Файл қосу
Аңшылық алқаптарды экономикалық бағалау
КІРІСПЕ. Аңшылық алқаптарды жіктеу
1. Аңшылық алқаптар типологиясының мақсаты мен міндеттері
2. Аңшылық алқаптардың сапасы.
3. Аңшылық алкаптарды жіктеу.
Аңшылық алқаптары типологиясы – аңшылықтану ілімінің бір саласы, оның
зерттеу нысанасы болып аңшылық алқаптарының түрлері. Типологияның мақсаты –
аңшылық алқаптарының табиғи өндірістілігін және шаруашылық өнімділігін
анықтау және аңшылық шаруашылығын ұйымдастыру жайлы теориялық білім беріп
және іс жүзінде дағдыландыру, биолог-саяткерлерді ҚР аңшылық алқаптарын
толық және тиімді игеруді тұрақты құралы, берік теориялық білімдерімен
қаруландыру.
Казақстанның жалпы 60 млн. га жері аңшылық алқаптар болып саналады,
оның 27 млн. гектары спорт бағытындағы аншылық және балық шаруашылық
ұжымдарына бекітіліп тіркелген.
Біздін еліміздің, ел қоныстанбаған және өндіріс шаруашылықтары
орналаспаған территорияның барлығы әртүрлі аңшылық алқаптарына (орман
алқабы, су айдыны, далалық алқап) жатады. Бұл алқаптар аңның өмір сүретін
ортасы. Қазақстан бұл тұрғыдан алғанда, басқа мемлекеттермен салыстырғанда
көптеген артықшылығы және келешегі бар ел. Жайылым және шабындық жерінін
көлемі жағынан Қазақстанмен Монголия және АҚШ-ты салыстыруға болады. Тек,
мемлекетіміздің солтүстік аймағында дала алқабы 200 млн. гектарға дейін
барады. Ол дегеніміз Франция мемлекетінің жер аумағынан үш есе артық.
Дегенмен жерге байлық, оны тамақ және азықтық проблемаларды шешу үшін
тиімді пайдалану, қазіргі заманда өзекті мәселе. Өнім аз беретін дала
алқаптарын, шөлді және жартылай шөлді аймақтарды аңшылық алқабы ретінде
пайдалану қажет.
2. Аңшылық алқаптардың сапасы.
Аңшылық алқаптың сапасы - азықтылығымен, құстар ұялауға және басқа
аң жануарларын қорғаушылық қасиеттілігімен бағаланады. Кейбір аңдардың
(қабан, елік, бұғы) табиғатта таралуы, түскен қардың қалыңдығына байланысты
болады. Борсық, түлкі және т.б. аңдар қыратты және ойпақ, жыра, сайлы - ін
қазып тығылатын жерлерде өмір сүруге бейімделген.
Аңшылық алқаптың сапасы ең бірінші онда өсетін өсімдіктердің
молдығына және түрлеріне байланысты. Ал оған әсерін тигізетін негізгі
факторлар қатарына: ауа-райы, топырақтың құндылығы, жердің рельефі және
адамзаттың іс- пыйғылы жатады.
Бұл тұрғыдан, аңшылық алқапты зерттеу барысында проблемаға көніл бөлу
қажет:
1. Экологиялық, яғни қоршаған орта жабайы аңдарға және құстарға өмір сүруге
жарамды орын.
2. Аң шаруашылықтық, яғни алқап өндірістік аймақ ретінде аншылық жүргізуге
пайдаланғанда.
Осы себептен оны дұрыс жүргізу мақсатпен, аңшылық алқап мемлекеттік,
кооперативтік, акционерлік және т.б. қоғамдаі мемлекеттік қаулы шығарылып
бекітіледі.
Қазақстанда аңшылық алқаптың 2/3 бөлігі ауыл және орман шаруашылығының
қарамағына енеді. Осы себептен аңшылық алқапты дұрыс ұйымдастыру және
тиімді пайдалану, халық шаруашылығының бір саласы, аң шаруашылығының да
жоспарымен келісімді болуы қажет.
Еліміздің әртүрлі географиялық аймақтарында аңшылық алқаптың құрамы және
сапасы әртүрлі болады. Осы себептен мемлекеттік аймақтарды, аң шаруашылық
аудандарға жіктеу және бекіту жұмыстары өзекті мәселе. Мұндай аудандандыру,
тек қана аңшылық алқаптарын типологиялау негізінде жүргізілуі тиіс.
3. Әрбір аңшылық шаруашылыққа өзара жақсы ажыратылатын алқаптардың
типтерін белгілейді. Әрбір типке өзіне сәйкес жануарлар мен өсімдіктер
түрлерінің құрамы, олар популяцияларының тығыздығы тән. Бір типке жататын
алқаптарда мекен ету стацияларында қоректік және қорғаныс жағдайларының
қайталануы байқалады. Аңшылық алқаптар типологиясын құрағанда зерттеушілер
рельеф, өсімдік жабынының құрамына, жасына, толықтырылуына ж.т.б.
көрсеткіштерге сүйенеді.
Аңшылық алқаптар типологиясының негізгі жіктеу бірлігі болып
алқаптардың типі саналады, тип деп өсімдіктер өскен, жануарлар мекендеуге
жағдайлары ұқсас көлемі бойынша ең кішкене учаскені атайды.
Орман аңшылық алқаптарының белгілі типіне кіретін территория құрамы бір-
біріне жақын, ағаштың бір түрі басым келетін ұқсас жерлерді біріктіреді.
Типтер келесі жалпы ірі типология бірлігі – кластарға бірігеді. Класстар
оны құрайтын ағаш тұқымына байланысты бөлінеді. Мысалы қарайлы орман,
шырша, листвяга . ең жоғарғы классификациялық бірлік ол категория. Барлық
орман аңшылық алқаптар бір категорияны құрайды – орман және бұталар.
Барлық орманды емес алқаптар 3 категорияға бөлінеді: қына, мүк немесе
шөптесін жабыны бар ашық категория; сулы-батпақты категория және шөп жабыны
жоқ алқаптар. Сонымен қатар аңшылық шаруашылығын жүргізуге жарамайтын
аумақтар бөлек категорияға бөлінеді.
АҢШЫЛЫҚ АЛҚАПТАР ТИПОЛОГИЯСЫ.
Біздің еліміздің, ел қоныстанбаған және өндіріс шаруашылықтары орналаспаған
территорияның барлығы әртүрлі аңшылық алқаптарына (орман алқабы, су айдыны,
далалық алқап) жатады. Бұл алқаптар аңның өмір сүретін ортасы. Қазақстан
бүл түрғыдан алғанда, басқа мемлекеттермен салыстырғанда көптеген
артықшылығы және келешегі бар ел. Жайылым және шабындық жерінің көлемі
жағынан Қазақстанмен Монголия және АҚШ-ты салыстыруға болады. Тек,
мемлекетіміздің солтүстік аймағында дала алқабы 200 млн. гектарға дейін
барады. Ол дегеніміз Франция мемлекетінің жер аумағынан үш есе артық.
Дегенмен жерге байлық, оны тамақ және азықтық проблемаларды шешу үшін
тиімді пайдалану, қазіргі заманда езөкті мәселе. Өнім аз беретін дала
алқаптарын, шелді және жартылай шөлді аймақтарды аншылық алқабы ретінде
пайдалану қажет.
Аңшылық алқаптың сапасы - азықтылығымен, құстар ұялауға және басқа аң
жануарларын қорғаушылық қасиеттілігімен бағаланады. Көптеген аңдарды
(бурундук, тиін, ақ қоян, тау аюы, сусар, жанат) алқапта өсетін өсімдіктер
қажетті қоректік заттармен толық қамтамасыз ете алады. Алқаптың қорғаушылық
қасиетінің (жыртқыш аңдардан, тығылуға қажетті табиғи, ия болмаса жасанды
орындар) архарлар, тау текелері үшін үлкен маңызы бар. Өйткені олар тек
қана тау басында, жыртқыш аңдардан тығылатын және дем алатын дүңгіршек
тастар бар учаскесінде жайғасады. Кейбір андардың (қабан, елік, бүғы)
табиғатта таралуы, түскен қардың қалыңдығына байланысты болады. Борсық,
түлкі және т.б. аңдар қыратты және ойпақ, жыра, сайлы - ін қазып тығылатын
жерлерде өмір сүруге бейімделген.
Аңшылық алқаптың сапасы ең бірінші онда өсетін өсімдіктердің молдығына және
түрлеріне байланысты. Ал оған әсерін тигізетін негізгі факторлар қатарына:
ауа-райы, топырақтың қүндылығы, жердің рельефі және адамзаттың іс- пыйғылы
жатады. Солтүстік Казақстан аймағында алқаптың сапасына көп жағдайда ауа-
райы әсерін тигізеді.
[pic]
Табиғи азықтарды есепке алу.
Мекендеу орталардың экологиялық жағдайын зерттегенде, маңызды
сұрақтардың бірі, азықтар қорын есептеу, өйткені бұл көрсеткішті пайдаланып
әртүрлі аңдар және құстарға аншылық алқаптың сиымдылығын анықтайды.
Азықтың молдылығы және әртүрлі болуы аңдардын тәртібіне,
белсенділігіне және тұзақталған жемдерге (приманки) қатынасына әсерін
тигізеді. Тұзақтағы жемдерге қатысы, әртүрлі аңдарды қандай әдіспен аулауға
болатынына деректер береді. Аңшылық алқаптар типіндегі азықтар қорын
есептеу жазғы және күзгі кезендерде жүргізіледі. Мұндағы мақсат, негізгі
типтес алқаптардағы ең маңызды азықтардың қорын есепке алу. Азықтық қор
және азықтық ресурс деген түсініктердің мағнасы әртүрлі. Азықтық қор-
аңшылық алқап аймағындағы аңдарға қажетті әртүрлі азықтар түрінің қоры.
Оны бірнеше жыл арасында желінген өсімдіктердің орташа өнімі арқылы
анықтайды. Азықтың қорын зерттеу, аңшылық алқапты бонитировкалауға және
келешекте биотехниялық шараларды (кептіру, ағаштарды кесу, себу)
жоспарлауға деректер береді.
Азықтық ресурс - ол өткен жылғы азықтар қоры, яғни бірақ жылғы
азықтар өнімімен анықталынады. Азықтар ресурсын анықтаудағы мақсат, келесі
жылы аңшылық аңдардын азықпен қамтамасыз етілінуі.
Бұл келесі жылға биотехниялық шараларды (қосымша азықтар, аңдарды
аулау, ия болмаса қоя тұру, ату және т.б.) жоспарлауға қажет мәлімет.
Ағашты және бұталы тұқымдастардың дән өнімділігін, орман
шаруашылығында қолданатын В.Г. Каппердің 5 балдық көзбен бағалайтын
шкаласымен жүргізу толық жеткілікті. Дегенмен, кейбір типтес аңшылық
алқаптың дән және жеміс өнімділігін басқа да орман шаруашылық әдістерімен
бағалайды, мұнда бүршіктердін жәндіктермен және саңырауқұлақтармен
залалдану дәрежесі есепке алынады.
Тиіндерге азықтар мөлшерін есептегенде "қышқыл бүршіктерді", яғни
былтырғы жылы бал қарағай торғайлары және басқа құстармен, желмен жерге
түсірілген бүршіктерді ескереді.
Олардың ішіндегі дәндері, ылғалды ортада екі жылға дейін бұзылмай
сақталынады. "Қышқыл бүршіктердің" келесі жылғы өнімнен соң, тиіндерді
азықтандыруда маңызы өте зор. Алқап жидектерінін өнімін бағалау үшін, А.Н.
Формозов бес балдық шкаланы қолдануды нұсқайды.
Аңшылық аңдар үшін өсімдік және жануар тектес азықтарын есепке алу
және қорын бағалау.
Аңшылық алқаптарының өнімділігі, жайғасқан жануарлар тығыздығы және
жылдап өсуі, алқаптың азықтық қасиетімен тура байланысты. Ал, алқаптың
азықтық қасиеті ондағы өсетін өсімдіктердің әртүрлігіне, оның қорына және
кезеңділігіне байланысты. Азықтың әртүрлілігі және қоры, аңшылық аңдардын
әрүрлі топты болуын және алқаптағы мінез-құлқын анықтайтын негізгі фактор
болып саналады.
Өсімдік және жануар тектес азықтарды есепке алу және қорын бағалау
жазғы-күзгі кезендерде жүргізеді. Ең маңызды азықтар түрінің қорын негізгі
басты типтес алқаптарда анықтайды және ол көп жылдық өнімді зерттеу арқылы
жүргізіледі.
Аңшылық аңдар азықтары органикалық и минералдық азықтар болып екіге
бөлінеді. Бірінші топқа өсімдік және жануар тектес азықтар кірсе, екінші
топқа суда, табиғи және жасалынған сор жердегі минералдық тұздар жатады.
Ағашты және бұталы тұқымдастардын жемісі және дәні жоғары калориялық
және қоректілікпен қасиеттелінеді. Өнімді жылдары бұл азықтардың қоры 1 га
алқапқа ондап және жүздеп килограмдап есептелінеді және көптеген жануарлар
түрлеімен тамаққа пайдалынылады. Жемістің және дәннін өнімі жыл сайын
тұрақсыздығымен мінезделінеді. Өсу жағдайына байланысты ағашты тұқымдардың
жемістенуі де кезеңдес болады. Аң шаруашылық тәжірбиеде ағашты
тұқымдастардын дән өнімділігін бағалауда жай күрделі емес әдіс қолданылады
- өнімді В.Г. Каппер, Д.Н. Даниловпен толықтырылған бес балдық көзбен
анықталынатын шкала қолданылады (өте жақсы, жақсы, орташа өнімді, орташадан
төмен өнімді және өнімсіз).
Жидектер өнімі. Көптеген жидекті өсімдіктер үлкен ареалға тараған,
дегенмен олардың молдап дәнделуі енсіздеу жола-жола аймаққа тән. Айталық,
мүк жидек және қара жидек тоғайдың оңтүстік беткейінде, ит бүлдірген-
орталық және солтүстік тоғайдың оңтүстік аймағында, көк жидек, мүк қарақаты
солтүстік тоғайда және оған шектес тоғайда көптеп жидек береді. Жылдан
жылға жидек өнімдері де тұрақты болмайды. Жидек өнімдерін мөлшерлейтін
негізгі факторлар, ол жидек өсімдіктерінің гүлдену кезеңіндегі ауаның
қызулық режимі және өсу кезеңінде болатын жаңбыр-шашын мөлшері. Жазғытұрғы
кеш түскен аяз, ертерек гүлдеген жидектер өнімін жартылай, ия болмаса
түгелдей төмендетіп жіберуі мүмкін. Жидек өнімін, жидектің толық пісуіне 10-
15 күн қалғанда есепке алады. Жидек өнімін бағалау-көзбен және қайталап
есептеу әдістерімен және В.Г. Каппердің бес балдық шкаласымен жүргізіледі.
Санырауқұлақтар андар рационында азықтар ретінде негізі болмағанымен
де, ежәптәуір маңызы бар. Олар аңшылық алқаптардың барлық вегетациясында
кездеседі, дегенмен ең мол мөлшері шілде айының ортасынан бастап қыркүйек
айының ортасына дейін болады.
Жазда әдетте 2-3 қабат негізгі саңырауқұлақ массиві (саңырауқұлақтың
молдап тарауы) өседі. Жылдық өнімін есепке алу мақсатпен, өсу кезеңінде (2-
2,5 ай) ылғый бақылау жүргізу қажет.
Саңырауқұлақтардың өнімділігі жылда жақсы бола бермейді. Мысалы,
әлемнің Еуропа бөлшегінде мол өнім төрт жыл арасында бірақ рет болуы
мүмкін. Жоғары айтылғандай, өнім мөлшері ауа-райының жағдайына байланысты
(жауын-шашынның айлық нормасы және интенсивтілігі, өте жоғары және орташа
температура, ауаның ылғалдылығы және т.б.).
Өнімділігін көзбен және санымен бес балдық шкаламен бағалайды.
Көбінесе жергілікті тұрғындарды сұрау арқылы жиналған деректер
пайдалынылады.
Ағашты-бұтақты азықтар көптеген аңшылық аңдар түрлеріне қыстық
кезенде негізгі азық болып саналады. Бұл топты азықтар қатарына жас
тармақты бұтақтар, жапырақтар, жас қылқан жапырақтар, бүршіктер, қайың
сырғалары, ағаш және бұта кабықтары және талшықты қабықтары жатады.
Қылқанды жапырақтар, жапырақтар және бүршіктер саны егілген ағаштардын
кұрамына, бонитетіне, жасына және толықтығына байланысты. Бұл азықтардын
қоры бір гектар алқапқа шаққанда тонналап есептелінеді.
Жоғарғы аталған азықтар негізінен ағаштың жоғары сатысында жайғасқан
себептен, кебінесе аңшылық фаунасынын қанаттылары ғана (санырау құр, құр,
шіл және т.б.) молдап пайдаланады.
Тоғайдың ішінде бұтақты азықтар-жас шыбық және майда тоғай, жанарған
төмпешіктер және ағашы кесілген учаскелерде - әртүрлі ағаштар
тұқымдастарының жас ағашы және бұталары ретінде кездеседі. Бұтақты азықтар
қоры алқаптағы әртүрлі аңдар санын шектейді: бұғының, бұланның, ақ қоянның
және т.б. Сол себептен алқаптың сиымдылығын бұл аңдар үшін анықтау, нақтылы
осы азықтар тобының қорымен байланысты. Әрбір типтес аңшылык алқаптарының
бұтақты азықтар қорын көзбен, жас шыбық және майда тоғайдың құрамын ескеріп
анықтайды. Жас шыбықтар, майда тоғайлар құрамын, құрайтын тұқымдарын
көрсетіп формулаға жазады да, қалыңдығын (қоюлығын) төрт градациямен
анықтайды жоқ, сирек, орташа, қалың (қою) деп.
Жас-майда ағаштар қабаты тік жар болып жайғасқанда, жамылу дәрежесін
пайызбен көрсетеді.
Егерде бұтақты азықтарды сандап бағалау сондай нақты бағалау қажет
болса, тек есептеу алаңында өскен жас-майда ағаштар қабатын ғана есепке
алады.
Тышқан түстес кеміргіштер жыртқыш аңдардың азықтануынд; басты орын
алады. Негізгі тышқан түстес кеміргіштерге сұр тышқан дала және ірі ағаш
тышқандары, ағаш леммингі, жертескіш тышқандары енеді.
Олардың тұқым беру кезеңінде, ауа-райының жағдайына және алқаптың
азықтың қорына байланысты, жылдап саны өзгеріп тұрады
Тышқан түстес кеміргіштерді есепке алу басқа да азықтар қорын
есептеу сияқты, алқап типтері бойынша учаскелеп жүргізеді.
Кеміргіштердің өнімін бағалауда күрделі емес әдіс қолданылады дегенмен
тиімділігі ойдағыдай, ол салыстырмалы санын есептеу әдіс Аулау орларын
пайдаланып маусым айынның бірінші және тамыздыі екінші жартысы екі рет
есепке алу жұмысын жүргізеді. Жазғытұрғы жүргізілген есеп, қыста
кеміргіштер санының өзгеріштігін және осы жылдағы көбеюін көрсетеді, жаздың
аяғындағы есептеу жазғытұрдан күзге дейінгі кебею интенсивтігін және санын
дәлелдейді.
Азық қорын болжау, алқаптың өнімін бағалауда манызы өте зор.
Болжаудың екі түрі болады: қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімд Қысқа
мерзімдік жобалау азықтардың осы жемістену жылы, ал ұзақ мерзімдік - бір
және одан да жоғары жылдар өнімділігімен жүргізіледі
Жоғары айтылғандай әртүрлі айуандар дүниесі үшін (тиін, тұяқтылар)
саңырауқұлақтардың азық ретінде маңызы бар. Олар көптеп өскен жылдары
(шілде айының ортасынан қыркүйек айының ортасына дейін) азықтар құрылымының
біраз үлесін құрады.
Солтүстік жасыл шыршалар, қайыңдар және теректер арасында өскен
санырауқұлақтардың өнімділігі 50-70 кг/га. Дегенмен, жас бал қарағай және
қылқан жапырақты тұқымдас алқаптың өнімділігі одан жоғары. Әр жылда мол
өнім бола бермейді. Мысалы, жер шарынын еуропа бөлшегінде 10 жыл арасында 2-
3 жыл саңырауқүлақ жақсы өнімді, 4 жыл орташа өнімді және 3 жыл нашар
өнімді болуы ғылыми дәлелденген. Саңырауқұлақтың маңызы солтүстік аймақта
тиіндер үшін өте жоғары, мысалы Якутияда.
Ірі ағашты-бұтақты азықтар күзгі-қысқы және ерте жазғытұрғы
кезеңдерде аңшылық аңдардың көбіне негізгі азық болып саналады. Жас
тармақты бұтақтарды, қабықты, ағаш жапырақтарын және бұталарды барлық
тұяқтылар, көптеген кеміргіштер және қылқанды орман құстары жейді. Кейбір
жануарлар саны аздығы (бұлан, ақ қоян, құндыз) алқапты ағашты-бұтақты
азықтардың деңгейі төмен болуымен байланысты.
Бұл жануарлар үшін ағашты-бұтақты азықтар қоры алқаптың сыйымдылық
көрсеткішін мінездейді. Азықтық қасиеті нашар алқаптарда аңдар тығыздығы
төмендігінен басқа, олардың өсімталдығы нашарлайтыны байқалған, көптеп
бойдақ, жалғызды және аздап саналынатын жануарлар үйірі кездеседі.
Өсімдіктер және қыналар түрлес азықтық қорын анықтағанда, олардың
түрлі құрамын, топырақты жамылу дәрежесі және кейбір түстілерінін
молшылдығын еске алу керек.
Ағаштардың төменгі бұтақтарында, діңінде өсетін, яғни андардың бойы
жетерлік, қыналарды да есепке алады.
Жабайы аңдардың азықтың рационында суатта өсетін өсімдіктер қорының
да манызы зор. Суаттағы азықтык өсімдіктер кейбір аңдар үшін (ондатра, су
тышқаны, су егеуқүйрық) негізгі азықтың ресурсы болса, басқаларына (құндыз,
бұлан, бұғы, қабан) қосымша азықтар болып саналады.
Суда өсетін өсімдіктердің маңызы әсіресе суда жүзетін құстар үшін
өте жоғары.
Жануар тектес азықтар тобынан түлкілер, ала тышқан тұқымдастары үшін
тышқан түсті кеміргіштер қорының көп болғаны өте дұрыс. Олардың санын
"Геро" аулағышты қолданып анықтайды.
Есепті 100 аулағыш-тәулікке шағып жүргізеді. Ала тышқан және шиқыл
тышқандарды әдетте көзбен үш балды жүйемен (көп, орташа және аз) есепке
алады.
Ағаштарға зиян келтіру (негізінен бұландар) дәрежесін, жағдайы жақсы
учаскеде өскен жас қарағайлардан (1-3 бонитетті) сынақ ретінде алаң бөліп
және басқа учаскеде өсірілген қарағайларды көзбен бағалау әдісінің
нәтижесін салыстыру арқылы бағалайды. Зиян келтіру мөлшері андардын
алқаптағы тығыздығына, қыста тұяқтылар азықтанатын аймақта азық қорынынын
жеткіліктігіне және андардын болу ұзақтығына (орта ендікте 200-220 күн)
байланысты. Бұл жағдайлар көбінесе ауа-райынын көрсеткішіне де байланысты,
яғни аязды - қарлы қыстан және жердің қабыршақтап мұздануынан. Жазғы
кезенде бұлан мен бұғылар шөп және бұталы өсімдіктермен азықтануына
мүмкіншілігі бар.
Қазақстанның аңшылық алқаптары
Казақстанның жалпы 60 млн. га жері аңшылық алқаптар болып саналады,
оның 27 млн. гектары спорт бағытындағы аншылық және балық шаруашылық
ұжымдарына бекітіліп тіркелген.
Тіркелген аңшылық алқаптар республиканың әр алуан. ландшафты
аймақтарында жайғасуына байланысты, ондағы аңшылық аңдардың да түрлері көп
болып келеді.
Орманды-далалы аймақ түгелдей Солтүстік Қазақстан шегінен өтіп
Қостанай, Көкшетау, Орал аймақтарының солтүстігінде, Павлодар және Семей
алқабында жайғасқан Ертіс өзенінің оң жақ жағасын шолып жайғасқан.
Ағашты массивтер, жыртылған далалы учаскелермен, көптеген көлдермен
(көбінесе еріген сумен толықтырылатын) араласып дамыған. Бұл аймақтарда
ағаштар өкілі болып қайың және терек саналады, ал кейбір учаскелерде
қарағай да кездеседі.
Аң шаруашылықтарын бұлан, елік, қабан, ақ қоян, сұр қоян, құр, шіл,
қаз, үйректің барлық түрлері мекендейді.
Далалық аймақ еліміздін Батыс және Орталық Қазақстан бөлігінде
жайғасқан. Бұл аймақтарда негізінен сулы аңшылық алқапта көп тараған.
Аңшылық кәсіпшілік объектісі болып суда жүзетін жабайы құстар саналады.
Далалық аңшылық алқаптар фаунасына қарсақ, суыр, борсық, саршұнақ, сұр
қоян, дуадақ, безгелдек.
Құрақ және қопалы суаттардың жағалауында қабан, ал ағашты шоқтарда
еліктер кездеседі.
Шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтар. Бұл аймаққа сирек бұталы
және аздап шөп жамылған алқаптар қасиетті. Шөлейтті алқаптың жағдайына
бейімделген сүт қоректі жануарлар көптеп кездеседі қарақұйрық, манул (мысық
түстес жыртқыш), хаус. Бұлардың барлығы да селдір кездесетін аңдарға
жататын себептен Қазақстанның қызыл кітабына тіркелген. Шөлейтті аймақтың
фаунасының ең бағалы және көп тараған өкілі ақ бөкен.
Далалы алқаптағыдай, шөлейтті және жартылай шөлейтті алқаптардағы
аңшылық шаруашылықтар, көбінесе бұтақты өсімдіктес өзен жағалауында
жайғасқан. Мұндай суаттар маңындағы өсімдіктермен жамылған учасклерде
қабан, елік, құм қоян фазандар кездеседі. Спорттық аң аулау объектісі,
шөлейтті жабайы құстар: бұлдырық, қарабауыр.
Таулы алқаптар республиканың оңтүстігінде, оңтүстік- батысында және
батыста жайғасқан. Қазақстанға шектес болып кіретін Алтай тауының ағаштары
нағыз орманды құрайды. Жануарлар дүниесі тауларда мекендеуге бейімделген
түрлерден тұрады. Көп тарағандары: аю, елік, таутеке, марал, қабан, қүндыз,
қара күзен, тиін, борша, сібір күзені.
Қылқанды ормандағы жабайы құстардан құр, саңырау құр, шіл, орман ақ
кептері сияқты қанаттылар .
Алтай аймағындағы өзендерде, көлдерде және батпақтарында қоңыр қаз,
барылдауық үйрек, қоңыр үйрек, біз құйрық, айдарлы қасқалдақ, көк ала
үйрек, қасқалдақтар кездеседі.
Қазақстанда Жоңғар, Іле, Талас Алатауы, Тянь-Шан тауы таулы аймақтар
жүйесіне енеді. Өсетін өсімдіктер аса әртүрлі болып мінезделуіне
байланысты, мұнда аңшылық аңдардың көптеген түрлері тараған.
Аңшылық алқаптарды инвентаризациялау
Біздің мемлекетімізде аншылық алқаптарға далалалы, орманды және су-
батпақты айуандар әлемімен мекенделген, жабайы жануарларды кәсіптеуге
бейімделінген және аншылық шаруашылықтар жайғастырылған аудандар енеді.
Алқапты мекендейтін жабайы аңдар және құстар, аймақтар кімнің
қарамағына енетініне қарамай, аңшылық фондты құрады және де мемлекеттік
меншікке жатады.
Ан шаруашылығының формасы және қызметтік бағыты, аңшылық алқаптың
табиғи және экономикалық жағдайына байланысты.
Олар бөлінеді: мемлекетке, кооперативке, қоғамдық өндірістерге және
ғылыми мекемелерге бекітілген алқаптар: жалпы пайдалынылатын алқаптар, яғни
аңшылылық ереже бойынша барлық азаматтарға рұқсат берілген; аңшылық ету
жабық алқаптар (қорық, қорықша және қала, ірі өндіріс шеңберіндегі жасыл
белдеу (зона).
Қорықшада барлық аңдар фаунасына, 10 жылға дейін аңшылық етуге тыйым
салынады. Қорықшалар республикалық және мәнісі жағынан жөргілікті болады,
олар республикалық және облыстық әкімшілігінде тіркеледі.
Аңшылық алқаптар өндіріске арендалық (жалдау) құқықпен келісім
бойынша 10 жылға беріліп тіркеледі. Бұл уақыты аяқталған соң арендатор
келісімді қайта жасап, әрі қарай пайдалана беруге құқықты. Егерде арендатор
келісім ережелерін бұзса, орындамаса, келісім үзіліп, алқап басқаға
пайдалануға беріледі. Келісім бойынша арендаторға міндеттелетін шаралар:
алқапты қорғау, аң аулау кезенін және ережелерді сақтау, алқапта
биотехниялық шаралар жүргізу, оның ішінде залалды жыртқыштарды құрту,
аңдарды ұдайы өндіру, мемлекетке мамық жүн теріні және ет өнімдерін өткізу
жоспарын орындау.
Аңшылық алқаптарының өнімділігін жоғарлату мақсатпен, оларды
инвентаризациялау және ғылыми тұрғыдан жіктеу жұмыстарын жүргізеді. Аңшылық
алқаптың өнімділігі және сиымдылығы, аңдар дүниесінін шаруашылыққа маңызды
түрлеріне, оптималды экологиялық жағдайларына байланысты.
Табиғи факторлардың және адам баласының шаруашылық әсерімөн аңшылық
алқаптар әрқашан өзгеріп тұрады. Алқаптарда бағытты өзгерістер, олардың
сиымдылығын біршама жоғарлатады.
Аңшылық алқаптың өнімділігін мінездейтін, негізгі экологиялық
факторлардан азықтық және қорғаушылық қасиеттерге аса көніл бөледі.
Дегенмен, бұл жағдайда да "минимум заңдылығы" бекітіледі. Ол бойынша ең
басты болып, минимуммен берілген фактор саналады.
Аңшылық алқаптардың қорғаушылық қасиеті, жабайы аңдар үшін өте
маңызды экологиялық жағдай. Алқаптың қорғаушылық қасиеті андар дүниесінің
метрологиялық қолайсыз кезеңдерінде, жауларынан жасырынуына, өсіп-енуіне,
азықтануына және дем алуларына қажетті жағдай жасайды.
Алқаптың қарғаушылығына әртүрлі аңдардың талабы бірыңғай болмайды.
Өміршілік циклдарына байланысты бір түрлі аңдардың да талабы әртүрлі және
жыл кезеңдеріне қарай өзгеріліп түрады.
Орманды аңшылық алқаптарының, далалық ашық аймақпен салыстырғанда,
қорғаушылық қасиеті өте жоғары. Олардың құрамында неше түрлі вариациялар
болады, корғаушылық қасиеті көп сырлы (фактор).
Кұрамы күрделі, аралас ағашты және әртүрлі жасты келген орманды
алқаптың қорғаушылық қасиеті табиғи түрінде толық беріледі. Осы себептен
мұндай алқаптардың сыйымдылық қасиеті де өте жоғары.
алқаптың мәліметін.
Аңшаруашылық картографиясы.
Аншылық-кәсіпшілік тәжірибеде әртүрлі формалы картографиялық
материалдар кең қолданылады: ірі масштабты картаның топографиялық
негіздері, орман шаруашылық аймақты құруда картографиялық жоспар негізінде
жасалынған аңшылық учаскелердің карта-схемалары.
Аншаруашылыққа арналған карта негізгі екі сұраққа жауап береді.
Біріншіден-аңшылық алқаптарды аймақтап реттеу ерекшелігін ескереді:
екіншіден-кәсіпшілік ету технологиясын ескеріп, кәсіпшілік жағдайларды
сипаттайды. Карта ландшафт негізінде құрылуы мүмкін, яғни шартты белгілеу
ретінде аншылық алқаптардың тікті белдеуі (вертикальный пояс) және
өсімдіктер флорасы көрсетілген.
Картаны бланк негізінде де құрайды, әдетте ол карта-схема түрінде.
Карта көзге көрнекті, жақсы оқылатын, айқынды-мәнерлі, әйткенменде маңызсыз
деректер тым артық болмауы өте қажет. Картаның масштабы, аймақтын табиғи
мөлшері картографиялық белгілеуде неше рет кішірейтіліп жасалғанын
көрсетеді.
Жердің және оның картаға белгіленген арақатынасы
|Масштаб |Аталынған масштаб |Контурдың минималдық нормасы 1-4мм|
| | |болғанда жердің бөлшек ауданы |
| |1 см-де |1 см2 -та | |
|1 : 10000 |100м |1 га |100-400 м2 |
|1 : 25000 |250м |6,25 га |625-2500 м2 |
|1 : 50000 |500м |25 га |0,25-1 га |
|1 : 100000 |1 км |1 км2 |1-4 га |
|1 : 300000 |3км |9 км2 |9-36 га |
|1 : 1000000 |10км |100 км2 |1-4 км2 |
Масштабы ірі карталардың мазмұны толықтау, әбден талданылған және
нақтылау. Топографиялық картаның ең ірі масштабы-1:2000 нан 1:100 000-ға
дейін.
Аншылық учаскелерге жұмыс карта-схемасын құру үшін қажетті құжаттар:
топографиялық карта, орман шаруашылығының орман таксациялық жоспары, жерді
пайдалану және аңшылық құру жоспарлары және т.б. Олар бойынша карта-схемада
нақтылы бағдарлау және орынды тұрақтату-бекіту, аңшылық алқаптардың негізгі
типтерінің контурын түсіндіру, гидросеттерді, рельефті және т.б. көрсету
жұмыстары жүргізіледі.
Кәсіпшілік жұмыстар процесінде картаны пайдаланудың бір ерекшелігі
мынада: аңшыдағы, аңшылық учаскенің (маршруттың) кейбір бөлшегіндегі
кәсіпшілік жағдайдың сипаттамасы арқылы карта боиынша жақсы елеулі аңшылық
алқаптар типтерінде аңдар әлемінік таралуы, молдығы және құрылымы жөнінде
ақпарат алуға мүмкіндік болады
Аңшылық учаскелердің жұмыс карта-схемаларын толтыру масштабтан тыс
белгілермен (кебінесе ол кәсіпшілік объектіге қатысы бар) атқарылады.
Картографиялық белгілерді аңдар-құстар мекендейтін жерге қатысы бар
орындарға қояды.
Аңдар-құстар санын, олардың тәуліктік және кезеңдік жайғасуын да
белгімен көрсетуге болады. Аңдарды-құстарды әріппен белгілеу жиілеп
кездеседі: бұғы-Б, қабан-ҚБ, елік-Е, бұлан-Б, құр-Қ, құндыз-Қ аю-А, түлкі-
Тү және т.б. Белгілер геометрикалық символикалық жәнв керкемді формалы
болуы мүмкін. Формаға қарағанда, түстері артык аиқындалады осы себептен
мүмкіндігінше картада түсі арқылы бейнелеиді. Көбінесе ол картаны аңшылық
алқаптар типі бойынша болмағанда қолданылады.
Векторлық тілді линиялар аңшылық аңдардың ауысып жылжу бағыттарын
көрсетеді. Андардың жыныстық айырмашылығы әдейленген белгімен
көрсетіледі.
Аңдардың жайғастырылуы изолиниялармен яғни бірқалыптас мөлшерлі
картографиялық құбылыстар нүктесін қосатын қисық келген сызықпен, немесе
штрихпен белгіленеді.
Мұндай әдіс картографиялық бейнелеуді және фенологиялық құбылыстарды
(құстардың үшып келу және кету кезеңдері, өніп-өсу процесінің басы және
соңы, төлдеу кезеңдері, ұйқыға кету және ояну кезеңдері) көрсетуге өте
пайдалы нүктелі әдіс көбінесе алқаптағы аңдар-құстар санын бағалау үшін
қолданылады. Әрбір нүкте бір ғана аң түріне емес, алқапты мекендейтін
бірнеше аңдар түріне сай келеді. Ол туралы картаның легендасында (түсінік
сөзінде) айтылуы тиіс. Аңдар молдығын бағалау шкаласы 5 баллды болады аңдар
түрі өте кеп санды, аз санды, әдеттегідей, сирек, өте сирек.
Карта-схемаға, аңшылық учаскелердің барлық өндірістік объектілерін,
жолдарын және маршруттарын, яғни басқаша айтқанда технологиялық жағдайын
көрсетіп жазады (белгілейді).
Осының негізінде, біріншіден аң-құстардың санын және олардың аулануын
салыстыруға мүмкіндік болса, екіншіден техникалык (технологиялық)
жабдықтарымен қамтамасыздану дәрежесі туралы мағлұмат алуға болады.
Аймақтың табиғи рельефтік бейнесі аңшылық алқаптың қорғаушылық
қасиетін жоғарлатуы және төмендетуі де мүмкін. Мысалы, қүндыз үшін
оптималды қорғаушылық (оның ішінде азықтық қасиеті де) жағдай, таулы-
тайгалы бал қарағай-май қарағай-шыршалы орманда кездеседі. Мүндай
алқаптарда аңдар тығыздығы өте жоғары: 1000 га алқапқа 15-20, кейде 30
қүндызға дейін барып қалады. Жазық қарағайлы, ия болмаса, еменді, төмен
класты бонитетті, жердің көп бөлшегін алып жатқан, ормандардың қорғаушылық
қасиеті нашар және көптеген жануарлар дүниесінө азықтық қоры қашанда
жеткіліксіз келеді. Яғни, мұндай алқаптың сиымдылығы ете төмен, 1000 гектар
жерге небәрі 1-3 құндыз ғана келеді.
Жас шыбық, майда тоғай, биік сабақты өсімдіктер және шөпшек шырпы
(валежник) жамылған учаскелер, аңшылық алқаптың қорғаушылық жағдайын
ежәптәуір жоғарлатады.
Өткен тарауларда айтылғандай, аңшылық алқаптардың қорғаушылық
қасиеті жыл кезеңіне сәйкестеніп өзгеріп тұрады. Ағаш жапырақтары түскен
кезеңде, орман алқаптарының қаралуы тым жақсы болады, ол қорғаушылық
қасиетін күрт төмендетеді.
Ағаш бітімінің қүрамына және жасына байланысты, түскен қардың да
қорғаушылық қасиетке тигізетін әсері мол. Алқапта қылқан жапырақты жас
шыбық барлығы қорғаушылық қасиетті жоғарлатады, ал орташа жасты, піскен
және көп тұрған, қураған жапырақты егілме орманның ол қасиеті қашанда
төмен.
Көптеген жабайы аңдар және құстар баспана ретінде қалын қылқан
жапырақты ағаштардың шор басын, қуысын және шөпшек шырпыларын, түбір-тамыр
түбіндегі тесіктерді, тас үймелерді және т.б. пайдаланады.
Ағаш арасындағы өсімдіктердін өзгеру дәрежесіне қарай алқаптың
қорғаушылығы да өзгереді. Әсіресе, ағашты молдап кескенде ол күрт өзгереді.
Айталық мүндай кесуде кейбір учаскелердің аймағы бәлен шаршы километрге
дейін болуы мүмкін. Осы себептен ең ірі аң, бұлан мұндай учаскелерге
тоқтамай жерсінбей ауып кетеді. Ал ағаш кесу жұмысын енсіздеу ленталы
(көлденеңі 50-100 м) әдіспен жүргізсе, қорғаушылық қасиетін онша
төмендетпейді, әдетте алқаптың сиымдылық жағдайы да бүрынғы дәрежеде
қалады, қалуы мүмкін. Ал аздап төмендеген сиымдылық қасиеті, азықтық
қасиетінің жоғарлауымен қалыптасады (толық тырылады). Ағаштарды шоғырлап
кескенде (при концентрированных рубках) бағалығы аз учаскелерді қалдыру,
жабайы аңдардың кейбір түрлерінің санын сақтаудағы тиімді шарапардың бірі
болып есептелінеді.
Алқаптың қорғаушылық қасиетінің өте жоғары дәрежеде сақталуы, оның
экологиялық факторының табиғи қалыптасу көрсеткіші болып саналады.
Әйткенмен, ол аңды кәсіпкерлеу кезеңінде еңбек өнімділігін төмендетеді,
әсіресе бағалы терілі аңдарды аулағанда: тиінді, құндызды, ала тышқанды
және т.б.
Осы себепке байланысты, өте жоғары өнімді таулы-тайгалы құндызды
алқаптар толық пайдаланылмай қалады.
Аңшылық алқаптарынын қорғаушылық қасиетін бағалай отыра, олардың
ұялық жағдайын да міндеті түрде ескергенабзал (мысалы спорттық бағыттағы
шаруашылықта суда жүзгіш құстар үшін). Үялау орынның түгелдей жоқтылығы, ия
болмаса жетіспеушілігі, аншылық алқаптың сиымдылығын шектейді.
Түжырып келгенде, негізгі экологиялық факторлар арасында, (азықтық
қоры, қорғаушылық қасиеті және т.б.) көптеген жағдайда тура байланыс бар,
айталық табиғаттың тірі және тірі емес компонентінің арасындағыдай.
Орманды аншылық алқаптарды инвентаризациялаудың негізі ретінде орман
шаруашылығын құру материалдары алынады.
Ал негізгі қүжат болып таксациялық бейнелеп жазуы және ағаш
егу-отырғызу жоспары саналады. Таксациялық бейнелеп жазу
іқұжатынан аңшылық құру мамандар, орман арасындағы әртүрлі
■учаскелердің азықтық және қорғаушылық жағдайы түралы деректер
Іалады, ең соңында барлық аңшылық
Д.Н. Даниловтың аңшылық алқапты бонитеттеу шкаласы (бес балдық
шкала)
I класс бонитеті - ең жақсы алқаптар. Әртүрлі азықтар түрімен, жиі
және мол өнімділікпен, ете жоғары қорғаушылық және ұялық касиеттілігімен,
өте көп және тұрақты аңшылық аңдар санымен мінезделінеді.
II класс бонитеті - жақсы алқаптар. Жақсы азықтық және уялық-
қорғаушылық жағдайымен қасиеттелінеді. Аңдар жайғасу тығыздығы әжептәуір.
III класс бонитеті - алқаптың сапалылығы орташа. Азықтық жағдайы
әртүрлі өсімдіктер құрамы жағынан бірыңғай, тұрақтылығы және мол өнімділігі
аздау. Қорғаушы және ұялық жағдайы орташа келген. Аңшылық аңдар саны жыл
бойы әжептәуір өзгеріп тұрады.
IV класс бонитеті - алқап сапасы орташадан темен (нашар) азықтық,
қорғауыш-ұялық қасиеттері нашар дамыған. Аңшылық аңдар аздаған шамада,
кейбір азықты жылдары ғана кездеседі.
V класс бонитеті - сапасы өте нашар алқаптар. Бұл бонитет қатарына
аңдар түрі бойынша бағалауда, аң түріне қасиеттілігі өтө сай емес алқаптар
кіреді.
Ондатр алқабының бонитет шкаласы Г.К. Корсаков, А.А. Смиренский
I - бонитет - сапасы ете жақсы алқаптар. Барлық суат пайдалы
ауданды, азықтық жөне қорғауш - ұялық жағдайы ерекше жақсы Суаттың
енімділігі 100 га суатқа 100 ұядан жоғары болып келеді.
II - бонитет - сапасы жақсы алқаптар. Көптеген пайдалы ауданды
суаттың қалған ауданы потенциалды пайдалы. Қысқы кезендө азықтық жағдайы
100 га суаттық ауданға кем дегенде 50-100 ұя ондатра жайғастыра алады.
III - бонитет - сапасы орташа алқаптар. Суаттың көп бөлшег
потенциалды пайдалы ауданды, орташа еңбектеніп мелиоративті жұмыстар
жүргізше, пайдалы ауданға бейімдеуге болады.
Пайдалы ауданы онша емес. Өнімділігі, 100 га суатқа 10-50 ұядай
келеді.
IV - бонитет - сапасы нашар алқаптар. Пайдалы суатты аудань өте
келемсіз. Потенциалды пайдалы ауданы көлемді, пайдаль ауданға бейімдеу үшін
күрделі мелиоративтік жұмыстар жүргізу/і қажет етеді.
V - бонитет - сапасы ете нашар алқаптар. Пайдалы аудандарь жоқ,
потенциалды пайдалы аудандары шектелген, ия болмаса түгелдей қатыспайды.
Қысқы кезеңде азықтар жоқ, бар болғанда да қолайсы жайғасқан. Ондарт
жазда ғана біртіндеп кездеседі, 100 га алқапта ондатр саны бес ұядан
аспайды.
Аңшылық алқаптарды экономикалық бағалау.
Ресурстарды экономикалық бағалау – ол барлық аңшылық аңдар басын
құндап, аңшылық алқаптың биологиялық және шаруашылық өнімдерін бағалау.
Экономикалық бағалау аңшылық аңдардың түрлері, ия болмаса барлығының
қосындысы (алқапта пайдаланылатын) бойынша жүргізілуі мүмкін. Қосынды
арқылы бағалау мүмкін екені, барлық аңдар түрлері, олардың әртүрлі топтары
тек қана бірақ көрсеткішпен бағаланады - тенгемен. Бұл тұрғыдан алғанда
аңдар түрлерімен экономикалық бағалау, аңдардың қосындысы арқылы
экономикалық бағалаудың бір этапы болып саналады.
Құндылық көрсеткіш арқылы бағалау, аншылық шаруашылық өндірісінде
қосымша пайдаланылатын қандай да болмасын ресурстарды бағалауға жол береді.
Мысалы, кәсіпкершілік шаруашылықта жабайы аңдардан алынатын тек қана мамық
жүнді тері, ет және т.б. өнімдерден басқа, жидек, саңырауқүлақ, дәрілік
өсімдіктер, техникалық шикізаттар, ағаш, үй жануарларына және клеткада
үсталынатын мамық жүнді аңдарға азықтар дайындалады.
Спорттық шаруашылықтарда рекреациялық ресурстар деп аталынатын
көрсеткіштің маңызы бар. Оның мелшері, алқапты қандай эстетикалық дәрежемен
қабылдау (түсіне білу), аңдарды бақылау мүмкіншілігі, дала гүлдерінің,
жидектің, саңырауқүлақтың көрілуі, жыйнауға болатындығы және көптеген тағы
басқада жағдайларға тығыз байланысты болып келеді. Әуескер аңшыға
шаруашылықтың тартымдылығы алқапты рекреациялық бағалауға байланысты. Бұл
бағалаудың негізгі принциптері, аншылық алқаптарды экономикалық түрғыдан
бағалағанда ескерілуі қажет.
Әртүрлі аймақтың табиғи жағдайы аңшы-кәсіпкершінің еңбектік
қарқынына, әуесқой аңшының белсенді дем алуына, аңшылық өндірістің
тиімділігіне әсерін тигізеді.
Осы себептен табиғи аңшылық ресурстарды экономикалық бағалау
құрамына, еңбектік жағдайдың экономикалық көрсеткіштері де енеді.
Аңшылық аңдардың, өсімдіктердің, рекреациялық ресурстарды қосып
және еңбек ету жағдайын бағалау, алқап ресурстарын
комплексті бағалауға мүмкіндік туғызады да, оны аңшаруашылығы
қолданады және қолдануға болуына жол ашады.
Аншылық алқаптарды қосындылап және комплекстеп экономикалық
бағалаудың мәнісі, қортындылап келгенде бағалау тұжырымы бірақ санмен
көрсетілуі. Дегенмен ол, алқапты дифференциалдап бағалаудың қажеттілігі жоқ
деген емес.
Дифференциалдық бағалау бірнеше аспектіде (құбылыста, жайда)
жүргізілуі мүмкін.
Біріншіден, ол әртүрлі ресурс топтарын бағалау: аңшылық аңдарды,
өсімдіктер және рекреация жағдайын, аңшаруашылык өңдірістер жағдайын және
т.б. Аңшылық аңдар және өсімдіктер ресурстарын топтап және аңдар,
өсімдіктер түрлерімен жекелеп бағалануы мүмкін.
Алқаптардың өнімділігіне сәйкес келетін, аңшылық ресурстарының
әртүрлі градациясы да бағалануы тиіс.
Кәсіпшілік, ия болмаса аңшылық кезең алдындағы белгілі бір аймақтағы
аңдар және есімдіктердің барлық қосындысы, алқаптын қоры, не болмаса жалпы
саны деп аталынады.
Белгілі алқаптың бірлік ауданына есептелген аңдар қорын, әртүрлі
аңдар тығыздығы (плотность) деп атау тәжірибеге енгізілген. Аңдар тығыздығы
- әртүрлі аңдар түрімен есептелінеді, осы себептен алқаптарды және оның
ресурстарын экономикалық бағалауда оларды қосындылап алу мүмкін емес. Ал
андар тығыздылығы қүнымен бірлік ауданға есептеп көрсетілгенде, не алқаптың
өнімділігі (Стаховский, 1969), не болмаса жалпы, ия болмаса қосынды
биологиялық ресурс деп аталынады (Рогачева, 1974).
Аңдар қорына негізгі аңдармен қоса өсіп келе жатқан популяциялар да
(әдетте биологиялық өнім деп аталынатын) енеді.
Популяцияның саны аңдар есу кезеңінің аяғында, ия болмаса аншылық
кәсіпкерліктік кезеңнің алдында өсептелуі қажет.
Әйткенмен негізінде, аң төлдері ерте өлуіне байланасты, бүл екі
есептеу нәтижесінің арасында айтарлықтай айырмашылық болады Аңшылық
шаруашылықтарында биологиялық өнімді анықтауды, аңшылық кәсіпкершілік
кезеңінің басында жүргізуге келісімге келген өте дұрыс және оны аңшылық
алқаптың бірлік ауданына шағып есептейді.
Биологиялық өніп-өскен аңдар басынын белгілі бөлшектері, яғни теория
жүзінде шаруашылықтың мақсатына пайдаланылатын, алқаптың шаруашылықтың
өнімділігі, не болмаса барлык, шаруашылықтық ресурс деп атайды. Бұл
көрсеткіш, биологиялық өнімділіктен, негізгі табынды толықтуруға
қалдырылған аңдар санымен айырықшыланады.
Шаруашылықтық өнімділік, жоғарғы айтылған өнімділіктердей алқаптын
бірлік ауданына шағылып есептелінеді, әйткеменде барлык зерттелінген
аймақтың жалпы еспетелінген санына да кіруі мүмкін Биологиялық
ресурстардың шаруашылықта нақтылы
пайдалынылатын бөлшегі, нақтылы пайдалынылатын ресурс деп ия болмаса
алқаптың нақтылы енімділігі деп аталынады.
Нақтылы пайдалынылатын ресурстар тауарлы және тауарсыз болып екіге
бөлінеді: біріншісі мемлекетке дайындау жоспарына жатады, ол екіншісі
аңшылардың, кәсіпкершіліктердің, жеміс, саңырауқұлақ жыйнаушылардың жеке
меншіктерінде қалады.
Алынған өнімді алқаптың бірлік ауданына шағып есептесе, тауарпы және
тауарсыз нақтылы алқаптық өнімді аламыз.
Алқаптар енімділігіне сәйкес келуіне қарай, аңшылық ресурстарды
басқаша жіктеулері бар. Айталық, Э.В. Рогачев және Е.Е. Сыроечковский
(1968) ресурстарды пайдалануды аймақтық жобамен байланыстырып қарайды да,
рационалды қолайлы аңшылық ресурстарын жекелеп беледі.
Бұл алқаптарды дифференциалдап бағалаудың маңызды бір категориясы.
Өйткені, мұнда қазіргі кезеңдегі шаруашылықты жүргізу және кәсіпшілік қылу
дәрежесі ескеріледі: ресурстар болуы мүмкін, дегенмен олар ия болмаса
қолайсыз (алқаптар алыста жайғасқан), ия болмаса экономикалық тиімсіз.
Рационалды қолайлы ресурстар мөлшері, әдетте аңшылық кәсіпшілік аудандарда
жалпы шаруашылық ресурстан (шаруашылық өнімділік) төмен болады.
Интенсивті дамыған спорттық аңшылық шауашылығында бұл айырмашылық
өте аз, ия болмаса нөлге тең.
Аңшылық алқаптар өнімділігі, олардың сапасындай қазіргі және
перспективті (прогрессивті, не болмаса регрессивті) болуы мүмкін.
Экономикалық көрсеткіштерде перспективтік өнімділікті, қазіргі өнімділікті
экономикалық бағалауды пайдаланып, аңшылық алқаптардың сапасын салыстырып
бағалау арқылы құруға болады. Болжау (прогноз) есеп, алқаптардың сапалық
өзгеруін жобалауға сәйкестелініп, міндетті түрде келешекке әртүрлі аңдардың
алқаптардағы тығыздығын анықтау сатысын өтеді.
Аншылық алқаптарының қазіргі өнімділігін бағалау бірімен-бірі
байланысты үш жолмен жүргізіледі (2-сурет). Біріншісі - ресурстың барлық
түрін түгелдей есептеуге бейімделген. Апқапты бағалауда, ресурстардың және
өнімділіктің көп жылдық орташа көрсеткішін мінездеу керек. Осы себептен
есептеу жұмыстарының бірнеше жылдық нәтижесін жыйнайды да, бағаланатын
аймаққа орташалап қалыптастырады. Егерде кейбір жағдайларға байланысты көп
жылдық мәліметтер болмаса, бағалау жүргізуге соңғы бір жылдық
көрсеткіштерді қолданады, дегенмен тұрғындардан сұраныс^ арқылы жыйналған
деректермен түзету енгізеді.
Тәжірибелі аңшы, ия болмаса кәсіпкер соңғы жылдардағы аңдар санын,
олардың көбейгенін айта алады.
Водно-болотные охотничьи угодья
В основу классификации водно-болотных угодий положен принцип деления
акватории на участки по пригодности их для обитания животных, то есть в
основном по кормовым, защитным и гнездопригодным свойствам. Категория водно-
болотных охотничьих угодий делится на 2 подкатегории: водные и болотные.
Различают несколько типов озер: тектонического происхождения;
ледниковые, или мареновые; долинные, или речные; запрудные, или плотинные;
береговые, или остаточные; провальные.
В водные охотничьи угодья наряду с озерами входят реки, дельтовые
водоемы, плавни. Для определения размеров водоемов используют
крупномасштабные карты и планы. При описании водоемов дают характеристику
водного режима, в которую входят питание водоема, площадь водосбора,
прозрачность и химизация воды, сроки и величина половодий и паводков, сроки
ледостава и вскрытия.
По местоположению плесы делят на центральные, прибрежные, разделяющие
и глухие. Первые располагаются в центре водоема и разделяются между собой
широкими проливами. Прибрежные плесы находятся в непосредственной близости
от берега, а зеркало воды вплотную подходит к береговой линии. Разделяющие
плесы — зеркало воды с двух противоположных сторон подходит к берегу, а с
других сторон окаймлено растительностью. Глухие плесы самые маленькие по
размерам и находятся в середине очага зарастания.
Наибольшее значение при оценке этих угодий имеет наличие и сочетание
зарослей тростника, рогоза и камыша. Угодья обладают прекрасными защитными
условиями, подводные растения служат кормами, сплавины — хорошими
гнездопригодными свойствами.
Основным критерием для выделения типов охотничьих угодий служит
классификация типов зарастания водоемов (Смиренский, 1956). Различают 7
типов зарастания.
Прибрежно-зональное зарастание характеризуется зональным расположением
растительности, что обусловлено резким падением глубины от берега к центру.
Вблизи берега располагается зона корневищных осок, затем зона рогоза,
тростника и камыша, далее следует зона растений с плавающими листьями, т.
е. кубышки, кувшинки, водяной орех и др. Последняя зона, располагающаяся на
глубоких местах, занята подводными лугами из рдестов, роголистника и других
водорослей.
Зарослевое зарастание характеризуется преобладанием густых зарослей из
высоких подводных растений. В зависимости от условий произрастания,
мощности и распределения их на водоеме различают массивно-зарослевое
зарастание, мозаично-зарослевое и бордюрное. Последнее представляет собой
полосу из высоких подводных растений (тростника, рогоза, камыша),
расположенную в непосредственной близости от берега. Ширина полосы зависит
от глубины водоема, волнобоя, грунтов и других причин.
Сплавинное зарастание образуется при разрастании белокрыльника,
рогоза, камыша, корневищных осок и т. п. Оно бывает двух видов: сплавины,
примыкающие к кромке берега, образующиеся в результате нарастания с берега
дернины, вахты, корневищных осок и белокрыльника; сплавины, располагающиеся
отдельными островами на заболачивающихся водоемах. В этом случае основным
сплавинообразователем являются оторванные в весенний паводок дернины
тростника.
Ковровое зарастание образуют растения с плавающими листьями: кубышка,
кувшинка, водяной орех и некоторые другие виды.
Подводно-луговое зарастание образуют подводные растения: роголистник,
рдест, уруть, полушник, водные мхи и др.
Водорослевое зарастание встречается в соленых, горько-соленых и
высокогорных озерах.
Смешанное зарастание характерно для пресноводных водоемов с резкими
колебаниями уровня воды и с неровным ложем. Для этого типа характерно
чередование (без какой-либо последовательности) участков различных видов
зарастания. Чаще всего этот вид зарастания встречается на искусственных
водоемах.
Ковровое, подводно-луговое и водорослевое зарастания представляют
собой кормовые стации, где полностью отсутствуют защитные условия для
водоплавающей дичи, и как тип охотничьих угодий не рассматриваются.
Наиболее часто встречаются 6 типов водно-болотных охотничьих угодий:
плесы мелкие (0,5—1,0 га), средние (1,0—10,0 га), крупные (10,0 и более
га); бордюрный (тростниковый, рогозный, камышовый); куртинный
(тростниковый, рогозный камышовый); массивно-зарослевый с преобладанием
тростника (или с преобладанием рогоза); мозаично-зарослевый; крепи
(тростниковые, рогозовые, камышовые).
Для правильной оценки водно-болотных угодий вводят такие понятия, как
полезная и потенциальная площади. Полезная площадь — это площадь плесов и
гнездопригодная площадь, которую составляют кромки тростников и рогоза,
расположенные вдоль плесов, и маленькие куртины тростника. Потенциальная
площадь — крепи внутри куртин тростника или рогоза и участки водоема,
площадь которых не может быть использована водоплавающей дичью
(пересыхающие, очень мелководные и др.).
Водно-болотные охотничьи угодья представляют собой избыточно
переувлажненные участки почвы с произрастающей на них влаголюбивой
растительностью. Болота встречаются в зоне тундры, лесной зоне, местами в
подзоне лесостепей. В северных районах таежной зоны чаще всего встречаются
моховые болота, а в подзоне широколиственных лесов и лесостепей —
травянистые. В лесной зоне болота возникают в результате заболачивания
гарей, вырубок, темнохвойных лесов. Уничтожение древостоя в результате
вырубок и гарей приводит к повышению уровня грунтовых вод.
Заболачивание темнохвойных лесов происходит в результате избыточного
переувлажнения почв, на которых разрастается мох — кукушкин лен.
Образование на глубоких лесных озерах плавающих сплавин приводит к их
зарастанию и в дальнейшем к заболачиванию. На более мелких озерах остатки
водно-болотной растительности, накапливающиеся на дне, вызывают обмеление
водоема и зарастание его травянистой растительностью, в результате
образуется травянистое болото. По характеру болот выделяют 3 группы типов:
верховые, переходные, низовые. Характерная особенность верхового болота —
наличие торфяногослоя и моховое покрытие. Низовое болото характеризуется
отсутствием торфяного слоя.
Наиболее хорошими кормовыми и защитными условиями болотные угодья
обладают летом и в начале осени. В этот период, кроме постоянных
обитателей, их охотно посещают лось и марал. В начале осени сюда слетаются
глухари и белые куропатки. Болота, поросшие кустарником, являются кормовыми
стациями копытных животных.
Изучение животных кормовых ресурсов
Основными группами поедаемых животных являются беспозвоночные (обитатели
травяного и мохового покрова, крон деревьев и кустарников, коры и
древесины, верхних слоев почвы), водные животные, земноводные и
пресмыкающиеся, мелкие птицы, боровая и водоплавающая дичь, их яйца и
птенцы, мышевидные грызуны, остальные мелкие грызуны, копытные. В IV
главе мы подробно изложили методику и технику количественного учета
наземных позвоночных. Она применяется и в целях изучения позвоночных как
кормового ресурса хищников, поэтому здесь нет нужды повторять сказанное.
Водные животные (беспозвоночные и рыбы) имеют значение для питания столь
ограниченного числа наземных позвоночных, что за недостатком места мы
исключим их из рассмотрения. Остаются разного рода беспозвоночные и именно
им мы и посвятим дальнейшее изложение. Уже перечень видов насекомых и
других беспозвоночных животных, обитающих в районе исследования, с
указанием на распределение по биотопам и ярусам растительности, дает
некоторое представление о потенциальных запасах пищи для насекомоядных
позвоночных — птиц, крота, землероек, лягушек и ящериц. Ценные сведения
могут быть почерпнуты из данных о фенологии и периодичности массовых
размножений насекомых. При детальных исследованиях прибегают к
количественному учету беспозвоночных, населяющих различные ярусы и части
биотопов. Наиболее простым способом относительного учета фауны
беспозвоночных травяного покрова лугов, полей и лесов является методика
кошения. Она сводится к тому, что лицо, производящее учет, равномерно
двигается по прямой линии и с каждым шагом делает однообразные взмахи
сачком по обе стороны от линии движения, обкашивая травянистую
растительность и собирая с нее в сачок насекомых.
Н. Н. Конаков (1939) в своей сводке дает следующие советы о применении
методики кошения. Обычные энтомологические сачки неудобны и мало пригодны
для количественного кошения, уловистость их в три раза меньше, чем
количественных сачков, специально приспособленных для учета. Лучше всего
сачок Четыркиной (рис. 107) с диаметром кольца 35,7 см, с площадью
отверстия 0,1 кв. м и глубиной мешка 70 см. На узком конце в дно сачка
вшиты две охватывающие друг друга трубки — наружная полотняная и внутренняя
из клеенки, обращенной гладкой стороной в просвет. В трех местах в сачок
вшиваются тесемки а, в и с, при помощи которых он может быстро затягиваться
и завязываться. Между тесемками а и в вшито проволочное кольцо d. Ручка
сачка имеет в длину 1 м. Перед началом кошения тесемка d плотно
завязывается, донное отверстие сачка оказывается закрытым и при кошении вся
добыча собирается в средней части сачка.
[pic]
Сачок Четыркиной (из Конакова).
По окончании кошения сачок быстро встряхивают и как можно быстрее
затягивают и завязывают верхнюю тесемку. После этого конец клеенчатой
трубки опускают в морилку, а наружную полотняную трубку завязывают вокруг
краев клеенчатой при помощи тесемки с. Затем распускают тесемку и,
потряхивая сачок, ссыпают добычу в морилку или извлекают при помощи так
называемого фотоэклектора Плигинского, основанного на положительном
фототропизме насекомых. Чтобы получить сравнимые результаты, необходима
максимально возможная стандартизация техники кошения. Для одной пробы
следует делать от 50 до 100 взмахов сачком. «Строгой стандартизации должен
подвергнуться и самый процесс кошения. Длина палки сачка, положение руки на
палке, сила и длина удара, расстояние сачка от земли при кошении,
продолжительность пауз между ударами — должны быть одинаковы. Каждый удар
делается обязательно по новому месту. Для строгого выполнения этих
требований необходимы предварительная тренировка и критическое отношение ко
всем деталям техники кошения в зависимости от особенностей данного
биоценоза. Без выполнения этих условий количественное кошение превращается
в обычное качественное и отдельные укосы оказываются несравнимы друг с
другом» (Конаков). На результаты кошения сильно влияет ряд факторов,
определяющих поведение и размещение животных, совершающих суточные
вертикальные миграции: время кошения, высота растительности, температура и
влажность воздуха, интенсивность освещения, направление и сила ветра.
Успешность учета и особенно сравнимость данных разных учетов, произведенных
даже одним и тем же лицом, в сильной мере зависят от личных качеств
работника, его умения соблюдать однообразие и равномерность в процессе
учета. Учет кошением является относительным и, как показывают
специальные исследования, позволяет обнаруживать различие численности видов
двух биоценозов, если оно достигает не менее 30—35%. Результаты учета
можно отнести к площади, если перемножить пройденный путь на двойную длину
палки сачка. «Несмотря на ряд крупных недостатков, метод кошения в ряде
случаев является более удобным, а иногда и единственным пока методом. Он
незаменим для ориентировочных исследований во время экспедиционных работ
при маршрутном обследовании и удобен при изучении распределения
сравнительно крупных животных, обладающих при мелких пробных площадях
ничтожной встречаемостью» (Конаков). При более детальных биоценотических
исследованиях, для количественного учета фауны беспозвоночных травяного
покрова используют разного рода биоценометры. Биоценометр представляет
цилиндрическую или кубическую коробку определенных размеров, без дна. В
намеченном для учета месте накрывают биоценометром участок земли вместе с
травой и находящимися на ней насекомыми, а затем тем или иным способом
извлекают и подсчитывают последних. Конечно, и при этом часть наиболее
подвижных животных ускользает, но все же такой учет дает значительно более
точные результаты, чем кошение, хотя отличается значительной трудоемкостью
и сложностью. По свидетельству Конакова, наилучшие результаты дает
биоценометр Конакова и Онисимовой. «Основой его служит квадратная рама,
сделанная из котельного железа (обычное кровельное для этой цели не
годится). Длина каждой внутренней стороны рамы равна 50 см, высота — 10
см. Нижний край рамы отточен возможно острее, а верхний отогнут наружу
так, чтобы получился кант шириной около 1 см. Снаружи на двух
противоположных стенках приклепаны две ручки. Площадь, покрываемая такой
рамой, равна 0,25 кв. м. Второй существенной частью биоценометра
является мешок без дна высотой 170 см (высота мешка зависит от роста
исследователя) и в диаметре немного шире рамы биоценометра. Нижняя часть
мешка (65—70 см) сшита из белого полотна или коленкора, верхняя — из марли.
Последняя пропускает большое количество света и воздуха, что очень важно
при работе. Нижний край мешка подшивается, и в него продергивается широкая
тугая резинка, стягивающая отверстие.
Перед применением нижний край мешка, снабженный резинкой, растягивается и
надевается на верхнюю часть рамы выше ручек, под отгибом, который не
позволяет мешку соскочить с рамы. Затем мешок перевязывается шнурком на
половине его высоты там, где полотно переходит в марлю. В таком виде раму
быстро накидывают на избранную площадку и, надавливая всей тяжестью тела
на отгиб и ручки, заставляют острые края биоценометра врезаться в
землю. В степной зоне СССР при продолжительной засухе на склонах с южной
экспозицией поверхностный слой почвы оказывается очень твердым и неровным:
в таких случаях после накидывания рамы приходится прорезать землю ножом
или ботанической стамеской вдоль внешних стен биоценометра. В дальнейшем
исследователь просовывает в верхнюю часть мешка голову и руки, а помощник
завязывает мешок на уровне груди или пояса. «Затем развязывают шнурок,
перехватывающий мешок посредине, перед головой исследователя, и последний
оказывается включенным в биоценометр. Следовательно, с момента набрасывания
биоценометра до конца взятия пробы учитываемая площадка ни на секунду не
сообщается с окружающей средой. Перед завязыванием берут с собой морилку,
пробирки, пустые и со спиртом, пинцет, лупу, ножницы для стрижки кустов
растений, кисточку для сбора, мелких насекомых и эксгаустер. Последний
значительно ускоряет и облегчает работу при выборке прыгающих насекомых.
Остальные животные собираются вручную. Мусор же и сухие растительные
остатки можно собрать . в мешочки и впоследствии обработать фотоэклектором
Плигинского. Лично мы производили в большинстве случаев разборку срезанных
растений и мусора внутри биоценометра на одной из сторон мешка, на белой
поверхности которого животные хорошо заметны. По окончании работы, перед
развязыванием мешка помощником, производится тщательный осмотр одежды
исследователя через прозрачную марлю, что предотвращает возможную утечку
насекомых. Впрочем, присутствие помощника при работе с биоценометром этой
системы не обязательно. При известном навыке весь учет может быть выполнен
одним лицом; необходимо лишь, для автоматического стягивания мешка на поясе
исследователя, вдеть в верхний марлевый край мешка такую же резинку, как и
внизу на раме. На взятие одной пробы в 1/4 м 2 степных биоценозах
затрачивалось от 40 минут до 4 часов, в зависимости от обилия животных и в
особенности от густоты травостоя» (Конаков).
Учет беспозвоночных в кронах деревьев и кустарников производится путем
отряхивания их на подостланную под деревом бумагу или белую материю или
кошением сачком на длинной рукоятке. Последний способ дает более точные
результаты и не слишком трудоемкий.
Финский орнитолог Пальмгрен, при изучении кормовых ресурсов на ветвях
деревьев, срезал отдельные избранные ветви, предварительно накинув мешок и
туго затянув его горловину. Пойманные животные замаривались и разбирались.
Количество насекомых и пауков относилось к длине и весу ветвей.
Малоподвижных насекомых, живущих на листьях, можно подсчитывать на пробных
партиях листьев. А. П. Владимирский (1925) и Т. Н. Каллиникова (1932) брали
по 10 листьев. Согласно В. Н. Старку (1931), количественный учет насекомых
— обитателей коры и древесины— производится на модельных деревьях, при
маршрутном обследовании берутся на узких ленточных пробах (до 5 м ширины),
а при стационарных исследованиях — на пробных площадях. Модельные деревья
должны быть разных возрастов, степеней угнетения и состояния. Пробные
площади закладываются размером 100 — 1000 кв. м, ограничиваются небольшими
канавками и подробно описываются в отношении растительности и условий
обитания. Все деревья пересчитываются и нумеруются масляной краской. Затем
берутся модельные деревья и данные подсчета насекомых на них
пересчитываются на общее количество деревьев на пробной площади. К
сожалению, Стар к не указывает количество моделей, достаточное для
характеристики заселенности пробной площади. Анализ ствола модельного
дерева производится различными способами, зависящими от желаемой точности и
технических возможностей (время, рабочая сила и т. д.). Работа это
трудоемкая и тяжелая. Наиболее простым способом является взятие 3—4 проб в
различных частях ствола и подсчет на них насекомых и их личинок: 1) у
корневой шейки, 2) в области толстой коры по середине ее площади, 3) по
середине области переходной коры, 4) по середине области тонкой коры.
Подсчеты производятся или на площадках 10 X 10 см (1 кв. дцм) каждая,
закладываемых для каждой области с северной и южной стороны, или же по
поясу шириной 10 см, для чего снимается кора кругом всего ствола. При этом
подсчитываются все насекомые, живущие на коре, в коре, менаду корой и
древесиной и в самой древесине. «Для обследования с более углубленными
целями необходимо проводить подсчеты по отрезкам ствола. Для этого после
валки ствола последний распиливается на полуметровые, метровые или
двухметровые обрубки: чем более короткий обрубок, тем более получают проб,
а, следовательно, достигается и большая точность в работах. Для каждого
обрубка снимается у его комлевой части кора шириной в дециметр,
подсчитываются все вредители в этой части обрубка и дается общая сводка по
всем обрубкам для всего ствола. Иногда вместо распилки на обрубки
употребляется способ подсчета по поясам, для чего после валки дерева ствол
не распиливается, а только размечается на отрезки, с комлевой части
отрезка, снимается кора так же, как и при предыдущем способе, и
производится подсчет насекомых. Однако, в этом случае легко можно выпустить
часть насекомых, развивающихся в древесине, что при распилке устраняется,
так как на торце среза хорошо видны результаты работы насекомых в
древесине. «В некоторых случаях применяется иной метод подсчета, а именно:
все дерево размечается по областям коры, с двух сторон ствола снимаются
полосы коры шириною в 10 см от вершины до самого комля с южной и северной
стороны, и на данных пролысах производятся подсчеты вредных насекомых. Этот
способ в большинстве случаев дает лучшие результаты, чем все предыдущие.
Кроме того, он позволяет выделить районы поселения отдельных видов; для
уточнения работы ширина пролысов увеличивается с 10 см до 20 см, что
совершенно достаточно. «Наконец, для работы по короедам иногда
практикуется способ подсчетов на коре по входному или выходному отверстию.
Этот способ, несмотря на быстроту в работе, может быть рекомендован только
для момента, когда уже все вредители обследуемой породы вышли; в противном
случае дает сильно затемненные результаты. Для целей экспериментальной
работы, а также для решения различных методологических задач, необходим
сплошной подсчет населения всего ствола, для чего снимается кора целиком со
всего ствола по секторам дерева и по областям ствола, по областям коры и
производится подсчет и описание всех вредителей всего дерева. Безусловно
способ, дающий наиболее точные результаты, но, с другой стороны, требующий
колоссального количества рабочей силы, почему может применяться только при
опытной работе, главным образом на постоянных пробных площадях. Особенно
трудна и длительна работа этим методом при наличии на дереве мелких видов
короедов. В некоторых случаях при наличии в насаждении вредителей,
откладывающих свои яйца на коре или в трещины коры, например, непарного
шелкопряда, бабочки-монашенки и т. д., достаточен анализ поверхностной
части дерева, для чего берутся площадки в средней части заселения и по
краям района заселения; величина площадки равняется 1 дцм и на этих
площадках проводятся подсчеты кладок и яиц. В некоторых случаях, когда
откладка яиц происходила под чешуйками коры и в трещинах, подобная работа
подсчета на месте будет крайне затруднена. Для проверки ее желательно
наложение ловчих колец таким образом, чтобы оградить ими часть ствола.
Дальнейшими наблюдениями в весенний период и сборами выходящих гусениц
можно проверить полученные осенью цифры. Наконец, возможно проводить
подсчет вредителей путем наложения соломенных ловчих колец. Насекомые,
стремясь к месту зимовок, забиваются осенью в указанные кольца и дают
представление о количестве их в насаждении. Необходимо только иметь в виду,
что таких колец нужно заложить значительное количество. Лучше, пробив
визир, через обследуемый массив, окольцевать указанным способом все деревья
на визире. Необходимо это сделать в августе месяце и подсчет производить
после первых морозов. Особенно интересные результаты дают соломенные кольца
для слоников и некоторых видов гусениц» (Старк). Различные ценные
технические подробности и методические указания содержатся в цитированной
книге Старка, к которой мы и отсылаем читателя. Для многих не только
млекопитающих, но и птиц важное кормовое значение имеет фауна подстилки и
почвы. Методика количественного учета ее подробно изложена в статье Т. Г.
Григорьевой, а примерами практического применения могут служить работы В.
Я. Шиперовича, А. Ф. Крышталя и др. В различных биотопах или местообитаниях
сперва закладываются и подробно описываются пробные площади в 0,25—0,5 га.
В некоторых пунктах пробных площадей выбираются участки с ровным рельефом,
типичным растительным покровом и почвенно-грунтовыми условиями. На этих
участках берутся единовременные или периодические почвенные пробы. Для
учета крупных представителей почвенной фауны (хрущи, проволочники, дождевые
черви и пр.) проще всего вырыть почвенную яму площадью 50 x 50 см и такой
же глубины. Рамкой или метром отмеряется площадка для ямы, почва
подрезывается и вынимается из ямы лопатой послойно и тут же в поле
просматривается. Однако работая лопатой, очень трудно сохранить полную
отвесность стенок ямы. В зависимости от механического состава и структуры
почвы, поверхностные горизонты в большей или меньшей степени осыпаются, и
почвенная яма представляет собой тогда не призму, а усеченную пирамиду.
Животные верхних горизонтов, попадая в нижележащие горизонты, искажают
картину вертикального распределения фауны. В большей степени это
сказывается на песчаных почвах и на окультуренных землях с разрыхленным
обработкой пахотным слоем» (Григорьева). Для устранения указанных
недостатков применяются различные несложные приборы. «Наиболее прост и
универсален прибор в виде металлической рамки кубической формы с 4
стенками, но без дна и верха; нижние края стенок заострены, а верхние
загнуты наружу и снабжены парой ручек. Такая форма вдавливается в почву
руками (если почва мягкая) или забивается деревянным молотком. Размеры
данного прибора не могут быть большими, так как трудность погружения его в
почву резко возрастает при увеличении размеров пробы. Наилучшим размером
является 10 X 10 X 10 см, такой прибор вынимает 1 куб. дцм почвы, причем
при взятии пробы из верхнего горизонта почвы помощи лопаты не требуется,
так как путем некоторого расшатывания вогнанной в почву формы достигается
довольно правильное отделение нижней плоскости почвенной пробы от остальной
почвы. Однако при некоторых условиях требуется подрезание земли лопатой
непосредственно под нижними краями погруженной в почву формы. При взятии
проб в горизонтах ниже 10 см необходимо вырывать яму сначала на 10 см,
далее на 20 и т. д., смотря по числу взятых горизонтов» (Григорьева). После
взятия почвенной пробы приступают к выборке из нее животных. Проще всего
ручная разборка, осуществляемая прямо в поле или в лаборатории на листах
фанеры или на клеенке; в зависимости от объектов используется светлый или
темный фон. Земля просматривается по частям при помощи 8-кратной лупы с
большим полем зрения. Ручная разборка, конечно, отличается известной
примитивностью, но она проста и позволяет в короткий срок обследовать
большие площади и получить сравнительные данные населенности отдельных
местообитаний более крупными представителями почвенной фауны, чего часто
бывает достаточно при изучении кормовых ресурсов млекопитающих и птиц. В
случае необходимости можно применить и более совершенные способы обработки
почвенных проб: отделение животных от почвы использованием их реакций на
свет, на повышение температуры и сухость среды; просеивание почвы через
сита и решета; промывка почвы через сита и системы сит, сконструированные в
специальные приборы; метод флотации, основанный на всплывании животных при
замачивании почвы в различных жидкостях. Подробное описание всех этих
методов имеется в статье Григорьевой. Результаты подсчета численности
различных групп животных в почвенных пробах обобщается по типам
местообитаний, а затем перечисляется на 1 га. Особенно большое внимание
следует уделять таким представителям, которые чаще всего служат пищей
млекопитающим и птицам — дождевые черви, личинки насекомых и т. п. Таковы
основные методы количественного учета основных групп органических кормовых
ресурсов наземных позвоночных. Нам остается сказать несколько слов об учете
неорганических кормов.
Учет семян
Для учета легких семян (береза, ильмовые, ель, сосна) используются
семеномеры, с помощью которых улавливаются опадающие семена. Простейшие
семеномеры представляют деревянные ящики площадью 0,5—1 кв. м и высотою
12—15 см. Сверху они покрываются редкой сеткой, чтобы защитить семена от
птиц и мышей. В дне просверливаются отверстия для стока дождевой воды.
Усовершенствованные семеномеры приготовляются из железа и имеют вид
четырехугольной воронки, переходящей в коническую, закрывающуюся крышкой
трубку, куда скатываются опадающие семена. Обычно приемная поверхность
металлического семеномера составляет 0,25 кв. м. Семеномеры устанавливаются
на столбах, подставках или прямо на земле, причем для металлических
приходится делать небольшое углубление. Семеномеры расставляют равномерно
по всей пробной площади, на равном расстоянии друг от друга, поодиночке или
группами по 4—5 штук. Чем больше семеномеров, тем точнее результаты учета.
Желательно на площадь в 0,25 га выставлять 25 семеномеров. Семеномеры
выставляются заранее, до начала опада семян. Осматриваются они регулярно,
через несколько дней, в зависимости от интенсивности осеменения. Семена
вынимают пинцетом или высыпают из ящиков на разостланный брезент или
бумагу, а из металлических семеномеров семена высыпаются в мешочки через
нижнюю трубку. По окончании опада семян и учета, зная общую площадь
семеномеров на определенной пробной площади и подсчитав количество
собранных ими семян, легко вычислить количество опавших семян на 1 га.
Опавшие семена анализируют в отношении их полноценности, как было сказано
выше, и определяют реальные запасы корма (для мелких птиц и мышевидных
грызунов). По мнению проф. А. П. Тольского, в урожайные годы погрешность
наблюдений с помощью семеномеров не превышает 10%, при незначительных
урожаях показания семеномеров нередко носят случайный характер и поэтому
менее надежны, особенно, если число семеномеров ограниченное. Для учета
опада тяжелых семян и плодов (желуди дуба, орешки бука, каштана, плоды
груш, яблонь и т. п.) семеномеры непригодны. Кроме того, при экологических
исследованиях не всегда есть возможность изготовить достаточное количество
деревянных, а тем более металлических ящиков. Во всех этих случаях можно
ограничиться учетом на небольших квадратных или вытянутых площадках,
очищенных от наземного покрова п лесной подстилки которая сгребается к
краям и служит ограничительным валиком, не дающим скатываться плодам.
Размер площадок колеблется от 10—25 кв. м. Площадки равномерно
располагаются по исследуемому насаждению. Как и семеномеры, площадки
закладываются до начала опада семян и осматриваются регулярно.
Подсчитывается число плодов, отмечается повреждение вредителями и
болезнями. Отдельно учитываются остатки плодов, съеденных млекопитающими и
птицами. При учете желудей дуба рекомендуется подсчитывать не только
желуди, но и плюски; разница в числе между ними даст некоторые указания на
размеры расхищенных желудей грызунами. Первое время опадают плоды еще не
зрелые и наиболее сильно поврежденные вредителями и болезнями, тем не менее
их нужно учитывать, так как они в какой-то мере идут в пищу птицам и
млекопитающим. Данные учета на площадках обрабатываются так же, как при
учете семеномерами. Все вышеописанные методы не дают возможности заранее
предвидеть размер ожидаемого урожая семян, что важно при изучении динамики
популяций млекопитающих и птиц. В этом отношении хорошие результаты,
особенно для дуба, дал способ относительного учета, предложенный проф. Н.
С. Нестеровым. Еще до созревания семян с 10—20 деревьев господствующего
класса при помощи ножниц со шнурками, насаженных на длинный шест, срезают
по одной или несколько ветвей длиной 40—70 см с трех-пятилетними побегами.
На срезанных ветвях подсчитываются все плоды и измеряется длина каждой
ветки, за нижний конец принимается не место среза, а по возможности граница
между двумя побегами. Сосчитанное количество плодов делят на длину ветки и
получают средний урожай на 1 погонный метр ветви. Так, например, если длина
всех срезанных 15 ветвей у деревьев составляет 10,07 м, а количество
желудей на них 407 штук, то средний урожай на 1 м ветви составит 40
желудей. Сосчитав на срезанных ветвях количество молодых побегов,
образовавшихся в год наблюдения, определяют урожай на побег. Для этого
количество плодов (407) делят на количество молодых побегов (в данном
случае 488). Кроме того, определяется показатель ожидаемого урожая, т. е.
процент плодоносящих побегов к общему их числу. В случае, приводимом
Нестеровым, процент плодоносных побегов составил 35%, что указывало на
ожидаемый хороший урожай. Действительно, осенью этот прогноз вполне
подтвердился. Способ Нестерова пригоден и для определения урожаев, бывших
3—5 лет тому назад, для чего пересчитываются рубцы, сохранившиеся от
опавших плодоножек. Как указывает Заборовский, методику Нестерова можно с
успехом применять при учете урожая лиственных пород, в том числе и
кустарниковых. Таковы основные приемы учета запасов или урожайности семян
деревьев и кустарников. При многолетних стационарных исследованиях,
например, в заповедниках и на биологических станциях университетов
необходимо наладить ежегодное определение урожайности основных древесных
пород, выделив специальные пробные площади и- перенумеровав на них все
деревья. Конечно, методика модельных деревьев здесь не применима;
урожайность определяется по шкале Каппера и семеномерами. Кроме семян,
млекопитающие и птицы используют у деревьев и кустарников их почки, листья,
хвою, кору, тонкие ветки и молодые побеги. Методика учета этих кормов почти
не разработана. Количество листьев и хвои настолько превышает потребности
животных, что практически нет необходимости в их специальном учете.
Веточный корм и кора в некоторых случаях могут быть в дефиците. Прежде
всего нужно выяснить, по данным геоботанической карты или непосредственным
обследованием, места наибольшей концентрации кормовых деревьев и
кустарников (береза, ивы, ольха для бобров; рябина, осина, ивы для лося).
Кормовое значение имеют не все растительные ассоциации, в которых
встречаются данные породы, а лишь те из них, где береза, ивы, рябина и пр.
произрастают в большом количестве, достаточном для прокормления известного
числа зверей. При полевом обследовании кормовых угодий следует обратить
внимание на состояние возобновления растительности, чтобы обеспечить
непрерывность пользования местообитания животными. В наиболее характерных
участках закладываются пробные площадки по 0,1—0,5 га, на которых
пересчитывается число стволов деревьев по классам толщины или стеблей
кустарников и подроста не тоньше 0,5 см. При учете кустарников и подроста
записывается также приблизительная высота от поверхности земли, а зимою —
от поверхности снега, ибо таким образом можно определить количество
доступного веточного корма, например, для зайцев. Если эти учеты
производить регулярно в течение зимы, тогда можно установить динамику
запасов корма в связи с поеданием его зайцами и возрастанием мощности
снежного покрова. Снег, с одной стороны, засыпает часть ветвей, а с другой
— делает доступными верхушки более высоких кустов. В результате, иногда
количество доступного корма к концу зимы не только не уменьшается, но даже
возрастает (Наумов, 1947). Результаты учета перечисляются на 1 га, Важным
видом корма являются ягоды черники, вороники, брусники и других растений.
Учет их урожайности производится путем глазомерной оценки и на пробных
площадках. Шкала глазомерной оценки представляет видоизменение шкалы
Каппера для учета урожая семян деревьев. Ниже мы приводим эту шкалу,
обобщив предложенную А. Н. Формозовым и Т. П. Некрасовой.
0 — неурожай — полное отсутствие ягод.
1 — очень плохой урожай — единичные ягоды встречаются на отдельных
кустиках, ягоды мелкие, много недоразвитых.
2 — слабый урожай — плодоносят немногие растения; подавляющее
большинство участков не имеет ягод.
3 — средний урожай — местами имеется значительное количество ягод, но
на большинстве участков хотя плодоносят почти все растения, но ягод на них
мало и очень мало.
4 — хороший урожай — участки с большим количеством ягод занимают не
менее половины встречающихся площадей ягодников. В остальных местах —
слабый урожай. Участки с неурожаем редки.
5 — очень хороший урожай — повсеместное обильное плодоношение. Участки
со слабым урожаем очень редки или отсутствуют. Ягоды обычно крупные.
Давая глазомерную оценку урожайности ягод, нужно отмечать
закономерности распределения урожайных и неурожайных мест в связи с
особенностями рельефа, микрорельефа, растительности и микроклимата. В
частности, Формозов подчеркивает решающее влияние на урожайность ягод
весенних заморозков.
Важное значение имеют сведения о времени появления зеленых ягод, их
созревания (единичного и массового), продолжительности сохранения ягод,
перезимовывания под снегом, времени появления из-под снега. Для
количественного учета ягод удобнее всего закладывать не квадратные
площадки, а узкие ленты — 1 x 5 или 1 х 10 л, так как на них легче собирать
ягоды. Ленты закладываются по отдельным синузиям (пятнам растительности),
поскольку урожайность ягод отличается большой пестротой. При определении
запаса на 1 га принимается во внимание процент площади, занятой каждой
синузией.
Площадка или лента отбивается с помощью мерного шнура и на ней
собираются все ягоды как спелые, так и зеленые. Затем ягоды пересчитываются
и взвешиваются, а результат учета переводится на 1 га данного биотопа.
Т. П. Некрасова приводит для Кольского полуострова следующие данные о
весе 100 штук ягод разной величины:
|Размер |Черника |Черника |Брусника |Вороника |
| |1939 г. |1940 г. | | |
|Мелкие |28,0 |21,8 |-- |-- |
|Средние |47,0 | 37,6 |20,5 |19,2 |
|Крупные |76,1 |60,0 |-- |-- |
|Очень крупные |-- |89,5 |-- |-- |
В той же своей весьма ценной статье Некрасова приводит интересную
табличку для перевода глазомерной оценки урожая черники или количества ее в
штуках в граммы (для площадки в 10 кв. м):
|Глазомерная |Число штук ягод.|Число штук ягод.|Вес в г. |Вес в г. |
|оценка |Пределы |Среднее |Пределы |Среднее |
|1 |4— 136 |76 |20—51 |25,4 |
|2 |92— 520 |283 |18,9—182 |89,8 |
|3 |456— 720 |581 |88,0—224 |193,6 |
|4 |774—1628 |1074 |130,6—455 |312,5 |
|5 |1330—2580 |2087 |420,0—1080 |733,0 |
Следует проверить эти данные для других районов. Кустарничковые
растения дают не только ягоды, но и зеленые части, цветы и бутоны, которые
также используются многими животными. Учет этого рода кормов мы изложим
ниже, когда перейдем к травянистым растениям. Травянистые растения имеют
особенно большое значение в жизни грызунов и копытных. Прежде всего
используются зеленые части этих растений. Учет зеленой массы производится
на пробных площадках, на которых либо определяется процент покрытия площади
данным видом растения, либо вся растительность скашивается и взвешивается.
Удобнее площадки по 1 кв. м, расположенные по прямой линии, на равном
расстоянии одна от другой, чтобы нейтрализовать влияние субъективности в
выборе места закладки. Это особенно важно в условиях неравномерного
травяного покрова. Можно также брать целые ленты шириной в 1 м, а длиной в
5—10 м. Укос производится садовыми ножницами или ножницами для стрижки
овец. Трава срезается возможно ближе к поверхности земли. Срезанная
растительность разбирается на группы примерно равного кормового значения —
разнотравье, злаки, луковичные и т. д. При необходимости выделяются
отдельные наиболее важные виды кормовых растений. Глазомерно определяется
относительное количество (по объему) каждой фракции, а затем все группы
растений взвешиваются. Если нужно выяснить вес в воздушно-сухом состоянии,
разобранная проба завертывается в бумажные пакеты, этикетируется и кладется
для просушки, а затем снова взвешивается. Специального внимания заслуживают
растения, зимующие под снегом в зеленом состоянии и могущие служить кормом
мышевидным грызунам и копытным. На пробных площадках производится учет
семян травянистых растений, поедаемых млекопитающими и птицами, как,
например, семена марьянника. При этом можно собирать все плодоносящие
растения, извлекать из них семена и затем подсчитывать и взвешивать их,
либо ограничиваться учетом стеблей, производя вычисление урожайности семян
по средним показателям, полученным из предыдущих учетов. Запасы семян могут
достигать многих килограммов на 1 га. При изучении экологии мышевидных
грызунов и учете их кормовых ресурсов нельзя оставить без внимания
подземные части растений — луковицы, корневища, клубеньки и пр. Для их
учета закладывают площадки по 0,5 кв. м, перекапывают на них землю и
просеивают через металлическое сито. Все подземные части растений остаются
в сите, подсчитываются и взвешиваются. Имеет значение также средний размер
луковиц и клубеньков, так как слишком мелкие значительно уступают в
кормовом отношении крупным и часто совершенно не используются зверьками.
Учет подземных частей нужно приурочивать к сухой погоде, так как влажную
почву очень трудно просеивать. Количественный учет грибов производится на
стационарных площадках по 0,25—0,5 га. Учет начинается с момента появления
первых грибов. Пробные площадки, заложенные во всех основных биотопах,
осматриваются регулярно, через 2—5 дней. Грибы собираются, подсчитываются и
взвешиваются. Определяется соотношение пластинчатых и базидиальных грибов,
количество наиболее важных видов, процент червивости и колебания этих
показателей, а также запаса на 1 га по декадам для различных биотопов. Что
касается учета запасов мхов и лишайников, то имеет практическое значение
лишь учет лишайников родов Сladonia и Сetraria, как зимнего корма диких и
домашних оленей. Учет производится методом укосов на пробных площадках и
пересчетом полученных данных на 1 за и на общую площадь, занятую данным
типом тундры или тайги.
Аңшылық жануарларын қорғау.
1. Жануарларды қорғау жолдары.
2. Қорғау жұмыстарының жіктелуі
Адамдар табиғатты өзгертіп көптеген аңдар мен құстар түрлерін құртып
жіберуге таяды. Кейбір түрлер жер бетінен мүлде жойылып кеткен. Бүгінгі
таңда осындай сирек кездесіп, жойылып бара жатқан жануарлар түрлерін қорғау
үлкен мәселеге айналып кеткен. Оларды қорғау үшін Қызыл Кітаптар жазылады,
аулауға тыйым салынады, халықаралық саудаға шек қойылады, қорықтар мен
ұлттық парктер, қорықшалар, тынығу аймақтарын және басқа да ерекше қорғауға
алынған табиғи территориялар ұйымдастырылады.
Кейбір жануарлардың қорының азайып кеткені соншама, оларға мұндай жалпы
шаралардың көмегі аз және кеш болып кеткендері де бар. Оларды құтқару үшін
белсеңді шаралар құрылады – интенсивті қорғау әдістері.
Мұндай әдістер саны өте көп. Олардың жүргізілетін бағыты көбеюге
оптималды мүмкіндік жағдайын жасауға, сонымен қатар қоршаған ортаның
қоректік базасын және қорғаныштық жағдайын жақсарту мақсатымен жүргізіледі.
Бұл әдістерге жататындар: электр бағандарында тоқ соғудан сақтайтын
құрылғылар, ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізгенде, олардың мерзімін реттеу
(жаңа тех.), қолда өсіріп, табиғатқа жерсіндіру, пайдалы жануарларды (бұнақ
денелілерді) қорғап, санын көбейту, мазасыздандыру факторлерін азайту. ТМД
елдерінде бұл шараларды биотехнялық деп атайды, ал Батыс Еуропа елдерінде
оны жабайы жануарлар популяцияларын реттеу немесе басқару деген термин
кездеседі.
Ең басында бұл шаралар тек қана бағалы терілі, кәсіптік жануарлардың
қорын молайтуға арналған, ал соңғы жылдары олар жалпы табиғатқа көмек
көрсету мақсатымен жүргізіледі. Биотехниялық жұмыстардың ішінде жақсы
құрылып іске асырылатын түрлері ол құстарды қорғау шаралары.
2. Биотехниялық шараларды келесі түрде жіктейді.
1. Көбею жағдайларын жақсарту:
Жасанды көбею орындарын әзірлеу;
Табиғи көбею орындарын қорғау; көбею орындарын оптималды жағдайда
ұстау; қорғауға алынған түрдің көбеюіне кері әсерін немесе зиянын тигізетін
жануарлардың санын реттеу; ауыл, орман шаруашылық жұмыстарын жүргізгенде
потенциалды көбею аудандарын сақтау.
2. Мекен ету ортасының қорғаныс жағдайын жақсарту:
Тынығу аймақтарын ұйымдастыру, қорғаныс бұталарды өсіру, ремиздер
жасау; әртүрлі жасырын орындар мен ұялар, індер жасау; ауыл, орман
шаруашылық жұмыстарын жүргізгенде потенциалды қорғаныс аудандарын сақтау.
3. Қоректік базаны жақсарту:
Қоректік биотоптарды жақсарту, молайту немесе қолдан құру; үстеме
қоректендіру; қоректік өсімдіктерді өсіру әлде олардың дамуын жылдамдату
шараларын қолдану; негізгі қоректік объекті ретінде пайдаланатын
жануарларды қорғау және қорын молайту; жыртқыш құстарға аңшылық учаскені
бақылап отыратын арнайы бағандар орнату; жасанды суаттарды құру, табиғи су
көздерін сақтау және жақсарту, негізгі қорек және су көздерін жануарлармен
қолдану мүмкіндігін жоғарлату.
4. Табиғи апаттардан және шаруашылық салдарынан пайда болған зияннан
қорғау:
Су тасқындардан сақтау, су қоймалардың гидрорежимін реттеу; техникалық
құрылғылардан мерт болудың алдын алу; ауыл, орман шаруашылық жұмыстарын
жүргізгенде өлуден сақтау; ұяларды, індерді, құстардың жұмыртқалары мен
балапандарын, аңдардың төлін сақтау, құтқару; жаралы және ауру жануарларға
питомниктер құру; аурулар және паразиттермен күрес жүргізу үшін мал-
дәрігерлік, санитарлық шараларды жүргізу.
5. Көбею сәттілігін жоғарлату:
Жұмыртқа салған құстарды жұмыртқа санын көбейтуді стимуляциялау, жылына
2 рет көбеюді жүргізу; жұмыртқалар мен балапандардың шығынын төмендету;
популяциянын көбею сәттілігін жоғарлату мақсатында мекен ету ортасы
ластанған және таза аудандар арасында жұмыртқалар мен балапандарды
алмастыру.
6. Популяцияны орнықтыру қалпына келтіру:
Қолда өсіріп, кейін табиғатқа жіберу; бұрын мекен етіп кейіннен жойылып
кеткен аймақтарға қайта қоныстандыру; саны жоғары аудандардан қоры аз
мекендерге көшіру.
Аңшылық алқаптарының қорғаныш және ұялық сапасын жоғарлату
1. Қорғаныс ремиздерді құру
2. Аңдармен құстардың індерін, ұяларын сақтау
Қорғаныс ремиздерді жануарларға арнап егілген егістіктер, үстеме
қоректендіру аландар, суаттар, тұздықтар, тынығу аймақтар маңында
ұйымдастырылады. Мұндай ремиздерде жануарлар жыртқыштар мен ауа райының
қолайсыз жағдайларынан қорғанады.
Ремиздерді ауылдар мен шаруа қожалықтардың территорияларында олардың
басшыларымен келісіп құруға болады. Ол үшін мәдени өсімдіктер үшін сапасы
төмен учаскелер қолданылады, оларға жыралар, құрғап қалған өзен арналары,
бос аландар, құм басқан территориялар пайдаланылады. Ремиз құру мақсатымен
бұл жерлерге астық тұқымдасының өкілдерін, дрок, долана, итмұрын, таңқурай,
шырша, жабайы алма, шетен өсіріледі. Егер мүмкіндік болса ремиздің сыртына
қарай тікенді бұталарды егіп ортасына қоректік маңызы бар сұлы, қара құмық,
тары, жералмұрт сияқты өсімдіктерді өсіреді, сонда ремиздің қорғаныс
қызметімен бірге қоректік жағдайы да жақсарады.
Бұғылар, еліктер, бұландар орманда аса биік емес, сирек өскен
бұталарды ұнатады. Алайда қатты аязда, боранда, жауын-шашында, ыстық
мезгілде және көбею мезгілінде олар қалын бұта арасында жасырынады. Мұнда
суық кезінде жылы, ал жазда салқын, мазалайтын қансорғыш бұнақденелілер аз
болады. Аязда, мұз тайғақ, қалын қар жауған жылдары мұндай жерлерде үстеме
қоректендіруді ұйымдастыру қажет.
Аішылық шаруашылықтарда ремиздермен көбею учаскелері де қоршалады.
Оларды таңдаудың басты шарты – территориясында ашық аландар, суаттар,
қоректену егістіктері елді мекендерден алыс орналасуы, жақсы табиғи
қоректік база. Бұл шарттарды орындау үшін мазалау факторын азайту қажет
(жеміс-жидек, саңырауқұлақ, ағаш шырынын жинауға шек қою).
2. Адам іс-әрекеттерінен жабайы жануарлардың мекен ету орталары
қысқарып келеді. Сокращение площадей нетронутых, целинных земель, осушение
болот, вырубка лесов, загрязнение рек и природной среды промышленными
отходами, удобрениями и пестицидами создают такую экологическую ситуацию,
при которой численность одних видов животных снижается, а другие
оказываются на грани исчезновения.
Көп адамдар бір жануардың түрін сақтап қалу үшін тек қана оны
аулауға тыйым салса болды деп ойлайды. Бұл пікір дұрыс емес. Көптеген
жануарлар түрлерінің азаюы жылдан жылға олар тіршілік ететін алқаптар
азаяды, онымен бірге көбеюге қолайлы орындар да жоғалады. Сондықтан кез
келген аң немесе құс аулағанда олардың ін, ұяларын бұзуға тыйым салынады.
Еліміздегі аң аулау заңнамасында жауарлардың ұясын, інін, ағаш қуыстарын
бұзып ұстау әдістеріне толығымен тыйым салынған. Індерді қазу, түтінмен
немесе газдармен тұншықтыру, қуыстары бар ағаш діндерін кесіп құлатуға және
басқа да табиғи немесе жасанды ұяларды қиратумен байланысты аулау
әдістеріне толық тыйым салынып заңмен қудаланады.
Жануарларға жасанды қорғаныштарды даярлау
1. Орманды алқаптардың қорғаныс жағдайын жақсарту.
2. Ашық алқаптардың өнімділігін жоғарлату.
3. Су жануарларына қолайлы жағдай жасау.
1. Аңшылық алқаптардың қорғаныс жағдайлары дегеніміз олардың
территориясында жануарларға жыртқыштардан, ауа райының қолайсыз әсерінен
қорғанып, жасырынатын орындар болуын айтады.
Әрбір жануарлардың мекен ету алқаптар қорғаныс жағдайларына қойылатын
талаптары бірдей емес. Бұғы тәріздес тұяқтылар сирек өскен орманды талап
етеді, қабандарға керісінше қалың ағаш немесе қамыс қажет, сусар, бұлғын
сияқты жыртқыштарға құлаған ағашы көп орман керек. Осыған орай әрбір
жануарға жүргізілетін алқаптардың қорғаныс қасиеттерін жоғарлату шаралары
әртүрлі келеді. Қорғаныс жағдайды жақсарту аңшылық алқаптың өнімділігін
біршама өсіреді. Ол үшін орман шаруашылық жұмыстарын жүргізгенде кәрі,
қуыстары бар, аңдар мен құстар ұя сала алатын ағаштарды кеспей сақтау
керек. Орман кесу жұмыстарын жаздың екінші жартысында жүргізу тиіс, бұл
кезде жануарлардың басым көпшілігінде көбею кезеңі аяқталады. Құр және
меңіреу құрлардың ойнақтары орналасқан учаскелерге тиіспеу керек. Орманды
қайта өсіру барысында аңшылық шаруашылық тұрғыдан бағалы ағаш тұқымдарын
отырғызу керек.
Жануарлар жасырыну үшін орманда да ремиздер құрады. Мұнда оларды қалың
ағаш арасында, маңында суаты бар учаскеге орналасады. Ормандағы ремиздер
көлемі 0,5-тен бірнеше гектарға дейін жетеді.
2. Ашық аңшылық алқаптарға дала, шөл, ауыл шаруашылық егістіктер
жатады. Оларда аңшылық құстар мен аңдар аз мекендейді. Егер ашық алқаптар
жанында немесе арасында орман учаскелерімен, бұталар, қамыс өскен аландар
кезіксе, мұнда сұр шіл, бөдене, қырғауыл, құр, ор қоян, елік, борсық сияқты
жануарлар қоныстанады.
Ашық алқаптардың қорғаныс қасиеттерін жоғарлату үшін орман жолақтарын
өсіреді, биік шөптерді егеді. Бұталардың, басқа да биік өсімдіктердің
бұтақтары қалың болуы үшін олардың төбесін қырқып отырады.
Тауық тәрізді құстар ұшін ашық аландарда порхалище жасайды.
Порхалищенын маңызы – құстардың денесін паразиттерден (бүрге, кене, мамық
құрты-пухоед және т.б.) тазарту. Порхалищаны жаздың жауынды кезінде, аздап
құрғатылған ауыр топырақты алқаптарда жасаған дұрыс.
Сонымен қатар көптеген құстарға қорегін қорыту үшін ұсақ тастар
қажет, сондықтан алқаптарда арнайы галечниктер жасайды, мұнда әртүрлі
көлемдегі тастарды үйіп төгеді. Бұл тастар әсіресе көктемгі, қысқы
мезгілдерде керек, бұл кезеңдерде тастарды тауып алу құстарға қиынға
соғады, сондықтан ас қорыту бұзылады. Ұсақ тастар тауық тәрізді құстар
күзде-қыста мекендейтін, қар жауып тастамайтын, шатыр астында, қылқан
жапырақты ағаштар аясында жайғасуы міндет. Егерде ұсақ тастар қорғалмаса,
оларды жиелеп қардан тазалап тұрады. Ұсақ тастарға да тұрақты және аумақты
орын қажет екенін ұмытпаған жөн.
Порхалищелер мен галечниктерді жыртқыш құстардан қауіп төнсе жылдам
жасырынатын қалың шөп арасына орналастырады.
Далалық алқаптарда сұр шіл, бөдене, қырғауыл сияқты құстарды, бораннан,
қалың қардан, жауын-шашыннан сақтап қалу үшін күркелер құрады.
3. Су маңында қорғаныс жағдайды жақсарту үшін көлдер, өзендер басқа да
суат жағалауларында тал егеді, біраз ары қарай көк терек немесе басқа
жалпақ жапырақты ағаш тұқымдарын өсіреді.
Суда мекендейтін құстардың көбі ұя салу үшін табиғатта жиі кездесе
бермейтін, спецификалық жағдайды талап етеді. Ұялау аудандарында су
құстарының ұялары жыртқыштарға жем болады, су деңгейі көтерілсе астында
қалады, шөп шабу кезінде жойылады, қамыс өртегенде, мал жайылғанда
бұзылады. Су құстарының ұялық жағдайын жақсарту олардың бір жерге тұрақты
қоныстануына көмектеседі, балапандарды сәтті өсіруге үлесін қосады.
Сүңгуір үйректер ұяларын ағаштардың қуысына орналастырады, оларға көбею
орындарын ұлғайту үшін қолдан дуплянкалар даярлайды. Оларды тақтайлардан,
кесілген ағаш шөркелерден жасайды. Жер бетіне ұя салатын су құстарына су
басып кетпейтін дөңес учаскелерге жасанды ұялар құрады.
Ондатр, құндыз тіршілік ететін суаттарда су деңгейін реттейтін бөгеттер
жасайды, ұсақ өзендер кеуіп кетпеу үшін арнайы каналдар қазып су өткізеді.
Қалың қамыс арасында оны шауып ашық аландар құрады, олар су аңдарына
алқаптарға терең, қалың учаскелеріне мекендеуге мүмкіндік береді, және
қамыстын жақсы өсуіне әсерні тигізеді.
Аңшылық алқаптарының азықтық қорын жақсарту.
1. Ашық алқаптардағы азықтық өсімдіктер
2. Су алқаптарының өсімдіктері
Аңшылық алқаптардағы жануарлардың саны азықтық қорға тікелей
байланысты. Ең маңызды биотехниялық шаралардың бірі – алқаптардың қоректік
базасын жоғарлату. Оны көбейту үшін қоректік өсімдіктер өсіреді, қорекке
жеңіл қол жеткізу және оны қорытуды жақсарту, минералды азық қосу.
Қоректік өсімдіктерді орманды қайта қалпына келтірудің барысында
отырғызады. Ол үшін орманның төменгі қабатына (ярусына) азықтық жағынан
бағалы ағаш пен бұталарды еңгізеді. Ашық алқаптарда қорғаныс қоректік
ремиздер ұйымдастырады, олардың құрамына кіретін өсімдіктер қоректік
қасиеттерімен қатар қорғаныс ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Қоректік егістіктер өсіру үшін көбінесе сұлы, арпа, картоп, қызылша,
орамжапырақ, қара құмық, бұршақ тұқымдасына жататын жоңышқа, беде, қызыл
мия сияқты көп жылдық өсімдіктер қолданылады.
Аңшылық шаруашылықта ерекше назар аударатын өсімдік – топинамбур
(жералмұрт). Бұл күрделігүлділер тұқымдасының өсімдік, оның түйіндерін
көктемде 10 см тереңдікке қатарлатып отырғызады. Қатарлардың арасы 60 см,
екі түйіннің арасы 40 см. Топинамбур жапырақтарын бұғылар, еліктер, қряндар
жейді, түйіндерін қабан шошқалар қазып алады. Жерде қалып қалған
түйіндерден келесі жылы тағы өсімдік шығады.
Орман ішіндегі шөптесін өсімдік өскен аландарда, шабылған орындарда
шырғанақ, жабайы өрік, арша, қожақат т.б. бұталарды өсіреді. Әсіресе
шаруашылықтарда қалемшелерін бөлшектеп шілік сияқты бұтаны көбейту қажет.
Оның жапырақтары мен өркендерін тұяқтылар мен қояндар жейді. Шырғанақты
еккен кезде бұл өсімдік дара жынысты екендігін ұмытпау керек, аталық пен
аналық өсімдіктердің қалемшелерін араласытырып отырғызады.
Қоректік өсімдіктермен бірге дәрілік шөптерді де ұмытпаған жөн. Бұғы
тәрізді тұяқтыдар мекендейтін алқаптарда үш жапырақты субедені міндетті
түрде өсіру керек, бұл өсімдік оларға зиянкес паразиттік құрттарды жоюға
көмектеседі. Бұл өсімдік өспеген аймақтардан тұяқтылар қоныс аударып кетіп
қалады.
Бос жерлерде, шұңқырлы аудандарда, жолдардың жиегіне нрмен түрлерін
өсірген дұрыс. Елік, бұғы, қояндар басқа да жануарлар ерменнің
гүлшоғырларын, тұқымдарын, жапырағын жеп құрттардан құтылады. Ерменнің
құрамында эфир майлары, фитонцидтер көп болады. Осындай қасиеттер аршаның
жаңғақшаларына да тән. Оның тұқымдарын шілдер, құрлар, ұлар сияқты құстар
дәрілік шөп ретінде пайдаланады. Терпентин және хош иісті заттар қарағай,
шырша, қайын бүрлерінде, сырғаларында болады олар да ішек паразиттерінен
емделуге көмектеседі.
Қызамық пен қара жидек бағалы қоректік қасиеттерімен қатар жақсы
дәрілік пайдасы бар. Бұл жидектердің қоры аз болған жылдары көптеген құстар
күзге жетпей өліп қалады
2. Өзендер мен көлдердің жағалауларында көктемде бүрлері шықпай тұра тал
егеді, оны қояндар, бұғылар, құндыздар жейді. Талдың жас өркендері су
құстары мен аңдарға қорғаныс жағдайын жоғарлатады.
Ондатра мен су құстарының азықтық қорын молайту үшін суаттарда су-
батпақ өсімдіктерін егеді. Оларға шылаң, қамыс, қоға жатады. Шылаң немесе
қазоты ұзың тамырсабағы бар көпжылдық су өсімдігі, лның жапырағы әртүрлі
пішінді келеді. Кейбір түрлерінің жапырақтары суға батып тұрады, келесінікі
су бетінде қалқып жүреді. Олардың сабақтары қалың өсіп су жәндіктеріне
қолайлы жағдай жасайды. Ал жәндіктер құстарға қорек болады. Ондатра мен
үйректер шылаңмен қоректенеді. Оның қатты тұқымдары су құстарында ұсақ
тастарды алмастырады, қорегін ұсату үшін пайдаланылады. Шылаңды көбейту
үшін тұқымдарын жинап 1,5-2 метр тереңдікке отырғызады, су бетіне шығып
кетпес үшін алдымен балшыққа малып қояды.
Елімізде қоғаның екі түрі кездеседі. Бұл өсімдік көп жылдық, тамырлары
торланып өседі, тамырсабақтары крахмалға өте бай, ол ондатраға,
сазқұндызға, құндызға, қабан шошқаға өте нәрлі қорек, әсіресе жас
өсімдіктер. Су құстары да оны жақсы жейді.
Тростник — многолетнее растение из семейства злаковых, высаживают на
водоемах, заселенных ондатрой,-нутрией, водоплавающей птицей.
Камыш озерный — многолетнее водное растение из семейства осоковых. На
дне водоема растение образует сеть толстых корневищ, от которых отходят
нетолстые темно-зеленые круглые побеги без листьев, соцветие
мнотоколосковое. Корневища и молодые побеги камыша поедают ондатра, нутрия,
кабан, а плоды камыша— утки. Камыш сажают частями корневищ на глубине до 1
ж.
Во многих случаях на водоемах, в особенности крупных, развитие водно-
болотной растительности угнетается волнобоем. Для борьбы с вредным влиянием
волно-боев можно устраивать искусственные барьеры путем отвода сплавин и
закрепления их на мелких местах, а также посадок ивняков. В устьях заливов
и на некотором расстоянии от берега устраиваются различного рода изгороди,
смягчающие волнобой.
Аңшылық жануарларын қоректендіру.
1. Азықтың түрлері
2. Қоректің сапасы
Аңшылық жануарларына қажетті азықтарға толық мінездеме беру үшін,
олардың құрамына қандай түрлі азықтар енеді және оны сапалық қасиеттерін
жете білу керек. Азықтар екі топқа бөлінеді органикалық және минералдық
азықтар.
Органикалық топқа өсімдік және жануар тектес азықтар енеді. Өсімдік
тектес азықтар: ағаш және бұтақты тұқымдастардың тұқымы жемісі, жидектер,
саңырауқұлақтар, ағашты-бұтақты азықтар (қабықтар, тармақтар, қылқан
жапырақтар, жапырақтар, бүршіктеі сырғалар, гүл шоғырлары) шөптес
өсімдіктер, балдырлар, мүктер және қыналар. Жануар тектес азықтар екі топқа
жіктелінеді: омыртқалы және омыртқасыз жануарлар. Омыртқалы жануарлар
тобына кебінесе (көлемі) кішкентай топтар - тышқан түрлес кеміргіштер,
кішкентай сүтқоректілер, құстар, балықтар және бауырымен жорғалаушылар.
Омыртқасыздарға - шыбын-шірке құрт-құмырсқа, бақашақтар, құрттар енеді.
Жабайы аңдарға азықтандыратын азықтардың маңызына қарай негізгі,
қосымша және аздау манызды топтарға бөледі. Жыл кезеңі бойы аңшылық жерде
азықтар түрі өзгеріп отырады. Көптеген жазғы азықтар түрі андар рационына
күзде-қыста және ерте жазғытұрда енбейді. Осыған байланысты, жыл кезеңіне
қарай мынадай топты азықтар жіктелінеді: қыстық, жазғытұрлық, жаздық,
жаздық-күздік және күздік-қыстық болып. Кейбір азықтар (қылқан жапырақ,
бұта ағаш қабығы, бүршік) жыл бойы тұрақтыланып қалса, керісінше ағаштын
бұтақтың және шөптес есімдіктердің тұқымы, жемісі, жидегі және жануар
тектес азықтар жыл сайын өзгеріп ауытқып тұрады. Осы себептен шартты түрде
азықтарды тұрақты, аздап ауытқыйтын және күшті аутқыйтын деп үшке бөледі.
Минералдық азықтар - бұл әртүрлі минералдық элементтерінің тұзы.
Жануарлар рационында олардың қатысуы өте қажет. Минералдық заттардың
жетіспеушілігі тұрақты болуы мүмкін, ия болмаса белгілі бір кезеңде
(қыста). Азықтар құрамындағы минералдық заттардың мөлшері аңшылық алқаптың
сапасына байланысты және жыл кезеңдері бойынша ауытқуы әжептәуір.
Құнсыз, сапасыз топырақты жерде өскен өсімдіктер бойында олардың
мөлшері өте аз болады. Осы себептен кейбір жағдайларда жануарлар минералдық
аштыққа кезігеді. Күзгі-қысқы кезеңде ағашты-бұтақты тұқымдастарда
минералдық тұздардын және органикалық затардың мөлшері жоғарлайды, дегенмен
еске алатын жағдай жануарлар рационына жазғы шөптес өсімдіктерімен енетін
минералдық затар қосылмайды.
Азықтардың сапасын бағалағанда көңіл бөлетін жағдай, олардың қоректік
заттарының құндылығы және ағзада игерілу дәрежесі.
Көптеген өсімдік тектес азықтардың жалпы қоректілігі және витаминділігі
күзге қарай жоғарлайды. Азықтардың қорынан аңшылық алқаптың аңға тығыздығы
байланысты болады.
Өсімдік тектес азықтармен азықтанатын аңшылық жануарларды ғылыми
тұрғыда азықтандыру, азықтардың химиялық құрамын талдау және аң мен
құстардың әртүрлі азықтарды толық жеуге бейімделуіне байланысты. Дегенмен
осы уақытқа дейін бұл проблема әлі толық іздестірілген жоқ. Ол біріншіден
әртүрлі азықтардың химиялық құрамы өте күрделігімен, екіншіден өсімдіктер
жүйесінің өзіне тән азықтың өзгерістігіне байланысты.
Өсімдік тектес азықтардың химиялық құрамын талдауда ғылыми ізденістің
негізгі бағдарламасы, олардын компоненттерін (азықтың энергетикалық
қоректілігін сипаттайтын, яғни белок, май, көмірсу, минералдық элементтер)
анықтау. Дегенмен, азықтың химиялық құрамындағы компоненттер арқылы
аңдардың өсімдіктерді таңдап жеу факторларын объективті түрде толық
түсіндіруге болмайды. Мысалы, көп жағдайда судың мөлшері еске алынбайды,
тұяқты малдар азықты талдауда және қыста өсімдіктерді қосымша азық ретінде
пайдалануда судын маңызы өте зор.
Азықтық өсімдіктердің сапалылығын бағалауда, құрамындағы белоктың,
майдың, көмірсудың, минералдық элементтердін және судың мөлшері өте қажет
екенін ескеру қажет. Ан шаруашылығында көптеген жағдайлар азықтардың ағзаға
кері әсерін тигізу факторы тәжірибеде есептелінбейді, атап айтқанда ас
қорыту жүйелеріне, жүрекке, қара бауырға, бүйрекке, жыныс ағзаларына.
Мұндай заттар қатарына алколоидтар, глюкозидтер, флавоноидтар,
терпендержатады және олардың мал өсу және көбею процессінде тигізетін әсер
жоқтың қасы. Дегенмен, бұл заттар өсімдіктерді фитофагиттермөі жеуден
сақтайтын химиялық көрсеткіштер болып есептелінеді жәні көптеген ғылыми
ізденістер бойынша, аңдардың әртүрлі азықтарға тән бейімделуін қамтамасыз
ететін факторлар қатарына кіреді.
Өсімдіктердің улылығын анықтайтын көп тараған әдістін бір қарапайым
жәндіктердін ағзасын пайдалану арқылы жүргізілетін биологиялық тесті әдісі.
Бұл әдістің мәні, парамецияның әртүрлі өсімдіктер ағзасының су
экстракциясында сезіну реакциясы жағдайы Бұл сияқты бір клеткалы ағзалар,
күйіс малдарының зат алмас процессіне қатысады, осы себептен азық дайындау
саласынд уландандыруды талдау үшін кең қолданылады.
Ол дегеніміз, бұл әдісті аңшылық шаруашылығынд пайдалынылатын азықтарды
да талдауға қолдануға түгелдей боладь Зерттеу деректері бойынша кейбір
қылқан жапырақты және гүл; өсімдіктердің сулы экстракциясында парамецияның
өміршіліктігін ұзақтау болғаны көрсетілген. Кеміс құбылысты реакция
болуының және парамецияның өлу уақытын белгілеп, өсімдіктердің әртүрі
органдарындағы улы заттар мөлшерін анықтаған. Алынған нәтижеі аңның әртүрлі
өсімдіктерді таңдап жеуімен түсіндіреді. Көптеген қылқан жапырақты
өсімдіктерді талдаудан өткізгенде, парамецияны тез өлгені, яғни оларда улы
заттардың мөлшері өте кеп болған әңгімеленеді. Яғни бұл өсімдіктерге екінші
метаболиттік заттарды түзу қасиеті тән. Улы заттар мөлшерінің дәрежесі
сібір қарағайында және май қарағайында аз, керісінше сібір бал қарағайында
және шыршада өте көп. Сол сыяқты екінші метаболиттік заттар қарағайдың
қылқан жапырағында және жас бұтақтарында аз деген ғылыми деректе кездеседі.
Алайда, өсімдіктердің жаздық сынамасында тест-ағзалар тезірек келсе, қыста
алынған сынамаларында біртіндеп барып өлген. Қыстық кезеңде екінші
метаболитті - терпенді заттардың түзу процессі баяулайды деп тұжырым
жасаланған.
Алынған нәтижелерді, ағаш ішінде жайғасатын аңдарды азықтану
ерекшелігімен салыстыра келіп, көп жағдайда улы заттар мөлшерінің өте
жоғары деңгейде болуы, өсімдіктердің вегетативті органдарының азықтық
бағалылығын төмендетуінде ешқандай күмән жоқ. Шыршаның және бал қарағайдың
нашар желінуі маралға, елікке және бұланға тән, өйткені олар көбінесе
қылқан жапырақтыларды жеуге бейімделген. Олардың вегетативтік органдарын
саңырау құр, құр және шілдер азық ретінде аз пайдаланады, ал пайдалані
жағдайда көбінесе күзде жейді, яғни олардың құрамындағы у заттардың мөлшері
азайған кезде. Бұлайша айтқанда олар кейбір кездейсоқ жағдайда ғана жейді.
Мысалы, бұландарға тәжірибе жүргізіп азықтандырғанда, олар небәрі
тәулігіне 60 г. шыршаның қылқан жапырағын жеген.
Осы себептен аңшылық алқаптын көптеген аудандары шыршамен және бал
қарағаймен аздап жамылғаны түсінікті де. Олардың фитомассасының көптеген
бөлшектері улы заттарға бай болуынан, жануарларға азық бола алмайды. Сібір
майқарағайы да аңшылық аңдардың, азықтар тізімінде көп кездеспейді. Сібір
майқарағайының қылқан жапырақтарын және жас бұтақтарын бұғы, зубр (домбай
бұқа), құндыз және саңырау құр азық ретінде сирек пайдаланады. Ал сібір
қарағайының қылқан жапырақтары және жас бұтақтары сібір майқарағайымен
салыстырғанда улылық қасиеті төмен, дегенмен олар тек қана саңырау
құрлардың қыстық азықтар тобына ғана енеді.
Кәдімгі қарағайды және аршаны, басқа қылқан жапырақтылармен
салыстырғанда тұяқ тұқымдас аңдар жиі жейді. Олар: елік, бұғы, ақ қояндар.
Ал негізгі азық ретінде тек қана бұланның және саңырау құрлардың рациондар
құрамына кіреді. Кейбір жағдайларда бұл азықтарды жеке аңдар артық көретіні
байқалған.
Дегенмен, кәдімгі қарағайдын және аршаның бұталарын, маманданған
фитофагтар қыстық кезеңде вегетативтік органдарының улылық қасиеті
төмендегенде, яғни негізгі азықтар түрі тіпті азайғанда ғана еріксіз жейді.
Олардың қылқан жапырақтарын және жас бұтақтарын аңдар еріксіз және аз
көлемде жейтіні, әрбір ағзаның улануаға қарсы тұра алатын қасиетінің
дәрежесімен байланысты. Қарағайдың вегетативтік органдарын көп жеген
жағдайда, физиологиялық стресстен басқа, аңның өліуіне әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Тұқымы жабық тұқымдас ағаштарды тексергенде де, олардың құрамындағы
екінші метаболитті заттар мөлшері бірдей емесі дәлелденген. Кылқан
жапырақтыларға қарағанда, олардың құрамындағы екінші метаболитті заттар
мөлшері әжептәуір алшақ: таниндер, фенолдық қоспалар, алкалоидтар және т.б.
Бұл заттардың қосылып тест-ағзаға әсерін тигізуін зерттей келе, олар
шетеннің, талдың, көк теректің вегетативік органдарының экстракциясында
көптеу өмір сүріп, ал ит жүзімнің, еменнің, қайыңның және үйеңкінің
экстракциясында өліп қалғанын тұжырымдаған. Шетен, тал, көк терек болса тек
кептеген тұяқты аңдардың азығы ғана болмай басқада өсімдік тектес жануарлар
азығы.
Шетеннің жас бұтақтары қыста және жазғытұрлық кезеңдерде саңырау құр,
құр, шілдер үшін маңызы өте зор. Көк терек жапырақтарының күздің басында
саңырау құр рацион құрамында үлесі жоғары. Қыстық кезеңде көк теректердің
жас бұтақтары бұланға, бұғыға, құндызға және ақ қоянға негізгі азықтардың
ресурсы болып саналады. Ит жүзімі, емен, қайың, үйеңкі ағаштар бұтақтарын
тұяқты аңдар ылғый жемейді, сол себептен негізгі азықтар қоры жетімсіз
болғанда, қосымша азықтар ресурсына жатқызылады.
Қайын бұтақтарын көп жеу солтүстік аймақта ғана кездеседі, өйткені
қақаған қыста негізгі азықтар қоры өте аз. Оңтүстік аймақта да онын
вегетативтік органдарын жеу онша мәзді емес, бұланға, таңбалы бұғыға, сүр
қоянға қосымша азық ретінде саналады. Өсімдік тектес жануарлардың әртүрлі
азықтарды жеуге бейімделуін, аңшылық шаруашылық тәжірибесінде аңшылық
алқаптардың сапалылығын бағалауда пайдалануға болады, туралап айтқанда
олардың сиымдылық қасиетін бағалауда.
Аңшылық алқаптарының сиымдылығы деген түсінік, аңдар мекен ететін жерді
мінездеуде, азықтар ресурсы ретінде және аңдад популяциясының
емірсүргіштігін бейнелеуде маңызы зор керсеткіш.
Аңшылық алқаптарда неғүрлым улы өсмдіктер ауданы аз болсаі солғүрлым
аңдар көп мелшерде фитомасса алады және олардың популяцияларының оптималды
тығыздығы да жоғары болады.
Аңшылық алқаптағы азықтар қорын бағалауда, олардың қолайлығын есептеу
манызы ертеден белгілі. Дегенмен, азықтық ресурстың қолайлығын, аңдарға
теориялық қажетті көлемі жағынан ғана есептелмей, ондағы фитомассаның
сапасы да ескерілуі қажет. Соңғы жылдары, азықтық ресурстың сапасын
өсімдіктің әртүрлі органдарындағы улы заттар мөлшерін анықтау арқылы
бағалауды нұсқау етеді. Мұны биотехниялық шаралар жүргізгенде және аң
шаруашылығын құруда әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға толық болады.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz