңқылығы себеп болды. ХІУ-ХУ ғғ. көптеген жүрттың көшіп-қонып,
сапырылысуы орын алды. Мәселен, Темірдің соғыстары кезінде моғол топтары
Жетісудан Орта Азияға қоныс аударады. Әбілхайыр түсында оған Моғол-станнан
калучи және бүлғашы тайпалары кошіп келеді. Бір кездері керейлер Жетісудан
Орта жүзге кетіп қалады, маң-ғыт-ноғайлар батыстан Сырдария бойына ауып
келеді.
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XIV-XV ғасырларда орын
алған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды
қоғамдық құбы-лыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің эко-
номикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы
негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың ершуі,
әлеуметтік қай-шылықтардың үдеуі XV ғасырдың екінші жартысында бүл
мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Дешті Қыпшақ жеріндегі көшпелі еңбекшілер бүқарасы феодалдық
қанаудың күшеюіне, соғыстар мен тартыстар-дың өршуіне, хандар мен
феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударумен жауап берді. Сөйтіп,
XV ғасырдың 50-70 жылдары арасында Әбілхайыр хандығынан Жетісу-дың Шу мен
Талас өзендерінің жазығына 200 мыңдай адам көшіп келді. Бүл кезде Жетісуды
билеп отырған Моғол-стан ханы Есенбүғы (1434-1462) казақтардың мүнда қоныс
аударуына қарсы болмады. Өйткені оның да өз есебі бар еді. Есенбүғы қазақ
ру-тайпаларын өзінің ішкі және сыр-тқы саясатында, атап айтқанда, Әбілхайыр
хандығына және Шығыстан күшейіп келе жатқан ойраттар шапқыншылы-ғына қарсы
күресте, сондай-ақ хандықтың өз ішіндегі фео-далдық алауыздықпен талас-
тартысты тоқтату үшін пайда-лануды көздеді. Ал қазақтардың Жетісу жеріне
қоныс ауда-руының басты бір себебі, Әбілхайырдың қол астында қана-ушылықтың
күшеюі болса, екінші бір себебі, оларды Шы-ңғыс әулетінен шыққан Керей мен
Жәнібек сүлтандардың жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес
мемлекетін қүру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз
ету жолындағы қадамы мен қызметі өзінің ықпалын тигізді. Олардың халық
қолдаған дербес мемлекет қүру саясатының нәтижесінде Жетісудағы рулар мен
тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Бүл арада түңғыш казақ
хандығын құруға Керей мен Жәнібек сүлтандардың сіңірген еңбегін көрсете
отырып, олардың саясатты кәсіп деп түсінген, жасынан қоғамдық-әлеуметтік
өмірдің бағыт-бағдарын ойластырып, халық, ел тағдырына байланысты шешім
қабылдап үйренген хандар-Дың отбасында өскен адамдар екенін айта кеткен
жөн. Жәнібек қазақ хандығының түңғыш шанырағын көтерген Барақ ханның үлы,
ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың
дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғ-
астыруы, әрине, табиғи құбылыс.
Бұл кезде жаңадан кұрылған Қазақ хандығының алдын-да тарихи үш үлкен
міндеттурщл. Біріншіден, жаңа қоныс-танған аймақта бұрыннан Дешті-Қыпшақ
даласында қалып-тасқан дағдылы мал жайылымдарын қалпына келтіру. Екі-
ншіден, "¥лы Жібек жолы" бойында орналасқан ірі қолө-нер-сауда орталықтары
- Сығнақ, Созақ, Сауран, Отырар, Ясы (Түркістан) және т.б. қалаларды қазақ
хандығына қара-ту. Үшіншіден, бытырап жүрген қазақ ру-тайпаларын бір
орталыққа біріктіріп, қазақтың этникалық территориясын қалыптастыру.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды /1458-1473 жж./. Одан кейін
қазақ ханы болып Жәнібек сайлан-ды /1473-1480 жж./. Бүлардың түсында
Жетісудың қазақ рулары мен тайпалары 1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бүғы
өлгеннен кейін, ондағы феодалдық тартыстардың күшеюіне байланысты, езара
ынтымақтықты нығайта түсуге күш қосты. Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан
жерінен бірқатар рулардың ауа көшіп, Жәнібек пен Керейдің кол астына келуі
Қазақ хандығын бүрынғыдан да күшейтті. Бүлар жаңадан қүрылған Қазақ
хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери саяси күш-қуатын
арт-тыра түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шық-қан сүлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты
билеу жолын-у дағы күресіне қосылды. Бүл күрес 1468 жылы ӘбілхайырІ
өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Оның елінде қиян-кескі қырқыс басталып,
халық ыдырай бастады. Мүны қазақ хані дары Керей мен Жәнібек тиімді
пайдаланды. Олар бүдан 12 жыл бүрын өздері көшіп кеткен ата қонысы Дешті
Қып-шаққа қайта оралды. Сөйтіп, Әбілхайыр ханның мүрагер-леріне қарсы күрес
жүргізді. Бүл күрестің барысында Әбіл-қайыр ханның орнына отырған мүрагер
баласы Шайх Хай-дар өлтірілді. Әбілхайыр ханның немерелері Мүхаммед Шайбани
мен Махмүд сүлтан Астраханға барып паналады. Күресте жеңіске жеткен Қазақ
хандары 40 жыл Әбілхайыр билеген Дешті Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі
тай-паларды езіне қосып алды. Қазақ хандығының жері едәуір кеңейді.
Бекіту сұрақтар
1.Қазақ халқының қалыптасу кезеңдері.
2.Қазақ хандығының құрылуы.
3.«Моғолстан», «Өзбекстан», «Қазақстан» атауларының шығуы және дамуы
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарих
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
6. Ақынжанов. М.Б. Қазақстанның тегі туралы. А., 1957.
7. М. Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
8. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет. А., 1993.
9. М.Х. Дулати. Ұмытылмас есімдер. А., 1994.
10. ХҮ ғ. соңы – ХҮІ ғ. БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
Дәріс мақсаты. Қазақ хандығының саяси тарихы қарастырылады. Керей мен
Жәнібек, олардан кейін Бүрындық Шығыс пен Батыс арасындағы сауда жолының
үстіне орнаған Сыр-дария жағасындағы қалалар үшін күрес жүргізуі жан-жақты
талданады.
Сырдария бойындағы қалалар Сығнақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркістан) т.б.
қалаларды Қазақ хандығына қарату үшін бітіспес күрес жүргізді. Сырдария
бойындағы қалалар үшін соғыс Әбілхайырдың немересі Мүхаммед Шайбани ханмен
отыз жылдан астам уақытқа созылды. Өйткені Мүхаммед Шай-бани Астрахань
қоршауынан кашып шығып, Түркістан ай-мағына келді. Мүнда ол өзінің билігін
жүргізіп отырған Әмір Темір түқымынан шыққан Мүхаммед Мәзит тархан-ды
паналады. Ол Қазақ хандығына қарсы Мүхаммед Шай-баниды айдап салу мақсатын
көздеді. Бірақ бүдан ештеме шықпады. 1470 жылы қыста қазақ ханы Керей
әскерлерімен Түркістанға шабуыл жасады. Ал Жәнібектің үлкен баласы Махмүд
сүлтан Созақ қаласын бағындырды, екінші баласы Еренжі Сауранды иемденді.
Сауран түбінде соққы жеген Мүхаммед Шайбани Бүхараға қашты.
1472 жылы Мүхаммед Шайбани Түркістанға қайта ора-лып, Ноғай Ордасының
әмірі Мүса мырзаның көмегімен Аркок бекінісі мен Сығнақ қаласын басып алды.
Бүл уақыт-ша жеңіс еді. Бүрындық сүлтан мен Махмүд сүлтан баста-ған
қазақтың біріккен жасақтары Қаратаудағы Соғүнлық асуында Мүхаммед
Шайбанидің әскерлерін талқандады. Бүрындық сүлтан Сығнақ қаласын қайтарып
алды. Бүл со-ғыста күйрей жеңілген Мүхаммед Шайбани Маңғыстауға қашты.
Сырдария жағасындағы калалар қайтадан Қазақ хан-дығына өтті.
Бүл кезде Қазак хандығына Мүхаммед Шайбанимен қатар Моғолстан ханы Жүніс
және Орта Азия жерінде билік етіп түрған Әмір Темір әулетімен де күрес
жүргізуге тура келді. Өйткені бүларда Сырдария жағасындағы маңызды сауда
орталықтарын ездеріне қаратып алуды көздеді. 1482-1485 жж. Моғолстан ханы
Жүніс әскерлерімен Ташкент пен Сайрам қалаларын басып алды. Ал XVI ғ.
басында Моғолстан билеушісі Жүністің баласы Сүлтан Махмүд хан Отырар
қаласын басып алып, оны Мүхаммед Шайбаниға берді. Моғолстан ханының
қолдауына сүйеніп және Оты-Рарға ие болған Мүхаммед Шайбани тағы да Сауран
мен Ясы (Түркістан) қалаларына шабуыл жасап, басып алды.
ХҮғасырдың соңында қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая
түсті. Өз тұсында "жерді біріктіру" пРоцесін жедел жүзеге асырып, неғұрлым
көзге түскен казақ Хандарының бірі - Жәнібек ханның үлы Қасым. (Туған Жылы
1445 ж.). Іс жүзінде Қасым хан елді Бүрындық кезі-нДе-ақ басқара бастады.
Қасым ханның басқаруынан бастап елде билік жүргізу тек Жәнібек үрпақтарының
қолыня көшті. Қасым ханның түсында /1511-1523 жж. билік қүрған/ қазақ
хандығының саяси және экономикалық жағдайы жан-жақты нығая түсті. Ол феодал
ақсүйектердің қарсылығына тойтарыс беріп, әскери күштерді нығайтты, өз
билігіндегі жерлерді кеңейтті. Қасым хан билік қүрған кезде қазақ ха-лқы
өзінің осы күнгі мекен түрағының негізгі аймақтарын біріктірді. Хандықтың
шекарасы батыста Жайыққа, оңтүс-тік-батыста Сырдың оң бойындағы бірсыпыра
қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақ-тардың жайлау
қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шы-ғыста оған Жетісудың көп бөлігі /Шу,
Талас, Қаратал, Іле өлкелері/ қарады. Қасым ханның түсында Орта Азия, Еділ
бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалып, Орыс мемлекетімен
қатынас қалыптасты. Қазақ ханды-ғымен елшілік байланыс орнатқан алғашқы
мемлекеттер-дің бірі - үлы князь III Василий /1505-1533 жж./ билік
жүргізген кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Осы түста қазақ-тар өз алдына
дербес халық ретінде батыс Еуропаға мәлім болды.
Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жа-рыққа шығарады. Бүл заң
қазақ арасында бүрыннан қалып-тасқан әдет-ғүрып ережелері негізінде
жасалды. Заң сол кезде мүсылман елдерінде жаппай қолданып жүрген ислам
дінінің /шариғат/ заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы
заң болды. Соның үшін ол Қасым хан-ның атымен байланыстырылып «Қасым ханның
қасқа жолы» деп аталды. Бүл заңға кірген ережелер:
1. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері)
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, үрлык қылмыстарына жаза).
Әскери заң (қосын қүру, аламан міндеті, қара қазан, ердің қүны, түлпар ат).
Елшілік жоралары (майтадмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
5. Жүртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, түтқауылдардын
міндеті.)
"Қасым ханның қасқа жолының" қазақ феодалдык қоғамын нығайтуда үлкен
маңызы болды. Қазақ хандығының күшеюі және оның территориясы-нын кеңеюі
Орта Азиядағы Мәуеренахрды билеген Шай-бани тұқымдарын қатты састырды. Олар
қазақтардың Мәу-еренахрға басып кіруінен қорықты. Жергілікті халықтың
Щайбани әулетінің билеушілеріне наразылығын пайдала-нып, мүндағы өкімет
билігін тартып алады деп қауіптенді. Сондықтан Мәуеренахр билеушісі
Мұхаммед Шайбани казақтарды барынша әлсірету үшін ең әулі экономикалық
қыспаққа алу саясатын жүргізді. Осы саясат бойынша Мүхаммед Шайбани өзінің
қарауындағы жерде түратын ха-лықтың қазақ саудагерлерімен сауда жасауына
тыйым са-лып, Мәуеренахрға келген қазақ саудагерлерін тонауға бүйрық берді.
Мүхаммед Шайбани Қазақ хандығына эко-номикалық қыспақ жасау мен қатар, оның
жеріне бірнеше рет тонаушылық жорықтарын да үйымдастырды.
Атап айтқанда, 1503-1504 жылдары Мүхаммед Шайба-ни қалың қолды бастап
Түркістан аймағына жорық жаса-ды, оның солтүстік шекарасына дейін жетіп,
жергілікті ха-лықты тонап, талан-таражға салды. 1505-1506 жылдары мындаған
әскери жасақты бастап ол тағы да жорыққа ат-танды. Түркістан аймағы арқылы
Қазақ хандығының жері-не жетті. Сығнақ қаласын айналып өтіп, Сыр бойндағы
қазақтардың қысқы қоныстарының орталығы Қара-Абда-лға дейін жетті. Бұл жолы
да Шайбани әскерлері қазақтар-ды қирата шауып, қыруар мал-мүліктерін
тонады. Әсіресе, Жәнібек ханның баласы Жаныш сүлтанның үлысы ерекше талан-
таражға түсті. Осыдан кейін Мүхаммед Шайбанидан кек алу үшін, Жаныш
сүлтанның үлы Ахмет 1508 жылы 50 мың жасақ жинап, Мәуеренахрға қарсы жорық
жасады. Шайбанилардың орталық қалалары Самарқан мен Бүхараға шабуылдап, бүл
қалалардың төңірегіндегі қыстақтарды ой-рандады. Бүған жауап ретінде
Мүхаммед Шайбани қазақ-тарға қарсы үшінші жорығына шықты. 1509 жылы қалың
Қолмен аттанып, Аркек, Үзгент және Ясы (Түркістан) қала-ларын басып етіп,
тағы да Сыр бойындағы қазақ қыстаула-Рьіның орталығы Қара-Абдалға жетті.
Мүндағы Жаныш сҰлтанның жасақтары түтқиылдан жасалған шабуылдан кҮйрей
жеңілді. Шайқастардың барысында Жаныш сүлтан-иың баласы Ахмет қаза тапты.
Жеңіліске үшыраған қазақтар Үрындық ханның Дешті-Қыпшақтағы ордасына қашты.
Бекіту сұрақтары
1.Алғашқы қазақ хандары.
2.Қазақ хандығының нығаюы (ХҮ ғ. соңы – ХҮІ ғ. басы).
3.Қазақ хандығының өрлеуі. Қасым хан (1511-1521 жж.)
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., +
1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарих
11. ХҮІ ғ. 20-70 жж. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
Дәріс мақсаты. ХҮІ-ғ.20-жылдары Қасым қайтыс болған соң Жошы
ұрпағының өзара талас-тартысы Қазақ хандығын біраз әлсіретті.Өзбектер мен
монғол билеушілері қазақтарға қарсы одақ құруы және қазақ хандығы жерінің
тұтастығы үшін жүргізгенқазақ хандарының саясаты.
Қазақ ханы Тақыр (1523-1533) Ноғай Ордасымен қақтығысып жеңіліс
тапты, Сырдариялық қалаларды қайтарып алу әрекеті де сәтсіз болды. Ішкі
талас-тартыста жеңіліс тапқан Тақыр Жетісуға қашып барып, Моғолстан ханы
Сұлтан Саидке қарсы қырғыздармен одақ жасасты.
ХҮІ-ғ.екінші ширегінде қазақ хандарының саяси әрекеті негізінен
қырғыздармен одақтасып, Моғолдар мен Ойраттарға қарсы жүргізіп жатқан
Оңтүстік Шығысына және Ноғайлармен, башқұрттармен, татарлармен ара-қатынасы
қиын күрмеуге айналған батысы мен солтүстігіне ауысқан еді.
Бұл бағыттарда көрнекті қазақ ханы Хақназар (1538-1580жж.) табысты
саясат жүргізді.Ол ойраттар мен Моғолстан ханы Әбдірашитке қарсы шығып,
Жетісудың Шығысы мен Оңтүстігіндегі жерлерді қорғап қалды.
Хақназар Оңтүстіктегі иелігін кеңейтіп, сауда, өнеркәсіп және
егіншілік орталықтарына жол ашуға ұмтылды. Бірақ Хақназар хан көп ұзамай
қаза тапты.Қазақ билеушілерінің қарамағында Ұлытаудан Оңтүстікке қарайғы
Сарысу бойы, Солтүстік Арал маңы, Қаратау, Батыс Жетісу аумағы ғана қалған
кезде болды.
Бекіту сұрақтар
1.Хақназар хандығы жері, саяси тарихы
2.ХҮІ ғ. 30-40 жж. Қазақ хандығы
3.ХҮІ ғ. екінші жартысындағы Қазақ хандығы
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарих
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
6. Асфендияров С. История Казахстана А., 1993
7.Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992.
12. ХҮІ ғ. СОҢЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
Дәріс мақсаты. Қазақ ханы болып, Жәнібектің ұрпағы Шығай сайланды.Ол
екі-ақ жыл билік құрды. Шығай Өзбек ханы Абдаллахтың жүргізген саясаты
қаралады. Абдаллах Сырдария қалаларын бағындаруы, қазақ билеушілерінің
қазақ жерінің тұтастығын сақтаудағы қызметін талдау.
Қазақ хандығына Сырдария қалаларын өз қолдарына алып, сол арқылы
хандықты күшейту қажет болды.
1586-жылы Шығайдың ұлы Тәуекел Түркістанның біраз қалаларын өзіне
бағындырып, Ташкентке қол созды.1586-1594жж. аралығында ол өзге
сұлтандармен хан тағына таласып, біраз уақытын соған жұмсады, ақыры
хандыққа қол жеткізген еді. Өзбек ханына қарсы күресте әскери одақтас ету
үшін ол Мәскеумен қарым – қатынасын оң жолға қойды. Сөйтіп 1598-жылы Орта
Азияға жаңа жорық жасады. Сырдария бойындағы қалаларды қайтарып алу жолында
сәтті ұрыстар жүргізген Тәуекел бір ұрыста ауыр жараланып, Тәшкентте
қайтыс болды.
Шығайдың тағы бір ұлы Есімнің билігі тұсында (1598-1628) Қазақ
хандығы барлық қалаларымен қоса Түркістанды, Ташкентті қайтарып алды және
біраз уақытқа дейін Ферғананы да қарамағында ұстады.
Бекіту сұрақтары
1.Қазақ хандығы және Ноғай Ордасы
2.ХҮІІ ғ. алғашқы отызындағы Қазақ хандығы.
3. Тәуекел хан тұсындағы Қазақ хандығы
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарих
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
6. Асфендияров С. История Казахстана А., 1993
1. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992.
13. ХҮІІ ғ.БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
Дәріс мақсаты. ХҮІІ ғ. бірінші жартысындағы Қазақ хандығын Есім
ханның есімімен байланыстырамыз.Осы кезеңде негізінен Қазақ хандығының
территориялық кеңею кезеңі деп те атауға болады. Есім хан тұсында ескі
қайшылық тұтанып қазақ-ойрат қатынастары шиеленісе түседі.
Қазақ хандарының Оңтүстік Қазақстандағы отырықшы-егіншілік аймақтар
қазақ мемлекетінің жері болып есептелді.
Ұзаққа созылған соғыстан жергілікті халық көп зардап шекті, қала
шаруашылығ құлдырап , суландыру жүйесі істен шықты.Егіншілік жерлер өте
тарылған еді. Әскери қимыл мен жаудың тонаушылық жорықтары сауданы
күзелтіп, даладағы малшы аудандардың да экономикалық жағдайын ауырлатты.
XVII ғасырдың біріғіші жартысында ойраттар мен қазақ-тардың арасындағы
әскери қактығыстар жиілей түсті. Ой-рат феодалдарының Шығыс Моңғолияға
қарсы ойдағыдай жүргізген соғыстары олардың күшін нығайтты. XVI ғасыр-ДЬ'Ң
аяқ шенінде ойраттар басты-басты төрт тайпалық оірлестіктен қүралды. Олар:
Тарбағатайдан Шығысқа карай өҢ'Рді алып жатқан торғауыттар, Ертістің
жоғарғы ағысын "оилай қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының
ТөҢірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жа-ғыңдағы шоростар еді.
Қазақ және ойрат әміршілерінің арасында жайылымдык ерлер үшін ірі
қақтығыстар XV ғасырдың езінде басталған болатын. XVI ғасырдың аяғында
ойраттардың шағьің бір бөлігі сәтсіз шабуылдан кейін қазақ ханы Тәуекелге
бағынышты болып шықты. 1635 жылы қоңтайшы Батур. дың бастауымен Жоңғар
хандығы құрылды. Осыдан соң, егер XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың
басында қазақ хандығына бытыраңқы ойрат тайпалары қарсы болса, XVII
ғасырдың екінші ширегінде күштердің ара салмағы жоңғ-ар тайпаларының
пайдасына өзгере бастады.
Бекіту сұрақтар
1.ХҮІ-ХҮІІ ғғ. қазақ-ойрат қарым-қатынастары.
2.ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ-орыс қарым-қатынастары.
3.ХҮІІ ғ. соңындағы Қазақ хандығыХҮІ-ХҮІІ ғғ.
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарих
5. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
6. Асфендияров С. История Казахстана А., 1993
2. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992.
15. ХҮ – ХҮІІғ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Дәріс мақсаты. ХҮ ғ. ортасы – ХҮІІғ. Қазақстанның шаруашылығы көшпелі
және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды.Негізінен қой, сиыр, түйе
өсірді.Ғасырлар бойы қалыптасқан мал шаруашылығын жетілдіру үстінде болды.
Қазақтардың киіз үиімен құрал жабдықтары көшпелі тұрмысқа , мал өнімдерін
өңдеуге бейімделген. ХҮ ғ. ортасы – ХҮІІғ. Бұрынғыға қарағанда қолдан суару
өріс алып, дами түсті.Бұл ғасырларда қазақ халқының өзіндік мәдениеті
қалыптасты.
Сығанақ пен Саурандағы, Иасы мен Отырардағы , Сарайшықтағы Жәнібек
пен Қасым хан кесенелері , Ұлытаудағы Қазанғап, т.б. мазарлар сияқты сәулет
өнері кешендері қайталанбас ерекшелігімен, мәнерлерімен бір – біріне
ұқсамайды.Осы ғасырларда қазақтардың халық ауыз әдебиеті кеңінен өркендеді.
«Қобыланды батыр» т.б. сынды әр-түрлі батырлық эпостар дүниеге келді. Қазақ
ауыз әдебиетінің өкілдері : Шалкиіз жырау, Доспамбет жырау т.б. есімдері де
халық аузында сақталып қалды.
Бұл кезеңдерде қазақ даласында ислам кеңінен қанат жайды.
Бекіту сұрақтары
1.ХҮ-ХҮІІ ғғ. қала мәдениеті, сауда және ақша айналымы.
2.ХҮ-ХҮ11 ғғ. қалалар, сауда және ақша айналымы.
3.ХҮ-ХҮ11 ғғ. Қазақстан мәдениеті.
Әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.
3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарих
5. Байпаков. К.М, Нуржанов А.Ұлы Жібек жолы және Ортағасырлық Қазақстан.
А., 1992.
6. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.
7. Асфендияров С. История Казахстана А., 1993
3. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992.
Семинар сабақтарының мазмұны және әдістемелік кеңестер.
№ 1 -2 тақырып. Түркі тайпалары туралы тарихи деректер.
Мақсаты:
Жоспары:1. Түркі тайпалары туралы алғашқы тарихи мәліметтер.
2. Көне түркі жазаба деректерінің маңызы
3.Түркі державасының құрылуы, территориясы туралы тарихи деректер.
4. Түркі тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы және мәдениеті,
діні, әскери iсі және өнepi туралы тарихи деректер.
.
Тапсырмалар:
1. Кітапханасының катологімен танысыңдар.
2. оқыған материал бойынша терминологиялық сөздік пен хронологиялық кесте
құрыңдар.
Әдістемелік нұсқау:
Ұсынылған әдебиеттердегі материалдарды конспектілей отырып, терминдерге
назар аударыңдар, олардың мағынасын түсіндіріңдер. Сабаққа дайындалу
барысында өзіндік жұмысқа арналған әдістемелік жалпы нұсқауды жақсылап
оқыңыздар.
Негізгі әдебиеттер: 9, 15, 17, 42, 43, 71.
Қосымша әдебиеттер: 4, 5, 6, 8, 17.
№ 3-4 тақырып. Түpкі қағанаты.
Мақсаты:
Жоспары
1. Tүpiк тайпалық одағының нығаюы.
2. Түркі қағанатының құрылуы.
3. Түркі қағанатының ішкі және сыртқы саясаты.
4. Түркі қағанатының Батыс және Шығыс түрік қағанатына бөлену.
Тапсырмалар:
1. Бумын қаған. Муған-қағанның билігіне кезеңіне сипаттама беру.
2. оқыған материал бойынша терминологиялық сөздік пен хронологиялық кесте
құрыңдар.
Әдістемелік нұсқау:
Шаруашылық, салық, мемлекеттік құрылым, мәдениет принцип бойынша
материалдарды жинақтандар. Деректердегі материалдың сенімділігіне назар
аударыңдар.
Негізгі әдебиеттер: 10, 17, 38, 39, 40, 44, 45.
Қосымша әдебиеттер: 35, 58, 62, 63, 69.
№ 5-6 тақырып. Батыс түpiк қағанаты.
Мақсаты:
Жоспары 1. Батыс түрік қағанатының қалыптасуы.
2. Мем лекеттік құрылысы.
3. Түріктердің шаруашылығы, тұрмысы, діні.
4. Түрік жазба ескерткіштері.
5. Күлтегін, Білге-қаған, Тоныкөк ескерткіштері.
Тапсырмалар:
1. Көрсетілген әдебиеттер бойынша тақ мұрагерлігі және мемлекеттік биліктің
тұжырымдарын қарастырыңдар.
2. Деректердегі тақырыпқа қатысты материалдың салыстыру.
Әдістемелік нұсқау:
Берілген сұрақтарды қарастыру барысында ұсынылған әдебиеттер бойынша
берілген материалды конспектілеңдер. Іскерлік ойындар үшін бірнеше
тақырыптарды жазбаша дайындау және негіздеу.
Негізгі әдебиеттер: 10, 17, 38, 39, 40, 44, 45.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 7 тақырып. Eкiншi Шығыс түpiк қағанаты.
Мақсаты:
Жоспары 1. Саяси тарихы.
2. Жаулап алушылық жорықтары.
3. Шығыс түрік қағанатының әлсіреуі.
4. Түркілердің тілі, жазуы, жазба ерекшеліктері.
5. Түріктердің қол астындағы басмылдар, ұйғырлар және қарлұқтардың
көтерілуі.
Тапсырмалар:
1. Ұсынылған әдебиеттер бойынша тақ мұрагерлігі және мемлекеттік биліктің
тұжырымдарының негізгі тұстарын қарастырыңдар:
2. қарастырылған құжаттардың ерекшеліктерін салыстырыңдар.
Әдістемелік нұсқау:
Тақырып бойынша ұсынылған материалдар мен деректерді оқу барысында олардың
ақпараттылығын, объективтілігін айқындаңыздар.
Негізгі әдебиеттер: 10, 17, 38, 39, 40, 44, 45.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 8 тақырып. Түргеш қағанаты.
Мақсаты:
Жоспары 1. Түргеш қағанатының құрылуы.
2. Түргеш қағанатының ішкі және сыртқы саясаты.
3. «Қара» және «сары» түргештердің күpeci.
4. Қағанаттың әлсіреуі.
5. түргештер «тухси» деген атаумен қарлұқ мемлекеттінің құрамында
Тапсырмалар:
1. Ұсынылған әдебиеттер бойынша материалды конспектілеу.
2. Терминдерді түсіндіру, оның пайда болған тарихын анықтау.
Әдістемелік нұсқау:
СӨЖ-ге арналған ұсыныстар бойынша барлық материалдарды конспектілеу.
Негізгі әдебиеттер: 10, 12, 17, 38, 39, 40, 44, 45, 51, 80.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 9 тақырып . Орта Азия мен Қазақстанды моңғолдардың жаулап алуы.
Мақсаты:
Жоспары 1. Орта Азия мен Қазақстан моңғол шапқыншылығы қарсаңында.
2. Шыңғыс ханның моңғол империясын құруы.
3. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан және Дешті-Қыпшақ жері Шыңғысхан ұлдары
ұлысының құрамында.
4. Жошы ұлысының нығаюы және Алтын Орданың құрылуы.
5. Алтын Орданың территориясы мен этникалық құрамы. Саяси құрылысы.
6. Экономикасы және мәдениеті.
Тапсырмалар:
1. Ұсынылған деректердің сипатын анықтау.
2. Деректердегі ақпараттардың сипаты туралы кесте жасау (шаруашылығы,
мемлекеттік басқару, тұрмыс, мәдениет).
Әдістемелік нұсқау:
Тақырып материалдарын қарастыру барысында, материалдарды пайдалана отырып
реферат дайындау және моңғол шапқыншылығы үрдісіне аударыңдар, тақырыпқа
қатысты деректердің жазылу мақсатын айқындау.
Негізгі әдебиеттер: 8, 16, 18, 29, 37, 47, 58, 66, 93.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 9, 13, 16, 18.
№ 10 тақырып. Алтын Орда мен Моғолстанның ыдырауы.
Мақсаты:
Жоспары 1. «Өзбек», «ноғайлы» және «моғол» суперэтностары.
2. Алтын Орда және Моғолстан территориясындағы этникалық процестер.
3. Алтын Орданың ыдырауы.
4. Моғолстанның ыдырауы.
Тапсырмалар:
1. Этностық атаулардың деректердегі көрінісін салыстыру.
2. Алтын Орда мен Моғолстанның шаруашылығы, мемлекеттік басқару, тұрмыс,
мәдениетін салыстыра талдау.
Әдістемелік нұсқау:
Тақырып материалдарын қарастыру барысында, материалды баяндаған тілге назар
аударыңдар, деректердің жазылу мақсатын айқындау және бұл мақсат мазмұнына
әсері бар екендігін анықтау.
Негізгі әдебиеттер: 8, 16, 17, 18, 25, 29, 47, 51, 57.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 9, 13, 16.
№ 11-12 тақырып. Әбілқайыр, Ноғай және Қазан, Сібір хандықтары
Мақсаты:
Жоспары 1. Әбілқайыр хандығы және оның ішкі сыртқы саясаты.
2. Ноғай хандығы және оның ішкі сыртқы саясаты.
3.Қазан, Сібір хандықтары және оның ішкі сыртқы саясаты.
Тапсырмалар:
1. Аталған хандықтардың саяси құрылымын салыстыру арқылы ұқсастықтар мен
ерекшеліктерді айұқындаңыздар.
2. шаруашылығы, мемлекеттік басқару, тұрмыс, мәдениетін қарастырыңыз.
3. Тақырып бойынша терминологиялық сөздік құрау және хронологиялық кесте
жасау.
Әдістемелік нұсқау:
Ұсынылған сұрақтарды қарастыру барысында материалдардан билік мәселесі,
этникалық құрамы және территориялық аумағына назар аудару.
Негізгі әдебиеттер: 6, 18, 45, 47, 48, 66, 72.
Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 4.
Тапсырмалар:
1. оқытылған деректердің сипатын анықтау.
2. деректердегі ақпараттардың сипаты туралы кесте жасау (шаруашылығы,
мемлекеттік басқару, тұрмыс, мәдениет).
Әдістемелік нұсқау:
Тақырып материалдарын қарастыру барысында, материалды баяндаған тілге назар
аударыңдар, деректердің жазылу мақсатын айқындау және бұл мақсат мазмұнына
әсері бар екендігін анықтау.
Негізгі әдебиеттер: 10, 12, 17, 39, 40, 44, 45, 51, 57, 80, 104.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 13-14 тақырып. XV-XVII ғғ. Қазақ хандығы.
Мақсаты:
Жоспары 1. Қазақ хандығының құрылуы.
2. Қазақ хандығы туралы жазба деректер.
2. Қазақ жерлерінің этникалық шекарасының бeкiтiлyi.
3. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясаты.
4. Хақназар хан тұсындағы Қазақ хандығы.
5. Шығай, Тәекел хан тұсындағы қазақ хандықтары
Тапсырмалар:
1. Қазақ хандары династиясының шығуы туралы материалдарды топтастыру.
2. Бұрындық, Қасым, Хақ-Назар, Шығай, Тәуекел хандардың билігін салыстыру.
3. Қазақ хандығының Өзбек хандығымен, Моғолстанмен, қырғыздармен,
жоңғарлармен ара қатынасын қарастыру.
Әдістемелік нұсқау:
Қазақтар мен қазақ хандары туралы Фазлаллах ибн Рузбихан, Мирза Махмуд
Хайдар, Қадырғали бидің еңбектерінің маңызына баға беріңіздер. XVI-XVIІ ғғ.
басындағы қазақ хандығы билігін міндетті түрде оқыңып талдау жасаңыздар.
Негізгі әдебиеттер: 10, 11, 13, 16, 17, 18, 22, 25, 27, 39, 40.
Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 9.
№ 15 тақырып. XV11-XVIII ғғ. Қазақ хандығы.
Мақсаты:
Жоспары
1. Есім хан тұсындағы қазақ хандығы. Қазақ хандығының ішкі және сыртқы
саясаты.
2. .Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығы. Қазақ хандығының ішкі және сыртқы
саясаты
3. Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Тапсырмалар:
1. Қазақ хандары династиясының шығуы туралы материалдарды топтастыру.
2. . Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығы. Қазақ хандығының ішкі және сыртқы
саясаты.
2. Қазақ хандарының билігін салыстыру.
3. Қазақ хандығыныңРесей мемлекетімен, Жоңғарлармен ара қатынасын
қарастыру.
Әдістемелік нұсқау:
Қазақтар мен қазақ хандары туралы Фазлаллах ибн Рузбихан, Мирза Махмуд
Хайдар, Қадырғали бидің еңбектерінің маңызына баға беріңіздер. XVII-XVIІI
ғғ. басындағы қазақ хандығы және Eciм хан, Жәңгір хан, Тәуке ханның билігін
міндетті түрде оқыңып талдау жасаңыздар.
Негізгі әдебиеттер: 10, 11, 13, 16, 17, 18, 22, 25, 27, 39, 40.
Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 9.
Оқытушының жетекшілігімен игеретін студенттердің жұмыс жоспары
Өзіндік жұмыс аудиторлық сабақ ретінде өткізіледі және
студенттердің оқу жұмысының бір түрі болып табылады. Оқытушының
жетекшілігімен игерілетін жұмыстардың жоспары өзара байланысты логикалы екі
міндетті шешеді.
Деректер қоры мен арнайы әдебиеттер институт кітапханасында
бар.Көптеген қосымша әдебиеттер де жеткілікті. Оқытушы аудиторлық
сабақтарда студенттің пәннің өте қиын тақырыптарын игеруіне көмектеседі.
Екіншіден, оқытушы жеткілікті мөлшерде әдебиеттер бар тақырыптарды лекция
сабақтарынан әдейі алып тастайды. СОӨЖ-дің екінші функциясы бақылаушылық.
Оқытушы артта қалған, лекциялық және семинарлық сабақтарға қатыспаған
студенттермен белсенді жұмыс істейді.
№ 1-2 тақырып. Көне түркі жазуы ескерткіштері.
Тапсырмалар:
1. Түркі тайпалары туралы алғашқы тарихи мәліметтер.
2. Түркі державасының құрылуы, территориясы..
3. Түркілердің қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы және мәдениеті,
діні, әскери iсі және өнepi.
4. Мемлекеттік құрылысы.
5. Қазақ халқының этногенезіндегі түркі тайпаларының ролі.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектілерді тексеру. Тақырып бойынша студенттермен жеке әңгімелесу.
Әдістемелік нұсқау:
Ұсынылған тақырыптарды берілген әдебиеттер бойынша реферат дайындау
барысында ғұндардың қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы және мәдениеті,
діні, әскери iсі және өнepi баса назар аудару қажет. Тақырыпқа сәйкес
презинтация жасау.
Негізгі әдебиеттер: 9, 15, 17, 42, 43, 71.
Қосымша әдебиеттер: 4, 5, 6, 8, 17.
№ 3 тақырып. Түpкі қағанаты.
Тапсырмалар:
1. Түркілер туралы алғашқы мәліметтер, мекендеген территориясы.
2. Tүpiк тайпалық одағының нығаюы.
3. Түркі қағанатының құрылуы.
4. Түркі қағанатының ішкі және сыртқы саясаты.
5. Түркі қағанатының Батыс және Шығыс түрік қағанатына бөлену.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Оқыған материал бойынша әңгімелесу.
Әдістемелік нұсқау:
Сұрақтарды қарастыру барысында түркілердің саяси құрылымына, ішкі және
сыртқы саясаты басына назар аудару, берілген ақпараттардың объективтілігіне
назар аудару.
Негізгі әдебиеттер: 10, 17, 38, 39, 40, 44, 45.
Қосымша әдебиеттер: 35, 58, 62, 63, 69.
№ 4 тақырып. Батыс түpiк қағанаты.
Тапсырмалар:
1. Батыс түрік қағанатының қалыптасуы.
2. Мем лекеттік құрылысы.
3. Түріктердің шаруашылығы, тұрмысы, діні.
4. Түрік жазба ескерткіштері.
5. Күлтегін, Білге-қаған, Тоныкөк ескерткіштері.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Көрсетілген монографияларды талқылау.
Әдістемелік нұсқау:
Өзіндік жұмысына арналған әдістемелік нұсқауды басшылыққа ала отырып,
аннотация жазу. Аннотоциялар аудиторияда талқыланып, таныстырылады.
Талаптар: аннотоция жазылған монографиялардағы проблемалық мәселелерін
айқындау.
Негізгі әдебиеттер: 10, 17, 38, 39, 40, 44, 45.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 5 тақырып. Eкiншi Шығыс түpiк қағанаты.
Тапсырмалар:.
1. Саяси тарихы.
2. Жаулап алушылық жорықтары.
3. Шығыс түрік қағанатының әлсіреуі.
4. Түркілердің тілі, жазуы, жазба ерекшеліктері.
5. Түріктердің қол астындағы басмылдар, ұйғырлар және қарлұқтардың
көтерілуі.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Студентпен жеке әңгімелесе отырып, орындалған тапсырманы тексеру.
Әдістемелік нұсқау:
Сұрақтарды дайындағанда пайдаланған деректерге мінездеме беру (автор,
шыққан жылы, жазу мақсаты, дерек қандай хабар береді).
Негізгі әдебиеттер: 10, 17, 38, 39, 40, 44, 45.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 6 тақырып. Түргеш қағанаты.
Тапсырма:
1. Түргеш қағанатының құрылуы.
2. Түргеш қағанатының ішкі және сыртқы саясаты.
3. «Қара» және «сары» түргештердің күpeci.
4. Қағанаттың әлсіреуі.
5. түргештер «тухси» деген атаумен қарлұқ мемлекеттінің құрамында
ОСӨЖ өткізу түрі:
Тақырыпты ұсынылған әдебиеттер бойынша қарастырып, реферат дайындау
барысында ғұндардың қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы және мәдениеті,
діні, әскери iсі және өнepi баса назар аудару қажет.
Әдістемелік нұсқау:
СӨЖ-ге арналған әдістемелік нұсқаулар бойынша.
Негізгі әдебиеттер: 10, 12, 17, 38, 39, 40, 44, 45, 51, 80.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 7 тақырып. Ұйғыр қағанаты.
Тапсырма:
1. Ұйғырлар үстемдігінің орнауы.
2. Сыртқы саясаты.
3. Манихейлік - қағанаттың мемлекеттік діні.
4. Шаруашылығы, тұрмысы және мәдениеті.
5. Ұйғыр қағанаты қырғыздар шабуылдары нәтижесінде құлауы.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерді тексеру және студеттермен әңгіме жүргізу.
Әдістемелік нұсқау:
Ұсынылған әдебиеттерді алдыңғы әдістемелік нұсқауларға сәйкес
конспектілеу. Ұйғыр қағанатының кезіндегі діни наным сенімдеріне мән
беріңіз.
Негізгі әдебиеттер: 10, 12, 17, 38, 40, 44, 45, 51, 57, 80, 104.
Қосымша әдебиеттер: 9, 35, 58, 62, 63, 69, 87.
№ 8 тақырып. Оғыз мемлекеті.
Тапсырма:
1. Оғыздар мемлекетінің құрылуы.
2. Оғыздар мемлекетінің күш-қуатының артуы.
3. Хорезм, Селжұқтармен қақтығысы.
4. Оғыздардың бip бөлігінің оңтүстік-шығыс Еуропаға ығысуы.
5. Оғыздар мемлекетінің әлсіреуі.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерді тексеру, студенттермен тақырыпқа байланысты әңгімелесу.
Әдістемелік нұсқау:
Тапсырмаларды орындау барысында Оғыздар туралы Ибн Фадлан, ал-Масуди,
Рашид ад-дин, Махмуд Қашғаридің еңбектеріндегі ақпараттарған баса назар
аудару. Қорқыт ата кітабы. Алихан Маликшах-хан кезінде Оғыздар
мемлекетінің күш-қуатының артуына тоқталу.
Негізгі әдебиеттер: 1, 6, 17, 18, 36, 41.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 99.
№ 9 тақырып. Қарахандар мемлекеті.
Тапсырмалар:
1. Қарахандар мемлекетiнің қалыптасуы.
2. Қарахандар мемлекетi жаулап алушылық жорықтары.
3. Қарахандар мемлекеті көшпелі және отырықшы-егіншілік өркениеттері
жүйесінде.
4. Қарахандар династиясының исламды ресми діни ретінде қабылдауы.
5. Мәдениеті.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерді тексеру. Студенттермен жеке әңгімелесу.
Әдістемелік нұсқау:
Ұсынылған әдебиеттерді талдау негізінде Қарахандар мемлекетiнің
билеуші әулеттерін, билеушілерді анықтау. Олардың ішкі, сыртқы саясатын
сипаттау. Махмуд Қашғари, Иусуф Баласағуни, Абул-Фадл Байхаки еңбектеріне
назар аудару.
Негізгі әдебиеттер: 6, 16, 17, 18, 22, 31, 36, 41, 51.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 9, 13.
№ 10 тақырып. Хазар қағанаты.
Тапсырмалар:
1. Хазарлардың шығуы және этникалық тегі.
2. Хазар мемлекетінің құрылуы.
3. Мемлекеттік құрылымы.
4. Шаруашылығы, мәдениеті.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерін тексеру, әңгімелесіп, дерек жайлы ой-пікір алмасу.
Әдістемелік нұсқау:
Хазар қағанаты тарихын оқу барысында мынадай мәселелерге басты назар
аударған жөн: Хазарлардың шығуы және этникалық тегі; «Хазар» этнонимі;
Хазарлар Батыс Түрік қағанатының құрамында; Хазар мемлекетінің
құрылуындағы Ашинаның - түркілерден шыққан патша тайпасының ролі; Хазар
қағанатының территориясы; Билеуші топ; Қағанның жоғарғы билігі; Тұрақты
армияның болуы.
Негізгі әдебиеттер: 4, 6, 27, 36, 40, 41, 47, 66, 107.
Қосымша әдебиеттер: 2, 4, 12, 13, 21.
№ 11тақырып. Қимақ қағанаты.
Тапсырма:
1. Қимақтардың шығу тeгi мен opнaлaсy аймағы.
2. Деректер бойынша ІХ-ХІ ғғ. қимақтар мемлекеті.
3. Шаруашылығы, әлеуметтік - саяси жағдайы.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерді тексеру.
Әдістемелік нұсқау:
Жалпы нұсқауларды қараңыз. Конспектілеуге және аннотация жазуға
ұсыныстардың ішінде берілген.
Негізгі әдебиеттер: 6, 16, 17, 18, 22, 31, 36, 41, 51.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 9, 13.
№ 12 тақырып. Қыпшақ тайпаларының конфедерациясы.
Тапсырмалар:
1. Қыпшақтардың шығу тегі мен орналасу аймағы.
2. XI-ХІІ ғғ. шамасындағы қыпшақ тайпалар конфедрациясының құрылуы.
3. Қыпшақ мемлекеттілігі.
4. Қыпшақтардың оңтүстікке экспансиясы.
5. Қыпшақтардың шаруашылығы, әлеуметтік және ру-тайпалық құрылысы.
6. Қыпшақтар қазақ халқының этногенезінде.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерді тексеру және жеке әңгімелесу.
Әдістемелік нұсқау:
Материалды конспектілеу және картамен жұмыс жасау. Қыпшақ
тайпаларының орналасқан жерін анықтау.
Негізігі әдебиеттер: 2, 5, 6, 12, 16, 28, 47, 71, 107.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 9, 12, 13, 16.
№ 13 тақырып. Орта Азия мен Қазақстанды моңғолдардың жаулап алуы.
Тапсырма:
1. Орта Азия мен Қазақстан моңғол шапқыншылығы қарсаңында.
2. Шыңғыс ханның моңғол империясын құруы.
3. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан және Дешті-Қыпшақ жері Шыңғысхан ұлдары
ұлысының құрамында.
4. Жошы ұлысының нығаюы және Алтын Орданың құрылуы.
5. Алтын Орданың территориясы мен этникалық құрамы. Саяси құрылысы.
6. Экономикасы және мәдениеті.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерді тексеру, презентацияларды көру.
Әдістемелік нұсқау:
Орта Азия мен Қазақстанға моңғол шапқыншылығы бойынша жарияланымдар мен
оқу құралдар негізінде айқындалған материалдардан презентация жасап, оны
топпен бірге талқылау.
Негізгі әдебиеттер: 8, 16, 18, 29, 37, 47, 58, 66, 93.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 9, 13, 16, 18.
№ 14 -15 тақырып. Алтын Орда мен Моғолстанның ыдырауы.
Тапсырмалар:
1. «Өзбек», «ноғайлы» және «моғол» суперэтностары.
2. Алтын Орда және Моғолстан территориясындағы этникалық процестер.
3. Алтын Орданың ыдырауы.
4. Моғолстанның ыдырауы.
ОСӨЖ өткізу түрі:
Конспектлерді тексеру.
Әдістемелік нұсқау:
Тақырып бойыншаа қандай оқиғалар болды, себептері, нәтижелерін жазу
керек. Ұсынылған әдебиеттердегі жаңа терминдерді, ұғымдарды жазу. Этникалық
процестерге баса назар аудару қажет.
Негізгі әдебиеттер: 8, 16, 17, 18, 25, 29, 47, 51, 57.
Қосымша әдебиеттер: 4, 7, 9, 13, 16.
СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ
Студенттердің өз бетімен игеретін тақырыптары.
Жоғарғы оқу орнының оқу жоспарына сәйкес, әрбір студент пән бойынша
бірнеше өзіндік жұмыстарды жазып өткізуі керек. Өзіндік жұмыстарға арналған
тақырыптар топтастырылған.Тақырыптар саны жеткілікті мөлшерде
құрастырылған.Тақырыптар тиісті деген әдебиеттердің тізімімен қамтамасыз
етілген, дегенмен, соңғы уақыттарда баспадан шыққан жаңа кітаптар тақырыпты
ашуға көмектессе, тізімде көрсетілмеген әдебиеттерді де пайдалануға болады.
Студенттер өзіндік жұмысты орындамас бұрын, сабақ жүргізетін
ұстаздарынан тиісті кеңестер алуы қажет.Ұстаз тарапынан жасалынған
ескертулер мен түзетулерді толықтырып, жұмысты көрсетілген уақытта тапсыру.
Пән бойынша студенттер мына жұмыс түрлерін жүргізеді:
- Тыңдалған және жазылған лекция тақырыптарын өңдеу;
1. Семинар сабақтарына дайындалу;
2. Пән бойынша емтиханға дайындалу.
|№ |Тақырып, тапсырма, жұмыс|Сағат саны |Әдебиет |Есеп беру |Тапсыру |
|р/с |түрі | | |түрі |мерзімі, |
| | | | | |апта |
| | |нег. | | | |
|1 |VII-XIII ғғ. Түркілердің|1 |1-10 |Тірек |1 |
| |рухани мәдениеті | | |конспектісі | |
|2 |Тақырып бойынша реферат |2 |1-5, |Реферат СӨОЖ |2 |
| |дайындау (берілген тізім| |12-17 |ауд. | |
| |бойынша) | | | | |
|3 | Түркілердің |1 |1-10 |Дәптерге |3 |
| |исламдануындағы | | |конспект | |
| |мәдени-рухани | | |жасау | |
| |алғышарттары тақырыбын | | | | |
| |оқу | | | | |
|4 |«Түркі эпостары (идея, |2 |4-11 |Дәптерде |5 |
| |образ, историзм)» | | |орындау, | |
| |тақырыбын оқу | | |қорғау | |
|5 |Реферат дайындау |2 |1-10 |СӨОЖ реферат |6 |
| |(берілген тізім бойынша)| | | | |
|6 |«Ертетүркі жазба |1 |1-10 |Дәптерде |7 |
| |ескерткіштері тарихи | | |орындау | |
| |дерек ретінде» | | | | |
| |тақырыбына эссе-шығарма | | | | |
| |жазу | | | | |
|7 |В.В.Бартольдтың ежелгі |2 |1-10 |Дәптерге |8 |
| |түркілерді зерттеуде | | |конспектілеу | |
| |қосқан үлесі. | | | | |
|8 |Қазақстан жері арқылы |1 |1-11 |Конспект |9 |
| |өткен Ұлы Жібек жолының | | |жасау | |
| |тармақтары. | | | | |
|9 |«Мұстафа Кемал: саяси |1 |4-12 |Дәптерге |9 |
| |портрет» тақырыбын оқу | | |конспектілеу | |
|10 |Түркі халықтарының |2 |7,8-12 |Дәптерде эссе|10 |
| |рухани өміріндегі діннің| | |жазу | |
| |рөлі | | | | |
| | |15 | | | |
|СӨЖ бойынша жұмыстың басқа түрлері |
| |Дәріс сабақтарына |5 | | | |
| |дайындалу | | | | |
| |Практикалық сабақтарға |1 | | | |
| |дайындалу | | | | |
| |Ағымдық |5 | | | |
| |бақылаушараларына | | | | |
| |даярлану | | | | |
| |Кезеңдік бақылау |5 | | | |
| |дайындалу | | | | |
| |СӨЖ бойынша жалпы сағат |45 | | | |
| |саны | | | | |
| |
СОӨЖ және СӨЖ-ге әдістемелік нұсқау.
Тақырып бойынша шолу дайындау – яғни 1-2 параққа әдебиетке қысқа шолу
жасау, оған Интернеттың ақпарат ресурстары және баспасөздің қосымша
материалдары кіреді.
Глоссарий – қазақ және орыс тілдеріндегі терминдердің қысқа
түсіндірілуі (шетел тілге аударылуы мүмкін); тапсырылған тақырып бойынша
орындалады.
Семинар – сабақ ретінде студенттердің өздік жұмысының дәстүрлі
түрі болып табылады және әр түрлі формаларда да болуы мүмкін, оқытушы оны
жүргізу үшін өз авторлық идеясын құрастырады.
Реферат – СӨЖ ең көп кездесетін түрі, белгілі бір тақырып бойынша
баяндама ретінде болады, оның ішіне әдебиеттің міндетті тізімі, ғылыми
жұмыстың, кітаптың мазмұнының талқылануы кіреді. Одан да қызықты және
шығармашылық жұмыс бұл рефератқа оппозиция жасау, яғни қарама-қарсы
көзқарас ұсыну, оның барысында студенттерде анализдеу және дискуссияны
жүргізу іскерліктері дамиды.
Баяндама – белгілі бір тақырыпқа хабарлама жасау, көлемі рефераттан
аз, бір немесе екі әдебиет қолданса жеткілікті.
Коллоквиум берілген пән бойынша білім деңгейін және дайындылық
деңгейін анықтау үшін көмектеседі, ол сұхбат түрінде болады.
Өздік жұмысқа арналған сұрақтар, оларға берілетін жауаптар терең
анализ негізінде болуы керек. Эссені көбінесе үлкен курстарда оқитын
студенттерге береді, бұл өзекті әлеуметтік-экономикалық мәселелерге
байланысты өз ойларының айтылуы, ол әр түрлі сын жанрларда болады.
Презентация – студент өз презентациясына әр түрлі тақырыпты алуына
болады және презентацияда көрсетілген аспектілерге өз көзқарасын білдіреді;
презентация келесі критерийлер бойынша бағаланады: тақырыптың ашылуы,
тыңдаушылардың қызығушылығын оятты ма, студент берілген мәселеге
жауапкершілігімен ат салысты ма.
Нақты оқу жағдайлары – студенттерге көп жай және күрделі жағдайлар
беріледі, олар бойынша студенттер сұрақтарға жауап беруі керек немесе
мәселеге өз көзқарасын көрсетеді; жақсы дайындалған студенттер өз кейсін
жазуы мүмкін.
Қызметтік ойындар студенттерде болашақ мамандықтың іскерліктеріне
үйретеді; кейбір ойындарға үй дайындығы немесе кітапханаларда аяқталуы
керек.
Топ жобасы - топта 3-5 адамнан аспауы керек, әрбір топ өз проектын
дайындауы керек.
Жеке жоба – жақсы дайындалған студенттер өз еркімен жасайды; жұмыс
тақырыптың өзектілігімен, зерттеушілік сипатымен көзге көрінуі керек; жоба
қорытындысы студенттік конференцияда баяндалуы мүмкін.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер.
1. Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. -296 б.
2. Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Астана:
«Фолиант». 2000–
3. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы, Ана-тілі, 1991.208 б.
4. Бабыр Захир ад дин Мұқамед. Бабырнама. Алматы, 1993.
5. Бичурин Н.Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах обитающих в Средней
Азии в
древние времена. А. 1998
6. Геродот. История в девяти книгах. Москва, 1972.
7.Диваев А. Тарту. Алматы, 1992.
8.Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры,
2003
9.Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
10.Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
11.Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
12.Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
13.Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
14.Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
15.Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
Оқулықтар.
1.АбильЕ. История государство иправа Республики Казахстан.( с древнейших
времен до до 1992 года), второе издания, Астана,Фолиянт, 2001.
2.Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы.( көне дәуірден біздің
заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең). 1-кітап, Алматы, Білім, 2002.
292 б.
3.Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы.( XV- XVІІІ ғасырына дейінгі
кезең). 2-кітап, Алматы, Білім, 2002. 272 б.
4.Кузембайулы А., Абиль Е., История Казахстана, Учебник для ВУЗов. 7-е
издание. Перераб. и доп.- СПБ, Соларт, Санкт-Петербург, 2004.
5.Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред.
М.Қ.Қозыбаев. Алматы, Дәуір, 1993.
6.Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том,
Алматы, Атамұра, 1996.
7.Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том.
Алматы, Атамұра,
Қосымша әдебиеттер.
Анықтама үшін пайдалынатын әдебиеттер.
8.Артыкбаев Ж.О. Атлас по истори Казахстана с древнейших времен до XVIII
века. I-част. Санкт-Петербур, 2005.
9.Ералина А.Е. Қазақстан тарихы курсы бойынша тақырыптық-проблемалық
терминалогиялық түсініктер жанағы. Қостанай, 2002.
10.Қазақтар: Көпшілікке арналған 9-томдық анықтамалық Алматы, Қазақстанның
даму институты, Т.1. Тарихи оқиғалар.1998. 432 б.
Арнаулы зертеулер:
11.Абдиров М. Хан Кучум: известный и неизвесный. Алматы, 1996.
12.Абиль Е. Этногенез казахов. Опыт системного подхода.- Костанай, 1997.
13.Абусеитова М. Х. Казахское ханство во второй половине XIV века. - Алма-
Ата, 1985.
14.Агаджанов С.Г. Государство Селдьжукидов и Средняя Азия в ХІ-ХІІ вв. М-
1991-302 с.
15.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории Средневекового Казахстана. - Алма-Ата,
1989.
16.Байбатша Ә. Қазақ даласының ежелгі тарихы. (көмекші оқу құралы) А,
Санат, 2001. 192 б.
16.Байпақов К. Нүржанов А. Ұла жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан.
Алматы, Қазақстан, 1992, 208 б.
17.Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье М-1988.450 с.
18.Гумилев Л.Н. Қиял иатшалығын іздеу. Алматы, Балауса, 1992, 428 б.
19.Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы, Білім, 1994.
20.Гумелев Л.Н. Хұндар. Алматы, 1998.
21.Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, Арыс, 1995.
22.Жұртбаев Т. Дулыға: Көне түркі батырлары туралы әфсаналар. А, Жалын,
1994. 2-кітап.
23.Кузембайулы А., Абиль Е. Казахская Сибирь. – Костанай, 1997.
24.Күзембайұлы А, Әбіл Е. Тарихшы және оның заманы: (историк и его
эпоха). Петроваловск, 2001, 200 б.
25.Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: пойски размышления. В двух
книгах. Алматы, Ғылым, 2000. 420 с.
26.Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. Алматы, 1994.
27.Қозыбаев М.Қ Өркениет және ұлт. Алматы, Арыс, 2001.
28.Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты: Алматы, Қазақ университет., 1992-272
б.
29.Қозыбаев М. Тарих зердесі. Алматы, Ғылым, 2 том, 1998.
30.Марков Г.Е. Кочевники Азии. Структура хозяйства и общественной
организации. – М., 1976.
31.Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. – М., 1995.
32.Орманов Қ.Т Тұран өркениетінің ізімен. ( тарихи-этнографиялық очерктер
жинағы) Қостанай,2005.
33.Султанов Т.И. Россия и Казахстан: история и пролемы взкаимодействия
(XVI - начало XX веков)// Россия, Запад и мусульманский Восток в
колониальную эпоху. – Спб.., 1996
Аралық бақылау жұмыстарының тапсырмалары
1 аралық бақылау жұмыстарының тапсырмалары
1. Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Еуропа халықтарының тарихына өзгеріс
әкелген ұлы қоныс аудару оқиғасының хронологиясы.
2.V ғ. өмір сүрген теле тайпасының оңтүстігіндегі көшіп-қону жайылымдары
қай жерге дейін жетті?
3. Түріктердің Орта Азияны алудағы басты мақсаты Каспий теңізінен
Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейінгі созылып жатқан күшті
мемлекетті жаулау болды. Бұл кімдердің территориясы?
4. Қай жылы Иран мен Византия өзара келісімге келіп, Византия өзінің
Кавказдағы вассалдарын түріктерге қарсы қойды?
5. Батыс Түрік қағанатын түріктің қай тайпасынан шыққан ақсүйектер
биледі?
6. Жеғүй мен Тон-жабғу қағандар Батыс Түрік қағанатының территориясын
кеңейту үшін қай жерлерге жорық жасады?
7. 723 ж. түркештер кандай тайпамен бірігіп арабтарға қарсы соққы берді?
8. V ғасырда жазылған деректерде қарлұқтарды қалай атаған?
9. Қарлұқтарда бірлестіктің билеушісін қалай атады?
10. Қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғандығын дәлелдеген географ кім?
11. Оғыз мемлекеті қай ғасырда өмір сүрді?
12. Жент, Сауран, Сүткент, Фараб қалаларының халқы қандай шаруашылықпен
айналысты?
13. Оғыз одағында 24 тайпа болғандығы, олардың бұзұқтар мен ұшұқтарға
бөлінгендігі туралы кімнің деректерінде кездеседі?
14. X ғасырдың екінші жартысында оғыздарда халық көтерілістері жиілеп,
оны селжұқтар пайдаланады. Бұл жағдай қай жабғу тұсында болған?
15. Қимақ қағанатының құрамына қанша тайпа кірді?
16. Қимақтар қай ғасырда Алтайдың солтүстігінен Ертіс бойына қоныс
аударды?
17. Қимақтардың туыстас тайпасы кімдер болған?
18. Әл-Идриси еңбегі бойынша қимақтардың Ертіс өзені бойында қанша қаласы
болған?
19. Қарахан мемлекеті қашан екіге бөлінді?
20. 1089 ж. Қарахандар кімдердің вассалдық тәуелділігіне түсті?
21. Шығыс және Батыс Қыпшақ бірлестіктері аралығын не бөліп тұрды?
22. Қыпшақтардың Хорезм шахымен ұзаққа созылған соғысын тоқтатқан басты
себеп не болды?
23. Батыс Түрік қағанатының халқының көпшілігін кімдер құрады?
24. Қарақытайлар тарихында қай тайпаның орны ерекше болды
25. Қарахан хандығында 960 ж. қандай басты оқиға болды?
26. Қарақытай мемлекетінің орталығы:
27. Найман хандығы қашан құлады?
28. Қыпшақ мемлекеті араб деректерінде қалай аталған?
29. Найман одағында қанша тайпа болған?
30. Керейттер туралы мәліметті қай деректен білеміз?
2 аралық бақылау жұмыстарының тапсырмалары
1. Ғұндар мемлекетінің құрылуы, көршілерімен қатынастары.
2. Ғұндар дунху және юечжилермен соғыстары.
3. Көшпелі Ғұн империясының дамуы және құлдырауы.
4. Орта Азия және Қазақстандағы ғұндар.
5. Еуропаға ғұндардың басып кіруі.
6. Еуропаның орта ғасырлық тарихындағы ғұндардың рөлі мен орны.
7. Батыс Түрік қағанаты.
8. Шығыс Түрік қағанаты.
9. II Шығыс Түрік қағанаты.
10. Түркі халықтарының дүниетанымы, әскери ісі, діні, әлеуметтік құрылымы.
11. Қарахандардың мәдениеті.
12. Хазарлардың шығуы және этникалық тегі.
13. Хазар мемлекетінің құрылуы.
14. Хазарлардың мемлекеттік құрылымы.
15. Хазарлардың шаруашылығы, мәдениеті.
16. Қимақтардың шығу тeгi мен opнaлaсy аймағы.
17. Деректер бойынша ІХ-ХІ ғғ. қимақтар мемлекеті.
18. Қимақтардың шаруашылығы, әлеуметтік - саяси жағдайы.
19. Қыпшақтардың шығу тегі мен орналасу аймағы.
20. XI-ХІІ ғғ. шамасындағы қыпшақ тайпалар конфедрациясының құрылуы.
21. Қыпшақ мемлекеттілігі.
22. Қыпшақтардың оңтүстікке экспансиясы.
23. Қыпшақтардың шаруашылығы, әлеуметтік және ру-тайпалық құрылысы.
24. Қыпшақтар қазақ халқының этногенезінде.
25. Өзбек хандығаның құрылуы.
26. Өзбек хандығаның ішкі және сыртқы саясаты. 31. Наймандардың салық
жинаушысы қалай аталды?
27. Қыпшақтардың Мысырға құл ретінде сатылып, әскери жасақ құрғандары
қалай аталды?
28. Керей мемлекеті қашан құлады?
29. Қыпшақтардың оң қанатының орталығы қалай аталды?
30. Қыпшақ мемлекеті араб деректерінде қалай аталған?
Реферат тақырыбы
Рефератты жазу әдістемесі: Рефераттар даярлау. Реферат деген белгіленген
тақырып бойынша ғылыми әдебиеттердегі концепцияларды қысқаша баяндау.
Негізгі мәнісі деректерден маңыздыны белгілеп алып,оны қысқаша түрде
баяндау.
Рефераттың көлемі 2 интервал арқылы жазылған 8 баспа беттен кем емес
және 20 баспа беттен аз емес болуы керек. Рефераттың мәтіні үш бөлімге
бөлінеді: кіріспеге, негізгі бөлімге және қорытындыға. Кіріспеде тақырыптың
өзектілігі, негізгі мәселенің қысқаша сипаттамасының түйіні, жұмыстың
мақсаттары мен міндеттері, пайдаланған түп нұсқа деректердің мәнісін
айқындау қажет. Негізгі бөлім бір-бірімен байланысты,тізбектелген.
Тақырыбы:
1. «Алаш» қозғалысы және азамат соғысы жылдарындағы түркі саяси ұйымдары
2. ХХ ғ. түркі мерзімдік баспасөзі
3. Мұстафа Кемаль Ататүрік: саяси портреті
4.Қазіргі кезеңдегі түркі халықтарының экономикалық және саяси өзара
байланысы
5.Орталық Азия түркілерінің этногенезі
6.Кавказ аймағында түркі диаспорасының қалыптасу процесі
7.Ресей мемлекетінің дамуындағы түркілер
8.М.Аджи және оның түркі тарихына байланысты көзқарастары
9.«Түрік» этнонимінің этимологиясы
10. В.В.Бартольдтың ежелгі түркілер тарихын зерттеуге қосқан үлесі
11. Ғұндардың мемлекеттік құрылысы.
12. Ғұндар Қазақстан территориясында.
13. Қазақ халқының этногенезіндегі ғұндардың рөлі.
14. Түркілер туралы алғашқы мәліметтер, мекендеген территориясы.
15. Tүpiк тайпалық одағының нығаюы.
16. Түркі қағанатының құрылуы.
17. Түркі қағанатының Батыс және Шығыс түрік қағанатына бөлену.
18. Батыс түрік қағанатының қалыптасуы, мемлекеттік құрылысы.
19. Түріктердің шаруашылығы, тұрмысы, діні.
20. Түрік жазба ескерткіштері.
21. Күлтегін, Білге-қаған, Тоныкөк ескерткіштері.
22. Шығыс түрік қағанатының әлсіреуі.
23. Түргеш қағанатының ішкі және сыртқы саясаты.
24. «Қара» және «сары» түргештердің күpeci.
25. Түргештер «тухси» деген атаумен қарлұқ мемлекеттінің құрамында
26. Ұйғырлар үстемдігінің орнауы.
27. Ұйғырлар сыртқы саясаты.
28. Шыңғыс ханның моңғол империясын құруы.
29. Жошы ұлысының нығаюы және Алтын Орданың құрылуы.
30. Алтын Орданың территориясы мен этникалық құрамы. Саяси құрылысы.
Ортағасырлық Қазақстан тарихы
Тест сұрақтары.
1. Темушіннің Шыңғыс-хан болып жариялануы:
А) 1155 ж.
В) 1182 ж.
С) 1199 ж.
D) 1206 ж.
Е) 1227 ж.
2. “Отырар апаты” оқиғасының болған жылы:
А) 1206 ж.
В) 1208 ж.
С) 1210 ж.
D) 1211 ж.
Е) 1218 ж.
3. Шыңғыс хан жорықтарын айыптап шығарма жазды:
А) Ибн Баттұт
В) әл-Омари
С) ән-Нисауи
D) Махмұд ибн Уали
Е) Әбілғазы
4. “ЖаҺанды жаулаушының тарихы” шығармасын жазды:
А) Ибн әл-Әсір
В) Ән-Насауи
С) Жувейни
D) Рәшид әд-Дін
Е) Жалайыр
5. Моңғол империясының басында 1252 жылы кім тұрды?
А) Бату
В) Орда
С) Мөңке
D) Құбылай
Е) Шыбан
6. Бату хан ұрпақтары басқарған мемлекеттің ғылыми әдебиетте аталуы:
А) Көк Орда
В) Ақ Орда
С) Алтын Орда
D) Ноғай Ордасы
Е) Моғолстан
7. Ақ Орда /Көк Орда/ мемлекетінің негізін салушы:
А) Мөңке
В) Орда-Ежен
С) Берке
D) Орыс
Е) Әбілқайыр
8. Ақ Орда /Көк Орда/ хандарының бірі:
А) Меңгі-Темір
В) Тоқта
С) Сасы-Бұқа
D) Тоғлық-Темір
Е) Шәдібек
9. Орыс ханның билік құрған жылдары
А) 1340-1344 жж.
В) 1361-1377 жж.
С) 1375-1380 жж.
Д) 1379-1395 жж.
Е) 1379-1406 жж.
10. Тоқтамыс хан қай жылы Сығанақты жаулап алды
А) 1370 ж.
В) 1379 ж.
С) 1385 ж.
D) 1390 ж.
Е) 1395 ж.
11. 1406 ж. Тоқтамысқа қарсы Сібірге кім жорық жасады?
А) Едіге мен Шәдібек
В) Құыйршық
С) Темір-Құтлығ
D) Ілияс-Қожа
Е) Қамар әд-дін
12. Ұлұқбек мырзадан кім Сығанақ қаласы мен жайлымдарын даулады?
А) Барақ хан
В) Тоқтамыс
С) Күнжі хан
D) Иса бек
Е) Қамар әд-дін
13. Әбілқайыр ханның билікке келуі
А) 1425-1428 жж.
В) 1428-1429 жж.
С) 1469-1470 жж.
D) 1471-1472 жж.
Е) 1478-1479 жж.
14. Ноғай Ордасының негізін салушы
А) Едіге
В) Нурадын
С) Уаққас би
D) Мұса мырза
Е) Еңге төре
15. Әмір Темір Ақ Ордаға қарсы қашан шапқыншылық жасады?
А) ХІҮ ғғ. 30-жж.
В) ХІҮ ғ 70-80жж.
С) ХҮ ғ 70-80-жж.
D) ХҮ ғ 90-жж.
Е) ХҮ ғ 10-жж.
16. Қай уақыттан бастап Ақ Орда иеліктері Өзбек ұлысы деп атала бастады?
А) ХІІІ ғ. соңынан
В) ХІҮ ғ. басынан
С) ХІҮ ғ. ортасынан
D) ХҮ ғ. соңынан
Е) ХҮІ ғ. ортасынан
17. 1348 ж. Моғолстанда кім хан сайланды?
А) Меңгі-Темір
В) Барақ хан
С) Тоғлық-Темір
D) Ілияс-Қожа
Е) Қызыр-Қожа
18. «Маңғыт жұрты» деп қай мемлекет аталды?
А) Алтын Орда
В) Ноғай Ордасы
С) Қазақ хандығы
D) Моғол хандығы
Е) Бұхар хандығы
19. Әмір Темірдің Алтын Ордаға соққы берген жылы
А) 1377 ж.
В) 1390 ж.
С) 1395 ж.
D) 1405 ж.
Е) 1425 ж.
20. “Лай шайқасында” кім жеңіске жетті?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
21. Құндызша өзінінің бойында кім жеңді?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
22. Орыс ханның жолын жалғастырып, Ақ Орданы біріктіру үшін әрекеттенген
хан
А) Темір-Құтлық
В) Тоғлық-Темір
С) Ұлықбек
D) Барақ хан
Е) Әбілқайыр хан.
23. Сығанақ қаласы Әбілқайыр хандығының астанасы болған жыл
А) 1446ж.
В) 1451ж.
С) 1456 ж.
D) 1457 ж.
Е) 1467 ж.
24. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Шу алқабында жаңа саяси орталық құрған
жылдары
А) 1438-1439 жж.
В) 1448-1449 жж.
С) 1456-1458 жж.
D) 1470-1471 жж.
Е) 1480-1481 жж.
25. Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер берді
А) “Тарих-и Рашиди”
В) “Хабиб ас-Сийар”
С) “Бахр аль-асрар“
D) Сібір жылнамалары
Е) Сурау сөздері
26. Мухаммед Шайбани қай жылы Мәераннахрды жаулап алды?
А) 1450 ж.
В) 1486 ж.
С) 1500 ж.
D) 1510 ж.
Е) 1527 ж.
27. Орыс ханның Ақ Ордада билік құрған жылдары
A) ХIV ғ. 20-30 жж.
B) ХIV ғ. 30-40 жж.
C) ХIV ғ. 40-50 жж.
D) ХIV ғ. 50-60 жж.
E) ХIV ғ. 60-70 жж.
28. Ақ Орданы Әмір Темір мен Тоқтамыс шапқыншылығынан қорғаған билеуші
А) Құтлығ-Бұқа
В) Тойқожа
С) Әбілқайыр
D) Жәнібек
Е) Керей
29. Тоғлық Темір мен Ілияс-Қожа Мәуереннаһрды Моғолстанға бағындыру
жорықтарын қашан жасады?
А) ХІҮ ғ. 40 жж.
В) ХІҮ ғ. 50 жж.
С) ХІҮ ғ. 60 жж.
D) ХІҮ ғ. 70 жж.
Е) ХІҮ ғ. 80 жж.
30. Орыс ханның немересі Барақ ханның билік құрған жылдары
А) 1378-1381 жж.
В) 1406-1408 жж.
С) 1415-1416 жж.
D) 1420-1423 жж.
Е) 1423-1428 жж.
31. Әмір Темірдің 1389 ж. басты қарсыласы
А) Орыс хан
В) Еңге төре
С) Барақ
D) Едіге
Е) Темір-Құтлық
32. Ақ Орданы ерлікпен қорғады
А) Тоқтақия
В) Әмір Темір
С) Едіге
D) Нұрадын
Е) Керей мен Жәнібек
33. Моғолстан ханы, Керей мен Жәнібектің замандасы
А) Тоғлық-Темір
В) Ілияс-Қожа
С) Есен-Бұға
D) Қызыр-Қожа
Е) Уәйіс-хан
34. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары
А) 1399-1400 жж.
В) 1396-1419 жж.
С) 1428-1468 жж.
D) 1468-1478 жж.
Е) 1465-1480 жж.
35. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қол астында 200 мың ұлыс адамдары
жиналды деп баяндаған кім?
А) әл-Якуби
В) әл-Масуди
С) ән Насави
D) Рашид ад дін
Е) Мұхаммед Хайдар
36. Қасым ханның биліктегі жылдары
А) 1465-1480 жж.
В) 1480-1511 жж.
С) 1511-1521 жж.
D) 1551-1580 жж.
Е) 1583-1598 жж.
37.ХҮІ ғ. басында Қазақ хандығындағы хан
А) Жәнібек
В) Керей
С) Бұрындық
D) Қасым
Е) Хақ-Назар
38. “Тарих-и Рашиди” жылнамасының жазылу жылдары
А) 1404-1405 жж.
В) 1425-1428 жж.
С) 1501 ж.
D) 1525-1531 жж.
Е) 1541-1546 жж.
39. Бұрындық хан мен Қасым сұлтан қол астындағы қазақтарға қарсы жорықтар
жасаған хан
A) Есен-Бұға
B) Мухаммед Шайбани
C) Абдолла хан
D) Сүйініш-Қожа хан
E) Улықбек
40. “Тарих и Рашиди” бойынша Қазақ хандығының құрылған жылы
А) 1458-1459 жж.
В) 1462-1463 жж.
С) 1465-1466 жж.
D) 1467-1468 жж.
Е) 1471-1472 жж.
41. Қасым ханның қол астында 1 млн. (10 лек) әскер бар деп көрсеткен
тарихшы
А) Мұхаммед
Салық
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Хафиз-и Таныш
D) Жувейни
Е) Қадырғали Жалайыр
42. 1470 ж. қысына қарай қай өлкенің қалаларына қазақтар шабуыл жасады?
А) Ноғай Ордасы
В) Сібір хандығы
С) Еділ бойы
D)Түркістан
Е) Шығыс Түркістан
43. Қасым ханның қайтыс болған жылы
А) 1500 ж.
В) 1504 ж.
С) 1510 ж.
D) 1515 ж.
Е) 1521 ж.
44. Қазақ хандығының уақытша әлсіреп, шапқыншылыққа ұшыраған жылдары
А) ХҮІ ғ. 10 жж.
В) ХҮІ ғ. 20-30 жж
С) ХҮІ ғ. 40-50 жж
D) ХҮІ ғ. 50-60 жж
Е) ХҮІ ғ. 60-70 жж
45.ХҮІ ғ. 50 жж. Қазақ хандығын біріктіруші хан
А) Қасым хан
В) Туғым хан
С) Ахмед хан
D) Бойдаш хан
Е) Хақназар хан
46. Тәуекел ханның Бұқар хандығына қарсы жорығы, Тәшкент қаласын қазақтарға
бағындыру
А) 1578-1579 жж.
В) 1594-1595 жж.
С) 1598-1599 жж.
D) 1603-1605 жж.
Е) 1611-1612 жж.
47. Тәуекел ханның Мәскеу елшілігі
А) 1583 ж.
В) 1588 ж.
С) 1590 г.
D) 1592 г.
Е) 1594 г.
48. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1583-1598 жж.
В) 1595-1596 жж.
С) 1598-1628 жж.
D) 1628-1635 гг.
Е) 1640-1680 гг.
49. Қасым ханның жоғарғы билікке келген жылы
А) 1508 ж.
В) 1511 ж.
С) 1524 г.
D) 1540 г.
Е) 1548 г.
50. “Жошы ханнан соң ол ұлысты ешкім Қасым хан сияқты ұстап тұра алмаған ,
оның әскерінің саны 300 мыңға жетті” деп жазған кім?
А) Мұхаммед Хайдар
В) Мұхаммед Салих
С) Захиретдин Бабыр
D) Қадырғали Жалайыр
Е) Рузбихан Исфахани
51. Қазақтармен сауда жасауға кім тиым салды?
А) Мухаммед Шайбани
В) Бабыр
С) Қатта бек
D) Абдолла II
Е) Әбд әл-Мүмін
52. Қазақ хандығындағы шапқыншылық жылдары
А) 1465-1566 жж.
В) 1515-1516 жж.
С) 1537-1538 жж.
D) 1590-1591 жж.
Е) 1592-1593 жж.
53. Көшім ханның Сібір иеліктеріне орыс казактарының шабуыл жасауы
А) 1552 ж.
В) 1562 ж.
С) 1574 ж.
D) 1577 ж.
Е) 1582 ж.
54. Ойраттардың қазақ даласына шабуыл жасауы.
А) 1565 ж.
В) 1585 ж.
С) 1594 ж.
D) 1600 ж.
Е) 1609 ж.
55. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1470-1511 жж.
В) 1511-1523 жж.
С) 1580-1588 жж.
D) 1598-1628 жж.
Е) 1680-1715 жж.
56. Шығай ханның Бұхар ханы Абдолланы қолдауы.
А) 1535 ж.
В) 1538 ж.
С) 1558 ж
D) 1560 ж.
Е) 1581 ж.
57. 1583-1598 жж. қазақ ханы.
А) Қасым
В) Хақназар
С) Шығай
D) Есім
Е) Тәуекел
58. МәуеренаҺрда Аштархан әулетінің Шыбан әулетінің орнына келуі.
А) 1582-1583 жж.
В) 1588-1589 жж.
С) 1592-1593 жж.
D) 1598-1599 жж.
Е) 1601-1602 жж.
59. Мәскеуден Түркістанға Вельямин Степанов елшілігі қай жылы келді?
А) 1529 ж.
В) 1535 ж.
С) 1590 ж.
D) 1595 ж.
Е) 1600 ж.
60. Қай ханның өлімімен Шыбан әулеті түгесілді?
А) Барақ хан
В) Абдолла хан
С) Пір-Мұхаммед хан
D) Әбд әл-Мүмін
Е) Жәні-Мұхаммед
61. Тәуке ханның биліктегі жылдары.
А) 1518-1523 жж.
В) 1680-1715 жж.
С) 1683-1698 жж.
D) 1680-1721 жж.
Е) 1698-1721 жж.
62. Қазақтарға қарсы жасалған 1509 ж. жорыққа кім қатысты?
А) Хафиз-и Абру
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Молла Шәди
D) Ибн Рузбихан Исфахани
Е) Махмұд ибн Уәли
63. Хақназар хан кіммен “ант одағын” құрды?
А) Барақ хан
В) Ибақ хан
С) Шығай хан
D) Абдолла хан
Е) Баба-сұлтан
64. Тұрсын-Мұхаммед хан мен Есім хан Андижанға қарсы қашан бірігіп жорық
жасады?
А) 1590 ж.
В) 1607 ж.
С) 1624 ж.
D) 1664 ж.
Е) 1670 ж.
65. 1612 ж. қазақтарды шабуылдаған хан.
А) Абдолла хан
В) Пір-Мұхаммед
С) Абд әл-Мүмін
D) Имамқұлы хан
Е) Қатта-бек
Ахмет Йяссауи кесенесі тұрғызылды.
А) ХІІІ ғ.
В) XIҮ ғ. 20- жж.
С) XIҮ ғ. 60-жж.
D) XIV ғ.90-жж.
Е) XV ғ. 20-жж.
66. “Жамиғ ат-Тауарих” жылнамасын жазды
А) Мұхаммед Салық
В) Кадырғали Жалайыр
С) Абдолла Балхи
D) Захиретдин Бабыр
Е) Әбілғазы хан
68. Қазақ хандығындағы жер иелену:
А) вакуфтік жер иелену
В) сыйға тарту
С) парцеллярлік
D) қауымдық
Е) фермерлік
69.ХҮІ ғ. соңындағы Қазақ хандығының астанасы
А) Бұхара
В) Хиуа
С) Тәшкент
D) Сығанақ
Е) Түркістан
70. Жоңғар хандығының құрылуы
А) 1598 ж.
В) 1603 ж.
С) 1616 ж.
Д) 1628 ж.
Е) 1635 ж.
Ортағасырлық Қазақстан тарихы
2-бөлім. Тест сұрақтары.
2-нұсқа
1. “Жошы ханнан соң ол ұлысты ешкім Қасым хан сияқты ұстап тұра алмаған ,
оның әскерінің саны 300 мыңға жетті” деп жазған кім?
А) Мұхаммед Хайдар
В) Мұхаммед Салих
С) Захиретдин Бабыр
D) Қадырғали Жалайыр
Е) Рузбихан Исфахани
2. Қазақтармен сауда жасауға кім тиым салды?
А) Мухаммед Шайбани
В) Бабыр
С) Қатта бек
D) Абдолла II
Е) Әбд әл-Мүмін
3. Қазақ хандығындағы шапқыншылық жылдары
А) 1465-1566 жж.
В) 1515-1516 жж.
С) 1537-1538 жж.
D) 1590-1591 жж.
Е) 1592-1593 жж.
4. Көшім ханның Сібір иеліктеріне орыс казактарының шабуыл жасауы
А) 1552 ж.
В) 1562 ж.
С) 1574 ж.
D) 1577 ж.
Е) 1582 ж.
5. Ойраттардың қазақ даласына шабуыл жасауы.
А) 1565 ж.
В) 1585 ж.
С) 1594 ж.
D) 1600 ж.
Е) 1609 ж.
6. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1470-1511 жж.
В) 1511-1523 жж.
С) 1580-1588 жж.
D) 1598-1628 жж.
Е) 1680-1715 жж.
7. Шығай ханның Бұхар ханы Абдолланы қолдауы.
А) 1535 ж.
В) 1538 ж.
С) 1558 ж
D) 1560 ж.
Е) 1581 ж.
8. 1583-1598 жж. қазақ ханы.
А) Қасым
В) Хақназар
С) Шығай
D) Есім
Е) Тәуекел
9. МәуеренаҺрда Аштархан әулетінің Шыбан әулетінің орнына келуі.
А) 1582-1583 жж.
В) 1588-1589 жж.
С) 1592-1593 жж.
D) 1598-1599 жж.
Е) 1601-1602 жж.
10. Мәскеуден Түркістанға Вельямин Степанов елшілігі қай жылы келді?
А) 1529 ж.
В) 1535 ж.
С) 1590 ж.
D) 1595 ж.
Е) 1600 ж.
11. Қай ханның өлімімен Шыбан әулеті түгесілді?
А) Барақ хан
В) Абдолла хан
С) Пір-Мұхаммед хан
D) Әбд әл-Мүмін
Е) Жәні-Мұхаммед
12. Тәуке ханның биліктегі жылдары.
А) 1518-1523 жж.
В) 1680-1715 жж.
С) 1683-1698 жж.
D) 1680-1721 жж.
Е) 1698-1721 жж.
13. Қазақтарға қарсы жасалған 1509 ж. жорыққа кім қатысты?
А) Хафиз-и Абру
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Молла Шәди
D) Ибн Рузбихан Исфахани
Е) Махмұд ибн Уәли
14. Хақназар хан кіммен “ант одағын” құрды?
А) Барақ хан
В) Ибақ хан
С) Шығай хан
D) Абдолла хан
Е) Баба-сұлтан
15. Тұрсын-Мұхаммед хан мен Есім хан Андижанға қарсы қашан бірігіп жорық
жасады?
А) 1590 ж.
В) 1607 ж.
С) 1624 ж.
D) 1664 ж.
Е) 1670 ж.
16. 1612 ж. қазақтарды шабуылдаған хан.
А) Абдолла хан
В) Пір-Мұхаммед
С) Абд әл-Мүмін
D) Имамқұлы хан
Е) Қатта-бек
Ахмет Йяссауи кесенесі тұрғызылды.
А) ХІІІ ғ.
В) XIҮ ғ. 20- жж.
С) XIҮ ғ. 60-жж.
D) XIV ғ.90-жж.
Е) XV ғ. 20-жж.
17. “Жамиғ ат-Тауарих” жылнамасын жазды
А) Мұхаммед Салық
В) Кадырғали Жалайыр
С) Абдолла Балхи
D) Захиретдин Бабыр
Е) Әбілғазы хан
19. Қазақ хандығындағы жер иелену:
А) вакуфтік жер иелену
В) сыйға тарту
С) парцеллярлік
D) қауымдық
Е) фермерлік
20. ХҮІ ғ. соңындағы Қазақ хандығының астанасы
А) Бұхара
В) Хиуа
С) Тәшкент
D) Сығанақ
Е) Түркістан
21. Жоңғар хандығының құрылуы
А) 1598 ж.
В) 1603 ж.
С) 1616 ж.
Д) 1628 ж.
Е) 1635 ж.
14. Темушіннің Шыңғыс-хан болып жариялануы:
А) 1155 ж.
В) 1182 ж.
С) 1199 ж.
D) 1206 ж.
Е) 1227 ж.
15. “Отырар апаты” оқиғасының болған жылы:
А) 1206 ж.
В) 1208 ж.
С) 1210 ж.
D) 1211 ж.
Е) 1218 ж.
16. Шыңғыс хан жорықтарын айыптап шығарма жазды:
А) Ибн Баттұт
В) әл-Омари
С) ән-Нисауи
D) Махмұд ибн Уали
Е) Әбілғазы
17. “ЖаҺанды жаулаушының тарихы” шығармасын жазды:
А) Ибн әл-Әсір
В) Ән-Насауи
С) Жувейни
D) Рәшид әд-Дін
Е) Жалайыр
18. Моңғол империясының басында 1252 жылы кім тұрды?
А) Бату
В) Орда
С) Мөңке
D) Құбылай
Е) Шыбан
19. Бату хан ұрпақтары басқарған мемлекеттің ғылыми әдебиетте аталуы:
А) Көк Орда
В) Ақ Орда
С) Алтын Орда
D) Ноғай Ордасы
Е) Моғолстан
20. Ақ Орда /Көк Орда/ мемлекетінің негізін салушы:
А) Мөңке
В) Орда-Ежен
С) Берке
D) Орыс
Е) Әбілқайыр
21. Ақ Орда /Көк Орда/ хандарының бірі:
А) Меңгі-Темір
В) Тоқта
С) Сасы-Бұқа
D) Тоғлық-Темір
Е) Шәдібек
22. Орыс ханның билік құрған жылдары
А) 1340-1344 жж.
В) 1361-1377 жж.
С) 1375-1380 жж.
Д) 1379-1395 жж.
Е) 1379-1406 жж.
23. Тоқтамыс хан қай жылы Сығанақты жаулап алды
А) 1370 ж.
В) 1379 ж.
С) 1385 ж.
D) 1390 ж.
Е) 1395 ж.
24. 1406 ж. Тоқтамысқа қарсы Сібірге кім жорық жасады?
А) Едіге мен Шәдібек
В) Құыйршық
С) Темір-Құтлығ
D) Ілияс-Қожа
Е) Қамар әд-дін
25. Ұлұқбек мырзадан кім Сығанақ қаласы мен жайлымдарын даулады?
А) Барақ хан
В) Тоқтамыс
С) Күнжі хан
D) Иса бек
Е) Қамар әд-дін
26. Әбілқайыр ханның билікке келуі
А) 1425-1428 жж.
В) 1428-1429 жж.
С) 1469-1470 жж.
D) 1471-1472 жж.
Е) 1478-1479 жж.
14. Ноғай Ордасының негізін салушы
А) Едіге
В) Нурадын
С) Уаққас би
D) Мұса мырза
Е) Еңге төре
15. Әмір Темір Ақ Ордаға қарсы қашан шапқыншылық жасады?
А) ХІҮ ғғ. 30-жж.
В) ХІҮ ғ 70-жж.
С) ХІҮ ғ 80-жж.
D) ХІҮ ғ 90-жж.
Е) ХҮ ғ 10-жж.
16. Қай уақыттан бастап Ақ Орда иеліктері Өзбек ұлысы деп атала бастады?
А) ХІІІ ғ. соңынан
В) ХІҮ ғ. басынан
С) ХІҮ ғ. ортасынан
D) ХҮ ғ. соңынан
Е) ХҮІ ғ. ортасынан
17. 1348 ж. Моғолстанда кім хан сайланды?
А) Меңгі-Темір
В) Барақ хан
С) Тоғлық-Темір
D) Ілияс-Қожа
Е) Қызыр-Қожа
18. «Маңғыт жұрты» деп қай мемлекет аталды?
А) Алтын Орда
В) Ноғай Ордасы
С) Қазақ хандығы
D) Моғол хандығы
Е) Бұхар хандығы
19. Әмір Темірдің Алтын Ордаға соққы берген жылы
А) 1377 ж.
В) 1390 ж.
С) 1395 ж.
D) 1405 ж.
Е) 1425 ж.
20. “Лай шайқасында” кім жеңіске жетті?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
21. Құндызша өзінінің бойында кім жеңді?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
22. Орыс ханның жолын жалғастырып, Ақ Орданы біріктіру үшін әрекеттенген
хан
А) Темір-Құтлық
В) Тоғлық-Темір
С) Ұлықбек
D) Барақ хан
Е) Әбілқайыр хан.
23. Сығанақ қаласы Әбілқайыр хандығының астанасы болған жыл
А) 1446ж.
В) 1451ж.
С) 1456 ж.
D) 1457 ж.
Е) 1467 ж.
24. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Шу алқабында жаңа саяси орталық құрған
жылдары
А) 1438-1439 жж.
В) 1448-1449 жж.
С) 1456-1458 жж.
D) 1470-1471 жж.
Е) 1480-1481 жж.
25. Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер берді
А) “Тарих-и Рашиди”
В) “Хабиб ас-Сийар”
С) “Бахр аль-асрар“
D) Сібір жылнамалары
Е) Сурау сөздері
26. Мухаммед Шайбани қай жылы Мәераннахрды жаулап алды?
А) 1450 ж.
В) 1486 ж.
С) 1500 ж.
D) 1510 ж.
Е) 1527 ж.
27. Орыс ханның Ақ Ордада билік құрған жылдары
A) ХIV ғ. 20-30 жж.
B) ХIV ғ. 30-40 жж.
C) ХIV ғ. 40-50 жж.
D) ХIV ғ. 50-60 жж.
E) ХIV ғ. 60-70 жж.
28. Ақ Орданы Әмір Темір мен Тоқтамыс шапқыншылығынан қорғаған билеуші
А) Құтлығ-Бұқа
В) Тойқожа
С) Әбілқайыр
D) Жәнібек
Е) Керей
29. Тоғлық Темір мен Ілияс-Қожа Мәуереннаһрды Моғолстанға бағындыру
жорықтарын қашан жасады?
А) ХІҮ ғ. 40 жж.
В) ХІҮ ғ. 50 жж.
С) ХІҮ ғ. 60 жж.
D) ХІҮ ғ. 70 жж.
Е) ХІҮ ғ. 80 жж.
30. Орыс ханның немересі Барақ ханның билік құрған жылдары
А) 1378-1381 жж.
В) 1406-1408 жж.
С) 1415-1416 жж.
D) 1420-1425 жж.
Е) 1422-1428 жж.
31. Әмір Темірдің 1389 ж. басты қарсыласы
А) Орыс хан
В) Еңге төре
С) Барақ
D) Едіге
Е) Темір-Құтлық
32. Ақ Орданы ерлікпен қорғады
А) Тоқтақия
В) Әмір Темір
С) Едіге
D) Нұрадын
Е) Керей мен Жәнібек
33. Моғолстан ханы, Керей мен Жәнібектің замандасы
А) Тоғлық-Темір
В) Ілияс-Қожа
С) Есен-Бұға
D) Қызыр-Қожа
Е) Уәйіс-хан
34. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары
А) 1399-1400 жж.
В) 1396-1419 жж.
С) 1428-1468 жж.
D) 1468-1478 жж.
Е) 1465-1480 жж.
35. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қол астында 200 мың ұлыс адамдары
жиналды деп баяндаған кім?
А) әл-Якуби
В) әл-Масуди
С) ән Насави
D) Рашид ад дін
Е) Мұхаммед Хайдар
36. Қасым ханның биліктегі жылдары
А) 1465-1480 жж.
В) 1480-1511 жж.
С) 1511-1521 жж.
D) 1551-1580 жж.
Е) 1583-1598 жж.
37.ХҮІ ғ. басында Қазақ хандығындағы хан
А) Жәнібек
В) Керей
С) Бұрындық
D) Қасым
Е) Хақ-Назар
38. “Тарих-и Рашиди” жылнамасының жазылу жылдары
А) 1404-1405 жж.
В) 1425-1428 жж.
С) 1501 ж.
D) 1525-1531 жж.
Е) 1541-1546 жж.
39. Бұрындық хан мен Қасым сұлтан қол астындағы қазақтарға қарсы жорықтар
жасаған хан
A) Есен-Бұға
B) Мухаммед Шайбани
C) Абдолла хан
D) Сүйініш-Қожа хан
E) Улықбек
40. “Тарих и Рашиди” бойынша Қазақ хандығының құрылған жылы
А) 1458-1459 жж.
В) 1462-1463 жж.
С) 1465-1466 жж.
D) 1467-1468 жж.
Е) 1471-1472 жж.
41. Қасым ханның қол астында 1 млн. (10 лек) әскер бар деп көрсеткен
тарихшы
А) Мұхаммед Салық
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Хафиз-и Таныш
D) Жувейни
Е) Қадырғали Жалайыр
42. 1470 ж. қысына қарай қай өлкенің қалаларына қазақтар шабуыл жасады?
А) Ноғай Ордасы
В) Сібір хандығы
С) Еділ бойы
D)Түркістан
Е) Шығыс Түркістан
43. Қасым ханның қайтыс болған жылы
А) 1500 ж.
В) 1504 ж.
С) 1510 ж.
D) 1515 ж.
Е) 1521 ж.
45. Қазақ хандығының уақытша әлсіреп, шапқыншылыққа ұшыраған жылдары
А) ХҮІ ғ. 10 жж.
В) ХҮІ ғ. 20-30 жж
С) ХҮІ ғ. 40-50 жж
D) ХҮІ ғ. 50-60 жж
Е) ХҮІ ғ. 60-70 жж
45.ХҮІ ғ. 50 жж. Қазақ хандығын біріктіруші хан
А) Қасым хан
В) Туғым хан
С) Ахмед хан
D) Бойдаш хан
Е) Хақназар хан
46. Тәуекел ханның Бұқар хандығына қарсы жорығы, Тәшкент қаласын қазақтарға
бағындыру
А) 1578-1579 жж.
В) 1594-1595 жж.
С) 1598-1599 жж.
D) 1603-1605 жж.
Е) 1611-1612 жж.
67. Тәуекел ханның Мәскеу елшілігі
А) 1583 ж.
В) 1588 ж.
С) 1590 г.
D) 1592 г.
Е) 1594 г.
68. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1583-1598 жж.
В) 1595-1596 жж.
С) 1598-1628 жж.
D) 1628-1635 гг.
Е) 1640-1680 гг.
69. Қасым ханның жоғарғы билікке келген жылы
А) 1508 ж.
В) 1511 ж.
С) 1524 г.
D) 1540 г.
Е) 1548 г.
Ортағасырлық Қазақстан тарихы
2-бөлім. Тест сұрақтары.
3-нұсқа
1. Орыс ханның немересі Барақ ханның билік құрған жылдары
А) 1378-1381 жж.
В) 1406-1408 жж.
С) 1415-1416 жж.
D) 1420-1425 жж.
Е) 1422-1428 жж.
2. Әмір Темірдің 1389 ж. басты қарсыласы
А) Орыс хан
В) Еңге төре
С) Барақ
D) Едіге
Е) Темір-Құтлық
3. Ақ Орданы ерлікпен қорғады
А) Тоқтақия
В) Әмір Темір
С) Едіге
D) Нұрадын
Е) Керей мен Жәнібек
4. Моғолстан ханы, Керей мен Жәнібектің замандасы
А) Тоғлық-Темір
В) Ілияс-Қожа
С) Есен-Бұға
D) Қызыр-Қожа
Е) Уәйіс-хан
5. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары
А) 1399-1400 жж.
В) 1396-1419 жж.
С) 1428-1468 жж.
D) 1468-1478 жж.
Е) 1465-1480 жж.
6. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қол астында 200 мың ұлыс адамдары жиналды
деп баяндаған кім?
А) әл-Якуби
В) әл-Масуди
С) ән Насави
D) Рашид ад дін
Е) Мұхаммед Хайдар
7. Қасым ханның биліктегі жылдары
А) 1465-1480 жж.
В) 1480-1511 жж.
С) 1511-1521 жж.
D) 1551-1580 жж.
Е) 1583-1598 жж.
8.ХҮІ ғ. басында Қазақ хандығындағы хан
А) Жәнібек
В) Керей
С) Бұрындық
D) Қасым
Е) Хақ-Назар
9. “Тарих-и Рашиди” жылнамасының жазылу жылдары
А) 1404-1405 жж.
В) 1425-1428 жж.
С) 1501 ж.
D) 1525-1531 жж.
Е) 1541-1546 жж.
10. Бұрындық хан мен Қасым сұлтан қол астындағы қазақтарға қарсы жорықтар
жасаған хан
A) Есен-Бұға
B) Мухаммед Шайбани
C) Абдолла хан
D) Сүйініш-Қожа хан
E) Улықбек
11. “Тарих и Рашиди” бойынша Қазақ хандығының құрылған жылы
А) 1458-1459 жж.
В) 1462-1463 жж.
С) 1465-1466 жж.
D) 1467-1468 жж.
Е) 1471-1472 жж.
12. Қасым ханның қол астында 1 млн. (10 лек) әскер бар деп көрсеткен
тарихшы
А) Мұхаммед Салық
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Хафиз-и Таныш
D) Жувейни
Е) Қадырғали Жалайыр
13. 1470 ж. қысына қарай қай өлкенің қалаларына қазақтар шабуыл жасады?
А) Ноғай Ордасы
В) Сібір хандығы
С) Еділ бойы
D)Түркістан
Е) Шығыс Түркістан
14. Қасым ханның қайтыс болған жылы
А) 1500 ж.
В) 1504 ж.
С) 1510 ж.
D) 1515 ж.
Е) 1521 ж.
76. Қазақ хандығының уақытша әлсіреп, шапқыншылыққа ұшыраған жылдары
А) ХҮІ ғ. 10 жж.
В) ХҮІ ғ. 20-30 жж
С) ХҮІ ғ. 40-50 жж
D) ХҮІ ғ. 50-60 жж
Е) ХҮІ ғ. 60-70 жж
16. ХҮІ ғ. 50 жж. Қазақ хандығын біріктіруші хан
А) Қасым хан
В) Туғым хан
С) Ахмед хан
D) Бойдаш хан
Е) Хақназар хан
17. Тәуекел ханның Бұқар хандығына қарсы жорығы, Тәшкент қаласын қазақтарға
бағындыру
А) 1578-1579 жж.
В) 1594-1595 жж.
С) 1598-1599 жж.
D) 1603-1605 жж.
Е) 1611-1612 жж.
18. Тәуекел ханның Мәскеу елшілігі
А) 1583 ж.
В) 1588 ж.
С) 1590 г.
D) 1592 г.
Е) 1594 г.
19. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1583-1598 жж.
В) 1595-1596 жж.
С) 1598-1628 жж.
D) 1628-1635 гг.
Е) 1640-1680 гг.
20. Қасым ханның жоғарғы билікке келген жылы
А) 1508 ж.
В) 1511 ж.
С) 1524 г.
D) 1540 г.
Е) 1548 г.
21. “Жошы ханнан соң ол ұлысты ешкім Қасым хан сияқты ұстап тұра алмаған ,
оның әскерінің саны 300 мыңға жетті” деп жазған кім?
А) Мұхаммед Хайдар
В) Мұхаммед Салих
С) Захиретдин Бабыр
D) Қадырғали Жалайыр
Е) Рузбихан Исфахани
22. Қазақтармен сауда жасауға кім тиым салды?
А) Мухаммед Шайбани
В) Бабыр
С) Қатта бек
D) Абдолла II
Е) Әбд әл-Мүмін
23. Қазақ хандығындағы шапқыншылық жылдары
А) 1465-1566 жж.
В) 1515-1516 жж.
С) 1537-1538 жж.
D) 1590-1591 жж.
Е) 1592-1593 жж.
24. Көшім ханның Сібір иеліктеріне орыс казактарының шабуыл жасауы
А) 1552 ж.
В) 1562 ж.
С) 1574 ж.
D) 1577 ж.
Е) 1582 ж.
25. Ойраттардың қазақ даласына шабуыл жасауы.
А) 1565 ж.
В) 1585 ж.
С) 1594 ж.
D) 1600 ж.
Е) 1609 ж.
26. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1470-1511 жж.
В) 1511-1523 жж.
С) 1580-1588 жж.
D) 1598-1628 жж.
Е) 1680-1715 жж.
27. Шығай ханның Бұхар ханы Абдолланы қолдауы.
А) 1535 ж.
В) 1538 ж.
С) 1558 ж
D) 1560 ж.
Е) 1581 ж.
28. 1583-1598 жж. қазақ ханы.
А) Қасым
В) Хақназар
С) Шығай
D) Есім
Е) Тәуекел
29. МәуеренаҺрда Аштархан әулетінің Шыбан әулетінің орнына келуі.
А) 1582-1583 жж.
В) 1588-1589 жж.
С) 1592-1593 жж.
D) 1598-1599 жж.
Е) 1601-1602 жж.
30. Мәскеуден Түркістанға Вельямин Степанов елшілігі қай жылы келді?
А) 1529 ж.
В) 1535 ж.
С) 1590 ж.
D) 1595 ж.
Е) 1600 ж.
31. Қай ханның өлімімен Шыбан әулеті түгесілді?
А) Барақ хан
В) Абдолла хан
С) Пір-Мұхаммед хан
D) Әбд әл-Мүмін
Е) Жәні-Мұхаммед
32. Тәуке ханның биліктегі жылдары.
А) 1518-1523 жж.
В) 1680-1715 жж.
С) 1683-1698 жж.
D) 1680-1721 жж.
Е) 1698-1721 жж.
33. Қазақтарға қарсы жасалған 1509 ж. жорыққа кім қатысты?
А) Хафиз-и Абру
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Молла Шәди
D) Ибн Рузбихан Исфахани
Е) Махмұд ибн Уәли
34. Хақназар хан кіммен “ант одағын” құрды?
А) Барақ хан
В) Ибақ хан
С) Шығай хан
D) Абдолла хан
Е) Баба-сұлтан
35. Тұрсын-Мұхаммед хан мен Есім хан Андижанға қарсы қашан бірігіп жорық
жасады?
А) 1590 ж.
В) 1607 ж.
С) 1624 ж.
D) 1664 ж.
Е) 1670 ж.
36. 1612 ж. қазақтарды шабуылдаған хан.
А) Абдолла хан
В) Пір-Мұхаммед
С) Абд әл-Мүмін
D) Имамқұлы хан
Е) Қатта-бек
37. Ахмет Йяссауи кесенесі тұрғызылды.
А) ХІІІ ғ.
В) XIҮ ғ. 20- жж.
С) XIҮ ғ. 60-жж.
D) XIV ғ.90-жж.
Е) XV ғ. 20-жж.
38. “Жамиғ ат-Тауарих” жылнамасын жазды
А) Мұхаммед Салық
В) Кадырғали Жалайыр
С) Абдолла Балхи
D) Захиретдин Бабыр
Е) Әбілғазы хан
39. Қазақ хандығындағы жер иелену:
А) вакуфтік жер иелену
В) сыйға тарту
С) парцеллярлік
D) қауымдық
Е) фермерлік
40.ХҮІ ғ. соңындағы Қазақ хандығының астанасы
А) Бұхара
В) Хиуа
С) Тәшкент
D) Сығанақ
Е) Түркістан
41. Жоңғар хандығының құрылуы
А) 1598 ж.
В) 1603 ж.
С) 1616 ж.
Д) 1628 ж.
Е) 1635 ж.
42. Темушіннің Шыңғыс-хан болып жариялануы:
А) 1155 ж.
В) 1182 ж.
С) 1199 ж.
D) 1206 ж.
Е) 1227 ж.
43. “Отырар апаты” оқиғасының болған жылы:
А) 1206 ж.
В) 1208 ж.
С) 1210 ж.
D) 1211 ж.
Е) 1218 ж.
44. Шыңғыс хан жорықтарын айыптап шығарма жазды:
А) Ибн Баттұт
В) әл-Омари
С) ән-Нисауи
D) Махмұд ибн Уали
Е) Әбілғазы
45. “ЖаҺанды жаулаушының тарихы” шығармасын жазды:
А) Ибн әл-Әсір
В) Ән-Насауи
С) Жувейни
D) Рәшид әд-Дін
Е) Жалайыр
46. Моңғол империясының басында 1252 жылы кім тұрды?
А) Бату
В) Орда
С) Мөңке
D) Құбылай
Е) Шыбан
47. Бату хан ұрпақтары басқарған мемлекеттің ғылыми әдебиетте аталуы:
А) Көк Орда
В) Ақ Орда
С) Алтын Орда
D) Ноғай Ордасы
Е) Моғолстан
48. Ақ Орда /Көк Орда/ мемлекетінің негізін салушы:
А) Мөңке
В) Орда-Ежен
С) Берке
D) Орыс
Е) Әбілқайыр
49. Ақ Орда /Көк Орда/ хандарының бірі:
А) Меңгі-Темір
В) Тоқта
С) Сасы-Бұқа
D) Тоғлық-Темір
Е) Шәдібек
50. Орыс ханның билік құрған жылдары
А) 1340-1344 жж.
В) 1361-1377 жж.
С) 1375-1380 жж.
Д) 1379-1395 жж.
Е) 1379-1406 жж.
51. Тоқтамыс хан қай жылы Сығанақты жаулап алды
А) 1370 ж.
В) 1379 ж.
С) 1385 ж.
D) 1390 ж.
Е) 1395 ж.
52. 1406 ж. Тоқтамысқа қарсы Сібірге кім жорық жасады?
А) Едіге мен Шәдібек
В) Құыйршық
С) Темір-Құтлығ
D) Ілияс-Қожа
Е) Қамар әд-дін
53. Ұлұқбек мырзадан кім Сығанақ қаласы мен жайлымдарын даулады?
А) Барақ хан
В) Тоқтамыс
С) Күнжі хан
D) Иса бек
Е) Қамар әд-дін
54. Әбілқайыр ханның билікке келуі
А) 1425-1428 жж.
В) 1428-1429 жж.
С) 1469-1470 жж.
D) 1471-1472 жж.
Е) 1478-1479 жж.
55. Ноғай Ордасының негізін салушы
А) Едіге
В) Нурадын
С) Уаққас би
D) Мұса мырза
Е) Еңге төре
56. Әмір Темір Ақ Ордаға қарсы қашан шапқыншылық жасады?
А) ХІҮ ғғ. 30-жж.
В) ХІҮ ғ 70-жж.
С) ХІҮ ғ 80-жж.
D) ХІҮ ғ 90-жж.
Е) ХҮ ғ 10-жж.
57. Қай уақыттан бастап Ақ Орда иеліктері Өзбек ұлысы деп атала бастады?
А) ХІІІ ғ. соңынан
В) ХІҮ ғ. басынан
С) ХІҮ ғ. ортасынан
D) ХҮ ғ. соңынан
Е) ХҮІ ғ. ортасынан
58. 1348 ж. Моғолстанда кім хан сайланды?
А) Меңгі-Темір
В) Барақ хан
С) Тоғлық-Темір
D) Ілияс-Қожа
Е) Қызыр-Қожа
59. «Маңғыт жұрты» деп қай мемлекет аталды?
А) Алтын Орда
В) Ноғай Ордасы
С) Қазақ хандығы
D) Моғол хандығы
Е) Бұхар хандығы
60. Әмір Темірдің Алтын Ордаға соққы берген жылы
А) 1377 ж.
В) 1390 ж.
С) 1395 ж.
D) 1405 ж.
Е) 1425 ж.
61. “Лай шайқасында” кім жеңіске жетті?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
62. Құндызша өзінінің бойында кім жеңді?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
63. Орыс ханның жолын жалғастырып, Ақ Орданы біріктіру үшін әрекеттенген
хан
А) Темір-Құтлық
В) Тоғлық-Темір
С) Ұлықбек
D) Барақ хан
Е) Әбілқайыр хан.
64. Сығанақ қаласы Әбілқайыр хандығының астанасы болған жыл
А) 1446ж.
В) 1451ж.
С) 1456 ж.
D) 1457 ж.
Е) 1467 ж.
65. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Шу алқабында жаңа саяси орталық құрған
жылдары
А) 1438-1439 жж.
В) 1448-1449 жж.
С) 1456-1458 жж.
D) 1470-1471 жж.
Е) 1480-1481 жж.
66. Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер берді
А) “Тарих-и Рашиди”
В) “Хабиб ас-Сийар”
С) “Бахр аль-асрар“
D) Сібір жылнамалары
Е) Сурау сөздері
67. Мухаммед Шайбани қай жылы Мәераннахрды жаулап алды?
А) 1450 ж.
В) 1486 ж.
С) 1500 ж.
D) 1510 ж.
Е) 1527 ж.
68. Орыс ханның Ақ Ордада билік құрған жылдары
A) ХIV ғ. 20-30 жж.
B) ХIV ғ. 30-40 жж.
C) ХIV ғ. 40-50 жж.
D) ХIV ғ. 50-60 жж.
E) ХIV ғ. 60-70 жж.
69. Ақ Орданы Әмір Темір мен Тоқтамыс шапқыншылығынан қорғаған билеуші
А) Құтлығ-Бұқа
В) Тойқожа
С) Әбілқайыр
D) Жәнібек
Е) Керей
70. Тоғлық Темір мен Ілияс-Қожа Мәуереннаһрды Моғолстанға бағындыру
жорықтарын қашан жасады?
А) ХІҮ ғ. 40 жж.
В) ХІҮ ғ. 50 жж.
С) ХІҮ ғ. 60 жж.
D) ХІҮ ғ. 70 жж.
Е) ХІҮ ғ. 80 жж.
Пән бойынша студенттер бiлiмiн бағалаудың
рейтингтiк жүйесi
Бағалау әрбір тапсырма нәтижесінің қорытындысы бойынша анықталады:
- аралық бақылау мен білім деңгейі, пәнді меңгере білуі;
- лекция басында және барысындағы бекіту сұрақтары;
- семинар сабақтарында негізгі түсініктер мен заңдылықтарды игеру;
- семинар (ОБСӨЖ) сабақтарында тәжірибелік тапсырмаларды орындауды
игеру.
І. Рейтинг балдарын бақылау бойынша анықтау
|№ |Қорытынды бақылау |Бақылау түрі |Балл қою |
| |түрі | | |
|1 |емтихан |Қорытынды бақылау |40 |
| | |Аралық бақылау |5+5 |
| | |Кезекті бақылау |50 |
| | |Барлығы |100 |
Аудиториялық сабақтар төмендегідей анықталады:
лекция – 30 сағат;
семинар – 15 сағат;
барлығы – 45 сағат.
ІІ. Кезекті және аралық бақылау балдарын (30) анықтау:
Семестр бойынша 2 аралық бақылау өткізіліп, олардың әрқайсысына 30
балдан бөлінеді.
Аралық бақылаудың өткізілу кестесі:
|Бақылау түрі |Формасы |Мерзімі |Жоғары балл |Тақырыптар |
|Аралық бақылау |Тест |7 апта |5 |1-7 оқу аптасы|
| |тапсырма-лары,| | | |
| |тақырып-қа | | | |
| |сәйкес | | | |
| |тап-сырма | | | |
|Аралық бақылау |Кешенді |15 апта |5 |8-15 оқу |
| |тап-сырма, | | |аптасы |
| |бақылау жұмысы| | | |
ІІІ. Орындалған тапсырмаларға балл қою:
Тапсырма түрі:
- семинар (ОБСӨЖ) сабағында жауап берген кезде
- өте жақсы – 1 балл;
- жақсы – 0,7 балл;
- қанағ. – 0,5 балл;
- қанағатсыз. – минус 0,5 балл
- лекцияға қатысып, конспект болса – 0,2 балл;
- қосымша – 0,3-0,5 балл;
- баяндама – 1,0 балл;
- реферат – 1,5 балл;
- бақылау жұмысы – 0,3 балл;
- глоссарий – 0,2 балл;
- кроссворд құрастыру – 0,3 балл;
- студентік конференцияға дайындық – 1 балл;
- мерзімдік баспасөзге талдау жасау – 0,2 балл;
- лекция, семинар (ОБСӨЖ) сабақтарын қалдырса – 0,5 балл.
Семинар (ОБСӨЖ) сабақтарын қалдырса, студент кесте бойынша сол сабақтарды
қатаң түрде өтейді.
Сабақ қалдырған студентке кезекті бақылау жұмысы тапсырған кезде, төменгі
жағдайларға назар аудару керек:
- егер студент себеппен сабақ қалдырған болса, оның өтелген
сабағының бағалауы төмендемейді, мысалы студент «5» ке жауап
берсе, баға сақталады.
- егер студент себепсіз сабақ қалдырған болса, оның бағалау
коэффициенті төмендейді: берілген тапсырма бір аптаның ішінде
орындалса – 0,8 балл, келесі аптада орындалса - 0,6 балл, екі
аптадан кейін орындалса – 0,4 балл, одан кейінгі орындалған
тапсырмалар қабылданбайды.
Қорытынды бақылау тапсырмалары:
1. Бақылау жұмысына дайындық.
2. Бақылау тестісіне дайындық.
3. Глоссарийдың түсініктерімен жұмыс істеу.
ІV. Аралық бақылау тест, бақылау жұмысы, тақырыпқа сәйкес тапсырмалар
ретінде оқытушының талабы бойынша өткізіледі.
Аттестация қорытындысы бойынша рейтинг балдарды анықтау:
|Дұрыс жауап бергендегі %-тік көрсеткіш |Бағалау |
|55-60 |5 (өте жақсы) |
|45-54 |4 (жақсы) |
|30-44 |3 (қанағат.) |
|0-29 |2 (қанағатсыз.) |
Бағалау жүйесінде әріптік таңбаларды қолдану:
|Балдар(%) |Бағаның әріптік |Балдың |Баға |
| |жүйесі |цифырлық | |
| | |баламасы | |
|95-100 | А |4.0 3.67 |Өте жақсы |
|90-94 |А- | | |
|85-89 |В+ |3.33 |Жақсы |
|80-84 |В |3.0 | |
|75-79 |В- |2.67 | |
|70-74 |С+ |2.33 |Қанағаттанарлық |
|65-69 |С |2.0 | |
|60-64 |С- |1.67 | |
|55-59 | |1.33 | |
|50-54 | |1.0 | |
|0-49 |Ғ |0 |Қанагаттанарлықсыз |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz