Файл қосу
Қазақ әдебиетінде
Қазақстан Республикасының
Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
«ХХғ.60жж.кейінгі әдебиет(1960-2000жж.)»
(пәннің атауы)
Оқу-әдістемелік кешені
Мамандығы: «Филология» мамандығына арналған
Мамандық шифрі – 050205
Семей-2013
Мазмұны
1.
Силлабус................................................................
.......................................3-22
2. Пән бойынша глоссарий
.......................................................................
....22-23
3. Дәрістің қысқаша мазмұны
......................................................................2
4-86
4.
Тәжірибелік.............................................................
....................................86-93
5. СОБӨЖ бойынша сабақтарға әдістемелік
нұсқау............................. ....93-98
6. СӨЖтапсырмалары әдістемелік
нұсқау.......................................................99
7. Тест
тапсырмалары...........................................................
........................100-112
Құрастырушы, доцент,ф.ғ.к: Тоқсамбаева А.О.
Қазақ әдебиеті кафедрасы
«____» ________________2013 ж. ________ кафедра отырысында № ____
хаттамада бекітілген.
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к.: _______ Ақтанова А.С.
Филология факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен
№___ хаттама ____ _________2013 ж. талқыланған.
ОӘК төрайымы ________ Мұқанова. Қ.Қ.
(қолы)
Филология факультетінің
деканы, ф.ғ.к.: Қадыров А. Қ.
1. Пәннің оқу бағдарламасы – (Syllabus)
1. Оқытушы туралы деректер
А.О.Тоқсамбаева ф.ғ.к. доцент.
1.2. Пән туралы деректер
Атауы: Қазіргі қазақ әдебиеті(1960-2000)
Кредиттер саны: 3 (135 сағат )
Өту орны: № 8 ғимарат
Оқу жоспарынан үзінді
|курс |
1. Осы пәнді игеру үшін қажет білім – пәнді игеру үшін дағды мен білім
студенттерге берілетін ақпаратты меңгеру, байқау, салыстыру, ойлау,
теориялық білімді тәжірибесінде қолдана білуі тиіс.
1.4.Осы пәнмен байланысты пәндер – тарих, педагогика, этнопедагогика,
мәдениеттану.
Пәннің пререквизиттері: Аталмыш пәнді игеруде XІX ғасыр әдебиеті, қазақ
әдебиеті
тарихының XX ғасырға дейінгі кезеңдері, қазақ әдебиетінің тарихы (1917-
1941), әдебиет теориясы, ТМД халықтарының әдебиеті, соның ішінде орыс
әдебиетіндегі ағымдар мен басты бағыттар, бауырлас түркі халықтары әдебиеті
мен таныс болуы қажет. Сонымен бірге конспектілеуді, реферат жазуды,
кортетека теруді, шығарма эссе жазуды,ғылыми мақала жазуды және
әдебиеттермен жұмыс істей алу, тестілеу әдістерін білуі шарт.
Пәннің постреквизиттері: Бұл пән бойынша алынған білім «тәуелсіздік
жылдарындағы әдебиет», «қазақ әдеби сынының тарихы», «қазақ әдеби тілінің
тарихы», «әдеби шығармашылық» сынды пәндерді меңгеру үшін қажет.
1.5. Қысқаша сипаттамасы: Пәннің мақсаты – студенттерді халқымыздың бай да
мазмұнды, әдеби мұрасын танып білу. Сол алған білімді тәжірбиеде ұштастыра
білу. Бұл пәннің ұрпақ тәрбиелеуде мәні, маңызы зор. Студенттерімізді
еліміздің елеулі де қалаулы азаматы етіп тәрбиелеу. Бұл пәнді тарих пен
педагогика мен т.б. пәндер мен байланыстыра отырып, студенттердің іргелі
ойларын игеруге дайындау.
1.6. Пән бойынша тапсырмалар орындау және тапсыру кестелері
Білімді бағалау туралы ақпарат:
Студенттің сабақтағы жұмысының рейтингтік бағасы Р(д)
|№ |Көрсеткіштері |Студенттің балл бойынша |
| | |рейтингі |
|1 |Сабақта оқу жұмысына қатысқан жоқ |0 |
|2 |Сабақта оқу жұмысына анда-санда |1 |
| |қатысты | |
|3 |Студенттің оқу жұмысының мазмұны |2 |
| |мен ұйымдастырылуы талаптандыруды, | |
| |түзетуді және ретке келтіруді қажет | |
| |етеді. | |
|4 |Оқу жұмысына белсене қатысты: |3 |
| |- студенттің жауаптары әдістемелік | |
| |және теория тұрғысынан негізделген, | |
| |нақты жағдайларда білімін | |
| |шығармашылықпен пайдалана біледі. | |
| |- алдыдағы қызметіне деген оң | |
| |көзқарасы айқын. | |
Студенттің түрлі сипаттағы тапсырмаларды орындауының рейтингтік бағасы
|№ |Көрсеткіштері |Студенттің балл бойынша |
| | |рейтингі |
|1 |Тапсырма орындалған жоқ |0 |
|2 |Тапсырма үлгі бойынша |1 |
| |орындалған | |
|3 |Тапсырмалар қайта құрылды |2 |
|4 |Тапсырма шығарма-шылықпен |3 |
| |орындалды, жұмыстың жаңа | |
| |амалы ұсынылды | |
Рейтинг - шкаласы
|Бақылау нысаны |Балдары |
|Ағымдағы |20 |
|Аралық |35 |
|Үйдегі |10 |
|Қорытынды |35 |
|Барлығы |100 |
Студенттердің оқу үрдісінің рейтингісінің кестесі.
|Бағаның |Ұпайдың сандық |Пайыздық |Дәстүрлік жүйеде |
|әріптік |баламасы |көрсеткіштері|бағалау |
|баламасы | | | |
|А |4,0 |95-100 |өте жақсы |
|А- |3,67 |90-94 | |
|В+ |3,33 |85-89 |жақсы |
|В |3,0 |80-84 | |
|В- |2,67 |75-79 | |
|С+ |2,33 |70-74 |Қанағаттанарлық |
|С |2,0 |5-69 | |
|С- |1,67 |60-64 | |
|Д+ |1,33 |55-59 | |
|Д |1,0 |50-54 | |
|Ғ |0 |0-49 |Қанағаттанғысыз |
9. Курстың саясаты мен реті студенттерге пәнді оқу барысында қойылатын
әкімшілік талаптарын көрсетеді /балл бойынша/
← Кешігу
← Сабақты босату
← Аудиториядағы жүріс-тұрысы
← Жұмыстарын кеш өткізгені
← Емтиханда болмауы және т.б
Назар аударыңыз:
1. Сабаққа кешікпей келу.
2. Сабақты себепсіз босатпау, босатылған дәрісті келесі сабаққа дейін
өздігінен оқып білу.
3. Басқа студенттердің тәжірбиелік сабақта жауабын тыңдай білу керек.
4. Берілген тапсырмаларды берілген мерзімде тапсыру.
5. Жеке берілген тапсырмаларды уақытында орындау.
6. Пән аяқталғанда емтихан ауызша түрде өтеді.
7. Оқу-әдістемелік кешеннің тізбесі мен мазмұны
2.1 Студенттің сабақтарға қатысуының рейтингтік бағасы. (Рп)
|р/с | Көрсеткіштері |Студенттің рейтингі, |
| | |балл бойынша |
|1 |Сабақты босату | 0 |
|2 |Сабақтың әр сағатына қатысу | 1 |
Оқу-әдістемелік кешеннің тізбесі мен мазмұны.
2.1. Курстың тақырыптық жоспары
«Қазіргі қазақ әдебиеті» (1941-2000 ) пәнінің тақырыптық жоспары
|№ |Тақырыптар |Дәріс |Тәжі-ри|СОБӨЖ |СӨЖ |
| | | |бе | | |
|1 |1960-2000 ж.қазақ әдебиетінің дамуы. |2 |1 |1.5 |3 |
|2 |1960-2000 жыл кезеңіндегі әдебиеттің |2 |1 |1.5 |3 |
| |әдеби-эстетикалық,саяси | | | | |
| |әлеуметтік даму жайы. | | | | |
|3 |1960-2000 жылдардағы проза жанрының тақырыптық |2 |1 |1.5 |3 |
| |тенденциялары. | | | | |
|4 |Ұлы Отан соғысына қатысқан ақын жазушылардың |2 |1 |1.5 |3 |
| |шығармашылықтары. | | | | |
|5 |Ұлы поэзияның жаңа көркемдік белестері. |2 |1 |1.5 |3 |
|6 |Жаңғыру кезіндегі драматургияның дамуы. |2 |1 |1.5 |3 |
|7 |Әдеби сын мен әдебиеттану тарихы және қазіргі |2 |1 |1.5 |3 |
| |әдеби үрдістің жаңашылдық қырлары. | | | | |
|8 |Жаңғыру кезіндегі сын және осы жылдары жарық |2 |1 |1.5 |3 |
| |көрген зерттеу еңбектері. | | | | |
|9 |Қазақ прозасының тарихи тақырыпты кең құлашпен |2 |1 |1.5 |3 |
| |игере бастауы | | | | |
|10 |1960-2000жылдар аралығында тарихи адамдар өмірінен|2 |1 |1.5 |3 |
| |алынып жазылған шығармалар | | | | |
|11 |І.Есенберлиннің,М.Мағағауиннің, Ә.Кекілбаев-тің |2 |1 |1.5 |3 |
| |тарихи тақырыптағы шығармалары | | | | |
|12 |Кеңестік дәуірде жарық көрген қазақ романдары |2 |1 |1.5 |3 |
|13 |Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ|2 |1 |1.5 |3 |
| |повестері мен әңгімелерінің жанрлық дамуы | | | | |
|14 |Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ|2 |1 |1.5 |3 |
| |поэмалары | | | | |
|15 |1960-2000 жылдарда жарық көрген шығармаларда ауыл|2 |1 |1.5 |3 |
| |өмірінің бейнеленуі | | | | |
| |БАРЛЫҒЫ |30 |15 |22.5 |67.5 |
Дәріс 1. 1960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің дамуы.
1.1Жаңғыру кезіндегі қазақ әдебиеті.Мал шаруашылығын өркендетуге
байланысты туған шығармаларға тоқталу.
1.2 Қазақстандағы тың көтеруге баиланысты туған жаңа туындыларға шолу.
1.3 Зеиін Шашкиннің "Ұядан ұшқанда" , "Тоқаш Бокин", "Темір қазық",
"Доктор Дарханов" , "Сенім" "Өмір тынысы" шығармаларындағы жаңа адам
бейнесі Қ.Исабаевтің "Сұңқар самғауы" романы.
Дәріс 2. 1960-2000 жыл
кезеңіндегі әдебиеттің
әдеби-эстетикалық,саяси
әлеуметтік даму жайы
2.1 1960-2000 жыл кезеңіндегі әдебиет өзіндік ерекшеліктер
2.21960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің әдеби эстетикалық,саяси
әлеуметтік дамуы
2.31970-80 жылдары жанр төңірегінде жеке көлемді зерттеулер шыға бастады.
Дәріс 3. 1960-2000 жылдардағы проза жанрының тақырыптық
тенденциялары
3.1 Әдебиеттің көп жанырлығы.
3.2 Қазақ прозасының көркемдік өсуі мен дамуы.
3.31970-1980 жылдардағы қазақ прозасының әкелген жаңалықтары.
Дәріс 4. Ұлы Отан соғысына қатысқан ақын жазушылардың
шығармашылықтары
4.1 Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-
жазушыларға тоқталу .
4.2 Т.Ахтановтың"Қаһарлы күндер"романының
сюжеттік желісі.
4.3 Соғыс туралы деректі прозалар Ә.Шәріпов пен
Қ.Қайсеновтің партизан жазбалары.Соғыс тақырыбына жазылған
әңгімелер.
Дәріс 5. Ұлы поэзияның жаңа көркемдік белестері.
5.1 1960-1970жылдары әдебиетке келген жас ұрпақтардың, лириканы жаңа
сапаға көтергендігі.Туған жерге арналған өлеңдер.
5.2 Осы кездегі қазақ поэзиясындағы лириктік жаңа беталыс.Осы жылдардағы
қазақ поэмалары.
5.3 Ж.Молдағалиев,Х.Ерғалиев,Ғ.Қайырбеков поэмалары.
5.4 Сырбай ақындығы – қазақ поэзиясының жарқын беттерінің бірі.
5.5 Қазақ лирикасының бұл жылдардағы дамуына елеулі үлес қосқан ақындар.
5.6 Талантты ақын қыздарымыз – Ф.Оңғарсынова мен К.Ахметованың
шығармашылықтарына тоқталу.
Дәріс 6. Жаңғыру кезіндегі драматургияның дамуы.
6.1 Қазақ халқы өмірінің әр кезеңін шығармаларына арқау етіп, жарқын
тұлғалар жасаған драматург Ш. Құсайыновтың,Ә.Тәжібаевтің пьесалары.
6.2 М.Әуезовтің,3.Шашкиннің,Қ.Мұхамеджановтың,С.Адамбековтің
комедиялары.
6.3 Драманың түрлері мен даму тарихы.
6.4 Драманың қазіргі жай-күйі, дәстүр мен жаңашылдық сипаты, өзекті
мәселелері
6.5 Бұл жылдардағы драматургияның өркендеуі.ТахауАхтановтың"Күтпеген
кездесу", "Боран", "Махаббат мұңы", "Ант" пьесалары.
6.6 Бұрын прозашы есебінде көрінген С.Жүнісовтің драматургиялары.
6.7 Тарихи драмалар.
6.8 Жастар өмірінен жазылған пьесалар.
Дәріс 7. Әдеби сын мен әдебиеттану тарихы және қазіргі әдеби
үрдістің жаңашылдық қырлары
7.1 Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің кезеңдері.
7.2 Қазақ әдебиетінің даму жолдарын саралау.
7.3 Ұлттық әдеби сынның тарихын жасауға жарық көрген еңбектер.
7.4 Қазіргі әдеби сынның жаңашылдық қырлары.
Дәріс 8. Жаңғыру кезіндегі сын және осы жылдары жарық көрген
зерттеу еңбектері
8.1 1956-1966 жыл аралығындағы жарық көрген сыни еңбектерге тоқталу. 23.2
Зерттеулер жасауға қатысқан аға жазушылардың еңбектері жайлы.
8.3 Қазақ халқының ауыз әдебиетіне арналған жаңа зерттеулер,бұл дәуірдегі
бірталай бағалы зерттеулер демократтық- ағартушылық әдебиетке арналғандығы.
8.4 Бұл дәуірде сын мақалалар жинақтарын жариялау жайлы.
8.5 Қазақ әдебиетінің тәуір туындыларының дүние жүзіне таныла түсуі.
Дәріс 9. Қазақ прозасының тарихи тақырыпты кең құлашпен
игере бастауы.
9.1 60-70-жылдарда жарық көрген тарихи романдар.Бұл дәуірдегі қазақ
әдебиетінде тарихи романдардың халықтық жаңа сапаға ие бола дамуы
9.2 Ғабит Мүсірепов "Оянған өлкенің" екінші кітабы"Жат қолында" жайлы.
9.3 Қазақ тарихының кейбір мәселелері көрініс тапқан Ә.Әлімжановтың
"Махамбеттің жебесі"» (1969), «Ұстаздың қайтып оралуы» романдары.
9.4 X. Есенжановтың «Ақ жайық»,Ғ.Слановтың «Асау арна» романдары.
Дәріс 10. 1960-2000жылдарда тарихи адамдар өмірінен алынып
жазылған шығармалар.
10.1 С. Мұқановтың, Ж. Молдағалиевтің, Д.Әбілевтің, С. Жүнісовтің,
З.Ақышевтің әдебиет тарихында елеулі мән-мағынаға ие болған
туындылары жайлы.
10.2 Жеке қайраткерлерге арналған шығармалар
Қ.Сәрсекеевтің "Қызыл жалау" Ш.Мұртазаның "Қызыл жебе" ,
"Жұлдызды көпір" романдары.1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің
басшысы Аманкелді Имановтың жастық шағына арналған « Қоғабай»
романына тоқталу.
10.3Өнер адамының өмірін суреттеуге арналған шығармалар.
Дәріс 11. І.Есенберлиннің, М.Мағауиннің, Ә.Кекілбаевтің тарихи
тақырыптағы шығармалары.
11.1 I. Есенберлиннің тарих беттеріне арнаған "Қаһар" (1969) романына
тоқталу.
11.2 І. Есенберлиннің тарихи тақырыпқа жазған соңғы шығармасы - "Алтын
орда" атты үш томдық романы жайлы.
11.3 Қазақ-Ресей қарым-қатынастарын суреттейтін шығарма Мұхтар Мағауиннің
"Аласапыран" атты екі томдық романы.
11.4 Қазақ-орыс қарым-қатынасының кейінгі тарихын суреттейтін
Ә.Кекілбаевтың "Үркер" (1981), "Елең-алаң" (1984) романдары.
Дәріс 12. Кеңестік дәуірде жарық көрген қазақ романдары.
12.1 Ә.Сараевтың "Еділ-Жайық" (1992) романының идеялық-көркемдік табысы.
12.2 Біздің көне дәуіріміз жайлы бір шығарма Д.Досжановтың "Жібек жолы"
романы (1973) жайлы.
12.3 Шығыс Түркістан қазақтарының өміріндегі күрделі де
шытырманды дәуірдің оқиғалары суреттелетін Қ.Жұмаділовтың «Соңғы көш»
(1974-1981) атты романына тоқталу.
12.4 Қазақ-қалмақ жаулаушылығының оқиғалары арқау болған романдар.
12.5 Қазіргі қазақ романдарындағы проблемалық сипаттарға шолу жасау.
Дәріс 13. Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ повестері
мен әңгімелерінің жанырлық дамуы.
13.1Повестің жанрлық дамуы.
13.2 Ғабит Мүсіреповтің озық туындылары "Кездеспей кеткен бір бейне",
"Ұлпан" повестеріне тоқталу.
13.3 Халық тарихының қилы-қилы кезеңдері мен тарихи оқиғалар жайлы жазылған
шығармаларға тоқталу.
13.4 Бұл дәуірдегі әдебиетке ауыл өмірін жырлай келген жастардың
шығармаларына тоқталу.Қазіргі қазақ повесінің сәтті ізденістері.
Дәріс 14. Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ поэмалары.
14.1 Бұл жылдарда қазақ поэмасының дамуы.
14.2 Адам еңбегін, оның қоғамды жаңартудағы күшін суреттеу тақырыбына
байланысты жазылған поэмалар.
14.3 Еңбек адамының жиынтық бейнесін жасауға арналған кең көлемді сюжетті
эпикалық поэмалар.
14.4 Отан соғысы оқиғаларын еске алу түрінде жазылған
поэмалар. Тарихи оқиғаларды суреттеуге арналған поэмалар.Өнер адамдарын
жырға қосқан поэмалар.
Дәріс 15. 1960-2000 жылдарда жарық көрген шығармаларда ауыл
өмірінің бейнеленуі
15.1 Соғыс кезіндегі ел өмірі шындығы суреттелетін Т.Ахтановтың «Шырағың
сөнбесін» (1981) романы жайлы.
15.2 Тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның алыс
қазақ ауылындағы жаңғырығы Б.Соқпақбаевтың "Өлгендер қайтып келмейді"
(1961) романында сөз болады.
15.3 Соғыс кезінің шындығын романдарына арқау еткен. Н.Ғабдуллиннің
"Жігер" (1983) Қ.Қазыбаевтың "Ызғар",Ш.Мұртазаның "Қара маржан"
романдарына тоқталу.
Тәжірибелік сабақтардың жоспары.
1. Тәжірибелік. 1960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің дамуы.
1.1Жаңғыру кезіндегі қазақ әдебиеті.Мал шаруашылығын өркендетуге
байланысты туған шығармаларға тоқталу.
1.2 Қазақстандағы тың көтеруге баиланысты туған жаңа туындыларға шолу.
1.3 Зеиін Шашкиннің "Ұядан ұшқанда" , "Тоқаш Бокин", "Темір қазық",
"Доктор Дарханов" , "Сенім" "Өмір тынысы" шығармаларындағы жаңа адам
бейнесі Қ.Исабаевтің "Сұңқар самғауы" романы.
2.Тәжірибелік. 1960-2000
жыл кезеңіндегі
әдебиеттің әдеби-
эстетикалық,саяси
әлеуметтік даму жайы
2.1 1960-2000 жыл кезеңіндегі әдебиет өзіндік ерекшеліктер
2.21960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің әдеби эстетикалық,саяси
әлеуметтік дамуы
2.31970-80 жылдары жанр төңірегінде жеке көлемді зерттеулер шыға бастады.
3. Тәжірибелік. 1960-2000 жылдардағы проза жанрының тақырыптық
тенденциялары
3.1 Әдебиеттің көп жанырлығы.
3.2 Қазақ прозасының көркемдік өсуі мен дамуы.
3.31970-1980 жылдардағы қазақ прозасының әкелген жаңалықтары.
4. Тәжірибелік. Ұлы Отан соғысына қатысқан ақын жазушылардың
шығармашылықтары
4.1 Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-
жазушыларға тоқталу .
4.2 Т.Ахтановтың"Қаһарлы күндер"романының
сюжеттік желісі.
4.3 Соғыс туралы деректі прозалар Ә.Шәріпов пен
Қ.Қайсеновтің партизан жазбалары.Соғыс тақырыбына жазылған
әңгімелер.
5. Тәжірибелік. Ұлы поэзияның жаңа көркемдік белестері.(1960-1970ж)
5.1 1960-1970жылдары әдебиетке келген жас ұрпақтардың, лириканы жаңа
сапаға көтергендігі.Туған жерге арналған өлеңдер.
5.2 Осы кездегі қазақ поэзиясындағы лириктік жаңа беталыс.Осы жылдардағы
қазақ поэмалары.
5.3 Ж.Молдағалиев,Х.Ерғалиев,Ғ.Қайырбеков поэмалары.
5.4 Сырбай ақындығы – қазақ поэзиясының жарқын беттерінің бірі.
5.5 Қазақ лирикасының бұл жылдардағы дамуына елеулі үлес қосқан ақындар.
5.6 Талантты ақын қыздарымыз – Ф.Оңғарсынова мен К.Ахметованың
шығармашылықтарына тоқталу.
6. Тәжірибелік. Жаңғыру кезіндегі драматургияның дамуы.
6.1 Қазақ халқы өмірінің әр кезеңін шығармаларына арқау етіп, жарқын
тұлғалар жасаған драматург Ш. Құсайыновтың,Ә.Тәжібаевтің пьесалары.
6.2 М.Әуезовтің,3.Шашкиннің,Қ.Мұхамеджановтың,С.Адамбековтің
комедиялары.
6.3 Драманың түрлері мен даму тарихы.
6.4 Драманың қазіргі жай-күйі, дәстүр мен жаңашылдық сипаты, өзекті
мәселелері
6.5 Бұл жылдардағы драматургияның өркендеуі.ТахауАхтановтың"Күтпеген
кездесу", "Боран", "Махаббат мұңы", "Ант" пьесалары.
6.6 Бұрын прозашы есебінде көрінген С.Жүнісовтің драматургиялары.
6.7 Тарихи драмалар.
6.8 Жастар өмірінен жазылған пьесалар.
7. Тәжірибелік. Әдеби сын мен әдебиеттану тарихы және қазіргі әдеби
үрдістің жаңашылдық қырлары
7.1 Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің кезеңдері.
7.2 Қазақ әдебиетінің даму жолдарын саралау.
7.3 Ұлттық әдеби сынның тарихын жасауға жарық көрген еңбектер.
7.4 Қазіргі әдеби сынның жаңашылдық қырлары.
8. Тәжірибелік. Жаңғыру кезіндегі сын және осы жылдары жарық көрген
зерттеу еңбектері
8.1 1956-1966 жыл аралығындағы жарық көрген сыни еңбектерге тоқталу. 23.2
Зерттеулер жасауға қатысқан аға жазушылардың еңбектері жайлы.
8.3 Қазақ халқының ауыз әдебиетіне арналған жаңа зерттеулер,бұл дәуірдегі
бірталай бағалы зерттеулер демократтық- ағартушылық әдебиетке арналғандығы.
8.4 Бұл дәуірде сын мақалалар жинақтарын жариялау жайлы.
8.5 Қазақ әдебиетінің тәуір туындыларының дүние жүзіне таныла түсуі.
9. Тәжірибелік. Қазақ прозасының тарихи тақырыпты кең құлашпен
игере бастауы.
9.1 60-70-жылдарда жарық көрген тарихи романдар.Бұл дәуірдегі қазақ
әдебиетінде тарихи романдардың халықтық жаңа сапаға ие бола дамуы
9.2 Ғабит Мүсірепов "Оянған өлкенің" екінші кітабы"Жат қолында" жайлы.
9.3 Қазақ тарихының кейбір мәселелері көрініс тапқан Ә.Әлімжановтың
"Махамбеттің жебесі"» (1969), «Ұстаздың қайтып оралуы» романдары.
9.4 X. Есенжановтың «Ақ жайық»,Ғ.Слановтың «Асау арна» романдары.
10. Тәжірибелік. 1960-2000жылдарда тарихи адамдар өмірінен алынып
жазылған шығармалар.
10.1 С. Мұқановтың, Ж. Молдағалиевтің, Д.Әбілевтің, С. Жүнісовтің,
З.Ақышевтің әдебиет тарихында елеулі мән-мағынаға ие болған
туындылары жайлы.
10.2 Жеке қайраткерлерге арналған шығармалар
Қ.Сәрсекеевтің "Қызыл жалау" Ш.Мұртазаның "Қызыл жебе" ,
"Жұлдызды көпір" романдары.1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің
басшысы Аманкелді Имановтың жастық шағына арналған « Қоғабай»
романына тоқталу.
10.3Өнер адамының өмірін суреттеуге арналған шығармалар.
11. Тәжірибелік. І.Есенберлиннің, М.Мағауиннің, Ә.Кекілбаевтің тарихи
тақырыптағы шығармалары.
11.1 I. Есенберлиннің тарих беттеріне арнаған "Қаһар" (1969) романына
тоқталу.
11.2 І. Есенберлиннің тарихи тақырыпқа жазған соңғы шығармасы - "Алтын
орда" атты үш томдық романы жайлы.
11.3 Қазақ-Ресей қарым-қатынастарын суреттейтін шығарма Мұхтар Мағауиннің
"Аласапыран" атты екі томдық романы.
11.4 Қазақ-орыс қарым-қатынасының кейінгі тарихын суреттейтін
Ә.Кекілбаевтың "Үркер" (1981), "Елең-алаң" (1984) романдары.
12. Тәжірибелік. Кеңестік дәуірде жарық көрген қазақ романдары.
12.1 Ә.Сараевтың "Еділ-Жайық" (1992) романының идеялық-көркемдік табысы.
12.2 Біздің көне дәуіріміз жайлы бір шығарма Д.Досжановтың "Жібек жолы"
романы (1973) жайлы.
12.3 Шығыс Түркістан қазақтарының өміріндегі күрделі де
шытырманды дәуірдің оқиғалары суреттелетін Қ.Жұмаділовтың «Соңғы көш»
(1974-1981) атты романына тоқталу.
12.4 Қазақ-қалмақ жаулаушылығының оқиғалары арқау болған романдар.
12.5 Қазіргі қазақ романдарындағы проблемалық сипаттарға шолу жасау.
13. Тәжірибелік. Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ
повестері мен әңгімелерінің жанырлық дамуы.
13.1Повестің жанрлық дамуы.
13.2 Ғабит Мүсіреповтің озық туындылары "Кездеспей кеткен бір бейне",
"Ұлпан" повестеріне тоқталу.
13.3 Халық тарихының қилы-қилы кезеңдері мен тарихи оқиғалар жайлы жазылған
шығармаларға тоқталу.
13.4 Бұл дәуірдегі әдебиетке ауыл өмірін жырлай келген жастардың
шығармаларына тоқталу.Қазіргі қазақ повесінің сәтті ізденістері.
14. Тәжірибелік. Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ
поэмалары.
13.1 Бұл жылдарда қазақ поэмасының дамуы.
14.2 Адам еңбегін, оның қоғамды жаңартудағы күшін суреттеу тақырыбына
байланысты жазылған поэмалар.
14.3 Еңбек адамының жиынтық бейнесін жасауға арналған кең көлемді сюжетті
эпикалық поэмалар.
14.4 Отан соғысы оқиғаларын еске алу түрінде жазылған
поэмалар. Тарихи оқиғаларды суреттеуге арналған поэмалар.Өнер адамдарын
жырға қосқан поэмалар.
15. Тәжірибелік. 1960-2000 жылдарда жарық көрген шығармаларда ауыл
өмірінің бейнеленуі
15.1 Соғыс кезіндегі ел өмірі шындығы суреттелетін Т.Ахтановтың «Шырағың
сөнбесін» (1981) романы жайлы.
15.2 Тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның алыс
қазақ ауылындағы жаңғырығы Б.Соқпақбаевтың "Өлгендер қайтып келмейді"
(1961) романында сөз болады.
15.3 Соғыс кезінің шындығын романдарына арқау еткен. Н.Ғабдуллиннің
"Жігер" (1983) Қ.Қазыбаевтың "Ызғар",Ш.Мұртазаның "Қара маржан"
романдарына тоқталу.
Әдебиеттер тізімі
1.Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. Оқулық. –
Алматы: Мектеп, 1971
2. Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. 1 Бөлім. –
Алматы: Мектеп, 1985
3. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Оқулық.- Алматы: Білім,
1993
4. Кәкішев Т.Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Оқулық. – Алматы: Санат, 1975
5. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы.Оқулық. – Алматы: Санат, 1994
6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы Оқулық. Алматы: Санат, 1994
7. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті Оқу құралы. – Алматы:
Білім, 1998
8. Бисенғали З.Қ. Казахская проза начала ХХ века. Учебное пособие. –
Алматы: Қазақ университеті, 2000
9. Дәдебаев Ж.Д. Қазіргі қазақ әдебиеті. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ
университеті, 2002
10.Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ
университеті, 2002
11.Мәлік Ғабдуллин «Алтын жұлдыз». Алматы: «Ана тілі», 2005.
12.Екі мың жылдық дала жыры. «Қазақ энциклопедиясы» 2000.
13.Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІІ том. 1-кітап. А., 1967 ж.
14. Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. А., 1971 ж.
15.Ахтанов Т. Көкейкесті әдебиет туралы ойлар. А., 1980 ж.
16.Әлімбаев М. Қалам қайраты. А., 1976 ж.
17.Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. А., 1997
18.Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. А., 2001ж.
19. Бердібаев Р. Әдебиет және өмір. А., 1964 ж
20. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. А., 1979 ж.
21.Егеубаев А. Сөз жүйесі. А., 1981 ж.
22.Егеубаев А. Сыр мен сымбат. А., 1985 ж.
23.Мұстафин Ғ. Ой әуендері. А., 1978 ж.
24.Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. А., 1968 ж.
25.Әзиев Ә. Қазақ повесі. А., 1989 ж.
26. Бердібаев Р. Роман және заман. А.,1967ж.
27. Бердібаев Р. Қазақ роман. А., 1975ж.
28. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы.А.,1979ж.
29. Лизунова Е. Қазіргі қазақ романы.А.,1966ж.
30.Елеукенов Ш.Қазақ романы және қазіргі дәуір. А., 1968ж.
31. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы. А.,1975ж.
32.Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау.А., 1996ж.
33.Нағыметов Ә.Адам және қоғам.А., 1977ж.
34. Нағыметов Ә.Қазіргі повесть және көркемдік ізденіс.А.,1985ж.
35. Базарбаев М.Өлең- сөздің патшасы,сөз сарасы. А., 1973ж.
36. Базарбаев М.Қазақ поэзиясы:көркемдік ізденістер.А.,1995ж.
37. Нарымбетов Ә.Дәуір және поэзия.А., 1970ж.
38. Нарымбетов Ә.Қазақ совет поэмасы.А., 1977ж.
39. Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы.А., 1982ж.
40. Тәжібаев Ә.Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы.А.,1971ж.
41. Нұрғалиев Р.Қазақ драматургиясы. А.,1979ж.
42. Жақыпов Е. Дастаннан драмаға.А.,1979ж.
43. Кәкішов Т.Сын сапары.А.,1971ж.
44. Кәкішов Т.Оңаша отау.А 1982ж.
45. Кәкішов Т.Қазақ әдебиетінің сынының тарихы.А.,1994ж.
46. Шәріпов Ә.Қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық.А.,1984ж.
47. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі.А.,1982ж.
48. Оразаев Ф. Замана қаһарманы.А.,1981ж.
49. Қирабаев С.Революция және әдебиет.А.,1977ж.
50.Тәжібаев Ә. Ойлар, толғаныстар. А., 1977 ж.
51.Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. А., 1966 ж.
52.Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. А., 1973 ж.
53. Әуезов М. Шығармаларының жиырма томдық жинағы.
54. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. Әдеби сын мақалалар. А., 1985ж.
55. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. А., 1997ж.
56. Бейсенбаев Ә. Өмірдің ғашық болып көктеміне: Әдеби-сын,зерттеу.
А., 2001ж.
57. Ғабдуллин Н. Уақыт сыры. Әдеби сын.А., 1981ж.
58. Дәдебаев Ж. Әдеби шығарма: өмір шындығы және көркемдік шешім.
А., 1991ж.
59.Дәдебаев Ж.Қазақтың тарихи романы:дәстүр мен жаңашылдық.А.,1988ж.
60. Ергебеков Қ. Жазушы шеберханасы. А., 2002ж.
61. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. А., 1989ж.
62. Жұртбай Т. Бейуақ. А., 1990ж.
63. Жұртбай Т. Бесігіңді түзе. А., 1997ж.
64. Жұмағалиев З. Уақыт және әдебиет. Қарағанды, 1999ж.
65. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. 3-томдық. А., 1974ж.
66. Қирабаев С. Әдебиеттің ақтаңдақ беттері. А., 1995ж.
67. Кәкішев Т. Дәуір дидары. Сын мақалалар. А., 1985ж.
68. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. А., 1986ж.
69. Майтанов Б. Сөз сыны. А., 2002ж.
70. Мүсірепов Ғ. Заман және әдебиет.А., 1982ж.
71. Алпысбаев Қ. Тарихи шығарма: таным және көркемдік. А., 1976ж.
72. Алпысбаев Қ. Мұқағали өрнегі. А: Қазақ университеті, 2001ж.
73. Нұрғалиев Р. 2-томдык таң. шығ. А.,1991-1992жж.
74. Нұрғалиев Р. Әуезов және алаш. А., 1997ж.
75. Нұрғали Р. Сиқырлы сөз. Әдеби-сын зерттеу. А., 2000ж.
76. Нұрхатов А. Жалғасқан дәстүр зерттеу, мақалалар. А., 1980ж.
77. Өмірбаяндық өрнектер. А: Арыс, 2002ж.
78.Смағұлов Ж. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы.А: Қазақ унив, 1999ж.
79. Сөзстан. Әдеби сын мақалалар. 1-4 кітаптар. А: Жалын, 1979-1987жж.
80. Уақыт және қаламгер. Әдеби сын.1-14 кітаптар.А:Жазушы, 1973-1988жж.
81.Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек. А., 2000ж.
82.Ғ.Мұстафин «Қарағанды» романы. Алматы: «Жазушы», 1982.
83. Ғ.Мүсірепов «Оянған өлке» романы. Алматы: «Жазушы», 1982
84. С.Мұқановтың «Өмір мектебі» мемуарлық шығармасы.
85.С.Мұқановтың «Сырдария» романы.
86. Мұқанов С. «Аққан жұлдыз»романы. А., 1967ж.
87.Молдағалиев Ж. «Алғашқы қоңырау»романы. А., 1978ж.
88.Әбілов Д. «Сұлтанмахмұт»романы . А., 1971ж.
89.Жүнісов С. «Ақан сері»романы. А: «Жазушы», 2003ж
90.Ақышев З. «Жаяу мұса»романы. А., 1981ж.
91.Сараев Ә. «Еділ –Жайық» романы. А.,1992ж.
92.Досжанов Д. «Жібек жолы»романы. А., «Жазушы»1990ж.
93.Жұмаділов Қ. «Соңғы көш»романы. А., 1981ж.
94. Жұмаділов Қ. «Тағдыр»романы. А., 1981ж.
95.Әлімжанов Ә. «Жаушы» романы. . А., 1974ж.
96.Сматаев С. «Елім –ай»романы. А.,1979ж.
97.С.Елубаев «Ақ боз үй» роианы. А.,
Студенттің оқытушының басшылығыімен орындайтын жұмысы шеңберіндегі
тапсырмалар жоспары (СОБӨЖ)
|№ |Тақырыптар |Жұмыс түрі |Тапсыру |Балл |
| | | |мерзімі | |
|1 |Ғ.Мүсіреповтің «Жат қолында» |Ауызша |1-апта |3-2балл |
| |шығармасы. | | |4-3балл |
| | | | |5-4балл |
|2 |Проза, оның даму сатылары және |Реферат 14-15 |1-апта | |
| |дәстүр мен жаңашылдық. |бет | | |
|3 |О.Бөкейдің «Өз отыңды өшірме» |Ауызша |2-апта | |
| |романы | | | |
|4 |Ә.Тәжібаевтің поэзиясынан троп |30-35 картотека|2-апта | |
| |түрлеріне картотека | | | |
|5 |Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» |Ауызша |3-апта | |
| |трилогиясы | | | |
|6 |Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романы |Ауызша |4-апта | |
|7 |Ә.Нұршайықовтың шығармашылығы, |Реферат |3-апта | |
| |өмірі жайлы |14-15 бет | | |
|8 |Ә.Кекілбаевтың «Елең-алаң» романы |Ауызша |4-апта | |
|9 |Қ.Жұмаділовтің «Соңғы көш» романы |Ауызша |6-апта | |
|10 |Ж.Молдағалиев туралы жазылған |Баяндама |5-апта | |
| |шығармалар, мақалаларға шолу жасап,|5-6 бет. | | |
| |ғылыми тұрғыда баяндама жасау. | | | |
|11 |Қ.Жұмаділовтің «Тағдыр» романы |Ауызша. |7-апта | |
|12 |О.Әубәкіровтің сықақ әңгімелері |Конспект 9-10 |6-апта | |
| | |бет.. | | |
|13 |Д.Досжановтың «Жібек жолы» романы |Ауызша. |5-апта | |
|14 |С.Елубаевтың «Ақ боз үй» романы. |Ауызша. |8-апта | |
|15 |Әдебиеттану мен сынның өркендеуі. |Реферат 14-15 |7-апта | |
| |Р.Нұрғалидің еңбектері бойынша. |бет. | | |
Студенттердің өз бетімен орындайтын тапсырмасы (СӨЖ)
|№ |Тапсырмалар атауы |Жұмыс түрі |Тапсыру |Балл |
| | | |мерзімі | |
|1 |М.Мақатаевтың «Поэзия» өлеңі. |Жаттау. |1-апта |3-2балл |
| | | | |4-3балл |
| | | | |5-4балл |
|2 |М.Айтхожинаның «Шағала» өлеңі |Жаттау. |1-апта | |
|3 |Т.Әбдірахманованың «Үміт оты»өлеңі. |Жаттау. |2-апта | |
|4 |Көркемсөз |Жатқа |2-апта | |
| | |мәнерлеп оқу.| | |
|5 |О.Әубәкіровтің «Кездейсоқ махаббат» |Мәнерлеп оқу.|3-апта | |
| |сықақ өлеңі. | | | |
|6 |М.Хакімжанованың «Өмір деген өткінші» |Жаттау. |3-апта | |
| |өлеңі. | | | |
|7 |Ақын жазушылардан қалған нақыл сөздер .|30 нақыл сөз |4-апта | |
| | |жаттау | | |
|8 |М.Әлімбаевтың «Ақын» өлеңі. |Жаттау. |4-апта | |
|9 |Ғ.Қайырбековтің «Көктемгі дала |Жаттау. |5-апта | |
| |кеңдігі-ай» өлеңі. | | | |
|10 |М.Шахановтың«Ғашықтық |Мәнерлеп оқу.|5-апта | |
| |ғаламаты»балладасы. | | | |
|11 |Қ.Мырзалиевтің «Бір жақсысымен жаманы» |Жаттау. |6-апта | |
| |өлеңі | | | |
|12 |Т.Айбергеновтің «Бір тойым бар» өлеңі |Жаттау. |6-апта | |
|13 |Ф.Оңғарсынованың «Өлең» өлеңі |Жаттау. |7-апта | |
|14 |К.Ахметованың «Жапырақ –жаздың жүрегі» |Жаттау. |7-апта | |
| |өлеңі | | | |
|15 |Ж.Молдағалиевтің «Мен қазақпын» |Мәнерлеп оқу.|8-апта | |
| |поэмасынан үзінді | | | |
Курс бойынша емтихан сұрақтары
1 1960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің дамуы.
2 Дәстүр және жаңашылдық.
3 Түр мен жанрдағы ізденстер.
4 ҰОС-н бастарынан кешкен ақын-жазушылар.
5 Қазіргі прозада лирика мен этикалық, реалистік, романтикалық әдістердің
үйлесуі.
6 Ә.Әлімжановтың,О.Бөкеевтің,Т.Әдіковтің, С.Елубаевтың шығармаларында
жанрлық стильдік, соны ізденістердің байқалуы.
7 Ұлттық позияның жаңа көркемдік белестері.
8 Сюжетсіз лирикалық-философиялық поэмалардың жазылуы.
9 М.Шахановтың балладалары.
10 Қазақ прозасының тарихи тақырыпты кең құлашпен игере бастауы.
11 Ғ.Мүсіреповтің «Жат қолында» романы.
12 Ғ.Мұстафиннің «Көз көрген» романы.
13 І.Есенберлиннің «Көшпенділер», «Алтын Орда» романдары.
14 Х.Есенжановтың «Көп жылдар өткен соң», «Тар кезең» романдары.
15 Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң» романдары.
16 Қ.Жұмаділовтің «Соңғы көш», «Тағдыр» романдары.
17 Д.Досжановтың «Жібек жолы» романы.
18 Қазақ драматургиясының тақырыптық, көркемдік жағынан кеңеюі.
19 Қ.Мұхаметжановтың драмалық туындылары. «Көктөбедегі кедесу»
20 Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы.
21 Осы кезеңдегі әдебиеттану мен сынның өркендеуі.
22 Төлеген Айбергеновтің лирикасы.
23 Қ.Қайсеновтың шығармашылығы.
24 Қадыр Мырза Әли поэзиясының тақырып ауқымы мен көркемдік кестесі.
25 Сырбай Мәуленовтің шығармашылығы.
26 Мұқағали Мақатаевтың лирикасы.
27 60-90 жылдар поэзиясындағы лирикалық-философиялық поэмалар.
28 Жұбан Молдағалиевтің поэмалары, олардың гуманистік сипаты, ұлттық
нақышы.
29 «Қан мен тер» триологиясындағы әлеуметтік күрес, образдардың сомдалу
жайы.
30 Жұбан Молдағалиевтің поэмаларындағы азаттық алуаны, романтикалық
леп.
31 І.Есенберлиннің тарихи туындыларының көркемдік, танымдық, тарихи
мән-маңызы.
32 Қазақ прозасындағы тарихи тақырыптардың игерілуі.
33 «Мен қазақпын», «Қыран дала» поэмаларындағы өмір шындығы мен
ұлттық өршіл романтика.
34 Т.Ахтановтың «Боран» повесіндегі экология мәселесі.
35 Т.Молдағалиевтің әнге арналған өлеңдеріндегі лиризм.
36 Ә.Әлімжановтың тарихи романдарындағы шындық пен көркемдік шешім.
37 Ж.Нәжімеденов поээиясындағы ойшылдық пен көркемдік шешім.
38 С.Сматаевтің «Елім-ай» романындағы халық өмірінің суреттелуі.
39 Ұлы Отан соғысы тақырыбының 60-90 жылдар әдебиетіндегі эпикалық көркем
туындыларда суреттелуі.
40 Т.Әлімқұловтың «Тұлпар тағдыры» жинағындағы тарландар мен өнер
адамдары образдарын сомдау шеберлігі.
41 С.Елеубаевтің «Ақ боз үй» романындағы тарихи шындық пен көркемдік
шешім.
42 1970-1990 жылдардағы повестерде адам мен табиғат, экология
мәселелерінің суреттелуі.
43 Д.Исабековтің «Мұрагерлер» пьесасындағы тартыс және образдар
жүйесін сомдаудағы шеберлігі.
44 Х.Есенжановтың «Ағайынды Жүнісовтер» романындағы тарихи
ақиқаттың суреттелуі.
45 Д.Исабековтің «Қарғын» романындағы жанрлық стильдік ерекшеліктер.
46 О.Бөкеев прозасындағы кейіпкерлер психологиясын суретеудегі шеберлік.
47 Б.Соқпақбаев прозаларындағы реализм мен кейіпкерлер тұлғасындағы
шуақты юмор.
48 Эпикалық туындылардағы «Ақтаңдақтардың» жаңаша пайымдалуы.
49 Қазақ поэзиясындағы әйел ақындар шығармашылығы.
50 Ә.Нұршайықовтың «Махаббат қызық мол жылдар» романындағы лиризм.
51 С.Жүнісовтің «Өліара» пьесасындағы тартыс пен образдар жүйесі.
52 Қ.Мұхаметжанов,Ш.Айтматовтардың «Көктөбедегі кездесу» пьесасын-
дағы көркем образдардың сомдалуы.
53 Ә.Тәжібаев поэзиясындағы оптимистік символды лирика.
54 Т.Ақтановтың «Ант» пьесасы.
55 Р.Нұрғалиевтің «Айдын» зерттеу кітабының қазақ драматургиясын
саралаудағы ғылыми мәні.
56 М.Мағауиннің «Ғасырлар бедері» сын кітабының әдебиет сынын
өрістетудегі маңызы.
57 «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогіндегі Бауыржан Момышұлы образы.
58 Соғыс жылдарындағы ауыл өмірінің 1960-1990 жылдар әдебиетінде
бейнеленуі.
59 Б.Момышұлы шығармаларындағы ерлік пен елдік.
60 Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ поэмалары.
Курст жұмыстарының тақырыптары:
1.1960-2000 жыл кезеңіндегі әдебиеттің әдеби-эстетикалық, саяси әлеуметтік
және тәуелсіз ұлттық даму жайы.
2.Проза, оның тақырыптық-көркемдік өсу жолы мен тенденциялары.
3.Поэзия, оның даму сатылары және дәстүр мен жаңашылдық.
4. Драманың өсу жолы мен қазіргі өзекті мәелелері.
5.І.Есенберлин романдарындағы тарихи деректер.
6. Әдеби сын мен әдебиеттану тарихы және қазіргі әдеби үрдістің жаңашылдық
қырлары.
7. Б. Момышұлы, Қ. Қайсенов, Ә.Шәріпов шығармашылықтары және әдебиеттегі
Отан қорғау, гуманизм тақырыбы.
8. Ә. Тәжібаевтың (1909-1998) өмірі шығармашылығы.
9. І.Есенберлиннің образ сомдау, сюжет дамыту ерекшелігі.
10. І.Есенберлин романындағы адамгершілік мәселелері.
11. Х.Ерғалиев поэзиясындағы заман бейнесі.
12. Х.Ерғалиев поэзиясының әдеби процеске әсері.
І3. Х.Ерғалиев поэзиясындағы монологтар.
14. Х.Ерғалиевтің поэмалары.
15. Ж.Молдағалиев өлеңдерінің ерекшелігі.
16. Ж.Молдағалиевтің поэмалары.
17. Ж.Молдағалиев поэзиясындағы сюжет.
І8. Ж.Молдағалиев поэзиясының көркемдігі.
19. Ж.Молдағалиев поэзиясындағы ерлік тақырыбы.
20. С.Мәуленовтің лирикасы.
21. С.Мәуленов шығармаларының жанрлық құрамы, ерекшелігі.
22. С.Мәуленов поэмасындағы соғыс тақырыбы.
23. С.Мәуленов поэзиясындағы соғыстан кайтқан солдаттар бейнесі.
24. Т.Ақтанов прозасының ерекшелігі.
25. “Қаһарлы күндер” романындағы солдат бейнесі.
26. Т.Ахтанов романындағы характер.
27. Б.Сокпақбаев романындағы сюжет.
28. Б.Соқпақбаев туындысындағы баяндау мен диалог.
29. ‘’Боран” романындағы көркемдік ізденістер.
30. Б.Соқпақбаевтың балаларға арналған шығармалары
31. “Менің атым Қожа” және балалар әдебиеті.
32. Ә.Нұрпейісов және роман жанры.
33. ‘’Курляндия” романындағы баяндау.
34. ‘’Қан мен тер” трилогиясы.
35. “Соңғы парыз” романындағы психологизм.
36. Х.Ерғалиев поэтикасындағы күрделі теңеулер.
37. Ж.Молдағалиев поэмаларының бейнелеу құралдары.
38. С.Мәуленов поэзиясындағы сурет және суреткер әлемі.
39. Т.Ахтанов романдарындағы соғыс шындығы.
40.Б.Соқпақбаев прозасындағы соғыстан кейінгі өмір шындығы. 41.Ә.Нүрпейісов
романдарындағы баяндау.
42.З.Қабдолов прозасынын көркемдігі стилі.
43.М.Мақатаев прозасындағы психологизм.
44.Ж.Нәжімеденов позиясындағы философия.
45.С.Жиенбаев поэзиясындағы теңеулер.
46.О.Бөкей прозасының стилі.
47 Соғыс жылдарындағы ауыл өмірінің 60-90 жылдар әдебиетінде
бейнеленуі.
48 Р.Нұрғалиевтің "Айдын" зерттеу кітабының қазақ драматургиясын
саралаудағы ғылыми мәні.
49 Ә.Нұршайықовтың "Махаббат қызық мол жылдар" романындағы лиризм.
50 Б.Соқпақбаев прозаларындағы реализм мен кейіпкерлер тұлғасындағы
шуақты юмор.
51 Эпикалық туындылардағы "Ақтаңдақтардың" жаңаша пайымдалуы.
52 Қазақ поэзиясындағы әйел ақындар шығармашылығы.
Әдістемелік нұсқау: Берілген курс жұмысы тақырыптарынан біреуін
қалауыңыз бойынша таңдап аласыз. Курс жұмысының құрылымы: 1) жоспары;
кіріспе; негізгі бөлім; қорытынды; қолданылған әдебиеттер тізімі. Сыртқы
беті стандартқа сай, компьютерге басылуы тиіс.
Глоссарии.
1. Азаматтық лирика-лирикалық поэзияның заман жайын,әлеуметтік
мәселелерді қозғайтын үлкен бір саласы.
2. Ақын - поэзиялық туынды, өлен, жыр - дастандарды ауызша немесе жазбаша
айтып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік дәстүрлерін
қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері.
3. Альбомдық лирика- орта ғасырдағы француз поэзиясының лирикалық
жанры.Бұл жанырға жататын өлеңдерге тән басты қасиет-сыршылдық,нәзік
сезімге берілу.Бұл қасиет оңаша, өзімен өзі болып отырып сыр
шерту,көлденең адамға білдірмейтін ішкі сезімді,жүрек сырын қағазға
жазудан келіп шыққан.
4. Арнау - әдеби шығарма басында берілетін, сол шығарманың кімге, қандай
уақиға байланысты екенін көрсететін, көбінесе өлең түрінде келетін
автор сөзі.
5. Әдеби қаһарман-әдебиеттің идеялық-эстетикалық роліне сай бейнеленетін
тұлға.Әдеби қаһармандар шығармада өзіне тән рухани және қоғамдық жүк
көтереді.
6. Әдеби процесс-көркемдік дүниенің қозғалысы мен дамуын зерттейтін
методологиялық әдіс.
7. Әдеби сын-көркем шығармаларды талдап,баға беріп,олардың идеялық-
көркемдік мәнін,әдеби процестегі алатын орнын анықтайтын әдебиеттану
ғылымының негізгі бір саласы.
8. Әңгіме-оқиғаны баяндап айтуға негізделетін,қара сөзбен жазылған шағын
көркем шығарма.
9. Драма-(грекше drama-қимыл- әрекет )-сахнаға арналған,уақиғаны,оған
қатысушы кейіпкерлердің іс-әрекетін,көңіл күйін көрсету арқылы
баяндайтын әдеби шығарма.
10. Жанр-әдеби шығармалардың жеке түрлері,көркем әдебиеттің салалары.
11. Кейіпкер (персонаж) –көркем әдебиетте роман,повесть,әңгімеде, драмалық
шығармада, поэмада бейнеленетін уақиғаға қатысушы.
12. Лирика-көркем әдебиеттің негізгі саласының,жанрының бірі, басты
ерекшелігі–адамның көңіл–күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп
көрсетеді.
13. Поэзия – көркем әдебиеттің ертеден қалыптасқан үлкен бір саласы, өлең
жыр түріндегі шығарма.
14. Поэма – оқиғаның өлеңмен баяндалып айтылатын, кейде жыр – толғау
түрінде келетін көлемді шығарма.
15. Повесть–оқиғаны баяндап айтуға негізделетін қара сөзбен жазылған,
көлемді шығарма,эпикалық жанрдың орташа түрі.
16. Реализм(латынша. realis–заттылық,шындық)-әдебиет пен өнердегі кең
қанат жайған,өмір құбылыстарын бар қалпында, нақтылық сипат–белгілерін
сақтай отырып, жинақтап, тұжырымдап, шыншылдықпен бейнелеуді мақсат
ететін көркемдік әдіс.
17. Роман –сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, кең тынысты, кейіпкер
бейнесін ол өмір сүрген уақыт, ол тірлік кешкен орта ауқымында,
жан–жақты мүсіндейтін, басқа прозалық жанрларға қарағанда ұзақ
уақытты, байтақ кеңістікті қамтитын көлемді эпикалық шығарма.
18. Символ–әдебиетте ойды астарлап,басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын
нақтылы сипаты бар балама бейне.
19. Стиль-жазушының өмір шындығын танып–білу,сезіну қабілетін,бейнелеу
шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға–бітімін танытатын даралық
өзгешелігі,жазу мәнері, қолтаңбасы.
20. Сюжет(франц. sujet–зат)-өзара жалғасқан оқиғалардың тізбегі,біртұтас
желісі.
21. Тақпақ-қазақ өмірінде шешендік дәстүрмен байланысты туған өткір нақыл-
ғибраттылық, мәнерлеп айтуға лайықты сөз нұсқасы.
22. Тақырып-Әдеби шығармада сөз болатын басты мәселе, шығарма мазмұнының
негізгі арқауы,айтылатын жай–жағдайлардың бағыт–бағдары.
23. Тарихи шындық–өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы
көркемдік көрінісі.Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы
құбылыстар, болған уақиғалар,өмір сүрген тұлғалар арқау болады.
24. Трагедия–сахнаға арналып жазылатын әдеби шығармалардың,яғни драмалық
жанрдың бір түрі.
25. Трилогия-мазмұн–мағынасы,сюжеті жағынан бір–бірімен тығыз
байланысты,негізгі кейіпкерлері ортақ келетін,өзара жалғасып,тұтасып
жатқан үш шығарма.
Дәрістердің қысқаша сипаттамасы
1,2 Дәріс 1960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің дамуы
Дәрістің мақсаты: 1960-2000 жылдар аралығындағы әдебиеттің даму жайын
меңгерту.
Тірек сөздер:Тың игеру,металургия,мал шаруашылығы,соғыс т.б.
Дәрістің жоспары:1.Жаңғыру кезіндегі қазақ әдебиеті.
2.Мал шаруашылығын өркендетуге байланысты
туған
шығармаларға тоқталу.
3.Қазақстандағы тың көтеруге баиланысты
туған жаңа
туындыларға шолу.
4.Зеиін Шашкиннің «Ұядан ұшқанда» ,
«Тоқаш Бокин»,
«Темір қазық», «Доктор Дарханов»,
«Сенім», «Өмір
тынысы» шығармаларындағы жаңа адам
бейнесі.
5.Қ.Исабаевтің «Сұңқар самғауы» романы.
Бұл дәуірдегі әдеби қозғалыстың басты ерекшеліктерінің бірі жазушылардың
шығармашылық белсенділігінің артуы деуге болады. Бұл осы дәуірде туған
прозалық шығармаларда айрықша танылды. Өмірді күнгей жағынан ғана алып,
боямалап көрсету фактылары сынға ұшырағаннан кейін қазақ жазушылары бүгінгі
маман шындығындағы қайшылықты құбылыстарды көріп зерттеуге, көркем
бейнелеуге ұмтылды. Ел тарихындағы маңызды тарихи оқиғаларды суреттеуге
ойысты.
Бұл саладағы жаңаша ізденістің бір үлгісін Мұхтар Әуезов көрсетті. Ол
«Өскен өркен» (1962) романы арқылы бүгінгі күн тақырыбын игеруде өзгеше
ізденіс танытты. Әдебиетте өз замандастарының бейнесін этикалық түрде
бейнелеуді ойлаған жазушы өмірінің соңғы кезінде республиканы көп аралап,
еңбек адамдарымен танысып, өмір сырына ой жібере қарады. «Өскен өркенде» ол
Қазақстандағы бүгінгі мал шаруашылығының жайы және онда еңбек етіп жүрген
адамдар тағдырын суреттеуді мақсат ете отырып, сонымен байланысты моральдык-
этикалық, ұлттық дәстүрлер мен олардың жаңаруы, салт-санадағы ескі ұғымдар
мен өзгерістер, жаңа адамды тәрбиелеу мәселелері тәрізді көптеген
проблемаларды қозғады. Осы негізде Қазақстанды мекендейтін халықтардың
бүгінгі қарым-қатынастарына үңілді. Өмір шындығын әрқашан қат-қабатымен
көтеріп үйреніп жазушы бүгінгі тіршіліктің де күнгей жағын ғана қаузамай,
дамуға бөгет болып отырған қиындықтар мен қайшылықтарды шыншылдықпен ашады.
Романның бүкіл сюжеттік-композициялық, идеялық-көркемдік негізінен туатын
қорытынды – мал шаруашылығын өркендетудің сенімді шараларын ойласудың
қажеттігі (өмір бойы мал басының өсуіне бөгет болған жұт әлі бар,
малшылардың көшпелі күйінде өзгеріс аз) мен сападағы ескілікпен аяусыз
күресу (Айсұлу – Сағит оқиғалары) керектігі. Мұны жазушы кейіпкерлердің
белсенді әрекеті мен іскерлігін күтіп отырған проблема етіп көтереді.
М. Әуезов «Өскен өркен» арқылы қазақ әдебиетіндегі ұнамды кейіпкерлер
туралы ұғымды кеңейте түсті. «Біздің замандасымыз – барша қауымның бақытын
тілейтін, жалпақ дүниенің жан лебін жүрегімен ұғатын адам. Оны тебірентетін
нәрсе жоқ - ел өмірі, достар мен қастар жайлы ойын бөледі, саясат та, ғылым
да, өнер де, еңбектегі жеңіс пен жетімсіздік те, отаршылдыққа қарсы күрес
те - бәрі-бәрі де оны толғандырады. Жеңісіміздің әр сәті - Кеңес
еңбеккерінің жан-жүрегінің жарқ еткен сәулесі, жалт еткен ұшқыны іспетті.
Ол өзі осындай адам»,- деп жазды ол «Қазіргі роман және оның қаһарманы»
атты мақаласында. «Өскен өркенде» Мұхтар осындай қаһарманның жаңа үлгісін
жасауға ұмтылды. Оның кейіпкерлері – бүгінгі заманның, қажырлы, жан-жақты
білімді, адамгершілік мінездерді бойына жинақтаған тұлғалары. Олардың іс-
әрекетінің өлшеуіші – қызмет емес, қоғам алдындағы жауапкершілік пен
адамшылық игі қасиеттер Нил Карпов, Алмасбек Жайлыбеков, Әсия, Әлім, Ақан,
Медет, Сағадат, тағы басқалардың бәрін де жазушы осындай жаңа қасиеттер
тұрғысынан іріктеген. Мақсат, тілек бір болғанмен, олар характер есебінде
дара-дара.
Көркем прозадағы шағын жаңалықтарын кең ашып, адамдардың өсу жолының
күрделілігін көрсету, сол арқылы дәуір ерекшеліктерін диалектикалық тұрғыда
танытудағы осы бастама Т. Ахтановтың «Боран» (1963) романында жақсы қолдау
тапты. Жазушы онда күресте шыныққан, бойында рухани қуаты мол, моральдық
сапасы биік еңбек адамының жаңа бейнесін жасады. Шығарманың сюжеттік
желісінде ұзақ сонар баяндау жоқ. Ондашопан Қоспанның малымен ақтүтек
боран астында қалып, бір отар қойды қалай аман алып қалу жолындағы арпалысы
суреттеледі. Сол арқылы Тахауи Қоспан тағдырына, оның ішкі сырына, ол
бастан кешкен дәуірдің өзгешеліктеріне үңіледі. Боранмен атыса жүріп, өз
басынан кешкен өмір белестерін еске алады, терең ойға батады. Шығарма
композициясын ұстап, тұтастырып тұрған да осы ойлар, қаһарманның ішкі
монологы.
Қоспан тағдырына үңіле қарасақ, оны тағдыр маңдайынан сипап өсірмегенін
көреміз. Ол ылғи өмірдің кедергілеріне кездесіп, соларды көре жүріп өсіпті,
өмірдің зіл салмағын көтеріпті. Көрген рахатынан бейнеті көп осы азаматты
қажытпай алып келе жатқан – Қоспанның өмір сүйгіштігі, жан дүниесінің
тазалығы, рухани байлығы. Жазушы шығарма идеясын осыны көрсетуге құрады.
Осы бір тұстан әдебиетке қойылған талап – өмір шындығын жеңіл етіп
көрсетпей, кейіпкер бейнесін терең тартыста, күресте таныту Тахауиша жаңа
ой салғаны көрінеді.
Қоспан бойында еңбек адамына тән іс-әрекет, көзқарас мол. Жаратылысында
қарапайым, адал, жұртқа сенімі мен сүйіспеншілігі мол Қоспан – қысылтаяң
күндерде қайраттанып кететін ер. Майданда взвод командирі Қасболаттың
адьюданты бола тұрып, ол шегініп бара жатқан әскерлерге мүмкіндік беру үшін
жау тосқауылын бөгеуге сұранып қалады. Осы ұрыста есін білмей жараланып,
жау қолына түседі. Тұтқын лагерінде азаптар шегеді. Лагерьден қашып,
ұсталып, неше түрлі қинау көреді. Бірақ ол тағдырына налымайды, көнбістік
танытады, мойымайды.
Соғыстан соң туған ауылына келген ол жұмысқа орналаса алмайды. Жау
тұтқынында болған адамға сенімсіз көзқарас оның алдынан шығады да тұрады.
Ауданда басшы қызметте отырған Қасболат та көмектесе алмайды. Ақыры жұмыс
таңдап үйренбеген Қоспан тері-терсек жинайтын мекемеге кілтші болып
орналасады. Мекеме бастығы Жаппаспай деген алаяқ қу екен, Қоспан оның
алдампаз, екі жүзділігін бетіне басып айтады да, ауылға шопандыққа кетіп
отырады. Ал, шопан өмірінің қиындығы бір басқа. Қарауындағы мал қамын ол
ойлағанмен, басшылар ойламайды, оны табиғатқа тәуелді етпей бағуға жағдай
жоқ. Колхоз басқармасына айтқан ұсыныстар қолдау таппайды. Сөйтіп, мал
боранда қалды. Долы боранда мал бір жағынан үсікке ұшырайды, екінші жағынан
қасқыр қырады. Астындағы атын да қасқыр жарып, өзі жаяу қалады.
Тахауи осының бәрінде де Қоспанды орнықты, ісіне адал, сенімді, тәуекелі
де, жауапкершілігі де күшті характер етіп бейнелейді. Өмірде сәтсіздікке
көп кездессе де, ол жауапкершіліктен тайсақтап, қорқақтық көрсетпейді.
Командиріне еріп кетіп қалуға болатын адьюданттың жауды бөгеуге сұранып
қалуы, қашып шығудың қиын екеніне жарамай, жау лагерінен кетуге жасаған
әрекеттері, Жаппасбаймен қақтығыс, малды шөп азайған тұста қолға қамамай,
далаға алып шығуы оның тәуекелшілін, өзі бет алған ісіне беріктігін
танытады. Ол еш уақытта ақтала сөйлемеген өзіне сену, өзінің тазалығына
сену – оның басты адамдык сапасы. Ойланғанда ол көрген қиыншылықтарын емес,
соны тудырып жатқан жағдайларды сске алады. Тұтқында болғаны мұның бетіне
неге шіркеу болады? Оның еркімен жауға берілмейтінін, ержүрек жауынгер
болғанын Қасболат білетін еді ғой, ол неге ара түспсйді? Неге өзі
басқалармен бірге күдіктене қарайды? Ауыл басшылары неге мал бағу жағдайын
жақсартуға енжар? Осы ойлар Қоспанды қинайды. Шығарма осылай
проблемалығымен, кесек характерімен бағалы. Адамның рухани күші тағдырдың
қандай қыспаққа түссе де, оны ілгері жетелейтін, еңсесін түсірмейтін биік
саға екенін Тахауи терең аша білді.
Мал шаруашылығын өркендету шараларын проблемалық тұрғыда көтере отырып,
ондағы адам тағдырының әр-қилы өзгешеліктеріне көңіл бөлу Т.Әлімқұловтың
«Ақ боз ат» (1962) романында да байқалады. Мұнда қазақтың қанына сіңген
жылқы құмарлық, жүйрік ат баптау, бәйгеге қосу, сонымен бірге сауықшылдықты
қызық көрген елдің дәстүрлі кәсібі мен өнері кең бейнелі сурет табады.
Біркімбай бейнесінен осындай қазақтың табиғатын, еңбекқорлық, адамилық ар-
намыс, борыш атаулыны бағалайтын тұлғаны танысақ, өмірі еңбекпен өткен
Гүлбаршынның да тұтас характерін көреміз. Оның бейнесін жасауда жазушы
отызыншы жылдардың ауыр кезеңі оқиғаларына сүйенген. Бұл жылдардағы
Кеңестік жалған белсенділік «Алтын тіс» - бойында жинақталған. Ұсақ
мінезді, пасық Қараштың типінде де іштарлық, көре алмаушылық мінездердің
айқын көрінісі бар.
Бұл жылдардағы ауыл еңбеккерлері жайлы романдарды Қазақстанда тың
көтерумен байланысты туған жаңа туындылар толықтырды. Бұлардың ішінде С.
Жүнісовтің «Жапандағы жалғыз үй», 3. Шашкиннің «Сенім» романдары көрнекті
орын алады.
«Жапандағы жалғыз үй» – тың игеру тақырыбына арналды дегенмен, шаруашылық
мәселелерін емес, адам тағдырын, оның өсу, өзгеру психологиясын тартымды
суреттеген шығарма. Онда елдегі әлеуметтік өзгерістер бір отбасының
тағдырына байланысты көрсетіледі. Жазушы онда заманның, уақыттың адамға,
оның тағдырына кайшылықты әсер етіп жатқанын атады. Тың көтеру ісі де
қайшылықты. Жапандағы жалғыз үйдің құлауы, бір жағынан, жаңарып жатқан
тіршіліктің ықпалы болса, екінші жағынан, шаруаның жеке меншікшіл
сезімінің күйреуін аңғартады. Коллективизация кезінде де солай болған.
Шаруаны жерден айырған. Ескі дәстүр, ұлттық ұғымдар шектеле бастады. Сәкен
мұны ашып айтпағанмен, характерлер, адам психологиясы арқылы танытады. Адам
өмірі, олар көрген, жақсылық пен зорлық та сабақтас, Күргерей әңгімесінен,
мұны анық түсінеміз. Жер ана жаңа адамдардың қолына тиді. Тағдыры не
болады? Олар қайда апарады? Үлгі тағдыры, не күйге түседі? Роман осы
тәрізді көптеген сұрақтар қояды.
Осы жылдары роман жанрында Зейін Шашкин (1912-1966) елеулі қызмет етті.
Әдебиеттік қызметін өлең жазудан бастап,"кейін сын-зерттеу саласында еңбек
еткен Зейін 1937 жылы, жазықсыз жер аударылып, елуінші жылдардың орта
кезіне дейін шығармашылық үзіліске тап болды. Осыдан соң әдебиет өміріне
қайта оралған ол ерекше бір белсенділікпен жұмыс істеп, эпикалық прозада
көптеген шығармалар тудырды. Олардың ішінде «Ұядан ұшқанда» (1957), «Тоқаш
Бокин» (1958), «Темірқазық» (1959), «Теміртау» (1960), «Доктор Дарханов»
(1962), «Өмір тынысы» (1964), «Сенім» (1966) сияқты романдар мен повестер
бар. Бұларда автор қазақ жеріндегі әлеуметтік өзгерістер мен халық өмірінің
маңызды оқиғаларын көтерді. «Тоқаш Бокин» романында Жетісу жеріндегі жаңа
өмір жолындағы күресті суреттесе, «Доктор Дархановта» жеке адамға
табынушылық кезінің заңсыздықтарын доктор Дархановтың тағдыры арқылы ашты.
«Сенім» романын тың игерушілер өміріне арнады. Онда туған жердегі жаңарту,
елдің бақытына қызмет ету борышын ұғынған жаңа адамдардың бейнесін жасады.
«Теміртау» романы Зейіннің ғана емес, сол тұстағы қазақ әдебиетінің
бағалы табыстарының қатарына кіреді. Жазушы онда жеке адамға табынушылықты
сынағаннан кейінгі заман рухын, осы кездегі өндірістегі жұмысшы адамдардың
ұжымдық өмірін, олардың қарым-қатынасын жаңаша танып бейнелейді.
Шығармадағы тартыс екі жүйеде – өндірістегі әрқилы көзқарас пен
махаббаттағы талас ретінде дамиды. Құрыш құюдың жаңа тәсілін ұсынған жас
инженер Дәмешке бас инженер Мүсілім қарсы шықса, махаббат мәселесінде
Дәмешті қатар сүйген зауыт директоры Қайыр мен қатардағы жұмысшы Ораз
қақтығысқа түседі. Роман кейбір кейіпкерлер бойында жеке адамға табыну
кезінде туған мінез-құлықтар мен адамгершілігі жоғары, күресте табанды,
адал адамдар арасындағы күресті жап-жақсы көрсетеді. Әкесі жаламен ұсталған
Дәмеш оның жолдасы, адал азамат Құрышбайдың қолында, оның баласы Оразбен
бірге өседі. Осы жүйелі тартыста жазушы өз кейіпкерлерінің жаңа салалы
адамгершілік үшін гуманистік күресін дәл бейнелейді. Жаңа дәуірдің
қайраткерлері сыпатын ол Дәмеш, Қайыр, Ораз бейнелеріне жинақтаған.
Жазықсыз жалаға ұшыраған Асқар да табандылығын жоғалтпайды. Құрышбай болса,
күреспен өскен дәуірдің қаһарманы, ар алдындағы тазалығымен оң ұғым-
түсінігіне беріктігін сақтайды.
«Теміртау» – қазақ даласындағы тың өндіріс – Қазақстан металлургия зауыты
өмірін жылдамдықпен барлап, ондағы еңбек адамдарының қарым-қатынасын батыл
суреттеген елеулі шығарма.
Геолог кен іздеушілер өмірі шындығын «Айқас» романында Ілияс Есенберлин
де өткір сюжет арқылы дамыта алған. Роман Саят деген жерде мыс
іздеушілердің өндірістік тартысын ғана емес, азаматтық борыш пен мансап,
жеке бастың мүддесін жоғары қою арасындағы айқасты көрсетеді. Сол негізде
қоғам мен адам проблемасын көтереді.
Қ. Исабаев «Сұңқар самғауы» (1966) романында Ертіс-Қарағанды каналы
бойындағы жұмысшылар еңбегін суреттеді.
Бұл шығармалар әдебиетте қазіргі заман шындығын суреттеу жалаң тақырып
қуалау емес, адамдардың биік санасын ашу, адамгершілікті сақтау, бастан
кешкен қиындықтарға қарамай, қайткенде адам боп қалу проблемаларымен
байланысты қойылғанын дәлелдейді. Ауыл өмірі,өндіріс тақырыбы
кейіпкерлердің еңбек еткен ортасын, олардың қоғамдық міндетке деген
көзқарасын, қатысын таныту үшін алынады. Ал, адам қайда болса да адам,
қазақ әдебиеті осы адамның бүгінгі бейнесін танытуға ұмтылды.
Жалпы алғанда, бұл дәуірде Қазақстандағы әдеби қозғалыс қарқынмен жүрді.
Қаламгерлер қатары молайып, 600-ге жетті. Әдебиет жанрларының барлық түрі
өзінің тұрақты кадрларын дайындап, қатар, тең дамыды. Реалистік әдебиеттің
беталысын танытатын проза, оның үлкен жанрлары кең көлемде өрістеді. Поэзия
заманның озық идеялары мен жаңалықтарын танытуда қашанда ұшқырлық танытты.
Театр репертуарын байытуда қазақ драматургтері мол үлес қосты. Әдебиеттің
негізгі жанрларын байытудағы және қоғамдық-әлеуметтік өмірдегі белсенді
қызметімен сөз өнерінің жас күштері алға шықты. Ә. Кекілбаев, С. Жүнісов,
М. Мағауин, Т. Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, Ш. Мұртаза, Ә.
Тарази, М Шаханов, Қ. Жұмаділов, Д.Исабеков, тағы басқалардан құралған
талантты топ осы кезеңде өздерінің мол творчестволық мүмкіндіктерін айқын
танытты. Қазақ әдебиетінің табысы одақ және дүние жүзі көлемінде мойыдалып,
олардың тәуір шығармалары орыс және шетел тілдеріне аударылды. Ғ.
Мүсіреповке Социалистік Еңбек Ері атағы берілуі, Ж. Молдағалиев пен Ә.
Нұрпейісовтің КСРО Мемлекеттік сыйлығын алуы, О.Сүлейменов пен М. Шахановқа
одақтық жастар одағы сыйлығының,
С.Шәймерденов, 3.Қабдолов, Р.Сейсенбаевқа одақтық кәсіподақтар
сыйлығының берілуі қазақ әдебиеті жетістіктерін танудың белгісі еді.
Т.Молдағалиев халықаралық Физули сыйлығын, А. Шамкенов пен Ә.Әлімжанов
Ж.Неру сыйлығын алды. Әдебиетіміздің дамуы, қазақ жазушыларының шеберлікке
шыңдалуы реализмнің бай мүмкіндіктерін игеру жолындағы әр алуан көркемдік
ізденістердің нәтижесі еді.
Бұл дәуірдегі қазақ әдебиетінде халықтық поэзияның жаңа сапаға ие бола
дамуы айрықша көзге түсті. Әсіресе, халық әдебиетінің өміршең жанры айтыс
өрістеді. Жаңа айтыс ақындары шығып, бір кез ұмытыла бастаған бұл өнерді ө
з дәрежесіне қайта көтеруге қызмет етті. Жыраулық, жыршылық дәстүр қайта
жаңғырды.
Мұның бәрі қаралып отырған дәуірдің қазақ әдебиетінде үлкен мән-маңызы
барлығын, оның ұлттық сөз өнерінің тарихын байытуда тарихи қызмет
атқарғанын көрсетеді. Мұның нақты дәлелін жеке жанрлардың өрістеуі
жайындағы шолу мен талдаулар анық байқатады.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1.М.Әуезовтің «Өскен өркен» романы не жайында?
2.Тың көтеруге байланысты
жазылған қандай
шығармалар бар екен?
3.Ертіс Қарағанды каналы
бойындағы
жұмысшылар еңбегі қай
романда сөз болды?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5,7, 8, 9, 10, 11, 12, 13,14, 15, 17, 21, 22,23
,24, 38, 41,
45,58, 60, 70.
3,4 Дәріс 1960-2000 жыл
кезеңіндегі әдебиеттің
әдеби-эстетикалық,саяси
әлеуметтік даму жайы
Дәрістің мақсаты: Қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиетінің тарихын жүйелей
оқыту
мен зерттеудің басты принциптерін
меңгерту.
Тірек сөздер: Эстетика, эстетикалық даму, көркемдік-эстетикалык, ұлттық-
гуманистік,
саяси, әлеуметтік.
Дәрістің жоспары:1. 1960-2000 жыл кезеңіндегі әдебиеттің өзіндік
ерекшеліктер.
2. 1960-2000 жылдардағы қазақ
әдебиетінің әдеби
эстетикалық,саяси әлеуметтік дамуы.
3. 1970-80 жылдары жанр төңірегінде жеке
көлемді
зерттеулердің шыға бастауы.
4. Ел тәуелсіздігі және әдебиеттегі
көркемдік-эстетикалық,
ұлттық-гуманистік өркендеу үдірісі.
Жалпы қазақ әдебиетінің даму тарихына көз жүгіртсек, әріден келе
жатқан ақын-жыраулар кезеңін алмай, діни-ағартушылық, демократтық, ұлт-
азаттық көтеріліс, Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі әдебиетпен салыстырғанда
1960-2000 жыл кезеңіндегі әдебиет өзіндік ерекшеліктерге ие.
Бұл ерекшеліктер: жаңашыл көзқарас, жаңа заман, жаңа бағыт.
Қаламдары қатая, шығармашылықтары шыңдала түскен қылқалам шеберлері
мен шалқар шабыт иелері тудырған шығармаларда енді жаңашыл пайымдаулар,
көзқарастардың белең алуы айқын аңғарылады. Сонымен қатар бұл кезеңдегі
әдебиетке тән ерекшеліктердің бірі-жазушы шыншылдығы, туынды тарихилығы,
шығарма ақиқаттылығы, яғни кешегі күнде көлеңкеде қалып қойған ащы шындыққа
сәуле нұрын шашып, өмірді күңгей жағынан алып, боямалап көрсетпей,
қоғамдағы маңызды мәселелерді барынша шынайы көре аламыз.
Кешегі күнде әдебиеттің қайнар көзі болған ел тағдыры, жер тағдыры,
отарлау саясаты, майдандағы жауынгер тағдыры сынды мәселелер енді қазақ
қоғамына келе бастаған жаңашылдыққа ұласа бастады. Сол тұста жарық көрген
роман болсын, өлең сөз туындылары болсын тек тақырып жағынан ғана
ерекшеленбей, сонымен қатар сюжеттік-композициялық, идеялық-көркемдік
тұрғысынан да, яғни шығармадағы каһарман бейнесін сомдауда, дәуір
ерекшеліктерін танытуда өзіндік жаңалықтарға ие.
Тілге тиек еткен мал шаруашылығы, тың игеру, егіншілік, өндіріс
жұмыстары, күнделікті күйбең тіршілік қарбаласындағы қара жұмыс адамының
образын жасау барысында сол кездегі дәуір көрінісін бейнелей келе,
әдебиетте қазіргі заман шындығын суреттеп, адамның бүгінгі бейнесін
танытуға ұмтылады. Сонымен қатар осы кезеңдегі әдебиетке тән бір
ерекшелік, бұл-адам психологиясы, яғни адамгершілік қасиеттер: ар-намыс,
қажырлылық, жігер, ұят, борыш, еңбекқорлық сынды рухани құндылықтар мен
іштарлық, көре алмаушылық, жемқорлық, жағымпаздық сияқты жағымсыз мінездер
арпалысып, замана сомдаған адам бейнесін айқын танытады.
1960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің әдеби эстетикалық,саяси
әлеуметтік дамуы қадамдай, қарыштай қарқындады. Бірінші дәрісте
айтылғандай, қаламгерлер қатары молайып, 600-ге жетті. Жалпы қазақ
әдебиетінің сол кездегі бүкіл әлемдік көркемдік дамуға қосқан өзіндік
өзгешелігін пайымдағанда, ең алдымен, оның жоғары идеялы, асыл мұратты
әдебиет екені ойға оралады. Адамзаттың рухани қазынасына айналған
шығармалар тек белгілі бір құбылыстар мен байланыстардың, күрестер мен
тартыстардың шыншыл шежіресі ғана жасап қоймай, сан миллион еңбекші
қауымға әділ ұстаз, тамаша тәлімші қызметін де атқарып келеді.
Қазіргі реалистік қазақ әдебиетінің алдында бұрынғыдан да биік міндет
тұр. Реалистік әдебиетте үстем таптың ғасырлар бойғы өктемдігін құлату,
жаңа қоғам орнатылған кездегі қазақ ортасының өзгерісінен бастап, өмір
шындығының белес-белестерін бейнелеген шығармалар шырқау биікте. Әлем
жұртшылығының назарын аударудың ең тура жолы–қазақ халық өмірінің терең
тамырларын, сүйкімді артықшылықтарын толық та анық көрсете білу. Қазақ
әдебиетінің үздік үлгілері реализмнің, яғни шыншылдықтың биік талаптары
тұрғысында жасалған белгілі. Бүгін тек қана Қазақстанға ғана емес, жер
жүзінен танымал шығармаларды атап өтсек, қазақ әдебиетінің даму сатысының
жоғарылағанын аңғаруға болады. Мұндай таңдаулы туындылар қатарына жататын
Т.Ахтановтың «Қаһарлы күндер», Ә.Нұрпейісовтың «Қан мен тер» романдары
неміс, француз тілдеріне тәржімаланса, І.Есенберлиннің «Көшпенділер»
трилогиясы көгілдір экран бетіне шығып, әлем жұртшылығы назарын өзіне
аударды.
Әлбетте шығарманың нарқын шет тілдерге аудару мәселесі ғана анықтай
бермейді. Дегенмен, әдебиетіміздің абыройы асқақтауы үшін оның жер шарына
неғұрлым кең де, мол тарай беруі қуанышты жағдай.
1960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің дүниеге әкелген жаңалығы-
билеушісі жағдайдың құлы емес, болашаққа сеніммен қарайтын, халықпен
ынтымақтас, өз мүддесін көптің мүддесімен бірлестіре білетін жаңа
қаһармандар. Әдебиетіміздің бүкіл өзіндік жүрістері мен келістері, айрықша
ажары мен көркі де осы қаһармандарға байланысты. Халықтың қалың ортасынан
шыққан еңбекқор, кертартпа кесел атаулымен мәмілеге келмейтін жігерлі
күрескер адам–әдебиетіміздің орталық тұлғасы болып келеді.
Халық өмірінде өшпес із қалдырған оқиғалар сырына үңілу, ел
тіршілігінің ұрымтал тұстарын жан-жақты көрсету, қоғамның, адамның тарихы
мен тағдырын алғы кезекке қою да қазақтың сол тұстағы (1960-2000)
әдебиетіне тән сипаттың бірі болып қалыптасқан. Мәселен, ең елеулі
шығармалар «Ақтабан шұбырынды», жоңғарлармен соғыс сияқты жағдайларға, ұлт-
азаттық көтеріліс, Азамат соғысы, Ұлы Отан соғысы сияқты тарих кезеңдерге
арналған. Өмірдің сан алуан тақырыптарының ішінен ең елеулісін іріктеп
алуға да реализмнің өмірінен шыншылдығы ықпал етті. Сол тарихи
құбылыстарды диалектикалық шындығымен неғұрлым ақиқат, анық танытатын
шығармалар жасауда қаламгерлер барынша шеберліктерін шыңдай түсті.
Дамуымыздың қазіргі кезеңіне сай жекеленген қайшылықтар, кемшіліктер
ұшырайтыны мәлім. Дәуір қаһарманының, озық адамның күресетін, өз қасиетін
толық ашатын саяси, зияткерлік, адамгершілік майданы қайсы дегенді суреткер
философша терең пайымдай, үлкен характерлер, сан тұлғалар жасай алуы екі
талай. Әдебиетіміз жоғары идеялылықпен қатар биік көркемдікті, қуатты
азаматтық пафосты қатар алып жүруі шарт.
Кеңестік дәуірдегі әдебиеттің дамуына байланысты қазақ әдебиетін
зерттеу еңбектері мен сыни мақалалар көптеп шыға бастады. Осындай зерттеу
еңбектің тұңғыш туындысы 1949 жылы «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі»
талабына жауап бермейді деген сылтаумен сыналғанымен, 1960 жылы жаңа
нұсқасы қайта басылып шықты. 1967 жылы «Қазақ әдебиетінің тарихы» деген
атпен үшінші томы жарық көрді. Бұл зерттеу еңбегіне қазақтың «ақтаңдақтары»
– С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Дулатов, М.Жұмабаевтар мен
Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, А.Тоқмағамбетов, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев т.б.
шығармашылықтары жайлы монографиялық тараулар енді. 1960 жылы С.Сейітовтың
«40 жылда», 1962 жылы Б.Кенжебаевтің «20 жыл Қазақ совет әдебиеті»
еңбектері әдебиет дамуының кезеңдеріне шолулар жасады. Әдеби процесс-
жанрлық, тақырыптық даму тұрғысынан да, жеке ақын-жазушылардың шығармашылық
жолын жинақтау, әдебиет тәжірибесін теориялық қорыту жағынан да зерттеле
бастады.
Ә.Тәжібаевтің «Өмір және поэзия» (1962), Б.Шалабаевтың «Қазақ
романының тарихы» (1966), Ш.Ахметовтың «Қазақ балалар әдебиеті тарихының
очеркі» (1960) Ә.Сатыбалдиевтің «Рухани қазына», «Аударма проблемалары
жайында» (1964), М.Базарбаевтың, Т.Кәкішевтің, З.Ахметовтың, Қ.Жұмашевтың
көптеген монографиялары мен зерттеу еңбектері жарық көре бастауы қазақ
әдебиетінің дамуының айқын көрінісі болды.
Сонымен қатар, көптеген ақын-жазушылардың шығармаларына талдау, сыни
пікірлер жазылған мақалалар, мысалы, 1962 жылы С.Қирабаевтің «Сәкен
Сейфуллин», Т.Нұртазиннің 1960 жылы «Жазушы және өмір», 1960 жылы «Бейімбет
Майлиннің творчествосы»,М.Дүйсеновтың «І.Жансүгіров» (1965 ж), «Ақын
мұраты» (1967 ж) тағы басқа арнау –жинақтар жарық көрді.
Ал, 1972 жылы КОКП орталық комитетінің «Әдеби-көркем сын туралы»
қаулысы шыққаннан кейін, әдеби сынның беталысы қарқындап, өркендей түсті.
Жыл сайын баспасөзде «Уақыт және қаламгер» атты сын еңбектер жинағы
қалыптасты.
1970-80 жылдары жанр төңірегінде жеке көлемді зерттеулер шыға бастады.
Поэзияны жете зерттеген З.Қабдолов, З.Ахметовтың әдеби-теориялық ғылыми
талдаулары – «Жанр поэзиясындағы дәстүрдің ұласуы» (1981), «Көркемдік кілті-
шеберлік» (1985) жарық көрсе, Ә.Тәжібаев, Е.Жақыпов, Р.Нұрғали зерттеген
драма жайлы сыни еңбектер баспа бетін көрді. Ал проза саласын зерттемеген
әдебиетші болмаған деп айтсақ та артық емес. Р.Бердібаевтің,
М.Базарбаевтың, Ш.Елеукеновтің, Ә.Нағыметовтың, Б.Майтановтың,
З.Серікқалиевтің, Ә.Әзиевтің көптеген прозаның көкейкесті мәселелері мен
даму ерекшеліктері жайлы сыни пікірлері мен зерттеу мақалалары жинақталды.
1988-1989 жылдары «ақтаңдақтар аталған» Шәкәрім, Мағжан, Ахмет,
Міржақып, Жүсіпбектер ақталып алынған соң, осы сынды ақын-жазушылар
мұрасын насихаттау мақсатымен Ш.Сәтпаеваның 1993 жылы «Ш.Құдайбердиев»,сол
жылы С.Қирабаевтың «Ж.Аймауытов», Ш.Елеукеновтің «Мағжан» (1995) атты
зерттеу кітаптары жарық көрді.
1960-2000 жылдардағы әдебиетте проза саласының қарқын алып дамуына
үлкен үлес қосқан қаламгерлер М.Әуезов, Т.Ахтанов, Т.Әлімқұлов, С.Жүнісов,
З.Шашкин, І.Есенберлин, Қ.Исабаев, тағы басқалар қатарына сөз өнерінің жас
күштері Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Ә.Тарази, Қ.Жұмаділов, Д.Исабеков,
Ә.Әлімжанов, Ә.Нұрпейісов, Ә.Нұршайықов, Х.Есенжановтар қосылды.
Қазақ жеріне келген жаңашылдықты, қоғамдағы әлеуметтік жағдайды
шынайы жеткізе білген. Ғ.Мүсіреповтың 1984 жылы жарық көрген «Жат қолында»
шығармасы. Кітап баспадан 1984 жылдың аяғында шығып тарай бастады. 1985
жылдың 25 қаңтарында Социалистік Қазақстан газетінде «Жат қолында» романы
жайында М.Базарбаевтің мақаласы басылып шықты. Ғ.Мүсіреповтың жаңа
туындысы «Жат қолында» өзінің көзі тірісінде-ақ оқырман қауымнан жақсы
бағасын алған. Роман бұрынғы «Оянған өлкенің» жалғасы. Ондағы оқиғалар
ілгері дамыған. Сонымен бірге жаңа дәуірдің жаңа адамдарын, қазақ қоғамының
нағыз оянған-екі ғасыр аралығы мен ХХ ғасырдың бас кезін қамтыған дербес
туындыдай.
Әр ұлттық көркем әдебиеттің өзіне лайық сан-салалы шығармалары, айта
қаларлық есімдері болумен бірге, сол әдебиеттің мөртаңбасындай бірді-екілі
алабөтен жаралған дүниелері болмақ. Көркем әдебиет те адам қауымы тәрізді
биігі мен ойысы, тереңі мен тайызы бар, біртұтас өмір кешіп, біріне-бірі
сүйене селбесе, бірінен-бірі үйрене өсетін тірі организм. Еңсесі биік,
қолтаңбасы бөлек кейбір шығармалар көп жүкті көтеріп бүкіл әдебиет әлпетін
өзгеше таныттырады. Тап бүгінгі көркем әдебиетімізге көз салсақ, «Жат
қолынданы» оқығаннан кейін сол жайды бастан кешіргендей күй кешеміз. Оған
дәлел біріншіден, жаңа романда қазақ тарихының ұзақ дәуірі, үлкен белесі
терең, ауқымды алынып, оның қоғамды, әлеуметтік мән-жайы шыншыл қаламмен
ашылып көрсетілсе, екіншіден, жалпы роман жанрының әрі қарай беки түскені,
дами түскенін аңғарамыз.
«Бүгін тұтастай қолға тиіп отырған «Оянған өлке» мен «Жат қолында»
романдарына сарапшы көзбен қарасақ, қазақ әдебиетінде роман жанры жаңа
белеске көтерілді, жаңа роман-эпопея туды деп әбден айта аламыз».
«Жат қолында» романында өткен ғасыр аяғынан кейінгі ұзақ заман
хикаясы баяндалады, ірі тұлғалар, характерлер, бейнелі суреттер, мінез-
құлықтар бар. Автор өзі айтып отыратындай, ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен
жаңа, ХХ ғасырдың бірінші ширегі түгелге жуық қамтылған «өз» қанаушың мен
өзге қанаушының жат елдік алыпсатарлардың айла-әрекеттері көз алдына
келеді. Соның бәрін бастан кешірген, ескінің өшіп, жаңаның өніп келе
жатқан заманында күрескерлік дәрежеге көтерілген Кенжеғарадай қажырлы жан,
бас кейіпкермен таныс боламыз. Кенжеғара үлгерімді, күрескер адам
дәрежесінде танылады. Бүкіл роман осы Кенжеғара образы арқылы кеңінен
ашыла түседі. Патша үкіметінен сатып алған, қазақ жеріне тиесілі, кен
орындарында өз тәртібін орнатып, қанаушы, тонаушы образдар Фон-Штейн,
Нельсон, Фели Карчо, Хорслей, тағы басқа жат жұрттықтар мен Кенжеғара
бастаған бір топ арасындағы тартыс арқылы әрбір оқиға шиеленісе түседі.
Көлемді-көлемді үш бөлімнен тұратын роман Қазан төңкерісіне иек арта
барып аяқталады. Жат қолында он екі жыл болған қазақ жерінің кен
байлықтары еңбекші халықтың өз билігіне тиеді. Дұрысырақ айтсақ, олардың өз
бостандығы өздеріне тиеді. Біз құл емеспіз, құл біз емес деген заман туды.
«Жат қолында» романы осындай ұзақ тарихтың хикаясы. Қазақ жері, елі тек кен
қазу маңайында ғана емес, бүкіл болмысы, өмір-тұрмысы, ой толғанысымен
көрінеді. Қазақ жеріндегі саяси әлеуметтік өзгерістер, қозғалыстар, жаңалық
нышандары, қазақ жұмыскерлерінің қалыптасуы, оның сана-сезімінің өсуі
роман қойған басты мәселелер әрі түбегейлі шешілген мәселелер. Романның
соңғы бетін жапқанда, өкімет кеңестердікі деп, үлкен митингіге қарай қаптап
бара жатқан халықты көреміз.
Қазақ халқының ескілік тамұғынан бірте-бірте жаңаға қарай бет алған,
бірақ жәй емес, күрес пен тартысқа толы, әсіресе, топтық жік айқын ашыла
бастаған, орыс қоғамының озық ой-әсерлерін бойына жинай бастаған, Шоқан
мен Ыбырай, Абай тұлғалары қалыптасқан, олардың ағартушылық ой-армандары
дала жұртын билей бастаған, Амангелдідей батыр қолына найза ұстаған дәуір
шежіресі. Екі кітапты қосып роман-эпопея делінуі де осыдан. Бүкіл қазақ
әдебиетін байытар шығарма. Сөз өнері дертпен тең деген ұғымға қол қойсақ,
сол қиындықты кім де болса, бастан кешіруге даяр тұруы шарт. Әрине, тума
талант болмаса, құр азаптану ештеңе бермес. Бірақ шын талантқа да көркем
сөз азабы жеңіл тимейтіні анық. Өйткені оны шегіне жеткізу үшін, талай
тезден өткізу қажет. Мұндайдың төркіні-жауапкершілік. Өз шығармасын ұқсату,
әдемілеу, шын көркемдік дәрежеге көтеруге ұмтылу Ғ.Мүсірепов жауапкершілігі
еді. Мүмкін болса, оған үлес қосу, молайту, байыту, ал жүдету болмайтын.
Ғ.Мүсіреповтің «Жат қолында» романы сол үлкен дәстүрді ілгері
дамытқан ойлы, бейнелі туынды. Қаламгердің бұл соңғы шығармасы әдебиет
төрінен орын алмақ.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1.1960-2000 жыл кезеңінде әдебиетте өзіндік
қандай
ерекшеліктері болды?
2. Қазақ әдебиетінің
әдеби эстетикалық,саяси
әлеуметтік дамуы
дегеніміз не?
3. 1970-80 жылдары жанр
төңірегінде қандай
жеке көлемді
зерттеулер шыға бастады?
Әдебиеттер: 1,2,3,4, 5,7, 8, 9, 10, 16, 17, 20,21, 22, 23, 25, 22,23 ,25,
41,45,58, 62.
5,6 Дәріс 1960-2000 жылдардағы проза жанрының тақырыптық
тенденциялары
Дәрістің мақсаты: Тақырыптық тенденция дегеніміз не екендігін түсіндіру.
Тірек сөздер: Тенденция, проза, әдебиеттің көп жанрлығы, жанр.
Дәрістің жоспары:1. Әдебиеттің көп жанырлығы.
2. Қазақ прозасының көркемдік өсуі мен
дамуы.
3. 1970-1980 жылдардағы қазақ прозасының
әкелген
жаңалықтары.
Әрбір халықтың көркемдік дамуында өзіне ғана тән ерекшеліктері болады.
Әдебиеттің көп жанрлы әрі мейлінше бай болуы қазақ халқы рухани
мәдениетінің өзгеше бір сипаты. «Әдебиет» - халықтың айнасы. Әдебиетіне
қарап сол елдің осы кезеңдегі басынан кешкен саяси оқиғаларын, халықтың жай-
күйін, мақсат-мүддесін анық көруімізге болады.
Әрбір дәуір әдебиет пен өнерге өз талабын, өз тақырыбын ұсынып
отырған. Осы ұсыныстың қаншалық және қалай орындалғанына уақыт таразы.
Уақыт таразысымен өлшеп қарасақ, әдебиетіміздің саны мен көлемі жөнінен қай
кезде қаншалықты өскендігін көре аламыз. Әр кезең сайын қазақ
қаламгерлерінің қатары мен кітап санының арта түсуі, оның үстіне тақырып
пен жанрдың аумағының кеңеюі әрі тәнті етеді, әрі таң қалдырады, бұл әрине
үсті-үстіне жетілудің айғағы.
Ал енді дамудың сапалық дәрежесін аңдау үшін әлгі сандық көрсеткіштер
дәрменсіз. Оған сапалық көрсеткіш қажет. Айталық, ондай көрсеткіштер,
мысалы, елуінші жылдары прозада шартты түрде «Абай жолы», «Оянған өлке»,
«Қарағанды», алпысыншы жылдары «Қан мен тер», «Ақын орманы», «Ақан сері»
десек, сексенінші жылдары «Алтын орда», «Үркер», «Аласапыран» дей аламыз.
Ендеше осыдан қазақ әдебиетінің отыз жыл ішіндегі өзгерісінің сапалық
деңгейін салыстыру арқылы бұрынғыға енді не қосылады, не өңделді, не
жаңғырады деген мәселелер шешімін таппақ.
Александр Фадеев Парижде сөйлеген сөзінде қазіргі қазақ әдебиетін
«үлкен профессионалдық әдебиет, сондықтан оның дүние жүзілік мәні бар»
десе, бұл әдебиеттің алдыңғы орнында проза тұр.
Бүгін біз қазақ прозасының көркемдік өсуі мен дамуы деңгейіне,
талаптық жағынан өсуіне көз жүгіртіп, 1960-1980 жылдардағы қазақ прозасының
әр жанрына көз салмақпыз, сонымен қатар тарихи тақырыптардағы прозалық
шығармаларды кезең-кезеңімен бөліп, қарастырып салыстыра талдауға
талпынбақпыз.
Қазақ романы замананың үлкен шындығын, терең астарлы алуан құбылысын
кеңінен суреттеп, халыққа эстетикалық тәлім, идеялық тәрбие таратуда бағалы
қызмет атқарып келеді. Оларда халқымыз бастан кешірген ірі оқиғалардың өмір
мен істі, сана мен мінездегі түбірлі өзгерістердің, сілкініп жаңарулардың,
өктем өрлеулердің ұзақ шежіресі шертілген. Қазақ жазушылары ел тарихында
елеулі рол ойнаған оқиғалардың бірсыпырасын өз романдарында негіз етіп
алды.
Қазақ романы советтік ауыл алдындағы мерзім жүктеген тарихи
міндеттердің шежіресі болған. Солардың ішінде 1960-1980 жылдар аралығында
жарық көрген М. Әуезовтың «Өскен өркен», Т. Әлімқұловтың «Ақ бозат»,
С. Жүнісовтің «Жапандағы жалғыз үй», Ж. Молдағалиевтың «Торғай толғауы»,
Г. Тоқтаровтың «Бақыт», Қ. Исабаевтың «Сұңқар самғауы», З.Шашкиннің «Сенім»
романдарын ерекше атап өтуге болады. Бұл романдарда өмір орнықтырушы,
жасампаз адамдардың жаңа кезеңдегі істері суреттеледі.
Мәселен, Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961) романнының
тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның қазақ ауылындағы жаңғырығы. Осы арқылы
жазушы соғыс кезіндегі ел бейнесін, ел намысын қорғаған адамдардың адамдық
кейпі жайлы мәселе қозғайды.
Романның өзіндік әп-әдемі формасы бар. Ондағы оқиғалар Еркіннің
әңгімесі арқылы өрбиді. Романның үш дәптерді (әр бөлімі бір-бір дәптер)
оның өмірінің үш кезеңі ретінде алынады. Жазушы ашқан өмір шындығы мен
адамдар тағдыры нанымдылығымен бағалы. Роман кейіпкерлерімен де стильдік
суреткерлік ерекшеліктерімен де ешкімді қайталамайды, өзіндік өнерін
танытады.
Қазақ романы ішінде біздің замандастарымыздың бейнесін олардың өндіріс
орындарында істеп жүрген мамандығымен, ондағы өзіндік қарым-қатынастары
арқылы көрсетуді мақсат еткен шығармалар аз емес. Өндіріс Қазақстанның
экономикасын көтеріп, кен орындарын игеру, онда жаңа қалалар тұрғызу сияқты
үлкен жұмыстардың орталығы. Романдарының қатарына
З. Қабдоловтың «Жалын» (1975) Ш. Мұртазаның «Қара маржан» (1976),
М.Сәрсекевтың «Жаңғырық» (1979), А.Жақсыбаевтың «Егес» (1975), «Қорған»
(1991), «Бөгет» (1981), Р.Сейсенбаевтың «Өмір сүргің келсе» (1978) атты
романдарды осындай мәселелерді қозғайды. Бұл романдарда тартыс негізінен
өндірісінің төңірегінде өрбиді.
Бұрын С.Сейфулиннен бастап отыз жыл бойы созылып келген жұмысшы
тақырып арқауы З.Шашкиннің «Теміртау» раманынан кейін аз уақыт үзіліп
қалғандай еді. Тек 1965 жылы жас жазушы Ш. Мұртазаевтың «Қара маржан» атты
романы жарияланды. Оның геройы – инженер – рационализатор әдебиетте өзінің
жаңа тың бейнесімен көз тартты. Бері келе ғылыми техникалық ревалюция
жағдайында ең маңызды моральдық – адамгершілік проблема көтеріп, СССР
профсоюз премиясын алған З.Қабдоловтың «Жалын» романы және тағы да басқа
көптеген романдар жарық көреді. Бірақ, өкінішке орай, бұлар жұмысшы
тақырыбындағы үзілісті толтыра алмады. Көрнекті сыншы, ғалым әдебиетші,
академик М.Қаратаевтың «.....қазақ әдебиеті, әсіресе оның прозасы жұмысшы
табының алдында әлі де болса қарыздар, жұмысшының тұлғалы, толық қанды,
жаны жайсаң образдарын жасау әлі де алда тұрған, керек күттірмейтін
абыройлы міндет» деген осыған дәлел бола алады.
1970-1980 жылдар қазақ прозасына өз жаңалықтарын әкелді, өз үлесін
қосты. Айталық, аталмыш он жақты жылдың қазақ прозасында бой көрсетіп,
танымал болған жазушылар саны жиырмадан асады екен.
Бұл кезеңде заман проблемаларын игеруге, замандастар образын жасауға
Қазақстан жаушылары күш салды. Ол үшін ауыл мен қала еңбеккерлерінің,
өндіріс жұмысшылары мен ғылыми және творчествалық интеллигенция өкілдерінің
өмірімен тығыз қатынас жасауда. Мұнда қазақ пен орыс әдебиетінің
проблемалары мен ізденулерінің ұқсас бірлестігі анық байқалады.
Ол көркемдік ізденудің жанрлық – тақырыптық географиясын да, идеялық –
эстетикалық концепцияның бірлестігінен де көрінеді. Бұл ретте жаңалыққа
көшбасшы болатын орыс әдебиеті жетекші рөл атқарады.
Бүкілодақтық прозаның романға ойысуы қазақ авторларының бетін де
романдарға бұрды. Қазақ прозасы мен бүкілодақтық прозаның даму бағытының
түйісіп, үйлесетін тұсы тек жанрлық ұқсастығында ғана емес, сонымен қатар
тақырыптық ауқым бірлігінде де болды. Байқасақ, орыс тіліндегі «түбірге
баруды» көздеген «деревенщина» дейтін ағым сықылды қазақ әдебиетінде
«ауылдық проза» дейтін ұқсас сарын пайда болды. Мұнда да халықтың даналық
тәжірибесін өнеге еткен жақсы ізденіс тұстарымен қатар кейбір ауыл өмірінің
ескі салтын дәріптейтін қадамдар да бар.
Сөз болып отырған дәуірдегі қазақ прозасының көп шығармаларының
сапалық дәрежесін тақырыбы бір, жанры мен проблемасы бір орыс
шығармаларымен салыстырғанда, едәуір төмен жатқанын көреміз. Моральдық
тұлғасы биік, ішкі дүниесі терең күрделі образ – характер мұнда әлі тиісті
орын ала қойған жоқ.
Еліміз егемендігін алғаннан бері роман жанрына келер болсақ, 1990
жылдардан 1996 жылға дейін әдеби жыл қортындысы тоқырап қалды. Көп жылдар
бойы жұмысы тоқтаңқырап қалған әдебиетшілер үйінің кең залына жан кірді,
тамырына қан жүгірді.
Соңғы кезеңдерде жарық көрген туындылардың көркемдігі мен мазмұн
байлығына үңілер болсақ, көңілге сенім ұялатар бірінші жай –
қаламгерлеріміздің тақырып аясын кеңейтіп, өмір мен тарих белестеріндегі
запыраны ащы шындықтардың бет – пердесін айқара ашуға ұмтылған
талпыныстар.
Осы бір кезең ішіндегі көркем прозаны елекке салғанда ендігі бір ел
көңілін елеңдетер оқиғаның бірі - әдебиетке ойы, сөз пайымы тәуелсіз
талантты көркемсөз иелерінің келгендігі. Алды өз оқырманын тауып, аттың
қасқасындай танымал дәрежеге жеткен, арты жүйрікті шамасынан аңғарар
кірпияз әдеби ортаның назарына іліге бастаған Талаптан Ахметхан, Роза
Мұқанова, Асқар Алтай, Айгүл Кемелбаева, Мақсат Ізімұлы, Серікқали Хасан,
Әділбек Ыбырайұлы, Дәурен Қауат тағы басқаларды айтуға болады.
Көлемділік керек. Ал көлемді дүниенің бәрі эпикалық кеңдікті таныта
алмайды. Кейде біз ұзақ – сонар романнан сезбеген кең тынысты шағын
әңгімеден көріп қайран қаламыз.
Аталмыш дәуірдің (1960 – 2000жж.) бас шенінде прозаның жалпы өсу
бағдарларын шамалағанда оның кіші жанрлары - әңгіме мен повесте сапалық
жаңару басталғанын көреміз. Мұның түрлі себебі болуы мүмкін. Шығарманың
тартысы мен композициясын, оқиғасы мен образдарын белгілі схемаға
бейімдейтін жасанды дағды күрт кеміді. Өмірді шындап зерттеу қажеттігі
күшейді. Мұндай жағдайда үлкен жанр – романның көлемін жанды
байланыстармен, әрі қызықты, әрі ақиқат характерлермен толтыру оңай болмаса
керек. Соның есесіне өмірдің жеке құбылыстарын жан-жақты шындығымен
көрсететін мәнді әңгімелер мен повестер қатары көбейе түсті. Проза дамуының
бір тенденциясы осы.
Әңгіме, новелла, повестердің жедел жетіліп, әдебиетіміздің төрінен
орын алуына бұрыннан белгілі суреткерлер де, орта, кейінгі буын
қаламгерлері де ат салысты. Бұл ретте алдымен аға жазушымыз Ғабит Мүсірепов
творчестволық белсенділік, кемел шеберлік көрсетіп келе жатты. Оның 1960-
1970 жылдардағы ізденістері мен табыстары «Кездеспей кеткен бір бейне»
атты жинағынан жақсы танылады. Автордың өзі поэма деп атаған «Кездеспей
кеткен бір бейне» шығармасы бүкіл қазақ әдебиетінің тартымды табыстарының
қатарына қосылды. Шығармада әрі ақын, әрі күрескер Еркебұланның тамаша
тұлғасы жасалғандығын әдеби жұртшылық кезінде атап өтті. Әдебиетімізде көп
те, көрнекті суреттелген революциялық күрес дәуірінің оқиғалары шығармада
жаңа қырынан, тың тұсынан көрінгендей. Автор қаһарманның жан дүниесін,
арман-мұратын, қуанышы мен өкінішін, шыншыл диалектикасымен бейнелеуге көп
көңіл бөлген. Шығарманың орталық қаһарманы қазіргі әдебиеттегі ұнамды тұлға
жасау тәжірибесін байыта түсетін, поэзияға, шындыққа толы биік бейне.
Бұрын сын еңбектерімен, өлең жинақтарымен, «Ақ боз ат» романымен
жұртшылыққа танылған жазушы Тәкен Әлімқұлов әңгімелері мен повестерінің екі
топтамасын жариялады. Сонымен кейінгісі «Туған ауыл» – тұтастай алғанда
прозалық өнімдердің таңдаулысы қатарына қосылады.
Т.Әлімқұлов бұл кітабы арқылы өзінің әңгімеге шебер екендігін
танытты. Тілдің байлығы мен шұрайлылығы, шығарманың құрылыстық бітімінің
қамшының өріміндей беріктігі, адам мінездерін әр қырынан ашуы – жазушы
шығармаларына ортақ сипат.
Т.Әлімқұлов өзінің осы жинағында көптеген жанды тұлғалар жасаған,
еліміздің баянды қаһармандары қатарын толықтыра түскен. Біз оның
шығармаларынан Ықылас, Махамбет, Сәкен, Әбікен сынды тарихи адамдардың
тартымды бейнесін табамыз.
Жазушы жинағындағы ең әсем туындылардың бірі – «Қарой». Қазақтың ұлы
ақыны Махамбет өмірінің ақырғы бір күнін суреттейтін бұл әңгіме өзінің ішкі
қуаты жағынан ірі шығармалар деңгейіне көтерілген. Автор Махамбеттің жаулар
қолынан қапыда өлуінің сырын терең білгірлікпен, үлкен ұсталықпен
бейнелеген. Әңгімені оқи бастағаннан көркемдік шындыққа толы суреттер, әр
сөзі нысанға тиетін оралымдар әлеміне кезігеміз.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1. Әдебиеттің көп жанырлығы дегеніміз не?
2. Қазақ прозасының
көркемдік өсуі мен дамуы
қандай күйде болды?
3. 1970-1980 жылдардағы
қазақ прозасы қандай
жаңалықтары әкелді?
Әдебиеттер: 1,2,3,4, 5,7, 8, 9, 10, 16, 17, 20,21, 22, 23, 25, 22,23 ,25,
41,45,58, 62.
7,8 Дәріс Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-жазушылардың
шығармашылықтары
Дәрістің мақсаты:Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-жазушылардың
қазақ әдебиеті тарихына қосқан үлестерін
шығармаларын
түсіндіру барысында дәлелдеу.
Тірек сөздер:Соғыс,қаһарлы күндер,дивизия, солдат,партизан т.б.
Дәрістің жоспары:1. Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-
жазушыларға тоқталу .
2.Т.Ахтановтың «Қаһарлы күндер»
романының сюжеттік
желісі.
3.Соғыс туралы деректі прозалар
Ә.Шәріпов пен
Қ.Қайсеновтің партизан жазбалары.
4.Соғыс тақырыбына жазылған әңгімелер.
Бұл дәуірде отан соғысы дәуірінің шындығы қайта қаралып, оның адам
тағдырына әсерін ашарлық бірталай тың туындылар жазылды. Олардың ең
тәуірлері қатарында Т. Ахтановтың «Қаһарлы күндер» (1956), Б.Момышұлының
«Артымызда Москва»(1958) сияқты кітаптары бар. Бұл шығармалар жеке адамға
табыну саясатының сыналған кезінде, бұрын сыңаржақ суреттеліп келген соғыс
шындығын бар болмысымен, қалтарыссыз бейнелеуге бастама болды. Оларда
соғыстың алғашқы кезіндегі майдангерлердің ауыр өмірі, қатты ұрыспен шегіну
оқиғалары суреттелді. Сондай қиыншылық сыннан өткен біздің
отандастарымыздың жеңіске деген сенімі, жауынгерлік бейнесі, оптимизмі
тарихи шындыққа сүйеніп көрсетілген. Тахауи романы соғыс шындығын жаңа
бейнелер арқылы ашуға құрылса, Бауыржан өзі қатысқан Мәскеу түбіндегі
ұрыстар күнделігін деректі мәліметтер негізінде ашады. Екі шығармада
Қазақстанда құрылып 1941 жылы Мәскеуді қорғауда айрықша ерлік танытқан
Панфилов дивизиясының өмір шындығына сүйеніп жазылған. Мәскеуді қорғаудағы
соғыс фактыларын Тахауи көркем жинақтау үлгісімен көрсетсе,Бауыржан әскери
адамның ой елегінен өткен нақты,деректерге сүйенеді.
«Қаһарлы күндер» романының сюжеттік желісі дивизияның Алматыдан
аттануынан бастап,солдаттардың ел-жұртымен қоштасуы, жол әсерлері, майдан
шебіне кіру, алғашқы соғыс,жау қоршауында қалумен одан шығу ерліктері,
Мәскеу түбінде жан қиярлық ұласады.Осы қат-қабат өмір үшін күрестегі
адамдар әрекеті мен тағдыры романда кең, психологиялық бейне табады.
Дивизия командирі генерал Панфиловтан (романда солай алынған) қатардағы
солдат Көжекке дейінгі әскери адамдардың өмірі жарқын суреттеледі.Бір
мақсат,бір тілектегі әр ұлттың өкілдері ауыр соғыстың жағдайында бірлік
танытады.Осы ортада автор бұрын әскери өмірді білмейтін қазақ жігіттерінің
таңдалуы жолына назар аударады. Әсіресе,взвод командирі Ержанның,батальон
командирі Мұраттың,қатардағы солдат Көжектің бейнелері тартымды
жасалған.Олардың әскери достары Бондаренко,Зеленин,Кәрібай бейнелері арқылы
майдангерлер дәстүрін берік ұстап,дамыта білген әр ұлт өкілдерінің сапалық
жаңалығын танытады Лирикалық шегіністерде олардың елдегі өмірі,туған ел мен
байланысы,бойындағы отаншылдық сезім байлығы ашылады.Соғыстың алғашқы
сәтсіздіктеріне қарамастан,осындай рухани өмірі бай,моральдық сапасы
биік,ержүрек адамдардың жауды жеңетініне сенесің.
Соғыс туралы деректі прозаны Ә.Шәріпов пен Қ.Қайсеновтің партизан
жазбалары жалғастырды. Аталған дәуірде қазақ прозасының даму тенденциясы
осы сияқты көлемді романдар айқындағанмен, прозаның басқа жанрлары да әдеби
процеске өзіндік үлесін қосты. Прозаның жаңа ізденістерін баянды етуде
С.Шаймерденовтің «Мезгіл», С. Омаровтың «Күншуақ», Н. Ғабдуллиннің «Өмір
қымбатсың маған», Ә. Таразидің «Құйрықты жұлдыз», Ә.Кекілбаевтың «Бір шөкім
бұлт», Ш. Мұртазаның «Табылған теңіз», «Белгісіз солдаттың баласы»,
Б.Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа», Р.Тоқтаровтың «Бақыт»,
Ж.Молдағалиевтің «Жаз ерке», Қ.Ысқақовтың «Қоңыр күз еді» повестерінің
елеулі орны бар. Бұл шығармаларда Кеңестік дәуірде көп айтыла бермейтін
адамның жеке басының сырлары (адам еңбекпен байланысты ғана көрінетін), жан
әлемі, моральдық-этикалық проблемалары әр жағынан көркем суретке түсті.
Мысалы, Шаймерденов повесі жетім бала мен өгей ананың арасындағы қарым-
қатынасқа құрылады да, жазушы Бибігүл бойындағы мейірімділікті, адалдықты
әдемі бейнелейді. Жас бала Мезгілдің көзімен,сезініуімен ол қазақ жеріндегі
отызыншы жылдардың басындағы аштық оқиғаларын көрсетіп, халықты сондай
күйге душар еткен белсенді өкілдің бейнесін өткір жасайды.
Б.Соқпақбаевтың повесі қиялшыл сезімтал, зейінді бала Қожаның бейнесін
тамаша жасауымен бағалы. Жазушы оның рухани өсуін, сана- сезімінің жетілуін
нанымды аша білген. Жастар прозасы нәзік лирикаға, жастардың жан сезімін
танытар психологиялық суретке бай. Кейіпкерлердің ой толғанысын таныту үшін
ішкі монологты да мол пайдаланады. Бұл жас жазушылардың проза әлемінде жаңа
ізденістер бастағанын байқатады.
Осы жылдардағы көркем әңгімені дамытуға да осы аталған жас жазушылар мол
қатынасты. Сонымен қатар әңгіменің атақты шебері Ғабит Мүсірепов те бұл
жанрға қайта оралып, біраз әңгімелер жазды. Олардың ішінде жазушының «Сөз
жоқ соның іздері» атты әңгімесі көтерген мәселесінің өткірлігімен де, заман
рухын, кейіпкер тағдырын терең ашып суреттей білуімен де оқшау тұрады.
Ғабит әңгімесі адамдық борыш, ар-ождан тазалығын еске алады. Өз басының
ғана мансабын ойлап, күншілдік дертіне шалдыққан адамдар тудырған жеке
адамға табыну кезінің үрейлі атмосферасы онда шебер берілген. Айдарбектің
бейнесі бір кезде адал жандарды жаламен жазықты етіп, өзіне қоғамнан тәуір
орын тапқан адамның бүгінгі рухани күйзелісін, құлдырауын танытады.
Суреткер жазушы әңгімеде жер бетін кіршіксіз тазалықка бөлеген алғашқы
қарды былапыттай басып, оның бетінде содырлы ізін қалдырып бара жатқан
Айдарбектің ізін суреттеу арқылы дәуір сырын, Айдарбектер бой жасаған заман
ізін аңғартады. Ізді жазушы астарлы бейнеде алып, оған «теріскейге шығып
алып, ұзақ соққан ызғырық дәуірдің ізін» де, «қиядан құлап, батпаққа батып,
содан шыға алмай қойған әкенің ізін» де сыйғыза ойнатады. Айдарбектер ісі
көп тағдырында ұмытылмас із қалдырғаны да тапқыр айтылған. Нәзікен – соның
құрбаны. Заман өзгеріп, өмірдің жаңа жолға түскенін Сейіл, Сәуле
бейнелерінен көреміз. Бұл әңгіме де әдебиетте бұл кезде адамгершілік,
моральдық мәселелердің әлеуметтік мән ала қойылғанының белгісі.
М. Ғабдуллиннің, С. Бақбергеновтің, Т.Ахтановтың, Қ.Исабаевтың соғыс
тақырыбына жазылған әңгімелері мен С. Мұратбековтің, Ж. Молдағалиевтің, Б.
Тоғысбаевтың ауыл өмірі жайлы әңгімелері көркемдік ізденістің әр салада
өрістеуін байқатады. Майдан өмірі арқылы адамның шынығуы көрсетілсе,
жастардың шығармашылығы жастық сезімді, махаббатты, жарастықты сыйластықты
бейнелейді. Әңгімеге жаңа түр іздеу саласында да талпыныстар көрінді.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1.Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-
жазушылар кімдер? .
2.Т.Ахтановтың «Қаһарлы
күндер» романының
сюжеттік желісі не?.
3.Соғыс туралы деректі
прозаларды кімдер жазды?
4.Соғыс тақырыбына
жазылған қандай әңгімелер
бар?.
Әдебиеттер: 1,2,3,4, 5,7, 8, 9, 10, 16, 17, 20,21, 22, 23, 25, 22,23 ,25,
41,45,58, 62.
9,10 Дәріс Ұлы поэзияның жаңа көркемдік белестері (1960-1970ж)
Дәрістің мақсаты:Өлеңнің түр саласындағы ізденістері де дәуір сыпатынан
туатындығын мысалдар арқылы дәлелдеп
түсіндіру.
Тірек сөздер:Эпик,поэзия, поэма,өлең,дәстүр т.б.
Дәрістің жоспары:1.1960-1970жылдары әдебиетке келген жас ұрпақтардың,
лириканы жаңа сапаға көтергендігі .
2.Туған жерге арналған өлеңдер.
3. Осы кездегі қазақ поэзиясындағы
лириктік жаңа беталыс.
4.Осы жылдардағы қазақ поэмалары.
5.Ж.Молдағалиев,Х.Ерғалиев,Ғ.Қайырбеков
поэмалары.
Елімізде жеке адамға табынушылықты сынаумен байланысты идеологиялық
шектеушілік пен ой-пікірге салынған тұсаудан босау қазақ поэзиясының
қанатын кең жазуына, өмір шындығын бейнелеуде ақындық ойды шалқыта еркін
жырлауға жол ашты. Бұрын саясатқа құрылған науқандық өлеңдердің үгіттік
сыпатына көбірек көңіл бөлінсе, енді жалпы адамның рухани тіршілігіне, оның
қуанышы мен қайғысына, сүйіспеншілік сезімдері мен табиғатпен сырластығын
жырлауға мүмкіндік туды. Осындай тұста әдебиетке келген жас ұрпақ тежеу
көрмеген қалпымен еркін араласып, поэзияны, әсіресе, лириканы жаңа сапаға
көтерді. Олардың ішінде Ғ. Қайырбеков, І. Мәмбетов, Т. Молдағалиев, Қ.
Мырзалиев, С. Жиенбаев, М. Мақатаев, Е. Ибрагим,
Ш.Мұхамеджанов, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, С. Асанов, Ә. Абайділданов,
т.б. бар еді. Бұлардың шығармашылығы шындықтың бетіне жалтақсыз қарап, ойын
бүкпесіз ашық айтуымен, поэзиядағы әр алуан жазу өрнегін байытуымен, біріне-
бірі ұқсамайтын стильдік өзгешеліктерімен ерекше көзге түсті. Олардың
ақындық «мені» адамзат рухымен, оның байлығымен тұтасып, заманның Кеңес
қоғамына тән сырын оңашаламай, әлемдік ой-пікірдің дәрежесіне көтеруге
көмектесті. Ақындық пафостың жоғарылығы, өмірге бейнелі көзбен қарап, оны
өлеңге айналдыру мәдениетін көтеруде де бұлар қазақ поэзиясына өз
жаңалықтарымен келді.
Өмірдің өзіндей кең тынысты Ғафу Қайырбеков өлеңдері туған жердің ғажайып
сыры мен оның адам тағдырына байланысын ашу да едәуір маңызды. Оның төгіліп
тұратын, іркіліссіз бір ырғақпен келетін мөлдір жыры адамның еліне деген
махаббатына толы келеді.
Дүбірде бар екі ши,
Маңайында жыра көп.
Біздің әулет екі-үш үй,
Жайлар еді жылда кеп.
Жалғыз қазық мына жұрт –
Мен дүниеге туған жер.
Жалғыз тұтам шуда жіп,
Кіндігімді буған жер.
Туған жермен байлаған,
Кетпестей қып кіндіктен.
Бар ма екен деп ойланам,
Мықты нәрсе сол жіптен.
Ақынның туған жерге деген сезімін сырттан тамашаламай,осылай түйіп
айтуында лирикалық ойда,жинақтылық та танылады. Көктем жайлы бір өлеңінде
ақын былай дейді:
Жүреді кіріп,
түсіме ылғи ақ боз ат,
Өңімде жылда
Кербез бір көктем келгенде.
Сол ма еді, бәлкім,
Сағынып жүрген жастық шақ.
Шырғалап шықпай
Тулаған асау кеудемде.
Ризамын, көктем,
Қан болып қайнап,
Тамырда шаншып тулайсың!
Жылда бір маған
Ақ боз ат сыйлап тұрғайсың!
Өзіне шабыт берген көктемді ақынның ақ боз ат бейнесінде танып, суреттеуі
қандай әдемі және тапқыр. Өлеңнің өміршеңдігі, көркемдік шындығы, жинақтау
күші оның өзіндік ерекшеліктерін құрайды.
Жинақы айту, дөп басып, шындықты жеке бір теңеу, метафора арқылы таныту
жастардың өлең бейнелілігі мен техникасын игеруден байқалады.
І. Мәмбетов «Табантал» өлеңінде туған жеріне деген ыстық сезімін:
Көркіңді көрдім, көп түйдім,
Өн бойын өмір, жағаң тал.
Өлеңге сөнбес от құйдың,
Қыз толқын өзен Табантал! -деген жолдармен береді.
Ақынның табиғат құбылысын адам сезімімен үндестіре білуі, оны ықшам,
тапқыр ойға құруы сүйсіндіреді.
Аспанды суыт бұлт бүркеп,
Асыға сүңгіп Ай кетті.
Төңірек тегіс күркіреп,
Сабады нөсер әйнекті
Төтеп бір, төпеп ол солай,
Өтті де кетті жүгіріп.
Сүт емген сәби баладай
Жер-ана жатты сіміріп.
Булығып барып төгілер
Осылай кейде өлең де.
Ел-ана оқып елжірер,
Сондықтан сол жыр өлер ме?
Туған жер туралы толғанысты оның тарихы, салт-дәстүрі, халықтың жақсы
мінездері жайлы ойлармен ұштастыруда Қ. Мырзалиевтің ізденістері өте
бағалы. «Ой арманы», «Дала дидары» кітаптары қазақ тағдыры жайлы ақынды
тебіренткен ойлардың біздің бүгінгі өмір-тіршілігіміздің мән-мақсатын
сезінуге бастайтынын көреміз. Ол шындыққа, құбылыстың сырына, дала тарихына
ой көзімен қарауға үйретеді.
Бабамыздың шоқ басқан табанымен –
Бірдей екен жақсысы жаманымен:
Бір жаманы – тынымсыз көше берген,
Бір жақсысы –қимаған даланы кең.
Бір жаманы – жел сөзге ерген екен.
Бір жақсысы – тілге ерік берген екен.
Бір жаманы – кетпенге орашолақ,
Бір жақсысы –найзагер, мерген екен.
Бұл арқылы ақын халық тұрмысының ұнамды-ұнамсыз жақтарын санауды мақсат
етпейді, ұлт тарихын, мінез-құлқын, оны көзбен өлшеп суреттейді. Онда терең
идеялық мағына бар. Жақсы-жаманды салыстыра суреттеу арқылы , ол өзінше
нақыш, сазды үн қалыптастырады.
Табиғат құшағындағы дала халқын Қадыр бірлікте, тұтастықта көреді.
Табиғаттан бабамыз ала берген секілді.
Дарқандықты қазаққа дала берген секілді.
Кең тынысты - тынымсыз желден алған секілді,
Мөлдірлікті көгілдір көлден алған секілді.
Көшіп-қону дегенді құмнан алған секілді,
Мыңқ етпейтін мінезді жоннан алған секілді,
Мың бұралған тағдырды жолдан алған секілді.
Түнеруді тұнжырап–түннен алған секілді,
Мейірбанды күлкіні күннен алған секілді.
Бәрі де табиғи, дала адамы мен дала табиғатының келбетінен алынады. Дала
табиғаты ұлттық мінезді тудырған. Ақынның тапқыр теңеулері мен нақылды
ойлары бейнелі суретке айналады. Қадыр «Ұлт болып ұйып келе жатқанда, сан
рет сүт күйінде төгілген» халқының ауыр тағдырын да еске алады.
Қазақтың жомарттық мінезін, мәрттігін Төлеген Айбергеновте тамаша айтқан.
Бұл қазақта жігіттер бар нар қасқа
Жарқылдаған алмас па, -
Дейсің-ау! Дейсің сен оны
Айырып кетсе жол басқа.
Орыны тіпті толмас та,
Дулатар тек от денені
Бұл қазақта жігіттер бар қонаққа
Маңдайындағы бір атын,
Жайратып салып, жарқылдап күліп тұратын
Көкірегінен күн сөнбей,
Осы бір шақтан білсең ғой,
Тұратын тауып мұрат.
Төлеген өлеңді ойнатып, ой легіне лайық тармақтарын бірде ұзақ, бірде
қысқа қайырып ұйқастырып жатады. Ішкі ұйқастары жымдасып, дыбыс
үндестіктері сан алуан өрімді құрайды.
Туған ауылға деген сағынышты жас адамның жылы сезімімен, адал
махаббатымен ұштастыра суреттеу Т.Молдағалиевті аса сезімтал, лирик
есебінде танытты. Оның өлеңдерінің лирикалық кейіпкері балалығын соғыстың
ауыр кезінде өткізген, содан жанына жара түскен (әке өлімі, жетімдік,
жоқшылық) жас адамның көңіл күйін бейнелейді. Өмір сүйгіш ақ көңіл жастың
бойында жұмсақ мұң да, ойлы сезімталдық та содан туады. Алатаудың сұлу
табиғаты құшағында өскен ақынның әсемдікке, сұлулыққа табыну сезімдері де
түсінікті. Ол «жастықтың жыршысы» атанып, «талайлардьң жүрегін
лүпілдеткен» махаббат жырларын жазды.
Ай да бүгін аласарып, төбемізден төнеді,
Сәулешімді рұқсатсыз қайта-қайта көреді,
Көлегейлеп жабар едім, албыраған жар жүзін,
Бірақ менің өзімнің де көре
бергім келеді.
Ой да, сезім де, тапқырлық та бар осы өлеңде, бәрі де тұжырымды, қысқа,
келісім тауып тұр.
Таланттың құдіретті күші ауыздықпен алысқан тұлпар болып, Тұманбайды алыс
жолдарға алып бара жатқаны да ақындық пафосты танытады.
Келеді ат шауып, ауыздықпен алысып,
Келемін мен де жалынан ұстап жабысып.
Көзім кетті жасаурап,
Қолдарым калды қарысып.
Ақындық – оңай кәсіп емес, ауыр жол сапары. Тұманбай осыны көре білді,
бейнеледі.
Адал сезімін арбаған сұлулықты Еркеш Ибрагим де ажарлы суретке түсіреді.
Асқақтаса жұлдыздан да тым биік,
Көрмесең де, көрсең-дағы бір күйік
Жалын толы, от жанарын қадаса,
Жаның түгіл кетер еді күн күйіп, - дейді сұлулықты суреттеген ақын.
Сондықтан да өмір сүйгіш ақын:
Алма көздің ортасында,
Қарашығын болар ма ем.
Сонау кірпік арасында,
Мәңгі тұрып қалар ма ем, -
деп армандайды. Екі өлеңде де сырлы сезім, келелі ой, ойнақы әзіл бар
Осы кездегі қазақ поэзиясындағы лириктік жаңа беталысты Ж.Нәжімеденов
жырларынан да танимыз. Ол әр көріністі ой, сезім елегінен өткізе, іштей
тебірене жырлайды. Бір тамшы суда да мәніс, көрік бар, өмірге керек нәр бар
(«Ең әуелі жырлау үшін теңізді білсем деймін, қасиетін тамшының») деп
жазады. Ақын табиғатқа жабырқай да, таңырқай да қарайды. Оның теңізі де
«тебірене, тебірене, шашы ағарып кеткен» күйде суреттеледі. Онда
философиялық лирикаға деген бейімділік танылады. Кейде көп ойдың түбіне
жете алмай малтыққан адамның сезімі де бой көрсетіп қалады.
Жас ақындар шығармашылығы ел тарихы мен бүгінгі өмірді кең қамтыған әр
алуан ізденісімен көзге түсті. Жастық шағын соғыстың ауыр тіршілігі
жағдайында өткізген олар сол тұстағы ел өмірінің қиындығын көзімен көріп,
сезгенін, «Әр маяның түбінде қалған» (Қ. Мырзалиев) балалығын еске алды.
Дәуір міндетін орындауға, еңбекті жырлауға адам сезімі мен ойын жырлар
лирикалық саздар жасауға да олар белсенді араласты.
Ақындық ойдың еркін жырлануына жасалған шығармашылық кеңшілік аға
ақындарды да бей-жай қалдыра алмады. Бір кезде лирикалық әуендер жазғаны
үшін жазғырылған Әбділда Тәжібаев әлі де сезімі мосқал тартпағанын
байқатып, жастармен жарысқа шықты. Ғ.Орманов, С. Мәуленов, М. Әлімбаев, Қ.
Шаңғытбаев сияқты қазақ өлеңінің шеберлері де жаңа лирика туғызды.
Ә.Тәжібаев «Аралдар», «Кешеден бүгінге» атты жинақтарында ұлғайған адамның
өмір тәжірибесінен туған ой мен сезім сырларын, жан тебіренісін тапқыр
толғады. Ақынның сыршыл жырлары адамды сүюді, досқа деген адалдықты, өмірге
құмарлықты паш етеді.
Мейірімімнің шегі жоқ,
Сенгенім мен сүйгенге,
От боп жанғым келеді
Жылуы жоқ үйлерге, - дейді ол.
Ақынның егде тартқан жүрегінде жеңіл мұңды наз бар. Бірақ ол тоқырау,
кәрілікті мойындау емес. Ұлғайған кездегі тірлікті ардақтау, өмір сыры
жайлы, ел, дос тағдыры жайлы ойлаудан туады. Оның сырын:
Мұңдымын деп шағынбаймын қашанда,
Қорқам бірақ тіпті мұңсыз жасауға,
Мүмкін бе екен шексіз сүю өмірді
Сол өмірдің мұңдарынан босауға, -деп ақын тапқыр жолдармен берген.
Ақынның «Сыр жырлары» да туған жерін, жастық шағын еске алған адам
сезімінің ішкі байлығынан туған.
Қазақ лирикасының хас шеберлерінің бірі Сырбай Мәуленов бұл жылдары көп
жазды. Оның өлеңдерінің тақырыптық шеңбері тіпті кең. Ол өзі жүріп өткен
майдан даласын еске алып, әскери тақырыпта өткір де ойлы өлеңдер жазды, ел
өмірінің бүгінгі шындығына көңіл аударды, жастығын, махаббатын да ұмытқан
жоқ. Ақын көріне қалған құбылысты тез қабылдап, одан ой түйіп, жинақты
лирика туғызуда едәуір табыстарға ие болды. Оның ойшылдығы, тез
қабылдағыштығы, түсінуі – бәрі де жанды бейнеге айналып, ақынның тапқыр да
алғыр талантын мойындатады. «Түбірлер» деген өлеңіндегі ормандағы
түбірлерді мүгедектерге ұқсатуы осыған мысал бола алады.
Қазақ лирикасының жаңа ізденісі әлемдік озық поэзия дәстүрімен байланысты
көтеріле түсті. Қазақ ақындары олардан үйренгенмен, ешкімді қайталамай, өз
шындығына лайық дамытты. Қазақ өлеңінің лирикалық кейіпкері де өз дәуірінің
қайшылықтары мен табыстарын бойына жинаған озық ойлы азамат. Өлеңнің түр
саласындағы ізденістері де дәуір сыпатынан туды.
Бұл жылдардағы қазақ поэмасы да ұлттық поэзияның өмірмен байланысын,
идеялық-тақырыптық кеңеюін танытты. Эпик ақындар жанрдың дәстүрлі
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, оны жаңа ізденістермен байытты.
Т.Жароковтың «Тасқынға тосқында», Қ. Бекхожиннің «Тұрлаулы тағдыр»,
X. Ерғалиевтің «Құрманғазы», Ә.Тәжібаевтің «Портреттер» Ж. Молдағалиевтің
«Мен қазақпын», Ғ. Қайырбековтің «Дала қоңырауы» поэмалары дәуір
әдебиетінің жаңа тенденциясын айқындауға қызмет еткен осы жанрдың іргелі
туындылары. Бұл шығармаларда өмірді иллюстративтік суреттеуден бой тарту,
оған белсенді араласып, дәуірдің күресі мен тартысының сыпатын түсіну, адам
мен оның еңбегінің қоғамдық рөлін дұрыс бағалау, сол арқылы заман рухын
бейнелеу байқалады. Т.Жароков пен Қ.Бекхожин поэмаларында еңбек адамының
рухани байлығы мен моральдық тазалығы, отан сүйгіштігі суреттеледі. Олар
жеке адамға табыну атмосферасының адам тағдырына әсерін ашады. «Тасқынға
тосқында» автордың бұрынғы поэмасы «Тасқынның» кейіпкері Қайсардың кезінде
іске аспай калған ой-пікірінің жаңа жағдайда жалғасуы көрінеді. Кеңестік
құрылыстың қайраткері Қайсар жаламен айдалып кетсе де, отаншылдық сезімін,
қажырлылығын сақтай біледі. Жаңа поэма арқылы автор осы кейіпкер еңбегінің
жаңа дәуірін бейнелейді. Ал, Қ.Бекхожин инженер Ақан Ақтаевтың еңбек жолын
алып, оның қиыншылығы мен жарқын беттерін қатар қояды. Ақанның ой-сезімі,
адамгершілігі, күрескерлгі жалақор Қараш бейнесіне қарсы қойылады. Сол
арқылы автор еңбектегі жеңістің өмірдегі күреспен байланыстылығын, оны
жеңудегі адамның табандылық сыпатын көрсетеді.
«Портреттер» поэмасында Әбділда өмір туралы, уақыт сыры туралы толғаныс
жасаған. Уақыт өлшемі етіп ол Кеңестік 40 жылды алады да, осы мерзім
ішіндегі бір отбасының тағдыры, ұрпақтың ауысуы арқылы уақыт қызметін
философиялық тұрғыдан талдайды. Поэмада шытырман оқиға, ширыққан тартыс
жоқ. Адамдар тағдыры, характері лирикалық кейіпкердің толғанысы, ойы арқылы
ашылады. Ол әкесі, ағасы, қарындасы, өзі туралы әңгімелейді. Өмір тіршілік
үшін таласта аға ұрпақ өліп, жас ұрпақ орнын басып жатады. Уақыт өткенді
еске алып, тіршілік күйбеңін жастық мойнына артады. Әкеден балаға ауысып
қалып жатқан шойын сағат – сол бір тозбайтын тіршіліктің өлмейтін уақыттың
символы.
Поэманың идеялық түйіні біздің өткен уақытымыз – күрестің белгісі,
әкелер мен ағалардың төгілген қанымен келген жеңіс екенін таныту. Сондықтан
өмірді бағалау, қадірлеу - әр ұрпақтың міндеті. Портреттер – адамның, әр
түрлі ұрпақтың уақыттың портреттері.
Ж. Молдағалиев, X. Ерғалиев, Ғ. Қайырбековтің поэмаларында халық тарихы
мен тарихи адамдар өмірінің фактылары негізінде ел өмірі мен оның өткен
жолы туралы толғаныс танылады.
«Мен қазақпын» қазақ атынан айтылатын монолог түрінде жазылған. Ақын
осы жолмен халық тарихының ұзақ жолын, ауыр, азатты өмірін кең суреттейді.
Оның бойындағы ерлік пен ізгілік сезімдерді, патриоттық мінезді паш етеді.
Мен – қазақпын, мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тілімен,
Жылағанда жүрегім - күн тұтылып,
Қуанғанда күлкімнен түн түрілген.
Осы шумақ - бүкіл поэманың лейтмотиві. Әр тараудың мазмұны осыдан өрбіп,
қазақ өмірінің қилы кезеңдерін ашады. Оларда халықтың «мың өліп, мың
тірілген» тарихы, жөргегінен басталған азапты өмір жолы, жыласа – күн
тұтылғандай, күлсе түн түрілгендей көрінетін шынайы сезімі бейнеленеді.
Ақын тілінің бейнелілігі, жарқын жасалған суреттер оның аз сөзге көп мағына
сыйғызған шеберлігінен көрінеді.
«Құрманғазы» мен «Дала қоңырауы» XIX ғасырда өмір сүрген қазақ
композиторы Құрманғазы Сағырбаев пен ағартушы – педагог Ыбырай Алтынсарин
өмірлеріне арналған.
Оларда беймезгіл заманда өмір кешкен таланттардың ауыр тағдыры сөз
болады. Олардың қараңғы қауым ортасында ескілікпен, отаршыл саясатпен, ел
билеушілермен күресте өткен жалынды өмірі, оның куәсі болып туған
шығармашылық өнері аталған поэмалардың мазмұнын құрайды.
Поэмалардың эпикалық кең алымы оларда жеке адам арқылы халық өмірінің кең
суретін жасап, азаматтық, азаттық, прогресс жолындағы ізденістерді
танытады.
Қазақ поэзиясының табыстары ақындарымыздың өмірге өктем араласып,
дәуірдің әлеуметтік-философиялық мұңын ашуында жаңа қадам болды. Онда әр
түрлі стиль мен түр ізденістері тоғысты.
Дәрісті бекіту сұрақтары:1.1960-1970жылдары әдебиетке келген,лириканы
жаңа сапаға көтерген
жас ұрпақтар кімдер еді?.
2. Осы кездегі қазақ
поэзиясындағы лириктік жаңа
беталысты кімнің
жырларынан танимыз?.
3. Осы жылдарда қандай
поэмалар жазылды .
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 26, 27, 28, 29, 30, 41, 44, 45,
64 .
11,12 Дәріс Жаңғыру кезіндегі драматургияның дамуы.(60-70жж)
Дәрістің мақсаты: Осы кезеңдегі таңдаулы драмалық шығармалар, олардағы
сөз бен іс,тартыс сипатын меңгерту.
Тірек сөздер:Драма,комедия,пьеса,сахна, трагедия т.б.
Дәрістің жоспары:1.Қазақ халқы өмірінің әр кезеңін шығармаларына арқау
етіп, жарқын тұлғалар жасаған
драматург Ш. Құсайынов.
2.Ә.Тәжібаевтің пьесалары.
3.М.Әуезовтің,3.Шашкиннің,Қ.Мұхамеджановтың,
С.Адамбековтің комедиялары.
4.Драманың түрлері мен даму тарихы.
5.Драманың қазіргі жай-күйі, дәстүр мен
жаңашылдық
сипаты, өзекті мәселелері.
«Тартыссыздық теориясының» күйреуі, жеке адамға табыну кезінің
таршылығынан босау драматургияның дамуына да қолайлы жағдайлар туғызды.
Драматургия бүгінгі заман тақырыбын жырлауда, ондағы қоғамдық қайшылықтар
мен адам тағдырының драмасын ашуда батыл қадамдар жасады. Бұл әсіресе, Ш.
Құсайыновтың, Ә. Тәжібаевтың, Т. Ахтановтың, Қ. Мұхамеджановтың
пьесаларында анық көрінді.
Қазақ халқы өмірінің әр кезеңін шығармаларына арқау етіп, жарқын тұлғалар
жасаған драматургтің бірі – Шахмет Құсайынов (1906-1972) еді. Бұл кезеңде
Шахмет «Рабиға», «Кеше мен бүгін», «Күн шуақта», «Көктем желі», «Есірткен
Ерке», «Ертіс жағасында» сияқты пьесалар жазды. «Рабиғада» ескі қазақ
ауылындағы әйелдердің бас бостандығы мәселесін автор сол кездің саясатына
лайық әлеуметтік тартыс фонында көрсетуге ұмтылады. Тілепбай бай тоқалынан
туған Рабиғаны қалың мал алып, ұзатпақ болады. Оған Рабиға көнбейді.
Жасынан әкесінің жат мінезінен безінген ол өзіне тілектес адамдармен
бірлесіп, бас бостандығы үшін күреседі. Бұл оқиға ауылды колхоздастыру
науқанына ұласып, таптық күрестің шиеленісуіне орайласады. Осы тартыста
Рабиға дұшпандары қолынан қаза табады. Пьесада Рабиғамен қоса, оның анасы
Рәйіш, мұғалім Қоблан, артель бастығы Сүлеймен, ауылдың бас көтерер жігіті
Жақан сияқты ұнамды бейнелер жасалған. Оларға Тілепбай мен оның
сыбайластары Қақпан, Сағындықтар қарсы қойылады.
«Кеше мен бүгін» пьесасында Шахмет қазақ ішін жайлап, Кеңестік асыра сілтеу
науқандары тұсында, бас көтерер адал адамдарды шырмған жалақорлыққа қарсы
үн көтерді. Осындай бір жағдай көрнекті ғалым, үлкен жүректі азамат
Марабайдың басынан өтеді. Есіркеп сияқты мансапқорлар мен оның Сабатай,
Үдері тәрізді жағымпаздары өмірден жайлы орын табуға Марабай тарапынан
кедергі боларын сезіп, оны жаламен қызметінен тайдырмақ болады. Адал
Марабай ондай тайғанақ адамдармен жұмыс істесе алмайды. Марабай бейнесі
кесек тұлғалы, қабілетті, өз басын ғана емес, қоғамдық үлкен мұратты қорғап
алатын адамның сыпатын бойына жинақтай алған. Оның басына қауіп төнген
кездегі психологиялық жай-күйі, күйініші мен сүйініші пьесада шынайы
көркемдік бояумен суреттеледі. Биік интелектуальды, адал адамды қорғауды
жазушы проблема етіп қояды.
Осындай бір ірі тұлғаны Шахмет «Күн шуақта» пьесасында жасады. Ол -
колхоз бастығы Байсал. Екі қайтара Еңбек Ері атанған, көп жыл колхозды
басқарған, соғыстан кейін жүдеген елді ұйымдастырған құрметті адам. Өзіне
кең үй салдырып, күн шуақта өмір сүрген ол кенет ел арасына тараған
әңгімелерден секем алады. Ол колхоз бастығының өз басын ойланқырап кеткені,
ауылдың проблемасы әлі де шешіліп болмағаны, әсіресе малшылардың күйін
жақсартуды қажет етіп отырғаны туралы естиді. Кенет ұяты оянған ол үйін
балалар бақшасына өткізіп, бойына сіңе бастаған тоғышарлыққа қарсы
күреседі, одан арылады. Осы жолдағы үй ішінің, өзін қоршай бастаған
жағымпаздар мен қолын жылы суға малмақ болғандардың психологиясына тойтарыс
береді. Шахмет пьесасы тартыстың кейбір жасанды жақтарына қарамастан,
адамның биік мораль үшін күресін бейнелеуде едәуір маңыз алады.
«Есірткен Ерке», «Нұрлы тас» пьесаларымен ол балалар драматургиясын
дамытуға үлес қосты.
Бұл жылдары Әбділда Тәжібаев (1909-1998) «Көңілдестер», «Жалғыз ағаш
орман емес», «Майра», «Той боларда» сияқты пьесалар жазды. «Жалғыз ағаш
орман емес» – «Гүлден дала» пьесасының жаңартылған, жетілдірілген нұсқасы
еді. Ал, «Көңілдестер» - біздің бүгінгі өмірімізді құрт аурудай жайлаған
көңілдестік, тамыр-таныстық, жағыну жолымен өсуді кездейтін мансапқорлықты
әшкерлейтін психологиялық драма. Мұндағы тартыс қоғамның адал, ойлы,
принципті мүшесі Мәлік пен оның күйеу баласы Дәурен және оның сыбайластары
арасында өрбиді. Дәурен министр болуды армандайды, оның бұрын министр болып
түсіп қалған досы Сапар соған сүйеніп қайта көтерілгісі келеді, осылармен
байланысына арқа сүйеп, ғалымсымақ Келтек ғылым Академиясына мүше болып
өтпек болады.
Мүдделері бірдей осы адамдардың характерлері бір-біріне ұқсамайды,
әрқайсының өзіндік айла-амалы, тілі бар. Мәлік қоғамды жайлаған осы дертті
көріп шошынады. Дәуренге әлі оның министр болуға дайын еместігін, шикілігін
айтып, бетіне басады. Өз ойын тиісті орындарға жеткізеді. Бұдан көп бұрын
(1963) жазылған пьеса бүгінгі біздің дәуіріміз үшін әлі де актуальды.
«Той боларда» — комедиялық пьеса. Сүйіскен екі жастың (Нартай мен Айбала)
тағдырын ортаға ала отырып, автор олардың үйленуі тұсында өз құлқынын
көздеген адамдардың пайдакүнемдігін, дүниеқорлығын, содан туындайтын пасық
ой-пікір, іс-әрекетті күлкіге айналдырады. Олардың қатарында Айбаланың өгей
анасы Ұрқия, сүймеген қызды малға, ақшаға сатып алғысы келетін қу Қалабай
мен оның жылпос шешесі Қалима, нағашысы Айдар, т. б. ерекше көзге түседі.
Қыз әкесі Байбол - әділ, таза адам. Ол қызының сүйгеніне баруын қалайды.
Пьеса қазақ ортасының осындай бір ескілік салттан құтыла алмай отырғанына
көңіл аудартып, оны жақтаушыларды әшкерелеуге арналады. Пьесаның шұрайлы,
тапқыр тілі, ұтымды диалоггар оны көркейте түседі.
Әбділданың «Майра» пьесасы халқымыздың сүйікті әншісі Майра Уәлиқызының
өміріне арналған. Ән еркесі болып, өмірі бостандықты аңсап, бас еркіндігін
армандаған Майра төңкерістен кейін еріксіз барған, оның үстіне ән салуына,
елмен араласуына тыйым салған күйеуінен босанып, құрбыларымен табысады.
Намысы қорланған Тайман жаңа заман тәртібінен аса алмай, құр кіжінумен
қалады. Бірақ Майраға өшігеді. Майраға мұсылманша оқыған, ескі көзқарасты
Дүрбіт ғашық болып, тілегіне жете алмаған ол да кек алуды ойлайды. Майра
кеме капитаны Мұратпен тіл табысады. Осы тартыстың легінде драматург
Майраның бостандық сүйгіш, албырт көңілін, өнерлілігін ашады. Өзіне лайық
жарды өзіндей азаттық үшін күресуші Мұраттан табады. Автор оқиғаны төңкеріс
жылдарымен тұстас алып, басты кейіпкерлердің тағдырын бостандық идеясымен
байланыстырады. Дүрбіт пен Тайманды Майраның ғана емес, осы жаңа идеяның
жауы етіп көрсетеді. Оған белгілі дәрежеде сол кездің идеялогиясының әсері
де тигені даусыз.
Кеңестік заман шындығын тануда Т. Ахтановтың «Сәуле» пьесасы көрнекті
орын алады. Ол өз кезеңнің жаңашыл шығармаларының бірі болды. Оның басты
кейіпкері - қазақ әйелі Сәуле облыстық партия Комитетінің хатшысы Сырдақтың
ескіден қалыптасып қалған жұмыс стиліне қарсы шығады. Басшы қызметте көптен
жүрген Сырдақ - өмірде үлкен арманы мен идеалы жоқ, күнделікті күйкі
тіршіліктің дәрежесінен аса алмаған адам. Ал, Сәуле болса, өмірді, оның
болашағын терең түсінеді. Сондықтан да ол жаңалық үшін күреседі. Пьесада
Сәуленің жеке басының өмірі де, адамдық сезімдері де нанымды ашылады.
Осы дәуірде қоғамдық дамуға кірген өзгерістер драматургиядан да
қалыптасқан жүйені бұзып, өмір шындығын әрқилы жағынан батыл бейнелеуді
талап етті. Тахауи пьесасы өмірдегі осындай стереотипті сынауға құрылды.
Мұндай ізденіс М. Әуезовтің «Дос-бедел дос», 3.Шашкиннің «Заман осылай
басталды», «Ақын жүрегі», Қ.Мұхамеджановтың, САдамбековтің комедия-ларынан
да табылады.
М. Әуезов пьесасында үш дәуірді бір драмаға сыйғызып, қоғамдық дамудың
күрделі шындығын басты қаһарманның тағдыры арқылы ашуды көздейді. Пьесаға
жетекші ролін кіргізіп, Мұхтар тарих кезеңдерінің шындығын соның аузымен
түсіндіріп, жалғастырады, қорытады. Пьесаның қазақ драматургиясы үшін соны
формасы Мұхтардың кең, алымды ойларынан туған.
Шашкиннің алғашқы пьесасы Тоқаш Бокин өміріне байланысты жаңа заманның
тууы кезінің оқиғаларына құрылған. Онда жазушының осы тақырыптағы романының
ізі сақталған. Ал, «Ақын жүрегі» пьесасы кешегі жаппай қуғын-сүргін
оқиғаларын еске алып, соған қатысқан адамдардың әрқилы тағдырын бейнелеуге
арналған. Жұмат ақын мен Есен дәрігер - сол қуғынның азабын көрген адамдар,
бірақ жаны таза жандар. Жұматтың ақын жанды аңқылдақ бейнесі, Есеннің
ақкөңіл, жарқын тұлғасы пьесада жақсы көрінеді. Оларға қара ниет Нәби қарсы
қойылады. Әлі де тағынан түспей бас дәрігер болып жүргеніне қарамастан ол
досқа опасыз, мансапқор болып суреттелген. Пьеса өз заманының қиындығын
ашуда елеулі туынды.
Жастар әмірін суреттеген А.Шамкеновтің «Адасқан қаз» пьесасы да көтерген
мәселесінің өткірлігімен және драмалық сапасымен жақсы бағаға ие болған.
Онда мектеп бітіріп сүйгені Айдармен бірге болашаққа ұмтылған көңіл күймен
көрінген Шәрбаннің ойда жоқта бақытсыздыққа ұрынып, сүймеген адамға кетуі
суреттеледі. Автор Шәрбанді бақытсыздық бұзып, дөкір еткен бейне етіп
көрсетеді. Кейін оның ескі достарымен кездесуі, Шәрбанды ойландырады.
Аманжолдың өлең араласып келіп отыратын ақындық тілі де, адам басына
түскен трагедия жайлы ойлары да тартымды.
Бұл жылдары комедия жанрының дамуына да біраз көңіл бөлінді. Оған
жалпы әдебиетте сатиралық, комедиялық туындылардың азайып кетуі себеп
болды. Бастаушы партияның өзі бұған назар аудармай тұра алмады.
«Тартыссыздық теориясының» сыналуы мен «Бізге Гогольдер мен Щедриндер
керек» деген ұранның көтерілуі де осы кез болатын. Осындай жағдайда сатира,
комедия кеңес адамдары жағындағы ұнамсыз қылықтарды сынап әшкерелейтін
тәрбие құралы есебінде бағаланды. Осы тұста туған Қ. Мұхамеджановтың
пьесалары («Бөлтірік бөрік астында», «Құдағи келіпті», «Қуырдақ дайын»),
Қ.Сатыбалдиннің «Махаббат машақаты», «Қабаған ит» Қ.Шаңғытбаев пен
І. Байсейітовтың «Беу қыздар-ай!», С.Адамбековтің «Күн мен көлеңке» атты
туындылары бұл жанрдың болашағын танытты. Сонымен бірге күлкіге сусап
отырған халықтың көңілін көтеруге қызмет етті.
Қ.Мұхамеджанов пьесалары адам мінезінің, іс-әрекетінің күлкілі
жақтарын алып суреттеуге құрылады. Күлкінің ар жағында ойдан құбылысты
әшкерелеу сарыны жатады. «Бөлтірік бөрік астынданың» бас кейіпкері Сапар –
жылпос, опасыз, өмірді алдау мен арбауға құрып үйренген адам. Ол ауылда
әйелі бола тұрып, қалада үйленеді. Автор осыны әшкерелейді. Оны «Бөрік
астындағы бөлтірік» деген. Қала қыздарының қазақ тілін білмеуін күлкі
етеді. Ал, «Құдағи келіпті» пьесасында ағылшын отбасындағы тіршілігін
суреттеп отырып, қаланың тоғышар, сәнқұмар әйелдеріне еліктеген сауатсыз
ауыл әйелі Айжанның қызын күйеуінен айырып алмақ болған ісі мен қылығын
күлкі етеді. «Қуырдақ дайын» пьесасында Ережеп, Жақан сияқты өмірде өз орны
жоқ, әркімге сүйеніп күн көрген мүсәпір адамдардың майысқақ жұрттың бәріне
жақсы көрінуге тырысқан қылықтарын суреттеуді көздеген. Бәрі де күлкіге
арқау боларлық дүниелер. Автордың үш пьесасы да кезінде театр сахналарынан
көрсетілді. Алайда драмалық тартыстың әлсіздігінен, үлкен қоғамдық мәні бар
қақтығыс тудыра алмаған пьесалар сюжеті ұсақ-түйекті әңгімелеу сатысында
қалып қояды. Сапар - күн көрістің ғана адамы. Ол қасқыр болатындай зұлым
сияқты емес. Бірақ ол қасқыр болуға дайындалып келе жатқан бөлтірік деп
суреттеледі. Бірақ бөлтіріктерді тудырып жатқан құбылыстың табиғатын іздеу,
табу, әшкерелеу көрінбейді. Соңғы екі пьесада да жеңіл күлкімен
қанағаттанып сол күлкіні, ұнамсыздықты тудырып жатқан жағдайды тану,
әшкерелеу жайы ашылмай қалады. Мұндай кемшіліктер Қ. Сатыбалдин,
С.Адамбеков комедияларына да тән. «Махаббат машақатында» ол тентек баланың
қылығын көрсетіп оның кінәсін анасына артады. «Қабаған итте» саудагерлікті
сынайды. Алайда осы қоғамдық ұнамсыз құбылыстардың түп төркінін тану
жетіспейді.
«Беу, қыздар-ай!» - бұлардай өмірдегі сорақылықтарды суреттеу мақсатында
емес, жастар арасындағы жылы қарым-қатынасты сыпайы әзілмен көмкеріп, жылы,
жеңіл күлкі тудыруға құрылған. Онда классикалық шығармаларда көп кездесетін
жаңсақтық қылықтар күлкі тудыруға себепші болады. Газетте басылған
Айсұлудың суретін көріп, бірі өлең жазбақ боп, бірі суретін салмақ болып,
үшіншісі тіпті таныспақ болып келген ақын, суретші, ғалым - үшеуі Айсұлудың
өзін көрмей, апалары Күнсұлу, Нұрсұлу, Жансұлумен танысады және оларды
Айсұлу деп ойлаған. Қоғамдық еңбек атқарып жүрген қыздар жігітгерге еріп
кетпей, оларды ауылда алып қалмақ болады. Еңбек адамдарының көңілді
ойнақылығы, нәзік сезім иелері екені көрінеді. Сонымен қатар пьесада,
комедияға тән жылы юмор, жеңіл күлкі, әзіл, жүйрік ақындық тіл бар.
Бұл жайлар аталған дәуірде қазақ драматургиясының іздену үстінде
болғанын байқатады. Жанр едәуір тәуір шығармалармен толықты. Сонымен бірге
ізденіс жолы ұзақ екенін әлі де классикалық үлгі боларлық туындылардың
жоқтығы байқалмай қалған жоқ.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1.Ш.Құсайынов шығармаларына қандай тақырыпты
арқау етті?.
2.Ә.Тәжібаевтің қандай
пьесалары бар?.
3. Драманың қандай түрлері
бар?.
4. Драманың қазіргі жай-
күйі қандай?.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 31, 32, 33, 41, 43, 45.
13,14 Дәріс Әдеби сын мен әдебиеттану тарихы және қазіргі әдеби
үрдістің жаңашылдық қырлары
Дәрістің мақсаты: Әдеби сын мен әдебиеттану тарихының, қазіргі әдеби
үрдістің жаңашылдық қырларын таныту.
Тірек сөздер: Әдеби сын ,сын,зерттеу,әдебиет зерттеушілер.
Дәрістің жоспары:1. Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи
белестерінің кезеңдері.
2. Қазақ әдебиетінің даму жолдарын
саралау.
3. Ұлттық әдеби сынның тарихын жасауға
жарық көрген
еңбектер.
4. Қазіргі әдеби сынның жаңашылдық
қырлары.
Қазақ әдебиеттануы нақты мәселелерді зерттеуде әдебиеттің ішкі даму
заңдылықтарын, жанрлардың ерекшеліктері мен туу, қалыптасу жолдарын
анықтауға батыл қадам жасап отыр. Әдебиетімізде зерттеліп жүрген проза,
поэзия, драматургия жанрлары сияқты әдебиет сынының да тарихы мен қалыптасу
процестері, өзіне тән шығармашылық ғылыми мәселелері арнайы зерттеуді
талап етеді.
Бұл мәселе тек ғылымдық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан
айрықша қажеттілікке айналып отыр. Сондықтан әдебиеттің басқа жанрларының
ішкі түрі, нақыштары тарамдала зерттеліп жатқан уақытта сол игі істі жүзеге
асырып отырған сын жанрының өзі тасада қалып қоюы орынсыз болар еді. Оның
да басқа жанрлар сияқты өзіне тән творчестволық, ғылыми проблемалары,
тарихы бар.
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді анық
байқаймыз. Бірінші кезең – қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі. Екінші кезең
- қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының
туу дәуірі. Үшінші кезең - қазақ әдебиет сынының өсіп -өркендеу дәуірі .
Қазіргі қазақ әдебиеті сыны мен әдебиетану ғылымы дүниеге келген әр
бір көркем туындының идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын,
қандай әлеуметтік мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға
міндетті. Әдеби сынның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана
емес, саяси әлеуметтік мәселелермен де байланысты болғандықтан әдебиет сыны
тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның эстетикалық дәрежесі көркем
әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді.
Әдебиет сыны көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келді. Көркемдік
даму мен эстетикалық талап – талғамның өркендеу процесі уақыт жағынан бір -
бірінің ілгері- кейінділігіне қарамастан өзара байланысты. Көркем
әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келген сынның дәрежесі қандай болмақ деген
мәселеге келген де, екі себеп бар. Атап айтқанда, субъективтік және
объективтік себептерге тоқталып өткен жөн.
Түптеп келгенде, сынның эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан
биігімен өлшенеді. Сынның кейде әлеуметтік, кейде эстетикалық таңдауларға
ден қоюының өзі де әдебиеттің қамтыған өмір шындығына белгілі дәрежеде
тәуелді болатын кезін естен шығармау қажет.
Субъективті себепті сөз еткендер , ең алдымен сыншының білім деңгейі
мен эстетикалық талғамының мол – аздығын еске алу қажет. Қай кез болмасын,
әдебиеттің өрлеу кезінде де, оның кейде көркемдік жағынан да, қоғамдық
пікірді ұйымдастыру жағынан да биік деңгейден табылмай қалатын шағында да
сыншының білім – парасаты мен эстетикалық талғамы санаттан шығып қалған
емес. Мұның өзі сын дәрежесін аңғаруға қажетті субъективтік себеп.
Екінші, объективтік себеп – көбіне әдебиеттің жалпы дәрежесіне
тәуелді. Егер көркем шығармалар өзінің қоғамдық мәні жағынан көркем
бейнелер жасау, типтік жағдайларды көрініспен суреттеу, тіл байлығын
игеру, оқырманды ілгері ұмтылдыратын эстетикалық идеяларды белгілеу жағынан
биік деңгейден табылып жатса, онда сынның өресі биік болғаны. Сыншы әрқашан
көркемдік дамудың кезеңді асуларында ойын өрбітуге қажетті дәлеледерді
әдебиеттің күнделікті шындығынан ала отырып, келешекте шығар биіктерді
бағдарлайды, әдебиеттің өркендер арнасын анықтайды .
Қазақ әдебиетінің даму жолдарын саралауда әдеби сынның рөлі айрықша.
Қазақтың әдеби сыны кемелденіп келеді. Көркем творчествоның қандай келелі
мәселелері мен нәзік құбылыстары болмасын, қазіргі әдеби сынымыз тексеруге
де, тұжырымды түрде қорытуғы да әзір. Дегенмен, әдеби сынның шешілмей
жатқан түйіндері баршылық. Сын мәселелерін мерзімді және ғылыми басыламдар
көтермей жүр десек, шындықты аттап кеткендік болар еді. Керісінше,
жарияланып жатқан материалдар баршылық. Оларда, көбіне, әдеби сынның
алдында тұрған міндеттер мен кемшіліктер төңірегінде ғана әңгімеленіп жүр
де, оның өзіндік ерекшеліктері, методологиялық және ішкі құрылымдық
жақтарына тереңдей алмай келеді.
Ұлттық әдеби сынның тарихын жасауға талпынып жатқан елеулі еңбектер
жарық көріп жатыр. Бұлардың ішінде , қазақ әдебиеті сынының тарихын көп
жылдардан бері үзбей зерттеп келе жатқан белгілі ғалым Тұрсынбек Кәкішевтің
еңбегін атаған жөн. Зерттеуші «Сын сапары», «Оңаша сапар», «Қазақ әдебиеті
сынынң тарихы», «Дәуір дидары» сияқты сынға қатысты еңбектерін жариялады.
Т. Кәкішевтің зерттеу еңбектерінде қазақ әдеби сынының ғылыми тарихын
жасаудың алғашқы сүрлеуі салынып, негізгі қиын мәселелер қарастырылды.
Сынға қатысты «Уақыт және қаламгер» атты сын еңбектер жинағы жыл сайын
шығап тұрып, сынның дәрежесін көтеруге зор үлес қосты. Сондай – ақ ,
Р.Бердібаевтың «Замана сазы», «Дәстүр тағылымы», «Ғасырлар толғауы»,
З.Қабдоловтың «Жебе », «Арна» , Ш. Елеукеновтің «Замандас парасаты», М.
Қаратаевтың «Әдебиет және эстетика», «Ізденіс іздері», С.Қирабаевтың
«Шындық және шебердік», «Талантқа құрмет», Н.Ғабдуллиннің «Уақыт сыры», Қ.
Нұрмахановтың «Дәстүрлі достық»,
Ә. Жәмішевтің «Кезең кестелері», «Биік мәртебе», Б.Дәрімбетов «Тазару»,
С.Әшімов «Сын мұраты», «Парасатқа құштарлық», С. Досанов «Қазына»,
Т. Шапаевтің «Ой түбінде жатқан сөз» тағы басқа сын кітаптары сынның дамуын
тездетті. Бұларда қазақ әдебиетінің әр жанрының дамуы, әдеби бағыттар, жеке
жазушылардың шығармашылығы, жалпы әдебиеттің негізгі мәселелері сөз болды .
Әдеби сынның тарихына көз жібергенде, оның пайда болу, даму жолдары
әдебиеттің өсіп- өркендеу бағытымен сәйкес келіп отырады. Қазақ әдебиетінде
Абайдың,Шәкәрімнің,Сұлтанмахмұттың, Ахметтің, Мағжанның, Жүсіпбектің,
Міржақыптың тағы басқалардың шығармаларының жарық көруі сын мен ой
–пікірлердің жаңаша қарқынмен дамуына түрткі болды. Сынсыз әдеби даму
процесті бағдарлау қиын. Онсыз әдебиет жүйесіз әдеби фактілерге айналар
еді. Көркемдік қуаты әлсірер еді. Сын әдебиетпен бірге пайда болып, бірге
дамып, шығармашылық еңбекпен біте қайнасып жатыр.
Әдебиеттің негізгі объектісі – өмір. Ал әдеби сынның негізгі мақсаты –
бүгінгі күн әдебиетінде, әдеби процесте болып жатқан жаңалықтарды, ондағы
жетістіктер мен кемшілктерді уақтылы ашып көрсетіп отыру. Сыншы бұл
міндеттерді орындау үшін аналитикалық талдау әдістерін қолдануы тиіс.
«Жазушы сұлу сөздер арқылы көркем образдар жасайды, ал сыншы болса, жазушы
шығармасын ғылыми ұғымдар тұрғысынан талдап баға береді. Оның идеялық
мәнін, көркемдік қуаты мен қоғамдық маңызын айқындайды ».
Көркем әдебиетте көркем бейне жасау басты міндет болса, сыни еңбектер
логикалық талдауға құрылады. Сын мақалалары үшін белгілі бір мәселе
төңірегінде ой айту, пікір білдіру, баға беру негізгі орында. Ал сыншы
болса, қоғамдық өмір туралы көзқарастарын әдебиетті сөз ете отырып қана
айта алады. Әдебиет бар жерде сында бар. Сынның әр кезеңде де әдебиетті
танып отыру үшін өзіндік маңызы бар. Көркем әдебиеттің негізгі бір бөлігі
болып келген әдеби сын әлеуметтік, эстетикалық ой- пікірлердің жан-жақты
дамуының нәтижесінде әдебиеттің ауқымынан шығып, қоғамдық саланың басқа да
түрлерімен байланысы күшейіп, жаңа сипатқа ие болады.
Ғылым мен сынның байланыстылығы әдебиет ғылым да, сыны да көркем
әдебиетті бірге зерттейді, талдайды, пікір айтып, бағалайды. Сын әдебиет
ғылымына жол салып отырады, материалдар жинап оның дамуына алғы шарттар
жасайды. Сын мен ғылымның шығу мерзімі жағынан сын алғашқы. Әдебиет
ғылымының сынсыз даму қандай қиын болса, сынның да ғылымсыз күні жоқ.
Өйткені, сын өз пікірін көбіне ғылымға негіздей отырып айтады. Әдеби сын
нақтылы бір туынды немесе көркемдік процесс хақында пікір білдіргенде
әдебиетану ғылымының зерттеу әдістерін, терминдерін, ұғымдарын,
заңдылықтарын пайдаланады. Сыншы мен ғалымның зерттеушілік дәрежесі әр
деңгейде. Зерттеуші алған объектісі жайлы жан – жақты терең мағлұматтар
берсе, сыншы сол мағлұматтар арқылы шығармаға баға береді. Әдебиет сыны мен
ғылымының ұқсастық жақтары олардың зерттеу объектілерінің бірлігінен
оқырманға бағышталатындығынан, зерттеу әдістерінің ортақтығынан, ойлау
ерекшелігі, жазылу мәнері жағынан да көрінеді. Әдеби сынның ғылыми сипаты
оның әдебиеттану ғылымымен байланыстылығынан ғана емес, бүкіл қоғамдық
ғылымдармен қатыстылығынан да көрінеді.
Әдеби сынның ғылыми сипаты айқын. Ол - өз қызметінде әдебиеттану
ғылымының ғана емес бүкіл қоғамдық ғылымдардың жетістіктеріне сүйене отырып
қана объективті пікір айта алады.
Сын тек әдебиетті ғана зерттеп қоймай, баспасөз арқылы әлеуметтік
мәселелерге де араласып отырады. Әдеби сын кқркемдік дамуда ғана емес,
жалпы қоғамдық ой– пікірдің өрістеуінде де маңызды рөл атқарады. Сынның
дәрежесі сол кездегі әдебиеттің, мәдениеттің, баспасөздің деңгейімен бірге
әлеуметтік жағдайларға, ой – пікірлерге де тікелей байланысты. Сын – сан
сипатты аса күрделі сала. Сын көркем туынды жайлы пікір білдіргенде
әдебиеттану ғылымына сүйену керек, бұл оның ғылыми сипатын көрсетеді.
Сынның көркем жазылуын көркемдік сипаты айқындайды. Сыншы шығармада
әлеуметтік мәселелер қалайша көрініс тапты, соған баға беруі тиіс, бұл оның
идеологиялық сипатын белгілейді. Әдеби сын баспасөз арқылы ғана жемісті
дами алады, бұл оған публицистикалық сипат береді. Жалпы, әдеби сын
дегеніміз, әдебиеттану ғылымы мен қоғамдық ғылымдардың тоғысқан түйінінен
пайда болып, күнделікті әдеби процесті зертейтін, оған баға беріп,
оқырманның рухани әлемі аясында қызмет атқаратыгн әлеуметтік саланың сан
қырлы саласы. Әдеби сынның басты мақсаты – әдеби процесте болып жатқан
жаңалықтарды дер кезінде бағалау. Оның негізгі мазмұны – қазіргі әдебиеттің
зәру мәселелері.
Сынды тек қана сынау құралы деп түсіну қателік. Сынның ең әуелгі және
негізгі міндеті–әдемілікті, сұлулықты, жарастықты, парасаттылықты,
көркемдікті қастерлеу, жақсыға қуанып, жаманға қамығу, гүлденер өнерге
қолқабысын тигізу, теріс жолдан сақтандырып, оңға бастау, бағдар сілтеу.
Сын – өнер, өнер болған да өте қиын өнер. Белинскийден бастап бүгінгі
белгілі сыншыларға дейін сыншы дарыны өте сирек кездесетін талант екенін,
сыншы болу ең қиын да жауапты әлеуметтік эстетикалық міндет екенін, әрқашан
қыл көпірмен жүруге тура келетіндігін айтқанда, жазғанда көп. Сондықтан
елдің көңілін табу оңай емес. Және біреуге ұнай қояйын деп жалбақтауда шын
сыншығы жат қылық. Әдебиеттің өгей ұлы емес бел баласы болса да, оңайлықпен
мойындала қоятын, оқығандар түгел қоя қоятын өнер емес. Бойындағы дарын
қуатын сарқа жұмсайтын, талас, тартыс, дау дамайдың додасына түсіп, ой
пікір сайысында шыңдалатын өнер.
Луначарский айтқандай, қалың оқушы жұртшылықтың көркем өнер еліне
жіберілген төтенше елшісі болу бақыты қолына қалам алған, бірді екілі
оқығанын мадақтай не даттай жазған адамға емес, тынымсыз ізденетін,
жақсылықтың жыршысы, кемшіліктің қас дұшпаны болып жүретін шын ер жүрек
дарындарға ғана бұйырады.
Көркемдік тәжірибеде шын сын, өміршең да, алғыр сын шын мәніндегі
көркем туынды төңірегінде атой салатыны белгілі.
Сынды азулы да, алғыр етудің бір амалы жазушы – оқушы – сыншы
ынтымағын нығайтқанда ғана құнарлы көркем шығарма туып, ойлы да әділетті
сын пікір айтылғанда ғана оқушы көңілі жайланады. Септесе, ықпал ете
дамудың сәнді көрінісі сонда жарқырап көрінеді.
Әдеби сын бейберекет құбылыс емес. Оның да ғасыр бойғы дамудың
нәтижесінде қалыптасқан өзіндік құрылымы, жүйесі бар. Әдеби сынның негізгі
құрамадас бөліктері: Әдеби сынның субъектісі – сыншы.
Мазмұны – әдеби процестің өзекті мәселелері.
Методология мен әдістері– диалектикалық матереализм, салыстырмалы,
тарихи, мәдени, өмірбаяндық, психологиялық, құрылымдық, нақтылы әлеуметтік
т.б. Құралдары –әдебиеттану, қоғамдық ғылымдар. Өмір сүру арнасы –
баспасөз, радио. Жанрлары – рецензия, шолу, мақала, пародия, эпиграмма,
эссе т.б. Зерттеу объектісі – жекеленген шығарма, жазушы шығармашылығындағы
әдеби процес. Бағыты – оқырман қауым, қаламгер. Қызметі немесе функциясы –
бағалаушылық, талдаушылық, тәрбиелілік, зерттеушілік, үгітшілік,
насихатшылық т.б. Принципері халықтығы, шыншылдығы, идеялылығы, өмірмен
байланыстылығы, тарихилығы, жүйелілігі, өзектілігі, түсініктілігі т.б.
Әдеби сынның осы бөліктері бір- бірімен үйлесіп, сәйкестік тапқанда
ғана өз міндетін табысты орындай алады. Ол үшін осы құрамдас бөліктердің әр
қайсысының өзіне тән ғылыми негіздерін, заңдылықтарын білу қажет.
Сын, сын тарихы, оны дәуірлеу мәселелрі қазақ ғалымдары тарапынан
біршама қарастырылған. Ол негізінен, қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеуге
қатысты айтылған. Алайда бұл салада жүйелі зерттеулер мен өз бағыты
айқындалған ізденістер бірден көріне қоймады. Бұл бір жағынан заңды да.
Себебі, кәсіби сынның қанаты қатайып, қалыптасып, кемелденбей жатып, оның
тарихын дәуірлеу мәселесінің көтерілмейтіндігі, көтерілген күнде де нақты
шешімін таба алмайтыны мәлім. Ал қазақ әдеби сынының алғашқы нышандары
сонау ауыз әдебиетінде көрініс бергенімен, шын мәніндегі сынның жалпы
жұртшылыққа жол тартуы мерзімді баспасөзге байланысты болды. Осы кезеңде
сынның жанрлық тұрғыдан жіктелуі, кәсіби сипатының анықталуы, маман
кадрларының бой көрсету процесі жүріп, шындап қалыптасып, дамуға бет бұрды.
Көркем әдебиеттің асылы мен жасығын таразылар , адал бағасын берер сыншылар
пайда бола бастады .
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1. Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи
белестерінің қандай
кезеңдері бар?
2. Қазақ әдебиетінің даму
жолдарын қалай
саралаймыз?
3. Ұлттық әдеби сынның
тарихын жасауда қандай
еңбектер жарық көрді?
4. Қазіргі әдеби сынның
жаңашылдық қырлары
туралы не айта аласыз?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 31, 32, 33, 41, 43, 45.
15,16 Дәріс Жаңғыру кезіндегі сын және осы жылдары жарық көрген зерттеу
еңбектері
Дәрістің мақсаты:Ғалымдардың сыный еңбектерімен таныстыру
барысында,студенттерді сыни тұрғыда ойлауға
баулу.
Тірек сөздер:Сын,зерттеу,әдебиет зерттеушілер,монаграфия.
Дәрістің жоспары:1.1956-1966 жыл аралығындағы жарық көрген сыни
еңбектерге тоқталу.
2. Зерттеулер жасауға қатысқан аға
жазушылардың
еңбектері жайлы.
3. Қазақ халқының ауыз әдебиетіне
арналған жаңа
зерттеулер
4.Бұл дәуірдегі бірталай бағалы зерттеулер
демократтық-
ағартушылық әдебиетке арналғандығы
5. Бұл дәуірде сын мақалалар жинақтарын
жариялау
жайлы.
6.Қазақ әдебиетінің тәуір туындыларының
дүние жүзіне
таныла түсуі.
Әдеби процесстің ұлғаюы, жаңа туындылардың көбеюі - оны зерттеп, ғылыми
бағалап отыратын әдебиет сыны мен әдебиет туралы ғылымының баюына да мол
материал беріп, оның дамуын тездетті. Бұл саладағы еңбектің өнімді болғанын
таныту үшін 1956-1966 жыл аралығындағы он жылда жүз елуден астам сын және
зерттеу кітапарының жарық көргенін айтудың өзі жеткілікті. Мұндай өнімділік
бұрынғы әдебиет дамуы кезеңдерінің ешбірінде болған емес. Жеке зерттеулер
мен әдебиетші ғалымдардың сыншылдық ойларын қорыту түрінде 6 томдық «Қазақ
әдебиетінің тарихы» (1960-1967) жасалды. Онда қазақ ауыз әдебиеті мен
әдебиет тарихы, Кеңестік дәуірдегі әдебиеттің даму жолы белгілі жүйеге
түсіп, жинақталды. Орта және жоғары мектептерге арналған әдебиет
оқулықтары, ауыз әдебиеті мен ақындар шығармаларының текстері көптеп басыла
бастады.
Қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттану ғылымының осы дәуірде қарқынды дамуы,
ең алдымен қоғамдық ой-пікірде еркіндік тууымен байланысты болды. КОКП XX
съезінен кейін бір кезде жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған ақын-жазушылар
мұрасы халыққа қайтарылды. С. Сейфуллин, Б.Майлин,
I. Жансүгіров ақталып, олардың кітаптары қайта басыла бастады. 1957 жылы
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің «Қазақ халқының әдеби-поэзиялық
және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап, пайдаланудың жайы
және оны жақсарту шаралары туралы» қаулысы шықты. 1959 жылы қазақ халқының
әдеби мұрасына арналған ғылыми-теориялық конференция өтті. Бұл қаулы мен
конференция шешімдері әдеби мұраны пайдалану, мәселесін түбегейлі
шешпегенмен, бұл саладағы іске бөгет болып келген көптеген жағдайлардың
бетін ашып, ауыз әдебиеті мен әдебиет тарихына арналған жаңа зерттеулер
жазуға мүмкіндік туғызды.
Бүгінгі әдеби процесс пен тарихи әдебиетке қатысты әр кезде пікір айтып,
ақыл-кеңестерімен көмектескен, тіпті зерттеулер жасауға қатысқан аға
жазушылардың еңбектері бұл саладағы іске мұрындық болды десек артық емес.
М.Әуезовтің «Әр жылдар ойлары» (1959), «Уақыт және, әдебиет» (1962) атты
мақалалары мен зерттеулері, С.Мұқановтың «Өсу жолдарымыз» (1960) атты
мақалаларының жинағы мен «Жарқын жұлдыздар» (1964) деген Шоқан мен Абайға
арналған зерттеуі жарық көрді Кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиетінің тірі
куәсі және әдебиет, тарихының білгірлері боп танылған бұл екі жазушының ой-
пікірлері кейінгі зерттеушілерге көп ой салды.
Қазақ халқының ауыз әдебиетіне арналған жаңа зерттеулер оны тұтас
жинақтап көрсетуге де,ауыз әдебиетінің жанрларын талдауғада, жеке
ақындардың шығармашылығын бағалауға да көңіл бөлді. М.Әуезовтің,
X.Досмұхамедовтің, С.Сейфуллиннің 20-30-жылдары жазылған кітаптарының
концепциясы мен мазмұнын толықтыра,қайта қарай отырып,бұл еңбектер фольклор
жөніндегі ғылымның бүгінгі деңгейіне лайық жасалды.Бұлардың ішінде 6 томдық
«Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томы(бірінші,екінші кітаптар),
М.Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» (1959) атты жоғары мектепке
арналған оқулығы, Е.Ысмайыловтың халық ақындарына арналған «Ақындар» (1956)
атты монографиясы көрнекті орын алады. «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші
томының бірінші кітабында бүкіл ауыз әдебиетіне, оның жанрлық жүйелеріне
кең талдау берілді, ал, екінші кітапта халық поэзиясының Кеңестік дәуірде
дамуы ғылыми қорытылып,оны жырлаушылардың басты өкілдерінің шығармашылығы
зерттелді.
Бұл тұста қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу ісімен Қажым Жұмалиев (1907-
1968) тұрақты шұғылданды. Оның «Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының
мәселелері» (1958), «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
поэзиясының тілі» (1960) атты екі томдық еңбегі ғалымның бұл саладағы
зерттеулерін жинақтады. Бірінші кітапқа Қажым қазақ эпосы туралы ұзақ
жылдар жүргізген зерттеулерін кіргізіп, XVIII-XIX ғасыр ақындары Бұхар
жырау, Махамбет, Шернияз, Алмажан Азамат қызының ақындық жолына талдау
берді. Ал, екінші кітап XIX ғасырдың екінші жартысындағы ағартушылық-
демократтық әдебиетке арналды. Онда Шоқанның әдебиеттік еңбегі, Ыбырай
Алтынсарин мен Абайдың шығармашылығы қарастырылды. Сонымен бірге оған
«Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі» (1946 жылы
докторлық диссертация есебінде қорғалып, 1948 ж. жеке кітап болып басылған)
атты монографиясы кірді.
Қажым осы жылдары мектеп оқулықтары көлемінде алғаш Дулат, Шортанбай,
Мұрат сияқты кезінде кертартпа саналған ақындар шығармашылығы жайлы жаңа
еңбектер жазды. Олар орта мектептің 8-сынып оқулығына енді. Бұл ақындардың
шығармашылық жолын зерттеу қажеттігі 1959 жылғы конференцияда да көтерілді.
Бірақ жарияланған азын-аулақ еңбектерде олар жайлы ойлар жұқарып, там-
тұмдап айтылды, негізінен оларға Қазақстанның Ресейге қосылуына қарсы
болған кертартпа ақындар ретінде баға берілді.
Бұл дәуірдегі бірталай бағалы зерттеулер демократтық–ағартушылық
әдебиетке арналды. С. Мұқановтың Шоқан туралы, Б. Сүлейменов пен
Ә. Дербісалиннің Ыбырай туралы еңбектері жарық көрді. Абай өмірі мен
еңбегін зерттеуге көп ғалым-әдебиетшілер қатысты. М.Әуезовтің «Абай
Құнанбаев» атты монографиясы («Әр жылдар ойлары» кітабында 1959),
Қ. Жұмалиевтің жоғарыда аталған еңбегі, М.С.Сильченконың «Творческая
биография Абая»(1957),3.Ахметовтің «Лермонтов и Абай» (1954),
X. Сүйіншалиевтің «Абайдың қара сөздері»(1956), А.Нұрқатовтың «Абайдың
ақындық дәстүрі» (1966), Қ.Мұхамедхановтың «Абай шығармаларының
текстологиясы жайында» (1959) атты кітаптары мен көптеген мақалалар жарық
көрді. Абайды зерттеу мәселесі, әсіресе, 1954 жылы аталып өткен ақынның
қайтыс болуының 50 жылдығы тұсында кеңірек қойылды. Сол жылы "Абайдың өмірі
мен творчествосы" атты мақалалар жинағы басылды. Абайдың қоғамдық-саяси,
тағы басқа көзқарастарын қарастырып,оның ұлылығын дәлелдеген Т.Тәжібаевтың,
Қ.Бейсембиевтің, М. Ақынжановтың, Ә.Жиреншиннің зерттеулері ақын жайлы
еңбектерді толықтырды.
Ең соңында қазақ әдебиетінің тарихына байланысты еңбектерді қорытып,
әдебиет тарихына жаңа баға беріп, оны жүйеге түсірген «Қазақ әдебиеті
тарихының» екінші томын (бірінші кітабы –1961) атау орынды. Онда XVIII
ғасырдан бергі әдебиет тарихы ғылыми жүйеге түсіп, Бұқар жырау, Дулат,
Махамбет, Шернияз, Шортанбай, Алмажан, Сүйінбай, Біржан, Шоқан, Ыбырай,
Абай, Ақан сері, Мағауия, Ақылбай, Шәңгерей, Әсет сияқты ақындар
шығармашылығына талдау берілді. Бұл көлемдегі ақындар еңбегі бұрын
зерттеуге іліккен емес еді. Томның екінші кітабы 1965 жылы жарық көріп,
онда XX ғасырдың басында өмір сүрген Жаяу Мұса, Мұсабек Байзақов, Әріп
Тәңірбергенов, Балуан Шолақ, Мұхамеджан Сералин, Ығылман Шөреков, Спандияр
Көбеев, Тұрмағанбет Ізтілеуов, Бекет Өтетілеуов, Сұлтанмахмұт, Бернияз
Күлеев, Сәбит Дөнентаев тәрізді ақындар еңбегі кең талданды. Бұл ақындардың
да көпшілігі бұрын мұндай ғылыми талдауға ілікпеген болатын. Осылармен
қатар XX ғасыр басындағы әдебиет өкілдері жайлы жеке зерттеулер жасалды.
Бұлардың ішінен Б. Кенжебаевтың «Журналист Мұхамеджан Сералин» (1957),
«Сұлтанмахмұт Торайғыров» (1958), «Қазақ халқының XX ғасыр басындағы
демократ жазушылары» (1958), С.Қирабаевтың «Спандияр Көбеев» (1960),
Т.Әбдірахмановтың «Орыс әдебиетін қазақ тіліне аудару дәстүрі және Бекет
Өтетілеуов» (1960), Ә. Дербісалиннің «Қазақтың октябрь алдындағы
демократияшыл әдебиеті» (1966) атты монографияларын атауға болады.
Бұл жылдардағы зерттеу еңбектердің, негізгі саласы Кеңестік дәуірдегі
әдебиетке арналды.Партия әдебиет зерттеушілердің назарын осы дәуір
әдебиетіне бұрып, солардың негізінде Кеңестік заманның артықшылығын, осы
мезгілдегі әдебиет дамуының жетістіктерін баса айтуға бағыттады. Шындығында
да жалпы әдеби істің ілгерілеуінде, әдебиет жанрларының тууы мен баюында,
әдебиеттің қоғам ісіне батыл араласуында, ақын-жазушылар қатарының өсуі мен
әдебиеттің тақырыптық арнасының кеңеюінде бұл дәуір әдебиеті аса үлкен орын
алатын еді.Сондықтан күнделікті әдеби сыннан басқа бұл дәуір әдебиетіне
келелі зерттеулер жасалды.
Кеңестік дәуірдегі әдебиет дамуын ғылыми қорытындылауға арналған тұңғыш
еңбек – «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі» 1949 жылы жарық көрген еді.
Кезінде ол сол дәуірдің идеологиялық талабына жауап бермейді деген
сылтаумен сыналды. Одан кейінгі талап осы аттас кітаптың жаңадан жасалған
нұсқасы (1958). Очерк сол жылы орыс тілінде басылды. Мәскеуде 1960 жылы
жарияланды. Кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиеті туралы толық зерттеу кейін
«Қазақ әдебиетінің тарихының» үшінші томы (бірінші, екінші кітаптар)
күйінде жарық көрді (1967), оларға Қазақ Кеңес әдебиетінің даму кезеңдеріне
арналған әдеби шолулар мен С.Сейфуллин, Б.Майлин,
I.Жансүгіров, М.Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин,
АТоқмағамбетов, Т. Жароков, Ә. Тәжібаев, Ғ. Орманов, Қ.Аманжолов
шығармашылығы жайлы монографиялық тараулар енді. Том өз кезінде дәуір
әдебиетінің даму, жетілу кезеңдері мен жеке авторлардың әдебиетке қосқан
үлесін айқындаған елеулі еңбек болды. Осы ұжымдық зерттеулерге қосымша
әдебиет дамуының кезеңдері мен әдебиет процесінің ерекшеліктері жайлы шолу
сипатты жеке авторлардың кітаптары (Б. Кенжебаевтың «20-жылдардағы қазақ
совет әдебиеті», 1962, С. Сейтовтің «40 жылда», 1960) жарияланды.
Әдеби процесс жанрлық, тақырыптық даму тұрғысынан да, жеке ақын-
жазушылардың шығармашылық жолын жинақтау, әдебиет тәжірибесін теориялық
қорыту жағынан да зерттеле бастады. Ә. Тәжібаевтың «Өмір және поэзия»
(1962), С. Ордалиевтің «Қазақ драматургиясының очеркі» (1964),
Б. Шалабаевтың «Қазақ романының тарихы» (1966), Ш. Ахметовтың «Қазақ
балалар әдебиеті тарихының очеркі» (1960), Ә. Сатыбалдиевтің «Рухани
қазына», «Аударма проблемалары жайында» (1964) т.б. жанрлардың дамуына
арналған еңбектерімен қоса, М. Базарбаевтың «Қазақ поэзиясындағы еңбек
адамының образы» (1961), М.Хасеновтің «Ұнамды образ және типтендіру»
(1966), Т.Кәкішевтің «Октябрь өркені» (1962), М. Дүйсеновтің «Әдебиеттегі
мазмұн мен форманың бірлігі» (1962) тәрізді проблемалық зерттеулер туды.
З. Ахметовтің «Қазақтың өлең құрылысы» (1964) атты көлемді монографиясы мен
Қ.Жұмалиевтің «Стиль - өнер ерекшелігі» (1966) атты кітабы жарық көрді.
Әдебиет дамуына аса зор еңбек сіңірген классик жазушылардың өмірі мен
шығармашылық жолын толық күйінде қарастырып, олардың әдебиетке қосқан
үлесін айқындауда С. Қирабаевтың – «Сәкен Сейфуллин» (1962), «Ғабидсн
Мұстафин» (1956), Е. Ысмайыловтың «Ақын және революция» (1964),
Т. Нұртазиннің «Жазушы және өмір» (1960), «Бейімбет Майлиннің
творчествосы» (1966), М.Дүйсеновтің «Ілияс Жансүгіров» (1965), «Ақын
мұраты» (1967), А. Нұрқатовтың «Мұхтар Әуезовтің творчествосы» (1965),
Т. Ахтановтың «Ғабит Мүсірепов» (1956) сияқты монографиялары маңызды
рөл атқарды. М. Әуезов пен С.Мұқанов шығармашылығына арналған арнаулы
жинақтар шықты.
Сонымен бірге бұл дәуірде сын мақалалар жинақтарын жариялау дәстүрі
қалыптаса бастады. М. Қаратаевтың, Е.ЬІсмайыловтың, Б. Кенжебаевтың,
Т. Нұртазиннің, Т.Әлімқұловтың, С. Қирабаевтың, Р. Бердібаевтың,
А.Нұрқатовтың, Қ. Нұрмахановтың, М. Базарбаевтың, Б.Сахариевтің кітап
болып басылған еңбектері сынның әдеби процестегі ролін көтере түсті.
Сыншылдық ой-пікір жаңа сапалық қасиеттермен толықты. Қазақ сыншылары
бірігіп, әдебиеттің даму бағытын айқындап, оның өзекті мәселелерін шешуге
қатысты.
Жалпы алғанда, бұл дәуір қазақ әдебиетінің жаңа қарқынмен дамыған кезеңі
болды. Қазақ әдебиетінің тәуір туындылары дүние жүзіне таныла түсті.
М. Әуезовтен кейін С. Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Ғ. Мұстафиннің,
Т.Ахтановтың, Ә. Нұрпейісовтың, Ә. Әлімжановтың О.Сүлейменовтің
шығармалары шет тілдерге аударылып таралды. «Алтын отау» атты қазақ
фольклорының жинағы , Германияда шықты. Абай мен Жамбыл жырлары Шығыс
Еуропа халықтарының бірқатар тілдеріне аударылды. Қазақ әдебиеті мен
жазушылары туралы Л. Арагон, А. Стиль, . М.Борис, В. Баум, А. Куреллан, А.
Вюрмсер, П. Филибер, т.б. шетел әдебиетшілері пікірлер айтты. Қазақ
жазушылары әлем әдебиетімен қарым-қатынасқа түсіп, шет елдердің тәуір
туындыларын қазақ тіліне аударуға жәрдемдесті. Халықаралық жазушылар
қатынасына араласты. Мұның бәрі қазақ әдебиетінің интернациональдық
негізінің нығайып, оның кемелдене түсуінің белгісі еді.
Дәрісті бекіту сұрақтары: :1.1956-1966 жыл аралығында қандай сын еңбектер
жарық көрді?
2. Зерттеулер жасауға
қатысқан аға жазушылардың
қандай жаңа зерттеу
еңбектері бар екен?
3. Бұл дәуірде қандай жаңа
зерттеу сын мақалалар
жинақтары жарияланды?
4. Шығыс Еуропа
халықтарының бірқатар тілдеріне
кімдердің шығармалары
аударылды?
Әдебиеттер:1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,12,13,14,15,17,18,20,21,22,23,24,25,35,36,3
7,38,
39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,58,64,66.
17,18 Дәріс Қазақ прозасының тарихи тақырыпты кең құлашпен игере
бастауы
Дәрістің мақсаты: Белгілі бір тарихи оқиғаға баиланысты туған
шығармалармен таныстыру.
Тірек сөздер Съезд, Шам шаһары,тарихи роман т.б.
Дәрістің жоспары: : 1. 60-70-жылдарда жарық көрген тарихи романдар.
2. Бұл дәуірдегі қазақ әдебиетінде
тарихи романдардың
халықтық жаңа сапаға ие бола
дамуы
3. Ғабит Мүсірепов «Оянған өлкенің»
екінші кітабы
«Жат қолында» жайлы.
4. Қазақ тарихының кейбір мәселелері
көрініс тапқан
Ә.Әлімжановтың «Махамбеттің
жебесі» (1969),
«Ұстаздың қайтып оралуы» романдары.
5. X. Есенжановтың «Ақ
жайық»,Ғ.Слановтың «Асау
арна» романдары.
Қазақ халқының ұлттық ой-санасының жүдеп бара жатқанын көрген зиялы
азаматтар 60-70-жылдардан бастап, халық тарихының оқиғалары негізінде
ұлттық сананы оятып тәрбиелеуге көркем әдебиетті пайдалану мақсатын қойған
еді. Ол үшін М. Әуезов негізін салған тарихи роман дәстүрін жалғастыру
қажет болды. Қазақ тарихының әрқилы беттері жаңаша бажайланып, көркем
бейнелеуге ие болды. І.Есенберлиннің, Ә. Әлімжановтың, С.Сматаевтың,
Г.Кекілбаевтың, М. Мағауинның, Ш. Мұртазаның, С.Жүнісовтің романдары жарық
көрді. Мұндай ұлттық оянуды көптеген туысқан халықтар да басынан кешірді.
М.С. Горбачевтың «Ұлтшылдық-реакциялдық» деп шошынуы осының әсері болатын.
Социализмнің қайшылықтарын жамап-жасқап, «қайта құруды» ұсынған
М. С. Горбачевтың съездегі пікірлерінде әдеби дамудың олқылықтарын орынды
көрсеткен жерлері де бар. Ол Кеңес әдебиетінде шындықтың сыңаржақ алынып,
өмірдің бірыңғай күнгей жағын суреттеу әдетке айналғанын көрсете отырып,
«шындық - жалпылама емес, нақты түсінік. Ол халықтың жасампаз істері мен
қоғам дамуының қайшылықтарында, еңбекпен өткен күндердің қаһармандылығы мен
үйреншіктілігінде, жеңістер мен сәтсіздіктерде, яғни өмірдің өзінде, оның
бүкіл алуан қырлылығында, драматизмі мен ұлылығында», - деді.
Бұл пікірдің біз үшін маңыздылығы – шындықты тек халықтың жасампаз істері
мен үйреншікті тіршілігінен ғана емес, қоғам дамуының қайшылықтарынан,
сәтсіздіктерден, өмірдің драматизмінен де іздеу қажеттігі туралы ойлары.
Мұндай талаптар бұрын әдебиетке қойылмайтын, қайта әдебиетте қоғам дамуының
қайшылықтарын айналып өту, одан жалтару әдетке айналған еді. Мұндай өмірді
боямалап көрсету жұртты алдауға құрылғаны жалпыға мәлім болды.
Партия мұны көріп, бұлтара алмай қалды. Сондықтан ол осы съезде «бірқатар
жылдар бойы объективтік факторлар ғана емес, сондай-ақ ең алдымен
субъективтік себептерге байланысты партия мен мемлекет органдарының
практикалық іс-қимылдары уақыттың, нақты өмірдің талаптарынан артта қалып
келгенін, елдің дамуындағы проблемалардың шешілуінен гөрі тууы шапшаңырақ
болғанын, басқару әдістерінің тоқырауын, бюрократизмнің үдеуін, жұмыс
қарқынының төмендеуін» мойындауға мәжбүр болды. Сәл кейін КОКП-ның қаңтар
(1987) пленумында М.С.Горбачев «Жазушылық творчествоға партиялық көзқарас
қалыптастыруды әдеби процеске жөнсіз араласу арқылы, идеялық ықпал етуді
әкімшілік шешімдермен алмастыру арқылы жүргізу» саясатын сынады. Мұның
барлығы коммунистік партия билігінің әлсіреп, өмір құбылыстарының өктем
күйін мойындай бастағанының белгісі болатын.
Бұл жағдайлардың біздің қаламгерлерімізге ой салғаны даусыз. Бұдан
кейінгі дәуірде Кеңес қоғамының дамуы жолында қазақ халқы бастан кешкен
қиыншылықтарға, аштық, халықтың қырылуы, жер аууы оқиғаларына көңіл
аударыла бастады. Кеңестік бюрократтық жүйенің жұмыс әдістері сыналды.
Адамдардың табиғатына осы жүйенің жетпіс жыл бойында күштеуі мен зорлауының
қатты әсер еткені сөз болды. Мұндай сарындар Ә. Тәжібаевтың өлеңдерінде, С.
Елубаевтың «Ақбоз үй», «Мінәжат» романдарында,
С. Жүнісовтің «Аманай мен Заманай» повесінде, тағы басқа соңғы жылдары
жазылған шығармалар да көрініс берді.
Қазақ прозасының бұл кезеңіндегі ірі табыстарын роман жанрынан көруге
болады. Ол өзінің бұрынғы озық дәстүрін жалғастырды.
1984 жылы ұзақ үзілістен кейін Ғабит Мүсірепов «Оянған өлкенің» екінші
кітабын «Жат қолында» деген атпен жариялады. Оның негізгі оқиғасы бұрынғыша
Қарағанды жерінде, өндірістің шетел капиталының қолына өтуі оқиғаларына
құрыла суреттелді. Кейіпкерлері де негізінен бұрынғы таныс адамдар, жаңа
кейіпкерлер ішінен дараланып көрінген - Игілік бидің баласы Кенжеғара.
Жазушы шетелдік алып сатарлардың байлыққа құмартқан пиғылын, амал-айласын
көз алдымыздан өткізеді. Ескінің тозып, жаңаның өніп келе жатқанын
бейнелейтін күреске Кенжеғара араласады. Жас жігіт әділет жолын іздейді,
тарих тағылымынан кеш қалған елін алға сүйреуді мақсат етеді. Роман ескі
өмірдің күйреуімен, шетелдіктердің Қарағандыны тастай қашуымен аяқталады.
Халық алға үмітпен қарайды.
Осынша тарихты бастан кешіп, дүрбелеңге түскен даланың бейнесі – жазғы
шапақты күні мен қысқы бораны, жайлауы мен жайлы шуақ түні үлкен
суреткердің қолымен жарқын суреттеліп, романға өң берген.
Қазақ тарихының кейбір мәселелері Ә. Әлімжановтың романдарында да
көрініс тапқан. «Махамбеттің жебесі» (1969), «Ұстаздың қайтып оралуы»
(1978) романдарында ол халық тарихының бүгінгі адам санасына ой саларлық
фактілерін іріктеп алуға тырысады. Сонымен қатар жазушы одан жалпы адам
баласы тарихына ортақ үндестік табады. "Махамбеттің жебесі" романында Әнуар
қазақтың өмір бойы арыла алмай келе жатқан алауыздықтың, рушылдық дертін
талдайды. Махамбеттей ұлы күрескер ақынды да мерт еткен осы мінез екеніне
назар аударады. Оқырман көңіліне ол, халық мүддесін жоғары қоюдың, бірлік
пен ынтымақтастықтың маңызын ұялатуға ұмтылады. Ал Махамбетті ру мен ауыл
көлемінен әлде қайда жоғары, шын халықтық дәрежеге көтерілген ақын ретінде
бейнелейді, оның бойына халық даналығының көп сипаттарын жинақтайды.
Ақынның ел тағдырына кең көзбен қарауы осыдан.
Ал, «Ұстаздың қайтып оралуы» - IX ғасырда қазақ жерінде туып, бүкіл
шығысқа аты белгілі ғалым болған ұлы тұлға Әл-Фарабидің өміріне арналады.
Онда ғалымның өмір жолының тәлімді жайларына, артына қалдырған рухани мол
байлығына, еңбектегі қайраты мен табандылығына, адамгершілік сипаттарына
көңіл аударылады. Ә.Әлімжановтың Әл-Фарабидің Отырардан білім қуып, Шам
шаһарына аттануы, оқуы, Бағдат сапары, өмір қиыншылығының суреттері, ел
сағынышы, Бәнуге деген сезімін суреттеуі – барлығы ұлы ғалымның тұтас
тұлғасын көрсетуді мақсат етеді. Онда мансап пен әділдіктің арасындағы
күрес, шығыс дәуірінің кертартпа жақтары дұрыс көрсетіледі. Ә. Әлімжанов
романдарында кейде терең көркемдік бояуд жетпей, публицистиканың басып
кететін жайлары да байқалады. Ол автордың журналистік дағдысынан туады.
Соған қарамастан, Әнуардың қазақ тарихының бүгінгі өмірімізге сабақ болар
жайларына көңіл аударуы біз үшін аса бағалы.
Бұл дәуірде негізінен тарихи роман өзгеше тездікпен дамыды. Ол басқа
жанрлардың бәрінің алдына шықты. Халықтың өткен тарих пен оның негізгі
оқиғалары, ел болу, дәстүрі, бостандық, азаттық идеяларының таралуы, сол
бір тұстарда ел басқарған, ел намысын қорғаған азаматтар жайында білуге
құмарлығы артты. Ұлттық сананың оянып, қазақтардың елдік салты жайында
ойлана бастауы да коммунистік режимнің жібі босай бастағанының белгісі еді.
Тарихи роман жанрындағы М. Әуезов дәстүрін жалғастыра отырып, қазақ
романшылары осыған ұқсас әлемнің озық әдебиетінен сабақ алды. Тарих үлгісін
өз дәстүріне сүйене отырып дамытты. Осы бір тұстағы тарихи роман жанрының
жедел өсіп, ондағы қазақ халқы елдігін, арғы-бергі тарихын кең толғап,
көркем талдауда І. Есенберлин, М. Мағауин, Ә.Кекілбаев, С. Мұқанов,
Ә.Әлімжанов, С.Жүнісов, Д.Әбілев, С. Сматаев, Ш. Мұртаза, 3. Ақышев,
Ж.Молдағалиев, Д. Досжанов, т. б. жазушылар белсенді еңбек етті. Қазақ
тарихына жұрт назарын аударуда әдебиеттің жетекші рөл атқарып, қоғамдық ой-
пікірдің басқа салаларына ықпал етуі осы авторлар еңбектерімен тікелей
байланысты.
Бұл дәуірдің бірталай тәуір шығармалары қазақ халқы бастан кешкен
тарихи кезеңдердің шындығын танытуға арналды. Халықтың азаттық жолындағы
күресі. Жаңа өмір үшін талас бұл шығармалардың негізгі өзегі болып
табылады. Бұл салада Ғ. Мұстафиннің «Дауылдан кейін» (1957), «Көз көрген»
(1963), С. Мұқанов «Есею жылдары» (1963), Х.Есенжановтың «Ақ жайық» (1957-
1965), Ә. Нұрпейісовтің «Қан мен тер» (1961-1970),
Ғ. Слановтың «Асау арна» (1962) сияқты романдарының атап айтарлық
маңызы бар. Тарихи оқиғаларды терең талдап, олардың қоғамдық өмірдің
өзгерістерін түсінудегі маңызын ашуға ұмтылыс бұл шығармаларды көп жағынан
туыстырады. «Дауылдан кейін», «Көз көрген», «Есею жылдары» сияқты
шығармалар жиырмасыншы жылдардағы қазақ жеріндегі сілкіністі рухани
жаңаруға беталысты суреттейді. Оларда бейнеленген өмір сол дәуірдегі тап
тартысының жағдайында өтеді. Негізінен жаңа өмір үшін күрестің күнгей жағын
суреттеуге бейімделісімен, шығарма авторлары жаңа тұрмысқа көшу көшпелі
қазақта оңайға түспегенін, олар көрген қиыншылықты көрсетеді. Алайда дәуір
идеологиясының әсері байқалмай қалмайды. Халық басынан кешкен азайған
зардаптары, күштеу, ашаршылық жайлары сөз болмай, тасада қалады.
X. Есенжановтың «Ақ жайық» атты үш томдық романы – қазақтың революцияшыл
әдебиетіне өз жаңалығын ала келген шығарма. Сталиндік репрессияға ұшыраған
автор ерте ойланған тақырыбын тек 50-жылдардың орта кезінен бастап жазуға
мүмкіндік алды. Онда Қазақстанның батыс аймағында болған әлеуметтік
тартыстардың тарихы суреттеліп, соған қатысқан адамдар тағдыры ашылады.
Роман кейіпкерлері өмірдің шытырман жолынан өтіп, шындықты біртіндеп
таниды. Дәуір шындығын мол қамтыған жазушы характерлер тағдырын да
оңайлатпайды. Онда сан қилы бейнелер (Хакім, Әйтиев, Дмитриев, Шолпан,
Қаратаев) жасалған. Роман өзгеріс тудырған санадағы жаңалықтарды кең
қамтиды. Онда қазақ ауылының жаңа жолға түсуге дейінгі өмірі де мол
суреттеледі.
Ғ.Слановтың «Асау арна» романы Жетісу бойындағы (дәлірек айтсақ,
Қарғалы шұға комбинаты орналасқан өңірде) халықтың революция алдындағы
өмірі мен әлеуметтік күреске қатысын көрсетеді. Қарғалыда фабрика салдырған
саудагер Шахворостовтың әрекеті қазақ ауылының болысы Күдерінің қанаушылық
саясатымен ұласып, еңбекші халықтың өмірін ауырлата түседі. Осыған жалғас
1916 жылы қазақтан майданның қара жұмысына солдат алу оқиғасы туады да,
Қарғалы бойының екі жақты зорлық-зомбылыққа ұшыраған халқы ұлт-азаттық
көтерілісіне қатысады. Олар Верныйдағы революцияшыл күштермен байланыс
жасап, азаттық үшін күреске аттанады.
Дәрісті бекіту сұрақтары: : 1.60-70-жылдарда қандай тарихи романдар жарық
көрген?
2. Бұл дәуірдегі қазақ әдебиетінде тарихи
романдардың халықтық жаңа сапаға ие бола дамуы
қандай дәрежеде болды?
3. Ғабит Мүсіреповтің «Оянған өлкенің» екінші
кітабы «Жат қолындасы» не жайлы?
4. Ә. Әлімжановтың «Махамбеттің жебесі»,
«Ұстаздың қайтып оралуы» романдары кімдерге
арналған?
5. X. Есенжановтың «Ақ жайық»,Ғ.Слановтың «Асау
арна» романдарындарының сюжеттік желісі не?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 38, 40,
41, 45, 51,58,
62, 63.
19,20 Дәріс 1960-2000 жылдар аралығында тарихи адамдар өмірінен
алынып жазылған шығармалар
Дәрістің мақсаты: Тарихтың әр кезеңінде өмір сүрген ұлы тұлғалардың өмірі
мен кейінгі ұрпаққа қалдырған өнегесін,көркем
шығармалардағы бейнеленген образдарын негізге ала отырып
дәріс барысында түсіндіру.
Тірек сөздер: Аққан жұлдыз, Алғашқы қоңырау, Шамшырақ, Жыр күмбезі т.б.
Дәрістің жоспары: 1. С. Мұқановтың, Ж. Молдағалиевтің, Д.Әбілевтің,
С. Жүнісовтің, З. Ақышевтің әдебиет
тарихында елеулі
мән-мағынаға ие болған туындылары
жайлы.
2. Жеке қайраткерлерге арналған
шығармалар Қ.Сәрсекеевтің «Қызыл жалау» Ш.Мұртазаның
«Қызыл жебе» , «Жұлдызды көпір» романдары.
3. 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілісінің басшысы Аманкелді Имановтың жастық
шағына арналған
« Қоғабай» романына тоқталу.
4.Өнер адамының өмірін суреттеуге
арналған шығармалар.
Қазақтың бұл тұстағы тарихи романында тарихтың әр кезеңінде өмір сүрген
ұлы тұлғалардың өмірі мен кейінгі ұрпаққа қалдырған өнегесін негізге ала
суреттеу дәстүрі қалыптасты. Сәбит Мұқановтың Шоқан Уәлихановқа арналған
«Аққан жұлдыз» (1967-1969), Ж. Молдағалиевтің Ыбырай Алтынсарин туралы
«Алғашқы қоңырау» (1978), Д.Әбілевтің «Сұлтанмахмұт» (1965-1971), С.
Жүнісовтің «Ақан сері» (1971-1978), 3. Ақышевтің «Жаяу
Мұса» (1981) романдары әдебиет тарихында елеулі мән-мағынаға ие болған
туындылар. Бұлардың бәрі де ғұмырнамалық мәліметтер негізінде жазылған.
Қоғам өмірінде анық ізі қалған оқиғаларды іріктей отырып, нақты заман
кейіпкерінің қыры мен сырын ашуға ұмтылады. Алайда көркемдік ізденістері
жағынан олар бір келкі емес. Олардың ішінде ұзын сонар баяндауларға, тарихи
оқиғаларды тізбелеуге құрылған, характерлік мінездеуден гөрі әңгімелеп
түсіндіруге тырысқан туындылар да кездеседі. Дегенмен, тарих сырын тануға,
қазақ халқының ұлы тұлғалары жайлы мәлімет алуға пайдалы еңбектер болғаны
даусыз.
Сәбит Шоқан өмірі жайлы деректерді көп жинап, ол туралы пьеса да, ғылыми
еңбек те жазған жазушы. Ал, романды ол үш том етіп, кең көлемде
жоспарлаған. Онда Шоқанның ата-бабасы, ол дүниеге келмей тұрған кездегі
қазақ тарихына қатысты мәліметтер де мол қамтылады. Оның балалық, жастық
шағын, оқып, қоғамдық іске араласуын тәптіштеп ұзақ суреттейді. Шығармада
қазақ-орыс қатынасының жиілеуіне байланысты оқиғалар, патшалық Ресейдің ел
билеу жүйесіне кіруі, оған қатысты адамдар тағдыры жайлы мәліметтер де мол.
Қазақтың ел билеуші жаңа қауымы Есеней, Шорман, Зілқара, Шыңғыстардың өзара
байланысы, ортасы, орыс әкімдері Драгомиров, Сперанский, Курагин, Потанин,
Госфорт, т. б. жайында да әңгімеленген. Шоқан осы ортадан білім алып өседі,
оған ХІХ ғасырдағы орыстың демократтық ағымының әсері тиеді. Сонымен бірге
жинақтаудың жетіспеуі, ұзақ-ұзақ баяндаулар романның елеулі олқылығы
ретінде көзге түседі. Роман сүйегіне сіңіспей тұрған оқиғалар да баршылық.
Осындай үлгідегі ізденіс Жайсаңбек Молдағалиевтің Ыбырай Алтынсарин
жайындағы романында да байқалады. Онда Ыбырайдың өмірі мен қызметі қазақ
даласында жаңа типті мектеп ашу, осы жолдағы қиыншылдықтар, ел өміріндегі
әділетсіздікке араласу, қазақ жеріне алғашқы қоныс аударушылардың келуі
мәселелері төңірегінен көрінеді. Ыбырайдың жары Айғаныс, інісі Күдері, дала
батырлары Аю мен Тұрсынбай, саудагер Исфахан, Сұлу Фатен, поп Иохим, дуан
басы Яков Петрович сияқты адамдар жап-жақсы мінез-құлқымен көрінеді.
«Ақан сері» романы да қазақ әдебиетінің озық туындыларының қатарына
кіреді. Мұнда да беймезгіл заманда өмір кешкен өнер адамының жан дүниесі
жарқын бейнеленген. Ол үлкен өнер иесі есебінде әрқашан халық ішінде
көрініп, оның өмір азабын жеңілдетуші, рухани демеуші боп көрінеді.
Сұлулықты сүйе білген Ақанның әндері де, өлең-жыры да, ол кешкен серілік
өмір де сол сұлулықтың нышаны. Қанша қысым, қастандық жасалса да, сұлулық,
өнер өлмейді. Ақан да кейінгі ұрпаққа өлмейтін өмір қалдырды.
Сәкен романы бүкіл рухымен бізге осыны ұғындырады. Оның махаббатына,
Құлагеріне, қыран құс, алғыр итіне дейін оған қатысты өмір шындығын
бейнелеуге жазушы мол оқиғалар тізбегін пайдаланған. Негізгі тұлға Ақан
романда көп жақсы қасиеттерімен есте қалады. Әнші, алғыр ақын, айтыс
өнерінің тапқыры ол жамандық атаулыны тіліп айтатын сөз өнерімен де,
достыққа, сыйластық-құрметке құмар үлкен жүректі парасатымен де көп
ортасынан биік тұрады. Жазушы оның атақты әндерінің шығу жайларын,
Ұрқиямен, Ақтоқтымен, Қадишамен махаббатын әсерлі суреттеген. Ақанның анасы
Жаңыл, Әлібек батыр паң Нұрмағамбет, Батыраш, Саққұлақ, Сүлеймен сияқты сол
дәуірдің білікті адамдарының бейнелері де есте қаларлықтай боп шыққан.
Романның ажарлы тілі де сері туралы романға лайық көркем, бейнелі.
туындылар
Осы қатарда өнер адамдарының өміріне арналған тағы бір топ деп –
З.Ақышевтің «Жаяу Мұса» О.Сәрсенбаевтың «Шамшырақ»,
А.Тоқмағамбетовтің «Жыр күмбезі» романдарын да атау орынды. Оларда Мұсаның,
Нартай Бекежановтың, Базар жыраудың және басқа сыр сүлейлерінің өмірі мен
еңбегі суреттеледі. Көркемдік ізденістері мен табыстары біркелкі болмаса
да, олардан дәуір суреті мен өнер шындығы мол көрінеді. Қазақ халқының салт-
дәстүрі, той өткізу, қонақ күту салты кең танылады.
Жеке қайраткерлерге арналған шығармалар легінде Қ.Сәрсекеевтің «Қызыл
жалау» (1979-1983) Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» (1978-1980), «Жұлдызды көпір»
(1987) атты романдарының да көрнекті орны бар.
«Қоғабай» романы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы Аманкелді
Имановтың жастық шағы мен көтеріліске басшы болған кезін суреттеуге
арналған. Роман оқиғасы қазақ жеріндегі қоғамдық-әлеуметтік күрестердің
фонында дамиды. Аманкелді жас кезінде ел билеушілер тарапынан жәбір көріп
өседі де, кейін төменгі тап мүддесі жолында күрескер боп шығады. Ал, Шерхан
романдары Қазақстанда Кеңес өкіметін орнатуға белсенді қатысқан
революционер Тұрар Рысқұловтың өмірі мен еңбегін суреттеуге құрылған. Тұрар
XX ғасырдың басындағы әлеуметтік өзгеріс дәуірінің үлкен қайраткері. Ол
орнатысқан өкімет кейін күштеу мен зорлаудың билігіне айналып кеткенмен
(өзі де сол өкімет қолынан қаза тапты ғой), оған тілектестер халықтың
азаттығын, теңдігін идеал тұтқаны даусыз. Сондықтан Тұрардың, тағы сол
сияқты социалистік революцияны қолдаған қайраткерлер еңбегі тарих алдында
айрықша бағалауға тұратын, бірақ ақталмаған, ауыр еңбек. Тұрарлар жолы –
кездейсоқ емес, әлеуметтік теңсіздіктің сырын терең түсініп, соны шешуге
ұмтылған саналы күрескерлер жолы. Шерхан романда әуелде әкесі Рысқұлдың өз
кезіндегі әділетсіздікке қарсы күресі арқылы Тұрарларға ой салған идеяның
түп-төркінін ашады. Қоғамдық даму бағдарына қоса жас Тұрардың жүрегіне
түскен жара оны үлкен қайраткерлікке дайындайды.
«Қызыл жебе» – тарихи оқиғалар легін эпикалық кеңдікпен суреттеуге
құрылған шығарма. Онда суреттелетін өмір шындығы қатысушылардың дараланған
характерін аша білу шеберлігімен ұласып, нанымды жолмен дамиды. Кеудесін
ешкімге бастырғысы келмейтін Рысқұлдың Түлкібас, Жетісу жеріндегі өмірі,
оның азаматтық ерлігін көрсетер негіз болса, Тұрар сахнаға шыққан кездің
оқиғасы жас адамның саналы күрес жолында шыңдалуын дәлелді ашады. Оның
революция тұсындағы, орнату, оны нығайту жолындағы еңбектері романда жан-
жақты бейнеленген. Әсіресе, жазушы Тұрарды ұлт қайраткері ретінде жақсы
көрсете білген. Оның революциялық оқиғалардың бәрінен қазақтың ұлттық
мүддесіне, жалпы Түркістандағы мұсылман халықтары пайдасына қызмет етер ой-
пікірлерді таңдауы, шовинистік, кертартпа отаршылдық көзқарастарға қарсы
күресі осыны аңғартады. Оқырман осы саясаттың отаршылдық пиғылдан арылмаған
өкіметке тиіп жатқанын, оның аяғы есепсіз кетпейтінін сезеді. Бұл романның
үлкен табысы.
Бұл дәуірде тарихи адамдар өмірінен алынып жазылған шығармалар ішінде Д.
Әбілевтің «Ақын арманы», «Арман жолында» (кейін «Сұлтанмахмұт» деген атпен
трилогия болып басылған) атты романдарының көркемдік табыстары аз емес. Бұл
романдарын автор XX ғасыр басындағы қазақ халқының ағартушы-демократ ақыны
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың өмірі мен еңбегіне арнаған. Романның сюжеттік
желісі Сұлтанмахмұттың жас кезінен бастап, басынан өткен тарихи кезеңнің
негізгі суреттеріне құрылады. Онда сол тұстағы қазақ қоғамының даму
қиыншылықтары мен қайшылықтары, ел өмірінің шындық әлеуметтік революциялар
әсерімен ақынның демократтық көзқарасының қалыптасуы нанымды бейнеленген.
Сондай ортада басты қаһарманның жанды бейнесі аталады. Қашанда шыншыл,
әділет үшін күресуші, өктемдікке жаны қас, ел тағдырын жеке адам мүддесінен
жоғары қоя білген Сұлтанмахұт бейнесі – романның айрықша атап айтар табысы.
Сұлтанмахмұт өміріне қатысты оқиғаларды іріктеп ала білуде де, оның
заманының қайшылықты сырларын ашуда да, ақын шығармашылығына арқау болған
әлеуметтік шындықты көркем бейнелеуде де Диқан шеберлігі ерекше танылады.
Романда Сұлтанмахмұт шығармаларының туу жағдайлары, оның ой-сезімнің
күрделі сыры сайрап жатыр. Ақынның ізденімпаздығын, сол жолда алған бетінен
қайтпайтын қайсарлықты, өлеңдерінде «Оқып адам болу», «Жарық күнде сәуле
қуу» идеясының тууын жазушы ақын өмірінің нақты деректеріне сүйене, оның
шығармаларындағы ойларды көркем бейнелеу арқылы ашып берген. Сұлтанмахмұт
өмір сүрген ортаның сырын, әділетсіздікке негізделген қоғамның ішкі
мазмұнын автор Жарқынбай, Әбунүсіп, Майсор, Ақкірпік сияқты бейнелер арқылы
көрсетеді. Олар қоғам дамуының әр кезеңінде туып, бірінің әрекетін бірі
жалғастырған феодалдық тіршіліктің қорғаушылары. Жауынгер ақынның халықпен
байланысы, әділет үшін күресі, көбінесе, осы типтермен қақтығыс үстінде
суреттеледі.
«Сұлтанмахмұт» – ақын туралы роман. Сондықтан онда халықтық өнерге,
махаббат, жастық сезім әсерлеріне көбірек көңіл бөлінеді. Акынның Мәликеге
деген сезімі, биік мұратты махаббаты – шығарманың ең бір қызықты оқылатын
беттері. Сұлтанмахмұт маңында жаңашыл жастар өсіп келе жатқаны да оқырманды
оптимистік сенімге бөлейді. Романға М.Әуезовтің Абай туралы шығармасының
әсері тиген. Ол өзінің реалистік байсалдылығымен, характерлерінің
шыншылдығымен, Сұлтанмахмұт өмір сүрген ортаны аша білуімен, ақынның
ағартушылық демократиялық көзқарасын таныта алуымен қазақ әдебиетіндегі
өнер адамдары туралы романдар легінде елеулі орын алады.
Өнер адамының өмірін суреттеуге арналған шығармалар ішінде
С. Бақбергеновтің «Қайран шешем» (1963) романының да елеулі орны бар. Ол –
қазақ халқының күйші қызы Дина Нұрпейісованың өмірі мен өнері туралы
шығарма. Роман аты авторының өзінен үйреніп, Дина тартқан Құрманғазы күйіне
қойылған. Сол арқылы ұлы күйші алдында тебіреніп ашылған Динаның бағы
асқақтайды, осы күй оның өмірінің азығына айналады. Роман Дина өмірінің
басты кезеңдерін, құпия есебінде қалыптасу сәттерін келісті аша білген.
Онда өнер адамының көңіл күйі, шабытты шақтары тартымды суреттеледі.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1 Әдебиет тарихында елеулі мән-мағынаға ие болған
қандай туындылар бар екен?
2. Қ.Сәрсекеевтің «Қызыл
жалау» Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе», «Жұлдызды
көпір» романдары кімдерге арналған?
3. 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілісінің басшысы
Аманкелді
Имановтың жастық шағына арналған романды кім
жазды?
4. Өнер адамының өмірін
суреттеуге арналған қандай шығармалар бар?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 38, 40,
41, 45, 51,58,
62, 63, 74, 75, 76, 77, 78.
21,22 Дәріс І.Есенберлиннің, М.Мағауиннің, Ә.Кекілбаевтің тарихи
тақырыптағы шығармалары
Дәрістің мақсаты:Осы жазушылардың тарихи шығармаларының оқиғаларын
салыстырып түсіндіру .
Тірек сөздер:Кенесары, Хақназар, Тәуекел, Есім, Абылай, Аласапыран,
хан,тарих т.б.
Дәрістің жоспары: 1. I. Есенберлиннің тарих беттеріне арнаған «Қаһар»
(1969)
романына тоқталу.
2. І. Есенберлиннің тарихи тақырыпқа
жазған соңғы
шығармасы – «Алтын орда» атты үш
томдық романы жайлы.
3. Қазақ-Ресей қарым-қатынастарын
суреттейтін шығарма
Мұхтар Мағауиннің «Аласапыран» атты
екі томдық романы.
4.Қазақ-орыс қарым-қатынасының кейінгі
тарихын суреттейтін
Ә.Кекілбаевтың «Үркер» (1981),
«Елең-алаң» (1984) романдары.
Елуінші жылдардың бас кезіндегі қазақ тарихына байланысты талқылаулар,
көрнекті тарихшылар мен ғалымдардың қуғындалуы әдебиет алдында тарихи
тақырыпты біржола жауып тастағандай еді. Орыс халқымен достықты жазған
жекелеген шығармалар болмаса, қазақ тарихының көптеген күрделі мәселелері
жабық жатты. Әсіресе, Кенесары қозғалысының кертартпа-реакциялық тұрғыдан
бағалануы халық тарихындағы азаттық идеясын көтеруге тыйым болды. Осындай
ұзақ үнсіздікті алдымен, алпысыншы жылдардың аяғында
I. Есенберлин бұзды. Оның ең бір даулы, қиын тарих беттеріне арнаған
«Қаһар» (1969) романы әуелде көп адамды шошытты, әрі таң қалдырды. Әуелгі
әсер біртіндеп басылды, роман оқылды, орнықты. Көп дауға түскен жоқ. Бұған
бірінші себеп - қоғамдағы идеологиялық бақылаудың әлсірей бастағаны болса,
екіншіден жазушының Кенесары қозғалысын бағалаудағы екі жақты көзқарасы
болды. Патша отаршылдығының күшейіп, халықтың тұрмыс-тіршілігінің ауырлауы
жағдайында көтерілген Кенесары қозғалысының алғашқыда халықтық сыпат
алғанын, тілектес жұрттың оның соңынан ергенін көрсете отырып, Ілияс
Кенесарының хан көтерілгенінен кейін көтерілістің халықтық сыпаты әлсіреп,
жеке бастың хандық мүддесі үстем бола бастағанын суреттеді. Кенесары
соңынан ергендердің одан қол үзіп, айырыла бастауы да осыған байланысты.
Мұндай концепция билеуші идеология саясатына онша қиғаш та келмейтін еді.
Олар көтерілістің осылай бағалануына келіскендік білдірді. Негізінен,
Кенесары қозғалысының екі жақты сыпаты жайлы осындай пікір ұстана отырып,
Ілияс ресейдің отаршылдық саясатының қазақ халқының өмірін ауырлатып
жібергені, Кенесары көтерілісінің туу зандылықтары, Кененің жеке басының
әскери басқарушылық таланты жайлы жазды. Онда халық адамдарының арман-
мұраты мен өкініші, күйініш-сүйініші, олармен тілектес ел басшыларының
(Кене және оның айналасы) бейнесі жаңаша ұғым-түсінікте жасалды. Бұрын хан,
би, жырау сияқты ел билігіне араласқан адамдар тек үстем тап адамы есебінде
теріс бағаланып келсе, Ілияс бірінші рет қазақ әдебиетінде олардың ісі,
арман-тілегі, ой-пікірі халық тағдырымен байланысты болғанын ашты. Романда
Кенесарыға қоса оның батыр інісі Наурызбайдың, сарбаздары Ағыбайдың
Иманның, Төлебайдың, Бұқарбайдың тағы басқалардың ерлік бейнелері жасалған.
Жазушы қозғалыстың қайшылығын, жеңілу себептерін де жасырмай, жақсы-жаманды
айыра көрсетеді. Кененің өзін көтере көрсетуге тырысуын, кейде өзін
қызықтап кететін мінін де, қатыгездігін де ашық айтады.
Сөйтіп,"Қаһар"тарихта қайта қозғаудың басы болған, халықтың отаршылдыққа
қарсы азаттық күрестері жайлы елдің есіне салып,оның санасын оятуға
көмектескен шығарма боп тарихқа кірді.Қазақ халқының XVғасырдан бергі
тарихы жайлы жаңа романдар («Алмас қылыш», «Жанталас»)жазған Ілияс кейін
«Қаһарды» осы серияның үшінші кітабы етіп қосты.Бәрі бірігіп «Көшпенділер»
деген трилогияны құрады.«Алмас қылыш» (1971) дешті Қыпшақтың ханы
Әбілқайырдың билігінде болған қазақ руларының топтасуын, олардың билікке
таласып, Жәнібек, Керей бастаған қазақтардың бөліну үрдісін көрсетуге
арналса, «Жанталаста» (1973) қазақ хандығының жоңғарлардың шабуылынан
қорғану тарихынан мол мәлімет береді. Онда Хақназар, Тәуекел, Есім, Абылай
хандар тұсындағы қазақ елінің жайы суреттеледі. «Алмас қылыштың» идеясы
қазақ руларының бірігуі, бөлек ел болуы жайына құрылса, «Жанталаста» қазақ
халқының елін қорғау және ұлттық мемлекетті орнықтыру жолындағы күресі
негізге алынады. Екі роман да қазақ халқының саяси-экономикалық ахуалы мен
көшпелі елдің рухани өмірін кең суреттейді. Халықтың ел қорғаған батырлары
мен шешен билерінің бейнелерін жасайды. Роман стилінде халық әдебиетінің,
эпостың бейнелеу тәсілдері байқалады. Қазақ елінің ұзақ (ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар)
тарихын көркемдікпен танытуға арналған шығармада хроникалық сыпат та мол.
Сөйте тұра, «Көшпенділер» қазақ тарихының негізгі кезеңдерін, ондағы
дамудың бағыты мен оқиғаларын, тарихи қайраткерлері өмірін кеңірек түсінуге
жол ашқан тың шығарма болды. Ол бүгінгі ұлттық мәдениетімізге жаңа леп
әкелді.
Ілияс Есенберлиннің тарихи тақырыпқа жазған соңғы шығармасы – «Алтын орда»
атты үш томдық романы (1983). Мұнда XIII-ХҮ ғасырларда күшті мемлекет
болған «Алтын Орданың» саяси-қоғамдық, мәдени өмірі суреттеледі. Орыс
тарихы мен әдебиетінде кездесетін (кейде оқиғаларды сыңаржақ көрсететін)
еңбектер болмаса, бұл тақырыпқа бұрын бірде-бір қазақ қалам тартып көрген
емес. Осы жағынан алғанда, I. Есенберлин романы - біздің тарихи көркемдік
ой-пікірімізде жаңа сөз. Онда Алтын Орданың біртұтас мемлекет болып
қалыптасу, кемелдену кезі, құлау жолы қамтылған мол материал пайдаланылған.
Қаншама оқиғалар, аты-жөні аңыздар мен шежірелерде сақталған кейіпкерлер
нақты іс-әрекетімен көрінеді. Бату, Бірке, Өзбек хан, Орыс хан, Әмір-Темір,
Тоқтамыс, Едігелер қатысуымен өткен тарих кең сурет тапқан. Алтын Орданың
Ресей, Қырым, Кавказ, Мауереннахр, Иран мемлекеттерімен байланысы ашылған.
Роман ертедегі тарихқа, аңызға сүйеніп жазылғандықтан онда аңыз,
әңгімешілдік стилі көбірек пайдаланылды. Оның оқиғалық жүйесі тарихи
хроникадан, шежіреден тұрады. Жазушы осы материалдарды көркемдік толғамнан
өткізіп, әлеуметтік, психологиялық суреттермен байытқан.
Қазақ-Ресей қарым-қатынастарының басталуы мен күрделі жағдайда
өрістеуін суреттейтін үлкен бір кең тынысты шығарма – Мұхтар Мағауиннің
«Аласапыран» (1981 -1983) атты екі томдық романы. Әуелді көне дәуірден
қазақ, әдебиетін зерттеуші болған Мұхтар XV-XVIII ғасырлардағы қазақтың
жыраулық поэзиясын аша жүріп, "Аласапыранның" уақиғасына тап болғанға
ұқсайды. Роман XVI ғасырдың аяғы, XVII ғасырдың бас кезіндегі қазақ ордасы
мен Ресей мемлекеті арасындағы қарым-қатынас тарихын қозғайды. Мұнда қазақ
ханы Тәуекелдің немере інісі Ораз-Мұхамед сұлтанның аңдаусызда Сібірдегі
орыс воеводасының қолына түсіп, Мәскеуге апарылуы, орыс патшасының
қарамағында жұмыс істеуі, еліне қайтуға рұқсат бермегенмен, патшаның оны
құрметпен ұстауы, Ресейдің сыртпен соғысына қатысып ерліктер көрсетуі,
ақыры Қасымов хандығына тағайындалуы, сондағы өмірі, өлімі суреттеледі.
Орталық кейіпкер сол болғандықтан романда орыс-қазақ қатынасының көп
мәселелері, Ресейдің қоғамдық өмірінің шындығы–бәрі Оразмұхамедтің
сезімімен, ой-пікірі арқылы суреттеліп отырады. Көрші елдердің құрметті
адамдарын қолға ұстап, сол арқылы қарым-қатынасты жөндеу, біртіндеп
бағындыру сол тұстағы Ресей саясаты болғаны да анық көрінеді. Бұл арқылы
жазушы орыс-қазақ елдері байланысының ұзақ және күрделі тарихы бар екеніне
көңіл аударады. Алғашқы қазақ жеріне келген орыс елшілігі жайы сөз болады.
Ал, орыс мемлекетінде Оразмұхамед куә болған тарихи оқиғалар шындығы елдің
ішкі мәселелеріне қоса, Борис Годунов өлгеннен кейінгі аласапыран кезеңді
қамтиды. Роман осыдан төрт ғасырдай бұрынғы, бүгін ұмытыла бастаған тарихты
жаңғыртып, көп адамдардың бейнесін аша білуімен ерекшеленеді. Әсіресе,
Қасымов хандығының құрылу тарихы, онда халықтардың қарым-қатынасы,
қайшылықтары тартымды суреттеледі. Шығарма Мұхтардың суреткерлік өнерін де
кең паш етті. Елден алыс қалған Оразмұхамед пен оның маңындағы адамдардың
сағыныш сезімі, көңіл күйі, қуанышы мен қайғысы жан тебіренерлік суретке
түскен. Роман бұл жанрдың ең тартымды туындыларының қатарына кіреді.
Қазақ-орыс қарым-қатынасының кейінгі тарихын (XVIII-XIX ғасырлар)
Ә.Кекілбаев жазды. Оның «Үркер» (1981), «Елең-алаң» (1984) романдары
Қазақстанның Ресей құрамына кіруі мен содан кейінгі алғашқы дәуірдің
күрделі қарым-қатынасын суреттейді.
Бұл – Әбіштің тарихи тақырыпқа алғашқы қалам тартуы емес сді. «Аңыздың
ақыры» (1974) атты тұңғыш романын ол халық жадында сақталған аңыз сюжетіне
құрып, тарих туралы философиялық толғаныс жасаған. Бас-аяғы екі-үш-ақ
адамның (хан, кіші ханша, шебер) іс-әрекетіне негізделген роман
кейіпкерлерінің ішкі сезім күйін, жан әлеміндегі толғанысын суреттеуге
құрылады. Хан жорықта жүргенде, оны құрметпен күтіп алғысы келген кіші
ханша мұнара салғызады. Мұнараны салушы шебер ол арқылы кіші ханшаға
іңкәрлығын бейнелейді. Оған қызғаныш танытқан хан шеберді жазалайды. Жазушы
ішкі монологты пайдалана отырып, характерлерді сыртқы әрекет емес, шикі ой-
сезім арпалысы арқылы ашады. Хан характерінде де күйініш-сүйінішін
сездірмегенмен, толғаныс басым. Ханша мен шебер мұнара тілімен сөйлеседі.
Мұнара - шебердің жан сезімі, құмарлығы. Оны түсінерлік, өсімдікті танырлық
сезім ханшада да мол. Ханға хабар өзегін құрт жеген қызыл алма арқылы
беріледі. Ойлы хан әлемді тебіренткен әміршілік әрекетінің өткіншілігін,
опасыздығын түсініп, ханшаға қызғаншақтық танытады. Бұл да ұсақ дүние.
Ойлап қараса, дүние опасыз екен, қызғаныш пен сабыр, өкініш пен үміт,
қанағат пен тойымсыздық қатар жүреді екен. Хан осыған талдау жасайды.
Осыдан бастап ішкі монолог Әбіштің жазу мәнеріне еркін кіргенін
байқаймыз. «Үркер» романындағы қазақ тарихының мәселелері (қазақ хандығының
көшпелі салтанаты, дербестігі, ел ішіндегі жағдайлар, алауыздық, Әйтеке,
Төле, Қазыбек билердің бірлік үшін күресі, т.б.) де Әбілқайырдың ойлауы,
еске түсіруі ретінде беріледі. Бірақ тиянақ таппаған тарих елді тағы да
тығырыққа тіреп отыр. Жоңғар шабуылы тықсырып барады. Осыдан Әбілқайырда
Ресей мемлекетіне бодан боп кіру идеясы туады. Жеке елдің ханы боп тыныштық
таппаған Әбілқайыр орыстың панасына кіріп, сән түземек, аброй-атаққа ие
болмақ. Роман Әбілқайырдың орыс патшасына елші жіберуі, Тевкелев бастаған
елші келуі, оның қазақ ру басшыларынан ант алуы оқиғаларына құрылады.
Әрине, бұл оп-оңай іске аса салмайды. Әбілқайыр шешіміне наразы ру
басшыларының тартысы, ханның айла-амал қолдануы, т. б. жайлар романда кең
суреттеледі. Романда сонымен бірге ел тағдыры, оны ұстаудың жайы, орысқа
бағынудың себеп-салдары сияқты мәселелер маңында ой толғақ мол. Ондағы адам
характерлері де жарқын жасалған.
«Елен-алаң» «Үркердің» жалғасы. Онда орыс елшілігі мен Әбілқайырдың,
арасында қиыншылдық пен іске асқан келіссөзден кейінгі екі елдің ара
қатынастарының ширай түсуі сөз болады. Роман оқиғасында қазақ
делегациясының Петербургке баруы, Орынбор экспедициясының құрылуы мен қазақ
даласына сапары, Ор өзені бойында бекініс салу, Татищев пен Әбілқайырдың
кездесуі, Әбілқайырдың бодандыққа беріктігіне қайтадан ант беруі сияқты
жайлар қамтылған. Башқұрттар көтерілісі, оның қазақтарға әсері негізгі
арнаға қосылып суреттеледі.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1. I. Есенберлиннің тарих беттеріне арнаған
«Қаһар» (1969) романы
не туралы?.
2. І. Есенберлиннің тарихи
тақырыпқа жазған соңғы
шығармасы қалай
аталады, шығарма не жайлы?
3. Қазақ-Ресей қарым-
қатынастарын суреттейтін
шығарманың атау және
жазылу себебі не?
4. Қазақ-орыс қарым-
қатынасының кейінгі тарихын
суреттейтін шығарманың
авторы кім ?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 38, 40,
41, 45, 51,58,
62, 63.
23,24 Дәріс Кеңестік дәуірде жарық көрген қазақ романдары.
Дәрістің мақсаты:Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуірінде жарық көрген
романдардың негізгі проблемасын
түсіндіру.
Тірек сөздер: Соғыс, «Шырағың сөнбесін», «Ызғар», «Жігер», «Жаңғырық».
Дәрістің жоспары: 1. Соғыс кезіндегі ел өмірі шындығы суреттелетін
Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» (1981) романы жайлы.
2. Тақырыбы – соғыстың өзі емес,
оның алыс қазақ ауылындағы жаңғырығы Б.Соқпақбаевтың
«Өлгендер қайтып келмейді» (1961) романында сөз
болады.
3. Соғыс кезінің шындығын
Н.Ғабдуллин де «Жігер» (1983) романына арқау еткен.
4. Қ.Қазыбаевтың «Ызғар»,
Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романдарына тоқталу.
5. Қазіргі қазақ романдарындағы
проблемалық сипаттарға шолу жасау.
Бірқатар қазақ романына кешегі өткен соғыс пен соғыс кезіндегі ел
өмірінің шындығы негіз болды. Соғыстағы адамды оның дәуірімен, өмір сүрген
ортасының шындығымен қат-қабат байланыста көрсету – бұл тақырыптағы
романдардың негізгі проблемасы. Адам тағдырына әлеуметтік және адамгершілік
тұрғыдан қарау және оның философиялық сырын ұғыну ғана соғыстың шындығын
түсіндіреді, адамның өмір мен өлім шекарасында өзімен өзі кездесуін аша
алады. Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» (1981) романы соғыс шындығы арқылы
көрінетін адамдық қасиеттерді бекіте түсетін осындай шығармалардың бірі.
Жазушы мұнда соғыс алапатын суреттей отырып, адамның өзі үшін, тіршілік
үшін күресін көрсетеді. Қамқа әжесінің «Шырағың сөнбесін» деген екі сөзде
«отың өшпесін», «өмірің, ұрпағың жалғаса берсін» деген мағына барын роман
кейіпкері Нәзира соғыс үстінде ұғынады. Қанша қиындық көрсе де, екіқабат
жас әйел осы сөзді есіне алады.
Роман оқиғасы соғыстың өзінде емес, майдан мен елдің шекарасында
өтеді. Кейіпкерлері әскери адамдар емес, елге қайтарылған офицерлердің
әйелдері, бала-шағасы. Соғыс басталып кеткенде елге көшірілген адамдардың
көрген, бастан кешкен қиындықтары арқылы жазушы оларды соғыспен бетпе-бет
кездестіреді. Соғыстың өзі емес, ұшқыны, түскен жау бомбасының өзі талай
елді жалмап, елге жеткізбей жатқанын көреді. Жайшылықта әскери адамдардың
күнделікті тіршілігіне көмектесуден басқаны білмеген әйелдердің өлмеу үшін
күресі осылай басталады.
Оқиға Нәзираның естелігі арқылы дамиды. Қазақ ауылынан бірінші рет
Қасымбекке еріп, ұзап шыққан қазақ әйелі әлі бұйығы, нәзік, көп нәрсені
көріп үлгермеген. Өзі жүкті әйел соғыс басталған соң елге қайтады. Жолшыбай
жау бомбасы түсіп, вагон өртенеді, көпір бұзылады. Адамдар кейін қарай жаяу
шұбырады, немістердің қоршауында бет-бетімен тарау, т. б. Нәзираның
тағдыры, көрген қиыншылығы осы жағдайда өрістейді. Ол үлкен өмір мектебін
өтеді. Соғыстың біреулерді айырып жатқанын, біреулерді жаңадан кездестіріп
табыстырып жатқанын көреді, өлім де түрлі-түрлі болады екен. Нәзира тағдыры
арқылы Тахауи осы шындықты жұмсартпай, шынайы суреттейді. Ол осыны жеңе
білген адам рухының биіктігіне ден қояды. Ол адамды қайғылы оқиғалар
легінде шебер ашады.
Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961) романының тақырыбы –
соғыстың өзі емес, оның алыс қазақ ауылындағы жаңғырығы. Соғыстың оған
қатысушылар үшін ғана емес, тылдағы ел үшін де үлкен апат, дүрбелең
болғанын, сол тұстағы жоқшылық, қысаңшылдық өмірді жазушы кең суреттейді.
Сол арқылы соғыс кезінде майданмен тең сынға түскен ел бейнесі, ел намысын
қорғаған жандардың адамдық кейпі жайлы мәселе қозғайды.
Роман оқиғасы алыстағы қазақ ауылында өтеді. Ауылдың бас көтерер
азаматтары әскерге алынған. Ауыл шаруашылығы жұмысын атқару әйелдер мен жас
балалардың мойнына түскен. Тұрмыс жүдеу, әрі жетіспейді. Осы жағдайда
адамдар қандай күйде болды? Жазушыны осы толғандырады. Біреулер ел, майдан
мүддесіне адал қызмет етіп, азаматтардың аман оралуына тілектес боп жүр,
біреулер жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүріп, тіршіліктің оңай жолына
ұмтылады. Соғысқа жарамды ерлер әскерге алынғанда, оған жарамсыз боп
қалғандар енді кісімсініп, бала-шағаға билік жасағысы келеді. Ауылдың
байлығына, қоғам мүлкіне солар ие боп шығады. Осы тектес проблемаларды
Бердібек нақты бейнелер арқылы ашып, соғыстың адамға, адамдыққа сынақ
болғанын көрсетеді. Өз кейіпкерлерін адамдықтың тезіне салып өлшейді.
Романның өзіндік әп-әдемі формасы бар. Ондағы оқиғалар Еркіннің
әңгімесі арқылы өрбиді. Романның үш дәптері (әр бөлімі бір-бір дәптер) оның
өмірінің үш кезеңі ретінде алынып, негізгі сюжет Еркіннің қоғамдық ортадағы
тіршілік-тартысын бейнелейді. Басқа адамдар онымен қақтығыста, әр түрлі
жағдайда кездесу арқылы танылады. Жазушы ашқан өмір шындығы мен адамдар
тағдыры нанымдылығымен бағалы. Роман кейіпкерлерімен де, стильдік,
суреткерлік ерекшеліктерімен де ешкімді қайталамайды, өзіндік өнерін
танытады.
Соғыс кезінің шындығын Н.Ғабдуллин де «Жігер» (1983) романына арқау
еткен. Мұнда «Айнакөл» атты колхоз еңбеккерлерінің сол кездегі
қиыншылықтағы өмірі, ерлік еңбегі көрсетіледі. Мәуия атты келіншек екіқабат
күйінде күйеуі Сейтақты әскерге аттандырған екен. Ол босанған күні
күйеуінен қара қағаз келеді. Қатты қайғыны Мәуия қайсарлықпен көтереді.
Ешкімнің ырқына көнбей колхоз жұмысына қатысады. Сейтақтың інісі Мәжен
жараланып елге оралады. Оның әйелі Сәруар бір жігітпен жеңіл жүріске түсіп
кетеді. Мәжен бұл жағдайда қатты күйзеліске түседі. Ақыры отбасы ыдырайды.
Жазушы соғыс апаты адамдар тағдырына қалай әсер етіп, сынға алып жатқанын
суреттей отырып, адамдардың көбі жігер танытып, сол сыннан аброймен өткенін
ашады. Онда адамдық борыш пен осал мінез, ар мен намыс, намыссыздық
тартысқа түседі. Нығымет кейіпкерлерін осындай тартыстың легінде, олардың
бойындағы психологиялық жайларды аша бейнелейді.
Осы үлгідегі тартыс пен ұқсас оқиғаларды Қ.Қазыбаевтың «Ызғар» романынан
да көреміз.
Қазақ романы ішінде біздің замандастарымыздың бейнесін олардың өндіріс
орындарында істеп жүрген мамандығымен, ондағы өзіндік қарым-қатынастары
арқылы көрсетуді де мақсат еткен шығармалар аз емес. Өндіріс – Қазақстанның
экономикасын көтеріп, кен орындарын игеру, онда жаңа қалалар тұрғызу сияқты
үлкен жұмыстардың орталығы. Онда істейтін еңбек адамдарының да өмірі,
проблемасы бар. З.Қабдоловтың «Жалын» (1970), Ш.Мұртазаның «Қара маржан»
(1976), М.Сәрсекеевтің «Жаңғырық» (1979), А.Жақсыбаевтың «Егес» (1975),
«Қорған» (1991), «Бөгет» (1981), Р.Сейсенбаевтың «Өмір сүргің келсе» (1978)
атты романдары осындай мәселелерді қозғайды. Бұл романдарда тартыс
негізінен өндірістік проблемалардың төңірегінде өрбиді. Жаңа типті іскер
маман адамдар сол тартыс арқылы ашылады, өседі. Олардың адалдығы,
адамгершілік қасиеттері танылады. Мысалы, «Жаңғырық» романында зауытта
сынаққа қойылған металл қорытатын электротермия пеші жарылысқа ұшырағаны
сөз болады. Зауытқа шығын келеді, кісі өлімі де болады. Мерзімі бітпеген
бұл пешті министрлік пен зауыт басшылары соның алдында ғана асығыс
өндіріске қабылдатып, пеш авторларын мемлекеттік сыйлыққа ұсынады. Сынақ
мерзімі бітпей қабылдауға қарсы болған цех бастығы Таубаевты демалысқа
жібереді. Жарылыстан кейін себептерін ашып әуре болмай-ақ, басшылық пешті
«дұрыс пайдалана білмеген» жұмысшыны жазалауға кіріседі. Әуелде «адал
тексеріңдер» деп нұсқау берген министр де, комиссия бастығы да, түптеп
келгенде, шындықты айтуға бармайды. Осындай тартысты шындықты цех бастығы
Таубаев қана айта алады. Роман тартысында адамның адалдығы үшін күрес бар.
Ол мансапқорлыққа, даңқ құмарлыққа қарсы қойылады.
Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романының кейіпкерлері Нариман мен Жарас –
қатар өскен жас инженерлер. Бірақ өз басын көбірек ойлайтын Жарас Нариманды
ылғи дұшпан көреді. Сондықтан оның жолын бөгеп алдын орап отырады. Бұл жолы
да солай, ол Нариман іске асырмақ болған кен орнындағы жарылысты апатқа
(басқа дәрі қолдандыру арқылы) айналдырады. Нариман сүрінгенмен, құламайды.
Өйткені шындық жолы берік. Жазушы осы тартыс негізінде рухани күшті адамды
жақтайды. Р.Сейсенбаев та «Өмір сүргің келсе» романында іскер, қабілетті,
күшті ұйымдастырушы зауыт директоры Бекен Ысқақовтың кесек бейнесін жасауды
көздеген. Мұндағы тартыс та осындай ірі тұлғаны көре алмаған адамдардың іші
тар, күйкі қызғаншақтығынан туады. Романның жазу үлгісінде кино
туындыларына еліктеу байқалады. Суреттеуден гөрі баяндау, іс-әрекет
қозғалысына мән беріледі.
А.Жақсыбаев «Егес» романында бүкіл оқиғаны басты кейіпкер Батырбектің
маңына топтайды. Оны әр нәрсеге ой көзімен қарайтын қызу қанды инженер етіп
көрсетеді. Ол адамдардың енжарлығына төзбейді. Осыған ұқсас мінез «Қорған»
романының кейіпкері Жандос басында да бар. Ол ел басқару, шаруашылықты
жүргізудегі келеңсіз көріністерге қарсы шығады. Бірақ қолдау таппай
күйзеледі. Оны қабылдап, мән-жайды ұғынған адамдардың өзі шындықты
түсінгенімен, үйренген дағдыны бұза алмайды. Жазушы Кеңестік ел билеу
жүйесіндегі осындай енжарлықты тап баса көрсетеді.
Ахат романдарының бітімі жинақы, ықшам келеді. Жазушы көп сөзді емес.
Алайда оларда кейіпкер басындағы психологиялық күйлер терең ашыла бермейді.
Қазіргі қазақ романында проблемалық сипат молайғанын ауыл өміріне
арналған шығармалардан көреміз. Өмірде барды тізе бермей, дамудың жаңа
кезеңі күтіп тұрған мәселелерге көңіл аудару, адамды сондай жаңалық үшін
күресте көрсету бұл жанрдың тәуір үлгілеріне тән. Осындай ауылды
өркендетудің саяси-әлеуметтік ойларын түйіп өскен жаңа адамдар бейнесін
жасауда К.Ахметбековтің «Ақдала» (1975), М.Сүндетовтің «Қызыл ай» (1978),
Д.Досжановтың «Дария» (1976) романдарының елеулі орны бар. Бұларда
шаруашылық проблемаларын фон етіп алып, рухани әлемі бай, қоғамдық іске
жауапкершілігі мол, адамдық, азаматтық қылықтары көңіл толтыратын
кейіпкерлердің жаңа бейнелерін ашуға ұмтылыс бар. К.Ахметбековтің
Бекмахановы – қазіргі заман басшыларының соны типі. Шаруашылық басшылары
ішінен Таусаровтың да бейнесі жарқын көрінеді. Мағзұм романында Жайық
бойындағы ауылдың өскелең бағыты, тіршілігі мен мәдениетінің өсуі, ел
дәулетін жасап жатқан адамдар көрсетіледі.
Қазіргі роман тақырыбы жағынан шектеуге келмейтін дәрежеде өсіп келеді.
Ә.Таразидың («Тас жарған», «Кен»), Қ.Ысқақовтың («Қара орман», «Тұйық»,
«Ақсу-жер жаннаты»), Р.Тоқтаровтың («Ертіс мұхитқа құяды», «Жердің үлгісі»,
«Ғасыр жаны»), Ж.Нәжімеденовтің («Даңқ пен дақпырт»), М.Сүндетовтің
(«Ескексіз қайық»), Ө.Қанахиннің («Құдырет»), С.Досановтың («Тау жолы»)
романдары негізінен адам тағдырын нысана етіп, қоғамдық ортаның әрқилы
сырын танытуға ұмтылысымен бағалы. Ә.Тарази, Қ.Ысқақов, Ө.Қанахин адам
сезімі мен жан толғанысын, күйзелісін ашуға құмар.
«Құдырет» – отбасылық романдар үлгісімен жазылған. Онда
кейіпкерлердің отбасылық өмірі, махаббаты суреттеледі. Роман оқиғасы әкесі
өліп, сүйенішсіз қалған жетім қыздың профессор Бекмырзаның көмегімен оқуға
түсуіне, сөйте жүріп өзінен 32 жас үлкен профессорға күйеуге шығуына,
әуелде жастықпен ойланбаған қыздың кейін күйеуінен суынып, махаббатын
іздеуіне және оның сәтсіз аяқталуына құрылады. Оның басты кейіпкері Гүлнұр
– өмірден орнын таппай күйзелген, адал сүйіспеншіліктен күйік тартқан,
сөйтіп барып морт сынған қайшылықты бейне. Оның қылығына сын көзімен қарап
отырсаң дау түптеп келгенде, айыптай алмайсың, махаббатқа еліткен жазықсыз
жанды мүсіркейсің. Жазушы кейіпкерін үлкен психологиялық толғаныста көрсете
алған.
Сонымен қатар бүгін көп жазылып жатқан қазақ романынының жетіспеушілігі
де осы шығармалардан көрінеді. Олардың көбінде шын романға тән тұтастық,
ойлау мен түйіндеудің кеңдігі жетісе бермейді. Роман боларлық үлкен мақсат
қойылмай, әр нәрсенің басы бір шалынады Мұны К.Ахметбековтің «Қасірет»
(1991) романынан анық байқауға болады. Бір қарағанда онда проблема көп
сияқты. Тұрмыстық суреттен басталып, әлеуметтік жайға ауысатын роман
көріністерінде ойландырар мәселелер аз емес. Ол қала тіршілігінің кейбір
сәттерін қозғайды. Қала үйлерінде ит асырау (бала емес), таңертең сүт
кезегіне баратын, үй шаруасын істейтін еркектер, ардагерлер, қазақ
мектебіне таң сәріден баласын сүйретіп жүрген ата-ана, т. б. «ШаҺарлы
жердің тіршілігінде жүйкеге де, діңкеге де тиетін нәрсе аз емес» дейді
автор. Ауылда мал бағу, қиындап кеткені, жайылымдық жерлердің жыртылып
тасталғаны, колхоздың құрып кетуі, ауылдағы қазақы дәстүрлердің өрісі
тарылып бара жатқаны сөз болады. Осылардың бәрі белгілі бір романдық
оқиғаларға, характерлерге сіңсе, бір сәрі. Сондай тұтастық, романға тән
ойлау мен кеңдік жетісе бермейді.
С.Досанов шығармасына интелигенция өмірін арқау етеді. Онда таланттылар
да, әркімнің алдын орап кететін талантсыз жылпостар да бар. Бірақ соның
бәрін жинақтайтын тұтас идея, композициялық тұтастық жоқ.
Бұл романдар, негізінен, сексенінші жылдардың орта кезіне дейін жазылған.
Ол – Кеңестік идеологияның күшті кезі, сондықтан оларда суреттелген өмір
шындығы негізінен Кеңестік дәуірдің «артықшылығын» мойындауға құрылады.
Жаңа адамдар, өмірді жақсарта түсу жолындағы ой-пікірлер – бәрі де сол
идеяның төңірегінде қызмет етеді. Социалистік реализм өмір шындығын бір
жақты ғана, тек күнгей жағын алып көрсетуді, социализм қоғамдық дамудың ең
биігіне жеткен шыңы екенін дәлелдеуді мақсат етті де, сол өмірдің екінші
беті – көлеңкелі жағы ескерілмеді. Бұл ұғымға сексенінші жылдардың орта
тұсында біздің қоғамымызға кірген – қайта құру идеясы біраз өзгерістер
кіргізді. М.Горбачев КОКП XXVII съезіндегі баяндамасында шындықтың
жалпылама емес, нақты түсінік екенін, ол жасампаздықпен бірге қоғам
дамуының қайшылықтарынан, жеңістермен бірге сәтсіздіктерден де көрінетінін
еске салды. Бұл Кеңес қоғамы өткен сәтсіздіктерге, тарих сабағына да көңіл
аударуға, оны суреттеуге болады деген сөз еді. Ал, Қазақстан тарихында
мұндай сабақтар аз емес-ті. Байларды тәркілеу мен шаруаларды колхозға
күштеп кіргізудің зардаптары, аштық пен жоқшылық, 1929, 1937, 1954
жылдардың қазақ зиялыларын қанды қырғынға ұшыратқан зобалаңы, мезгіл-мезгіл
ұлт өкілдерін тежеуге салып, ұлтшылдықпен қорқытып отыратын партия
саясатының науқандары тарихтың өмірде болмағандай, ұмыт боп келе жатқан
беттері болатын. Халықтың ұлттық санасы оянып, ел тәуелсіздігі идеясы күн
тәртібіне қойыла бастаған кезінде қазақ қаламгерлері де сол бір жылдардың
оқиғаларына бетбұрыс танытты. Осындай игі бір бастаманы Б.Қыдырбекұлының
«Алатау» (1986-1991), С.Елубаевтың «Ақ боз үй» (1989) романдарынан көреміз.
Балғабек романының екінші кітабында Жетісу бойындағы колхоздастыру
шараларының әсіре белсенділікпен жүргізілгенін, салығын төлей алмаған
шаруалардың азын-аулақ малын, қолда бар астығын тартып алып, өздерін аш
қалдырғанын, көктемде егін егуге көлік болмай, соқаны адам жегіп айдауға
жол берілгенін, 1932 жыл аштығының қайғылы оқиғаларын суреттейді. Оқуға
қиын, сезімге ауыр тигенмен, қазақ халқы бастан кешкен қайғылы кезеңнің
шындығы. Абақ (роман оқиғасы соның аузынан айтылады) өзі көрген осы
сұмдықтарды егіле отырып әңгімелейді.
Ал, С. Елубаев ақ боз үй тұрғындарының тағдырын бейнелеу арқылы Кеңестік
жаңа өмірге ауысудың ауыр өткен кезеңін – 1929-1932 жылдардың қайғылы
оқиғаларын романына арқау етеді. Ақ боз үй иесі Пахраддин бай мен оның
бәйбішесі Сырғаның роман басында суреттелетін салтанаты соңында сағымға
айналып, олардың аштықтан, ұзақ жолдан титықтап құм басында қалғаны
көрінеді. Қаракер құнан мініп, шайқалтып жүрген жас қызы Хансұлу өз үйінің
қойшысы Қозыбағарға бұйырып, аяғында басқа жігітпен қашып кетеді. Басында
үстіртті мекендеген көшпелі елдің жайма шуақ тыныш күйін суреттеген жазушы
кәмпеске басталған соң бүлінгенін, күштеу мен зорлаудың етек алып, елді
есінен тандырғанын көркем суретпен ашады. Ел ата-мекенінен қаша бастайды.
Пахраддин ауылы Ауғанстанға бет алған жолында ұрыларға тап болып, талан-
таражға түсіп, қырылады. Романдағы адамдар тағдыры әр түрлі және қызықты.
Сонымен бірге көшпелі мал баққан түйелі елдің салт-дәстүрі, түйе
тіршілігінің бұрын көпке таныс емес шындығы тартымды оқылады.
Осы тақырыпы С. Елубаев «Мінажат» (1993) романында жалғастырды.
1993 жылы М.Мағауиннің «Шақан шері» атты кітабы жарық көрді. Оған
жазушының ертерек жазылып, басылмай қалған екі романы («Шақан шері» – 1984,
«Сары қазақ» – 1991) кірген. Мұның екеуі де тоталитарлық жүйенің адам
тағдырын ойыншық көрген кезінің трагедиясын бейнелеуге арналған.
Шақан шері – ел ортасынан бөлініп, адам тағысынан қашып жүргенде, даланың
тағысы Жолбарыс оның әйелі мен баласын жейді. Соған кектенген Шақан өмір
бойы Жолбарыс атып, оның тұқымын құртады. Аң атаулыдан кек алып, мерейі
үстем боп келген ер мінезді Адам патшаның жендеттерінің қолына түседі. Әр
түрлі жалаға ілігеді. Түрмеге алынып, Сібірге айдалады. Намысшыл, кекшіл
Шақан алысарға дәрмені болмай, дүниеден өтеді. Роман идеясы шартты
оқиғаларға құрылғанмен, табиғат әлемінде еркін, ойына келгенін істей алатын
адамның қоғам қыспағында әлсіз, сорлы екенін көрсетуге құрылады. Сол арқылы
адам қанын судай шашқан кешегі тоталитарлық жүйенің сырын да ұқтырады.
Ал, «Сары қазақ» романында тарихи деректің шындығы бар. Оның кейіпкері
Станислав орыс жерінде туады (1895 жылы). 1911 жылы гимназия бітіреді,
Петербург университетінде оқиды. Сонда жүріп революциялық оқиғаларға
араласады. Қолға түсіп, жер аударылады. Содан қашып қазақ ортасын, Сыпатай
байдың ауылын паналайды. Жайлы орын тапқан Станислав Стамбек атанады. Қазақ
қызына үйленеді. Сары қазақ атанып, қазақ даласында қала береді. Бұдан
кейін болған революциялық толқулар, ақтар мен қызылдардың алма-кезек ел
үстінде қылыш ойнатуы, орыс отаршылдығының қазақ даласын дүркіретуі – бәрі
сары қазақтың көз алдында өтеді. Ол Кеңес өкіметін көреді. Зорлап колхозға
біріктірудің, байларды аластап жер аударудың, халықтың аштан қырылуының
куәсі болады. Сыпатай бай Стамбекті ертіп, елсіз, күнсіз бетпақ далаға
қашады. Жалғыз үй тыныш өмір кешеді. Уақыт өтеді. Сыпатай да, әйелі де
қайтыс болады. Үйге Стамбек ие боп қалады. Бір күні адасқан геологиялық
экспедицияның ұшағы ауыл үстіне келіп қонып, Стамбекті қолға түсіреді. Ол
жауап үстінде өліп кетеді. Мұнда да отаршыл, тоталитарлық жүйенің қазақ
халқына жасаған зорлығын жазушы Стамбек көзімен суреттеп, оған «неге бұлай?
өкімет солардыкі емес пе еді?» деген сияқты сұрақ қойғызады. Жазушы
қазақтың кең мінезін, бауырмалдығын да осы бейне арқылы таныта алған.
М.Мағауиннің бұл шығармалары қазақ халқы бастан өткен зобалаң жылдардың
бейнесін танытуда бағалы орын алады.
Т.Әбдіков «Өліара» романында тоталитарлық жүйенің адамға түскен салмағын
ағайынды жігіттер Асқар мен Бәйтеннің тағдыры арқылы ашады.
Осы үлгідегі бірқатар ізденістерді Әкім Таразидің романдарынан көреміз.
Әкім шығармаларында көбінесе адам мінезін, оның психологиясын ашуға
ұмтылады. Тұрмыс детальдарын нақты беріп, тоғышарлықты, пайдакүнемдікті,
көре алмаушылық, қызғаныш сияқты кесепаттарды тауып суреттейді. Оның бас
кейіпкері жақсы адам болады да, жалақорлықтан жапа шегеді. Оның Омары
(«Бұлтқа салған ұясын», 1978) сондай адам болатын. Ал, «Қорқау жұлдызда»
(1995) бүкіл тоталитарлық жүйенің бітім болмысын Лима (Сәлима), Тұңғатар
бейнелері арқылы көрсеткен. Олар қорқау қоғам туралы ойларын ашық айтады.
Соңғы жылдардың елеулі туындысының бірі – Р.Тоқтаровтың «Таңбалы
жарғақтың құпиясы» атты романы. Мұнда да қазақ тарихын, жалпы көшпелілер
дәстүрінің жалғасуы заңдылығын көркемдікпен тануға ұмтылыс бар. Роман
кейіпкері Ұлысбек көшпенділер өмірін, көне дәуір тарихын археологиялық
қазбалар арқылы зерттейді. Сол арқылы дәуірлер байланысын, ерте заманнан
бүгінге ауысқан проблемаларды қозғайды. Адамның бас бостандығы, елдік
намыс, татулық, бірлік, ар тазалығы үшін күрес сияқты ерте заманда маңызды
болған мәселелер әлі де күшін жоймаған. Алауыздық қай қоғамның болса да
түбіне жеткен. Өмірдің қымбаттығы, адамның рухани күштілігі – өлмес
тақырып. Оны біз сол Ұлысбектің көзінен айырылған тұсында да байқаймыз.
Жазушы оған рухани таза емес, сондықтан да күші жоқ Мүлкібайды қарсы қояды.
Қоғамдар байланысы туралы жаңаша ойланған романда шұбалаңқылық, кейде оқиға
жүйесінен жаңылысып қалушылық та бой көрсетеді.
Мұндай олқылықтар қазақ романы едәуір табысқа жетті дегенмен, оның
дамуы мүлтіксіз емес екенін байқатады. Өмір шындығын терең барлап жинақтай
білу, көркемдік типтендіру, оқиға таңдау мен талғам, басты кейіпкерлердің
кесек, даралығы – қазақ романдарының әлі де алып болмаған биігі. Ойға
келгенді айту, көргенді тізе беру, көп сөзділік те кездеседі. Қазақ романы
әлі де осы бағытта ізденісін жалғастыруға тиіс.
Дәрісті бекіту сұрақтары:1.Қай шығармада соғыс кезіндегі ел өмірі шындығы
суреттеледі?
2. Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді»
(1961) романы не жайлы?
3. Н.Ғабдуллин де «Жігер» романына нені арқау
еткен?
4. Қ.Қазыбаевтың «Ызғар», Ш.Мұртазаның «Қара
маржан» романдарының қандай кейіпкерлері бар?
5. Қазіргі қазақ романдарындағы проблемалық
сипаттар не?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 7,8 ,9, 10, 11, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 38,
40, 41, 42,45,
51, 63, 70, 74, 75, 76,77,78,79,80,81,82,83,84.
25,26 Дәріс Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ повестері
мен
әңгімелерінің жанырлық дамуы
Дәрістің мақсаты:Қазақ повестері мен әңгімелерінің жанырлық даму жолы,
қалыптасу тарихы,стильдік қыры және жазушы
дүние-
танымына байланысты ерекшеліктерін
түсіндіру.
Тірек сөздер: Повест,әңгіме,жанр, көсемсөз, очерк, Ұлпан, Гүрбелжін,
Есеней,
Ежелгі дұшпан т.б.
Дәрістің жоспары:1.Повестің жанрлық дамуы.
2.Ғабит Мүсіреповтің озық туындылары «Кездеспей кеткен
бір бейне», «Ұлпан» повестеріне тоқталу.
3. Халық тарихының қилы-қилы кезеңдері мен тарихи
оқиғалар жайлы жазылған шығармаларға тоқталу.
4.Бұл дәуірдегі әдебиетке ауыл өмірін жырлай келген
жастардың шығармаларына тоқталу.
5. Қазіргі қазақ повесінің сәтті ізденістері.
Бұл дәуірдегі қазақ прозасының бір сала жетістіктерін повестің жанрлық
дамуынан да көруге болады. Көркем прозаның көлемді үлгілерінің бірі –
повесть бұл кезде сан жағынан да көп жазылып, бірталай әдеби-эстетикалық
жүкті арқалады, көркем творчествоға еркіндік көзімен қарауға алпысыншы
жылдардың басында басталған бет-бұрыс, алдымен, осы жанрда молырақ көрініп,
кейін жалғасын тапты. Ол бұрынғы жаппай баяндаудан, шұбалаң қылықтан
арылып, жинақтап айтуға, көркемдікке жетіле түсті.
Бұл жылдары қазақ повестерінің тәуір үлгілерін Ғабит Мүсірепов жасады.
Оның «Кездеспей кеткен бір бейне» (1967), «Ұлпан» (1974) повестері қазақ
әдебиетінің осы жанрдағы озық туындылары саналады. Алдыңғы повестің басты
кейіпкері – Сәкен Сейфуллин, белгілі революционер, ақын, Кеңес өкіметін
орнатушы қайраткерлердің бірі. Алайда Кеңес дәуірінің шындығын фон есебінде
пайдаланғанмен, жазушы оны мадақтап жатпайды. Ол, негізінен, кейіпкердің
рухани өміріне, характеріне көңіл бөледі. Ол адамды ардақтауға, оның
азаттығы жолындағы күресі идеясына берік Еркебұланның біртұтас характерін
сомдаған. Еркебұлан бойындағы сезім сұлулығы, арманның асқақтығы, оның жан
дүниесінің мөлдірлігі мейлінше ұтымды суреттеледі. Ғабиттің повесін «поэма»
деп атауы да оның сыршыл, лириктік сыпатынан туған болу керек. Шынында да,
шығарма прозамен жазылған жырдай, ақындық албырт сезім мен жүрек сырын
бейнелейді. Оның күрескерлігі мен ақындығы қос өрімдей үзілмей, бірін-бірі
толықтырып отырады. Еркебұланның Ақлимаға кездесуі, көрген түстей жарқ
етіп, қайта жолығыспауы – ақын аңсаған алыс арманның, өшпес махаббаттың,
өмір сұлулығының символындай елестейді.
Ал, «Ұлпан» арқылы жазушы біздің қазақ әйелінің тарихи тағдыры жайлы
ұғымымызды жаңартты. Халық сүйіспеншілігіне бөленіп, елдің анасы болған,
күрескер қазақ әйелінің кесек бейнесін жасады. Тарихта болған Ұлпанды
көркем бейнеге айналдыруда жазушы өмірдің шындығын сәл көтере түсер, өз
ортасынан оқшау шыққан адам екенін танытар романтикалық бояулар қосады.
Қарапайым қазақ қызының ісі де, қылығы да бір көргеннен кесек танылады. Оны
алдымен Есеней көреді. Сондықтан да ол қосылғаннан кейін Ұлпанның бетінен
қақпай, ерік береді. Өр мінезді әйел Есеней атына да кір келтірмей,
тіршілікті өз ырқымен құрады. Оның қайырымдылығы, ашықтығы, ел-жұртпен
жарасымдылығы атын тез шығарады. Ұлпан қылығын баладай қызықтап, Есеней
құптайды. Есеней-Ұлпан бейнелері, солай бірін бірі толықтырып көтеріледі.
Осылай етекбасты әйел тағдыры мен Ұлпан ортасындағы тартыс Ұлпан пайдасына
шешіледі.
Ұлпан өмірінің трагедиямен аяқталуы да заңды. Беймезгіл заманның пәлеқор
саясаты Ұлпан үйіне Торсан боп кіреді де, оның байлығын да, беделін де
өзіне пайдаланып кетеді. Біжікен өлімі Ұлпанның сахнадан ысырылуын
тездетеді. Сөйтіп, қоғам мен адам арасындағы қайшылық Ұлпанды жеңумен
шешіледі. Әділетсіз заманда басқаша шешім болуы да мүмкін емес еді.
Повестің стилі байсалды, өмір шындығын кең қамтып, асықпай суреттеуге
құрылған.
Тарихқа қызығушылық, сол негізде халық тарихының қилы-қилы кезеңдері мен
тарихи оқиғалардың қоғам, адам өміріндегі орны, рөлі жайлы ойлану жас
қаламгерлер тарапынан да көбірек байқалды. Ә.Кекілбаевтың «Ханшадария
хикаясы», «Күй», А.Сүлейменовтің «Бесатар», Н.Әбутәлиевтің «Қайран Нарын»,
Қ.Мұхамбетқалиевтің «Ежелгі дұшпан» сияқты повестері көшпелі халықтың
қаһармандық салты мен рухани биік өмірін романтикалық бояулармен жаңғыртуға
арналды. Әбіш повестері халық жадында сақталған көне сюжеттер мен аңыздарды
көбірек бағдар тұтады. Содан бүгінгі заман үшін қажетті жаңа мазмұн
іздейді. Сол мазмұн арқылы жалпы адам баласының мәдени-эстетикалық,
философиялық ой-пікіріне қосар жаңалық барына назар аударады. Бұл кешегі
кеңестік идеологияның қазақтарда, жалпы көшпелі елде социалистік
революцияға дейін тарих болған жоқ деген ұғымына, белгілі дәрежеде, жауап
болып табылады. Көшпенділер өмірінің бүгін ұмытыла бастаған өмір санатына,
этнографиялық детальдарға мән бере қарайды. Оларды адам жанының иірімін
ашуға пайдаланады. Күйші Абылдың өнерімен қазақ-түрікпен жаулаушылығын
тоқтатып, оларды достыққа, бірлікке үндеуі бүгін осылайша жаңа естіледі.
«Ханшадария хикаясында» Гүрбелжін ханшаның өзіне қызығып, сол үшін
таңғұттарды қырған, ең соңында күйеуі Шидүргінің басын алған әмірші
Шыңғысты төсекте өлтіруі зұлымдық пен қара күштің махаббат, адалдық алдында
дәрменсіз екенін дәлелдеуге құрылады.
А.Сүлейменов сюжетті адамдар арасындағы психологиялық тартысқа негіздеп
дамытады. Онда 1916 жылғы көтеріліске қатысушы Төрехан мен оның ұлы
Сәруардың патшаның жазалаушы отрядының қолына түсуі суреттеледі. Кек алу
үшін Төреханның жақтастары орыс офицері Иноземцевті қолға түсіреді. Оны
Төреханмен айырбастамақ болады. Бірақ отряд бастығы Крейгель Төрехан мен
баласын атып тастайды, айырбас идеясы іске аспай қалады. Осы бір қарапайым
сюжет арқылы жазушы кейіпкерлер тағдырын шытырман иірімге салып, өмір үшін
арпалыста көрсетеді. Іске аспаған арманның ащы шындығын қинала суреттейді.
Ол психологиялық проза үлгісінде жазылған.
Ал, «Ежелгі дұшпан» белгілі Махамбет ақынның Баймағанбет Сұлтанмен
қақтығысына құрылған. Повесть аты да Махамбеттің Баймағанбетке айтқан
атақты жырынан («Ежелгі дұшпан ел болмас») алынған. Жалпыға мәлім осы
тартысты жазушы басқа қырынан келіп шешеді. Соңына жансыз салып, Махамбетті
өлтірткен Баймағамбет ақыры дұшпансыз тыныш өмір сүруге көшеді. Оған бұл
«тыныш» емес, қайта «мазасыз» өмір боп көрінеді. Талас-тартысы жоқ, қызығы
жоқ, күресер теңі жоқ тіршіліктің өзі оған қызықсыз көрінеді. Мұның өзі
өмірдегі тартыс тепе-теңдікке құрылғанын, оның бұзылуы өмірді
мағынасыздандырады деген ойға саяды.
Бұл дәуірдегі қазақ повесінің басым көпшілігі бүгінгі заман тақырыбына,
замандастардың бейнесін жасауға арналған. Олардың да белгілі тарихи ізі
бар. Алыс тарих болмаса да, біз өткен Кеңестік дәуір шындығын бүгінгі
күннің биігінен таразылап көрсетеді. Бұл тұрғыда С.Шаймерденов повестерінің
ерекше маңызы бар. Бұл жылдары ол «Жыл құсы» (1969), «Марғау» (1975),
«Мәжнүн тал» (1978) атты повестерімен қазақ прозасына елеулі жаңа ойлар,
көркемдік таным әкелді. «Жыл құсы» повесінде даланың еркін өскен ұлы
Битабардың бейнесін мейлінше әдемі жасаған. Өмір ауылдағы қатынастарды
ыдыратып, елдің бәрін қалаға, өндіріске қуа бастаған тұста өндіріске
жұмысқа барған ол өз танымынан жат ортаға көндіге алмай, ауылына қайтады.
Кең далада еркін өсіп, күші мен қолына сенген ол ешкімге тәуелді болуды
қаламайды. Өз ортасының олпы-солпысын, бірбеткей доғалдығын сақтап өскен
адамның қыр баласы екені бірден танылады. Мұнда жазушы көшпелі Қазақтың
революцияға дайындықсыз келіп, оны қабылдаудың қиындыққа түскенін бүкпесіз
аңғартады.
Ал, «Марғау» повесінде жазушы Лезбай қойшының «Марғау» дейтін иті арқылы
үй-ішілік тартысты, сол үй маңындағы адамдардың қарым-қатынасын шебер
суреттейді. Адамды, оның тіршілігін ашудың мұндай жолы әдебиетке жат
құбылыс емес. Сафуан осы дәстүрді дамыта отырып, Лезбай–Ұмсындық–Қарғабек
қатынастарын Марғаудың көзімен ашады, Қарғабектің алаяқтығын шенейді. Онда
иттің түйсік-бітімі, күйініш-сүйініші нанымды берілген. «Мәжнүн тал»
повесінде Сафуан лирик жазушы ретінде көрінеді. Ол туған даланың табиғатын
адам сезімімен, оның ұлылық, әсемдік туралы ұғымымен байланыстырады.
Суретші Бағланның шығармашылық шабытты табиғат көркінен, Әспет қыз
бейнесінен алуға ұмтылысы осыны аңғартады. Бағлан мен Әспет кездескен
Мәжнүн тал – қазақ даласының аруақты мекеніндей әсер қалдырады.
Сафуан повестері оның жазушылық өнерге деген биік талғамын, өмір сыры
жайлы толғанысын бейнелейді. Ол осы дәуірде бұл жанрдың көркемдік баюына,
тақырыптық тереңдеуіне, лириктік сыпатына мол үлес қосты.
Бұл дәуірдегі жанр жүгін көп атқарған жастар болды. Олардың көбі
әдебиетке ауыл өмірін жырлай келді. Ал ауыл деген, қанша дегенмен, біздің
ұлттық ұямыз ғой, сондықтан ауыл өмірін, оның адамдарын жазу арқылы жас
таланттар өзінің өскен ортасын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, тұтастай
алғанда, ұлттық тұлғасын ашуды мақсат етеді, ұлттық ұғым-түсінікті, ұлттық
психологияны кең түсіндіреді. Бұл тұрғыда М.Мағауиннің «Тазының өлімі»,
«Қара қыз», С.Мұратбековтің «Жабайы алма», «Жусан иісі», О.Бөкеевтің «Қар
қызы», «Сайтан көпір», Ә.Кекілбаевтың «Шыңырау», Д.Исабековтің «Тіршілік»,
«Дермене», «Сүйекші», Т.Әбдіковтің «Ақиқат», «Әке», Т.Нұрмағамбетовтың
«Қош бол ата», «Тұнық су» т. б. повестері ауыл өмірі мен ауыл адамдарының
характерін жаңа қырынан аша білуімен, идеялық-көркемдік ізденістерімен
бағалы. Оларда ұлттық психологияның биік көрінісі болған, «даланың иісі
бұрқырап» (С.Жиенбаев) жүрген ауыл қарттарының кесек бейнелері жасалады.
Тоқсанбай («Дермене»), Қажымқұл («Тіршілік»), Сейсен («Әке»), тағы басқалар
тек адамгершілік пен имандылықтың ғана тұтқасы емес, күн санап жастары
қалаға кетіп ұмытыла бастаған ана тіліміздің де қамқоры, ұлттық сананың
мектебі болып көрінеді. Оралхан повестерінің қайсар мінезді кейіпкерлерін
де ауыл, таудың боранды қатал табиғаты тәрбиелеген. Сайынның жабайы алма
жеп, жусан иісін бойына сіңіріп өскен балалары да ауыл перзенттері. Мұндай
ұлттық тұлға жасау проблемасы жоғарыдағы повестердің көбінде-ақ жақсы
шешілген. Мұхтардың Айгүлі мен Қазысы, Сайынның Аяны мен Қанаты, Әбіштің
Еңсебі, Төленнің Сайлауы мен Болаты, тағы басқалар өзіндік мінез-құлқымен
ерекшеленген. Олардың бойында жалпы адамға тән мінез бен қылық бар. Өмірден
үйренеді, қате басады, сабақ алады. Образ диалектикасы дегеніміз осы. Ал,
бұрынғы дәуірде жастар бойынан талап етілетін идеологиялық ұстамдылық,
үгітшілдік, дидактизм оларға жат. Бұл жас авторлардың үйреншікті дағдыдан,
стандарттан бойын аулақ салып, саясатшы емес, суреткер есебінде өсіп,
қалыптасқанының белгісі.
Қоғамның әділетсіз қыспағына түскен адамдар тағдырына үңілуде
Д.Исабековтің сәтті ізденістері байқалады. Оның повестерінде тағдыры ауыр
адамдар көбірек суреттеледі. Соған қарамастан оларды рухына тән оптимизм
көтеріп, тіршілік етуге ұмтылдырады. Бұл, әсіресе, «Сүйекші» повесіндегі
Тұңғыш бейнесінен танылады.
Ауыл мен қала өмірін суреттеді деп шартты түрде бөлінгенмен, бұлардың
арасында алшақтық жоқ. Қала жастары да ауылдан шыққан, бірақ оқу бітіріп
қалада қалып, соның ғұрпын бойына сіңірген адамдар. Мұндай тақырыптағы
шығармалар ауылда көбірек көрінетін ұлттық белгілердің қала адамдары
бойында азайып бара жатқанына назар аударады. Қ.Мұхамедқалиевтің "Ескі
достарынан" мұны анық көреміз. Повестің басты кейіпкері қалада оқу бітіріп
ауылға кеткен Нұралқан жеті жылдан соң қалаға келіп, ескі достарын іздейді.
Ол студенттік ақкөңіл, адал достықтың уақыттың тежеуіне түсіп өзгере
бастағанын көреді. Сөйтіп, достарымен алаңсыз демалам деп келген Нұралхан
ойына ой жамап қайтады. Неге бұлай? Достық қайда? Жазушы осы арқылы
әңгімені моральдық-этикалық тұрғыға бұрады.
Қала мен ауылдың ара қатынасы, байланыс Т.Нұрмағамбетовтің «Тұнық су»
повесінде де жап-жақсы көрініс тапқан. Жазушы реализмі айғайсыз, жұпыны
шындыққа құрылады. Ол характер ашар детальдарды орынды пайдаланады. Табиғат
пен адамның байланысы, ел сүю, жер сүю сезімдері повесте кейіпкерлердің
психологиялық күйімен астаса шешім табады.
Өмір қандай күрделі жан-жақты болса, әдебиет ізденістерінің проблемасы
да, тақырыптық ауқымы да кең. Бұл қазақ повестерінің әр алуан түрінен
байқалады. Адам тағдырын негізгі нысана етіп ала отырып, әдебиет оның
адамгершілік жолындағы күресінің маңызды жақтарын зерттеуде. Өмір дамуы
біркелкі еместігін, оның көп проблемалығын біз Қ.Жұмаділовтің «Саржайлау»
(1998) повесінен танимыз. Шындықты романға тән эпикалық суреттермен
бейнелеуге құрылған бұл повесте ауыл шаруашылығын өркендету жолындағы ескі
ұғым мен жаңашыл идея тартысы сөз болады. Жердің құнарына қарамай, барлық
совхозды бірдей егін егуге зорлаған идеяға қарсы жаңа пікір бой көтеріп,
жері қуаң ауылдарды таза мал шаруашылығына мамандандыруды ұсынады. Ал, ауыл
басшысы жоғарыдан алған нұсқауды орындаудан аса алмайды. Ауылдың колхоз,
совхозға бірігіп, нұсқаумен өмір сүрген кезіндегі мұндай тартыстың бүгін
күні өткені де байқалады.
Қазақ повестерінің бір алуаны соғыс туралы естеліктерге құрылған. Бұл
тақырыптағы туындылар соғыс кезінің ауыртпалығын басынан кешкен әйелдің
(К.Қазыбаевтың «Құпия» повесі), алыс ауылда сол кездің қиыншылығына куә
болған баланың (Д.Исабековтің «Біз соғысты көрген жоқпыз» повесі), еңбек
армиясының қатарында болған азаматтың (О.Бөкеевтің «Бәрі де майдан» повесі)
әңгімелері түрінде жазылған. Бұлардың бәрі де алыстағы қазақ ауылының
жоқшылық пен аштық жайлаған кейпін шебер суреттеп, аянышты тағдырларды
ашады. Оралхан кейіпкері еңбек армиясындағы қызметтің ауырлығын айтып, оны
бүгін жеңіс тойына шақырмағанына өкпелейді. Соғыстың адам басына салған
ауыр зардаптары Қ.Найманбаевтың «Көкем екеуміз» атты повесіне де негіз
болған. Мұнда панасыз мүгедек Құрман мен жетім бала Нұртастың туысуы
екеуінің арасындағы жылы қарым-қатынас әдемі суреттелген.
Адамның адамгершілік қасиеттерін анықтауда, оның рухани байлығын биік
азаматтық тұрғыдан түсіндіруде махаббат тақырыбының да өзіндік маңызы бар.
Бұл тақырыптағы повестер адамның ескірмейтін, тозбайтын сезім байлығын жаңа
жағдайларға байланыстыра зерттейді, одан адамды өмірге құлшындыратын, алға
сүйрейтін өршіл идея іздейді.
М. Мағауиннің «Мәңгілік күй» атты повесі екі хикаядан тұрады. Бірі –
жолаушылап жүріп, аэропортта кездескен жазушы, композитор, суретші үшеуінің
алғашқы махаббаты жайлы сырлары да, екіншісі – күйеуі сотталған жас әйелге
кездескен шофердің әңгімесі. Екі хикаяға ортақ идея -махаббаттың мәңгілік
күйі. Бірақ Мұхтар әр хикаяны өзінше дамытып, тың мазмұн береді. Жазушы мен
суретшінің алғашқы махаббаты жүректе сөнбеген жалынға, арманға айналып,
олардың шығармашылығына, әсемдікті тануына дем беріп жүрсе, композитор
сүйген әйеліне үйленіп, "арманына" жетеді. Алайда сүйгені – сырты алдамшы,
іші «аждаһа» боп шығады. Екінші хикаяда Мұхтар махаббатты қорғай алатын, ол
үшін өзін де құрбан етуге әзір азаматтың тұлғасын ашады.
Б.Мұқаев «Жедел жәрдем» повесінде адасып қалған алғашқы махаббатын қайта
тапқан адамның жан тазалығын суреттесе, О.Бөкеев «Мынау аппақ дүние»
повесінде жас жігіттің тұңғыш сезім күйін, дүниенің бәрін әппақ тұтып,
«бозбалашылықтың боз атына» мініп жүрген көңіл күйін ашады.
Ал, А.Мекебаевтің «Жар жағалаған қыз» повесінің кейіпкері Мұңлық
алданған, намысы тапталған қыз. Оның ылғи жар жағалап жүруі – жоғалған
махаббатын іздеуі. Повесть адамгершілік мәселесін шын махаббат жолында
құрбандыққа шалынған қыз тақырыбы арқылы қозғайды.
Бұл айтылғандар, бір тақырыптағы шығармалардың өзі, өмірдегі сияқты,
әрқилы жолмен дамып, түрліше аяқталып, шешіліп жататынын көрсетеді. Оның
бәрі, түптеп келгенде, өмір шындығын танудың, түсінудің жолдары.
Шындықты тану мен оны көркем бейнелеудің әр түрлі жолдарын іздестіру
соңғы жылдардағы әдеби процестің елеулі ерекшелігі болып табылады. Сондай
жайдың бірі – шындықты шартты оқиғалар мен аңыздық сюжеттер негізінде ашып,
сол арқылы адам өмірінің өзекті мәселелерін қозғау, ұқсас жайларды суреттеу
негізінде жалпы адамға тән гуманизмді көрсету. Шындықты танудың бұл жолы
адам тіршілігінің әлеуметтік, адамгершілік негіздерін тануға жол ашады,
өмірді аллегориялық бейнелермен толықтырады. М.Сқақбаевтың соңғы жылдары
жазған шығармаларында осы сыпат танылады. Жазушы "Ұят туралы аңыз" повесін
аңыздық сюжетке құрған. Оның негізіне адам баласын үнемі толғандырып келген
зұлымдық пен адалдықтың күресі алынған. Ертегілік оқиғаларға нақты адамдық
бейне араласады. Ол суреттеген Тәңірі періштелер Шапағат пен Кесепат та
аңыздық күйден көркем бейнеге айналған. Повесте жалпы адамдық проблемаларды
гуманистік тұрғыдан шешуге ұмтылыс бар.
«Ғажайып бала» повесінде Марал өмірде сирек кездесетін құбылысты –
ғажайып баланың өмірін сөз етеді. Сонымен бірге ғажайып баланың маңындағы
адамдар қарым-қатынасының күрделілігін ашады. Адамдық әлсіздіктер бірін-
бірі қағып-соғып, мұқатып, ақыры ғажайып баладан айырып тынады.
Қазіргі қазақ повесінің сәтті ізденістері К.Сегізбаевтың «Жылдың ең қысқа
күндері», Ж.Түменбаевтың «Ауыл шетіндегі үй», т. б. шығармаларда көрінеді.
Бұл айтылғандар әр түрлі көркемдік ізденістерді бастан кеше отырып, қазақ
прозашыларының эпикалық дәстүрді байытуда табысты қызмет істеп келе
жатқанын байқатады. Ең бастысы – қазіргі қазақ повесі өмірдің өзекті
мәселелерін зерттеп, адамды тануға ұмтылыс үстінде, осы негізде стильдік
жағынан да байып жетілуде, әлемдік әдебиет үлгілерін бойына сіңіруде.
Халықтың кешегі, тарихын ой көзімен шолып, тарих сабағының көркем суретін
тануда Сәкен Жүнісовтің «Аманай мен Заманай» повесі ерекше атауды керек
етеді. Мұнда елмен, жермен байланысты адам сезімі, оның ауыр тағдыры
суреттеледі. Тоталитарлық жүйенің тәртібіне шыдамай елден кеткен Балзия
қартайғанда немересін жетектеп елге оралады. Өзі жете алмаса да, жас
Аманайын туған топырағына жеткізіп, шекарадан өткізеді. Балзия өмірінің
өткен шақтарын еске алу арқылы жазушы отызыншы жылдардың азапты шындығын
ашады. Балзияның жастығын, адал махаббатын таптық күрестің құрбандығы етіп,
жат елден пана табуы – адамның шындықты іздеу жолы, тарих жолы кейінгіге
сабақ ретінде ұғылады.
70-80-жылдарда әңгіме жанры да өркендеу жолында болғаны даусыз. Үлкен
проза мен драматургияда жұмыс істеп жүрген Ғабит Мүсірепов анда-санда
әңгімеге бір соғып қоятын әдетімен, бұл жылдары «Қарлы жаңбыр астында»,
«Атақты әнші Майра» атты әңгімелер жазды. Бұларда өзінің аға замандастары
М.Әуезов, Қ.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов, М.Уәлиқызы сияқты әдебиет пен өнер
қайраткерлерін еске алып, олармен араласқан тұстағы кейбір өмір штрихтарын
суреттеді. Сол арқылы ағаларының көркем бейнесін танытуға үлес қосты. Төкен
Әлімқүлов та Махамбет, Ақан сері, Тәттімбет, Ықлас, Сүгір, Сәкен Сейфуллин
өмірінен әңгімелер жазып, өнер иелеріне тән жан сырын, сезім сұлулығын
көркем бейнеледі. Бұл жылдардағы әңгіменің ауыр салмағын, негізінен, жастар
көтерді. Олардың ішінде алдыңғы дәуірде әдебиетке келіп, біраз тәжірибе
жинап қалған Ш.Мұртаза, Ә.Тарази, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, М.Сүндетовтермен
қатар жас ұрпақ өкілдері Ә.Сараев, О.Бөкеев, С.Елубаев, О.Сәрсенбаев,
I.Жақанов, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Т.Әбдіков, Т.Тілеуханов, С.Санбаев,
М.Қабанбаев, сияқты талантты топ бар еді. Осы екі буынның күшімен көркем
әңгіме тақырыптық–көркемдік жағынан біраз байып, адам характерін ашуда
ілгері басқандығын танытты. Бұрынғыдай тақырыбын саудаламай, ішкі
мүмкіншіліктерін кең жария етті, лирикалық, психологиялық үлгілерді
дамытты. Бұған С.Елубаевтың «Ойсыл қара» (1972), Д.Исабековтің «Қара
шаңырақ» (1973), О.Бөкеевтің «Ән салады шағылдар» (1978), Т.Әбдіковтің
«Ақиқат» (1974), Т.Нұрмағамбетовтің «Қош бол, ата» (1972), «Тұнық су»
(1980), О.Сәрсенбаевтың «Уәде» (1985), І.Жақановтың «Қазақ вальсі» (1983),
Т.Тілеухановтың «Біздің әкелеріміз» (1984), М. Сқақбаевтың «Көңіл жұбанышы»
(1988), К.Сегізбаевтың «Қыстың ең қысқа күндері» (1978), т.б. жинақтар
дәлел бола алады. Бұларда адамдық мінез-құлықтың ерекшеліктері, олардың
арасындағы қарым-қатынас, соларды түсіну арқылы өмір тану мәселелері кең
қойылады. Сезім жылылықпен суреттеледі. Мысалы, Д.Исабековтің «Қара
шаңырағы» – әкенің шаңырағы. Осы шаңырақ астындағы адамдардың, әсіресе, әке
мен баланың сезімін жазушы аса құрметпен көрсетеді. Солардың арасындағы
түсініспестік те ұзаққа созылмайды. Баладан «алам» деп үйренбеген, оны
көргеніне мәз боп отыратын ата-ана қара шаңырақтың қасиетті иелері боп
танылады.
Оралхан әңгімелерін Ораш деген жас жігіттің естеліктеріне құрып, көп
нәрсені соның түйсінуімен, әсерімен береді. Ол Арай деген қызбен
кездескенін, оның аянышты өлімін еске алады, ауыл адамдарының еңбекқорлығын
(«Апамның астауы»), Тортайдың кітапқұмарлығын («Тортай мінер ақ боз ат»)
қызық тұтады. С.Елубаев әңгімелері жан-жануарларды суреттеуімен қызықты.
Т.Нұрмағанбетов әңгімелері бала өмірін, оның психологиясын шебер аша
білуімен, жастардың өмір тануына көмектесер детальдық шындығымен
ерекшеленеді.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың, өмірдің қайшылықты құбылыстарының
күрделі шындығын ашуда Т.Әбдіковтің, О.Сәрсенбаевтың, М.Сқақбаевтың,
Т.Тілеухановтың, К.Сегізбаевтың әңгімелері көрнекті орын алады.
Т.Әбдіковтың «Оң қолы» – психологиялық әңгіме. Өмірге құштар, бірақ ауру
қыздың тағдырын шеберлікпен бейнелейді. Т.Тілеуханов ер адамның қызметін
істеп,еркек орнында жүріп үйренген Еңліктің әйелдік сезімі оянуын әдемі
ашады. К.Сегізбаев «Аяқталмай қалған әңгімесінде» дағдылы ғашықтық хикаясын
реттей келіп, махаббат үшін күресу керектігі жайлы ой түйеді. Ал,
К.Сәрсенбаев басына іс түскен кезде айныған достықтың алдамшылығын еске
алады.
Дәрісті бекіту сұрақтары: 1.Ғабит Мүсіреповтің озық туындылары «Кездеспей
кеткен бір бейне» повесі кімге арналған?
2. Халық тарихының қилы-қилы
кезеңдері мен тарихи оқиғалар жайлы жазылған
қандай шығармалар бар екен?.
3. Бұл дәуірдегі әдебиетке
ауыл өмірін жырлай келген жастар кімдер еді және
олардың қандай шығармалары бар екен?
4. Т.Әбдіковтың «Оң қолы» –
психологиялық әңгімесі не жайында болды?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7,8, 9, 10,12,13,14,15,25, 38,40,41,42,
45,47,55,70.
27,28 Дәріс Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ поэмалары
Дәрістің мақсаты:Қазақ поэмалары және олардың жанрлық дамуын,
тақырыптық ерекшеліктерін түсіндіру.
Тірек сөздер: Поэма,сюжет, сюжетсіз поэма, сюжетті эпикалық поэмалар.
Дәрістің жоспары: 1. Бұл жылдарда қазақ поэмасының дамуы.
2. Адам еңбегін, оның қоғамды
жаңартудағы күшін суреттеу тақырыбына байланысты
жазылған поэмалар.
3. Еңбек адамының жиынтық бейнесін
жасауға арналған кең көлемді сюжетті эпикалық
поэмалар.
4. Отан соғысы оқиғаларын еске алу
түрінде жазылған поэмалар.
5. Тарихи оқиғаларды суреттеуге арналған
поэмалар.
6. Өнер адамдарын жырға қосқан поэмала.
Қазақ поэмасының дамуында да бұл жылдар жемісті болды. Поэманың әр
бағытындағы ізденістерінен оның кемелдену, толысу, шеберлікке жетілу жолын
тануға әбден болады. Оның формалық үлгілерінен сюжетті эпикалық поэманың
кең суреттеу әдісін де, лирика-эпикалық толғаныстарды да кездестіреміз.
Олар арқылы қазақ ақындары халықтың бақытты, азат өмір жолындағы ұлы
мақсатын жырға қосты.
Заман мен адам тағдырын түйістіре толғауда тәжірибелі эпик ақындарымыз
Ә.Тәжібаев пен X.Ерғалиев үлкен үлгі көрсетті. «Мен кешеден келдім
бүгінге», «Жылдар, Жылдар» поэмаларында олар туған Қазақстаны мен оның
халқының соңғы жарты ғасырлық өмірі жайлы толғанып, заманның тұтас келбетін
бейнелейді. Халықтың күреске толы өмірін суреттеу негізінде өз
замандастарын жырға қосты.
Қазақстан өміріндегі өзгеріс есебінде қазақ ақындары бұл кезде тың даланы
игеру оқиғаларына көбірек үңілді. Сол негізде халық еңбегін, оның қоғамдық
істерін бейнелеуге ұмтылды. Елімізде егіншілік кәсіпті орнықтыру мен астық
өнімін молайтуда тың игерудің пайдалы болғанын ескерсек бұл тақырыпты
осылай көтере жырлаудың дәлелді екені түсінікті. Ал, тыңның сырттан
келушілерді көбейтіп, қазақтардың өз отанында азайып кетуіне себеп болғаны,
халықтың ұлттық мүддесіне зорлық жасалғаны ол тұста әңгіме болған жоқ. Оны
заман тәртібі көтере алмайтын еді. Сондықтан тың бір жақты – тек
қаһармандық, ерлік тұрғысынан бағаланды. Бұл қатардағы ізденістердің
қатарында Ж.Молдағалиевтың «Қыран дала», Ғ.Қайырбековтің «Жұлдызды
тағдырлар», Е.Ибрагимнің «Ғажайып адам», Н.Айтовтың «Ерлік дастаны»,
Қ.Жұмағалиевтің «Тыңда түлегендер» поэмалары көрнекті орын алады. Жұбанның
«Қыран даласы» – жаңа дәуірде түлеп өскен қанатты қазақ елі. Сол даланы
ақын «Халықтарды қанатына мінгізіп, көтеріліп бара жатқан қыран» бейнесінде
алады. Сол даланың кешегі, бүгінгі тарихын жыр етеді. Осы тарихи оқиғалар
легінде тың көтерудің ролін зор бағалайды. Поэманың нақты кейіпкері етіп
егінші шаруа өкілі Тыңбайды алып, соның жарқын бейнесін жасайды. Поэмада
тың игерушілердің алғашқы кездегі тұрмыс-тіршілігінде кездескен
қиыншылықтарды, табиғаттың қатал мінезін суреттейтін, оны жеңудегі
қажырлылықты, төзімділікті көрсететін беттер аз емес. Қалған поэмалар тың
көтеруге қатысқан нақты адамдардың еңбегін жырлауға арналған.
Адам еңбегін, оның қоғамды жаңартудағы күшін суреттеу тек тың даланы
көтерумен ғана емес, жалпы табиғатты игеру, ғарыш әлемін адам ырқына
бағындыру сияқты үлкен
ақындық пафосты тілейтін тақырыптармен де байланысты көрінеді.
Ю. Гагариннің ғарышқа ұшуына арналып жазылған О.Сүлейменовтің «Адамға
табын, жер, енді» поэмасы кезінде осы тақырыпты жырлаудың басы болатын.
Одан кейінгі дәуірде де ғарыш әлемін игеруге көп күш жұмсалды. Ғарыш кемесі
бірінен соң бірі ұшып жатты. Байқоңыр аты әлемге танылды. Осы жағдайда
Қазақстан жерінен ұшқан ғарыш сапарлары Ж.Молдағалиевтың «Байқоңыр
баспалдақтары», М.Мақатаевтың «Қырандар, қош болыңдар!», Т.Айбергеновтің
«Космонавт монологы» сияқты поэмаларға арқау болды. Бұларда батырлықты
жырлау жолындағы жаңаша толғам, ізденіс, көркемдік бояу бар. Жұбан
поэмасында эпикалық суреттер мол болса, Айбергенов пен Мақатаев лирикалық
шегіністер арқылы ақындық монологты көбірек пайдаланады. Сол жолмен ғарышты
игерушінің ішкі сыр-сипатын ашуға ұмтылады.
Бұл жылдары бүгінгі еңбек адамының жиынтық бейнесін жасауға
арналған кең көлемді сюжетті эпикалық поэмалар қатары да толықты. Олардың
ішінен А.Шамкеновтің «Жайлау-Дастан» атты үш бөлімді үлкен поэмасын айрықша
атауға болады. Бұл поэмада қазақтың ата кәсібі – қойшылықты жаңа дәуір
талаптарына лайық мәдениетті дәрежеге көтерудің проблемалары қозғалады.
Ақын бүгінгі қойлы ауылдың жанды тіршілігін кең суреттеп, жаңашыл жас шопан
Алматтың тың бейнесін жасай алды. Мектеп бітіргеннен кейін әкесінің
мамандығын жалғастыруға шыққан жас жігіт Алматтың шопандық өмірінің басты
кезеңдері, осы кәсіпті игерудің қиыншылықтары мен қайшылықтары поэмада
жарқын суреттелген. Алмат қойшы кәсібінің мәдениетін көтеру, малшы ауылдың
бейнесін жаңарту шараларына бастамашы болады. Шопандар бригадасын
ұйымдастырады. Басты кейіпкердің өмір сүрген ортасы мен қарым-қатынастағы
адамдар өмірінің шындығы поэмада сәтті көрініс табады. Адам мен оның ісі,
заманы жайлы ақындық толғаныстар, лирикалық шегіністер шығарма сюжетін
дамытуда елеулі қызмет атқарады. Кейіпкерлердің өмір, жастық пен достық,
адамдық пен борыш, намыс, туған жер жайлы толғаныстары жақсы берілген.
Мұның бәрі поэмаға эпикалық кеңдік дарытып тұр. Дала табиғатының, жайлау
көркінің тартымды суреттері ақынның табысына қосылады. «Жайлау таңы»,
«Жайлау күні», «Жайлау кеші» деп аталатын үш бөлімнің аттары – басты
кейіпкер Алмат жолының негізгі кезеңдері ғана емес, жалпы ауыл өміріндегі
өзгерістердің бейнесі, табиғатпен табысып, көріктендіріп жатқан адам
еңбегінің де көрінісі. Оларда бір бөлімнен екінші бөлімге ауысып, бірін-
бірі қайталамай, жаңара түлеп жатқан шындықтың бейнесі бар. Долы боранда,
көктемгі мал төлдету қарбаласында, күзгі нөсерлі дауыл астында өзінің
ерлігін танытқан шопан еңбегі шын құрметке лайық екеніне ақын оқырманын
сендіре алған.
Қазақ ақындарының замандас өмірін әр қырынан алып көрсету талабы
М.Шахановтың «Танакөз», Қ.Жұмағалиевтің «Беймаза бақыт» атты поэмаларынан
да көрінеді. Кейіпкерлердің сезім күйлерін шынайы суреттеуде, олардың өз
бақытын өзі жасаған қайсар мінезі мен адамгершілік қасиеттерін ашуда бұл
ақындардың шеберлігі жақсы танылады. Қарапайым, жаны бай, жайсаң мінезді
Танакөз бен Зылиха, Есен бейнелері беймаза дәуірде шын бақытын тапқан
замандастарды еске алғызады.
Замандас бейнесін жасау жөніндегі бір сала ізденіс – халықтың аты белгілі
адамдар жайлы толғаныстардан көрінеді. Ә.Тәжібаевтың «Ағалар»,
А.Тоқмағамбетовтің «Ақ күріштің атасы», X.Ерғалиевтің «Қыз-хисса»,
С.Сейтхазиннің «Қайран Сәбең», «Жамбыл – дастан», Т.Есімжановтың «Ілияс-
дастан», Ф. Оңғарсынованың «Мақатаев туралы жыр» поэмалары
халқымыздың қадірлі азаматтары С. Сейфуллин, Ғ.Мұратбаев, Қ.Сәтбаев,
М.Әуезов, С.Мұқанов, I.Жансүгіров, Жамбыл, Ыбырай Жақаев, Жадыра
Таспамбетова, М.Мақатаев сияқты адамдардың өмірі мен еңбегіне арналады. Бір
жағы арнау, екінші жағынан естелік сияқты ақындық толғаныстармен қатар
келетін нақты детальдар суреті олардың халықтық еңбегін, тұлғасын ашуға
көмектеседі.
Мұндай тарихи адамдар өмірі жайлы толғаныс отан соғысы оқиғаларын еске
алу түрінде де көрінеді. Ондай ізденістерді біз Д.Әбілевтің «Ажалды жеңген
азамат», М.Әлімбаевтың «Ту тіккен», М.Рәшевтің «Ерлік дастаны»,
Ж.Нәжімеденовтің «Қыран қия», С.Сейтхазиннің «Қаһарман», Т.Бердияровтың
«Мәншүк туралы дастан», С.Жиенбаевтың «Әлия», Е.Ибрагимнің «Жас қазақ»
сияқты поэмаларынан танимыз. Оларда қазақ жауынгерінің соғыстағы батырлық
жолы Б.Момышұлы, Р.Қошқарбаев, М.Ғабдуллин, М.Қайырбаев, М.Мәметова,
Ә.Молдағұлова, Р.Елебаев сияқты батырлар тағдыры арқылы ашылады. Батырлар
бойындағы ерлік, патриоттық сезімді ашуда психологиялық монолог мол
пайдаланылады. Соғыс кезінің шындығын майданнан келген хаттар арқылы ашып,
ол хатты жазған, оқыған адамдардың сезімін шынайы терең
толғаныспен бейнелеуде Т.Молдағалиевтің «Хаттар, хаттар» поэмасы ерекше
бағалы.
Тарихи адамдар тағдырын суреттеу, олардың ұлт азаттығы, бостандық
жолындағы күресін еске алу арқылы халық санасына әсер ету талабы халық
тарихының өткен кезіне арналған поэмаларда да айқын көрініс береді.
Бұлардың ішінде революция мен азамат соғысы жылдарының оқиғаларын
суреттейтін Ғ.Қайырбековтің «Большевик ауыл», Ф.Оңғарсынованың «Қырдағы
айқас», С.Жиенбаевтың «Қырандар хикаясы», Т.Молдағалиевтің «Ескерткіш»
поэмалары көрнекті орын алады. Алғашқы ақындар тобы заман шындығын эпикалық
суреттеу арқылы танытуға ұмтылса, Т.Молдағалиев бұл поэмасында да сезім
күйін лирикалық толғаныспен ашады. Шығарма сюжетін шиеленісті оқиғалар
арқылы дамыту Ф.Оңғарсынова поэмасынан аңғарылады. Сол арқылы ақын
кейіпкерлерін тартыстан өткізіп даралайды.
Тарихи оқиғаларды суреттеуге арналған поэмалардың ауқымы кең. Оларда алыс
тарих та, одан бергі өмірдің әр кезеңдері де қозғалады. М.Мақатаев пен
Н.Айтов жырлаған қалмақ басқыншыларына қарсы күрес («Райымбек», «Қабанбай
батыр»), I.Мәмбетов жазған Пугачев қозғалысына қатысқан қазақтар тағдыры
(«Пугачев нөкері») тарихты барлау халықтың ерлік жолын таныту идеясымен
байланыстылығын көрсетеді. Тарих шындығын бағалау дәрежесінің, суреттеу
әдісінің әрқилылығына қарамастан, бұл поэмалар да өз дәуірінің
ескерткіштері саналады.
Халық тарихының тағы бір топ белгілі қайраткерлерін – өнер
адамдарын жырға қосқан поэмалардың да атқарған көркемдік жүгі бір алуан.
Шоқан Уәлиханов (М. Рәшев «Жұлдызды жиһангер»), Біржан сал мен Иманжүсіп
(К.Мырзабеков «Біржан сал», «Иманжүсіп»), Тәттімбет (К.Салықов
«Тәттімбет»), Майра Уәлиқызы мен Сара Тастанбекқызы (Ф.Оңғарсынова «Тартады
бозбаланы магнитім», «Сайраған орта жүздің бұлбұлымын»), үкілі Ыбырай
(Е.Ибрагим «Гакку») сияқты өнер тарландарының тағдыры ақындар толғауына
ілікті. Әл-Фараби туралы бірнеше поэма жазылды (Ж.Қыдыров, Қ.Мұқышев,
Т.Сатышев, Ж.Кенебаев). Фирдоуси (С.Жиенбаев), Низами, Қорқыт (Қ.Бекхожин),
Махамбет (Ж.Молдағалиев, Ф.Оңғарсынова, М.Шаханов, М.Неталиев), Ғ.Тоқай
(І.Мәмбетов) сияқты әлем әдебиетінің таңдаулы тұлғаларының тарихтағы
тартысты өмірі көркем бейне тапты. Қ.Бекхожин «Әппақнаме» поэмасында
әзірбайжан халқының ұлы ақыны Низами бейнесін, оның қыпшақ қызы Әппаққа
деген сүйіспеншілігі фонында көрсетеді. Оның негізінде адал, биік сезім
жатыр. Әсіресе, Әппақ өлгеннен кейінгі ақын күйзелісі тебіреніспен
жазылған. Поэма Низами өзі жырлаған ғашықтық дастандардың жаңа үлгісі
сыпаттас. Ал, «Сері күйшіде» ақын Қорқыттың аңызға айналған бейнесінен
нақты тарихи тұлға шығарады, оның араб басқыншыларына қарсы күресін, ол
арқалаған заманның қайғы-қасіретін шебер ашады. Қорқыттың қобыз тартқан
кездегі сезім күйлері поэмада сәтті суреттелген.
Махамбет туралы поэмалардың ізденіс бағыты да әрқилы. Өзінің
батырлық тұлғасын өз өлеңдерімен танытқан Махамбет туралы жазу оңай да
емес. Сондықтан ақындар батыр ақынды әр жағынан алып, оның жауынгерлер
бейнесін толықтыруды көздейді. Жұбан «Кек» поэмасында оның өзін сөйлетіп,
буырқанған асау сезімін Елек өзені толқындарының суретімен астастыра
суреттесе, Фариза «Алмас қылыш» поэмасын автор мен поэма кейіпкерінің
сырласуы түрінде жазған. Кәкімбек «Тәттімбет» поэмасында ұлы күйшінің өмір
жолын, ауыр тағдырын өзі жырлаған күй тілінен, оның күйлерінің шығу тарихы
мен мазмұнынан іздейді.
Тарих шындығын философиялық толғамдар арқылы тануда, оның мән-
мағнасын танымдық тұрғыдан түсіндіруде Мұхтар Шаханов поэмалары аса бағалы.
Оның «Отырар элегиясы», «Нарынқұм зауалы», «Сейхундария» атты шығармалары,
шындықты кейде шартты оқиғалар арқылы бейнелегенмен, түптеп келгенде,
реалистік бейнені романтикалық пафоспен өрнектеуімен ерекшеленеді. Ол
Шыңғысхан шабуылынан Отырарды қорғау оқиғалары арқылы халық ерлігінің
өлмейтінін, жауыздық пен опасыз сатқындық түбінде әшкере боп, халық
қарғысына ұшырайтынын көрсетсе, Махамбет монологы арқылы ерлік пен халық
намысын көтереді. «Сейхундарияда» аңыз негізінде халықты хан қамаған шөлден
алып шыққан Ақжәми бейнесін тапқыр бейнелей отырып, адам тағдырына қатысты
жақсылы-жаманды мінез-қылықтарды терең ашады, оларды жарыстыра сөйлетіп,
содан мағналы ой түйеді. Жалпы, Мұхтар поэзиясы, оның ішінде поэмалары
құбылыстың ішкі мазмұнын, сырын ашып, оқырманға ой салуда, көркемдік амалын
құбылтып, адамның биік мұратын ашуда қазақ әдебиетіндегі жаңа құбылыс болып
табылады.
Бұл тақырыпты халықтың өткен өмірінен бір елес түрінде суреттеген
Т.Әлімқұловтың «Ақ бикеш», М.Шахановтың «Махаббатты қорғау», М.Мақатаевтың
«Ару ана» поэмалары толықтырады. Бұларда да халық басынан кешкен
әділетсіздік пен ауыртпалық, одан құтылуға ұмтылған жас тағдырлар шынайы
бейнеленеді. Адам тағдырын оңайлатпай, күрделі күрес арқылы ашып, авторлар
жаңа бейнелер жасайды. М.Шаханов заманның әрқилы тартысында көрінген жастар
сезімін қорғарлық уытты, пафосты жырды таңдаған. Ол арқылы биік, таза,
мөлдір сезімді паш еткен.
Арғы тарихтағы аңызға кеткен шындықты жаңартып, нақты тарихи
бейнеге айналдырып, бүгінгі халықтың рухани қажетіне жаратуда Е.Раушановтың
«Ғайша бибі» поэмасы елеулі маңызға ие болды. Мұнда дәстүрлі дастандық
үлгіні жаңарта пайдалану (өлең мен қарасөздің қатар келуі, айтыс үлгісі,
кейіптеу) байқалады. Түрік қағанаты кезіндегі Ғайшаның дана бейнесін сол
дәуір шындығына лайық көрсетеді.
Ертегі-аңыз сюжетіне жазылған Ғ.Малдыбаевтың, Е.Елубаевтың,
Е.Зікібаевтың, Т.Әбдрахманованың, А.Асылбековтің поэмалары да өзіндік
ізденісімен бағалы.Әрине, бұл дәуірдің ширек ғасырлық мерзімінде баспасөзде
жарияланған поэма саны бұл аталғандардан көбірек. Алайда жұртшылық назарын
аударарлық, биік рухани талапқа жауап берерлік дүние осы аталғандардың
ішінде. Жалпы, бұл жылдар қазақ поэмасының өмірмен байланысының артқанын,
көркемдік ізденісте жаңа қырларын ашып, кемелдене түскенін танытады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:1 Тәжірибелі эпик ақындарымыз кімдер еді?
2. Қандай сюжетті эпикалық
поэмалар бар?
3. Отан соғысы оқиғаларына байланысты жазылған
қандай поэмаларды білесіңдер,олардың авторлары
кімдер?
4. Ғ.Қайырбековтің "Большевик ауыл",
Ф.Оңғарсынованың"Қырдағы айқас", С.Жиенбаевтың
"Қырандар хикаясы",
Т.Молдағалиевтің "Ескерткіш" поэмаларының
оқиғасы не?
5.Өнер адамдарын жырға қосқан қандай поэмалар бар
екен?
Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,15,26,27,28, 29,30,33,34,44,64,73.
29,30 Дәріс 1960-2000 жылдарда жарық көрген шығармаларда ауыл
өмірінің бейнеленуі
Дәрістің мақсаты:1960-2000 жылдарда ауыл өмірінен алынып жазылған
шығармалармен таныстыру.
Тірек сөздер: Роман, повесть, әңгіме,сюжет.
Дәрістің жоспары:1.Соғыс кезіндегі ел өмірі шындығы суреттелетін
Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» (1981) романы жайлы.
2. Тақырыбы – соғыстың өзі емес,
оның алыс
қазақ ауылындағы жаңғырығы
Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961)
романында сөз болады.
3. Соғыс кезінің шындығын
романдарына арқау еткен Н.Ғабдуллиннің «Жігер»
(1983) жайлы айту.
4.Қ.Қазыбаевтың
«Ызғар»,Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романдарына
тоқталу.
Кемері кеңіп, кемелденген әдебиетіміздің тарихи даму жолына көз
жүгіртсек, ауыл өмірі тақырыбына арналған әдеби шығармалар қай кезеңде де
мол екені назарға ілігеді. Б.Майлин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мұстафин сияқты саңлақ қаламгерлеріміздің сонау жиырмасынышы жылдардағы
алғашқы туындылары жазба әдебиетіміздің қаз-қаз басып, қалыптасуға бет
алған шағында дүниеге келгенімен, сол кездегі ел өміріндегі түбегейлі
өзгерістердің түбірлі сырын, уақыт тынысын тап басып, жіті сезінгендікті
танытады.
Қазақ әдебиетінің осынау алғашқы дәуірінде қаламгерлеріміз
шығармашылық қиыншылықтарды жеңе отырып, сол дәуірдің қоғамдық талап-
тілегіне жауап берерлік шығармалар жазуға тырысты. Ең алдымен олар өмірдің
алға тартқан актуальды тақырыбын көтере білді. Ұнамды кейіпкерлердің
образын жасауға күш жұмсады . Осы бағыт қазақ прозасында күні бүгінге дейін
өзінің жетекшілік мәнін жоғалтқан жоқ.
Бір қызығы, ауыл өмірін арқау еткен бұл дәуірдегі шығармалар бірен-
саран ғана болмаса түгелдей дерлік шағын формаларға жататын. Оның себебі
сол кездегі қауырт қарқынмен дамыған ел өміріндегі әлеуметтік-мәдени
бетбұрыстар мен соған орай ауыл тынысының соңғы лебіне, әдебиет күштерінің
көркемдік тәжірибесіне байланысты болатын. Егер осы дәуірде туған
шығармалар негізінен жаңа өмірді жырлауға, ауыл өміріндегі өзгерістердің
әлеуметтік сыпатын бейнелеуге ұмтылғанын ескерсек, бүгінгі прозадан бұл
тақырып төңірегіндегі ізденістер мен нәтижелердің сала-сала, күрделілене
түскенін айқын аңғарар едік.
Содан бері өткен уақытта ұлан-байтақ еліміздің қоғамдық даму жолында
бастан кешірген әр алуан тарихи әлеуметтік оқиғаларына байланысты ауыл
өмірі де, соған сәйкес бұл тақырыптағы туындылардың толғаған сыры, таңдаған-
талдаған тұлғалары мен тағдырлары да уақыт талабына орай өзгеріп,
күрделеніп келе жатқаны талассыз ақиқат. Бір қуанарлығы, әдебиетіміздегі
үлкенді-кішілі қаламгерлер қауымының дәуір қойған ділгір сауалдарға құлақ
асып, көркемдік деңгейі әр түрлі болғанына қарамастан өз шығармаларында
белгілі бір кезең сипатын шынайы бейнелеуге, мезгіл мөрін басуға ұмтылуы.
Осынау ұмтылыс-бағыт арнасынан тарамдалатын ізденіс бұлақтарында өзіндік
бұлқыныс, құшырлы құлшыныстар бар. Бұның бәрі бүгінгі әдеби процестің
күрделілігін, нақтырақ айтсақ, туған әдебиетімізідің өз тәжірибесіне сүйене
отырып, бауырлас республикалармен әсіресе орыс әдебиетімен тығыз әдеби-
мәдени байланыста өркендеуі, сондай-ақ әлем әдебиетінің прогресшіл
бағыттағы үздік туындыларымен танысу арқылы рухани қарым-қатынас түрлері
мен сырларының молая түсуімен сипатталады.
Қазіргі ауыл өмірінде әлеуметтік-сапалық жаңғыру-жаңарулар,
диалектикалық өзгерістер мол. Соған орай ауыл адамдарының да танымы мен
табиғатына, моральдық-этикалық ұғым қасиеттері күшейе түскені рас. Зымырап
өтіп жатқан қарқынды да ауқымды уақыт арнасында бүгінгі ауыл бейнесін
танытатын толқындар-тағдырлар сырын әр түрлі көркемдік позициядан, алуан
тәсілмен зерттеуге деген игі ұмтылыс прозамыздағы ойлы ізденістерге дәлел
бола алса керек. Бұл ретте бүгінгі ауылдың ғылыми-техникалық төңкеріс
әсерін, әлеуметтік өзгерістер ықпалын әр түрлі деңгейде қабылдауына
байланысты әлеуметтік-тұрмыстық қарым-қатынастары мен мәдени-рухани
өміріндегі динамикалық құбылыстардың күрделілігін, әрі өзара мейлінше
тамырластығын атап айту қажет.
Қазіргі қазақ романында проблемалық сипат молайғанын ауыл өміріне
арналған шығармалардан көреміз. Өмірде барды тізе бермей, дамудың жаңа
кезеңі күтіп тұрған мәселелерге көңіл аудару, адамды сондай жаңалық үшін
күресте көрсету бұл жанрдың тәуір үлгілеріне тән. Осындай ауылды
өркендетудің саяси-әлеуметтік ойларын түйіп өткен жаңа адамдар бейнесін
жасауда Қ.Ахметбековтің «Ақдала» (1975), М.Сүндетовтің «Қызыл ай» (1978),
Д.Досжановтың «Дария» (1976) романдарының елеулі орны бар. Бұларда
шаруашылық проблемаларын фон етіп алып, рухани әлемі бай, қоғамдық іске
жауапкершілігі мол, адамдық, азаматтық қылықтары көңіл толтыратын
кейіпкерлердің жаңа бейнелерін ашуға ұмтылыс бар. Қ.Ахметбековтің
Бекмахановы–қазіргі заман басшыларының соңғы типі. Шаруашылық басшылары
ішінен Таусаровтың да бейнесі жарқын көрінеді. «Мағзұм» романында Жайық
бойындағы ауылдың өскелең бағыты, тіршілігі мен мәдениетінің өсуі, ел
дәулетін жасап жатқан адамдар көрсетіледі.
Ауыл өмірінің бар тіршілігін шаруа күйінің тұрмыстық детальдармен
ғана көрсету Т.Нұрмағамбетовтың «Қош бол, ата!» атты повесінде де
байқалады. Жас өспірімдер мен балаларға арналған көркем шығармалар
бәйгесінде жүлде алған бұл повесті алғаш оқушылар Бейімбетті ауызға ала
мақтан етеді. Шынында, тұрмыстық детальдардың нақтылығында, адам
характерінің кейбір сыпаттарын дәл байқап, жұпыны бейнелеуінде автордың
Бейімбеттің жазушылық үлгісін үйренуге талабы қуантады. Жөкен қария,
қытымыр Шәбден, сезімтал, адал Көктембай сияқты ауыл адамдары повесте жап-
жақсы бейне тапқан. Алайда шығармада ауыл тіршілігі сол томаға-тұйық
қалпында, ағынсыз қара су сияқты елестейді. Жазушы да олардың тіршілігінен
үлкен мақсат-мұрат іздемейді. Ауылдың қаламен байланысы қызықсыз, тіпті
құбжық күйде суреттеледі. Қала адамының типі Жөкең қарияның баласы Толасбай
ауылмен, туған-туыспен, әке-шешемен байланысын үзген жат бауыр болып
көрінеді.
Ауылдың кейбір кертартпа тіршілігіне мақұлдай қарау, қала салтын
күлкі ету автор позициясында үнемі байқалып отырады.
«Біз бала күту дегеніңізді білмейміз. Топыраққа, күлге аунап жүріп,
өзі адам болады. Мына өзіңнің байың да тулақ төсеніп, тымақ жастанып жүріп
өкімет болды ғой», - дейді Салжан Файруза келінге. Рас-ақ болсын, сонда осы
үлгі тұтар өнеге ме екен!
Жөкең қария мен Толасбай екеуі арасының сууына себепкер болған
оқиғаларды іріктеуде де автордың қала мен даланы осылай, екі бөле қарауы
анық байқалады. Тіпті Толасбай мен Файруза курортқа кеткенде атасымен бірге
қалған кішкентай Шегеннің әке-шешесі қайтып оралғанда олардың қасына жатуы
да шал жүрегіне дық салады. Ол немересіне өкпелеп жылайды, оны да, баласын
да жат санайды.
Осындай оқиғалар повестің бас кейіпкері Көктембайдың қала, қала
адамдары туралы ұғымын қалыптастырады. Ол атасын ренжіткен адамдардың бәрін
жек көреді. Толасбайды да, Файрузаны да, кішкентай Шегенді де жек көріп
кетеді. Тіпті ол өлген атасының басына барып: «тыңдашы мені, ата... бұл мен
ғой, Көктембаймын. Саған бүгін кімдердің келгенін білдің бе? Толасбай,
Шодыр, Көкем. Қабылдама олардың құранын! Ата, қабылдама, тыңдама!.. ата,
Толасбайдың күмбезден үй соғу керек дегенін естідің бе? Мен естідім. Керегі
жоқ. Керегі жоқ күмбездеген үйінің... мына өзіңнің жұп-жұмсақ, таза
топырағың-ақ жетеді. Ауырып жатқанда оның атын неге атадың? Толасбайды
бәрінен де жек көремін. Оны ұмытшы. Біржола ұмытшы, ата», - дейді. Бір
қызығы – осы пікірлердің бәрі автордың мақұлдауынан өтіп, шығарманың
идеялық нысанасына айналады.
Повесть оқиғасының дамуында кейде дәлелдің (мотивировка) жетіспей
жататыны (Шодырдың Көктембай тайқарын иемденіп кетуі) сезіледі. Автордың
жазу мәнерінде әңгімелеудің, баяндаудың көбірек кездесетінін, характерді
диалог арқылы ашуға аз көңіл бөлінетінін ескерту орынды. Бейімбет өнерінің
күші шағын репликамен, тапқыр диалогпен характерді танытып тастауында ғой.
Бейімбетті ұстаз тұтатын жастың бұл жағын ескеруі керек. Оның үстіне кейбір
тұрмыстық детальдарды көрсете, кейде күлкілі күйді суреттей отырса да,
Бейімбет шығармаларының содан туған үлкен идеялық түйіні болады. Ол әрқашан
озық идеяны жырлаушы болды. Ауылдың жаңаруын мақұлдай жазды.
Советтік қоғамның өзгертуші күші аз уақыттың ішінде-ақ
адамдарымыздың бойында, мейлі қалада, мейлі ол ауылда болсын, жаңа
социалистік сапалар туғызғаны бүгін талассыз нәрсе. Халық характері жаңаша
сапаға ие бола дамуда. Ендеше біздің ауыл туралы жазған жолдастарымыздың
осы жағын ескермейтіні қынжылтады. Олар, көбінесе, ауылда өзгермей қалған
патриархалдық әдет-ғұрыптың қайдағы бір елеусіз көріністерін бадырайтып
көрсетеді. Қала мен ауылды бір-біріне қарсы қояды. Мұның өзі тарихи дамудың
әлеуметтік сырын түсінуге кедергі жасайды. Адам мінез-құлқы қатып қалған
нәрсе емес. Оның да қоғамдық өзгерістермен байланысты өзгертіп, жаңарып
отыратынын, салт-санада да жаңа үлгілер туып, жаңару болатынын естен
шығармау керек. Жаңа адамның адамгершілік сыпаттары, идеалы жаңа жағдайға
сәйкес шындық шеңберінде көркем бейне табуы қажет.
Әдебиет сынында, әдебиеттану ғылымында өзінің ойлы, оралымды
еңбектерімен танылып жүрген ғалым-зерттеуші Бекен Ыбырайымов сол жылдары
бірнеше прозалык шығармаларын оқырман назарына ұсынды. Сондай, кезекті
жинағына («Жаз күндері», «Жалын» баспасы, 1984) енген шығармаларының ұнамды
қырларын біз ең алдымен автордың сюжет түзудегі талғампаздығы мен шығарма
композициясын ұтымды құра алатындығынан аңғардык. Осы пікірді ары қарай
тарқатып айтсақ, біріншіден, балалар әдебиетінің бағыт-бағдарын, уақыт
талабынан туындап отырған бүгінгі зәру мәселелерін тани білетін Бекеннің өз
шығармаларын өзекті идеясын, айтар ойын нақты оқиғалар аясынан таба
білетіндігіне сүйсіндік. Сондықтан да, көп әңгімелердің көтерген жүгі,
ұсынар сабағы мектеп жасындағы балалардың қай-қайсысының болсын жанына
жақын, санасына сіңімді сезіледі.
Жинаққа енген шығармалардың ең көлемдісі – «Жаз күндері» повесі.
Онда бәрімізге жақсы таныс мектеп өмірі, ауыл тіршілігі, осы екеуінің
сабақтастығы, олардың балалар өміріндегі мәні, маңызы туралы сыр
шертіледі.Ал шығарманың композициялық арқауы өзгешелеу құрылыпты. Жалпы,
повесті тұтастырып тұрған ортақ желі, үзілмес арна барын жоққа шығармаймыз.
Солай бола тұра кейіпкерлердің басынан өтетін оқиғаларды шартты түрде екіге
бөліп қарауға болады. Алғашқы бөлімде мектеп жасындағы балалардың жазғы
каникул қарсаңында өткен қызғылықты кездесулері, мінез-қақгығыстары
қамтылса, екінші бөлімде олардың қойлы ауылға көмекке келгеннен кейінгі іс-
әрекеттері суреттеледі. Оқиғалардың қоюланып, кейіпкерлердің даралана
бастауы екінші бөлімнің еншісіне көбірек тиіпті. Мұнда жас кейіпкерлер
Еркін мен Сәлім енді ауыл ақсақалдары Атанияз бен Ақбай, куыс кеуде қойшы
Қашаубай мен шолақ белсенді Нәби сияқты үлкендер араласады. Жас балалардың
ой-түсініктері, іс-әрекеттері ауыл тіршілігінің арнасында тартымды танылып,
сенімді сабақталып отырады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:1 Соғыс кезіндегі ел өмірі шындығы суреттелетін
Т.Ахтановтың қандай
шығармасы бар екен?
2.Тақырыбы – соғыстың өзі
емес, оның алыс
қазақ ауылындағы
жаңғырығы қай жазушының
шығармасында
бейнеленеді?
3. Соғыс кезінің шындығын
Н.Ғабдуллин қай романда суреттеді?
4. Соғыс кезінің шындығы
тағы кімдер өз
шығармаларына арқау
еткен?
Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,15,26,27,28, 29,30,33,34,44,64,73.
Тәжірибелік сабақтардың қысқаша сипаттамасы.
1. Тәжірибелік сабақ: 1960-2000 жылдардағы қазақ әдебиетінің дамуы
Сабақтың мақсаты: 1960-2000 жылдардағы әдебиеттің дамуын қандай
дәрежеде меңгергенін тексеріп, бағалау .
Сабақ жоспары: 1.Жаңғыру кезіндегі қазақ әдебиеті.
2.Мал шаруашылығын өркендетуге байланысты
туған шығармалар.
3. М.Әуезовтің "Өскен өркен "романы
жайында.
4. Қазақстандағы тың көтеруге байланысты
туған жаңа
туындыларға шолу.
5.Зеиін Шашкиннің «Ұядан ұшқанда» ,
«Тоқаш Бокин»,
«Темір қазық», «Доктор Дарханов» ,
«Сенім» «Өмір
тынысы» шығармаларындағы жаңа адам
бейнесі.
6. Қ.Исабаевтің «Сұңқар самғауы» романы.
Әдістемелік нұсқау:. Қазақ әдебиетінің алпысыншы жылдардан кейінгі даму
сипаты туралы әдеби-эстетикалық, қоғамдық саяси ойлардың маңызы мен мәні.
Жаңа бетбұрыс пен даму процесіндегі көлемдік, сапалық өзгерістер.Дәстүр
мен жаңашылдыққа,түр мен жанрдағы ізденістерге,әдебиеттегі саннан сапаға
мән беріле бастауына көңіл аудару керек.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5,7, 8, 9, 10, 11, 12, 13,14, 15, 17, 21, 22,23
,24, 38, 41,45,58, 60, 70.
2. Тәжірибелік сабақ: 1960-2000 жыл кезіндегі әдебиеттің әдеби-
эстетикалық, саяси әлеуметтік даму жайы
Сабақтың мақсаты:: Қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиетінің тарихын жүйелей
оқыту мен зерттеудің басты принциптерін қандай дәрежеде меңгергені
тексеріп бағалау.
Сабақ жоспары:1. Қазақ әдебиетінің 60-ншы жылдардан кейінгі даму
сипатына тоқталу.
2. Жаңа бетбұрыс пен даму процесіндегі
көлемдік, сапалық
өзгерістер.
3.1989 жылдардан басталған Алаш арыстары
шығармаларының әдеби айналымға ене
бастауы.
4. Ел тәуелсіздігі және әдебиеттегі
көркемдік-эстетикалық,
ұлттық-гуманистік өркендеу үдірісі.
Әдістемелік нұсқау: Қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиетінің тарихын жүйелей
оқыту мен зерттеудің басты принциптері. Қазақ әдебиетінің алпысыншы
жылдардан кейінгі даму сипаты туралы әдеби-эстетикалық, қоғамдық саяси
ойлардың маңызы мен мәні. Жаңа бетбұрыс пен даму процесіндегі көлемдік,
сапалық өзгерістер. С.Сейфулин, Б.Майлин, І.Жансүгіров сықылды қазақ
әдебиетінің негізін салушы жазушылардың шығармаларының әдеби ағымға оралуы,
олардың творчествосының зерттеле басталуы.
1989 жылдардан басталған Алаш арыстары шығармашылықтарының әдеби
айналымға ене бастауы. Ел тәуелсіздігі және әдебиеттегі көркемдік-
эстетикалык, ұлттық-гуманистік өркендеу үдірісі.
3. Тәжірибелік сабақ: 1960-2000 жылдардағы проза жанрының
тақырыптық тенденциялары
Сабақтың мақсаты: Тақырыптық тенденция дегеніміз не екендігін толық
меңгердіме тексеріп, бағалау.
Сабақ жоспары: 1. Әдебиеттің көп жанырлығы.
2. Қазақ прозасының көркемдік өсуі мен
дамуы.
3. 1970-1980 жылдардағы қазақ прозасының
әкелген жаңалықтары.
Әдістемелік нұсқау: Қазіргі әдебиетіміздегі проза жанрының тақырыптық
тенденцияларына байланысты жазылған ғылыми еңбектерді қараңыз. Қазақ
прозасының көркемдік өсуі мен дамуына байланысты жазылған ғылыми
мақалаларға назар аударыңыз. Пайдаланатын әдебиеттер тізіміндегі осы
тақырыпқа байланысты кітаптарды тауып оқыңыздар.
Әдебиеттер: 1,2,3,4, 5,7, 8, 9, 10, 16, 17, 20,21, 22, 23, 25, 22,23 ,25,
41,45,58, 62.
4. Тәжірибелік сабақ: Ұлы Отан соғысына қатысқан ақын
жазушылардың шығармашылықтары
Сабақтың мақсаты: Ұлы отан соғысын бастарынан кешкен ақын-жазушылардың
шығармаларын толық меңгердіме тексеріп, бағалау.
Сабақ жоспары: 1. Ұлы Отан соғысын бастарынан кешкен ақын-жазушылар және
олардың
шығармалары .
2.Т.Ахтановтың «Қаһарлы күндер»романының
сюжеттік желісі.
3.Соғыс туралы деректі прозалар
Ә.Шәріпов пен Қ.Қайсеновтің
партизан жазбалары.
Әдістемелік нұсқау: Ұлы Отан соғысы тақырыбы сол соғысты басынан
кешкен М.Ғабдуллиннің «менің майдандас достарым»,Б.Момышұлының «Төлеген
Тоқтаров», «Біздің генерал», Ә.Шәріповтың «Ормандағы от», Қ.Қайсеновтың
«Жау тылында» атты публицистикалық толғау, роман,повесть,әңгіме, партизан
ақын Ж.Саинның «Жорық жолдары»,Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін,
Ә.Нұршайықовтың «Махаббат қызық мол жылдар», «Ақиқат пен аңыз»,
С.Мәуленовтың «Жеңіс жүрек», Т.Бердияровтың
«Оқ пен гүл», т.б. алуан жанрдағы туындыларында бейнеленуі.Ұлы Отан соғысы
жастық шағы сол кезеңге дөп келген ұрпақ өкілдері Б.Соқпақбаевтың
«Өлгендер қайтып келмейді», М.Мағауиннің «Бір атаның балалары»,
Д.Исабековтың «Біз соғысты көргеміз жоқ», С.Мұратбековтың «Жабайы алма»
повесть-романдарында,Е.Ибраһимнің «Өмір өлмейді», Ө.Нұрғалиевтың «Соғыстың
соңғы жазы», т.б. поэмалары мен өлең кітаптарында көрініс табуы.
Әдебиеттер: 1,2,3,4, 5,8, 9, 10, 16, 17, 20,21, 22, 23, 25, 22,23 ,25,
41,45,58,62.
5. Тәжірибелік сабақ: Ұлы поэзияның жаңа көркемдік белестері
Сабақтың мақсаты: Ұлттық поэзияның түр саласындағы ізденістері де
дәуір сыпатынан туатындығын, жалпы поэзияның осы жылдардағы дамуын студент
қандай дәрежеде
меңгергенін саралап бағалау.
Сабақ жоспары:1.1960-1970жылдары әдебиетке келген жас ұрпақтардың,
лириканы жаңа
сапаға көтергендігі .
2.Туған жерге арналған өлеңдер.
3. Осы кездегі қазақ поэзиясындағы
лириктік жаңа беталыс.
4.Осы жылдардағы қазақ поэмалары.
5.Ж.Молдағалиев,Х.Ерғалиев,Ғ.Қайырбеков
поэмалары.
Әдістемелік нұсқау:1960-1970жылдары әдебиетке келген жас ұрпақтар
Ғ.Қайырбеков,І.Мәмбетов,Т.молдағалиев,Қ.Мырзалиев,С.Жиенбаев,М.Мақата,Е.Ибра
гим,Ш.Мұхамеджанов,Ж.Нәжімеденов,Т.Айбергенов,С.Асановтардың
поэзияны,әсіресе,лириканы жаңа сапаға көтергеніне назар аудару керек.
Әдебиеттер : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 26, 27, 28, 29, 30, 41, 44,
45, 64 .
6. Тәжірибелік сабақ: Жаңғыру кезіндегі драматургияның дамуы
Сабақтың мақсаты: Осы кезеңдегі таңдаулы драмалық шығармаларды, олардағы
сөз бен іс,тартыс сипатын қаншалықты меңгергені,
драма,комедия,пьеса,трагедия дегенімізді ажырата алама соны тексеріп
бағалау.
Сабақ жоспары: 1.Қазақ халқы өмірінің әр кезеңін шығармаларына арқау етіп,
жарқын
тұлғалар жасаған драматург Ш.
Құсайыновтың пьесалары.
2.Ә.Тәжібаевтің «Көңілдестер»,«Жалғыз
ағаш орман емес», «Майра»,
«Той боларда» пьесалары.
3.М.Әуезовтің,3.Шашкиннің,Қ.Мұхамеджановтың,
С.Адамбековтің комедиялары.
4.Драманың түрлері мен даму тарихы.
5.Драманың қазіргі жай-күйі.
6. Драмадағы дәстүр мен жаңашылдық
сипаты,
7. Драманың өзекті мәселелері
Әдістемелік
нұсқау: Қазақ халқы өмірінің әр кезеңін арқау еткен, Кеңестік асыра сілтеу
науқандары тұсында,бас көтерер адал адамдарды шырмаған жалақорлыққа
қарсы үн көтерген драмаларға назар аудару.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 31, 32, 33, 41, 43, 45.
7. Тәжірибелік сабақ: Әдеби сын мен әдебиеттану тарихы және қазіргі
әдеби үрдістің жаңашылдық
қырлары
Сабақтың мақсаты: Әдеби сын мен әдебиеттану тарихының, қазіргі әдеби
үрдістің
жаңашылдық қырларын қандай деңгейде меңгергендігін тексеріп бағалау.
Сабақ жоспары: 1. Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің
кезеңдері.
2. Қазақ әдебиетінің даму жолдарын
саралау.
3. Ұлттық әдеби сынның тарихын жасауға
жарық көрген еңбектер.
4. Қазіргі әдеби сынның жаңашылдық
қырлары.
Әдістемелік нұсқау: Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінің
әр
кезеңдеріне назар аудар. Қазақ әдебиетінің даму жолдарын саралау барысында
жазылған
еңбектерді оқыңыз.Ұлттық әдеби сынның тарихын жасауға байланысты жарық
көрген
еңбектерді қараңыз.
Әдебиеттер:1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,12,13,14,15,17,18,20,21,22,23,24,25,35,36,37
,38, 39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,58,64,66.
8. Тәжірибелік сабақ: Жаңғыру кезіндегі сын және осы жылдары жарық
көрген зерттеу еңбектері
Сабақтың мақсаты:Ғалымдардың жарық көрген сын,зерттеу еңбектерімен,
монаграфиялармен таныстыма тексеріп, бағалау.
Сабақ жоспары: 1.1956-1966 жыл аралығындағы жарық көрген сыни
еңбектерге тоқталу.
2. Зерттеулер жасауға қатысқан аға
жазушылардың еңбектері жайлы.
3. Қазақ халқының ауыз әдебиетіне
арналған жаңа зерттеулер
4.Бұл дәуірдегі бірталай бағалы зерттеулер
демократтық-ағартушылық
әдебиетке арналғандығы
5.Бұл дәуірде сын мақалалар жинақтарын
жариялау жайлы.
6.Қазақ әдебиетінің тәуір туындыларының
дүние жүзіне таныла түсуі.
Әдістемелік нұсқау: Бүгінгі әдеби процесс пен тарихи әдебиетке қатысты әр
кезде пікір айтып, ақыл-кеңестерімен көмектескен, тіпті зерттеулер жасауға
қатысқан аға жазушылардың еңбектерін назарда ұстау. Мысалы: М.Әуезовтің «Әр
жылдар ойлары» (1959), «Уақыт және, әдебиет» (1962) атты мақалалары мен
зерттеулері, С.Мұқановтың «Өсу жолдарымыз» (1960) атты мақалаларының
жинағы мен «Жарқын жұлдыздар» (1964) деген Шоқан мен Абайға арналған
зерттеуі жарық көрді.
Әдебиеттер:1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,12,13,14,15,17,18,20,21,22,23,24,25,35,36,3
7,38,
39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,58,64,66.
9. Тәжірибелік сабақ: Қазақ прозасының тарихи тақырыпты кең
құлашпен игере бастауы
Сабақтың мақсаты Студент-тарихи тақырыпқа арналған шығармалардағы
көркемдік көрініске, тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы
құбылыстарға, болған уақиғаларға сол заманда өмір сүрген тұлғалардың арқау
болғандығына назар аударды ма соны тексеріп бағалау.
Сабақ жоспары: 1.60-70-жылдарда жарық көрген тарихи романдар.
2. Бұл дәуірдегі қазақ әдебиетінде тарихи
романдарды халықтық жаңа
сапаға ие бола дамуы
3. Ғабит Мүсірепов «Оянған өлкенің»
екінші кітабы «Жат қолында»
жайлы.
4. Қазақ тарихының кейбір мәселелері көрініс
тапқан Ә. Әлімжановтың
«Махамбеттің жебесі» (1969), «Ұстаздың
қайтып оралуы» романдары.
5. X. Есенжановтың «Ақ жайық»,Ғ.Слановтың
«Асау
арна» романдары.
Әдістемелік нұсқау:М.Әуезов негізін салған тарихи роман дәстүріннің жал-
ғастырылуы.Қатпары қалың тарихтың Ғ.Мүсіреповтің«Жат қолында»,Ғ.Мұста-
финнің «Көз көрген»,Х.Есенжановтың «Көп жылдар өткен соң»,«Тар кезең»,
«Жүнісовтер хикаясы», Ә.Нүрпейісовтың «Қан мен тер»,Қ.Жұмаділовтің «Соңғы
көш», Тағдыр»,Д.Досжановтың «Жібек жолы» т.б.шығармаларының шешімін табуы.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 38, 40,
41, 45, 51,58, 62, 63.
10. Тәжірибелік сабақ: 1960-2000жылдарда тарихи адамдар өмірінен
алынып жазылған шығармалар
Сабақтың мақсаты: Тарихтың әр кезеңінде өмір сүрген ұлы тұлғалардың
өмірі мен
кейінгі ұрпаққа қалдырған өнегесін дәріптейтін ғұмырнамалық мәліметтер
негізінде
жазылған туындыларды қандай дәрежеде меңгергенін тексеріп, бағалау.
Сабақ жоспары: 1.С. Мұқановтың, Ж. Молдағалиевтің, Д.Әбілевтің, С.
Жүнісовтің,
З. Ақышевтің әдебиет тарихында елеулі
мән-мағынаға ие болған туындылары жайлы.
2. Жеке қайраткерлерге арналған шығармалар
Қ.Сәрсекеевтің «Қызыл
жалау» Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» ,
«Жұлдызды көпір» романдары.
3. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің
басшысы Аманкелді Имановтың
жастық шағына арналған «Қоғабай»
романына тоқталу.
4. Өнер адамының өмірін суреттеуге
арналған шығармалар.
Әдістемелік нұсқау:Қоғам өмірінде анық ізі қалған оқиғаларды іріктей
отырып, нақты заман кейіпкерінің қыры мен сырын ашатын, ғұмырнамалық
мәліметтер негізінде жазылған Сәбит Мұқановтың Шоқан Уәлихановқа арналған
«Аққан жұлдыз» (1967-1969), Ж. Молдағалиевтің Ыбырай Алтынсарин туралы
«Алғашқы қоңырау» (1978), Д.Әбілевтің «Сұлтанмахмұт» (1965-1971), С.
Жүнісовтің «Ақан сері» (1971-1978), З.Ақышевтің «Жаяу Мұса» (1981)
романдары әдебиет тарихында елеулі мән-мағынаға ие болған туындылар
екендігіне назар аудару қажет.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 38, 40,
41,62, 63, 74, 75, 76, 77, 78.
11. Тәжірибелік сабақ: І.Есенберлиннің, М.Мағауиннің, Ә.Кекілбаевтің
тарихи тақырыптағы шығармалары
Сабақтың мақсаты:Осы жазушылардың тарихи шығармаларының оқиғаларын
салыстырып оқыту барысында студентттерге тарихи шығармаларды толық
меңгертіп және әр жазушы стильн ажырататындай дәрежеге жеткізу.
Сабақ жоспары:1. I. Есенберлиннің тарих беттеріне арнаған «Қаһар»романына
тоқталу.
2. І. Есенберлиннің тарихи тақырыпқа
жазған соңғы шығармасы –
«Алтын орда» атты үш томдық романы
жайлы.
3. Қазақ-Ресей қарым-қатынастарын
суреттейтін шығарма
Мұхтар Мағауиннің «Аласапыран» атты
екі томдық романы.
4. Қазақ-орыс қарым-қатынасының кейінгі
тарихын суреттейтін
Ә.Кекілбаевтың «Үркер» (1981), «Елең-
алаң» (1984) романдары.
Әдістемелік нұсқау:Тарихи оқиғаларға байланысты жарияланған мерзімді
баспа беттеріндегі мақалаларды,монаграфияларды қарау.Мысалы:Жанбибі
Дүйсенбаеваның 2007 жылы «Арыс» баспасынан шыққан «Әбіш Кекілбаев
шығармаларындағы тарих тағылымы» деген еңбегін қараңыз.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 40, 41, 45,
51,58, 62, 63.
12. Тәжірибелік сабақ: Кеңестік дәуірде жарық көрген қазақ романдары
Сабақтың мақсаты: Кеңестік дәуірде жарық көрген романдардың негізгі
проблемасын студент қандай дәрежеде меңгергенін тексеріп бағалау.
Сабақ жоспары: 1.Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» (1981) романы.
2. Тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның алыс
қазақ ауылындағы
жаңғырығы болған Б.Соқпақбаевтың
«Өлгендер қайтып келмейді»
романы.
3. Соғыс кезінің шындығын арқау еткен
Н.Ғабдуллиннің «Жігер»
романы.
4. Қ.Қазыбаевтың «Ызғар» романы.
5. Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романдарына тоқталу.
6. Қазіргі қазақ романдарындағы проблемалық сипаттар.
Әдістемелік нұсқау: Қазақ романы ішінде біздің замандастарымыздың
бейнесін
олардың өндіріс орындарында істеп жүрген мамандығымен,ондағы өзіндік қарым-
қатынастары арқылы көрсетуді де мақсат еткен шығармалар аз емес. Олардың
қатарында З.Қабдоловтың «Жалын» (1970), М.Сәрсекеевтің «Жаңғырық» (1979),
А. Жақсыбаевтың «Егес» (1975), «Қорған» (1991), «Бөгет» (1981),
Р.Сейсенбаевтың «Өмір сүргің келсе» (1978) атты романдары бар.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7,8, 9, 10,12,13,14,15,25, 38,40,41,42,
45,47,55,70.
13. Тәжірибелік сабақ: Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ
повестері мен әңгімелерінің
жанырлық дамуы
Сабақтың мақсаты: Қазақ повестері мен әңгімелерінің жанырлық даму жолы,
қалыптасу тарихы,стильдік қыры және жазушы дүние танымын студент қандай
дәрежеде меңгергенін
тексеру.
Сабақ жоспары: 1.Повестің жанрлық дамуы.
2. Ғабит Мүсіреповтің озық туындылары
«Кездеспей кеткен бір бейне»,
«Ұлпан» повестері.
3. Халық тарихының қилы-қилы кезеңдері мен
тарихи
4.Бұл дәуірдегі әдебиетке ауыл өмірін жырлай
келген жастардың
шығармаларына тоқталу.
5. Қазіргі қазақ повесінің сәтті
ізденістері.
6.70-80-жылдарда әңгіме жанрының өркендеуі.
Әдістемелік нұсқау: Көшпелі халықтың қаһармандық салты мен рухани биік
өмірін
романтикалық бояулармен жаңғыртуға арналған Ә.Кекілбаевтың «Ханшадария
хикаясы»,
«Күй», А.Сүлейменовтің «Бесатар», Н.Әбутәлиевті «Қайран Нарын»,
Қ.Мұхамбетқалиевтің
«Ежелгі дұшпан» сияқты повестерін назар аудару.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7,8, 9, 10,12,13,14,15,25, 38,40,41,42,
45,47,55,70.
14.Тәжірибелік сабақ: Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріндегі қазақ
поэмалары.
Сабақтың мақсаты: Қазақ поэмалары және олардың жанрлық дамуын,тақырыптық
ерекшеліктерін студент қандай деңгейде меңгергенін тексеріп,бағалау.
Сабақ жоспары: 1. Бұл жылдарда қазақ поэмасының дамуы.
2. Адам еңбегін, оның қоғамды жаңартудағы
күшін суреттеу
тақырыбына байланысты жазылған
поэмалар.
3. Еңбек адамының жиынтық бейнесін жасауға
арналған кең көлемді
сюжетті эпикалық поэмалар.
4. Отан соғысы оқиғаларын еске алу түрінде
жазылған поэмалар.
5. Тарихи оқиғаларды суреттеуге арналған
поэмалар.
6. Өнер адамдарын жырға қосқан поэмала.
7. Сюжетсіз лирикалық- философиялық
поэмалардың жазылуы.
Әдістемелік нұсқау: Бұл жылдарда сюжетсіз лирикалық- философиялық поэмалар
көптеп жазыла бастады. Мұндай ізденістерге
Қ.Бекқожиннің,Х.Ерғалиевтың,Ж.Молдағалиевтың,
Ә.Тәжібаевтың,М.Әлімб-евтың,Т.Бердияровтың, Қ.Мырзалиевтың,М.Мақатаевтың
шығармаларын жатқызуға болады .
Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,15,26,27,28, 29,30,33,34,44,64,73.
15. Тәжірибелік сабақ: 1960-2000 жылдарда жарық көрген шығармаларда
ауыл өмірінің бейнеленуі
Сабақтың мақсаты: 1960-2000 жылдарда ауыл өмірінен алынып жазылған
шығармаларды қандай деңгейде меңгергенін тексеріп, бағалау.
Сабақ жоспары: 1.Соғыс кезіндегі ел өмірі шындығы суреттелетін
Т.Ахтановтың
«Шырағың сөнбесін» (1981) романы
жайлы.
2. Тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның
алыс қазақ ауылындағы
жаңғырығы Б.Соқпақбаевтың
«Өлгендер қайтып келмейді» (1961)
романында сөз болады.
3. Соғыс кезінің шындығын романдарына
арқау еткен Н.Ғабдуллиннің
«Жігер» (1983) жайлы айту.
4.Қ.Қазыбаевтың «Ызғар»,Ш.Мұртазаның «Қара
маржан» романдарына
тоқталу.
Әдістемелік нұсқау: Бұл жылдарда жарық көрген шығармалар қатарында соғыс
кезіндегі ел
өмірі шындығы суреттелетін Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» (1981) романы,
Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961), Н.Ғабдуллиннің «Жігер»
(1983),
Қ.Қазыбаевтың «Ызғар», Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романдары бар. Бұл
романдардың
тақырыбы соғыстың өзі емес, оның алыс қазақ ауылындағы жаңғырығы.
Студенттердің оқытушының басшылығымен
орындайтын өздік жұмысына әдістемелік нұсқау
І Реферат жазу.
Өздік жұмысының мақсаты: Дәріс, семинар сабақтардың ғылыми мәнін
арттыру, студерттердің қабілетін дамытып, ойын шашыратпай, ғылыми тұрғыда
жазуға баулу.
Әдістемелік нұсқау: Реферат А4 форматта жазылады. Қолдан жазылған
реферат көлемі 13-15 бет, ал компьютерден басылған реферат көлемі 10-12
бет болу керек. Реферат құрылымы: 1)жоспары; кіріспе; негізгі бөлім:
қорытынды; қолданылған әдебиеттер тізімі. Сыртқы беті стандартқа сай,
комьпютерге басылған болуы тиіс.
ІІ Конспект жазу.
Өздік жұмысының мақсаты: Студенттерді жүйелі,мағыналыжазуға баулу.
Әдістемелік нұсқау: Берілген тақырыпты түсінікті етіп қысқаша,
тұжырымдап,
ықшамдап, көшіріп жазу. Жазу барысында тақырыптан ауытқымай,жүйелеп жазу
керек.Конспект қолмен жазылады.
IIІ Тарихи романдарды оқу.
Өздік жұмысының мақсаты: Студент назарын тарихи тақырыпқа арналған
шығармадағы көркемдік көрініске, тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақты
құбылыстарға, болған уақиғаларғ сол заманда өмір сүрген тұлғалардың арқау
болатындығына аударту.
Әдістемелік нұсқау:Мына шығармаларды қараңыз:.Алпысбаев Қ.Тарихи
шығарма: таным және көркемдік. А, Бердібаев Р. Қазақ тарихи
романы.А.,1979ж,Дәдебаев Ж.Қазақтың тарихи романы: дәстүр мен
жаңашылдық.А.,1988ж,Бердібаев Р. Роман және заман. А.,1967ж, Қазақ романы.
А., 1975ж,Лизунова Е. Қазіргі қазақ романы.А.,1966ж,Елеукенов Ш.Қазақ
романы және қазіргі дәуір.А., 1968ж,Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас
бейнесі.А.,1982ж,Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы.
ІV Баяндама жазу.
Өздік жұмысының мақсаты:Қысқа,жүйелі сөйлеуге баулу.
Әдістемелік нұсқау:Тақырыпқа байланысты жүйелі түрде қысқаша
баяндау керек.
Студенттердің оқытушының басшылығымен
орындайтын өздік жұмыстары.
1 СОБӨЖ Ғ.Мүсіреповтің «Жат қолында» шығармасы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты: Жазушының тарихи шығарма жазудағы шеберлігін
таныту.
Әдістемелік нұсқау: «Жат қолында» романы «Оянған өлкенің» екінші
кітабы. «Жат қолында» романының композициялық бітімі, тарауларға жіктеу
тәсілдері, оқиғалардың даму, өрбу, өсу, тыну логикасы, кейіпкерлерді сомдау
принциптері «Оянған өлке» романының эстетикасымен үндес. Романда шетел
капилатының қазақ жеріне сұғына кіруі, ауылдағы таптық жіктеліс, қазақ
оқығандары арасындағы әр түрлі ағым, жұмысшы ұйымдарының құрыла бастауы,
коммунистердің тарихи ролі осы алуандас әлеуметтік мәселелер жеке
тағдырлар, адам образдары арқылы эстетикалық жіктеу, көркемдік талдау
табады.
2 СОБӨЖ Проза, оның даму сатылары және дәстүр мен жаңашылдық (Реферат)
Өздік жұмысының мақсаты: Қазіргі қазақ прозасының жанрлық байлығы мен
стильдік көп қырлығын таныту
Әдістемелік нұсқау: Прозаның гуманистік мазмұнының тереңдеуі. Адамның
адамгершілік және іскерлік қабілеттерінің суреттелуі. Ауыл мен қала,
өндіріс пен шаруашылық мәселелерінің көріністері. Тоғышарлық пен тоқырау
белгілері. Жұмысшы, шаруа және интелегенция образын жасаудағы ізденістер,
жетістіктер. Тартыс сипаты мен характер ерекшелігі. Заман тынысы мен
замандас тұрғысы. Әлеуметтік-философиялық проза. Психологиялық проза.
Публицистикалық проза. Лирикалық проза. Хроникалық проза. Биографиялық
проза. Документальды проза. Прозаны бұлайша топтастырудың шарттылығы. Образ
жасаудағы ізденістер. Сөз бен істің үндестігі мен қарама-қайшылығы және
олардың характер шындығын танытудағы ролі. Жазушының портрет жасаудағы
шеберлігі. Монолог пен диалог. Образ жасаудың амал-тәсілдерінің өзара
байланысы. Ә.Нүрпейісов, Т.Ахтанов, Ә.Нұршайықов, З.Қабдолов, О.Бөкей,
Қ.Жұмаділов, Б.Соқпақбаев, І.Есенберлин, Ә.Кекілбаев, Қ.Ысқақов,т.б.
қаламгерлер шығармаларындағы көркемдік-идеялық ізденістер.
3 СОБӨЖ О.Бөкейдің «Өз отыңды өшірме» романы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты: Романды оқыту барысында ХХ ғасырдың бірінші
ширегінде үлкен дүрбелең туғызған өзгерістің қазақ даласындағы
көрінісін меңгерту.
Әдістемелік нұсқау: Романда тапқа жіктелген қоғам, алмағайып,
аласапыран кезең уақиғасы адамдар тұлғасы, олардың іс-әрекеті, бір-біріне
қарым-қатынасы қат-қабат тартыс аясында баяндалады.Роман оқиғасы бес салаға
жіктелген. Әрбір сала бүгін мен баяғының бейнесін беретін тараушаларға
бөлінген. Жазушы адамдар тағдырын танытуға ерекше көңіл бөледі.Шұрайлы
тілмен өрнектелген кейіпкерлер болмыс, тынымсыз ой мен шиыршық атқан
сезімдер, ашу мен ақыл, парықсыздық пен парасат, сатқындық пен адалдық,
аярлық пен тазалық сияқты қарама-қайшы ұғымдар авторлық баяндау және
суреттеулер арқылы шарпысып отырады.
4 СОБӨЖ Ә.Тәжібаев поэзиясынан троп түрлерін теру (Картотека)
Өздік жұмысының мақсаты: Көркем талдауға баулу.
Әдістемелік нұсқау: Қ.Жұмалиев айтқан бес түрлі жолмен жасалатын
метафора түрлерін, метонимия мен синекдоханы Ә.Тәжібаев поэзиясынан табу.
Ә.Тәжібаев поэзиясында кездесетін теңеулердің жасалу жолдарына көңіл
аударыңыз.
5 СОБӨЖ. Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты: Ә.Нұрпейісовтің шығармашылық
шеберлігін
таныту.
Әдістемелік нұсқау: Дәуір тынысын 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінен
бастап, Колчак, Дулатов армияларының талқандалған шағына дейінгі мерзім кең
қамтылып суреттеледі. «Қан мен терде» басқа туындыларда аталып қана өтетін
патшашыл ақ әскерінің тіршілік келбеті мейлінше толыққанды бейнеленеді.
Романдағы авторлық мақсат, сюжеттік арналар, көркемдік зерттеу нысаны жаңа.
Ә.Нұрпейісов сан алуан қасиеттерімен қалыптасып болған әлеуметтік-
психологиялық талдау өнерінің қазақ топырағындағы жетілген өресін танытады.
Трилогияның сюжеттік-композициялық желілері де бір бағытта өрістегенімен,
авторлық, лирикалық шегіністер роман оқиғаларын жаңа сапалармен
толықтырады, қаһарманның есею үдерісін (процесс) ашатын, белгілі
әрекеттердің психологиялық дәлелдемесін дайындаушы мәнді детальдар
қызметінде жүреді.
6 СОБӨЖ Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты:Ә.Кекілбаевтың стиль саласындағы ерекшелігін
таныту.
Әдістемелік нұсқау: «Үркер», «Елең-алаң» романдары кейбір үстірт
топшылауға бейім тұратынымыздай, тіпті де Әбілқайырды «ақтап алу» мақсатын
көздемеген, керсінше, оның барша болмыс-бітімін, кескін-келбетін қыруар
ғылыми, тарихи құжаттарға негіздей отырып кескіндеген де, оқырманға шынайы
түрде жеткізіп, тұжырым жасауды, пікір түюді сол оқырманның өзіне
қалдырған. Дилогияның бір ерекшелігі сонда, автор әр кейіпкердің кәдімгі
адамға тән тыныс-тіршілігін, қуанышын, ренішін, пиғылын, мінезін бәрін-
бәрін кең ауқымда бейнелеген.
7 СОБӨЖ Ә.Нұршайықовтың шығармашылығы, өмірі жайлы (Конспект)
Өздік жұмысының мақсаты: Әзілхан Нұршайықовтың әдеби мұрасының қазақ
әдебиеті тарихындағы алатын орнын меңгерту.
Әдістемелік нұсқау: Әзілхан Нұршайықов өміршең шығармаларды дүниеге
әкелген қарымды жазушыларымыздың бірі.Деректі материалдарды, өмірлік ащы
тәжірибені негізге ала отырып жазған шығармалары өнегесі мол көркемдік
шындыққа айналды: «Махаббат жыры», «Махаббат, қызық мол жылдар», «Ақиқат
пен аңыз», «Тоғыз толғау» тағы да басқа көпшілікке танымал шығармаларда
мейлі ерік, мейлі махаббат жайы сөз етілсін негізгі оқиғалар жүйесі
адамгершілік арнасынан өрбіп, сол арнадан лайықты шешім тауып жатады.
Ә.Нұршайықовтың шығармалары бүгінгі күннің қажетілігіне арналған құнды
дүниелер дер едік.
Өмірдің өзінен алынып, жазушының эстетикалық талғамы мен шеберлігі
нәтижесінде ерлік пен адамгершіліктің ғажап үлгісіне айналып, халыққа қайта
ұсынған Бауыржан Момышұлы, Мәлік Ғабдуллин, Хамза Ақжолов, Махмет
Қайырбаев, Мәншүк Маметова т.б образдары жазушының оқырманды қаһармандық
рухта тәрбиелеу, игі мұраттарға жетелеу ниетінен туған. Жазушы
кейіпкерлерін оймен шолып қарасақ, азаматтық бейнесі мен адамгершілік
қасиеттері жағынан бірінен-бірі асқақтай көрінетін халқымыздың ардақты
ұлдары мен қыздарын көз алдымызға елестетеміз. Бұдан жазушылық мақсаты
өнегелі азаматтардың өмір жолын, елге еткен еңбегін жазып, бүгінгі күннің
тарихын болашақ үшін айқындап беру екендігін ұғына түсеміз.
8 СОБӨЖ Ә.Кекілбаевтың «Елең-алаң» романы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты: Жазушының стиль саласындағы шеберлігін
таныту.
Әдістемелік нұсқау: «Үркер» романының жалғасы «Елең-алаң» романы. Жанры
жағынан «Үркер» «Елең-алаңға» терең психологизм, мәнді философиялық сипат
қана емес, лирикалық сипаттағы новелла элементтерін де ұтымды енгізе
білген. Романдардың композициялық-сюжеттік құрылымында оқиға басталуы
ұзақтау үзіндіде көрінсе, оның мәресі «Елең-алаңдағы» соңғы картинамен, бас
қаһарманның әрі-сәрі күй кешкен, күдігі мен үміті араласқан, қарызы мен
парызын пайымдаған сәтімен аяқталады. Жазушының стиль саласындағы
шеберлігіне осынау ерекшелікті де жатқызғанымыз абзал.
9 СОБӨЖ Қ.Жұмаділовтің «Соңғы көш» романы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты: Тарихи романдарға байланысты оқылған
дәрістерден алған білімдерін бекіту.
Әдістемелік нұсқау: «Соңғы көш» роман-дилогиясы Қ.Жұмаділовтің өз
көзімен көрген, өз басынан өткерген тарихты арқау еткен шығармасы. «Соңғы
көш» роман-дилогиясында қытай отаршылдарының жымысқы саясаты шындықпен
көрінеді. Романның өн бойы халықтың «азаттық», «теңдік», «атамекен» деп
соққан жүрек лүпілі, арманы мен аңсауы, тілегі мен мақсаты шындықпен
беріледі. Роман енді көш болмасын, халық оны басынан өткізбесін, шашылып
кеткен қазақтың барлығы атамекеніне оралсын деп аяқталады.
10 СОБӨЖ Ж.Молдағалиев туралы жазылған шығармалар,
мақалаларға шолу жасап, ғылыми тұрғыда жазу
(Баяндама)
Өздік жұмысының мақсаты: Студентерді ғылыми мақала жазуға баулу.
Әдістемелік нұсқау: Мына еңбектерді қараңыз:Тәтіғалиева А. «Жұбан
жырындағы Махамбет бейнесі» Ұлт тағылымы, 2004 ж., № 3, 161-164
б,Оразбекова А. «Мен қазақпын» поэмасы. Қазақ тілі мен әдебиеті журналы,
2002 ж., № 1, 22-23б, «Атамекен» 2001ж., 11 мамыр, 6 б,Оразалин Н. Қазақ
әдебиеті газеті, 2000 ж., 15 желтақсан, 9 б,Баратқызы А. Қазақ әдебиеті
газеті, 2000 ж., 6 қазан,Қирабаев С. Егемен Қазақстан газеті, 2000 ж., №
245, 4 қазан, Шүкірұлы С. Евразия, 2000ж., 18 қыркүйек, 9 б,Жақанов И. Ана
тілі газеті 2000ж., № 27, 6-7 б.
11 СОБӨЖ Қ.Жұмаділовтің «Тағдыр» романы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты: Тарихи романдарға байланысты оқылған
дәрістерден
алған білімдерін бекіту.
Әдістемелік нұсқау: «Тағдыр» романы қазақ халқы басынан кешірген ауыр
бір кезең – екі империяның алаштың ата қонысы болған сайын даланы екіге
бөліп, шекара сызығын жүргізген кезеңін арқау еткен. Патшалық Россия мен
Цинь империясы Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы иеліктерін айқындап, енші
бөлісуді ХІХ ғасырдың 80-жылдары ғана қолға алған болатын.Романдағы күллі
оқиға осы айтулы тарихтың халық тағдырына қалай әсер еткенін бейнелеуге
арналған. Тарбағатайдың күнгейін мекен еткен халық тағдыры, Цинь
империясының аз халықтарға жүргізген саясаты шынайлықпен шығарманың өзегіне
алынған.
12 СОБӨЖ О.Әубәкіровтің сықақ әңгімелері (Конспект)
Өздік жұмысының мақсаты: Сатира жанрының көркемдік ерекшелігін, жазушы
шеберлігін таныту.
Әдістемелік нұсқау: О.Әубәкіровтің шығармалары арқылы сатира жанрының
даму деңгейін айқындап, сатира жанрының тілдік ерекшеліктеріне назар
аудару.
13 СОБӨЖ Д.Досжановтың «Жібек жолы» романы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты: Қазақ прозасында «Жібек жолы» романының
өзіндік ойып алар орны ерекше екендігіне оқу барысында көз жеткізу.
Әдістемелік нұсқау: «Жібек жолы» романын шындығында шартты түрде ғана
тарихи шығарма деп атаған болар едік. Өйткені негізгі екі-үш кейіпкерден
басқасы автордың қиялынан туған, әрі роман сұлбасы көбіне ойдан шығарылған
қияли-философиялық желіге құрылған. Романның тұтас бітім болмысы ұлтымыздың
тарихи трагедиясының, дәлірек айтқанда қазіргі қазақтардың тағдыр
көлеңкесіне айналған қайғысы – өмірі бітпейтін билік таласы, ру, жер дауы,
жесір дауы, тағысын тағылар деп есептейтін авторлық тұжырымға табан
тіреген.
«Жібек жолдың» беттерінде ежелден адам баласына тән күйініш-сүйініш
сезім құбылыстары баржа әсерімен көрінеді, мұнда тарихта болғаны, жазушы
қиялынан туғаны бар: отыздай кейіпкер қатысса да, автор сол трагедиялық
зұлмат кезіндегі халық тағдырын жіті қадағалап, сол кезеңдегі қоғами-
әлеуметтік және тұрмыстық салт-сананы кең тыныспен қамти көрсетеді.
14 СОБӨЖ С.Елубаевтың «Ақ боз үй» романы (Ауызша)
Өздік жұмысының мақсаты:Өмірбаяндық романдарды оқыту барысында жеке
тұлғалардың бейнесі ашу.
Әдістемелік нұсқау: С.Елубаевтың «Ақ боз үй» романының желісіне арқау
болған 20-жылдардың аяғы, 30-жылдардың бас кезіндегі халық басынан кешкен
ауыр ахуал, жаппай аштыққа ұшыраған кезең біршама қамтылды.
С.Елубаев «Ақ боз үй» романында ақ боз үй тұрғындарының тағдырын
бейнелеу арқылы Кеңестік жаңа өмірге ауысудың ауыр өткен кезеңін – 1929-
1932 жылдардың қайғылы оқиғаларын сөз етеді. Ақ боз үй иесі Пахраддин бай
мен оның бәйбішесі Сырғаның роман басында суреттелетін салтанаты соңында
сағымға айналып, олардың аштықтан, ұзақ жолдан титықтап құм басында қалғаны
көрінеді. Қаракер құнан мініп, шайқалтып жүрген жас қызы Хансұлу өз үйінің
қойшысы Қозыбағарға бұйырып, аяғында басқа жігітпен қашып кетеді. Басында
үстіртті мекендеген көшпелі елдің жайма шуақ тыныш күйін суреттеген жазушы
кәмпеске басталған соң бүлінгенін, күштеу мен зорлаудың етек алып, елді
есінен тандырғанын көркем суретпен ашады. Ел ата-мекенінен қаша бастайды.
Пахраддин ауылы Ауғанстанға бет алған жолында ұрыларға тап болып, талан-
таражға түсіп, қырылады. Романдағы адамдар тағдыры әр түрлі және қызықты.
Сонымен бірге көшпелі мал баққан түйелі елдің салт-дәстүрі, түйе
тіршілігінің бұрын көпке таныс емес шындығы тартымды оқылады.
Осы тақырыпты С. Елубаев «Мінажат» (1993) романында жалғастырды.
15 СОБӨЖ Әдебиеттану мен сынның өркендеуі Р.Нұрғалидің еңбектері бойынша
(Реферат)
Өздік жұмысының мақсаты: Студентерді ғылыми тұрғыда пікір айтуға
баулу.
Әдістемелік нұсқау: Р.Нұрғалидің әдеби сын мен әдебиеттану саласындағы
іргелі сын, зерттеу еңбектеріне шолу жасау барысында, әдебиет теориясы мен
тарихының 1960-90 жылғы даму жайына, ел тәуелсіздігі және әдеби үдеріс пен
әдеби шығармаларды талдаудағы жаңа ізденістер мен табыстар, әдеби сынының
ұлттық, тәуелсіздік сипаттарының өсуіне, бүгінгі әдебиеттану, әдеби сын,
әдеби туындыларды талдау мен оқытудағы жаңа ілгерлеу үдерісіне тоқталу.
Студенттердің өздік жұмысына әдістемелік нұсқау
І Өлең жаттау– орфоэфиялық нормаға сай мәнерлеп, нақышына келтіріп
жатқа айту талап етіледі.
Өздік жұмысының мақсаты: Мәнерлеп оқуға үйрету.
Әдістемелік нұсқау: 1.Ай, заман-ай, заман-ай (2 томдық) А.,1991ж.
2. Ақберен. Жинақ-А., 1972
3. «2000 жылдық дала жыры» Қазақ энциклопедиясы, 2000ж.
4. Алқаласа әлеумет. А., 1991ж.
5. М.Мақатаевтың шығ.жинағы.А. «Жалын» 2006ж.
6. М.Шахановтың шығ.жинағы. А. «Ана тілі» 2005ж.
7. Фариза Оңғарсынова. «Шілде»А., Жазушы 1978.
ІІ Нақыл сөз–даналық қортындыға құрылған мейлінше жинақы әрі
мағыналы сөз.
Өздік жұмысының мақсаты: Мағыналы әрі жинақы сөйлеуге баулу.
Әдістемелік нұсқау: Осынау ұғым жөнінде Әл-Фарабидің замандасы түркістандық
Исхақ әл-Фараби «Әдеби жинақ» атты еңбегінде былай деп жазады: « Нақыл сөз
деп болмыстағы белгісіз бір жұмбақ нәрсенің сыры ашылып, сөз қауашағына
тұрақтауын айтамыз». Мысалы «Адамның басшысы – ақыл, жетекшісі – талап,
шолушысы – ой, сынаушысы –халық, қорғаушысы – сабыр, таусылмайтын – арман,
ең қымбаттысы – ар, барлығынан ардақтысы – өмір». Нақыл сөзде өлең өлшемі
де қолданылады. Мысалы:
Сараң байды қоңыз десең болар,
Ішпей –жемей боқтық жиған.
Жігітті ерім десең болар,
Жолдас үшін жанын қиған.
ІІІ Монолог оқу дегеніміз – сөйлету грекше – monologos, mono – бір,
logos –сөз –драмалық шығармадағы, сондай –ақ басқа әдеби шығармадағы
кейіпкердің ішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі: кейіпкерді сөйлету
тәсілі.
Монолог кейіпкердің өзімен өзі сырласқандай, ойланып-толғанғандай
болып айтатын сөзі. Басқа біреу ол сөзді еститіндей болса да, жауап қайыру
деген болмайды, бірыңғай бір кейіпкердің сөзі ғана беріледі. Монологтың
мағыналылығы – сол адамның ішкі сырын, көңіл-күйін,психологиясын терең ашып
көрсетуге өте ыңғайлы. Монологта кейіпкердің түйінді ой-тұжырымдары
айтылып, оның тағдырына байланысты маңызды кезеңдегі жай-күйі айқын
аңғарылады.
Өздік жұмысының мақсаты: Мәнерлеп сөйлеуге ,оқуға үйрету.
Әдістемелік нұсқау: Лирикалық шығармадағы, драмалық шығармадағы, көркем
қара сөздердегі монологтарға назар аударып, оқып салыстыр.
Мысалы: А.С.Пушкиннің «Борис Годунов» атты трагедиясындағы Годуновтың
монологтары,лирикалық шығармадағы монологтың тамаша үлгісі ретінде Абайдың
«Болыс болдым мінекей» атты өлеңін арнайы айтуға болады, ал көркем қара
сөзден М.О.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясындағы
Абайдың монологтары.
Студенттердің өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары.
І - нұсқа.
1.1960-80 жылдардағы тарихи тақырыпқа жазылған трилогия қайсысы?
А) "Ұстаздың оралуы"
В) "Отырар ойраны"
С) "Қарғын"
Д) "Үркер"
Е) "Көшпенділер"
2."Қош,бол махаббат" пьесасының авторы кім?
А) Б.Соқпақбаев
В) М.Мақатаев
С) М.Мағауин
Д) Ә.Кекілбаев
Е) Ж.Аймауытұлы
3. 2000 жылғы әдебиет жөніндегі Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған
шығармалардың қатарына осылардың қайсысы жатпайды?
А) М.Мақатаев "Аманат"
В) Т.Мұқай "Өмірзая"
С) Т.Медетбек "Дағдырлы жылдар жырлары"
Д) Қ.Мырзалиев "Қызыл кітап"
Е) О.Сәрсенбаев "Шеңбер"
4. Қайсысы О.Бөкеевтің шығармасы?
А) "Аққыз"
В) "Үкім"
С) "'Бәсер, Айкүміс және басқалар"
Д) "Бесатар"
Е) "Біздің жақта қыс ұзақ"
5. Нил Карпов,Алмасбек,Жайлыбеков,Әсия,Әлім,Ақан,Медет,Сағадат қай
роман кейіпкерлері?
А) "Өскен өркен"
В) "Боран"
С) "Жапандағы жалғыз үй"
Д) "Ақ боз ат"
Е) "Сенім"
6. 1960-90 жылдардағы қазақ прозасындағы экологиялық күйзеліске ұшыраған
ауылдың экономикалық, әлеуметтік, тұрмыс қалпын суреттейтін шығарма:
А) Ә.Шәріпов "Ормандағы от"
В) І.Есенберлин "Көлеңкеңмен қорғай жүр?"
С) Ә.Әлімжанов '"Махамбеттің жебесі"
Д) Қ.Жұмаділов "Соңғы көш"
Е) Ғ.Мүсірепов "Үлпан".
7.Осылардың қайсысы тарихи трилогия?
А) Ғ.Мұстафин "Көз көрген"
В) М.Әуезов "Хан Кене"
С) Ә.Кекілбаев "Үркер"
Д) І.Есенберлин "Көшпенділер"
Е) Б.Жандарбеков "Сақтар"
8. ...Ей, болашақ, сен мені шет көрмегін,
Осынау емес еді жетпек жерім.
Жеткендерің, шарықтап кеткендерің,
Өткермеген күндерімді өткер менің...
Аманат өлең шумағының авторын ата.
А) М.Мақатаев.
В) А.Нысаналин.
С) Ф.Оңғарсынова.
Д) Қ.Аманжолов.
Е) Т.Айбергенов.
9. Бас кейіпкерлері Еламан, Ақбала, Тәңірберген, Сүйіндік, Судыр, т.б.
көркем
бейнелер болған трилогияны ата.
А) Д.Досжанов "Жібек жолы"
В) Қ.Жұмаділов "Соңғы көш"
С) Х.Есенжанов "Ақ Жайық"
Д) Ә.Нүрпейісов "Қан мен тер"
Е) І.Есенберлин "Көшпенділер"
10. "Өле берсін күншілдер күйігінде,
Өз ғасырым өзімнің иінімде.
Ақ жаңбырлар тоздырған тау сияқты,
Мен өлемін өзімнің биігімде",...-
Деген өлең шумағының авторы кім.
А) Қ.Мырзалиев.
В) М.Мақатаев.
С) Т.Айбергенов
Д) Д.Әбілов.
Е) Ж.Нәжімеденов.
11. Бүгінгі күнде қазақ әдебиетінің драма жанрын зерттеп жүрген ғалымдарды
ата:
А) Р.Нұрғалиев
В) Х.Сүйіншәлиев
С) М.Мағауин
Д) М.Мырзахметов
Е) М.Серғалиев
12. "...Ақыры редакциялардың қай-қайсысынан да көңілім қалып болды.
Соларға өлең жіберем деп, конверт, марка сатып алып, қанша ақшам
қарап болды десеңші. Одан да соның бәрін жиып, конфет алып жесем ғой,
мықтап бір шырқамас па едім.
Мейлі, баспаса баспай-ақ қойсын. Оған бола мен арман еткен нысанамнан, сірә
да, жалтармаспын. Солардың ызасынан енді міне өлеңді қойып, соқталдай
повесть жазғалы отырмын.." - деген кіріспе сөздермен басталатын шуақты
юморға, балалық шақтың базарлы бағына оқырманды қызықтыра жетелеп әкететін
балар әдебиетіндегі ең қызғылықты да көркем шығарманы ата.
А) С.Сматаев "Бәсер, Айкүміс және басқалар"
В) М.Сүндетов "Шайтан базар"
С) Б.Соқпақбаев "Менің атым – Қожа"
Д) Қ.Сәрсекеев "Қараша қаздар"
Е) Д.Исабеков "Біз соғысты көргеніміз жоқ"
13. Осылардың қайсысы лирикалық-философиялық поэма емес, яки адамның ішкі
жан дүниесін болмыспен байланыстыра суреттеуге емес, шытырман оқиға,
сюжетке құрылған поэма?
А) Х.Еғалиев "Жылдар, жылдар"
В) Ж.Жабаев "Өтеген батыр"
С) Ж.Молдағалиев "Мен – қазақпын"
Д) Қ.Мырзалиев "Данышпан"
Е) М.Мақатаев "Жан азасы"
14. 1981 жылы 1960-70 жылдардаға қазақ прозасында көркем тіл, шұрайлы ой,
сырлы, шуақты прозаларымен әдебиет әлеміне қосылған жазушылар легінің ең
таңдаулы туындылары үш том болып, қандай атпен басылып шықты?
А) "Жер мен адам"
В) "Портреттер"
С) "Шырағың сөнбесін"
Д) "Аманат"
Е) "Беласқан"
15. Осы шығармалардың қайсысы автор мен кейіпкер арасындағы сұхбатқа
құрылған роман-диалог?
А) О.Бөкеев "Шайтан көпір"
В) Қ.Мұхамеджанов "Біз періштеміз бе?"
С) Т.Ахтанов "Ант"
Д) Ә.Нұршайықов "Ақикат пен аңыз"
Е) А.Сейдімбеков "Аққыз"
16. Ұлы Отан соғысы тақырыбындағы құжатты прозаның, яки жазушы
өзі бастан кешкен өмір шындығын суреттеп жазған шығармалардың
қатарына жатпайтынын айқында:
А) Б.Момышұлы "Москва үшін шайқас"
В) Т.Ахтанов "Боран"
С) Қ.Қайсенов "Жау тылында"
Д) Т.Бегелдинов "Аспандағы айқас"
Е) М.Ғабдуллин "Менің майдандас достарым"
17."Аққулар ұйқтағанда" поэмасының авторы.
А) Ж.Молдағалиев.
В) М.Мақатаев.
С) Х.Ерғалиев .
Д) Т.Жароков.
Е) М.Жұмабаев.
18. Малшылар өмірінен алынып 1963 жылы "Дала сыры" деген атпен
повест болып жарияланған, кейін автор толықтырып "Боран" дегеп атпен роман
етіп шығарған қазақ әдебиетіндегі лиризмге толы психологиялық, романтикалық
жетпісінші-сексенінші жылдар прозасының асқарлы асуларының бірі болған
роман, қазақ әдебиеті тарихындағы ең айтулы туындының авторы?
А) Қ.Тұрсынқұлов
В) Қ.Ысқақов
С) О.Бөкей
Д) Т.Ахтанов
Е) С.Мұратбеков
19. Қазақстан металлургия зауыты өмірін жылдамдықпен барлап, ондағы еңбек
адамдарының қарым – қатынасын батыл суреттеген елеулі шығарма.
А) "Дауылдан кейін"
В) "Көз көрген"
С) "Темір тау"
Д) "Айқас"
Е) "Сұңқар самғауы"
20. Осылардың қайсысы Б.Соқпақбаевтың қаламынан тумаған шығарма?
А) "Менің атым – Қожа"
В) "Бастан кешкендер"
С) "Өлгендер қайтып келмейді"
Д) "Мұзтау"
Е) "Жекпе жек"
21.Жетісу бойындағы (дәлірек айтсақ,Қарғалы шұға комбинаты орналасқан
өңірде) халықтың революция алдындағы өмірі мен әлеуметтік күреске қатысын
көрсететін кімнің қай романы?
А) Ғ.Мұстафиннің"Дауылдан кейін" романы.
В) Ғ.Слановтің"Асау арна"романы.
С) Х.Есенжановтың"Ақ жайық" романы.
Д) І.Есенберлиннің"Айқас" романы.
Е) С.Мұқановтың"Есею жылдары"романы.
22.Ғабит Мүсіреповтің"Оянған өлке"романының екінші кітабы.
А) "Сөз жоқ соның іздері"
В) "Кездеспей кеткен бір бейне"
С) "Ұлпан"
Д) "Қарлы жаңбыр астында"
Е) "Жат қолында"
23. "Доктор Дарханов" кімнің шығармасы?
А) Зейін Шашкин.
В) Тахауи Ахтанов.
С) Сәкен Жүнісов.
Д) Тәкен Әлімқұлов.
Е) Хамза Есенжанов.
24.Жетісу жеріндегі жаңа өмір жолындағы күрес қай романда суреттеледі?
А) "Темір қазық"
В) "Ұядан ұшқанда"
С) "Тоқаш Бокин"
Д) "Өмір тынысы"
Е) "Сенім"
25.Хакім,Әйтиев,Дмитриев,Шолпан,Қаратаев,Меңдікерей,Мүкарама қай роман
кейіпкерлері?
А) "Қан мен тер"
В) "Ақ боз ат"
С) "Ақ Жайық"
Д) "Жапандағы жалғыз үй"
Е) "Боран"
26. Бұл қазақта жігіттер бар нар қасқа
Жарқылдаған алмас па, -
Дейсің-ау! Дейсің сен оны
Айырып кетсе жол басқа – деген өлең жолдарының авторы.
А) Қ. Мырзалиев.
В) М. Мақатаев.
С) Ғ. Қайырбеков.
Д) Т. Молдағалиев.
Е) Т. Айбергенов.
27. І. Есенберлиннің қазақ хандығының жонғарлардың шабуылынан қорғану
тарихынан мол мәлімет беретін романы.
А) "Алмас қылыш"
В) "Жанталас"
С) "Қаһар"
Д) "Алтын орда"
Е) "Маңғыстау майданы"
28. І. Есенберлиннің тарихты қайта қозғаудың басы болған, халықтың
отаршылдыққа қарсы азаттық күрестері жайлы елдің есіне салып,оның санасын
оятуға көмектескен шығармасы.
А) "Алмас қылыш"
В) "Жанталас"
С) "Қаһар"
Д) "Алтын орда"
Е) "Маңғыстау майданы"
29. І. Есенберлиннің дешті Қыпшақтың ханы Әбілқайырдың билігінде болған
қазақ руларының топтасуын, олардың билікке таласын, Жәнібек, Керей бастаған
қазақтардың бөліну үрдісін көрсетуге арналған романы.
А) "Алмас қылыш"
В) "Жан талас"
С) "Қаһар"
Д) "Алтын орда"
Е) "Жаушы"
30. Бабамыздың шоқ басқан табанымен –
Бірдей екен жақсысы жаманымен:
Бір жаманы — тынымсыз көше берген,
Бір жақсысы — қимаған даланы кең – деген өлең жолдарының авторы.
А) Қ. Мырзалиев.
В) Ж. Молдағалиев.
С) Ғ. Қайырбеков.
Д) Т. Молдағалиев.
Е) Т. Айбергенов.
ІІ - нұсқа.
1. Д. Әбілевтің "Ақын арманы" романы кімге арналған?
А) С. Сейфуллинге.
В) С. Торайғыровқа.
С) І. Жансүгіровке.
Д) Т. Молдағалиевқа.
Е) Т. Айбергеновке.
2. Қазақ халқының күйші қызы Д. Нүрпейісоваға арналып жазылған қайран
шешем романының авторы.
А) Ғ. Мүсірепов.
В) С. Мұқанов.
С) Ғ. Мұстафин.
Д) Ғ. Сланов.
Е) С. Бақбергенов.
3. "Қаһарлы күндер" романының авторы.
А) Ә. Нұршайықов.
В) Н. Ғабдуллин.
С) Т. Ахтанов.
Д) Б. Момышұлы.
Е) І. Есенберлин.
4. "Тасқынға тосқын" поэмасының авторы.
А) Қ. Бекхожин.
В) Х. Ерғалиев.
С) Ғ. Қайырбеков.
Д) Т. Жароков.
Е) Ә. Тәжібаев.
5. "Тұрлаулы тағдыр" поэмасының авторы.
А) Қ. Бекхожин.
В) Х. Ерғалиев.
С) Ғ. Қайырбеков.
Д) Т. Жароков.
Е) Ә. Тәжібаев.
6. "Құрманғазы" поэмасының авторы.
А) Қ. Бекхожин.
В) Х. Ерғалиев.
С) Ғ. Қайырбеков.
Д) Т. Жароков.
Е) Ә. Тәжібаев.
7. "Портреттер" поэмасының авторы.
А) Қ. Бекхожин.
В) Х. Ерғалиев.
С) Ғ. Қайырбеков.
Д) Т. Жароков.
Е) Ә. Тәжібаев.
8. "Дала қоңырауы" поэмасының авторы.
А) Қ. Бекхожин.
В) Х. Ерғалиев.
С) Ғ. Қайырбеков.
Д) Т. Жароков.
Е) Ә. Тәжібаев.
9. Халқымыздың сүйікі әншісі Майра Уәлиқызының өміріне арналған "Майра"
пьесасының авторы.
А) Ш. Хұсайынов.
В) Қ. Мұхаметжанов.
С) Т. Ахтанов.
Д) З. Шашкин.
Е) Ә. Тәжібаев.
10. "Бөлтірік бөрік астында" пьесасының авторы.
А) Ш. Хұсайынов.
В) Қ. Мұхаметжанов.
С) Т. Ахтанов.
Д) З. Шашкин.
Е) Ә. Тәжібаев.
11. Ш. Уалихановқа арналған "Аққан жұлдыз" романының авторы.
А) Ж. Молдағалиев.
В) Д. Әбілов.
С) С. Мұқанов.
Д) С. Жүнісов.
Е) З. Ақышев.
12. Ы.Алтынсарин туралы "Алғашқы қоңырау" романының авторы.
А) Ж. Молдағалиев.
В) Д. Әбілов.
С) С. Мұқанов.
Д) С. Жүнісов.
Е) З. Ақышев.
13. "Ақан сері" романының авторы.
А) Ж. Молдағалиев.
В) Д. Әбілов.
С) С. Мұқанов.
Д) С. Жүнісов.
Е) З. Ақышев.
14. "Жаяу Мұса" романының авторы.
А) Ж. Молдағалиев.
В) Д. Әбілов.
С) С. Мұқанов.
Д) С. Жүнісов.
Е) З. Ақышев.
15. "Махамбеттің жебесі" романының авторы.
А) Ә. Әлімжанов.
В) Ә. Кекілбаев.
С) С. Сматаев.
Д) Д. Әбілов.
Е) Ш. Мұртаза.
16.Ә. Әлімжановтың "Ұстаздың қайтып оралуы" романы кімге арналған?
А) Ы. Алтынсаринге.
В) А. Байтұрсыновқа.
С) М. Әуезовке.
Д) Әл-Фарабиға.
Е) Ж. Аймауытовқа.
17.Жеке қайраткерге арналған"Қызыл жалау" романының авторы.
А) А.Тоқмағамбетов.
В) З. Ақышев.
С) Қ. Сәрсекеев.
Д) О. Сәрсенбаев.
Е) Ш. Мұртаза.
18. Жеке қайраткерге арналған"Қызыл жебе" романының авторы.
А) А.Тоқмағамбетов.
В) З. Ақышев.
С) Қ. Сәрсекеев.
Д) О. Сәрсенбаев.
Е) Ш. Мұртаза.
19. Жеке қайраткерге арналған"Жұлдызды көпір" романының авторы.
А) А.Тоқмағамбетов.
В) З. Ақышев.
С) Қ. Сәрсекеев.
Д) О. Сәрсенбаев.
Е) Ш. Мұртаза.
20. Өнер адамының өміріне арналған"Шамшырақ" романының авторы.
А) А.Тоқмағамбетов.
В) З. Ақышев.
С) Қ. Сәрсекеев.
Д) О. Сәрсенбаев.
Е) Ш. Мұртаза.
21. Өнер адамының өміріне арналған"Жыр күмбезі" романының авторы.
А) А.Тоқмағамбетов.
В) З. Ақышев.
С) Қ. Сәрсекеев.
Д) О. Сәрсенбаев.
Е) Ш. Мұртаза.
22.Алашорда қозғалысының белгілі қайраткерлері өз аттарымен
аталатын,Большевиктерге сенбеу идеясы көрініс беретін,өз дәуірінің
шығармасы бола тұра сол кез шындығының күрделілігін
ашатын,Ақтан,Қажығали,Пірәлі деген кейіпкерлері бар ,қазақ халқының
отаршылдыққа қарсы күресін суреттейтін роман.
А) "Еділ Жайық"
В) "Ақ боз ат"
С) "Ақ Жайық"
Д) "Жапандағы жалғыз үй"
Е) "Жібек жолы"
23.Шыңғыс шабуылына дейінгі Отырар өмірі,сол кездегі халықтың рухани
тіршілігі,оның қымбаттары жайлы әңгімелейтін роман.
А) "Тағдыр"
В) "Қызыл жебе"
С) "Соңғы көш"
Д) "Үркер"
Е) "Жібек жолы"
24. Шығыс Түркістан қазақтарының өміріндегі күрделі де шытырманды дәуірдің
оқиғалары суреттеледі.Оның негізіне халықтың азаттық жолындағы күресіне
қатысты материалдар алынған.Бостандық аңсаған елдің арманы Қытай
революциясы жеңісімен жүзеге асқанын, кейінгі Қытай басшыларының ұлтшылдық-
гегомонистік саясаты халықты қайғылы, қанды оқиғаларға ұшыратқанын,ел
басынан өткен трагедиялық күйді кең суреттейтін роман.
А) "Тағдыр"
В) "Елең алаң"
С) "Соңғы көш"
Д) "Үркер"
Е) "Жібек жолы"
25.Романда зауытта сынаққа қойылған металл қорытатын электротермия пеші
жарылысқа ұшырағаны сөз болады. Зауытқа шығын келеді,кісі өлімі де болады.
Бұл қай роман?
А) "Қара маржан"
В) "Жалын"
С) "Жаңғырық"
Д) "Қорған"
Е) "Бөгет"
26.Кейіпкерлері Нариман мен Жарас-қатар өскен жас инженерлер.Бірақ өз басын
көбірек ойлайтын Жарас Нариманды ылғи дұшпан көреді.Сондықтан оның жолын
бөгеп алдын орап отырады. Бұл қай роман?
А) "Қара маржан"
В) "Жалын"
С) "Жаңғырық"
Д) "Қорған"
Е) "Бөгет"
27. Оразмұхамед қай тарихи романның басты кейіпкері?
А) "Елең алаң"
В) "Үркер"
С) "Көшпенділер"
Д) "Алтын орда"
Е) "Аласапран"
28.Ғабит Мүсіреповтің қай шығармасы белгілі революционер,ақын,Кеңес
өкіметін орнатушы қайраткер С.Сейфуллинге арналған?
А) "Ұлпан"
В) "Оянған өлке"
С) "Кездеспей кеткен бір бейне"
Д) "Жат қолында"
Е) "Талпақ танау"
29. "Ақ боз үй" , "Мінажат" романдарының авторы.
А)Ә . Тарази.
В) С. Елубаев.
С) Т. Әлімқұлов.
Д) Б. Қыдырбекұлы.
Е) М. Мағауин.
30. "Отырар элегиясы","Нарынқұм зауалы","Сейхундария" поэмаларының авторы.
А) Ж. Молдағалиев.
В) М.Шаханов.
С) Ф.Оңғарсынова.
Д) М.Мақатаев.
Е) Т.Әлімқұлов.
Жауаптар.
|№ |1 |2 |3 |
|1 |Е |В | |
|2 |В |Е | |
|3 |Д |С | |
|4 |Е |Д | |
|5 |А |А | |
|6 |В |В | |
|7 |Д |Е | |
|8 |А |С | |
|9 |Д |Е | |
|10 |С |В | |
|11 |А |С | |
|12 |С |А | |
|13 |В |Д | |
|14 |Е |Е | |
|15 |Д |А | |
|16 |В |Д | |
|17 |В |С | |
|18 |Д |Е | |
|19 |С |Е | |
|20 |Д |Д | |
|21 |В |А | |
|22 |Е |А | |
|23 |А |Е | |
|24 |С |С | |
|25 |С |С | |
|26 |Е |А | |
|27 |В |Е | |
|28 |С |С | |
|29 |А |В | |
|30 |А |В | |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz