Файл қосу
Конституциялық органдар
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК042-14-5-07.01.20.03.03 - |
| | |2012 |
|«ҚРның Конституциялық | | |
|құқығы» пәнінің |№1басылым | |
|оқу-әдістемелік кешені |. | |
| |.09.2012ж. | |
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ»
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«5В030100»- құқықтану және «5В030400» кеден ісі мамандықтарына арналған
Семей
2012
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
Асолюттік монархия-монархиялық басқару нысандарының түрі.Бір адамның
монархтың шексіз мемлекеттік билігін жүргізу
Автономия- мемлекет жерінің бір болігінің өзін-өзі басқпру нысандарының
түрі. Бір адамның –монарахтың шексіз мемлекеттік билігін сипаттайды.
Авторитаризм-саяси режим түрлерінің бірі, онда саяси билік белгілі адаммен
жүзеге асырылады (тап,партия ерекше топтар т.с.с.)халықтың қатынасы аз
болады және оларға қоғамды бюрократтық –пәрменмен басқару әдісі тән сипат
алады.
Адам құқығы-құқықтың маңызды принциптерінің бірі,адамның жоғарғы
бағаланатындығын мойындау көрсетіледі, оның құқығын бостандығын, заңды
мүдделерін бекітіп, жеке адамның қадір –қасиетін бағалап адамдар арасындағы
шын мәніндегі адамдық қатынастардың жан-жақты еркін дамуына қолдау көрсету
Азаматтық –адам мемлекет арасындағы тұрақты қатынас ,оны бір-біріне тығыз
байланысты құқықтарынан міндеттерінен және жауапкершіліктеріне байқауға
болады
Азаматтық қоғам –адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік –экономикалық,
отбасы қатынастарының және институттарының жиынтығы, сол арқылы тұлғалар
мен олардың мүдделері қанағаттандырылады.
Азамат-ол адам өз Отаның ұлы (немесе қызы) деген ұғым білдіреді.Басқаша
мағынасында бұл ұғым адамның кез келген мемлекетпен емес,тек өз елімен
ғана құқықтық байланыста екндігін аңғартады.
Атқарушы билік-қабылданған заңдарды іске асыратын және жедел-шаруашылық
қызметтерді орындайтын, тағайындалатын не болмаса сайланған атқарушы –иелік
етуші билік органдары
Ауыл-саны кем дегенде елу адамнантұратын халқы саны бар.
Аймақ-республика мүддесін көздеп құрылатын және басқарылатын бірнеше елді
мекендерді өзіне қамтитын республика аумағының бір бөлігі
Әкімшілік –атқарушы-әкімші мемлекеттк органдар жүйесі, барлық елдің не
болмаса белгілі аймақ көлемінде заңдардың орындалуын іске асыратын орган.
Әлеуметтік нормалар – қоғамдық қатынастарды реттеуге пайдаланылатын тәртіп
жолы
Бүкіл халықтың дауыс беруі (референдум) –ең жоғарғы заңдылық күші бар, аса
маңызды мемлекеттік және қоғамдық өмірдің мәселелері бойынша, азаматтардың
тікелей басқару шешімін қабылдануы
Вето –парламент қабылдаған заң жобасына мемлекет басшысының қол қоюға
қарсылығы
Гуманизм-демократиялық құқықтық мемлекетке тән негізгі құндылық.Ол құқықтың
іргелі қағидатты ғана емес,сонымен бірге адамға бағытталған мемлекеттік
аппараттың құқықтық жүйесі мен оның бүкіл қызметінің басшылыққа алатын
бағдары
Дәлелдеу- заңға сай келетін, заңды істің обьективтік шындығын белгілейтін
қажетті деректер
Декларация-құқықтық құжат, ұсынушы күші бар негізгі принциптерді жариялау
Демократиялық режим-мемлектік билікті іске асырудағы халықтың жаппай
қатынасуымен тікелей және өкілеттік демократия, азшылықтың мүддесін есептей
отырып көпшілік шешімді қабылдау
Депутаттық сауал – депутаттың мемлекеттік органға неммесе лауазымды адамға
өкілді органның сессиясында сол органның немесе лауазымды адамның
құзіретіне кіретін мәселелер бойынга негізделген түсіндірме беруді немесе
айқындамасын баяндауды ресми түрде жасаған талабы
Жергілікті өкілді органдар –мәслихаттар тиісті әкімшілік –аумақтық
бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүдделері ескере
отырып,оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді олардың жүзеге
асырылуын бақылайды
Жергілікті өзін өзі басқару –жерлікеті жерлердегі атқарушы билікее ие
органдар
Елді мекен- азаматтардың шаруашылық және өзгеде қоғамдық қыметі нәтижесінде
қалыптасқан республиканың халық шағын сипатта қоныстаған бір бөлігі
Заң-ерекше жағдайда ,заң шығару органдарының билігімен не референдуммен
қабылданған, халықтың еркін көрсететін аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейтін,жоғарғы заңдылық күші бар нормативті акт.
Заңдар-мемлекттің белгілі-тарихи кезеңіңдегі,әрекет жасайтын заңдардың және
соған негізделген қосымша заң актілерінің жүйесі
Заңдылық –қоғамның және мемлекеттің құқық нормаларын іске асырудағы барлық
адамдардың, ұйымдардың, дәл және бұлтарықсыз оындауға қажет талаптарының
жиынтығы.
Заңды мүдде-обьективті кқұқықта көрсетілген ,не оның жалпы мәнінен пайда
болатын, белгілі деңгейде кепілдігі бар заңды рұқсат,ол субьектінің белгілі
әлеуметтік иглікпен пайдалануға ұмытылғанынан көрінеді,сонымен қатар,оны
қорғайтын мемлекеттің құзіретті органдарына,қоғамдық ұйымдарға жүгінуи
мүкіндігі
Заңды тұлға-меншігінде мүлкі бар,сол мүліктерін басқару процесінде,өз
атынан мүліктік емес міндеттерге ие болып, міндеттері бойынша жауап беретін
сотта талапкер және жауапкер бола алатын заңмен тіркелген ұйымдар,
тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер.
Конституция- мемлекеттің және тұтасымен қоғамның негізгі заңы, оның ең
жоғарғы заңдылық күші бар, қоғамдық және мемлекеттік негізгі құрлымдарды
басқару нысанын, жеке адамдар мен мемлекеттің арасындағы қарым –қатынасының
принциптерін бекітеді
Конфедерация- мемлекеттердің уақытша одағы, олар саяси, әскери,
экономикалық және басқа да мақсаттар үшін бірігеді
Қоғам –тарихи қалыптасқан адамдардың өмір ортасы,бірігіп жасайтын
қызметтерінің жиынтығы.
Құқық нормасы-жалпыға міндетті, нақты қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мемлекетпен қамтамасыз етілетін формалды белгіленген тәртіп
жолы.
Құқық саласы-белгілі қоғамдық қатынастардың аясын реттейтін , тәртіпке
келтіретін заңды нормалардың жиынтығы
Құқық-жалпыға міндетті, формальды түрде анықталған заң нормалары, қоғамдық
, таптық ерікті көрсетеді қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған
мемлекет пен белгіленеді және қамтамасыз етіледі
Мемлекеттік аппарат- мемлекеттің алдыңдағы негізгі мақсаттарды, қызметтерді
іске асыруға қажетті мемлекет органдарының жүйесі
Мемлекет-белгілі аумақ көлеміндегі саяси биліктің ұйымы,мүдделердің іске
асырылуына тікелей ат салысады.
Мемлекет нысаны-саяси биліктің ұйымдастырлуы жолы ,мемлекеттік нысанды,
мемлекеттік басқаруды, мемлекеттік құрлымды қамтиды және мемлекеттік
–құқықтық тәртіп
Монархия-мемлекеттік басқару жүйесінің нысаны, онда жоғарғы билік
сайланбайды және тағайындалмайды, мұрагерлік жолмен жүзеге асады.
Мораль-адамдардың тәртібін, жақсылық ,әділдік, адалдық жағынан реттейтін
нормалар мен принциптері
Мемлекеттік билік –бұл мемлекеттік құқықтық құралдар,әдістер мен тәсілдер
жүйесі
Мәжіліс- Парламенттің төменгі палатасы,ол жетпіс жеті депуттан тұрады
Нормативтік келсім-құқықтық –шығармашылық субьектілерінің арасындағы
келсім,оның нәтижесінде жаңадан құқық нормасы пайда болады
Нормативтік акт-құқықтық акт, мемлекеттің шығармашылық субьектілерімен
қабылданады,ерекше ресми жазба нысаны бар және белгілі қоғамдық
қатынастарды реттеуге бағытталған.
Саяси режим- тәсілдердің,амалдардың,құралдардың жүйесінің негізінде саяси
билік жүргізіледі және сол қоғамның саяси жүйесі сипатталады.
Сот билігі –сотта іс жүргізудің азаматтық,қылмыстық және заңмен белгіленген
өзге де нысандары арқылы тек сот қана жүзеге асырады.
Сенат- әр облыстан,республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан
Республикасының астанасынан екі адамнан,тиісінше облыстың, республикалық
маңызы бар қаланың және Республика астанасының барлық өкілді органдары
депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын құралады.
Сессия- мәслихаттың өздері үшін ортақ бір күн тәртібі бар, бірінен кейін
бірі болатын бір немесе бірнеше отырыстары
Тәртіп-қоғамдағы қалыптасқан әлеуметтік нормалардың талаптарына
субьектілердің тәртіптерінің сай болуы
Тұлға-нақты қоғамдық экономикалық құрылымның мүшесі ретінде адамды
сипаттайтын ерекшелктердің жиынтығын білдіреді
Президент- ел басшысы,мемлекеттік биліктің лауазымдық қызметтінің
атқараушы,мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайтын,ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан
өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға.
Парламент- заңшығарушы қызметті атқарушы мемлекеттік билік органы жүзеге
асыратын ең жоғарғы өкілді органы
Үкімет –атқарушы биліктің маңызды тармағы болып табылады,атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Республикалық маңызы бар қала-ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе халық
саны бір миллионнан астам адамнан тұратын елді мекен.
2. Дәрістер
Дәріс-1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ: ТҮСІНІГІ, ПӘНІ
ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
Мақсаты: ҚР-ның Конституциялық құқығының –құқық және ғылым саласы
жүйесіндегі алатын орны, ашу, бастауы ретінде қарастырып ұғымды
қалыптастыру 1.КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚҰҚЫҚ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
2. КОНСТИТУЦИЯЛЫК ҚҰҚЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ МЕН ЖҮЙЕСІ
3. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ҒЫЛЫМ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
1. Конституциялық құқық- Қазақстан республикасы құқық жүйесі
салаларының бірі. Ол өзінің ішкі тұтастығымен сипаталатын құқықтық нормалар
жүйесін білдіредіжәне басқа
құқық жүйесінің номаларынан ерекшеленеді. Ішкі тұтастық конституциялық
нормалардағы қоғамдық қатынастардың ерекшеліктерімен белгіленетін, солар
арқылы реттелетін жалпы белгілердің болатындығын білдіреді. Конституциялық
құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатыныстароның пәнің
құрайды.Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерешеліктері бар.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатыныстар мемлекет
және қоғам құрылымының негізін құрайды және мемлекеттікбиліктін жүзеге
асуымен тікілей байланасты жүргізідеді.
Конституциялық құқық пәнінің түсіндірудың теориялық сондай-ақ
практикалық мәні бар. Онсыз конституциялық құқықтың нормалары мен
институттарына тән мәнін дұрыс түсінүге болмайды, олардың құқықтық
реттеудегі мәні мен рөлін ашып көрсету, құқықтық жүйедегі орнын анықтау
мүмкін емес. Конституциялық құқық пәнінің білмейінше оның номаларын қолдану
саласын да анықтау мүмкін емес.Өйткені, нақты құқықтық әрекеттерді талдау
кезінде, ең алдымен қай саланың нрмасын қолдану қажеттігін анықтап алу
керек. Ал ол үшін, реттеудін нысаны болып табылатын қоғамдық қатыныстар
сипатын белгілеу қажет.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатыныстар аясы
мейлінше кең.Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси,
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине
конституциялық құқық нормалары аталған салаларды барлық көрінестері бойынша
және жан-жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық
қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдығы кейін кең
дамитын саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни байланыстардың негізін
қалайды.
Конституциялық құқық тұтас алғанда, құқықттың реттеу әдістердің
көмегімен мемлекеттік және қоғамдық қатыныстарды реттейді. Конституциялық-
құқықтық қатыныстарды реттеу үшін төмендегідей:1) міндеттеу әдісі; 2)
тыйым салу әдісі 3). рұқсат ету әдісі 4) тану әдісі қолданылады.
Міндеттеу әдісі; мемлекеттік органға сияқты, жеке тұлғаларға да қатысты,
олардың барлық қызмет саласында қолданылады. Қазақстан Республикасы
Конституцияның 18- бабында: « Мемлекеттік органдар қоғамдық бірлестіктер,
лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралары әрбір азаматқа өзінің
құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат
көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті» деп жазылған.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 6-бабы бұл әдісті қолданудың тағы бір
мысалы болып табылады. Яғни: « Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану
сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс». Аталған қағида
мемлекеттік меншікке сияқты, жеке меншікке де қатысты.Тиысыншы,
конституциялық норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де
меншікті тек өз мүддесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам мүддесіне де
пайдалануға міндеттейді.
Конституциялык құқықта тыйым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл
әдіс, көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты
қолданылады. Тыйым салу әдісі азамат-тарға катысты шектеулі жағдайларда
ғана колданылады. Қазакстан Республикасы Конституциясынын, 39-бабының 3-
тарма-ғында былай делінген: «Саяси себептер бойынша азаматтардык құқыктары
мен бостандыктарын кандай да бір түрде іиектеуге жол берілмейді».
Конституиия занда каралмаған әскерилендірілген күрамалар кұруға тыйым
салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқы демократияның шынайы
көрінісі болып табылатын рүқсат ету әдісін де кең колданады.
Мүндай әдіс қол жағдайда адамның жоне азамаітың мәртебесін белгілеу
үшін колданіылады. Мысал ретінде әркімнін,заңмен белгіленгеннен баска
ретте, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұруын және тұратын орнын еркін
тандауын айтуға болады. Рүқсат ету әдісінің өзіндік ерекшелігі мынада,
Конституция белгілі бір аукым, шекке дейін еркін әрекет ету мүмкіндігін
бере отырып, субъектінің әрекетін айтарлықтай шектей алады.
Рұқсат ету әдісі мемлекеттік органдардын, өкілеттігін белгілеу
кезінде де қолданылады. Айталык, Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-
бабының 4-тармағына сәйкес Парламент Палаталардың бірлескен отырысында
Президентке, оның бастамасы бойынша, әр Палата депутаттары жалпы санының
үштен екі даусымен бір жылдан аспайтын мерзімге зан шығару екілеттігін
беруге хакылы.
Қазақстан Республикасының конституциялык күкығы, меніңше, қүқықтық
реттеудің тағы бір әдісін - тану (таны-мау) әдісін де колданады. Кеңестік
кезеңнен кейінгі конституциялық құқық женіндегі әдебиеттерде мүндай әдістің
қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бүл әдіс объективті фактордан-
адамдардың табиғи құкығын заң түрғысынан танудан туындайды. Мемлекет
адамдардың табиғи құқығына рүксат етеді емес, дәлірек айтканда,таниды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағында былай деп
жазылған: "Адам кұқықтары мен бостандыктары әркімге тумысынан жазылған,
олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен езге
де нормативтік құқықтық актілердің мазмүны мен қолданылуы осыған карай
анықталалды". Құкыктық реттеуді әдіс ретінде тану да конституциялық
құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнін сипаттайды.
2. КОНСТИТУЦИЯЛЫК ҚҰҚЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ МЕН ЖҮЙЕСІ
Кұқық ғылымында кұқыктың заңдык, бастаулары үғымы қалыптасқан. Бүл
орайда кұкыктың бастаулары ретінде кұкык нормалары көрініс беретін нысандар
үғынылады. Кұқықтык,нормалар нормативтік құкықтык, актілерде белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында қүкық бастауларын анықтауға катысты
біркдтар ерекше белгілер бар. Біріншіден, Конституцияда құқық нысандары
(бастаулары) аталады. "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік қүкықтық
актілердін, халықаралық шарттың және өзге де Республиканың
міндеттемелерінің сондай-ак, Республика Конституциялык Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік каулыларының нормалары болып табылады" (Казақстан
Республикасы Конституциясы 4-бабының 1-тармағы).
Көрсетілген конституциялық кағида құқык бастауларын жалпылай
сипаттайды, Конституцияда көрсетілген нормативтік құкықтық актілердің
нысандарының бәрі бірдей оның бастаулары болып табылмайды. Қазақстан
Республикасының конституциялық құқығының негізгі кайнар кезі, тұтас
алганда, Конституция болып табылады. Мүндай жәйтті боліп айтуымның себебі,
ұлттық кұкыкты калыптастырудын қайнар көзі ретінде тек Конституциянын
құқықтық нормалары ғана емес, сондай-ақ оның баска да элементтері:
принциптері, жалаң кағидалары, міндеттері мен мақсаттары да кызмет етеді.
Тарихи фактіні бүлайша сипаттаудын мемлекеттің тек көп үлттық қана емес
халыктық сипатын үғынуда да айрыкша мәні бар. Ал бүл идея мемлекеттің
барлық көп үлттымемлекеттіңатыпан қызмстетуді, ұлттық белгілері бойынша
кемсітілуге және басқаларына жол бермеуді көздейді. Әрине, бұл идсялардын
бәрі тиісті зандардың қайнар көзі ретінде қызмет етуі тиіс. Қазақстанды
әлеуметтік мемлекет ретінде тануда конституциялык. идеяның бастаулық мәні
қызметін атқарады. Бүл кағида Республика аза-маттарын әлеуметтік жағынан
қамтамасыз етуге арналған заңдардың негізгі қайнар көзі болуы тиіс,
Қазакстан Республнкасы Конституциясы жариялаған мемлекет қызметінін
принциптері: коғамдык келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл халыктың
кажетіне орай экономикалык даму, қазақстандық патриотизм, мемлекет өмірінің
мейлінше манызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу казақстандық
құқыктын. қайнар көзі қызметін аткарады.
Мемлекет және оның органдары қызметінін негізіне алын-бастан бүрын, ол
принциптер әр мемлекеттік органның ерекшеліктері ескеріле отырып, тиісті
нормативтік құқыктық актілермен бекітілуі тиіс.
Конституцияның кұкыктық нормалары сала ретінде конституциялык,
құқыктың тура және тікелей кайнар көзі болып табылады. Қазакстан
Республикасы Конституциясының күкықтық нормалары калайша күқықтын кайыар
көзі ретінде сипатталады?
1.Қазақстан Республикасы Конституциясында бүкіл конституциялық заңдардың
негізі болыпта болатын құқыктық нормалар орнықтырылады. Басқаша айтканда,
Конституцияның құкықтык нормалары конституциялык-кұкыктық катынастарды
реттейтін барлық нормативтік кұкыктық актілерді калып-тастыру мен дамытудың
негізі болып табылады.
2. Казакстан Республикасы Конституциясының құқыктық нормалары мемлекет
пен коғам өмірінің барлык, салаларын: саяси, экономикалык, әлеуметтік,
мәдени салаларділ қамтиды. Әрине Конституцияның құқықтык нормалары аталған
салалардағы коғамдык қатынастарды егжей-тегжейлі және жан-жақты реттемейді.
Ол тек коғамдық қатынастардың мәнді, басты бағыттарын ғана реттейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құкықтық нормалары кұқықтың баска
салаларының құқыктык нормаларынан осынысымен ерекшеленеді.
3. Конституциялык кұкыктың басқа бастауларымеи салыстырғанда Қазақстан
Республикасы Конституциясынын жоғары заңдық күші бар және Қазақстанның
барлық аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар
және басқа нормативтік актілер Конституциядаң бастау алуы және оған қайшы
келмеуі тиіс. Егер олар Конституцияға қайшы келсе, онда олар заңсыз деп
таиылады және қолдануға жатпайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясында оның қағидаларынын жоғары занлык күшін қамтамасыз етудің
кепілдігі белгіленген.
4. Қазакстан Республикасы Конституциясының тек конституциялык құқықтың
ғана емес, сондай-ақ құкықтык баска да салаларының бастауы ретіндегі мәні
мынада, онда халықтын мемлекеітік еркі, олардың құкықтық демократиялык
мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастықка оның тең құқылы мүшесі ретінде
косылу жоніндегі табандылығы тікелей корініс тапқан.
5. Конституция құқықтың басқа бастауларындай, сондай-ақ тек мемлекеттің
ғана емес, сонымен бірге тұтастай қоғамның да негізгі заңы екендігімен
ерекшеленеді. Баска нормативтік құқықтық актілер коғам өмірінің жекелеген
тараптарын қамтиды. Ал, Қазақстан Республикасы Конституииясының идеялары,
принциптері, құқықтық нормалары бүкіл коғам өмірінің мейлінше мәнді
бағыттарын реттейді: жекелеген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің барлық
субъектілерін (бірлестіктерді, қозғалыстарды, өзін-өзі баскару органдарын,
және баскаларын) қамтиды.
6. Сондай-ақ Конституция конституциялық құқықтың басқа бастауларынан
өзгерістер мен толықтырулар қабылдаудың ерекше тәртібін белгілеуімен де
ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлекет пен қоғамның негізгі
заңы ретіндегі және олардың тұрақтылығын камтамасыз ету кажеттігімен
туындайтын мәнімен сипатталады.
7. Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық құқықтық қайнар
көзі ретіндегі тағы бір өзіндік қыры онда оның басқа қайнарларының
нысандары: конституциялық жәй заңдары, Президенттің нормативтік жарлықтары
мен қаулылары, Қазақстан Республикасы Үкіметінін қаулылары, сондай-ақ
заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау, күшін жою тәртібі көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы конституциялық құқының мемлекеттік (республикалық)
мәні бар құқықтық нормаларды белгілейтін қайнар көзінің қатарына
конституциялық зандар жатады. "Конституциялық заңдар" атауы Қазақстан
Республикасы Конституциясына енгізілген. Қазақстанның конституциялық
заңдарының өзіндік ерекшелігі - олар Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізбейді, тек Конституцияның құқықтық нормаларын нақтылайды.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын қабылдаудағы іс жүргізу
Конституцияаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдаудағы
іс жүргізуден осынысымен ерекшеленеді.
Жай заңдар да конституциялық кұқықтын қайнар көзі болып табылады. Жай
заңдарды Қазақстан Республикасыиык Парламенті қабылдайды. Қазақстан
Республикасы Конституциясында каралған жағдайда жай заңдарды Президент те
кабылдай алады. Казақстаннын конституциялық қүқының кайиар көзіне
азаматтықтуралы, кеші-қон туралы жоне баска жай заңдар жатады.
Қазақстан Республикасы Мәжілісінің Регламенті, Сенатынын. Регламенті,
Парламентінін Регламенті, Парламент Пала-талары күрған үйлестіруші және
көмекші органдар туралы ереже конституциялық құқық салаларының кайнар көзі
болып табылады.
Қазақстан Республикасы конституциялық құқының қайнар көзіне Қазақстан
Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары да жатады. Президенттін
нормативтік жарлыктары үш топқа:І) конституциялык, заң күші бар
жарлықтарға, 2) жай заң күші бар жарлыктарға, 3) занға сәйкес нормативтік
жарлықтарғабөлінеді. Әрине,тәртіп бойынша, Президент өзінің заң
шығармашылық қызметін занға сәйкес нормативтік жарлықтар қабылдау жолымен
жүзеге асырады. Парламент өзінің заң шығармашылық өкілеттігін Президентке
берген жағдайда ол зандық күші бар жарлықтар қабылдауға қүқылы. Заңдық күші
бар жарлықтардың заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған
заңдардың заңдык, күшімен тең.
Республикада заң шығаратын орган жүмыс істемеген кезеңде Президент
конституциялық-құкықтык нормалардан тұратын конституциялық және жай заңдық
күші бар біркатар жарлықтар қабылдады. Олар әлі де күшінде және Қазақстан
Республикасы конституциялық құқының қайнар көздері болып табылады. Олардың
қатарына Президенттің Парламент және депутаттар туралы, референдум туралы,
Президент туралы, Үкімет туралы, Конституциялық Кеңес туралы және баска
жарлықтары жатады.
Президенттің нормативтік жарлықтарының бәрі бірдей конституциялық
кұкықтың қайнар көзі болып табылмайды. Ондай жарлықтар конституциялық-
құқықтық нормалардан тұратын нормативтік жарлықтар.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік құқыктық актілері
конституциялық құқыктың, конституциялық - құқыктық нормалардан тұратын сала
ретіндегі қайнар көзі болып табылады.
Қазак КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның
конституциялық қүқыктың қайнар көзі ретіндегі мәні ерекше зор. Аталған
декларация Кеңестер Одағы кезінде кабылданғанымен, ол кейін егемендіктің
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңда, 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституцияларда жәнс басқа конституциялық актілерде
бекітілген принциптерін жариялады.
Казақстан Республикасы таныған халықаралық-құқыктық актілердін
нормалары да конституциялық құқыктың қайнар көзіне жатады. Ол адам кұқы,
қоғамдық күрылымдар және бас-калар туралы конституциялык мәні бар құқықтық
нормалардан тұруы мүмкін.
Саланың кайнар көзіне жергілікті өкілетті органдардын, сондай-ак
конституциялық-құқыктык, нормалары (шешімдер, жарғылар, ережелер) бар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілері де
жатады. Олардың кеңістіктегі заңдық күші шектеулі және олар жергілікті
сипатта болады.
3. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ҒЫЛЫМ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
Конституциялық құқық құқықтық ғылымнын бір саласы ретінде
оқытылады. Ғылым ретінде конституциялык, құқыққа өз пәні, өз бастаулары,
оны оқып-үйренуге озіндік бағыт-бағдар тән. Ғылым конституциялық кұқықты
кұқыктық ғылымның бір бөлігі ретінде қарастыратындыктаң ол салалық
ғылымдардың қатарына жатады. Конституциялыкқұқық ғылымы конституциялық
құқықтың қалыптасу, даму, қызмет ету зандылығын зерттеуге бағытталған,
конституциялық заңдылыққа сүйенетін негізгі үғымдар мен санаттарды
қалыптастырады және конституциялық құқыктың құқыктық ғылым жүйесіндегі орны
мен рөлін анықтайды. Конституциялық құқық ғылымы мемлекеттік басқару және
мемлекеттік құрылыс нысандарың Қазақстан мемлекеті тетігін (механизмін),
мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасының нысандарын, әдістері мен
тәсілдерін зерттейді. Ол конституциялык құқықтың мәнін, нормалары мен
институттарының бағыттарын және оны жүзеге асыруға байланысты процестерді
зерттейді. Осымдай жүмыстарды жүзеге асырудын нәтижесінде конституциялық-
құқықтық қатынастар туады, езгертіледі және тоқтатылады. Сондықтан
конституциялық құқық ғылымы конституциялык-құқықтық қатынастардың сипатын
және табиғатын, олардын басқа салалық құқықтық қатынастармен
салыстырғандағы ерекшеліктерін зерттейді. Конституциялық құқық ғылымы
реттелетін қоғамдық қатынастардың конституциялық-қүкыктық нормалар
әрекетінің тиімділігін
зерттейді, ондай тиімділік әлсіреген жағдайда оны күшейту үшін үсыныстар
жасайды.
Аталған ғылым мәртебесі конституциялық заң арқылы белгіленетін мемлекеттік
органдардын қызметін зерттсйді. Сөйтіп, бүл мемлекеттік органдар, әрине,
оқшауланған күйде емес, олардын өзара байланысы деңгейінде зерттеледі.
Мүнда, сондай-ақ. Конституциялык құқық ғылымы қүқыктык, нормалардың
тиімділігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен
бірге коғамдық қатынастардын құқықтық реттелу шегін объективті түрде
зерттейді. Былайша конституииялық-құқықтық нормалармен реітелуі мүмкін
қоғамдық қатынастарды жалпылама анықтауға болғанмен, іс жүзінде олар
реттейтін қоғамдық қатынастар шегін белгілеу оңай да емес. Нәтижесінде
конституциялық-құқықтық нормалар өз табиғатында құқықтық басқа салаларының
нормаларымен реттелуі тиіс қатынастарды қоса барынша кен көлемдегі
қатынастарды реттеуі мүмкін немесе, керісінше, айталық, өзінің әлеуметтік
мәніне орай солар арқылы реттелуі тиіс қоғамдық қатынастар конституциялық-
құқықтық нормалардын назарынан тыс қалдырылуы мүмкін. Ғылым мүндай
мәселслердін жауабын іздеп, табуы тиіс.
Конституциялық құқық ғылымы халық екілдігі, ұлттық, халықтық және
мемлекеттік егемендік, мемлекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік-аймақтық
белініс нысандары сияқты кешенді проблемалардын тұжырымдамасын жасайды.
Жергілікті өкілетті және жергілікті езін-озі баскару органдары жүйесі де
осы ғылым зерттейтін пән. Ғылым сайлау жүйесіне демократияның қайнар кезі
ретінде айрықша назар аударады. Аса маңыздылардың қатарына мемлекеттік
органдардың үйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық принциптері
зсрттеу жатады.
Конституциялық құқық ғылымы адам мен азаматтын құқы, шетел азаматтары,
конституциялық нормалардың адам құқұының халықаралық құкық нормаларымен
өзара байланысы проблемаларын зерттеуге айрықша назар аударуы тиіс.
Конституциялық құқық ғылымы оның пәні болып табылатын аталған объектілерді
зерітейді. Ол оларды әлеуметтік, тарихи, логикалық және басқа әр түрлі
әдістерді қолдана отырып, ғылыми ме-тодологиялық принциптерге сүйене отырып
зерттейді. Конституциялық заңдылықты оқып-үйрену, оның әлеуметтік
табиғатын, бағытын ашып көрсету, іс жүзінде қолданылуын қарау негізінде
ғылым теориялық ережелерді, тұжырымдарды, түжырымдамаларды қалыптастырады.
Бұл ережслер тек ғылымның дамуы үшін ғана емес, сонымен бірге зандылықты
жетілдіру, мемлекеттік органдардың қызметін жақсарту үшін де маңызды.
Конституциялық құқық ғылымы тұтас кұбылыс болғандықтан оның
тұжырымдамалары, теориялық ережелері өзара байланыста болып қана қоймайды,
сондай-ак, біртұтастығымен ерекшеленуі тиіс. Конституциялық құқық ғылымының
бірлігі мен тұтастығы теориялық кешендердің шартты түрдегі дербестігін
жоққа шығармайды. Ол дербес зерттелетін мынадай айтарлықтай кешендерден
тұрады. Олардың қатарына, мысалы, билікті бөлісу, парламентаризм,
президенттік басқару нысандары, сайлау жүйесі, азаматтық, егемендік,
мемлекеттіліктін сипаты мен мәні, халық билігі, азаматтық қоғам
тұжырымдамасы, саяси плюрализм және басқа теориялар жатады. Осы теориялар
мен тұжырымдамалардын қай-қайсысы болсын дербес қалыптасады, бірақ сонымен
бірге олар бір-біріне ыкпал етеді.
Ғылым "конституциялық құқық" деп аталғандыктан, оның негізгі
бастауы - Конституция болып табылады. Ол Конституцияның негізінде өзінің
басты теориялык ережелерін қалыптастырады. Сонымен бірге жинақталып келіп
конституциялық заңдылықты құрайтын: конституциялық заңдар, жай заңдар,
Президенттің нормативтік жарлықтары, Үкіметгің каулылары, жергілікті
өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық құқық ғылымының қайнар
кездері болып табылады. Бұл — конституциялық құқық ғылымының нормативтік
құқықтық қайнарлары. Конституциялық құқық гылымының басқа бір бастауы -
конституциялық - құқықтық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру. Нақ іс
жүзінде зерттеу ғана конституциялық-кұқықтық нормалардың сыртқы табиғатын
ғана емес, сондай-ақ ішкі мәнін, қолданылу ақиқаттығын түсінуге де
мүмкіндік береді. Конституциялық-кұқыктық нормаларды нақ осылай кешенді
зерттеу ғана ғылыми ілім, тұжырымдамалар, идеялар туғызудың негізі болып
табылады. Конституциялық құқық ғылымының келесі бір кайнар кезі — отандық,
сондай-ақ шетелдік ғалымдардың конституциялық, құрылыстын философиялық,
заңдық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған, осы салаға
тікелей немесе жанамалай қатысты еңбектері.
Қазақстанда қазіргі заманғы конституциялық құқық ғылымы тақыр жерде
калыптасып отырған жоқ. Біріншіден, кеңестік кезеңде ол Қазақстанда шартты
түрде кен дамыды. Алайда, Қазак КСР-ы КСРО-ның құрамында болғандықтан
Қазақстанның дербес конституциялық құқық ғылымы болған жоқ. Ол Кеңестер елі
конституциялық құқық ғылымынын құрамдас бір белігі болды. Екіншіден,
дербес, егеменді Қазакстан Республикасы құрылғаннан кейін мүнда өзінін
конституциялық. құқық ғылымы қалыптаса бастады. Қазақстанда аталған
ғылымның теориялық бастаулары дербес конституциялық даму мәселелерін
қазірдің езінде зерттейтін республика ғалымдарының еңбектері болып
табылады. Әрине, Казақстанның конституционал-ғалымдары "кереметтср жасау"
туралы ойдан мүлдем аулақ. Қазақстан әлемдік өркениет жетістіктеріне,соның,
ішінде конституциялық құқық саласында да игілікке қол жеткізе бастады.
Пысықтау сұрақтары:
1.ҚР ның Конституциялық құқығы құқық жүйесіндегі алатын ролі мен маңызы
2.ҚР Ның Конституциялық құқығы –ғылым саласы ретінде орны мен әдістері
Дәріс -2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚОҒАМНЫҢ
НЕГІЗГІ ЗАҢЫ
Мақсаты: ҚР ның Конституциясына жалпылай түсініктеме беру арқылы оның
тарихи кезендері,оның күші,құру жолдары және басқа заңдармен қатынасы
туралы білімді қалыптастыруды міндет етеді
1.Конституцияның мәні
2.Конституцияның қолданылу мәселесі.
3.Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының арақатынасы туралы
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы – демократиялық,
өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның
негізгі, басты нормативтік актісі. Конституция қоғамдық өмірдің
балық салаларын өз нәрімен сусындататын зор ауқымды саяи-
құқықтық күші бойы жинақталған. Конституция мемлекеттік және қоғамдық
құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметі
принциперін белгілейді. Онда адамдар мен азаматтардың, мелекеттің қайнар
көзі және әлеуметтік негізгі ретінде бүкіл халықтың конституциялық құқытың
ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқытың барлық салаларында да қайнар көзі
болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік құқытық актілерде
кеуздеспейтін сипаттар тән.
Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады. Сондықтан Констицияда
халықтың оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілген? Социализм кезінде де
Конституция халықтың еркін білдіреді деп есептеледі. Осыған орай халық
еңбекшілерден – жұмиысшы табынан, шаруалар мен еңбек интеллегенциясынан
тұратындығы атап көрсетіледі. Халыты бұлайша сипаттау кез келген
әлеуметтік құбылысқа, марксшіл-лениншіл ілімге тән таптық көзқарасқа
негізделеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық
сипаттамасынан тұңғыш рет бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы,
шаруа және еңбек интеллегенциясы туралы сөз болған жоқ. Жалпы «еңбекші»
термині 1993 жылғы Конституцияда да, 1995 жылғы Конституцияда да
қолданылмайды. Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туралы
айтыладжы. Қазақстан республикасы Конституциясында халық тұрғындардың
бүкіләлеуметтік қабатын жинақтаған тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс
ртінде ұғынылады. Осыған орай, «халық» ұғым қазақстан Конституциясына
сәйкес, бірнешеден, ол байлыұ жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға,
таптарға бөлінбеушілікті білдіреді, сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық
фактор болып табылады.
Конституцияда мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі
ретінде танылады. Бұла мемлекеттің тұрғындардың қандай да болсын бір
тобына екінші бір тобын кемсіту арылы басымдық бермейтіндігін
білдіреді. Мемлекет тиісінші, олардың әлеуметтік жағдайларына арай
тұрғындардың барлық қабаттарына қамқорлық көрсетуі тиіс. Қазақстан
республикасынң Конституциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға блмей,
олардың құқытарын шектемей конституциялық- құқытық қатынастар субъектісі
ретінде таниды. Екіншіден, халық ұғымына көпұлтты қоғам жағдайында қазақ
ұлты, басқа да барлық ұлттық топтар жатады. Бұл, мемлекеттегі бүкіл
халықтың әлеуметтік баалық негізін құрайтын қазақ ұлтына ерекше;
құқытық, саяси, іәлеуметтік, экономикалық және мәдени жеңілдіктер
берілмейтіндігін блдіреді.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде тану жеңілдіктер қатарына
жатпайды, тек мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық
нысаны бойынша ұлттықв болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми
қолданыс тілі ретінде тану да бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін
көрсетеді.
Сөйтіп, халықты Қазақстан Республикасының Конституциясын жасаушы деп
тану оның мәндік ипатын білдіреді. Ондықтан Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясы: «Біз, Қазақстан халқы .. осы Конституцияны
қабылдаймыз» деген сздермен басталады. Қазақ халқы Конституциьяны
референдумның қорытындысымен қабылдады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына өзгерістер мен толытылулар республикалық референдум арылы
енгізілуі мүмкін. Басқаша айтқанда, халы Контситуцияны қабылдап қана
қойған жоқ, ол Конституцияға өзгерістер мен толдықтылулар да енгізе алады.
Әрине, Конституцияға өзгерістер мен толықтылулар енгізу жобасын Президент
Парламенттің арауына бере алады. Алайда, мұндай жағдай да халық сырт
қалмайды? Парламент халықтың жоғары өкілетті органы, сондықтан ол
Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтылуларды халықтың атынан
қабылдайды.
2. Қазақстан халқы конституцияны қабылдайтын бірден-бір субъект деп
танудан оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Қазақстан халқы елдегі
мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі және егемендікті
қолдаушы болып табылады. Сондақтан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ
Конституция арқылы қазақстан халқы мемлекетті құрды, оның басқару және
құрылым нысандарын, әлеуметтік-эономикалық құрылыс негідерін, адам мен
азаматтың мәртебесін белгілейді. Тек халық, ал халық атынан тек
Парламент қана мемлекеттің құрылым негіздеріне өзгерту енізе алады.
Сонымен бірге Контитуцияда а мемлекеттің мейлінше мәнді
кезеңдері тұрақтылық, бірттастық принциптері нығайтылған. Ол -
емлекеттік құрылымның біртұтас нысаны, басқарудың Президенттік
нысаны және аумақтық тұтастық.
Қазақстан Республикасының Конституциясының құрылтайшылық сипаты оны
қабылдау мен оған өзгерістер енгізудің ерекше тәртібін, ұлттық
құқықтық жүйені қалыптастыру мен дамытудағы мейліше ерекше орнын,
парламент, президент, Үкімет үшін, лауаымды адамдар, сот органдары үшін,
азаматтар үшін оның құқытық қағыдаларының еш шүбәсіздігін
қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының Конституциясының құрлтайшылық
ипаты оның барлық нормативтік қағидаларының еш шүбәсі
танылатындығынан, басқа ешір нормативтік құқытық акт Конституция
нормаларын ескерген, өмір шындығына сай келмейтін деп және басқалай
тани алмайды. Мұндай ерекше сипат тек Конституцияға ғана тән. Бұл жағдайға
назар аударып отырған себебіміз, конституциялық қағидаларға атүсті
айтылған сындар кейде жақсылық нышынындай есептеледі, Конституцияның
қайсыбір нормаларына, киімді ауыстырған сияқты, өзгерітер енгізу туралы
ұсыныстар айтылады. Мұндай акциялар ескіні, кеңістік кезеңнің сарқыны,
ол кезде КСРО Жоғарғы Кеңесі мен одақтас республикалардың Жоғарға
Кеңестерінің әр сессиясында дерлік Конституцияға өзгерістер мен
толықтылулар жеңіл енгізіле беретін-. Қазақ КСР-ның 1978 жылғы
Конституциясымен де осылай болды, айналып келденде ол ешкімге қажеті
жоқ жалаң нұсқаулық құжатқа айналды.
Әрине, бұдан Конституцияның жекелеге нормалары уақыт сынын ұшырауы,
скелең қоғамдық қатынас тааптарына сай келмеуі мүмкін емес деген ой
тумаса керек. Қоғамдық қатынас келмеуі ылғида қозғалыста, өзгеріте
болады, сондықтан конституциялық нормаларды өгерту қажеттігі де
туындайды. Мұндай процесс өтпелі үлгідегі қоғам үшін тән құбылыс.
Нақ осындай қоғам түбірлі өзгерістер мейлінше тез және жиі жүреді. Бұл
процестің Конституцияның жағдайына әсер етпеуі мүмкін емес.
Осыны ескере отырып, өткеннен де сабақ алу керек. Конституцияның
тұрақтылығын, оның беделінің жоғарылығын қамтамасыз ету үшін мұндай
қажеттілік туған жадайда Конституцияға өзгерістер мен толықтылуларды
конституцияға тіркеуге болатындай етіп, жеке ерекше нормативтік акт
ретінде ресімдеу керек. Мұндай көзқарастың бірқатар сәтті жақтары бар.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясының құрылтайшылық сипаты
сақталады. Шын мәніде, Қазақстан Республикасының Конституциясы, бірнеше
ондаған, жүзделген жылдардан бері өмір сүретін мемлекеттің қатардағы
кезекті Конституциясы емес. Ол жаңа құрылым және басқару нысандарымен,
қоғамның экономикалық құрыдлымының жаңа негіздерімен және басқалары
мен мүлдем жаңа үлгідегі мемлекетті құрды. Екіншіден, аталған
құрылтайшылық сипатына орай Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясы құқытықв мәдениеттің тарии жадын бейнелейді. Ешқашан
енді мұндай Конституция болмайды. Ол Қазақстан мемлекетінің нақ
қазіргі кезеңдегі қалыптасуы мен дамуының тархи өзгерістері
аясында туды. Сондықтн ол өзіне айрықша мұқият қарауды, нақ осындай
түрінде, қабылданған күйінде сақталуын талап етеді. Үшіншіден,
ерекше құрылтайшылқ сипаты мен тарихы мәні қасиетті акт
ретінде азааттардың қонституцияға деген құрмет сезімнің
қалыптастыру, бірінің соңынан бірі келетін ұрпақтардың алдына
оның беделін трақты көтеру үшін де маңыды. Бұл орайда, әлдеқашан
ескерген қағидаоарының аз еместігіне қарамаста, оның басты актілердің
негізі болып отырған АҚШ Конституциясының еске алға жөн. көптеген
қағидаларының тек тарихи-танымдық қана мәні бар болса да, дінге
сенушілер үшін бірнеше мың жылдар боғы діни жазбалар қасиетті
сенім сияқты есептеледі.
3. Бір жағынан, мемлекеттің, екінші жағынан қоғамның нагізгі заңы
ретінде қолданылуы Конституцияның маңызды ерекшелігі борлып табылады. Бұл
халықтың мемлекеттік биліктің қайнар көзі және қоғамның әлеуметтік
базасы ретіндегі мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті оның
барлық атрибуттарымен құрады. Ол оның егемендігін барлық элементтерімен:
аумағымен, жоғары билігімен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және
басқаларымен орнықтырады. Конституция мемлекеттің, мемлекеттік оргадардың
қоғаммен, қоғамдық институттармен өзара қатынасының негізін
қалайды. Конституция қоғамдық: экономиклық, ұйымдық, әлеуметтік, діни,
жекелік қана емес, оның институттары да Конституцияның құқықтық
қағидаларын, идеяларын жинақтайды. Осыған байанысты қоғам, оны құрушыла өз
қызметін Конституцияға негіздеу тиіс. Жекелеген заңдардың қайсыбір
жекелеген қоғамдық институттарға: саяси партияларға, діни, мәдени
бірлестіктерге және басқаларына қатынасы болуы мүмкін. Масаты мен
әрекеті конситуциялық құрылысты кштеп өгертуді, республиканың
тұтастығын бұзуды көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың
қыыметін тыйым салатын Конституцияның нормативтік ережелері тура және
тікелей қолданылады. Сондықытан құқық қорғаушы органдар осы іспеттес
құбылыстарға қарсы шара қолданғада тікелей Конституцияны басшылыққа
алады.
Конституцияның нормативтік ережелері тура және тікелей
қолданылады. Сондықтан құқық қорғаушы органдар осы іспеттес құбылыстарға
қарсы шара қолданғанда тікелей конституцияны басшылыққа алады.
Конституция қоғамдық қатынастардың базалық, түпкі негідерін
реттей отырып, қоғам өмірінің барлық салалрын қамтымайды. Осыған
байланысты методологиялық мәні бар маңызды бір мәселеге тоқатла
кеткен жөн.
Кеңестік және одан кейінгі кезеңдегі заң әдебиеттерінде
құқытық қатынастар құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ретінде
сипатталады. Құқықтанушылар осы теориялық қағиданың дұрыстығына
күдік келтірген жоқ. Шамасы, блай болатны соиализм кезінде ешқандай
жекелік болмады, ол танылмады. Барлығы да мемлекеттік, қоғамдық
еді. Егер тереңдей ой жіберсе, онда социализм кезінде де
мемлекеттік қана емес, сондай-ақ қоғамдық қатынастың да болғанын
байқаймыз. Дегенмен, құқық қоғамдық қатынастарды реттейді деп
саналып келеді. Демек, құқытың кейбір салалрындаа, айталық
мемлекеттік және әкімшілік құқыта қатынастардың мемлекеттік және
сипаты танылса да мемлекеттік қатынасты қоғамдық қатынас жұтып
қойған болып шығады.
Капиталистік қатынасқа көшкен жағдайда, мемлекеттік сектормен
бірге жеке мемлекеттің енді бәрін қамтитын рөлі жойылған кезде
қатынастарды екі топқа бөліп, бөлшектеу қажет:
1) тараптардың бірі ретінде мемлекет атысатын қатынас, мұның
қатарында мемлекеттік- құқыық қатынастарды атауға болады. Бұлар,
билікпен және саяси құқыты бағындыру мен жүзеге асыруға қатысты
қатынастар болып таблады деп ойлаймыз;
2) таза қоғамдық, мемлекттік институттар қатыспайтын қатынастар.
Бұлар құқыпен реттелетін таза қоғамдық негіді белгілейтіндіктен ол
бұл қатынастарға тура аралаысады. Қазақстан Республикасының
Конституциясының әрбір адамның құқытық субъектілігін танитын 13-
бабының 1-тармағы, міне осының мысалы болып табылады. Әр адамның жеке-
жеке, азаматтардың ке келген бірлесуі құқытық жағынан тікелей
Конституция арқылы қорғалатындығы осының дәлелі. Құқық қорғау
органдары, азаматтардың құқығы мен бостадығын қорғай отырып,
Конституіияға сүйеніп қана қоймай. Оны басшылыққа алады. Сонымен бірге
азаматтардан, олардың бірлестіктеріннен, барлық қоғамдық институттардан
Конституцияға құрметпен қарау талап етеді. Конституцияның нормасын бұзу
- көпұлтты қазақстан халқының заңды еркіне қол сұғу болып табыладжы.
2.Конституцияның қолданылу мәселесі.
Бұрыңғы КСРО ғылымдары Конституцияның қолданылу мәселесі туралы
жазбады десе де болады. Конституцияның қолданылуы конституциялық құқытағы
өте маңызды проблема болса да, ол мәселе жөнінде жекелеген ой
түйіндері ғана кездеседі. Оны айқындау шын мәнінде Конституцияның
мемлекет, қоғам, саяси партиялар, басқа да қоғамдық бірлестіктер, таптар,
ұлттар, жекелеген адамдар өмірінде алатын орнын түсінуге мүмкіндік
береді. Сондықтан өркенитті, домократиялық қоғамда Конституцияға, оның
қолданылуына, тиімділігіне айрықша мән беріледі. Осыған орай
Конституция, оның мазмұны туралы оны қабылдағанға дейін-ақ мұқият
ойластырылады. Тиісіенше, Конституцияның мәселесі екі кезеңнен: 1) оның
жобасын әзірлеу және 2) қолдану кезеңінен тұрады.
Бірінші кезеңде Конституциянығң қағидалары және нормаларымен
бірге оның қабылданғаннан кейінгі қолданылуы механизмі де терең,
мұқият ойластырылады. Бірінші кеекте тұхырымдама әзірленеді және
конституция нормаларының мазмұны айқындалады. Сонымен бірге мәселе тек
қайсыбір тұжырымдамамен шектелмейді, әсте. Конституцияның өзі көптеген
бөліктерден тұратын актілерді білдіреді. Әр бөлік белгілі бір
тжырымдама мен шектелмейді, әсцте, Конституцияның тұжырымдамаларын
жасауға жол ашады. Мемлекеттік құрылыс тұжырымдамасы, адама құқылары
осындай тұжырымдамалар болып табылады. Өз кезегінде мемлекеттік
құрылыс тұжырымдамасы шартты түрдве дербес теориялық бөліктерден:
билікті бөлу туеориясынан, мемлекеттік құрылым және басқару
нысандары теориясынан, мемлекеттік қызмет теориясынан, мемлкеттің
механизмі теориясынан тұрады. Адам құқы тұжырымдамасы адамның, ааматтың
құқы және басқаларынан тұрады.
Егер Конституцияның тұжырымдамалары практикалық материалодарды
қолдана отырып, мұқият әзірленбесе , онда ол Конституцияға елеулі зиян
кецтіреді. Егер әп дегеннен тұжырымдамалық қағидалардың қалыптасуына
теріс ықпел етеджі. Мұның мысалы ретінде Қазақстан Республикасының 1993
жылғы Конституциясының негііне алынған меншік ұқы тұжырымдамасы іс
жүзінде зиянды болды.
Дегенмен, былай да болуы, тұжырымдама айқын, ал оны толық
көлемінде жорамалдауға конституциялық нормалар, қағидалар арасыз
болып шығуы мүмкін. Билікті бөлу тұжырымдамасы, шамамен осылай болып
шықты. Билік бөлуді тепе-теңдік механизмін жан-жақты әзірлеген
жағдайда ғана енгізуге болатындығы түсінікті еді. Қазақстан
Республикасының Конституциясы жобасы нұсқаларының бірінде биліктің әр
түрлі тармақтарының арсындағы тепе – теңдік механизмнің шартты түрд
толық жүйесі ұсынылады. Алайда, он екінші шақырылған Қазақстан
Республикасынң Жоғарғы Кеңесі мұндай механизмді қабылдауға теориялық
жағынан да, практикалық жағынан да әзір болмайды, сөйтіп, бұл билікті
бөлу тұжырымдамасын алшақвтап кетуге әкеліп ұрындырады. Соның
нәтижесінде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясындағы
биліктің блу туралы қағида өміршең болмай шықыты және көп ұзамай
республиканың екі Жоғарғы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында белгілі бір деңгейде орындалады.
Конституцияның тұжырымдамаларын маман заңгерлердің, экономистердің
және басқалардың шығын тобы әзірлемеуі тиіс. Олардың мүдделерін анықтап,
конституцияда оны ескеру үшін оны әзірлеуге әр түрлі партялардың,
қоғамдық қозғалыстардың, тараптардың, ұлттардың, әлеуметтік топрадың және
басалардың өкілдерін тарту керек. Өйткені қоғамдық қатынастардың
аталвған субъектілерінің мүдделері объективті факторлармен елеулі түрде
белгіленген. Мен бүкіл қоғамның үдемелі дамуының жалпы процесінен
туындайтын және оларды ескермеу бүкіл қоғам өміріне кері әсер
ететін факторлар туралы айтып отырмын. Айталық, Қазақстанда
мемлекеттік сипаты тұжырымдамасын әзірлеген кезде , Қазақстанда
мемлекеттік қазақ ұлтының ғана емес, бүкіл халықтың мүддесін білдіреді
және мемлекеттік биліктің қайнар көзі халық болып табылады деп атап
көрсетілгенмен баст назар бірұлттылыққа аударылды. Іс жүзінд, Қазақстан
Республикасының 1993 жылғы Конституциясындағы «өзін-өзі таншы қазақ
ұлттың мемлекеттілігі туралы» қағиданы оғамдық сана бірауыздан
қабылдамады және Қазақстан мемлекеттің құрылуы бүкл халықтың өзін-өзі
тануының жемісі екендігі туралы пікір алыптасты. Бұл ағида Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясында орнықтырылды. Менің
пікіріше, бұл ымырға а келудің нәтижесі емес, халықтың нақты жағдайының
орнығуы. Бұл мәнжай Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясын баршаның халықтық мемлекеттің негізгі заңы ретінде
тануына ықпал етуі тиіс.
Конституцияның тұжырымдамаларында ақылға қонымды мәмле элементтері
де көрініс таба алады. Егер мәмле объективті түрде белгіленсе және жалпы
мүддеге қфызмет етсе, сөз жоқ, танылып, Конституцияда орнықталыуы тиіс
конституцияда мәмледен туындаған нормалардың болуы қоғамдағы елеулі
қайшылықтардың дәлелі болып табылады. Мәмлеліқ нормалар бұл
қайшылықтарды бейбіт жолмен, қоғамдық келісім негізіде шешуге қызмет
етеді. Орыс тіліне көзқарас осының мысалы болып табылады. Қазақстан
Республикасының 1989 жылғы Тіл туралы Заңында, Қазақстан Республикасының
1993 жылғы Конституциясында орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі
ретінде танылады. Алайды, мұндай қағида орыс тілді тұрғындарды
қанағаттандырымады, орыс тілінің мәртебесін көтеру турлы мәселе күн
тәртібінен түспей қойды. Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясындағы
аталған қағиданың тұрғындардың белгілі бір бөлігінің мүддесін бейнелей
алмайтындығын, сондықтан Конституцияны тұрғындардың осы бөлігінің тұтастай
қолданылмайтындығын көрсетті. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында мемлекеттік оргндарда және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында ресми түрде орыс тілінің қазақ тілімен бірдей
қолданылатындығы жазылады. Орыс тіліне қатысты қол жеткен мәмле
мәселесінің толық шешілгенін, қайшылықтың жойылғанын білдірмейыді. Қазақ
тілі іс жүзінде мемлекеттік тілге айналғанша мұндай қайшылық созыла
береді. Тиісінше, аталған мәмлелік қағиданы жүзеге асыру мемлекеттік
органдардың басты назарында болуы, аталған саладағы қайшылық ұлтаралық
қайшылыққа айналып кетпеуі тиіс.
Мемлекеттілік және тұтастай алғанда қоғам мүддесі принциптеріне
қайшы келетін идеялер да тұжырымамалық идеялар конституциялық
нормаларда орнықталмауы тиіс. Мұның мысалы ретінде кезінде ұлтаралық
келісімге, Қазақстан мемлекетінің түпкі негізіне нұқсан келтіретін саналы
түрде сезінген немес сезінбегендердің табандылықпен ұсынған қос азаматтық
туралы қағидасын атауға болады.
Екінші кезең – Конституцияның қолданылуы.
Конституция тікелей қолданылады. Конституцияның құқық саласындағы
белгілі маман Ю.А.Тихомиров: «Конституцияның тікелей қолданылуы оның
тікелей азаматтар, ұйымдар жүзеге асыратын құқық шығармашылық
ықпалын, кемшілікпен сақтанушылықты, қоғамдағы өмір салты мен көңіл-күйге
игі әсер ету, институттық қайта құрылыларды білдіреді» деп жазады.
Алайда, Конституцияның мұндай тікелей қолданылуын Ю.А.Тихомиров
қарастырмайды. Дегенмен, Конституцияның қандай қырымен қолданылатынын
ол дұрыс атаған деп ойлаймыз. Тағы бір қағидамен келісуге болады:
барлық осы қырларында, олар құқытық қатынастарды тудыратындықтан,
Конституция нормалары тура және тікелей қолданылады.
Конституция нормаларының тікелей қолданылуы көріністерін жеке-жеке
қарастырайық.
1. Конституцияның құқық шығармашылық рөлі үш бағытта көрінеді.
А. Кандай заңдар қабылдау керек екендігін конституция тура көрсетеді.
Бұл аңдар қабылдау керек екендігін конституция тура көрсетіледі. Бұл
заңдар не дәл аталад, не жалпы си патта көрсетіледі. Айталық, Қазақстан
Республикасы Конституциясының 64-бабында Үкіметтің құыреті, ұйымдық
тәртібі мен қызметі конституциялық заңмен бекітілетіні; Конституцияялық
Кеңестің ұйымдастырылуы мен қызметі Конституциялық заңмен реттелетіні
көрсетілген. Тағы бір мысал – Конституцияның парлементінің заң
шығарушылық қызмет саласын атауы: меншік режимі, салық салу туралы,
сот құрылымы мен сот ісін жүыргізу және басқалары туралы заңдар
шығарады.
Ә. Қаақсатан Республикасының Констиутциясы іс жүзінде құқыққа
анықтама береді: ол осы арқылы бүкіл мемлекеттік органдарды
нормативтік - құқықтық актілердің: а) заңдардың ә) заңға сәйкес
актілердің, б) Қазақстан республикасының хаолыаралық шарттарының белгілі
бір түрлерін құқытық шығармашылыққа бағыттайды. Анықтаманың қай-
қайсысы да шартты сипатта болады, сондықтан құбылыстың мәнін толық
бейнелемейді. Конституциядағы анықтама мүмкіндігі туралы дауласуғ
болады. Бұл жағдайда дау басқа жәйт бойынша тууы мүмкін, айталық, құқық
пен заңды ұқсастыру мүмкін бе? Құқық ғылымында құқық пен заңды
уқсастыруға болмайтындығы баршаға белгілі.
Б. Конституция олардың нысандарын көрсете отырып, бірқатар жоғары
мемлекеттік органдардың норма шығармашылық кілеттігін белгілейді.
Парламент – аңдар, Президент – белгілі бір жағдайларда заңдық күші бар
нормативтік жарлықтар, Үкімет – норативтік қаулылар, Конституциялық
кеңес және Жоғары Сот - нормативтік қаулылар қабылдайды.
2. Конституцитя нормаларының тура қолданылуы барлық мемлекеттік
органдарға, оның ішінде соттардың да қызметіне қатысты.
Конституция нормаларының тікелей қолданылуы нені білдіреді? Ол
мемлекеттік органдардың белгілі бцір жағдайларға байланысты
Конституция нормаларын тура және тікелей қолдана алатындығын білдіреді.
Олар қандай жағдайларда тікелей қолданылады? Егер: 1) мемлекеттік
органдардың қарауына жататын қатынасты реттейтін арнаулы
нормативтік акт болмаса; 2) арнаулық нормативтік акт болғанмен, ол
конституцияға қайшы келсе; 3) адамның және азаматтың құқығын,
бостандығы мен жауапкершілігін анықтайтын нормативтік құқықтық акт
қабылдаған жағдайда конституция ы қағидасы оны қолданудың
мүмкіндігін көрсете алмаса; 4) Конституцияның қағидасы мән-мазмұны
бойынша қосымша регламенттікті қажет етпесе мұндай жағдайларда
конституция нормалары тура және тікелей қолданылады.
Егер конституция нормаларына қашы келсе, егер азаматтардың құқын,
бостандығын, жауапкершілігін белгілейтін нормативтік актілер жарияланбаған
болса ондай норматвтік құқытық актілерді қолдануға мемлекеттікң
органдардың құқы жоқ. Егер сот қолданылатын нормативтік актінің
конституция қағидаларына қайшылығын байқаса немесе ондайлардың
Конституцияға сәйкестігіне күдіктенсе, онда ол іс жүргізуді тоқтатуға
және мұндай актінің конституциялығын анықтау туьралы ұсыныспен
Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Конституцияның 78-бабында және
Президенттің туралы «Қазақстан Республикасының Конституциялық кеңесі
туралы» Конституциялық заң күші бара Жарлығының 17 және 20-баптарына
сәйкес істі қараудың бірінші сатысында сот осындай сұрау салу ал
касациялық және қадағалау сатысында сұрау салынуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы ьсоты Конституцияны қолдану жөнінде
соттарға бірқатар нұсқаулар берді. Қылмыстық іс жүргізу кодексінде
тұтқындалған адамның к прокурордың қамауға алуға және күзетте ұстауға
берген рұқсатына байланысты сотқа шағымдануына құқы туралы қағида
қаралмаған, Конституцияда тұтқыныдалған адамға мұндай құқық берілген.
Сондықтан соттарға тікелей Конституцияны басшылыққа алу
ұсынылады. Қамауға алу және күзетте ұстауға рұқсат берген
прокурордың әрекетіне байланысты түскен шағымды соттар мейлінше қасқа
мерзімде қарауы тиіс.
3. Конституциялдық нормаларды тікелей азаматтар мен ұйымдардың
өздері жүзеге асыра алады. Конституцияның көптеген нормалары
азаматтарға, олардың бірлесцтіктеріне өзін-өзі басаруға және өзін-өзі
реттеуге мүмкіндік береді. Мұндай жағдайда заң аясында әр түрлі,
айталық, жеке кәсіпкерлік қызмет саласында құқытық қатынастарды
қолданған азаматтардың іс-әрекетіне мемлекет араласпайды.
Әрине,азаматтарға кең көлемде берілген құқық пенбостандық мұндай
конституциялық нормаларды баршаның, тұрақты және ұдайы қолданатындығын
білдірмейді. Әлеуметтік зерттеу Конституцияға, оның нормаларына
адамдардың әр түрлі: нигилистік, конформисті, енжаратқарушылық, белсенді,
күшпен-атқарушылық көзқараста қарайтындығын крсетті. Бір маңыды мәселеге:
азаматтардың хабарлардығы мен құқытық тәрбиені ерекше назар аударған
жөн. Ежелгі принцип бойнша заңды білмеу жауапкершіліктен босатпайды.
Басқшалау қолданылады, дәлірек айтқанда, баршаның құқытық білімі мен
білігіне мемлекет қамқоршы болуы тиіс. Бұл орайда, Қазақстан
республикасы президентінің 199 жылғы 21 маусымдағы республикада құқықтық
білім беру жөніндегі шаралар туралы қаулысының маңызы зор. Тек,
мектеп жасына дейінгі мемлкеттерге ұсынылған құқтық білім беру
бағдарламасының өзі көп нәрсені аңғартады. Бұл – ғалым – заңгерлер
және практиктер үшін әрекет бағдарламасы.
4. Конституция құқықты, бостандықты және заңды мүдделерді
қорғауға кең жол ашады. Біріншіден, азаматтардың өздері Конституцияың
нормалдарына сүйеніп, өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тиіс.
Конституция негізінде туындайтын сот билігінің барлық істер мен
дауларды қамтитындығы Конституцияда тура айтылған. Конституциялық
нормалардың тек жеке ьтұлғаларға ғана еме-, сондай –ақ заңды тұлғаларға
да қатысты тікелей қолданылатыны осыдыан көцрінеді. Одан әрі, адамдардың
конституциялық құқы мрен бостандығына нұқсан келтіретін заңдарды және
норматиивтік құқықтық актілерді қолдануға соттардың құқы жоқ. Егер сот
қолдануға жататын заңның немесе басқалай құқықтық актінің адамдар мен
азаматтардың Конституциямен бекітілген құқығы мен бостандығына нұқсан
келтіретінін байқаса, ол іс жүргізуді тоқтатуға және осы актінің
конституцияға сәйкес еместігін тану жөніндегі ұсыныспен Конституциялық
Кеңеске жгінге міндетті.
Осыған орай бір мәселе туындайды: егер құзыреті Конституцияда немес
конституциялық заңда көзделген органдар өз өкілеттеген орындамас, олар
үшін мұның салдары қандай болуы мүмкін? Оыдан да өкініштісі, егер
әрекетисіздік негізделмеген теориялық қағидалар тұжырымдамаса, оларға
кім, қалай ықпал ете алады? Былайша, парламент және Президент, айталық,
оларды орнынан түсіру арқылы Үкіметке ықпал ете алады. Алайда, бұл
жеткіліксі деп ойлаймыз. Бұл - Қазақстан Республикасының Конституциялық
құқығындағы шешілмеген проблемалардың бірі.
5. Конституция қоғамдағы өмір салты мен көңіл күйге белседі ықпала ете
алады. Бұл орайда, мемлекет органдары қызметінің Конституцияда
белгіленген принциптері. Қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық,
қазақстандық патриотизм, қоғам өмірінің мейлінше маңызды мәселелерін
демократиялық әдістермен шешу маңызды рол атқара алады. Бұл
ьпринциптердің тек мемлкеттік оргадарға ғана емес, сондай – ақ барлық
азаматтарға да қатысты екендігін естен шығармау керек. Шынында, тек
мемлекеттік оргадардың күш салуымен қоғамдық келісімге келуге бола
ма? Әрине, болмайды. Тұрғынардың барлық топтарының күш қосуымен де
саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге болады және өзінің жеке басының
үлесі арқылы көп мәселені шешуге болатындығын әр азамат жете сезінуі
тиіс. Бір адамның немесе әлеуметтік топтың теріс қылығы бүкіл
қоғамға нұқсан келтіруі мүмкін. Осыны ескере отырып, Қазақстанның
Конституциясы мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін, әлеуметтік,
ұлттық, топты-тектік және рулық алауыздықты өршететін қоғамдық
бірлесцтіктер құрып, қызмет жүргізуіне тыйым салады. Осындай
конституциялық қағидалардың тікелей қолданылдуының пәрменділігі мол.
Бұл ретте прблема да бар. Мысалы, топтық-тектік және рулық алауыздық
дегеніміз не? Ғалым - заңгерлердлің бұл мәселеге терең ой жібергендері
жөн.
6. Қазастан Республикасының конституциясы институттық қайта құруларды
көздейді. Бұл нормалар жүзеге асырыла бастады. Біріншіден,
прокуратура, екіншіден, құқық қорғау органдары қайта құрылды, үшіншіден,
Конституциялық Кеңес қрылды, төртіншіден, қос палаталы парламент
қалыптасып үлгерді және ең басты - Қазастан Республикасында
президенттік басқару жүйесі құрылады. Аталған қайта құрулылар –
конституциялық нормалардың бір жолғы әрекеті емес, олар тұрақты
жүргізілетін және жетілдіретін болады.
3.Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының арақатынасы
туралы
Қазақстан Республикасының Конституциясында «қолданыстағы құқық»
ұғымына жалпы түсінік берілген және ол осы тектес актілерде өте
сирек кедеседі. Оның айқын сипатталмауына байланысты «қолданыстағы
құақық» ұғымына конституциялық тсініктеме беруге тура келеді.
Қазастан Республикасының Конституциялық Кеңесі төмендегенше
түсміндіреді: «Қазастан Республикасы Конституциясыны 4-бабының 1-тармағының
мән-мазмұны бойынша «қолданыстағы құқық»деп Конституцияның нақты кезеңге
күші жойылмаған, ал халықаралықа міндеттемелері бұзылыма ған нормалары
және осы бапта аталған басқа да нормативтік құқықтық актілері,
сондай-ақ Республиканың халықаралық міндеттемелері түсінілуі тиіс.
Бұрын қабылданған актілерге өзгерістер мен толықтылулар енгізілген,
сондай –ақ жаңа актілер қабылданған жағдайда осы актілердің нормалары
қолданыстағы құқықтың құрамына қосылады, ал күші жойылды деп танылғандары
– одан алып тасталады. Жаңадана қабылданған нормалар Конституцияның 77-
бабының 3- тармағының 5) тармақшасында орнықтырылған заңның кері күші
туралы қағиданы сақтай отырып күшіне енеді».
Конституциялық Кеңестің берген түіндірмесі Қазастан
Республикасының Конституциясындағы «қолданыстағы құқық» ұғымын мәніне сай
бейнеей алмайды. Қазастан Республикасының Конституциясыда: «қолданыстағы
құқық Қазастан Республикасы оның (Конституциясы-Ғ.С.) заңдарына сәйкес
келетін Конституция нормалары болып табылады» деп жазылған. Осы
Конституциялық ұғымс мәнінің тереңдігі мынада, «қолданыстағы құқық»
ұғымын тек Конституция нормалары ғана емес, заңдар және басқа да
нормативтыік актілер сәйкес келуі тиіс бүкіл Конституция білдіреді.
Кейінгі баяндауларда көрінетіндей, Қазастан Республикасының
Конституциясы тек құқық нормаларынан ғана емес, сондай-ақ тиісті
субъектілер үстем қағидалар ретіндек басшылыққа алуы тиіс құқықтық
идеялардан, принциптерден де тұрады.
Осыған орай Конституция тура белгілейді немес оның идеяларынан,
қағидаларынан, прнциптері мен нормаларынан тек өзіне ғана тән мынадай
санаттар туындайды. Меніңше, мұның қатарына төмендегідей санаттар
жатады.
1. Конституциялық кеңістік. Мұндай ұғым арнаулы әдебиеттерде
қолданылмайды. Алайда, оны айдаланудың айтарлықтай іс жүзіндегі
және заңдық негізі бар. Констьитуция - мемлекеттің негізгі заңы,
сондықтан оның барлық аумағында қолданылады. Құрлықтағы, судағы, әуе
кеңістігіндегі, жер қойнауындағы аумақтық шекарасы Қазақстан
Республикасы Конституциясының қолдану кеңістігі болып табылды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының «Республиканың бүкіл аумағында ол
тікелей қолданылатындығы» туралы қағида, демек, құрылықтағы, атмосферадағы,
сулардағы және жер астындағы осы аумақтың конституциялық кеңістік
екендігін білдіреді. Осы кеңістікте Қазақстан Республикасы Конституциясы
өктемдік етеді.
2. Конституциялық заңдылық. Бүкіл констивтуциялық кеңістікке
Конституция пәрменін жүргізу онда конституциялық заңдвлықтың
орныққандығын білдіреді. Конституциялық заңдылық Қазақстан Республикасы
Конституциясында бекітілген нормаларды, идеяларды, принциптерді
мемлекеттің, оның органдарының ұйымдарының, лауазымды адамдардың, заңды
тұлғалардың, шетелдіктердің орындауынан көрінеді. Қазақстан Республикасы
Конституциясында пар ламент: «Республикасы Конституциялық Кеңесінің
Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынға
жолдауын таңдайды» делінген. Қазақстан республикасының онституциясында
конституциялық заңдлықпен бірге «заңдылық» термині қолданылды. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 83-бабында, прокуратураның «заңдылықтың кез
– келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданылғандығы»
айтылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы конституциялық заңдылықты
қамтьамасыз етудің қажетті дңгейінде ұйымдық-ұқытық кепілдігін
белгілейді. Конституциялық Кеңес заңдардың, халықаралық шарттардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды. Адамдар мен азаматтардың
Конституциямен бекітілген құқы мен бостандығына нұқсан келтіретін
заңдарды, өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға соттардың
құқы жоқ. Прокуратура Конституцияға қайшы келетін заңдарға және
басқа құқықтық актілерге шағым түсіруі тиіс. Бұл арада анықтап
алатын бір жәйіт бар: Конституцияға қайшы келетін заңдарға шағымыды
рокуратура қандай органға түсіруге құқылы. Шамасы, мұндай қағидаға
Конституциялық Кеңес түсінік беруі тиіс.
3. Конституциялық тәртіп. Конституциялық заңдылық негізінде
конституциялық тәртіп, режим белгіленеді. Оған мемлекеттік органдарды,
қоғамдық бірлестіктерді ұйымдастьыру мен олардың қызмет тәртібі жатады.
Сөйтіп, қоғамдық және мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне,
мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол
берілмейді. Конституциялық режим қоғамдық бірлестіктер ісіне,
мемлекеттің және қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік ісіне қаңсы
араласуына, қоғамдық біорлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға
жол бермеуден көрінеді.
4. Конституциялық бастама. Қазақстан Республикасы Конституциясы оны
өзгерту мен толықтыру тәртібін қарастырады. Конституциялық бастама -
Конституцияны өгертетін және толықтыратын құқытық идеялардың
сипатталуын білдіруші субъектілердің белсенді әрекеті. Оны халыққа не
парламентке үндеу жолдау арқылы жүзеге асыра алатын Қазақстан
Республикасының Президенті ғана бірден-бір конституциялық бастама
субъектісі болы табылады.
5. Конституциялық мәртебе Қазақстан Республикасы Конституциясы
халықтың, Президенттің, депутаттрадың, өкілетті органдардың, азаматтардың,
судъялардың шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың
мәртебесін белгілейді.
6. Конституциялық органдар. Мемлекет күрделі тетіктен тұрады. Тек
осы тетікті негізгі құраушылар ғана конституцияда көрсетіліп,
бекітіледі. Сөйтіп конституциялық органдарды ажратудың басты негізгі
мемлекеттік билікті тармақтарға блу принципі бролып табылады.
Конституциялық органдар конституциялық құзцретті иеленеді.
7. Конституциялық іс-жүргізу - Қазақстан Республикасы
Конституциясында «конституциялық іс-жүргізу» ұғымы өзінің міндеттерін –
импичменттін жүзеге асыруға президент қабілетсіз болған жағдайда оның
қызметінен мезгілінен бұрын басталуына қолданылады.
8. Конституциялқ өкілеттік. Республикасы Конституциясы жоғары және
жергілікті мемлекттік органдарға белгілі бір өкілеттерді бөледі. Осы
өкілеттіктер Конституциялда бекітілетіндіктен, Конституцияның өзінде
осылайша аталмасада, олар конституциялық өкілеттер болып табылады.
Конституция Президенттің, парламенттің, парлементтің Мәжілісінің,
Сенатының, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың,
Прокуратураның, мемлекеттік басқарудың жергілікті органдардың
конституциялдық өкілеттігін белгілейді.
9. Конституциялық шектеу. Қазақстан Республикасы Конституциясында
қарастырылған шектеу: 1) азаматтарға; 2) шетел ааматтарына; 3) республика
азаматтары бірлеситіктеріне; 4) шетел азаматтарының бірлестіктеріне; 5)
мемлекеттік органдарға; 6) мемлекеттік длауазымды адамдарға қатысты.
10. Конституциялық жауапкершілік – құқықтық жауапкершіліктің күрделі
саяси-құқықтық сипаттағы ерекше түрі, конституциялық құқық бұзушылыққа
қарсы в күреседі, убъект үшін мейлінше зардапты жат пиғылдағы
конституциялық құқық бұзушылықтан көрінеді.
11. Конситуциялық-құқықтық реттеу объектісі болып табылатын, қоғамдық
қатынастардың мазмұнын айқындайтын негіз барлық бастауы Конституцияда
көзделген конституциялық принциптер. Конституциялық принциптер
Конституциягның және оны дамыту бағытында соның негізінде
жарияланатын нормативтік- құқықтық актілердің мазмұнын белгілейді.
12. Конституциялық құрылыс – республика конституциясымен және басқа
конституциялық құқықтық актілермен белгіленетін және қорғалатаын саяси,
экономикалдық және әлеуметтік қатынастар жүйесі.
13. Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандытары. Адам мен азаматтың Конституциямен бекітілген ұқытары мен
бостандықтары негізгісі болып табылады және біртұтастғымен
сипатталады. Ол құқық пен бостанықты қоғамдқ өмірдің барлық саласына
жан-жақты реттеудің базасы ретінде қызмет етеді.
14. Адамның және азаматтың конституциялық міндеттері – Қазақстан
азаматтарының, шет ел азаматтарының, республика аумағында азаматтыығы
жоқ адамдардың тәртібі Конституциямен көзделген мелекет талабы. Кейбір
констивтуциялы міндет тек Қазақстан Республикасының азаматтарына
арналған.
Конституция заң актілеріне қарағада Конституциялық заңды шектійді.
Ең бастысы, Конституциялы заңдар Конституция нормаларымен
теңестірілмеуі тиіс.
Пысықтау сұрақтары:
1.Конституцияның ұғымы
2.Конституцияның қолданылу
3.Қазақстан Республикасының Конституциясының заңдық күші
Дәріс 3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: Конституциялық құқық жүйесінің нормалары ұғымын, түрлер мен
ерекшеліктері, Конституицялық құқық институт ұғымы құрлымы,негізгі
принциптері туралы білім қалыптастыру
1.КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ҮҒЫМЫ, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.ҚҰҚЫҚТЫҚ ИНСТИТУТТАР
3.КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
1.Оны: 1) баска құқықтық нормалармен ұксастығы қандай; 2)құқықтың
басқа салаларының құқыктық нормаларынан конституциялық құқықтық нормалар
қалай ерекшеленеді деген екі бағытта қарастырған жөн.
Конституциялық құқықтық нормаларға құқықтық нормалардың барлык белгілері
тән. Оларды мемлекеттік органдар кабылдайды. Олар қөғамдық қатынастарды
ретке келтіретін қүрал болып табылады. Олар басқа да заң нормалары
сияқты,екі реттеушілік және қорғаушылық қызметті атқарады. Реттеуші
нормаларға құқықтық қатынас мүшелеріне субъективтік құқық беру жене оларға
заңдық міндеттеме жүктеу жолымен тәртіптің белгілі бір нұскасын белгілейтін
конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Бұл, әсіресе, Конституцияның
азаматтың құқы мен бостандығы туралы бөлімінде анық көрінеді. Құқық
қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін, олар тәртіпті бүзған жағдайда,
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолы-мен анықтайтын конституциялық-
құқықтық нормалар жатады. Мұндай конституциялық-құқықтық нормалар көп емес.
Конституциялық құқық корғау нормалары салыстырмалы түрде көп болмағанымен
олардың мәні мейлінше зор, олар конституциялық құрылысты нығайтуда,
азаматтардың құқы мен бостандығын қорғауда, саяси тұрақтылықты сақтауда
үлкен рөл атқарады. Құқық қорғаушы нормаларға Президенттің импичменті
туралы, Үкіметке, оның жекелеген мүшелеріне сенім көрсетпеу туралы
конституциялық ережелер жатады.
Конституциялық құқықтың нормаларын түсіну үшін конституциялық
реттеуші нормаларды өкілеттік беруші, тыйым салушы, міндеттеуші нормаларға
бөлудін айтарлықтай мәні бар.
Өкілеттік беруші конституциялық құқықтық нормалар субъективтік құқыкты
жағымды мазмүнда белгілейді. Басқаша айтқанда, субъектіге (мемлекеттік
органға, қоғамдық бірлестікке, азаматтарға) қандай да бір жағымды әрекет
жасауға құқық береді. Осындай құқық беруші нормалар көп мөлшерде
азаматтарға беріледі. Бұлар - азаматтардың саяси, экономикалык, әлеуметтік
құқықтары туралы конституциялық нормалар. Қүкық беруші нормаларға Казакстан
Республикасы Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің, Конституциялық
Кеңесінің конституциялық өкілеттігін анықтайтын нормалар жатады.
Конституциялық заңдарда тыйым салатын нормалар да бар. Олар адамдардың
белгілі бір қасиеттегі әрекеттеріне ұстамдылық жауапкершілігін белгілейді.
Айталық Конституция діни негізде саяси партиялар құруға, заңсыз қарулы
құрамалар үйымдастыруға тыйым салады. Тыйым салушы конституциялық нормалар
мемлекеттің конституциялық негіздерін, заңдылық пен құқықтық тәртіпті
қорғауды көздейді. Бұл туралы Конституцияда анық айтылған. 5-баптың 3-
тармағында: "Мақсаты неме се іс-әрекеті Республиканың конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге, онын тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне
нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және
рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер қүруға және
олардың қызметіне, сондай-ак заңдарда көзделмеген әскерилендірілген
құрамалар құруға тыйым салынады " делінген.
Міндеттеуші конституциялық нормала адамдардын, қоғамдык
бірлестіктердің, мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер
жасау жауапкершілігін белгілейді. Конституция Парламент Палаталары
Төрағаларына бір қатар жауап-кершілік жүктейді. Сондай-ақ азаматтардың да
конституциялық жауапкершілігін есте сактаған жөн.
Конституциялық-құқыктық нормалардың, оларды күкык саласының басқа кұкыктык,
нормаларынан ажырататын ерекшеліктер бар.
1. Конституциялық-құқыктық нормалар ерекше қоғамдық қатынастарды
реттейді. Конституциялық-құқыктық нормалар адам мен азаматтың құқықтық
мәртебесінің негіздерін бекітуге қатысты конституциялық құрылыс негіздерін
ныгайтумен, мемлекет органдары жүйесін анықтауға байланысты катынастарды
реттеуді көздейді.
2. Конституциялық-құқыктық нормалардың үлкен зандық күші бар. Басқа
құкыктық нормалар Конституцияға қайшы келмеуі тиіс. Барлық басқа
нормативтік актілер Конституция негізінде шығарылады. Конституция
кағидаларына қайшы келетін құкықтық актілердің күші жойылуы тиіс.
Конституциялық нормаларды қорғау құқы Конституциялық Кеңеске және
Прокуратураға берілген.
3. Материалдық және іс-жүргізуші конституциялық-құқықтық нормалар
өзіндік қырымен ерекшеленеді. Қылмыстық азаматтық, әкімшілік құқыктан
айырмашылығы конституциялық құқыктың конституциялық нормаларды жүзеге
асырудың жалпы біржақты тәртібін белгілейтін мамандандырылган іс жүргізуші
саласы жоқ. Алайда, бұл конституциялық құқықта іс жүргізетін нормалар жок
деген сөз емес. Конституииялық құқықтық нормалармен рсттелетін коғамдық
қатынастар тобының қай-қайсысының да өзіндік іс жүргізу нормалары бар.
Айталық, Парламенттің заңдар қабылдауының белгілі бір тәртібі, Президент
импичментінің, Парламентке депутаттар сай-лауын өткізу, референдум өткізу
тәртібі және басқалары конституциялық, нормалармен белгіленеді.
2.ҚҰҚЫҚТЫҚ ИНСТИТУТТАР
Конституциялық құқық өзіндік мемлекеттік-қүқықтық институтқа ие. Құқықтық
норма — құкықтық әлемнің тіні. Ал құқықтық институт құқықтық жалпылықты,
яғни, өздерінің заңдық мазмүнының жакындығы бойынша топтасқан құқықтык
нормалар жиынтығын білдірсді. Құқықтық нормалар конституциялық құқық
саласын сырттай емес, құқықтық институттар арқылы құрады. Конституциялық
құқықтың конституциялық институттары конституциялық-құқықтық нормалардың
ыкпалындағы қоғамдық қатынастардың белгілі бір учаскелерін реттеуді
көздейді. Әр құқықтық институт шартты түрде конституциялық құқық саласының
дербес құқықтык, нормалар тобын білдіреді. Құқыктық институттың шартты
түрдегі дербестігі құқықтык реттеудің тұйықталмаған тетігімен,
конституциялық құқықтың басқа да құқықтық институттарымен байланыста және
тәуелділікте екендігімен көрінеді және олардың бәрі өзара байланыста
конституциялық қатынастарды реттеуді қамтамаыз етеді.
Конституциялық құқықтын құқықтық институттары коғамдық қатынастардың
ірі немесе шағын тобын реттей алады. Алайда, бұған қарап, олардың
мәнділігін жоғары немесе төмен деп бағалауға боямайды. Әр құқықтық институт
өз учаскесіндс құқықтық қатынастарды тиімді реттеуі тиіс. Бұл үшін құқықтық
институт реттелетін қатынастардың барлық қырын қамтитын кұкыктык нормалар
кешенін толык меңгеруі кажет, Әрине, ол бірақ рет қайталанатын іс емес.
Реттеу пәні— қоғамдық қатынас жанды, серпінді құбылыс. Осыған орай, оның
жағдайы назардан шығармай, тиісінше құқықтық институтты жетілдіріп отыру
керек.
Әр конституциялық-ққұқықтық институт тек қоғамдық қатынастардың белгілі
бір учаскесін ғана реттемейді. Оның нормаларында арнаулы ұғымдар,
терминдер, қағидалар жатыр. Мысалы, азаматтық институтының. мазмұны
"азамат", "азаматтық", "азаматтық алу, "азаматтықты жоғалту», "азаматтыктан
шығу", "азаматтың кұкы, бостандығы және жауапкершілігі" тағы баска осындай
үғымдардан көрінеді.
Конституциялық-құқықтық институттың, кез келгсн басқа құқықтық институттың
сияқты, өз құрылымы бар. Бүл құрылымды кұрайтындар әр қилы заңдық
мазмұнымен сипаттлады. Мүндай әр қилылық қоғамдык катынастардың тиісті
бөлігін реттеуді қамтамасыз етеді. Бүкіл әр қилылығына қарамастан құқықтық
институттың нормалары ортақ құқықтык. приниип-термен, идеялармен
бірлестірілген. Айталық, қабылдау негіздеріне қарамастан азаматтық
институты азаматтардық бірлігі мен тендігі принципімен бірлестіріледі,
құқық институты кей кездері жекелеген нормативтік құқықтық актілерде
бекітіледі. Арнаулы заң қабылданған сол азаматтық институтын-ақ алалық. Бұл
азаматгық қатынастарды реттейтін барлык құқықтық, нормалар осы заңдык
ішінде деген сөз емес. Азаматтық туралы негіз боларлық нормалар Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылған.
3.КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
Құқықтық принциптер — тәртіптін нақты ережелерін бойына
жинақтамаған, бірақ мемлекеттін, оның органдарының азаматтардын, олардың
бірлестіктерінің лауазымды адамдардың қызметін ұйымдастырудың белгілі бір
бағыттарын қарастыратын құқықтық нормативтік идеялар. Конституциялық
принциптер - Конституцияда бекітілген және конституциялық кұрылысты, оның
қызметін ұйымдастыру бағытын аныктайтын құқықтық нормативтік идеялар.
Сондықтан олардың мемлекет үшім, азаматтар үшін айрықша маңызы зор.
Конституциялық принциптер қандай болса, конституциялық кұрылыс та сондай
немесе керісіпше.
Конституциялық принциптер, түптеп келгенде, Конституция қабылдандар кезеңде
қалыптасқан экономикалық, саяси, әлеуметтік, этникалық факторлармен және
мемлекет пен қоғам дамуының стратегиялық идеяларымен қамтамасыз етіледі.
Сырткы факторларды: әлем таныған халықаралық құкық нормаларында назардан
тыс қалдыруға болмайды. Республика Конституциясында Қазақстан халықаралық
құқық принциптері мен нормаларын құрметтейтіндігі атап айтылған. Қазақстан
Республикасы Конституциясы нормаларын талдау көрсеткендей, конституциялық
принциптерді айтылу нысандарына қарай екі топқа: 1) Конституцияда
айкындалған; 2) айкындалмаған конституциялық кағидаларды талдау аясында
рәсімделген топтарға бөлінеді. Айтылғандарға республика қызметіне иегіз
болатындай принциптер (1-баптың 2-тармағы), мемлекеттік билікті заң шығару,
атқару, және соттармақтарына болу принципі (77-бап-тын 3-тармағы) жатады.
Бұл принциптердіңнақ Қазақстан Республикасы Конституциясында
көрінуінің себебі бар ма? Бұл сүраққа осы принциптсрдің қолданылу аясы
белгілі бір деңгейде түсінік береді. Республика қызметі негіз боларлык,
принциптер бүкіл мемлекетке, оның бүкіл тетігіне, түтастай алғанда
коғамға, азаматтардың бірлестіктеріне ықпал етуі тиіс. Басқаша айтқанда,
аталған барлык субъектілер өз қызметіне нақ осы принциптерді негіз етіп
алулары керек. Аталған принциптердің азамат, қоғам жәнс мемлекет үшін
өмірлік маңызы бар. Сондықтан олардың Конституцияда айкып көрсетілуі ролі
мен беделінің. көтерілуіме игі ықпал ете алады.
Конституция Қазақстан Республикасының қызметіне негіз боларлык принциптерді
орнықтырады. Принциптерді қарастырмастан бүрын, "республика" ұғымықын
аталған тіркесте нені білдіретінін анықтап алу керек. Конституцияның
кіріспесінде айтылғандай, Конституция мемлексттің де, қоғамның да ең
негізгі заңы болып табылады. Көптеген конституциялық нормалардын мазмұны
мен_мәні де олардың қоғам өмірінің аса маңызды кырлары мен салаларын
реттеуге арналғандығын көрсетеді. Нақ осы себептерге орай "Қазақстан
Республикасы" аталған жағдайда мемлекет, оның органдары сияқты коғам, оның
институттары ұғымын да білдіреді. Тиісінше, Қазақстан Республикасы
қызметіне негіз боларлык принциптер туралы конституциялык, ереже Қазақстан
мемлекетіне, оның органдарына және Қазақстан коғамына, оның қоғамдық -саяси
институттарына арналады.
Қоғамдық келісім принципі бірінші орында тұрады. Мұндай принципті
нығайтудын қажеттігі мынада, әр түрлі объективтік және субъективтік
факторларға байланысты коғам әр түрлі қабаттарға, топтарға, таптарга,
ұлттарға, тектерге, конфессияларға және басқаларына бөліпеді. Мұндай бөліну
әр түрлі әлеуметтік топтардың біріне-бірі сәйкес келмейтін әр түрлі дүние
танымдары, көзқарастары, идеялары, сенімдері барлығын білдіреді. Мұндай
ерекшелік көзқарас қайшылығына, текетіреске, өзара күрес себептеріне түрткі
болмауы тиіс. Басқа топтың, тектің, ұлттын, діннін, нәсілдің екілдеріне
төзбеушілік тек көзқарас қайшылығын ғана емес, сондай-ақ ушығушылықты,
текетіресті, ашық қарсы тұрушылықты тудырады. Мұндай жағдай ушыққан
жактарға ғана емес, бүкіл қоғам үшін де кауіпті, оның қалыпты жүмысына, әр
адамнын. тыныш өмір сүруіне кесел келтіреді. Сондықтан қалыпты қоғамдық
келісімнің манызы айрыкша. Оған коғамның, оның органдарының перманенттік
қызметі арқылы қол жеткізіледі.
Әлеуметтік, ұлттык, иәсілдік, діни, басқа да ерекшеліктеріне қарамастан
баршанын тен, құқылығын ныгайтуда, мемлекеттің аталған норма шығармашылық
қызметінің маңызы айрықша. Мемлекеттік органдардың құқық корғаушылық
қызметінің де коғамдық келісімді нығайтуға косар үлесі зор. Мемлекет
коғамдық-саяси бірлестіктерден қоғамдық келісімді бүзуга бағьпталған
әрекеттерге жол бермеуді талап етеді. Қоғамдық-саяси бірлестіктердің
жарғылары, ережелері тек өз жак,тастарыпың идеяларын, көзқарастарын
насихаттайтындай, бір топтың азаматтарын екінші топтың азаматтарына қарсы
қоятындай мазмұнда болмауы тиіс. Жарғыларына мұндай ережелер енгізілген
қоғамдық-саяси бірлестіктер тіркелмейді. Егер қоғамдық-саяси бірлестіктер
өзінің қызмет барысында коғамдық келісімді бүзуға бағытгалған акциялар
өткізсе, онда тиісті құқық корғау органдары арқылы мұндай әрекеттердің жолы
кесілуі тиіс. "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы"
Қазақстан Республикасынын 1992 жылғы 15 қаңтардағы Заңында: "Діни
бірлестіктер заң талаптарын жәнс құқық тәртібін сактауға міндетті. Мемлекет
дін ұстанатың және оны ұстанбайтын азаматтар арасында, сондай-ақ әр түрлі
діни бірлестіктер арасында өзара тиімділік пен қүрмет қатынастарын
орнықтыруға жәрдемдеседі" деп жазылган. Мұндай қағидалар "Саяси партиялар
туралы", "Қоғамдык бірлестіктер туралы" Зандарға да енгізілген.
Қоғамдык, келісімді қолдау - мемлекеттің, оның органдарының ғана емес,
сондай-ак қоғамдык-саяси институттардың, түтастай қоғамның да міндеті. Бұл
орайда Қазақстан Республикасында жағдай қанағаттанарлықтай. Азаматтардың
олардың коғамдық бірлестіктері мен үйымдарының сан мындаған үсыныс
тілектерін ескере отырып, жалпы ұлттық келісім,қоғамдық-саяси тұрақтылықты
нығайту мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1997
жылды жалпы ұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін қүрбандарын еске алу
жылы деп жариялау туралы" Жарлық шығарды. Жалпы ұлттық келісім жылын
еткізуде саяси партиялар, ұлттық мәдени орталықтар, қоғамдық және діни
бірлестіктер белсенді рол атқарды. Олар қоғамдық келісімді, қоғамдык-саяси
тұрақтылықты нығайту бағытында бірлескен акциялар өткізуді көздейтін өзара
келісімдерге қол қойды.
Республика қызметіне негіз болатын маңызды принциптердің бірі -
елде саяси турақтылықты орнату. Қоғамдық келісім сияқты, саяси тұрақтылықта
мемлекеттін, қоғамның, олардың институттарының үздіксіз, ойластырып
жүргізген жүмысының нәтижесіиде жүзеге асырылады. Саяси тұрақтылық коғамда
саяси, құқықтық мұраттар жәнс әлеуметтік-саяси қүндылықтар бірлігі
нәтижесінде белгіленеді. Қазақстан Республикасынын Конституциясы коғамның
барлық мүшелерін біріктіре алатын және саяси тұрақтылық үшін берік негіз
қалайтын саяси-құқықтықмұраттарды, әлеуметтік-мәдени қүндылыктарды
қалыптастырады. Алайда, мұндай факторлар саяси тұрақтылықты жеке өздері
қамтамасыз ете алмайды. Саяси даму - идиллиялық емес, стихиялық процесс.
Саяси жанжалды тудыратын себептер аз емес.
Саяси жанжалда әлеуметтік факторлар жетекші орын алады. Ол -
топтардын, әлеуметтік қабаттардың арасындағы экономикалық мәртебенің
алшақтығы. Мұндай текетірестік қалып бастауларын жанжалдасушы тараптардың
қажетін, мүддесін қанағаттандыра алатындай экономикалық қайта құруларды
жүзеге асыру жолымен жоюға болады.
Адамдардың әр түрлі әлеуметтік топтарының саяси мұраттарындағы
алшактық саяси жанжалдың тағы бір бастауларының бірі. Мұндай жанжалдар
мемлекеттілікті реформалау, мемлекеттік құрылым жолдары туралы әр түрлі
пікірлердің қақтығысуы ңәтижесінде туады. Қазақстан Республикасының 1993
жылғы Конституциясы назарды мемлекеттіліктің ұлттық сипатына көбірек
аударып,саяси жанжалдың тууына жол ашты. Қазақстан Республикасының 1995
жылғы Конституциясы мемлекеттік құрылым саласында және мемлекеттілік
сипатында мұраттар бірлігін қалыптастыруға қолайлы жағдай жасады. Сондықтан
Конституция осы процесте саяси жанжалдын тууына тосқауыл қойды.
Саяси жанжалды тудыратын себептердің енді бірі - гүпкі рухани
құндылықтардағы, мәдени дамудың тарихи және көкейкесті мәселелерін
бағалаудағы алшақтыктар. Мұның айқын керінісінің бірі - Республикада тіл
мәртебесі мәселесі бойынша ұзаққа созылған айтыс және текетірес.
Конституция және тіл туралы жаңа заң саяси жанжалды тудырғаң себептерді
жойды. Алайда, оны тек тиісті мемлекеттік органдардың білікті
ұйымдастырушылык, және құқық қолданушылық қызметі ғана толық жоя алады.
Қазақстанда құрылған және тұрақты жұмыс істейтін ұлттық мәдени орталықтар
бүл іске игі ықпалын тигізуде.
Қазақстан Республикасының қызметі экономикалық дамуға бағытталуы тиіс.
Экономиканың коғамның гүлденуіндегі шешуші мәніие орай бүл негізгі принцип
болып табылады. Осы принципті орнықтыра отырып, Конституция, біріншіден,
мемлекеттің коғамның экономикасын дамытуда алатын орны мен жауапкершілігін
атап көрсетеді. Мемлекет экономикалық процестерден сырттап, қоғамды
нарықтық қатынастың бейберекет толқынында қалдыра алмайды. Мемлекеттің жеке
экономикалық қатынастар саласындағы қатал, байыпты да батыл реттеушілік
қызметінсіз, сондай-ақ экономиканың мемлекеітік секторларын жанжақты
реттеп, қатал басқармайынша эконо-миканы дамыту мұмкің емес. Екіншіден,
Конституция экономикалық қатынастарды жолға қойып, экономиканы дамытуда
азаматтык, қоғамның өзінің де алатын орнын мойындайды. Бұл конституциялық
меншіктің екі нысанын: мемлекеттік және жеке меншікті Қазақстан
экономикасының негізі ретінде мойындау туралы қағидасынан туындайды.
Экономиканың жеке
Секторы оның субъектілері аркылы тек жеке мүддені ғана көздеп қоймай,
сонымен бірге қоғамның экономикасын дамытуға да жауап беруі тиіс. Бұл - игі
ниет емес, конституциялық талап. Жұмысқа қабілетті әр адам өзінің жеке басы
үшін ғана емес, ел экономикасының дамуы үшін де жауапты екендігін сезінуі
қажет.
Конституция қазақстандақ патриотизм принципін негізгі принциптердің
бірі ретінде есептейді. Патриотизм Қазақстан азаматтарының өз Отанына деген
сүйіспеншілігі мен берілгендігін білдіретін, оның өмірдің барлық
салаларында — саяси, экономикалық, мәдени салаларда табысқа жетуіне оның
қуатынық қорғаныс қабілетінің артуына, халықаралық аренада беделінің
нығаюына ықпал ететін идеясы, сезімі мен әрекеті. Қазақстандық патриотизм —
ол Қазақстанда сандаған жылдардан бері тұратын әр ұлттың адамдарының мүдде
бірлігің сезіну, бұл елдің тарихи өткеніне құрмстпен қарау, жаңа мемлекет
құрып, азаматтык коғамды қалыптастырудағы белсенді қызмет. Қазақстандык
патриотизм ұлттык тарихқа, ұлттық әдет, дәстүрлерге селқос қарайтын ұлттық
тоғышарлықпен келіспейді.
Қазақстандык патриотизм жалған патриотизмге, өз ұлтын бұрмалап
кәрсетушілікке, оны басқа ұлттарға қарсы коюшылыққа төзбейді. Өйткені
аталган принцип барлық ұлттардың және әлеуметтік топтардың өкілдерін
бірлестіруге қызмет етеді, келісімпаздықпен (сепаратистікпен) сыйыспайды.
Үлтшылдықты, ұлттық өктемшілдікті, келісімпаздықты насихаттайтын күштер
тарихи дамуға, мемлекеттегі барлық ұлттардың, топтардың және басқа
әлеуметтік топтардың бірлесе қалыптасуы мен өркендеуінс қарсы күреседі.
Қазақстандық патриотизм Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі
принциптерінің бірі ретінде бекітілетіндіктен мемлекеттік органдар,
лауазымды адамдар, коғамдық бірлестіктер мен азаматтар оны басшылыққа
алулары тиіс.
Мемлекет оміріндегі мейлінше маңызды мәселелерді демократиялық
жолмен шешу- Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі принципі.
Конституция мемлекет емірі мәселелерін демократиялық жолмен шешудің
бірқатар әдістерін қарастырған. Ол - мемлекет еміріндегі мейлінше маңызды
мәселелерді халыктық өзінің республикалық референдум арқылы шешуі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 2 карашадағы Республикалық
референдум туралы Жарлығында бүкіл халықтық, дауыс беруге шығарылуы мүмкін
мәселелер тізімі келтірілген. Бұл мәселелер Республика Конституциясында,
конституциялық заңдарда, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
заңдарда қабылданған. Референдумға мемлекет өміріндегі шешілуге тиісті
басқа да маңызды мәселелер шығарылады. Республикалық Референдум өткізу: 1)
референдумға ерікті түрде қатысу және азаматтардың өз қалауын еркін айту;
2) жабық сайлау кезінде референдумға азаматтардың жалпыға ортақ тең және
тікелей қатысу құқы; 3) жариялылык принциптеріне негізделеді.
Парламентің қізметі демократиялық әдістер негізінде жүзеге асырылады.
Онын Палаталарының кұзыретіне жататын барлық мәселелер, тұтас алғанда, ашық
қарау, талқылау, дауыс беру жолымен шешіледі. Конституция мемлекет
өміріндегі маңызды мәселелерді шешудің басқа жағдайларды да көздейді.
Конституциялык, Кенес, Үкімет, орталық аткарушы органдар өз қызметтерінде
демократиялық әдістерді кең қолданады.
Билік бөлу принципінің маңызды болатын себебі, ол мемлекеттің,
ұйымдастырылуың, оның тетіктерін белгілейді. Конституцияда бұл принципті
тану алдыңғы қатарлы демократиялық мемлекеттердің тарихи тәжірибесін
ескеруді, құқықтық мемлекет құруға бағыт ұстауды білдіреді.
Билік бөлу принципі конституциялық құрылыс негіздерінін бірі ретінде
Конституцияның мемлекеттік органдардың жүйесі мен құзыретін, олардың өзара
екілеттік шегін бекіткен көптеген кағидаларында көрініс тапты. Қазақстан
Республикасының Конституциясында республикада мемлекеттік билік біртүтас,
оның заң шығарушылық атқарушылық және сот билігі тармақтарына бөліну және
тепетендік жүйесін пайдалану аркылы өзара байланыс жасау принципіне сәйкес
Конституция мен заңдардың негізінде жүзеге асырылатындығы атап кәрсетілген.
Бұл биліктің әр тармағының өз кұ зыреті бар екендігін және оның шегінен
шығуға болмайтындығын білдіреді. Сонымен бірге ол билікті шоғырландыруды,
бөлуді, монополиясыздан-дыруды да білдіреді. Билікті бөлу, олардын бірде
біреуі өзгелерінің өкілеттігін шектемей, екіншісін езіне бағындырмай және
әркайсысы езара түсіністікпен, өзара ынтымақ пен қызмет істеуі тиіс болған
жағдайда Конституиияға сәйкес оның үш тармағын әзара тендестіруді де
білдіреді. Мемлскеттік биліктін жоғарғы сатысында билік бөлу принципін
қамтамасыз ету үшін Казақстан Республикасының Конституциясы бөлу принципі
билік тармақтары арасында іс жүргізуді шектеу прииципімен ұштастыруды
коздейді. Қазақстан Республикасы Конституциясына тән сипат, онда іс
жүргізудің түпкі билігі Парламентке бекітілген. Баскаша айтканда,
Парламент, оның Палаталары -Сенат және Мәжіліс - өз қызметін тек
Конституцияда көрсетілген өкілеттік шеңберінде ғана жүргізеді. Ал Үкіметтің
өкілеттігіне келсек, Конституция бойынша оған олардың кейбір суіғана
берілген. Оның Президенттің заңдары мен актілері арқылы жүктелген басқа да
қызметтерді атқаратындығы көрсетілген. Парламент өкілеттігінің жабық
тізімінің конституциялық тұрғында бекітілуін немен түсіндіруге болады?
Біріншіден, ол жоғары екілетті органның кеңестік конституциялармен және
белгілі бір деңгейде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясымен
бекітілген бүкіл билікті иелену құқынан бас тартуды білдіреді. Екіншіден,
тәуелсіз, егемен Қазақстанның ерекшіліктерін ескере отырып, биліктің
боліну принципін барынша нығайту қажеттігінен туып отыр. Үшіншіден,
Парламент әр түрлі саяси күштер, әлеуметтік топтар ықпал ететін жоғары
әкілетті орган болып табылады. Ал бұл Парламент қызметінің
саясиландырылуына, билік тармақтарынын арасында қарама-карсылықтудыруға
мүмкіндік жасауы мүмкін. Қазақстан Республикасы Парламентінің аз жылғы
тәжірибесі, оның Палаталарынын таза заң шығару қызметімен айналысатындығын
көрсетті. Депутаттардың сөздерінен айқын саясаттандырылған сарын
байқалмайды. Олардың кейбір мұндай пікірлері қолдау таппауда. Бұл жақсы ма,
жаман ба, оны уақыт көрсетеді. Кейбірлеулер мұндай жағдай Парламент
өкілеттігінің шектелгендігінен деп түсіндіруге тырысады. Алайда, бүл басқа
мәселе.
Қазақстан Республикасы Президентінің мәртебесі билік бөлу "принципінен тыс
қалған сияқты көрінеді. Конституция нормаларын талдау билік бөлу жүйесінде
Президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге негіз қалайды. Біріншіден,
Президент толық күйінде биліктің бірде-бір тармағына қосылуы мұмкін емес;
екіншіден, оның биліктің барлық үш тармағының кызметіне бірдей араласуына
мұмкіндік беретіндей құқы бар; үшіншіден, оның өкілеттігі мемлекеттік
биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметін және билік органдарының
халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстанның конституциялық құрылысының қаз тұруының қазіргі өзіндік
ерекше жағдайында билік бөлу принципін бекітіп, жүзеге асырудың маңызы
айрықша. Ол биліктің бір тармағының екінші бір тармағынан жоғары тұруын,
коғамда бедел үстемдігін болдырмауға арналған. Тепе-теңдік жүйесі мұмкін
қателіктерден, тіпті билік тармақтары арасындағы карама-қарсылықтан барынша
арылуды көздейді. Бүл принципті жүзеге асыру үшін мемлекеттің барлық
құрылымдарының қызметің тиімді және қолайлы ету, мемлекеттік баскару тетігі
жұмысының тиімділігін күшейту қажет.
Әрине, билік белу принципін барлық билік тармақтарынын тәжірибесін байыту
есебінен жетілдіруге болады. Судьялардың жұмысы принциптерін арнайы атау ол
билік тармақтарының бірі болғандығы үшін ғана емес, сондай-ак құқықтык
мемлекстте азамагтардын құқын, бостандығын және заңды мүдделерін қорғауда
айрықша мәнге ие болатындығымен де маңызды.
Конституция нормаларын талдау онда көрсетілген, бірак. принцип ретінде
бейнеленбеген құқықтық. идеялардын ерекше тобын даралауға негіз жасайды.
Сөз жоқ, олардың да маңызы зор. Тікелей атап көрсетілмсгендіктен оларды
екінші кезекке қоюдың жөні бола қояр ма екен. Конституцияны талдау
негізінде қалыптасатын осы принциптердің өзі осыган куә емес пе.
Оған Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі принципі
жатады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Коиституцияның үстемдігі
принципі Ресей Федерациясы Конституциясындағы сияқты (4-баптын 2-тармағы)
тікелей дараланбаған. Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында
Конституцияның үстемдік принципі әр қилы әсер етеді. Ең алдымен ол
Қазақстанда конституциялық құрылысты орнықтырудан, қүқықтык мемлекет кұруға
үмтылудан керінеді. Конституцияның үстемдігін тану мемлекеттің
Конституцияға, заңға бағыну идеясын білдіреді. Қазақстан Республикасының
Конституциясында республика "өзің қүқытық мемлекет ретінде бекітеді" деп
жазылған. Мұндай жинақы үғым Қазақстан Республикасының әлі де құкыктық
мемлекет емес екендігін, соған ұмтылатын дыгын, солай болуды алдына мақсат
етіп койғандығын білдіреді. Ал бүған Конституцияның үстемдігі принципінің
салтанат құруымен қол жеткізуге болады.
Конституцияның үстемдігі, сондай-ақ оның басқа да принциптерімен,
нормаларымен бүкіл мемлекеттік органдардың қоғамдық бірлестіктердің,
лауазымды адамдардың және азаматтардың коғам өмірінің барлык салаларындағы
қызметі сәйкестендірілуі тиістігін білдіреді. Қазақстан Республикасы
Конституциясының үстемдігі принципінде мемлекеттік құры-лымның біртүтас
нысандары бейнеленеді. Біртүтас Қазақстан мемлекеті Конституциясының
үстемдігі Республикалык барлық аумағына бірдей жүреді. Аумақтык, тұтастык,
оның бөлінбейтіндігі туралы кағида Қазакстан Республикасы Конституциясының
нақ осы үстемдігі принципіне негізделген. Сондықтан түрғындардың жекелеген
топтарының, жеке түлғалардын. аумақтық тутастыққа қарсы әрекет ету
мұмкіндігі Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі принципін бүзу
принципі ретінде қабылданады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заңдык, куші және
нормаларының тікелей қолданыу принципінің мазмұны оның үстемдігі принципі
мен салыстырғанда басқашалау. Қазақстан Республикасы Конституциясының
жоғары заңдық күші, Қазақстан Республикасында қабылданатың заңдар және
басқа да қүқықтық актілердің Қазакстан Конституциясына қайшы келмеуім,
жоғарыдан төменге дейінгі мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар,
жергілікті өзін-озі басқару органдары, сондай-ак, азаматтар, олардың,
бірлестіктері Конституцияны сақтауға міндетті екендігін білдіреді.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясында онша дәл
шешілмеген бір мәселені түсіндіре кетуге тура келеді. Қазақстан
Республикасы Конституциясын талдау заңдардың түрлері:1)Конституцияның өзі;
2) конституциялык заңдар; 3) жай заңдар туралы айтуға негіз қалайды.
Сонымен бірге онда Конституцияға езгерістер мен толықтыруларды тікелей
енгізуі мұмкін нормативтік акт туралы айтылады. Конституцияда осы актінің
нысаны туралы тура айтылмайды. Конституцияның 91-бабында Қазақстан
Республикасы Конституциясына езгерістер мен толықтырулар Республикалық
референдум арқылы енгізілуі мұмкін екендігі айтылады. Бұл мәселе бойынша
Парламент шешім қабылдай алады. Шешім — нысан емес, нормативтік актілердің
туыстық атауы. Конституцияның 62-бабы бұл мәселеге түсінік бермейді. Онда
Парламенттің заңдар түрінде заң актілерін қабылдайтыны, әр Палатадан
депутаттардың жалпы санынын кем дегенде үштен екісі дауыс бергенде
қабылданатын конституциялық заң туралы айтылады. Әр Палатадан депутаттардың
жалпы санының кем дегенде төрттен үші 25 дауыс бергенде Конституцияға
өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі. Демек, конституциялық заңдар
қабылдау жолымен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге
болмайды. Ендеше, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізетін
актіні қалай атаймыз? Президенттің "Қазақстан Республикасының Парламенті
және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Жарлығы да бүл мәселені айкын
ашып бермейді. Жарлыктың "Қазақстан Республикасы Парламентінің актілері"
атты ІЗ-бабында Парламенттің заң актілерін, оның ішінде конституциялық
актілерді де, заңдар түрінде қабылдайтыны жазылған. Демек, конституциялық
заң —ол заңдардың бір түрі. Аталған кағидаларды талдау арқылы озінің заңдық
күші бойынша конституциялық заңның бірінші орында түруы тиіс деген тұжырым
жасауға болады. Конституциялық зан арқылы Конституцияға өзгерістер мен
толыктырулар енгізуге болмайтындықтан, актінің басқа нысанын табу керек.
Мұндай өзгерістер мен толықтырулар "түзету" қабылдау жолымен енгізілуі
мүмкін. Мұндай нысан республикалық референдум үшін де сай келеді. Сондықтан
Конституцияның 91-бабы шамамен төмендегідей мазмұнда өнделгені жөн.
"Қазакстан Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар түзету
түрінде Республикалық референдум мсн енгізілуі мүмкін", әрі карай мәтін
бойынша жалғасып кетеді.
Конституцияның тікелей қолданылуы оның жоғары заңдык күші принципінің
манызды бөлігі болып табылады. Конституцияның тікелей қолданылуы оның: I)
құқық шығармашылығына; 2) институттық қайта кұрылуға; 3) азаматтардың
олардың бірлестіктерінің өз құқықтары мен бостандықтарын тікелей жүзеге
асыруына; 4) адамдардың моралдық-құкықтық емір салтына ықпал етуін
білдіреді.
Конституция іс жүзінде құқық үғымын береді. Ол қандай заңдардың
қабылдануы мүмкін екендігін көрсетеді. Ол бірқатар жоғары мемлекеттік
органдардың нысандары керсетілген норма шығармашылық өкілеттігін
белгілейді. Мемлекеттік органдардың құрылу тәсілдерін бекіте отырып,
Конституция түрақты институттық жанарудың негізін жасайды. Азаматтар
Конституцияға сүйеніп, өздерінің құқықтары мен бостандыктарын корғай алады.
Азамаітардың конституциялық нормалары әр түрлі кабылданылып, әр түрлі
жүзеге асырылуы мүмкін. Бірінші шарт — ол Конституцияны білу. Бұл орайда
жүмыс әлі басталған жок деуіе болады. Қазақстан Республикасы Президентінің
1996 жылпы сәуірдегі Конституцияны кең таныстыру туралы Өкімі —
тұргындардың құқықтык білімін көтеруге жасалған алғашқы қадам.
Конституцияда тура айтылмаған мен, конституциялық заңдылық принципі оның
алтын аркауы іспеттес. Конституциялық заңдылық іліміне айтарлықтай мән
беріліп жүрген жоқ. Конституциялық заңдылық — ол барлық мемлекеітік
органдардың лауазымды адамдардың азаматтардың және олардың бірлестіктерінің
Қазақстан аумағында конституциялық нормалар мен қағидаларды мүлтіксіз
сактап, біркелкі қолдану. Конституциялық заңдылык идеясы Конституцияның
барлық тарауларының арқауы деуге болады, ал мемлекеттік органдардың
үйымдастыру төсілдері, өкілеттіктері, коғамдық бірлестіктердің қызметін
ұйымдастыру туралы, азаматтардың құкықтары мен бостандықтары туралы
айтылатын жерлерде ол мейлінше айкын көрінеді. Айталық, Парламент әз
өкілеттігі шеңберінде қызмет жүргізуі тиіс. Бұ Үкіметке де қатысты. Мұндай
принцип тек Конституция нормаларын сақтау талабынан ғана көрініп қоймайды.
Конституция конституциялық заңдылықтың жүзеге асырылуын камтамасыз ететін
құралдар мен органдарды да қарастырады. Мысалы, Президент өзінің тыйым салу
құқығын пайдаланып, Конституиияға кайшы келетін заңды Парламентке кері
қайтара алады. Парламент қабылдайтын Заңдардың Қазақстан Конституциясына
сәйкестігім Президент қол қойғанға дейін Конституциялық Кеңес қарайды. Бұл
арада проблема бар сияқты. Не Конституцияда, не Президенттің Конституциялық
Кеңес туралы конституциялық заң күші бар Жарлығында Конституциялық Кеңес
Парламент қабылдайтын барлық заңдарды қарауы тиіс пе деген сүрақка жауап
берілмеген. Егер Конституцияның 72-бабының 1-тармағының 2)-тармақшасың
ежіктей талдасақ, Парламент кабылдайтын барлық заңдар алдын ала
Конституциялық Кеңесте қаралуы тиіс. Алайда, бұл проблемаға шынайы көзкарас
түрғысынан келген жөн. Біріншіден, 72-баптың 2)-тармағының 2-тармақшасын
сөзбе-сөз қабылдасақ, онда конституциялық норманың бұзылғанын байқаймыз.
Конституциялық Кеңестің карауынан өткізбей-ақ Парламент бірнеше заң
кабылдады, оған Президент қол қойды. Екіншіден, құрамында жеті мүшесі бар
Конституциялық Кеңес заңның кай-кайсысының болсын Конституцияға сәйкестігін
қарай алмайды.
Сенат қабылдаған жоба заңға айналады және ои күннен кешіктірілмей
Президенттің кол қоюына үсынылуы тиіс. Президент Парламент Сенаты ұсынған
заңға он бес күннің ішінде кол кояды. Демек, Президенттің заңды карауына,
шын мәнінде, он бесақ күн берілген. Заңның конституциялығы туралы мәселені
қарау үшін Конституциялық Кеңеске бір айга дейінгі мерзім белгіленеді.
Айтылғандардан, Парламент қабылдайтын барлық заңдарды Президент қол
койғанға дейін қарауға Конституциялық Кенестің күші жетпейді. Демек,
Президент қол койғанға дейін Конституциялық Кеңестің. Заңдардың
Конституцияға сәйкестігін дау туған жағдайда ғана қарайтындығын пысыктаған
дұрыс.
Бұл арада тағы бір мәселе туындайды. Егер Парламент Президенттін тыйым
салуына төтеп берсе, Президент жеті күннің ішінде заңға кол қоюы тиіс. Ал
егер Парламент Конституцияға қайшы заң қабылдаған болып шықса Президент не
істей алады? Президенттің Конституциялық заң күші бар Пре-зидент туралы
Жарлығында оның өкілеттігінің толық тізімі берілген. Онда занның
Конституцияға сәйкессіздігі туралы мәселе жөнінде Конституциялық Кеңеске
жүгінуге Президенттің құқы жоқ. Президент Конституцияға сәйкес келмейтін
заңга қол қоюы тиіс. Бұл ақылға сыймайтын жәйт. Президент туралы Жарлыққа,
егер Президент Парламент екінші рет қабылдаған заңда Конституцияға сәйкес
келмейтін қағидалар бар деп есептесе, оның Конституциялық Кеңеске жүгіну
құқы туралы толықтыру енгізу керек.
Одан әрі, Конституциялық Кеңес Конституцияны корғайды, бекітілгенше
халыкаралық келісім-шарттарды, сондай-ак. соттардың нормативтік актілердің
Конституцияға қайшылығы жөніндегі жүгінулерін карайды. Соңғы жағдайда
әңгіме азаматтардың конституциялық кұқықтары мен бостандықтарын қорғауы
туралы болыт отыр.
Айқындалмағандар қатарына демократиялық централизм принципі де
жатады. Әңгіме — атқарушы биліктің иерархиялық кұрылуы мен қызметі жәнінде.
Айталык, жергілікті аткарушы органдар Республиканың атқарушы органдарының
бір түтас жүйесіне кіреді, атқарушы биліктің жалпы мемлекеттік саясатты
тиісті аумактағы даму мүддесі мен тұтыну қажетіне сай жүргізуін қамтамасыз
етеді. Централизм Президенттің облыстардың, қалалардың әкімдерін
тағайындауларынан көрінеді.
Пысықтау сұрақтары :
1.Конституциялық құқықтық нормалар түсінігі
2.Конституциялық құқықытық институттар ұғымы
3.ҚР Конституциялық құқықтық принциптер түрлері мазмұны
Дәріс-4.АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: Адам және азамат ҚР ның Конституциясы ең басты құдылықтары
ретіндегі мемлекет және қоғамдағы орнымен олардың конституциялық кепілдеген
құқытары мен міндеттері және бостандықтары, «адам», «азамат» ұғымдары
қалыптастыру ерекшеліктері оларды жүзеге асырудағы мемлекетік нормативтік
актілер туралы ерекшеліктерін оқытады
1.АЗАМАТТЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ ҰҒЫМЫ. ОНЫ АЛУ ЖӘНЕ ЖОЮ
3.АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАРЫ, БОСТАНДЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
ЖҮЙЕСІ
4.АЗАМАТ ПЕН АДАМНЫҢ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ, БОСТАНДЫҒЫНЫҢ ЖӘНЕ МІНДЕТІНІҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5.САЯСИ ҚҰҚЫҚТАРМЕН БОСТАНДЫҚТАР
6.АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҒЫ МЕН БОСТАНДЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ ҚОРҒАУ
ҮШІН ҚҰРЫЛҒАН МЕМЛЕКЕТТІК ИНСТИТТУТАР
Заң ұғымы ретінде жеке тұлғаның конституциялық мәртебе құрылымына
мынадай компоненттер кіреді:
1) азаматтық; 2) негізгі құқық, бостандықтар, заңды мүдделер мен
міндеттер; 3) құқықтық мәртебенің кепілдіктері. Осы компоненттерді жеке-
жеке қарастырайық.
1.АЗАМАТТЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Азаматтықты әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде қарастырған жөн,
өйткені ол қазіргі заманғы мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін
білдіретін факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен
мемлекеттің саяси және құқықтықбайланысы ретінде түсінсек, онда құбылыстың
тұтастық сипаты туралы мәселе түсіп қалады. Азаматтық оған тән барлық
сипатты белгілерімен, қырларымен тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде
өмір сүруін тоқтатады және өзіндік жекеленген құбылысқа айналады. Мұндай
жағдайда біз азаматтықтың мәнін, маңызы мен рөлін, өркениетті мемлекеттің
өмір сүруі жағдайында оның объективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен
айрыламыз. Оның үстіне, азаматтық мемлекетке өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ
сыртқы қатынастардағы барлық көріністерімен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға әкелу
үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына сілтеме
жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына келмейді.
Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма ретінде нақ
сол құбылыстың бір бөлшегі. Құқықтың жеке нормасын алып, тіпті оны жан-
жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық жүйесін
түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтың құқын сипаттап,
азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, рөлін, маңызын түсіну мүмкін емес.
Біз көрсетілген екі құбылысты (құқық және азаматтық) азаматтықты жекелеген
азамат арқылы анықтаудың нәзіктігін көрсету үшін ғана салыстырып
отырғанымыз жоқ. Мұндай салыстыру, сондай-ақ азамат мәртебесі құқықпен
емес, құқықтық нормалармен белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге азаматтық ретінде оның мәні, ерекшелігі құқықпен, құқықтық
жүйемен белгіленген.
Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде ғана,
тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті қажеттлігін ғана
емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы мәнін де
түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи-тарихи даму процесінің жемісі
бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде
азаматтық мемлекеттің өз тұрғындарының саяси-құқықтық көрінісі болып
табылады. ОЛ мемлекет тұрғындарды тудырады және ол оның «меншігі» болып
табылады деген сөз емес. Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті
құратын факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан азаматтыққа,
азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын анықтап, белгілеу үшін саяси-
құқықтық маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекет те азаматтыққа осылайша ықпал
етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу үшін, азаматтықтың
кеңестік кезіндегі саяси-құқықтық құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін
жалпылап болса да көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің бірі
азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады. Азаматтық институты
да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты идеяландырылған. Ол маркстік-
лениндік ілімге негізделген және социалистік емес мемлекеттерде танылған,
жалпыәлеуметтік көзқарастан түбірімен өзгеше жаңа көзқарас болды. Бұл
көзқарастың мәні неде?
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні мынада, халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік қана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептелді. Кеңес мемлекеттінің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда,
азаматтық институты жоғарыда аталған қасиеттердің бірде-біріне ие болған
жоқ. Біріншіден, азаматтықтың жартыкеш институты құрылды. Оның
жартыкештігі азаматтардың екі бөлікке бөлінуінде: бір бөлігіне, яғни,
еңбекшілерге, формальды түрде құқықтар мен бостандықтар дың бүкіл кешені
берілді. Бұл бөлік толыққанды азаматтар деп танылды. Қайталап айтамыз,
еңбекші азаматтар құқықтар мен бостандықтарды формальды түрде иеленді. Іс
жүзінде еңбекші азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде
бос қиял болды. Толық азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің,
мемлекеттің қожайындары деп жарияланғанымен, олардың толыққанды азамат
болуы мүмкін емес. Бұл туралы кейін егжей-тегжейлі айтылады.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде құқықтарынан айырылды немесе
құқықтары шектелді. Олар – қанаушылар деп аталатындар. Олар барлық саяси,
көптеген әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен бостандықтарынан айырылды.
Таңғаларлығы сол, халықтардың бұл бөлігіазаматтықтан аласталған жоқ,
мемлекеттің азаматтары деп есептелді.
Азаматтық дегеніміз жәй саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық қоғамның
өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты биік ұғымда
көрінуі тиіс. В. Дальдың анықтамасы бойынша, - «білім ұғымы мен деңгейі
азаматтық қоғам құру үшін қажет».
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль
нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші
жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді. Азаматтылық адам тек
өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай-ақ жеке басына
келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды
адамдардың заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады. Егер
тұтас мемлекет, оның жекеленген органдары мұндай қылықтарды ізгі ниетпен
қабылдай алса, онда олардың өміршең, болашағы болғаны. Егер де мемлекет,
оның органдары «былғанған беделін» қорғаштаса, онда оның тарихи болашағының
болмағаны. Сондықтан азаматтылықтың мұндай қасиеті мемлекет пен
азаматтардың арасында қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-
ақ азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлекетінің саяси және құқықтық қатынастары (байланыстары) ішкі
қарама-қайшылықта болды, сондықтан азаматтылыққа қатыстының бәріне әсер
етпеуі мүмкін емес еді. Бір жағынан, КСРО-ның жартылай құқылы азаматтары
өтпелі кезеңде, барлық азаматтар 1936 жылдан кейін мемлекеттің уәкілетті
органдарын қалыптастыру кезінде «жоғары» саяси белсенділік көрсетті. Бұл
процеске азаматтардың барлығының біртұтас ойлап, саясатын біртұтас
қолдануды ерікті түрде де, еріксіз түрде күштеу жолымен де жүргізген
Коммунистік партия басшылық етті. Мемлекеттің «халықтық» сипаты туралы
мықты идеялық теперіш пен насихат азаматтардың маркстік (пролетарлық) саяси
санасын қалыптастырды. Осы сананы өз «биігінде» қолдау үшін мемлекет
азаматтардың барлығын да «нысанада» ұстады, біресе азаматтардың үлкен
тобына, біресе олардың жекеленген мүшелеріне қатысты саяси террор қолданды.
Осындай жағдайда азаматтар санасының қалыптасуы бұлталаң сипат алды: отанды
сатып кету мен саяси оқшаулану ұштасып кетті. Бүкіл құрылым (мемлекеттік,
партиялық, кәсіподақтық, комсомолдық) саяси сананың тек жағымды жақтарын
ғана атап көрсетті, оны сананың негізгі және бірден-бір қасиеті деп
есептеді. Саяси оқшаулау туралы айтып қана қойған жоқ, оның мүмкіндігін де
қалт жібермеді.
Жоғары азаматтылықты азаматтар емес, мемлекет, оның органдары
қалыптастырды. Құрылған мемлекеттік органдардың бірден-бір саяси факторы
Коммунистік партия, дәлірек айтқанда, партиялық номенкулатураның партия
органдарына басшылық жасаған шағын тобы болды. Бірақ, азаматтар осы
құбылыстың мәнін жеке басқа табыну кезінде-ақ (Раскольниковтың Сталинге
жазған атақты хатын еске алсақ та жетеді) түсіне бастағанымен не айтуға, не
жазуға рұқсат етілген жоқ. Бұл туралы, жеке басқа табыну нәубеті ашылғаннан
кейін тарихта болып өткен құбылыс ретінде, айтыла да, жазыла бастады.
Адамдардың шағын тобының, тіпті миллиондаған азаматтарды саяси партияға
біріктірсе де, өзі туып, өзі соған орныққан «тірегі» - шіріген мемлекетті
ұзақ ұстап тұра алмайтынын ол санасына сіңіре алған жоқ. Ол тірек мемлекет
пен партияның кінәсінен пісіп-жетілмеген азаматтылық еді. Кеңес мемлекетін
фашизмнен қорғау кезінде азаматтардың жаппай көрсеткен азаматтылығын бетке
ұстап, бұған қарсылық білдіретіндердің де кездесуі мүмкін. Алайда, мұндай
қарсылық негізсіз. Аталған жағдайда азаматтардың жаппай ерлік көрсеткендері
рас. Ол шынайы азаматтылық болды, бірақ ол мемлекетке емес, Елге, Отанға
қатысты азаматтылық еді. Аталған жағдайда мемлекет үлгісінің үлкен мәнге ие
болуы екіталай. Өйткені буржуазиялық мемлекеттердің де (Англия, Франция
және т.б.) азаматтары сол мемлекеттерден гөрі, өз Отандарын қорғады. 1812
жылы патшалық қатал езгіге қарамастан Ресейді оның қол астындағы барлық
халықтар француздардың шапқыншылығынан қорғады.
Тиісінше, мемлекет және отан - әр түрлі ұғымда, сондықтан оларға қатысты
азаматтылық сезімі де әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Егер азаматтардың
көпшілігі мемлекеті азаматтық қоғамның шын мәніндегі ресми өкілі ретінде
қабылдаса, онда ол отан ұғымында ұғынылады. Егер де мемлекет өзін-өзінің
азаматтарына қатысты күштеу ұйымы ретінде ұстаса, онда саяси оқшаулану
процесі туады және азаматтар мемлекеті отаннан дәл айырады. Кеңес
мемлекетіне, КСРО-ға қатысты, оның мемлекеттік құрылу нысаны ретінде,
азаматтар қайшылықты саяси көңіл күйлерін, сезімдерін, көзқарастарын
білдірді. Бір жағынан, олар мемлекетті қолдайтын, оның жасампаздық,
жетілдіру және басқа процестеріне белсенді қатысатын сияқты көрінеді. Ал
барлық мемлекеттік: әкімшілік, басқару, өкілетті, құқық қорғау, шаруашылық,
әскери және басқа органдарда тек азаматтар ғана емес, шетелдіктер де жұмыс
істейді ғой. Тиісінше мемлекет тек құрылып қана қойған жоқ, сонымен бірге
азаматтардың күшімен өмір сүреді де. Екінші жағынан, мынандай сұрақ
туындадйды: ал азаматтар «өз» мемлекеттінің тағдырына, оның тарихи
болашағына қалай қарайды? Бұл сұраққа Коммунистік партияның аталған
идеологтарының теориялық жауаптары дайын болды. Социалистік мемлекет ең
прогресивті, демократиялық, гуманды мемлекет болғандықтан, ол бірте-бірте
өзін-өзі басқаратын коммунистік қоғамға айналып, ұзақ өмір сүреді.
Коммунистік идеологтер ең басты факторды: социалистік мемлекет қоғамның
табиғи-тарихи дамуы нәтижесінде емес, саяси құрылым жаңаруының объективті
заңдылығынан тыс күштеу нәтижесінде пайда болғанын ескермеді. Сондықтан ол
күштеу ұйымы ретінде құрылғандықтан, күштеу саясатын тұрақты жүргізді. Оның
құрылуына, оның күштеу қызметіндегі сияқты, азаматтардың елеулі бөлігі
қатысты. Кеңес мемлекетінің жасампаздығы мен өміршеңдігі азаматтылықтың
елеулі түрдегі ізгі және прогрессивті көрінісі емес, керісінше болды.
Азаматтылық – табиғатында прогрессивті құбылыс. Алайда, толыққанды
азаматтылық болмағандықтан, оның сапасына (азаматтылыққа) да нұқсан келеді.
Мұндай нұқсан тек мемлекет құрылымын жасақтауға ғана емес, сондай-ақ оның
қызметі мен қызмет нәтижесінде де әсер етті. Өйткені күштеу, әділетсіздік
мемлекеттің ресми өкілдері болып табылатын азаматтардың өздерінің, сондай-
ақ жай адамдардың қатысуымен жүзеге асырылды. Егер азамат мемлекет атынан
сол мемлекеттегі өз азаматтарын олардың кінәсіз екендігін біле тұра, қуғын-
сүргінге ұшыратса, олрадың азаматтық ар-намысы бар еді деуге бола ма?
Тіпті, олар алдау-арбаудың жетегінде кеткеннің өзінде олардың объективті
түрдегі азаматтылық сезімі болған жоқ. Егер азаматтардың көпшілігі тұтастай
халықтарға (чешендерге, ингуштарға, корейлерге, курдтарға, Қазақстанға
күштеп көшірілген тағы басқаларына) көрсетілген күштеу саясатына қарсылық
көрсете алмаған жағдайда болса, демек, олардың бойында азаматтылықтың толық
қалыптасып болмағандығы.
Кеңес мемлекеті қазақ халқының да елеулі бөлігінің азаматтылық сезімін
қалыптастыра алмады. Өкінішке орай, қазақ халқы толық мәніндегі біртұтас
ұлттық психологиясы бар ұлтқа айналған жоқ. Қазақ халқының рулық қатынастар
белгісі ретінде, жүздерге бөлінуі қазақтардың саяси санасына елеулі түрде
әсер етті және мемлекеттік органдарды қалыптастыру және оларды жұмыс
істеттіру процесінде көрініс тапты. Әрине, бұл прогреске қарсы және
жағымсыз әсер еді, сондықтан ұлттық азаматтылыққа қызмет ете алмады.
Кадрларды мемлекеттік қызметке тиісті қызметтерді ойдағыдай орындауға
қажетті объективті және субъективті қабілеттеріне қарап емес, рулық
белгілері бойынша өсіру мемлекетті, оның органдарын нығайтпайды, ыдыратады.
Мұндай жағдайда мемлекеттік органдар қызметін жалпы ұлттық мүддені
басшылыққа алып емес, шағын топ адамдарының мүддесін көздеп жүргізеді.
Әрине, мұның бәрінің бетін ашу оңай емес еді, сондықтан олар ірітуші фактор
ретінде жасырын әрекет етті, атап айтқанда: мұнсыз мемлекеттігін нығайта
алмайтындығын ғана емес, тіпті одан айырылып қалуы да мүмкін екендігін
саналы түрде сезінген, қазақ халқының азаматтық тұтасуына мүмкіндік
бермеді. Іс жүзінде, осы мемлекеттіліктің қаз тұруы, қалыптасуы, өмір сүруі
үшін бірнеше ұрпағы еңбек ете отырып, басқа ұлттың адамдары сияқты, қазақ
халқы да одан айырылады. Өздерінің азаматтық күш-қуатын тоталитарлық
мемлекетті құруға арнады, өздерінің қайғылы тағдырын олар өз қолдарымен
жасады деп ешкімнің де оларды кінәлауға құқы жоқ. Социалистік мемлекет
тарихтың өмірге мезгілсіз келген туындысы болды. Сондықтан табиғи-
эволюциялық жолмен туған мемлекеттерге тән көптеген қасиеттер онда болған
жоқ. Ең бастысы – ол өзіне берік әлеуметтік база жасай алмады, рухани
үстемдікпен біріккен социалистік мемлекеттілік идеясына, ол идея қоғамдық
көңіл-күйге тұрақты түрде сіңірілсе және ол адамдардың санасында толық
салтанат құрғандай әсер қалдырса да, берілген адамдар ұрпағын тәрбиелеп,
қалыптастыра алмады. Іс жүзінде шынайы азаматтылық көрсете отырып, Кеңес
адамдарды мемлекеттің тәуелсіздігін қиян-кескі шайқаста сақтап қалды,
экономиканың өркендеуі, және басқа салаларда ерлікке тән қайрат жұмсады.
Алайда, азаматтық рухы, біріншіден, оның зардап шегуінен, екіншіден,
мемлекеттің қабілетті екендігін дәлелдеуге қабілетсіздігінен бірте-бірте
сөне бастады. Мемлекеттік билікті иеленген бірден-бір саяси партияның
қолындағы қуыршаққа айналған, өзінің жеке объективті заңдарымен
қалыптаспаған және соған сүйеніп қызмет істемейтін мемлекеттің қабілетті
мемлекет болуы мүмкін емес. Сондықтан Кеңес мемлекеті іс жүзінде өзінің
өмір-сүруін тоқтатудан көп бұрын азаматтардың саяси санасында саяси ұйым
ретінде жойыла бастады. Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің басшылары
мұны сезді және түсінді, сондықтан қоғамдық өмірді мезгіл-мезгіл
реформалауға күш салды. 50-70 жылдары қоғамдық өмірді реформалау жөнінде
күш-қуат жұмсалды. Алайда, бұл талпыныс діттеген жеріне жетпеді, өйткені ол
саяси, экономикалық құрылымды түбегейлі өзгерту мақсатын көздеген жоқ. Ал
бүкіл саяси құрылымды қайта құру басталғанда социалистік мемлекет бұған
шыдай алмады. Ол қайта құру, тағы да сол социалистік мемлекеттіліктен бас
тарту мүмкіндігі «ойына кіріп те шықпаған» данышпан Коммунистік партияның
басшылығымен жоғарыдан жүргізілгендіктен осылай болған жоқ. Коммунистік
партия күйреген кезде Кеңес мемлекеті өзінен-өзі тарады, содан соң
мемлекеттік құрылым нысаны ретінде тек КСРО ғана емес, сондай-ақ саяси
ұйымның ерекше түрі ретінде социалистік мемлекеттің өзі тарап кетті. Тек
сонда ғана жоғары рухты бойына сіңіргендей кеңестік азаматтылықтың зардабы
мен жаркештігі толық күйінде айқындады. КСРО-ны біртұтас мемлекет ретінде
сақтау мүмкіндігі туралы референдум өткізілгенде референдумға
қатысушылардың 70 пайыздан астамы оны қостап дауыс береді. Біріншіден,
сайлаушылардың үштен бірі дерлік КСРО-ның сақталуын қаламады. Бұл кеңестік
кезеңде одақтық мемлекеттің сақталуын қаламаған азаматтардың осы бөлігінің
саяси еркінің бұрын-соңды кездеспеген шынайы көрінісі болды. Жасырын дауыс
беру нәтижесінде КСРО-ның сақталуын қалаған миллиондаған адамдар, Ресейдің,
Украинаның және Беларусь Республикасының атынан үш «мемлекеттік пір» қол
қойған Беловеж келісіміне қарсылық көрсеткен жоқ КСРО-ны миллиондаған
адамдар беймәлім дүниеге үнсіз шығарып салды. Бұрынғы партия басшылары өз
азаматтарныңы азаматтылық рухы мен саяси санасының шынайы болмысын олар
білді. Және дұрыс істеді. Екіншіден, социалистік мемлекет азаматтары ол
мемлекетті сақтауды қалай ма немесе рыноктық мемлекет құрғысы келе ме оны
сұраған жоқ. Мұндай жағдайда, одан әлдеқайда мәнді: бүкіл мемлекеттік текті
социалистік мемлекетке мүлдем қарама-қарсы принциптермен қайта құруға келіп
тірелді. Дұрыс ойлай білетін адамдардың бәріне де түсінікті: әңгіме бай да,
кедей де, аш та, тоқ та, басқалары да болатын капиталистік қоғам жөнінде
еді. Міне, нақ осы жерде социалистік азаматтылық идеясының толық
қабілетсіздігі ашылды. Социалистік мемлекеттің азаматтылығы болған жоқ,
социалистік азаматтылық идеясын сақтап қалуға қабілетті, жоғары патриоттық
рухтағы азаматы да болған жоқ. Бұл заңсыз өмірге келген мемлекеттің
мейлінше заңды мәресі еді.
Қазақстан мемлекеті азаматтық проблемасын идеяландырудан, оған таптық
тұрғыдан қараудан бірден бас тартты. Азаматтардың қоғамдағы жағдайларына
(мүліктік, таптық, партиялық және басқа) тәуелсіз бірігуіне жұмылдыруда
мұның ерекше мәнгі бар. Сөйтіп азаматтарды бір-біріне қарама-қарсы
әлеуметтік таптарға бөлу принципі жойылды. Мемлекеттің әлеуметтік негізін
оны өз меншігі деп есептейтін барлық азаматтарды құратыны заңды түрде
танылды. Бұл мемлекетке өте ауыр да күрделі жауаптылық жүктейді. Мәселе
мынада, қоғамды әр түрлі мүліктік жағдайымен топтарға бөлу оларды бір-
біріне жауласуға итермелейді. Мемлекет тек төрелік міндетін ғана атқарып
қана қоймай, қоғамдағы күштердің тепе-теңдігін де қамтамасыз етуі тиіс.
Саяси, экономикалық, әлеуметтік және басқа да құқықтар мен бостандықтарды
пайдалануға мүмкіндігі барлардың ғана өздерін толық азаматтарша сезініп, ал
әлеуметтік жағынан әлсіз адамдардың өгей баладй сезінбеуіне қоғам тұрақты
түрде қақоршы болуы қажет. Әрине, азаматтардың мүліктік жағдайы әркелкі
қабатына бөлінген қоғамда толық құқылық, тең құқылық мүмкіндігі – шартты
құбылыстар. Ауқатты азаматтар құқықтық мүмкіндіктерді көбірек пайдалана
алады. Мұны жасыруға болмайды. Мұндай ниеттің шынайылығына, нақ мемлекеттің
қолдануына мұқтаж адамдардың көз жеткізгендері жөн. Біріншіден, мемлекет
ниеті заң арқылы жүзеге асырылады. Заң демократиялық, гуманды азаматтардың
тұрмыс жағдайы төмен, әлеуметтік жағынан әлсіз топтарды әлеуметтік тұрғыда
қолдауды көздейтін болуы тиіс. Осындай «нысандағы» заңды әзірлеу мен қолдау
ғаламат күш жұмсауды талап етеді. Екіншіден, жалаң теңдік жасау – жартыкеш
іс, ең бастысы - нағыз тепе-теңдікті қамтамасыз ету. Сыртқы белгілері
бойынша Кеңес заңдарының әлемдегі ең прогрессивті заңдардың бірі болғаны
белгілі. Бірақ ол тап ойдағыдай жұмыс істеген жоқ. Сайлау жөніндегі
заңдардың барлық демократиялық алғышарттары болды, бірақ сайлаушылардың шын
еркін білдірмегендіктен сайлау көзбояушылықпен өтті. Кеңестердің «халық
өкілдерінен» тұрған барлық буындары бар биліктің иесі саналғанмен, іс
жүзінде партия органдарының айтқандарын орындайтын жалған органдар болды.
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ ҰҒЫМЫ. ОНЫ АЛУ ЖӘНЕ ЖОЮ
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтықты азаматтардың жиынтығы арқылы
емес, әр жеке адам бойынша белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына адамның мемлекетпен арасындағы
өзара құқықтар мен бостандықтар жиынтығын білдіретін тұрақты саяси-құқықтық
байланыс ұғынылады.
«Азаматтық» ұғымы заң бойынша үш эелементтен тұрады:
1) адамның мемлекетпен байланысы уақытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам өз
қалауы бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды;
2) адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта болады. Мемлекет
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын кез келген адаммен
құқықтық байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекет пен оның
азаматы арасында ғана орнай алады; 3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара
құқық пен міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан
өз азаматтары алдында жауапты, ал Қазақстан Республикасы азаматтары өзінің
республикасы алдында жауапты. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясын
және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын қорғауға, әдет-
ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында тұратын басқа да
ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, Қазақстан Республикасының қуатының,
егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері
Конституциямен және Республикасының азаматтық туралы Заңымен реттеледі.
Конституцияға азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың
теңдігі туралы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі
туралы, құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы,
азаматтықтан айыруға, республика шегінен қуғындауға және басқаларына жол
берілмейтіндігі туралы, азаматтықтан айыруға, республика шегінен қуғындауға
және басқаларына жол берілмейтіндігі туралы қағидалар енгізілген. Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заң: қандай адамдардың Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатынын, олардың құқықтық жағдайларын,
азаматтықты алу және тоқтату тәртібін, ата-аналардың азаматтығы өзгерген
және бала етіп асырап алған кездегі олардың балаларының азаматтығын,
азаматтық мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың өкілеттігін, азаматтық
мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың өкілеттілігін, азаматтық
мәселелері бойынша арыздар мен ұсыныстарды қарау, шешімдерді орындау
тәртібін, сондай-ақ азаматтық мәселелері жөніндегі шешімдерге шағымдану
тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне,
шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нәсілді және ұлттық
сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатынасына, саяси және өзге де
наным-сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұратын орнына және басқа
мәнжайларына қарамастан заң алдында тең.
а) Азаматтық туралы Заң күшіне енген күнге – 1992 жылдың 1 наурызына
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын;
ә) азаматтық туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтығын алған адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) тууы бойынша; 2) Қазақстан
Республикасы азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған негіздер бойынша; 4)
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңда қаралған өзге де негіздер
бойынша алынады.
Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан
Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына қарамастан бала
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады. Егер бала өмірге келген
кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты
тұрса баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда білдірген
келісіміне орай белгіленеді. Егер ата-аналарының бірі бала өмірге келген
кезде Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, егер бала: 1)
Қазақстан аумағында туған; 2) Қазақстаннан тыс жерде туған, бірақ ата-
аналарының немесе олардың біреуінің осы кезде Қазақстан аумағында тұрақты
тұратын орны болса, бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Бала өмірге келген кезде ата-аналарның біреуі Қазақстан Республикасының
азаматтығында болса, ал екіншісі азаматтығы жоқ болса, бала қай жерде
туғанына қарамастан Қазақстан азаматы болып табылады.
Басқа мемлекеттің азаматы және азматтығы жоқ адам олардың өтініштері
бойынша азаматтық туралы заңда қаралған шарттарға сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Республика аумағында кем
дегенде он жыл тұрақты тұратын, не оның азаматымен некелескен азаматтар
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Кәмелеттік жасқа
толмаған қабілетсіздер, Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер,
саяси себептермен Қазақстан аумағын тастап кетуге мәжбүр болғандар және
олардың ұрпақтары көрсетілген шарттарсыз Қазақстан азаматтығына
қабылданады. Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 23
желтоқсандағы Жарлығымен азаматтық туралы Заңға бірқатар өзгерістер
енгізілді. Бұл Жарлық бұрынғы Кеңес Одағының азаматтары арасындағы
қатынастардың кейбір ерекшеліктерін бейнелейді. Бұрынғы КСРО азаматтары бір
республикаларда тұруларына мүмкіндігі болды, тұрып жатты да және бір-
бірімен ешқандай қиындықсыз араласты. Алайда, КСРО-ның ыдырауының және
дербес мемлекеттердің құрылуының нәтижесінде жағдай өзгерді. Шекара
белгіленді және соған орай шектеулер қойылды. Бұл адамдардың қатынасына,
мемлекетаралық қатынастарға әсер етті. Бұрынғы КСРО республикалары
азаматтарының арасындағы тарихи қалыптасқан қатынастарды одан әрі нығайту
және Қазақстан азаматтығын алудың жеңілдетілген тіртібін белгілеу
мақсатында Жарлық Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңға өзгеріс
енгізді. Отбасылық қатынастарды қалпына келтіру үшін бұрынғы одақтас
республикалардың Қазақстан Республикасы азаматтарына жақын туыстары
(балалары, жұбайы, (зайыбы), ата-аналары, апа-сіңлілері, аға-інілері, атасы
мен әжесі) барлар Қазақстан азаматтығына қабылданатын болды. Жеңілдетілген
тәртіптің мәні мынада, Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау
туралы тілек білдірген адамдардың өтініштері өтініш берген күннен алты
айдан асырмай қаралатын болды. Сонымен бірге осы Жарлық ҚР-ның азаматтық
туралы Заңмен белгіленген басқа адамдардың азаматтық алуға қажетті 10
жылдық тұрақты тұру мерзімін 5 жылға дейін кемітті.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі. Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы осы
мемлекеттердің азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісімге
осылай қол қойылды. Мұндай келісімдер аталған мемлекеттердің өздерінің
азаматтығыныңжалпыға бірдей нормаларын, құқықтары мен бостандықтарын
сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық байланыстарын
сақтау мен нығайтуға ұмтылудан туындайды. Келісімге сәйкес әр тарап басқа
елден өз аумағына тұрақты тұруға келген, бұрынғы КСРО азаматы екендігін
дәлелдеген азаматтарға азаматтық алудың жеңілдетілген (тіркелетін) тәртібін
ұсынады. Мұндай тәртіп төсендегідей шарттардың бірі орындалса: 1) егер
өтініш білдіруші азаматтығын алған тараптың аумағында туған немесе тұрған
болса; 2) өтініш білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын тараптың
аумағында тұрақты тұратын және жақын туыстары: жұбайы (зайыбы), ата-
аналарының (бала етіп асырап алғандардың) біреуі, баласы (оның ішінде
асырап алған баласы), апа-сіңлісі, аға-інісі, атасы және әжесі оның
азаматтары болып табылса қолданылады. Ішкі істер органдары тараптардың
бірінің азаматтық алуын тіркеуді үш айдан асырылмайтын мерзімге
жеңілдетілген тәртіппен жүзеге асырады.
Келісімде ата-аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты
балалардың азаматтығы өзгеруінің ерекше тәртібі қарастырылған. Ата-
аналарының азаматтығы өзгерген кезде, соған орай екеуі де басқа тараптың
азаматы болады не екеуі де тараптардың бірінің азаматтығынан шығады,
тиісінше олардың кәмелетке толмаған балаларының да азаматтығы өзгереді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
қолданылады. Азаматтыққа қабылдау туралы өтініш, егер адам:
адамзатқа, Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне
қарсы қылмыс жасаса;
Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін
заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса, мемлекеттік
тілдің қызметіне қарсы әрекет етсе;
терролық әрекеті үшін сотталған болса;
сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Коснтитуциясы бойынша басқа мемлекеттің
азаматы Республика азаматы болып танылмайды, яғни, қос азаматтық
танылмайды.
Жалпы, әлемдегі көптеген елдердің заңдары қос азаматтыққа рұқсат
етпейді. Қос азаматтық институты мемлекеттің мазмұнының өзіне қайшы келеді.
Өйткені мемлекеттің әлеуметтік негізі, мемлекеттік биліктің қайнар көзі
халық, ол мемлекетпен саяси байланыста болады. Қос азаматтық алған адамдар
санының көбеюі саяси себептер бойынша халықты тек бөлшектеуі мүмкін.
Егемендік, тәуелсіздік кез келген мемлекеттің бөлінбейтін қасиеті
болып табылады. Егемендік пен тәуелсіздік мемлекеттің бүкіл қуатымен, оның
осы мемлекеттің азаматтарына қызмет ететін Қарулы Күштерімен қорғалады. Қос
азаматтығы бар адамның, егер ол сонымен бір мезгілде дауласушы мемлекеттің
де азаматы болса, өзі тұратын мемлекетті жан-тәнімен қорғайды деп толық
сеніммен айтуға бола ма? Әрине, жоқ. Адамның патриоттық сезімі бір елге,
бір мемлекетке ғана арналады. Одан әрі, кез келген мемлекеттің өзінің
мемлекеттік құпиясы, жасырын: әскери, ғылыми, техникалық, қызметтік және
басқа құпиялары болады. Бір елдің азаматы ретінде елдің құпиясын білуге
мүмкіндігі болған адамның, оны тап сондай азаматы болған екінші бір елге
таратып жібермейтіндігіне шексіз кепілдік жоқ. Бұл құпиялардың «тонның ішкі
бауындай» сақталатынына 99,9 пайыз сенуге бола ма? Мұны Қазақстан
Республикасының «Азаматтық туралы» Заң да жанамалап таниды.
Жеке адамға қатысты алғанда қос азаматтық адамдар арасындағы
теңсіздікті білдіреді. Халықаралық құқық нормалары ретінде де, ұлттық заң
нормалары ретінде де барлық адамдар үшін бірдей тең құқықтар мен
бостандықтар белгілейді. Алайда, қос азаматтығы бар адамдар азаматтығына
қарай екі ел тарапынан да қорғалуға құқылы. Мұндай кепілдік кез келген
елдің Коснтитуциялық заңдарында қарастырылған. Тиісінше, бір елдің
азаматтығын алғандар мен қос азаматтық алғандар арасында тепе-теңдік болуы
мүмкін емес. Жаппай қос азаматтық кезінде ол бір елдің азаматтығын алғандар
санасына теріс әсер ететін болады. Екінші жағынан, азаматы болып табылатын
бірінші ел тарапынан басқа елге қысым жасаудың тұрақты факторы болады.
Осы айтылғандар жеке азаматтықтың дұрыстығы және қос азаматтық ерекше
жағдайда ғана танылуы керектігін көрсетеді. Дегенмен, қос азаматтыққа
барлық мемлекеттің заңдары рұқсат етеді. Мемлекеттердің азаматтық туралы
заңдарындағы айырмашылық қос азаматтылықтың пайда болуының бір себебі болып
табылады. Әр мемлекетте азаматтық мәселелсін реттейтін нормалар
қайшылығының нәтижесінде азаматтың екі немесе одан да көп мемлкеттің
азаматы болып танылатын жағдайлардың тууы мүмкін. Қос азаматтық көп
жағдайда халықаралық шарттар негізінде пайда болады.
Азаматтылықтың тоқталуы. Қазақстан Республикасының азаматтығы
Азаматтық туралы Заңда қарастырылған жағдайда тоқтатылады.
Оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу жатады. Азаматтықтан
шығуға Азаматтық туралы Заңда белгіленген тәртіппен берілген өтініш
негізінде рұқсат етіледі. Азаматтықтан шығу жөнінде арыз Ішкі істер
министрлігі және Сыртқы істер министрлігі арқылы Президенттің атына
беріледі. Жасы 14-ке толмаған бала Қазақстанның азаматтығынан шығуға өтініш
берген кезде, ата-аналарының бірі Қазақстанның азаматтығында қалатын болса,
осы ата-ансының баланың Қазақстан азаматтығынан шығуына өзінің қатынасы
білдірілген арызы берілуі тиіс.
Заңмен белгіленген жағдайларда азаматтықтан шығуға рұқсат берілмеуі
де мүмкін. Егер азамат мемлекет алдындағы міндеттемесін немесе Қазақстан
аумағында орналасқан азаматтардың немесе ұйымдардың, қоғамдық
бірлестіктердің елеулі мүдделерімен байланысты мүліктік міндеттемелерін
орындамаған болса оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуға рұқсат
етілмейді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығуға, егер
шығу туралы өтініш білдірген адам айыпталушы ретінде қылмыстық жауаптылыққа
тартылған болса немесе сот үкімімен жазасын өтеп жатса; егер адамның
азаматтықтан шығуы Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздік
мүддесіне қайшы келсе де рұқсат етілмейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен қарастырылған жағдайларды есептемегенде, адам басқа
мемлекеттің қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет немесе өзге де
мемлекеттік билік және басқару органдарына қызметке орналасуына байланысты;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу өтірік мәліметтер
немесе жалған құжаттар ұсыну нәтижесінде алынған болса; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарымен қарастырылған негіздер бойынша
тоқтатылады.
3.АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАРЫ, БОСТАНДЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
ЖҮЙЕСІ
Жеке адамның Қзақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтрдың
құқықтары тұжырымдамасына негізделген және халықаралық-құқықтық құжаттардың
негізгі қағидаларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық
актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі
адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-тармағы)
мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын
кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: «Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясы» (1948 ж.), «Адамдардың экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы», «Адамдардың азаматтық және саяси
құқықтары туралы» (1966), «Балалар құқы декларациясы» (1959 ж.),
«Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция» (1954 ж.) және басқа бірқатар
құжаттар қабылданды.
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995 ж.) азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялады: кез келген
адам өмір сүруге, бостандыққа және басына қол сұғылмауына құқылы; ешкім де
азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға
ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық-құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. «Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» (12-бап, 3-
тармақ).
Алайда «азаматтың құқығы» азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет
азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің өз
азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет жүктейді.
Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғаларының
құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады. Егер құқықтар, бостандықтар
мен міндеттер баршаға қатысты болса, онда «барлығы», «адам», «әркім»,
«ешкім де емес» деген терминдер қолданылады. Егер де құқықтар, бостандықтар
мен міндеттер тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты болса, онда
ол тура көрсетіледі. 13-бапта: «Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына
құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты
қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы»
делінген. 14-бапта: «Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең» екендігі
айтылады. 17-бапта былай жазылған: «Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды». Сонымен бірге, егер әңгіме тек
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда бұған айрықша
мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқынан айыруға, сондай-ақ оны
Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (10-баптың 2-тармағы).
Конституцияда республика азаматының әскери қызметті өтеудегі міндеті
айрықша атап көрсетілді (36 бап) және т.б. Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар –
адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық,
Конституциясының 12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Республикада азаматтар үшін белгілеген құқықтар мен бостандықтары
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының
негіздеріне оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық принциптерді жинақтайды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
Адам құқы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық мемлекеттің
сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың жүзеге асырылуына,
сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не оның органдарының, не
лауазымды адамдарының, заңмен көзделгеннен өзге жағдайда, одан айыруына,
шектеуіне құқы жоқ.
Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым салады.
Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының жүзеге
асырылуы екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы, конституциялық
құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі тиіс екендігі
Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы мен бостандығының
теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін білдірді. Әрине, адам құқы мен
бостандығын екінші біреу (біреулер) бұзған жағдайда заңды қорғау, басқа
адамдардың құқын, бостандығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу
жөніндегі міндеттеме бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді.
Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым салынады.
Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін де көрсетеді.
Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостандығын тек заң ғана шектеуі
мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы (Президенттің
нормативтік жарлықтарымен, Үкіметтің қаулысымен, министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және атқару органдарының
нормативтік актілермен) адам мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге
болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтары конституциялық құрылысты сақтау, қоғамдық тәртіпті, адам құқы
мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен ізеттілігін қорғау үшін
қажеттілік деңгейінде шектеулі мімкін. Бұл арада әңгіме, шын мәнінде адам
мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуден гөрі, мемлекет пен адамның
мүддесін жекеленген адамдар тарапынан болуы мүмкін қол сұғушылықтан қорғау
туралы болып отыр. Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен бостандықтарды
шексіз пайдалана алады. Конституция саяси себептер бойынша адамдардың құқы
мен бостандығын қандай да шектеуге жол бермейтіндігін анық көрсеткен.
Конституция қағидасының тағы бір құндылығы осында. Демек, саяси тұрғыдағы
себеппен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге болмайды. Әңгіме, бұл
арада, адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік, экономикалық жеке құқықтары
мен бостандықтары туралы болып отыр. Конституцияда қайсысы екендігі нақты
көрсетілді. Ол азаматтың тең бостандығынан азаматтылықтың қандай негізде
алынғанына қарамастан, азаматтығын айыруға болмайтын азаматтыққа қатысты
(10-бап). Мемлекет өз шегінде өз азаматтарын қорғауға және қорғаушылыққа
кепілдік береді және оны мұндай қорғаушылықтан ешкім айыра алмайды. Мұндай
шектеусіз құқыққа құқықтық, субъектілік, сот арқылы қорғалу құқығы, заң
және сот алдында теңдік, өмір сүру құқығы (13,14,15-баптар), адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмаушылық (17-бап), ана тілін пайдалану құқығы (19-бап),
ар-ождан бостандығы құқығы (22-бап), меншікке кепілдік құқығы (26-бап, 2-
тармақ) жатады.
Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы принцип
ретінде онымен өзінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі мен
ақиқаттығын білдіреді. Мемлекеттік патернализм тұрғындардың қорғалуы төмен
қабатымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамның өзі заңда
көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырып, өзінің құқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс. Конституцияда әркімнің
білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі жазылған. Заңда көзделген
жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды
принципі болып табылады. Конституцияда осы принцип адам мен азаматтың
қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырылды. Айталық, заң мен сот
алдында бәрі де тең. Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік екенін,
заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір деңгейде жауапты екенгдігін
білдіреді. Сот алдында бәрі де тең. Ол адам мен азаматтың жағдайының
қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына, жынысына, тағы
басқаларына) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде қызмет етеді. Сонымен
бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын, ерекшеліктерін емес,
тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы тиіс. Адам мен азаматтың
тендігі конституциялық құқық пен бостандықтың ешқандай кемсітушілікке жол
берместен, барлығына бір деңгейде қолданылуы тиістігін танудан да көрінеді.
Тегіне, әлеуметтік, лауазымдылық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайды (14-баптың 2-тармағы).
Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның коснституциялық
құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолданылуын қамтамасыз ету
принципі. Бұл Конституцияда жарияланған адам құқығы мен бостандығы осы
құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін белгілейтін заңдар
мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау кезінде ең
басты негізге алынатындығын білдіреді.
Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі адам мен
азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып табылады. Әркім де
Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауы тиіс. Әр адам
мен азамат адамдардың қауымдастығында өмір сүреді. Адамдар құқықтар мен
бостандықтарды тең иеленіп қана қоймайды, сондай-ақ бір-біріне, қоғамға,
мемлекетке қатынастары бойынша оларға бірдей міндеттілік жүктеледі.
4.Азамат пен адамның құқығының, бостандығының және міндетінің
конституциялық негіздері
Адамның жеке бостандығы мен қадір-қасиеті туралы
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін
сипаттайды. Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Сондықтан, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, басқа да заңдары азаматтың жеке бостандығын
қамтамасыз етуге айрықша назар аударады. Егер өміріне, денсаулығына,
азаматтық қадір-қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек
сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы. Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы
органдар жұмыс істейді. Адам өзінің құқы мен бостандығын бұзушылардан
қорғанып Республика Президентіне жүгінуге құқылы. Бірде-бір мемлекеттік
орган, бір де бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды. Бұл,
адам құқығы мен бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны,
қандай құқық бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс.
Ең маңыздысы, адамның табиғи құқығы - өмір сүру құқығы.
«1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай
жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы беріледі»
(Конституцияның 15-бабы).
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық жағдайы және басқа мән-жайлары
ескеріледі.
Қорлау – жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа әрекеттер
түрінде көрінуі мүмкін. Айыпталушыға, күдік келтірілушіге, куәгерге,
сарапшыға қатысты мұндай әдістерді қолданған милиция, прокуратура
қызметкерлері қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Мұндай іс-әрекет күш қолдану
(жеке бөлмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқалары) не күш
қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін. Егер адам қылмыскерді
ұстау және оны құқық қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш қолданса,
әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық міндетін
орындайды. Егер де лауазымды адам (милиционер, тергеуші) өзінің қызмет
бабын пайдаланып, адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол билігін теріс
және асыра пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады. Оның үстіне
айыпталушыдан, куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың заңдық күші
болмайды.
Куәгер – тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң бойынша
ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден бас тарта
алады. Ол кім кімге де түсінікті болуы тиіс. Егер адам жеке адамның,
қоғамның және мемлекеттің заңды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-жайға
куәгерлік күйде болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот органдарына
көмектесу оның адами және азаматтық міндеті. Қылмыстылықтың өрісі кең
жағдайында ақиқат жауап бергені үшін қылмыскерлер тарапынан болуы мүмкін
кек алу әрекетінен сақтануды сот және тергеу органдары естерінен шығармауы
тиіс. Куәгердің өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның қауіпсіздігін
қамтамасыз ету керек.
Сондай-ақ ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрінісі болып
табылады. Әр адам, өз еркі бойынша, өзінің дінге қатысын өзі белгілеуге
құқылы. Конституция бірде-бір діннің артықшылығын көздемейді.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық міндетін
орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап азаматтың
заңды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты кепілі
болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
«Республикада саяси партиялардың діни негіздегі қызметіне жол берілмейді»
(5-бап).
Бұл ереже әр түрлі бағыттағы дінге сенушілердің арасында бейбіт
қатынастарды сақтауды көздейді. Екінші жағынан, көптеген діндер және діни
бағыттар бар қоғамда қайсыбір дін идеологиясының мемлекеттік идеологияға
айналып кетпеуіне кепілдік жасайды. Адамдардың өткен және бүгінгі ұрпағы
«мәңгілік» және идеялар қарсылығына төзбеушілігімен, жеке басқа
табынушылығымен іс жүзінде өзіндік діни идеологияға айналған. Коммунистік
партия идеологиясының қатыгез үстемдігін басынан кешірді. Күштеп
жүргізілген ой бірлігінен қоғам да, адам да ұтқан жоқ. Айналып келгенде
мұндай жағдай Коммунистік партияның өзінің басын жұтып тынды. Айта кету
керек, тек діни идеология ғана емес, сондай-ақ қандай да болсын саяси
партияның, басқа да кез келген қоғамдық бірлестіктердің идеологиясы
мемлекеттік идеология ретінде белгілене алмайды. Бұл арада ешқандай
демократияны шектеушілік жоқ. Керісінше, Қазақстанның мемлекет өмірін
идеяландыру құрсауынан босату алуан пікірлі демократияның дамуына ықпал
етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. «Басыңды арың сақтайды», «Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғыңды қуады», «Дүреленсең де арыңды сақта»
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздың да «Арым үшін жан пида», «Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы» деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс пен ар-ождан
заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-
бабында: «Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды» деп жазылған.
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде қорлауға
тыйым салады. Қорлау – жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль принциптері
тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан болсын
заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты оның
келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол үшін
тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың заңда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (милиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған органдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқы жоқ.
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді. Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе үй
иесіжоқ кезде жасырын басып кіру жатады. Бұл үшін заң тіпті қылмыстық
жауаптылық та белгілейді. Мұндай жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен
басып кірген жағдайда, басқа адамның үйіне екі немесе одан да көп адам
басып кірген жағдайда қозғалады. Тұрғын үйге милиция қызметкері
қылмыскердің ізіне түсу жіне қылмыкердің тарапынан қоғамдық тәртіпке,
адамдардың қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдадйда кіреді.
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге меншік
құқына ие болса, онда ол оны иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге
құқылы.
4.Азаматтардың экономикалық және әлеуметтік
құқықтары мен бостандықтары
Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің материалдық өндіріс және
бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет. Әлеуметтік
құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке) қажеттерін
өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан рыноктік экономика
деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты Қазақстан
мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс, көлік, жеке
сауда саласындағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы кәсіпкерлікке
қолдау көрсетуден көрінеді.
Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке меншікті
тудырып, қалыптастырады. Марксизм-ленинизм ілімі адамды адамның қанауының
негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке қарсы болды. Алайда, КСРО
кезінде үстемдік еткен мемлекеттік меншік те адамдарды қанаудан арашалай
алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен, партияның және мемлекеттің
басындағылар көрді.
Қазіргі заманғы алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі көрсеткендей,
жеке меншіктің дамуын бетімен жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы
реттелуі тиіс. Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ кәсіпкерлік қызмет
қоғам экономикасының қалыптасуы мен дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке
бастамаға қолдау көрсетуі тиіс. Оның үстіне Қазақстан мемлекеті адамдардың
игілігіне, демократия мен әлеуметтік – саяси тұрақтылықтың негізі ретінде
«орташа» таптың қалыптасуына игі ықпал етеді деген үмітпен жеке меншік
иелерін мүмкіндігінше көбірек қалыптастыруға қолдау көрсетеді. Осыған
байланысты Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін жекешелендіру
(жеке адамдарға беру) жүргізілуде.
Жекешелендіру мынадай мәселелерді шешеді:
жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі үлесін
бөлу;
жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске құқығын
куәландыратын құжат алады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады. Яғни,
жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы әркімнің
жеке қабілетіне, басқа да мән-жайларға байланысты болады. Кеңестік
Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтты. Ол жалақының
есебінен құрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке
меншіктің өзі баюдың қайнар көзі болып табылады. Сондықтан жеке меншікке
құқық адамның өзіндік меншігі құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы. Бұл өз
мүлкін жекеленген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа адамдардың,
қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттің заңды мүдделеріне нұқсан келтіре
отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Жеке меншік әр түрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани
құндылық, мұра, сыйлық алу, бағалы қағаздарды өткізу және т.б. нәтижесінде
алынуы мүмкін. Егер меншік заңды негізде алынған болса, ол мемлкет арқылы
қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай-ақ сырт
жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол
сұғушылықтан (ұрлықтан, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден,
оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды. Жеке меншікке қол
сұққаны үшін кінәлі қылмыстық және мүліктік жауаптылыққа тартылады. Заң
жеке меншікті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар тарапынан болатын
заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Егер мемлекеттік орган азаматтан мүлікті
алу туралы шешім шығарса, онда ол келтірілген залалдың орнын толтыруды
немесе мүлікті қайтаруды талап етіп сотқа жүгінуге құқылы. Жекешелендіру
процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып табылатын жеке
кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік – адамзаттың экономикалық бостандығын жүзеге асыру
нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке
кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады. Кеңестік кезеңде
жеке кәсіпкерлікпен шұғылдануға талпынған адамдардың талаптары басылып
тасталды. Мұндай қызмет заңсыз баюдың негізі, ізгіліктің жойылуына апарып
соқтыратын тоғышарлық идеологияның көрінісі деп есептелді. Нәтижесінде жеке
кәсіпкерлік толық дерлік таратылды. Осының кесірінен адамдар жүздеген
жылдар бойғы сақталған ұлттық кәсіпшілік дәстүрін жалғастыру және жетілдіру
мүмкіндігінен айрылды (қолмен кілем тоқу, зергелік іс т.б.). Бұл адамдардың
шаруашылық өміріне елеулі зиян келтірді, кәсіпкерлік құлшынысты басып
тастады, еңбек дағдыларының жойылуына әкеліп соқтырды. Осындай саясаттан
мемлекет те, қоғам да, халық та, әр адам да ұтылды. Енді кәсіпкерлік
қызметке деген көзқарас түбегейлі өзгерді.
«Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар» (26-бап).
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы Қазақстан
Республикасының Заңы қабылданды. Онда шағын кәсіпкерлікті қорғау мен
қолдаудың негізгі нысандары мен әдістері қарастырылды. Мемлекет, оның
органдарының шағын кәсіпкерліктің қызметіне тікелей араласуына құқы жоқ.
Шағын кәсіпкерлікке іс-әрекет еркіндігі толық берілген. Әрине, бұл орайда
олар заңды бұзбауы тиіс. Шағын кәсіпкерлікке іс-әрекет еркіндігі толық
берілген. Әрине, бұл орайда олар заңды бұзбауы тиіс. Шағын кәсіпкерліктің
құқын бұзған лауазымды адамдар жауаптылыққа тартылады.
Кәсіпкерлікпен жеке адамдар немесе адамдар тобы айналыса алады.
Мемлекет кәсіпкерлерге көптеген жеңілдіктер белгіледі: мемлекеттің қорынан
несие бөледі, қажетті жабдықтармен және басқаларымен қамтамасыз етеді.
Мұндай көмек ең алдымен материалдық құндылықтар өндіретін кәсіпкерлерге
жасалады. Ол түсінікті, мұндай кәсіпкерлер экономиканы дамытуға, адамдардың
осындай тауарларға сұранысын қанағаттандыруға ықпал етеді. Өндіріспен
айналысатындарға (фермерлерге, тұтыну тауарларын өндірушілерге және
басқаларына) қолдау көрсететін кәсіпкерлік пен бәсекені қолдай қоры
құрылды.
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл
құқық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асыруға заңды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді.
«Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
таңдауына құқығы бар» (24-бап).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен
айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге қабілетті адамның
өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмысқа орналсуға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден, бұл
құқық адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, жаңа Конституция бұрын болғандай, еңбек ету
міндеттілігін көздемейді. Заң мұндай адамдарды «арамтамақтар» деп атаған
еді. Бір кездерде олар үшін арнаулы еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де
құрылды. Алайда, күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ.
Қандай себеппен болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар, маскүнемдер,
ар-намыстан айрылып, азған адамдар) жұмыс істемеудің жолын тапты.
Конституция, заңдар адамның жұмысқа өзінің орналасуына құқық береді.
Жұмысқа орналасу үшін еңбек шарты жасалады. Еңбек шартының мынадай
белгілері бар:
еңбек етуші белгілі бір ұжымының құрамына кіреді немесе нақты бір
адамға жұмыс істеу үшін жалданады;
ол еңбек шартында көзделген жұмысты орындайды;
ол еңбек тәртібіне, еңбек режиміне бағынады;
ол еңбекақыны шартта көзделгендей сан мен сапа бойынша алады; және
еңбекақы заңмен белгіленген мөлшер деңгейінен төмен болмауы тиіс;
ұжым әкімшілігі, жеке жалдаушы жұмысқа қолайлы жағдай жасайды.
Жалдаушы адам еңбек шартына қатысушылардың бірі болып табылады. Ол еңбек
шартына өз атынан қол қояды, өзіне қабылданған еңбек ету (қызмет ету)
міндетін өзінің жеке еңбегімен орындайды. Жұмысқа жалдану үшін, адам жұмыс
істеуге қабілетті болуы керек, яғни жұмысты қабілетіне қарай өзі саналы
түрде таңдауы және жүктелген міндетке жауап беруі тиіс.
Әкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік ұйымдар, жеке кәсіпкер) еңбек
шартының екінші тарабы болып табылады.
Конституция мынадай қағида бар:
«Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе
соғыс жағдайында ғана жол беріледі» (24-бап).
Төтенше немесе әскери жағдай жарияланған кезде заң азаматтардың
белгілі бір жұмыстарды міндетті түрде орындау жағдайын қарастыра алады.
Мұндай «мәжбүрлеу» азаматтардың, қоғамның заңды мүдделеріне қастандықты
болдырмау және қорғау қажеттігінен туындайды.
Еріксіз еңбектің уақытша сипатта болатынын айтқан жөн және адамның
денсаулығына нұқсан келтірмеуі, ар-намыс бостандығын шектемеуі, азап пен
қатыгездік қатынас көрсетуге ұласпауы тиіс.
Демек, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары еңбек ету
бостандығын жариялай отырып, еңбек шартының еркіндігіне де кепілдік береді.
Мемлекет жұмыс істегісі келетіндердің жұмысқа орналасуын көздейді. Алайда,
рыноктік қатынас жағдайында, жеке кәсіпорын пайда болған кезде мемлекет
онда жұмыс істегісі келетіндерді оған күштеп қабылдаттыруға жол
берілмейді.
Азаматтардың ереуілге шығу құқығы. Кеңестік өкімет жылдарында
«ереуіл» ұғымы жоғалтылды. Кеңес мемлекеті халықтық мемлекет деп
танылғандықтан, ол халықтың мүддесін көздеуі, оны қорғауы, оның сұранысын
қанағаттандыруы тиіс болды. Сондықтан халықтың да, адамдардың жекелеген
тобының да толқу, ереуіл ұйымдастыруға құқығы болмады. Алайда, мемлекеттік
кәсіпорындар адам еңбегін қанады, еңбегі үшін ақыны толық төлемеді, барлық
жерде бірдей еңбек етуге қолайлы жағдай жасалған жоқ. Кеңес азаматтары
шырайлы болашаққа үмітпен қарады. Егер өкіметке өзінің еңбек жағдайын
жақсартуды талап еткендер шыға қалса, оларды қылмыскер ретінде жауапқа
тартты. 60 жылдары Қарағанды облысында жұмысшылардың қарсылығын осындай
қаталдықпен басты. Демек, өздерінің экономикалық құқығын қорғау мақсатында
оны ұйымдасқан түрде білдіруге еңбек ету құқығын қорғай алады, сондай-ақ
азаматтар ереуілге шығуға да құқылы.
Ереуіл – жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын кәсіпорынның,
мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған кезде қолданылатын ең амалсыз
шара. Оның үстіне мемлекеттік сияқты, жеке кәсіпорындардың қызметкерлері де
ереуілді жариялай алады. Ереуіл Қазақстан Республикасы заңдары шеңберінде
өткізілуі тиіс. Ереуілшілер басқа азаматтардың заңды мүдделерін бұзбауы,
оларға материалдық және басқалай зиян келтірмеуі, қоғамдық тәртіпті
бұзбауы, басқа да заңсыз әрекеттер жасамауы тиіс. Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактте де ереуілшілерге осындай
талаптар қойылған: «… мемлекет әр елдің заңдарына сәйкес жүзеге асырылатын
жағдайда ереуілге шығу құқын қамтамасыз етуге міндеттенеді».
Азаматтардың демалыс құқығы. Қазақстан Республикасының Заңы
қызметкерлердің демалыс құқығын жан-жақты реттейді, оның үстіне демалыс
туралы заң мемлекеттік сияқты ұжымдық және жеке кәсіпорындарды да қамтиды.
Демалыс уақыты – қызметкердің өзінің еңбек ету міндеттемесін орындаудан
босаған кездегі уақыттарын оны өзінің қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.
Жылдық демалыс уақыты – кем дегенде 18 жұмыс күндік демалыс. Әр түрлі
салаларда тағы да қосымша демалыс беріледі. Мысалы, мұғалімдерге берілетін
демалыстың ұзақтығы 48 жұмыс күні.
Мектептерде, арнаулы оқу орындарында (техникумдарда,
университеттерде) оқитындарға қосымша демалыс ақысы төленеді. Бұл
оқитындардың ойдағыдай білім алуына мүмкіндік береді. Жұмыс орны
әкімшілігінің қандай да бір себептермен болсын заңда көзделген демалысты
беруден бас тартуға құқығы жоқ. Мемлекеттік сияқты, жеке кәсіпорындардың да
әкімшіліктері заң ережелерін орындауға міндетті.
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы. Гуманды болғысы келетін мемлекет әр
азаматына қолайлы жағдай жасауға, олардың әрқайсысының тұрғын үйі болуға
ұмтылуы тиіс. Міне осыдан келіп, Қазақстан мемлекеті азаматтардың тұрғын
үйге құқына мынадай кепілдік береді.
Азаматтар тұрғын үй салуға, сатып алуға, белгіленген тәртіппен мемлекеттік,
кооперативтік тұрғын үй қорынан пәтер алуға құқылы.
Азаматтар тұрғын үй немесе пәтер сатып алуға, мемлекеттік тұрғын үй қорынан
тегін немесе жалға алуға құқылы
Мемлекет азаматтарының жеке немесе кооперативтік үй тұрғызуына, оның ішінде
қарыз алу жолымен тұрғызуына көмек көрсетеді.
Тұрғын үйден қуып шығуға кім-кімге болсын тыйым салынады. Қуып шығу заңда
көзделген жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Азаматтар тұрғын үйді пайдалану мүмкіндігінен айрылған немесе ол мүмкіндік
шектелген жағдайда заңсыздықтың тоқтатылуы туралы сотқа жүгінуге құқылы.
Егер азаматтың үйі орналасқан участок мемлекет мүддесіне алынатын болса,
мемлекет оның құнын қайтаруы немесе пәтер беруі тиіс.
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқығы. Бұл құқық мемлекеттік денсаулық
сақтау мекемелерінде көрсетілген тегін медециналық көмек арқылы жүзеге
асырылады. Бұрын барлық медециналық көмекті мемлекет көрсетті, яғни барлық
денсаулық ісі мемлекіеттің қолында болды. Енді мемлекеттік денсаулық сақтау
мекемелерімен ( ауруханалар, емханалар, дәріханалар, т.б.) бірге жеке
медетциналық мекемелер құрылуда. Әрине, емханаларды, дәріханаларды және
басқаларын дүмшелер емес, арнаулы медициналық білімі барлар құруы және
заңда белгіленген тәртіппен құрылуы тиіс. Әрине, жеке медициналық көмекке
белгілі бір мөлшерде ақы төленеді.
Барлық саладағы дағдарыс жағдаиында денсаулық саласының жаңа жүйеге көшуі
медециналық қызметті бірден жақсарта алмайды. Мұны медициналық көмекке
мұқтаж әр адам қатты сезінеді. Алайда, біздің мемлекетіміз, оның жергілікті
жерлердегі органдары халықтың денсаулығы туралы тұрақты қамқорлық жасауы
тиіс.
Денсаулық сақтау құқы, сондай-ақ азаматтардың әр түрлі жолдарды (бұқаралық
ақпарат құралдары, өтініш, хат және т.б.) пайдаланып, халықтың қамтылуын
жақсарту мәселесін көтере алатындығын білдіреді. Халықтың денсаулығының
негізі – қоршаған табиғи орта. Оның жағдайы қандай болса, адамдардың
денсаулығы да сондай.
«Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды» (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 31-
бап).
Соңғы 40 – 50 жылда Қазақстанның табиғатына орасан зор, орны толмас нұқсан
келтірілді. Ол – Кеңес мемлекетінің тар өрісті саясатының көрнісі. Тың
жерді игерудің нәтижесінде оның құнды қабаты эрозияға ұшырады. Қара боран
миллиондаған жылдар бойы қордаланған жер шұрайын сорып әкетті.
Шаруашылықтар жайылымдық жерден айрылды. Су көздерін тиімсіз пайдаланудың
нәтижесінде Арал теңізі құрыды. Тіпті Азияның ертедегі құл иеленуші
мемлекеттерінің өзі суды үнемдеу үшін ирригациялық құрылыстар жүргізген
еді. Ондаған жылдар бойы атом қаруын сынаудың нәтижесінде Шығыс
Қазақстанның жері, су көздері уланды. Мұның бәрі адамдардың денсаулығына
кері әсер етті. Бүгінгі ұрпақ аталған апаттардың зардабын шегіп отыр, ол
келер ұрпаққа да жалғаспақ. Азаматтардың қоршаған ортаның өмір мен
денсаулыққа қолайлы құқы жөнінде Конституцияда жарияланғандардың бәрін
жүзеге асыруда, біріншіден, егемен Қазақстан мемлкеті бұрынғы социалистік
режимнің ізгілікке жат саясатынан зардап шеккендерге жеңілдіктер беруі
керектігін білдіреді. Екіншіден, Қазақстан мемлекет алда қоршаған табиғи
ортаны ластауға жол бермейтіндей саясат жүргізуі тиіс.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы білім беру саласындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді, осы аядағы мемлекеттік саясаттың негізгі
принциптерін белгілейді және Қазақстан Республикасы азаматтарының білім
алуға конституциялық құқығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері мыналар
болып табылады:
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының білім алу құқықтарының
теңдігі;
әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуы, психикалық-физиологиялық және жеке
ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі білімге қол
жеткізуі;
білім берудің зайырлық сипаты;
жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту;
білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі; оқу мен тәрбиенің бірлігі;
білім беруұйымдарының меншік нысандары бойынша, оқу мен тәрбиенің
нысандары, білім беру бағыттары бойынша алуан түрлі болуы;
білім беруді басқарудың демократиялық сипаты және білім беру ұйымдарының
академиялық бостандықтары мен өкілеттігін кеңейту;
білім берудің ізгілікті және дамытушы сипаты;
білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы;
оқушыларды кәсіптік бағдарлау;
білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Білім беру ұйымдарында саяси партиялар мен діни ұйымдардың
(бірлестіктердің) ұйымдық құрылыдарын құруға және олардың қызметіне жол
берілмейді. Адамға керегі білім туралы куәлік не диплом емес. Мемлекет –
оқу орындарының құрылысына, құрал жабдықтарына, оларды қалыпты ұстауына,
жөндеуіне, оқытушылардың жалақысына, стипендияға және тағы басқаларына, әр
түрлі: педагогтік, инженерлік, дәрігерлік, заңгерлік және тағы басқа
салаларда жоғары білікті мамандар әзірлеу үшін қыруар ақша жұмсайды.
Оқушылар мен студенттердің міндеті – беріліпоқу, терең білім алуға ұмтылу,
алған білімді практикада қолдана білу, оқу орнының ішкі тәртібінің
ережелерін сақтау. Сонымен бірге олардың абыройлы борышы – ізгі мұраттарға
тәрбиеленген мәдениетті адам болып шығу. Оқу орнына мынадай басты міндеттер
жүктеледі:
рухани қуаты мен талантының жарқырап көрінуіне, ізгі дәстүр
негіздерін қалыптастыруға, әр адамның дүниетанымын кеңейтуге жағдай жасау;
азаматтылыққа, оқушылардың отбасы, қоғам мен мемлекет алдындағы
өзінің борышын, қоғамның мәдени, саяси өміріне қатысу қажеттігін түсінуіне
тәрбиелеу;
оқушылардың қазіргі заманғы деңгейде жалпы және арнаулы білім алуына
жағдай жасау;
өзінің ұлттық және жалпыадамзаттық мәдениетті зерттеп, халықтық әдет-
ғұрыптар мен дәстүрлерді меңгеруіне жағдай жасау.
Азаматтардың көркем, ғылыми және техникалық шығармашылық құқығы
туралы да айта кеткен жөн. Мемлекет азаматтарының рухани шығармашылыққа
ұмтылысын қолдайды. Ұлттық Ғылым Академиясында, университеттерде, ғылыми
орталқытарда мемлекеттің қолдауына сүйенген ғылыми зерттеу жұмыстары
жүргізіледі. Екінші жағынан, мемлекет азаматтардың өнертапқыштыққа, жаңалық
ашуға, ғылыми еңбектер мен көркем шығармаларға авторлық құқығын қорғайды.
Қазақстан Республикасының заңында бұрын белгісіз жаңа ұғым –
интеллектуалдық (зияткерлік) меншік ұғымы пайда болды. Ол да азаматтардың
мүліктік меншігі сияқты қорғалады.
5.Саяси құқықтар мен бостандықтар туралы
Азаматтық ұғымының өзінде азамат пен мемлекеттің өзара қарым-
қатынасының саяси мәні бар. Еске түсірейік, азаматтық – ол адамдардың сол
мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысы. Тиісінше, азаматтар бірінші
кезекте өзінің мемлекетімен тұрақты саяси байланыста болады. Мұндай жағдай
азаматтардың бойындағы саяси құқық пен бостандықты, яғни мемлекет ісін
басқарумен, демократиямен тығыз байланысты құқық пен бостандықты білдіреді.
Ауылда, поселкіде, ауданда, қалада, республикада азаматтар мемлекетті
басқару ісіне кеңірек араласқан сайын демократияның мүмкіндігі де кеңейе
түседі. Демократиялық мемлекет құру мақсатында, Қазақстан азаматына саяси
сипаттағы айтарлықтай кең мөлшердегі құқық пен бостандық кепілдігі
берілген.
Сайлауға барлық өкілетті органдардың азаматтары тең құқықта қатысады. Әр
адам бір дауысқа ие жергілікті атқару органдарына және Парламентке сайлау
кезінде азамат тек бір рет дауыс береді. Алайда, ол туралы айтылғандай,
Қазақстан Республикасы Парламентіне сайлаудың өзіндік ерекшелігі бар.
Республика азаматының саяси құқығына бейбіт жиналыстар, митингілер,
демонстрацилар, шерулер өткізу, тосқауылдарға тұру құқығы жатады. Бұл
шаралар белгілі бір мәселелерді шешу немесе азаматтардың еркі мен тілегін
білдіру мақсатында жүргізіледі. Мысалы, сайлаушылар депутаттыққа кандидатты
талқылау үшін, мемлекет сияқты жеке ұйым ұжымдары өздерінің мемлекет
саясатына көзқарасын білдіру, мемлекеттік органдардың заңдары мен
шешімдерінің жобаларын талқылау үшін жиналуы мүмкін. Ақыр соңында,
азаматтар мемлекеттік, ұлттық мейрамдар кезінде өз еріктерімен
демонстрацияларға шығулары мүмкін. Мемлекеттік органдар азаматтардың мұндай
заңды тілектеріне кедергі келтірмеулері тиіс.
Бостандық, алайда, анархия, бетімен кетушілік емес. Тәртіпсіздік
ұйымдастыруды көздейтін, заңға қайшы келетін демонстрациялар, жиналыстар
өткізуге, тосқауылдарға тұруға тыйым салынады.
Мемлекеттік қызметке кіруге тең құқық. Қазақстан Республикасы
азаматтарының конституциялық саяси құқықтарының бірі болып табылады.
Конституцияда мемлекеттік қызмет туралы бірқатар негіз боларлық идеялар
беріледі. Онда мемлекеттік қызмет лауазымына кандидатқа қойылатын талап тек
лауазымдық міндеттер сипатымен ерекшеленіп, заңмен белгіленетіні
көрсетілген.
Конституциялық қағидаларды жүзеге асыру, мемлекеттік қызметті
ұйымдастыру негзідерін мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық жағдайын
анықтау, мемлекеттік қызмет саласындағы қатынастарды реттеу мақсатында
Қзазақстан Республикасының Президенті «Мемлекеттік қызмет туралы» (1995
жылғы 26 желтоқсан) Заң күші бар Жарлық шығарды. Жарлықта мемлекеттік
қызметке анықтама беріледі. Қазақстан Республикасында мемлекттік қызмет
мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарындағы азаматтардың негізінде
жүзеге асыратын және мемлекеттік басқаруды, мемлекеттің өзге де міндеттері
мен қызметтерін жүзеге асыруды көздейтін кәсіби қызметі.
Мемлекеттік құқықтық институт ретінде бірінші топқа мынадай
принциптер жатады: а) заңдылық, яғни, мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызмет
саласындағы қатынастарды реттейтін Конституция қағидаларын, заңдарын, басқа
да нормативтік құқықтық актілерін мүлтіксіз орындауға негізделуі тиіс; ә)
мемлекеттік қызмет жүйесінің тұтастығы, ол мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінетіндігіне қарамастан
қызметтің тұтас жүйесін ұсынатындығын білдіреді; б) мемлекеттік қызметтің
үздіксіздігінің мемлекеттік қызмет кадрларының сабақтастығымен және
ауыстырылуымен ұштасатындағы; ол бір мемлекеттік қызметкердің ауысып, оның
орнына екіншісінің келуімен мемлекеттік қызметтің үздіксіздігін білдіреді.
Принциптердің екінші тобына мыналар жатады: а) баршаға жолдың
ашықтығы, яғни, өздерінің қабілетіне және кәсіби даярлығына сәйкес
мемлекеттік қызметке кіруге азаматтардың тең құқылығы; баршаға жол ашықтық
кез келген азамат кез келген мемлекеттік қызметке кіре алады деген сөз
емес. Мемлекеттік қызмет, жоғарыда айтылғандай, азаматтардың мемлекеттік
органдардағы кәсіби қызметі. Тиісінше, мемлекеттік қызметке кіргісі келген
азаматтың нақты жұмысты орындауға кәсіби әзірлігі және қабілеті болуы
керек; ә) азамат мемлекет қызметіне өз еркімен кіргендіктен, ол өзіне
қатысты барлық талапты, барлық ережені орындауды міндетіне алады. Ол үшін
олардың өкілеттігі шегінде жоғары тұрған органдардың шешімін орындау
міндет; б) өз қызметін жүргізу процесінде мемлекеттік қызметкер қоғамдық
пікірді ескеруі тиіс; олардың жұмысы халықтың көз алдында, жария жүргізілуі
керек. Мемлекеттік құпиялар да сақталуы тиіс.
Принциптердің үшінші тобына азаматтардың мемлекеттік қызмет
көрсетуіне қатысты ережелер жатады. Ол азаматтардың құқықтарының,
бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүддесінен жоғары
тұратындығы. Бұл принцип мемлекеттің әлеуметтік мемлекет болып
жариялануынан және халыққа, өз азаматтарына қызмет етуі тиіс екендігінен
туындайды. Мемлекеттік қызмет азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
көздейтін қызметті білдіреді. Сондай-ақ, азаматтардың құқықтары және
бостандықтарымен бірге олар өз еріктерімен орындауы тиіс міндеттері де бар.
Мемлекеттік қызметкерге азаматтардан олардың заңды міндеттерін орындауларын
талап ету өкілеттігі беріледі.
6.Адам мен азаматтың құқығы мен бостандығын қаматамасыз ету және қорғау
үшін құрылған мемлекеттік институттар
Қазақстан Республикасында адамдар мен азаматтардың Конституция мен
заңдарда бекітілген құқытары мен бостандықтарын қорғау мен жүзеге асыруды
қамтамасыз етуі тиіс мемлекеттік институттар құрылады және жұмыс істейді.
Адамның құқығы мен бостандығын қорғау және қамтамасыз ету жөніндегі
маңызды мемлекеттікинституттардың бірі Қазақстан Республикасының Президенті
болып табылады. Президенттің тиісті өкілеттігінің заңдық негізі
Конституцияда, сондай-ақ Президенттің Президент туралы Конституциялық заң
күші бар Жарлығында бекітілген.
Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы Заң, Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау туралы
Заң, Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу
жағдайына және жасының ұлғаюына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы
төлеу туралы Заң, және т.б. Сонымен бірге Президент өз өкілеттігі шегінде
нормативтік құқықтық актілер сияқты, адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету үшін жеке сипаттағы актілер де шығарады.
Ол Президенттің тиісті Жарлығымен бекітілген мемлекеттік қызмет
принциптерінен айқын көрінеді. Президенттің Жарлығы бойынша: а) мемлекет
мүддесі алдында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының және заңды
мүдделерінің басымдығы; ә) жалпыға ортақтық, яғни, мемлекеттік қызметке
кіруге барлық азаматтардың тең құқылығы; б) қоғамдық пікірді ескеру мен
жариялылық мемлекеттік қызметтің маңызды принциптері болып табылады.
Жоғарыда көрінгендей, мұнда мемлекеттік органдар қызметінің азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды және қорғауды көздейтіндей
принциптер қарастырылған. Бұл принциптер Президенттің құқық қорғау
органдарының қызметіне сәйкес мәртебесін белгілейтін жарлықтарында
нақтыланады. Мысалы, Президенттің «Қазақстан Республикасы ішкі істер
органдары туралы» 1995 жылғы 21 желтоқсандағы Жарлығында, бұл органдардың
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстық және өзге
әрекеттердің алдын алу және жолын кесу жөніндегі қызметі жүзеге
асыратындығы жазылған.
Президент, сондай-ақ адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік-
экономикалық және жеке құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды
көздейтін жеке құқықтық актілер шығарады. Атап айтқанда, Президент
республика азаматтығын, саяси баспана беру мәселелерін шешеді,
республиканың мемлекеттік наградаларын, құрметті және өзге де атақтар
береді. Президент ауыр қылмысы үшін сотталғандарға кешіріс жасайды.
Президент тыйым салуды, сондай-ақ Парламенттің азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзатын заңдар қабылдамауы үшін
пайдаланады. Қазақстан Республикасының демократиялық институттарына,
азаматтарының қауіпсіздігіне ерекше қавтер төнген жағдайда Президент
қалыптасқан жағдайға орай шаралар қабылдауға құқықты. Атап айтқанда,
Президент Қазақстанның бүкіл аумағына және оның жекеленген аймақтарына
төтенше жағдай енгізіп, Қарулы Күшті қолдана алады.
Қазақстан Республикасы Президенттінің жанынан консультативті-кеңесші
орган ретінде адам құқығын қорғау жөніндегі комиссия құрылды.
Күзет қызметінің негізгі міндеттері:
жеке адамдардың өмірі мен денсаулығын қылмыстық және өзге де құқыққа қайшы
қол сұғушылытардан қорғау:
жеке және заңды тұлғалардың мүлкін құқыққа қайшы қол сұғушылықтардан қорғау
болып табылады.
Пысықтау сұрақтары
1.Азамат түсінігі
2.Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы. Оны алу және жою
3.Адам және азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары жүйесі
4.ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫ
5.Адам және азамат ұғымы
6.Қ Р сы конституциясы бойынша азаматтардың міндеттері
Дәріс-5 Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктердің ұйымдастырылуы
және қызмет етуінің конституциялық негіздері
Мақсаты: Қазақ жеке мемлекет ретіндегі ролі мен маңызы және қоғамдағы саяси
жүйелердің ролі мен маңызы,олардың атқаратын қызметі, мемлекеттік әкімшілік
аумақтық құрлыстық бөлінісінің маңызы басқару жүйесіндегі ереклектерін
қалыптасыру
1.Қазақ мемлекеті конституциялық құқық ретіндегі ролі
2.Қазақстанның әкімшлік –аумақтық құрлымы негізі туралы
3.Саяси пікір алуандығы
4.Саяси партиялар дербес саяси партиялар болып табылады
1.Әлемдегі бүкіл ілім бір пікірде : мемлекет сасяси институт
болып табылады. Бірақ мемлекет мәнінен сипатына берлігенде мүлдем керағар
пікір айтылады.
Қазіргі қазақ мемлеукеті –ерекше тарихи оқиғалардың жемісі.
1917 жылғы Қазан социалистік революциясынан кейін Қазақстан аумағында
саяси автонмия –Қазақ Автономиялық социалистік республикалық құрылды.1936
жылы Қазақ АСРы Қазақ одақтас республикасы қайта құрылды. Қазақ одақтас
республикасы 1937 жылғы Конституция бойынша жұмысшылар мен шаруалардың
социалистік мемлекеті болып есептеледі. Қазақ КСР ының 1978 жылғы
Конституциясында «бүкілхалықтық социалистік мемлекет дегеніміз
республикадағы барлық ұлттық жұмысшылардың,шаруашылық және
интелегенциясының,еңбекшілерінің еркін білдіруші» деп жазылды.
КСРО ның ыдырауымен Қазақ КСР ы дербес,егемен мемлекетке
айналды. 1991 жылы тәуелсіздік жарияланғаннан кейінгі бес жылдың ішінде
Қазақстан мемлекетіінің негізгі атрибуттарын қалыптастыру процессі жүрді.Қ
Рның 1995 жылғы Конституциясы дербес мемлекеттің барлық белгілерін
қалыптастыру процесінің аяқталғаныны белгілейді деп толық сеніммен айтуға
болады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында мемлекет
ұғымы әр қырынан қаралады.Конституцияның 1 бабында «Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық ,зайырлы,құқықтық және әлеуметтік мелкет ретінде
орнықтырады,оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі ,құқықтары мен
бостандықтары» деп жазылған.Біріншіден ,Конституция бойынша мемлекет өзін
қоғамды құрудың белгілібір нысаны ретінде көрсетеді..Қоғамда бұлайша құру
онда тұратын халықтың белгілі бір аумағының болуымен сипатталады. Екіншіден
,Конституция орныққан мемлекетті демо\кратиялық ,яғни халық билігіне
негізделген мемлекет деп сипаттайды.Үшіншіден ;конституция мемлекетті
мемлекеттің жоғарғы және жергләікті органдарының жүйесі ретінде
бейнелейді.Сондықтан да Конституция мемлекеттік биліктің барлық негізгі
буындарына сипатттама береді.бесіншіден,Конституцияға мәжбүрлеу шарасын тек
мемлекеттің ғана иеленетіндігі,биліктің мәжбүрлеушілік сипаты тек
мемлекетке ғана тән екендігі туралы қағида айтылады.Қоғамның басқа ешбір
саяси институты мәжбүрлеу қызметін жүргізе алмайды.Мақсаты мен әрекеті
конституциялық құрылысты және басқаларын күштеп өзгертуді көздейтін ұйымдар
құруға тек мемлекет қана тыйым салады.
2.Қазақстанның әкімшлік –аумақтық құрлымы негізі туралы
Шекарасы айқын белгіленген аумағы мемлекет егемендігінің елеулі
белгісі болып табылады.Мемлекет аумағының қалыптасуы тарихтан мәлім...
Егемен Қазақстан Республикасы өзінің әкімшілік –аумақтық құрылуын
өзі белгілейді.Осы мәселені реттеуден құқықтық негіздері
Конституцияда,заңдарда басқада норматитивтік актілерде бекітілген.
Қазақстан Республикасының әкімшлік –аумақтық құрылуы жүйесін әкімшлік
–аумақтық бірліктер :ауыл , кент ауылдық округ,қаладағы
аудан,қала,аудан,облыс кіреді.
Республикалық және жергілікті мүдделерді басынан бастап мейлінше
тиімді үйлестіре жүргізетін мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруы мақсатында
Қазақстан Республикасының аумағы басты екі санатқа –аймақтық және
елдімекендер санаттарына бөлінеді
Аймақ- республика аумиағының бірнеше елдімекендерді қамтитын
бөлігі.Облыс ,аудан және ауылдық округтер аймақтар болып табылады.Олар
республиканың әкімшлік –аумақтық құрылуынан негізіг буындары.
Елдімекендер -1) ол республика аумағының халық тығыз орналасқан; 2)
адамдардың шаруашылық және өзге қоғамдық қызметінің нәтижесінде
жинақталған; 3)тұрғындары 50 адамнан кем емес 4) белгіленген заң тәртібімен
есепке алынған және тіркелген 5)жергілікті өкілдік органдар және атқару
органдарымен басқарылатын бөлігі . Елді мекендер қалалық және ауылдық елді
мекендерге бөлінеді.
Қалалар 1) республикалық дәрежедегі қалалаарға бөлінеді; оған
тәртіп бойынша,бір миллионнан астам бар ерекше мемлекеттік дәрежеде мәні
бар қалалар жатады.2) облыстық дәрежеде мәні бар қалалар; оған 50 мыңнан
асатын халқы ,дамыған өндірсітік және әлеуметтік инфрақұрлымдары бар ірі
экономикалық және мәдени орталықтар болып табылатын елді мекнендер
жатқызылуы мүмкін.3) аудандық дәрежедегі қалалар,оған аумағында өнеркәсіп
орындары,коммуналдық шаруашылық обьектілері,дамыған оқу ,мәдени-ағарту
желілері,оқу және сауда обьектілері бар ,халқы 10 мыңнан кем болмайтын елді
мекенндер жатады.Кенттерге үш мыңнан асатын халқы,өнеркәсіп
орындары,құрлыстары,теміржол станциясы бар елді мекендер жатады.Кем дегенде
екі мыңнан астам халық орналасқан,оның жартысын жыл сайын емделуге және
демалуға келетіндер құрайтын емдеу орындары барлар кенттер қатарына
теңестіреді..Кентке халқының кем дегенде 25 пайызын ауыл шаруашылығымен
тұрақты айналысатын ересек бөлігі құрайтын ,қалалықтардың жазғы демалыс
орындары болып табылатын саяжайлық мекендерде кенттің қатарына жатқызлуына
мүмкін
Ауыл-халқының саны 50 адамнан кем емес болмайтын,оның жартысынан
көбін ауылшаруашылығымен айналасытын жұмысшылар мен олардың отбасы мүшелері
құрайтын елді менкедер.Халқының саны 50 адамға жетпейтіндері оған жақын
орналасқан елді мекендердің құрамына кіреді.
Республикаылқ және жергілікті органдардың әкімшлік-аумақтық
құрылулар мәселелерін шешу жөніндегі өкілеттігі нормативтік актілермен
белгіленеді.
Үкіметтің ұсынуы бойынша және жергіліктіөкілетті және атқарушы
органдардың пікірлерін ескере отырып Президент облыстар мен аудандарды
құрады және таратады,олардың әкімшілік орталықтарын белгілейді және
көшіреді
Үкіметтің ұсынуы бойынша және жергілікті өкілдетті және атқарушы
органдардың пікірлерін ескере отырып, Президент а) республикаылқ дәрежедегі
облыстар мен қалардың шекаларын белгілейді және өзгертеді.ә) республикалық
облыстық және ауданыдқ дәрежедегі елді мекендерді санатқа жатқызады,олардың
бағыныштылығын белгілейді және өзгертеді б) облыстардың,аудандардың және
қалалардың атауы мен қайта аталуы жөніідегі мәселелерді шешеді.
Облыстық мемлекеттік органдар Үкіметтің келісімі бойынша облыс
аудандарының,облыстық дәрежедегі қалалардың шекараларын белгілейді және
өзгертеді,елді мекендерді бірауданның екінші ауданға беру,тағы басқа
мәселелерді шешеді.Әкімшілік –аумақтық құрылу мәселелердін шешу жөнінде
аудандық, қалалық және ауылдық әкімдерге де белгілі бір өкілеттіктер
берілген.
3.Саяси пікір алуандығы
Қазақстан Республикасының Конституциясы идеологиялық және саяси
көпқырылылықты жақтайды.Идеологиялық көпқырлылық дегеніміз әр түрлі,
тіпті,бір -біріне қарама қарсыға дейінгі идеологиялық көзқарастар мен
ағымдардың өмірде орын алып, әрекет етуіне жол ашылуын білдірді.Олардың
заңды түрде орнығуының басты шарты мынада: идеологиялық ағымдар мемлекеттік
идеологияға айналудың түпкілікті құқығын иеленуге
үміттенбеуі,конституциялқы құрлысты күштеп өзгертуді көздемеуі,
республиканың тұтастығын бұзуға,мемелекеттің қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, әлеуметтік, діни, топтық –тектік және нәсілдік алаусызтың отын
тұтауға бағытталған идеялар мен көзқарастарды насихаттамауы тиіс. Бір
идеология- маркстік идеология үстемдігін жойылуы сөз жоқ,қоғамдық санаға он
әсер етті,сананы бір идеологияның «бас айналдырған» елес дүниесінен,
сыңаржақ ойлаудан арылтты және қоғамның идеялық дамуына игі ықпал етті.
Саяси көп қырлылық әр түрлі саяси партиялар мен
ұйымдардың,сондайақ негізгі саяси партиялар мен ұйымдардың өзара әрекеттері
мен тепе-теңдігіне негізделген билік жүйелелерінің өмір сүретіндігін
білдіереді.
Саяси және идеологиялық көпқырлық –бір бірімен өзара байланысты
құбылыс. Саясаттың адамның, таптардың,көпшілік пен тұтас қоғамның
санасынан,олардың мүдделерінен,қажеті мен дүниетанымнан бөліп алуға
болмайды, сондықтан идеология мен саясат тікелей сіңісіп кетеді.Нақты
саястаттты,әдетте, идеологияның қолдаушысы «тудырушысы» және дем
берушісіболып табылатын саяси партиялар жүзеге асырады.
Нақты саясат әртүрлі идеялардың күресі ,қалыптасуы процесінде
жүзеге ассады.Бұл, орайда, идеологиялық соқыр сенімді,саясаттың
идеяландырулуын білдірмеу тиіс.Егер идеялық факторға түпікілікті мән
берілсе, идеология мен саясаттың табиғи өзара әрекеті идеологияны саясатқа
агрессивті ұштасуға айналдыруы мүмкін.
Саяси партиялар туралы
Қазақстан Республикасының саяси партиялары туралы Заңында саяси
партиялар ұғымы беріліеді. Саяси партиялар деп-ҚР азаматтарының мемлекеттік
билікіт жүзеге асыркуда олардың саяси еркін білдіріп,жариялауғаөздерінің
өкілдерін қатысуы арқылыы ықпал ететін ерікті түрдегі бірігуі
танылады.Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысыу,азаматтардың саяси
рекін қалыптастырып ,жүзеге асыруға және көзделген тәртіппен мемлекеттік
билік органдарын қалыптастырыуға қатысу үшін құрылады. Әртүрлі саяси
партиялардың пайда болуы,олардың қоғамдағы ролінің өсуі,олардың қызметнің
нысандары мен әдістерінің күрделіленуі олардың құқықтық институтқа айналуын
алып келеді.
ҚР ында саяси партиялардың институционалдануы өзара байланысты
екі бағытта; Конституцияға негізгі қағидаларын ,олардың мәртебесін енгізіу
арқылы және саяси париялар туралы арнаулы заңдарды қалыптастыру жолымен
жүзеге асырылады.Қазақстан Республикасы Конституциясының 5 бабы саяси
партиялардың негізгі қағидаларына арналған.
1.Идеологиялық және саяси әралуандылық тану әртүрлі идеологияға негізделген
әртүрлі саяси партиялардың пайда болуы үшін конституциялық негіздердің
жасалғандығын білдіреді.Сөйтіп,өзерінің қызметін өз идеологиясына
негіздейтін саяси партиялар конституциялық тұрғыдан заңды болып табылады.
4.Саяси партиялар дербес саяси партиялар болып табылады.
Басқаша айтқанда, саяси партиялар мемлекеттік органдардан қоылып
кетпейді,олар мемлекеттік органдардан тәуелсіз жұмыс істейді.Осы
конституциялық қағиданың айырықша маңызды мәні бар және ол мемлекеттік
парияға айналып ,сол арқылы мемлекеттің түбіне жеткен Кеңес Одағы
Коммунистік партиясының тарихи теріс тәжірбиесінен алынған тағылым іспеттес
Пысықтау сұрақтары
1.Қазақ мемлекеті конституциялық құқық ретіндегі ролі
2.Қазақстанның әкімшлік –аумақтық құрлымы негізі туралы
3.Саяси пікір алуандығы
4.Саяси партиялар дербес саяси партиялар болып табылады
Дәріс -6.Сайлау құқығы және Қазақстан Республикасының сайлау жүйелелері
Мақсаты: ҚР ның сайлау жүйесі ұғымы және құрлымы,өкілеттіктері, сайлау
қызметінң мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы маңызы мен ролі туралы білім
қалыптастыру
1.Сайлау жүйесінің ұғымы
2.Сайлау органдары
1.Дүние жүзі мемлекеттерінде сайлау жүйесінің тепе-тең және
мажорлық екі жүйесі бар.Тепе –тең сайлау жүйесі алған дауыстар мен жеңіп
алынған мандаттар арасындағы тепе –теңдік принциптеріне құрылады.Тепе –тең
жүйенің жұмыс істеуі үшін бірқатар ерекше шарттардың болуы қажет.Бірінші-
үлкен аумақтық сайлау округтерін құру қажет.Екінші- тепе-тең жүйенің тиімді
жұмыс істеуі үшін кемінде қалыптасқан екі партияның болуы қажет..Осыған
орай, Қазақстанда әлі де саяси пратиялар әлсіз және азаматтардың елеулі
бөлігі саяси партиялардан тыс тұруына байланысты ,тепе тең сайлау жүйесі
қабылданған жоқ.
Мажорлық сайлау жүйесінің:абсолюттік көпшілік және біршама
көпшілік деген екі жүйесі бар.Бұл орайда мажорлық жүйеде, 1) егер оларға
сайлаушылар тізіміне енгізілген бірінші тур сияқты,екінші турда да
азаматтардың 50 проценттен астамықатысса,сайлау өткен болып есептеледі,2)
егер кандидатқа берілген дауыстар саны дауыс беруге қатысқан сайлаушылар
санының 50 процентінен асса,ол сайланған болып есептеледі.
Мажорлық жүйе кезінде біршама көпшілік сайлау дауыс беруге қатысқан
сайлаушылар санына қарамастан өткен болып есептеледі,ал,егер оған
сайлаушылар тізіміне енгізіліген азаматтар санының 25 проценттен астамы
дауыс берген жағдайда басқа кандидаттарға қарағанда көп дауыс жинаған
кандидат сайланған болып есептеледі.
Президентті, Парламент депутаттарын және жергілікті өкілді
органдарынды сайлаудың атаплған тәртібі конституциялық-құқықтық нормалармен
белгіленеді,олар өз жиынтығында Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін
құрайды.Сайлау жүйесін құрайтын конституциялық –құқықтық нормалар.ҚР
конституциялық құқықығының бір бөлігі болып табылады.Олар Қ Р ның
Президентін, Мәжіліс депутаттары мен Сенат депутаттарының бір бөлігін,
жергілікті өкілді органдар депутаттарын сайлауға байланысты қоғамдық
қатынастарын реттейді.Аталған қырдағы «сайлау құқығы» ұғымы конституциялық
құқықтың аса маңызды институты ретінде пайдаланылады.Сонымен қатар «сайлау
құқығы» ұғымын кәмелетке жеткен ҚР азаматтарының субьективтік сайлау құқығы
мағынасында қолданылады.
ҚР ның сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтық егемендіктің бір
көрінісі болып табылады,өйткені оларды пайдалана отырып ,азаматтар
мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.
2.Сайлау органдары
Қазақстан Республикасындағы сайлауға әзірлік пен оны өткізуді
мемлекеттік сайлау органдары ұйымдастырады.Бұл органдар бірыңғай жүйе
құрады.Мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесіне:
-Республиканың Орталық сайлау комиссиясы
-Аумақтық сайлау комиссиясы
-Округтік сайлау комиссиялары
-Учаскелік сайлау комиссиялары кіріеді
-Сайлау комиссияларының өкілеттік мерзімі бес жыл.
Орталық сайлау комиссиясы ОСК республиканың сайлау комиссиясының
бірыңғай жүйесін басқарады және тұрақты жұмыс істейтін орган болып
табылады.ОСК Республика Президентінің ұсынысымен Парламент Мәжілісі
қызметке сайлайтын және қызметтен босататын төрағадан,төраға
орынбасарларыныан,хатышыдан және комиссия мүшелерінен тұрады.ОСК
төрағасының және хатшысының жоғарғы заң білімі болуы қажет.Өзінің аппараты
болады. ОСК на мынандай өкілеттіктер берілген;
Республика аумағында сайлау туралы заңдардың атқарылуын бақылауды жүзеге
асырады;осы заңның бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етеді.
Президент пен Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауға әзірлік
пен оның өткізілуін ұйымдастырады.сайлау жөнінде округтер құрады,т.б
Президенттікке кандидаттарды ,оның сенімді өкілдері мен
бастамашылық топтарды тіркейді,бұқаралық ақпарат құралдарында кандидаттарды
тіркеу туралы хабарларды жариялайды.Сайлау қортындысын шығарады.,қайта
сайлауды өткізеді.
Аумақтық сайлау комиссиясының мүшелері 9-15 мүшеге дейін құрамда
белгіленген сайлау күнінен жеті күннен кешіктірілмей құрылады.
Аумақтық сайлау комиссиясының өкілеттігін шартты түрде екі топқа бөлуге
болады.
ОСК ның өкілеттігін қамтамасық етумен байланысты топ.Оған, атап
айтқанда , әкімшілік бірлік аумағында сайлау туралы заңдардың орындалуына
бақылауды жүзеге асыру,Президент,Парлмаент және мәслихат
депутаттары,жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелері сайлауын әзірлеу
мен өткізуді қамтамсыз ету жатады.
Аумақтық сайлау комиссиялары қызметі ерекшелігімен сипатталатын
ету,Сенат депутаттығына кандидаттарды,олардың сенімді өкілдері мен
бастамашылық топтарды тіркеу,пунктерді дауыс беруге әзірлеу,Сенат
депутаттары сайлауындағы берілген дауыстың нәтижесін шығару және оны ОСК на
беру; мәслихат депутаттары сайлауы бойынша сайлуау округтерін құру,сайлау
комиссияларын хабарландыру, мәслихат депутаттары сайлауының қортындысын
шығару,Сенат пен мәслихаттың шығып қалған депутаттарыынң орнына қайтара
дауыс беру мен қайтара сайлау өткізуді ұйымдастыру жатады.Аумақтық сайлау
комиссияларының ерекше өкілеттігіне ,сондай ақ жергілікті өзін өзі басқару
органдары сайлау да жатады.Олар тиісті әкімшлік бірліктер аумағында
орналасқан жергілікті өзін өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
жөніідегі округтік сайлау комиссияының қызметін орындайды.
Тиісті әкімдердің шешімдерімен құрамында 9-15 мүшесі бар округтер сайлау
комиссиялары құрылады.Олар сайлау округтерінде Парламент Мәжіліс мен
мәслихаттарының депутатары сайлауын ұйымдастырып ,өткізуді қамтамсыз
етеді.округтік сайлау комиссияларына олардың жүктелген міндеттерді
орындауын қамтамсыз ететінндей өкілеттіктер берілген.Олар Парламент
Мәжілісі мен мәслихаььарының депутатары сайлауын өткізуді ұйымдастырады,
учаскелік сайлау комиссияларының қызметін үйлестіреді,олардың шешімдеін
кері қйтарадыы және тоқта тұрады.учаскелік сайлау комиссияларының шешімдері
мен әрекеттеріне түскен өтініштер мен шағымдарды қарайды,Парламент Мәжіліс
депутаттығына ұысынылған кандидаттарды ,олардың сенімді
өкілдерін,бастамашыл топтарын тіркейді .
Учаскелік сайлау комиссиялары құрамында 9-15 адамнан тиісті
әкімдердің шешімдерінен құрылады. Олар тиісті сайлау учаскелерінде
Президент,Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарының ,жергілікті
өзін өзі басқару органдары мүшелеріне сайлауын ұйымдастыру және өткізуді
қамтамасыз етеді.1) әр сайлау учаскесінде сайлаушылардың саны үш мыңнан көп
болмауы тиіс.2) әкімшлік аумақтық бірліктерде әкімшлік аумақтық құрылыс
шекарасы сақталуы тиіс3) сайлау округтері шекарасы мен сайлау учаскелері
шекараларынң қиылысып кетуіне жол берілмейді.
3. Сайлау алдыңдағы үгіт
Сайлау алдындағы үгіт үшін жағдай жасау сайлауды ұйымдастыру мен
өткізудің демократиялық кепілі болып табылады.Сайлау алдындағы үгіт
кандидаттарды тіркеумен басталады және сайлау алдыңдағы күні жергілікті
уақыт бойынша 00 сағатта аяқталады.Қазақстан Республикасының бесенді сайлау
құқығыбар азамматтары, қоғамдық бірлестіктері сайлау алдыңдағы үгітті
жүргізуге құққылы.Мемлекет қай кандидаттың болсын кедергісіз үгіт жасауына
кепілдік береді.Сайлау алдындағы үгіт әртүрлі жолдармен
жүргізіледі.Бұқаралық ақпарат құралдары пайдаланады, сайлау алдыңдағы
жаария шаралар
(жиналыстар, сайлаушылармен кездесулер, айлау алдыңдағы айтыстар мен
тартыстар,митингілер,шерулер,демонстарциялар) өткізіледі.Баспа дыбыс жазу
және басқа үгітшілік матеиалдар шығарылады және таратылады.Мемлекеттік
органдардың,жергілікті өзін өзі басқару органдрының лаузымды адамдардың
өздерінңі қызметтік міндеттерін орындау кезінде сайлау алдыңдағы үгіт
жүргізуге құқыығы жоқ.Мұндай тыйым бағдарламасын қолдайтын кандидатураның
сайлануы үшін сайлаушылардың өз еріктін білдірулерне ықпал ету мүмкіндігін
болдырмау қажетттігінен туындап отыр.Сондай ақ әскери бөлімдерге,әскери
мекемелерге және ұйымдарға,сайлау комиссияларының мүшелеріне де сайлау
алдыңдағы үгіт жүргізуге тыйым салынады.
Сайлау алдыңдағы үгіттің обьективтік болуы үшін бұқаралық ақпарат
құралдары қызметкерлерінің тіркелген кандидаттармен не олардың сенімді
өкілддерімен бірге сайлаудың бұқаралық арқылы жариялануына қатысуына
болмайды.Заң сайлаушыларға тегін немесе жеңілдетілген тауар беруге не
сатуға қызмет көрсетуге , ақшалай қаражат төлеуге не төлемеймін деп уәде
беруге тыйым салады.Алайда, баспа матеиалдарын,омыра у
белгілерді,жалаушаларды және тағы басқлаарын тегін таратуға тыйым
салмайды.Сайлау комиссияларында тіркелген сәтінен бастап кандидаттарға
бұқаралық ақпарат құралдарында өзінің сайлау алдыңдағы бағдарламасын
үгіттеуге және насихаттауға құқық берілген.Кандидаттардың өздерніің
бағдарламараымен тиісті облыстық,қалалық және аудандық мемлекеттік
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануына кепілдік бередіМұндай кепілдік
әр кандидаттың мемлекеттік теледидар арқылы бір рет он бес минут сөйлеуіне,
мемлекеттік баспасөз органдарында екі рет мақала жариялануына құқық
берілгенінен көрінеді.Заң кандидаттардың сөзін үзуге,оған түсініктеме
беруге тыйым салады.
Сайлау алдыңдағы жария шаралар жүргізу үшін сайлау комиссиялары
кандидаттарға тең мөлшерде ақшалай қаражат бөледі.Мемлекеттік органдар және
жергілікті өзін өзі басқару органдары кандидаттардыың сайлау алдыңдағы
шараларын ұйымдастыруына және өткізуіне ықпал етуге
міндетті.Плакаттар,листовкалвр және басқа үгітітк материалдар шығару үшін
сайлау комиссиялары кандидаттарға тең мөлшерде ақшалай қаражат бөледі.
Президентікке,парламент, мәслихаттар депутаттығына ,жерегілікті
өзін -өзі басқару органдары мүшелеріне кандидаттадың сайлау алдындағы
бағдарламларына белгілі бір талаптар қойылады. Кандидат бағдарламасы
конституциялық құрлысты күштеп өзгерту, республиканың тұтастығын бұзу
,мемлекеттің күштеп өзгерту , республиканың тұтастығын бұзу, мемлекеттің
қауіпсіздігіне нұқсан келтіру,соғыс,әлеуметтік,нәсілдік,ұлттық,діни топтық
–тектік және рулық басымдықтар ,жеке басқа табыну және күштеу идеяларын
жоғары қоймауы тиіс.Аталған талаптарды бұзу тіркеу туралы шешімді өзгертуге
әкеліп соқтырды.
Пысықтау сұрақтары
1.Сайлау жүйесінің ұғымы
2.Сайлау органдары оны құру сайлау орталық комиссиясының төрағасы оның
өкілеттілік қызметі
Дәріс -7. Республикалық референдум
1. Референдумның конституциялық негіздері ,өткізу тәртібі және қызметі
2.Референдумның конституциялық негіздері
1. Референдум тікелей демократия,яғни халықтың мемлекеттік
мәселелерді шешеуге тура қатынасу нысандарының бірі болып
табылады.Референдумға мемлекеттік сайлау құқығы бар барлық азаматтары
қатысады.
Конституциялық құқықта референдумның мынандай:
Императивтік, консультативтік, конституциялық, заң шығарушуылық,
міндеттеушілік, факультативтік, мемлекеттік , жергілікті түрлерін ажыратып
көрсетеді
Императивтік рефрендум халықтың тура еркін білдіру жолымен
рефрендум кезінде қабылдаған шешімнің міндетті заңдық күші болатындығын
білдіреді
Консультативтік рефрендум кезінде мемлекеттік билік органдары қайсы бір
маңызды мәселе бойынша шешім (заң ,басқа да нормативтік құқытық актілер)
қабылдаған кезде халықтың пікірі айқындалады.Конституциялық рефрендум
кезінде конституцияның немесе оған енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар
жобасын бүкілхалықтың дауыс беруімен қабылдау туралы әңгіме болады.
Заң шығарушы рефрендум халықтың дауыс беруміен заң шығаруға
байланысты өткізіледі.Міндетті рефрендум конституцияда қайсібір мәселені
шешу үшін көзделген.Конституция,конституциямен белгіленген шарттарға орай
құзіреіттті органға рефрендум өткізіуді міндеттекйді.
Факультативтік рефрендум құзіретті органның заңда көзделген
мәселелер бойынша өз қалауынен рефренду тағайдай алатындығын
білдіреді.Референдум мемлекеттіің бүкіл көлемінде немесе мемлекеттің
белгілі бір аумағында өткізілуі мүмкін
1995 жылғы 25 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің
«Республикалық рефрендум туралы» конституциялық заң күші бар Жарлыығ
қабылданды.Аталған Жарлықтың құқықтық негізі Қазақстан Республикасыынң 1993
жылғы Конституциясы болды.
Осы Жарлықтың негіізнде 1995 жылғы 29 сәуірде Президенттің
республикаылқ рефрендум өткізу туралы Жарлыығ шықты,онда :1991 жылғы 1
желтоқсанда Қазақстан Республикасының бүкілхалық сайлаған Президенті Н.Ә
Назарбаевтың өкілеттігін 2000 жылғы 1 желтоқсанға дейін созуға келісесіз бе
?» деген сұрақенгізілді.
Республикалық рефрендум мемлекеттік маңызы бар саяси шара.Оған
тек Қазақстан Республикасының азаматтары мен қоғамдық бірлестіктері ғана
қатыса алады.Халықаралық ұйымдадардың ,халақыаралық қоғамдық
бірлестіктердің ,шет елдің мемлекеттік органдарының,заңды тұлғалары мен
азаматтарының , азаматтығы жоқ адамдардың рефрендумға қатысты қаржыландыру
және өзгеше қолдау шараларына қандай да өте немесе жанама түрде болсын
қатысуна рұқсат етілмейді.
. Референдумға қатысу құқығы тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк
жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жерiне немесе кез-келген өзге жағдаяттарға қарамастан
Республиканың он сегiз жасқа жеткен азаматтарына берiледi. Сот iс-әрекетке
қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот үкiмiмен бас бостандығынан айыру
орындарында отырған азаматтардың референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Республиканың өзге азаматтарының референдумға қатысу құқығын қандай да
болмасын тiкелей не жанама шектеуге жол берiлмейдi және бұл заң бойынша
жазаланады.
2. Азаматтар референдумға тең негiздерде қатысады және олардың әрқайсысы
тиiсiнше бiр дауысқа не тең дауыс санына ие болады.
3. Азаматтар референдумға тiкелей қатысады. Республикалық референдумды
ұйымдастыру мен өткiзу кезiндегi жариялылық
1. Референдумды ұйымдастыру мен өткiзу ашық әрi жариялы жүзеге асырылады.
2. Референдумды өткiзу туралы шешiм мен оған қойылатын мәселе (мәселелер)
азаматтардың назарына бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жеткiзiледi.
3. Референдум комиссиялары референдум өткiзудi ұйымдастыру жөнiндегi өзiнiң
жұмысы туралы, дауыс беретiн учаскелер құру, комиссиялардың құрамы,
орналасқан жерi және жұмыс уақыты туралы, референдумға қатысу құқығы бар
азаматтардың тiзiмi туралы азаматтарды хабарландырады.
4. Референдум өткiзу кезiнде Республика қоғамдық бiрлестiктерiнiң өкiлдерi,
шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың байқаушылары қатыса алады,
олардың өкiлеттiгi Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген тәртiппен
куәландырылады. Өкiлдер мен байқаушылардың референдум комиссияларының
жұмысына араласуына жол берiлмейдi.
5. Бұқаралық ақпарат құралдары референдумға әзiрлiк пен оны өткiзу барысын
жария етiп отырады, олардың референдум комиссиялары жанында тiркелген
өкiлдерiнiң республикалық референдум өткiзуге байланысты шараларға баруына
кепiлдiк берiледi. Республикалық референдум қарсаңындағы үгiт 1. Республика
азаматтарының, қоғамдық бiрлестiктерiнiң референдумға қойылған мәселе
(мәселелер) бойынша жиналыстарда, митингiлерде, азаматтар жиынында,
бұқаралық ақпарат құралдарында өз пiкiрiн бiлдiру құқығына кепiлдiк
берiледi. 2. Барлық баспа үгiт материалдарында осы материалдарды шығарған
ұйымдар, оларды басып шығарған орын мен таралым, оларды шығаруға жауапты
адамдар туралы мәлiметтер болуға тиiс. Бұқпантай үгiт материалдарын
таратуға тыйым салынады. 3. Республиканың конституциялық құрылысын күштеп
өзгертуге, тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiруге,
соғысқа, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық
астамшылыққа, сондай-ақ қатыгездiк пен зомбылыққа табынуға үгiттеуге жол
берiлмейдi. 4. Референдумның қарсаңындағы күн мен референдум өткiзiлетiн
күнi үгiт жүргiзуге тыйым салынады. Дауыс беретiн жайлардан басқа жерлерде
бұрын iлiнген баспа үгiт материалдарының, плакаттардың бұрынғы орындарында
сақталуы мүмкiн. Республикалық референдумды қамтамасыз ету
1. Референдум әзiрлеу мен өткiзуге байланысты шығыстар тек қана
республикалық бюджет есебiнен жұмсалады.
2. Мемлекеттiк органдар, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, сондай-ақ
меншiк нысанына қарамастан ұйымдар референдум комиссияларының қарамағына
референдум әзiрлеу мен өткiзу үшiн қажет үй-жайларды, жабдықтар мен көлiк
құралдарын бередi.
3. Халықаралық ұйымдар мен халықаралық қоғамдық бiрлестiктердiң, шетел
мемлекеттiк органдарының, заңды тұлғалары мен азаматтарының, азаматтығы жоқ
адамдардың референдумға қатысты шараларды қаржыландыруға және өзгедей
қамтамасыз етуге тiкелей немесе жанама түрде қандай да болсын қатысуына
тыйым салынады.
Республикалық референдум туралы заңдар
Референдум туралы заңдарға мыналар жатады:
1)Қазақстан Республикасының Конституциясы;2) Осы Жарлыққа қайшы келмейтiн
бөлiгiнде "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңы ; 3) осы Конституциялық заң:
4) Орталық референдум комиссиясының нормативтiк сипаты бар актiлерi.
еферендум тағайындау құқығы Қазақстан Республикасының Президентiнде болады.
Республикалық референдум тағайындау жөнiндегi бастамашылық
1.Референдум тағайындау бастамашылығы: 1)Қазақстан Республикасының
Президентiнде;
2) Қазақстан Республикасының Парламентiнде болады, ол референдум тағайындау
туралы бастамашылықпен Қазақстан Республикасының Президентiне тiлек
бiлдiредi. Бастамашылық көтерудi Парламент Палаталардың бөлек отырысында
мәселенi әуелi - Мәжiлiсте, ал содан кейiн Сенатта өз кезегiмен қарау
арқылы жүзеге асырады және Парламент Палаталарының тиiстi қаулыларымен
ресiмдейдi;
3) Қазақстан Республикасының Үкiметiнде болады, ол референдум тағайындау
туралы бастамашылықпен Қазақстан Республикасының Президентiне тiлек
бiлдiредi. Бастамашылық көтерудi Үкiмет өзiнiң мәжiлiсiнде мүшелерiнiң
жалпы санының көпшiлiк даусымен жүзеге асырады және тиiстi қаулымен
ресiмдейдi;
4) сан жағынан Республиканың барлық облыстарын, астанасы мен республикалық
маңызы бар қалаларын тең мөлшерде бiлдiретiн республикалық референдумға
қатысу құқығы бар екi жүз мыңнан кем емес Республика азаматтарында болады,
олар республикалық референдум тағайындау туралы бастамашылықпен Республика
Президентiне тiлек бiлдiредi.
2. Бiр ғана мәселе (бiр ғана мәселелер) бойынша референдум тағайындау
туралы ұсыныстар қайтара енгiзiлуi мүмкiн және оларды Республика Президентi
аталған мәселе (аталған мәселелер) жөнiнде алдыңғы шешiм қабылданғаннан
кейiн кемiнде екi жыл өткеннен соң ғана қайтадан қарайды. Республикалық
референдум тағайындау жөнiндегi мәселе бойынша бастамашыл топтың құрылуы
1. Егер референдум өткiзу туралы бастамашылықты азаматтар көтерген жағдайда
құрамына Қазақстан Республикасының әр облысынан, астанасынан және
республикалық маңызы бар қалалардан кемiнде үш-үштен өкiл кiретiн
референдумның бастамашыл тобы құрылады.
2. Референдумның бастамашыл тобы референдумға қатысу құқығы бар азаматтар,
бiрақ Қазақстан Республикасының әр облысынан, астанасынан және
республикалық маңызы бар қалалардан кемiнде отыз-отыздан өкiлдер қатысқан
жиналыста құрылады.
3. Жиналыс өткiзуден кемiнде он күн бұрын оның бастамашылары аумағында
жиналыс өткiзiлетiн жергiлiктi атқарушы органға жиналыстың уақыты, орны
және мақсаты туралы жазбаша хабарлауға тиiс.
4. Жиналыстың алдында жиналысқа қатысушыларды тiркеу жүргiзiледi, олардың
мiндеттi түрде тегi, аты, әкесiнiң аты, тұрғылықты жерi және Қазақстан
Республикасы азаматының жеке басын куәландыратын құжаттың деректемелерi
көрсетiлген тiзiм жасалады.
5. Референдумның бастамашылар тобының мүшелерi жиналысқа қатысушылардың
көпшiлiк даусымен сайланады. Бастамашыл топтың тiзiмiнде топтың әр
мүшесiнiң тегi, аты, әкесiнiң аты және тұрғылықты жерi көрсетiледi.
Референдумға қойылатын сауалды оған тиянақты жауап қайтарылуы үшiн
бастамашыл топ айқын тұжырымдауға тиiс.Референдумның бастамашыл тобы мен ол
референдумға ұсынған мәселенi (мәселелердi) тiркеу 1. Референдумның
бастамашыл тобы Орталық сайлау комиссиясына топты және ол референдумға
ұсынған мәселенi (мәселелердi) тiркеудi сұрап өтiнiш бередi.2. Тiркеу
мынадай құжаттар болғанда жүргiзiледi: 1) топты тiркеу және ол референдумға
ұсынатын мәселенi (мәселелердi) тiркеу туралы өтiнiш; 2) бастамашыл топ
құрылған жиналыстың хаттамасы; 3) бастамашыл топ мүшелерiнiң тiзiмi. 3.
Бастамашыл топты және ол референдумға ұсынған мәселенi (мәселелердi)
Орталық сайлау комиссиясы тiркеуге өтiнiш берiлген күннен бастап он күн
мерзiмде тiркейдi. Бұл жайындағы хабарды Орталық сайлау комиссиясы
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды.
4. Референдумның бастамашыл тобына тiркелген күннен бастап бес күн мерзiмде
топты және ол референдумға ұсынған мәселенi (мәселелердi) тiркеу туралы
куәлiк берiледi. Тiркеу туралы куәлiктiң нысанын Орталық сайлау комиссиясы
бекiтедi.
5. Осы Конституциялық заңның талаптары бұзылған жағдайларда тiркеуден бас
тартылуы мүмкiн. Орталық сайлау комиссиясының бастамашыл топты және ол
референдумға ұсынған мәселенi (мәселелердi) тiркеуден бас тартуына он күн
мерзiмде Республика Жоғарғы Сотына шағым жасалуы мүмкiн, ол шағымды
берiлген күнiнен бастап он күн мерзiмде қарайды. Жоғарғы Соттың шешiмi
түпкiлiктi болып табылады.
Қол жинаудың тәртiбi мен мерзiмi 1. Референдумның бастамашыл тобы топты
және ол референдумға ұсынған мәселенi (мәселелердi) тiркеу туралы куәлiктi
алған күннен бастап азаматтардың қолын жинауды ұйымдастырады әрi мұны
республикалық референдумға қатысу құқығы бар топ мүшелерi жүзеге асырады.
2. Референдумның бастамашыл тобына қол қою парақтарын берудi Орталық сайлау
комиссиясы топты және ол референдумға ұсынған мәселенi (мәселелердi) тiркеу
туралы куәлiктi тапсыра отырып бiр мезгiлде жүзеге асырады.
3. Қол қою парағына бастамашыл топ референдумға ұсынған мәселенiң
(мәселелердiң) тұжырымдамасы енгiзiледi.
4. Қол жинайтын адам бастамашыл топты және ол референдумға ұсынған мәселенi
(мәселелердi) тiркеу туралы куәлiктiң көшiрмесiн көрсетедi. Әрбiр азамат
қол қою парағына тек бiр рет қана қолын қоюға хақылы. Бұл ретте азамат жеке
басын куәландыратын құжатын көрсетедi. Азаматтың қолы оның тегiн, атын,
әкесiнiң атын, тұрғылықты жерiн, оның жеке басын куәландыратын құжаттың
деректемелерiн және параққа қол қойылған күндi көрсетумен толықтырылады.
5. Толтырылған әрбiр қол қою парағына қол жинаған адам қолын қоюға тиiс.
6. Белгiленбеген үлгiдегi қол қою парақтары, сондай-ақ осы Конституциялық
заңның өзге де талаптары бұзылып толтырылған қол қою парақтары жарамсыз
болып табылады.
7. Қол жинау аяқталғаннан кейiн үш күн мерзiмде толтырылған қол қою
парақтарын қол жинаған адамдар аумақтық сайлау комиссиясына тапсырады, ол
паспорт қызметiнiң қызметшiлерiн қатыстыра отырып он күн мерзiмде қол қою
парақтарындағы азаматтардың қолының дұрыстығын тексередi, тиiстi хаттама
жасайды және оны Орталық сайлау комиссиясына жiбередi.Қол жинау тәртiбiн
бұзғаны үшiн жауапкершiлiк
1. Расталмаған қолдар, қол жинау және қол қою парақтарын ресiмдеу
тәртiбiнiң бұзылғаны анықталған жағдайда аумақтық сайлау комиссиясының
төрағасы Орталық сайлау комиссиясына тиiстi ұсыныс енгiзедi.
2. Орталық сайлау комиссиясы ұсыныс енгiзiлген күннен бастап бiр ай
мерзiмде жөнсiздiкке жол берген бастамашыл топ мүшелерiнiң қызметiн тоқтату
туралы, осы Конституциялық заң талаптарының бұзылғаны анықталған қол қою
парақтарын жарамсыз деп тану туралы шешiм қабылдай алады.
3. Қызметiн тоқтату туралы шешiм қабылданған бастамашыл топ мүшелерiн осы
референдумды әзiрлеу және өткiзу кезеңiнде қайта сайлауға жол берiлмейдi.
4. Бастамашыл топ қол жинау және қол қою парақтарын ресiмдеу тәртiбiн
қайталап бұзған жағдайда Орталық сайлау комиссиясы референдумның бастамашыл
тобының қызметiн тоқтату және оны тiркеу туралы куәлiктi қайтарып алу
туралы шешiм қабылдай алады.Қол жинаудың нәтижелерi бойынша қол қою
парақтары мен қорытынды хаттаманы жiберу1. Қол жинауды жүзеге асырған
адамдар толтырылған және тиiстi аумақтық сайлау комиссиясында тексеруден
өткен қол қою парақтарын референдумның бастамашыл тобына жiбередi.
Бастамашыл топ қол жинаудың нәтижелерi туралы жиынтық деректердi түзедi
және қол жинау аяқталған күннен бастап он күннен кешiктiрмей толтырылған
қол қою парақтары мен жиынтық деректердi Орталық сайлау комиссиясына
жiбередi. 2. Орталық сайлау комиссиясы табыс етiлген қол қою парақтары осы
Конституциялық заңның талаптарына сәйкес келген ретте қол жинаудың
нәтижелерiн қорытынды хаттамаға енгiзедi. Референдум өткiзу туралы ұсыныс
қол жинаудың нәтижелерi жайындағы қорытынды хаттамамен бiрге референдумның
бастамашыл тобынан құжаттарды алған күннен бастап бiр айдың iшiнде
Қазақстан Республикасының Президентiне жiберiледi. 3. Қол қою парақтары мен
қол жинаудың нәтижелерi жөнiндегi қорытынды хаттамаларды сақтаудың тәртiбi
мен мерзiмiн Орталық сайлау комиссиясы белгiлейдi .
Қазақстан Республикасы Президентiнiң республикалық референдум тағайындау
туралы бастамашылық жөнiнде шешiм қабылдау
Республика Президентi Парламент пен Үкiметтiң немесе Республика
азаматтарының бастамашылығы бойынша референдум тағайындау туралы мынадай:1)
референдум тағайындау туралы;2) референдум өткiзбей-ақ, оның талқысына
ұсынылатын мәселе (мәселелер) бойынша Конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар енгiзу, конституциялық заң, заң немесе өзге де шешiм қабылдау
қажеттiгi туралы; 3) референдум тағайындау туралы бастамашылықты қабылдамау
туралы шешiмдердiң бiрiн қабылдайды.
1-1. Егер Республика Президентi Конституцияға өзгерiстер мен толықтыруларды
республикалық референдумға шығару туралы Парламенттiң ұсынысын қабылдамай
тастаса, Парламент Палаталарының әрқайсысының депутаттары жалпы санының
кемiнде бестен төртiнiң, көпшiлiк даусымен Парламент Конституцияға осы
өзгерiстер мен толықтыруларды енгiзу туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай
жағдайда Республика Президентi сол заңға қол қояды немесе оны республикалық
референдумға шығарады. Президенті сол заңға қол қояды немесе оны
республикалық референдумға шығарады.
Республикалық референдум тағайындау туралы шешiм
1. Референдум тағайындау туралы шешiмдi Республика Президентi тиiстi Жарлық
шығару жолымен қабылдайды, онда:1)референдумды өткiзу мезгiлi;2) оған
қойылатын мәселенiң (мәселелердiң) тұжырымдамасы белгiленедi; 3)
референдумды өткiзуге байланысты өзге де мәселелер шешiледi. 2. Республика
Президентi референдум бастамашыларының келiсуiмен оны өткiзгенге дейiн оның
бастамашыларының еркiн неғұрлым дәл бiлдiру үшiн референдумға қойылатын
мәселенiң (мәселелердiң) тұжырымдамасын нақтылай түсуге хақылы.
3. Референдум тағайындау туралы Республика Президентiнiң Жарлығы,
Конституция, конституциялық заң, заң жобаларының мәтiндерi, оларға
енгiзiлген өзгертулер мен толықтырулар бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланады.
Республикалық референдум өткiзу мерзiмi Референдум оны өткiзу туралы шешiм
қабылданған күннен бастап бiр айдан ерте емес және үш айдан кеш емес
мерзiмде өткiзiледi. Ерекше жағдайларда Республика Президентi референдум
өткiзудiң басқа мерзiмiн белгiлеуi мүмкiн.
Пысықтау сұрақтары:
1.Референдум түсінігі және ұғымы
2: Референдум өткізу тәртібі
Дәріс-8. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының конституциялық
жүйесі
Мақсаты: Мемлкеттік органдардың жүйесі оның атқаратын роіл мен орны
1.Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары құрылымы
1.Мемлекеттің қызметін атқараты механизмі (аппараты). Мемлекет
механизмі белгілі түрде ұйымның, ішкі тұтастығымн өзара байланыстарымен
сипаттайтын мемелекеттік органжүйесі. әр мемлекеттің механизмі оның тарихи,
әлеметтік, ұлттық, эканомикалық, географиялық тағы басқа ерекше басты
құрайды. Мемлекеттерге бірдей тән органдар болады.
Мемлекеттің – құрлысы: механизмі
Заң шығарушы ,Атқарушы , Сот органы
Атқаратын қызмет бойынша.
Ішкі қызмет,Сыртқы
Мемлекеттің механизмі (аппараты)
Жоғарғы өкілдің, заң Сот
шығаратын органы
Прокуратура
Мемлекет басшысы Әскер
Жоғарғы атқарушы орган Барлау
Жергілікті атқарушы орган Абақты
Орталық басқару орган
1. Өкілді органар Қазақстан Республикасында өкілдік орган екіге бөлінеді:
жоғарғы
өкілді орган – Парламент сонымен қатар заң шығарушы орган
жергілікті өкілді орган – облыс, аудандық мәжілістер
2. Мемлекет басшысы – Президент
3. Атқарушы орган. Қазақстандағы атқарушы орган – Үкімет, жергілікті
атқарушы органдар - әкімшіліктер.
4. Орталықтан басқаратын органдар. Оларға жататындар:министрліктер,
мемлееттік комитеттер.
5. Сот органдары. Жоғарғы сот, жергілікті соттар, әскери соттар.
6. Прокуратура ол заңдардың орындалуын қадағалайтын орган
7. Әскери орган мемлекеттің әр саладағы қарулы күштері.
8. Барлау , қарсы барлау органы.
9. Абақты, бас бостандығынан айрылған адамдарды ұстап тұратын орган.
Мемлекеттік орган
Мемлекеттік орган мемлекеттік аппараттың өкімет билігіне өкілеттігі бар
құрлымдық бөлшегі.
Мемлекеттік саяси режим
Саяси режим дегеніміз -мемлекеттік үкімет билігін жүзеге асыру
әдістерінің жиынтығы.
Демократиялық саяси режимнің
1. әртүрлі партиялардың бірнеше кезеңге партия шеңберінде еркін әрекет,
қызмет атқару
2. идеологиялық
3. мемлекеттік орган негізінен сайлау жолымен құру
Пысықтау сұрақтары:
Мемлекеттік органдар түсініг, құрылым және жүйесі
Дәріс- 9.Қазақстан Республикасының Президентінің конституцяилық құқықтық
мәртебесі
Мақсаты : ҚР ның Президентінің ел басшысы ретіндегі өкілетілігі мен
құзіреті президент ұғымын президенттік билік ерекшеліктерін оқытуды міндет
етеді
1.Президенттік құқықтық мәртебесі
2.Президенттің құқықтық мәртебесі
3.Президент әкімшілігі және басқа органдар
1. Мемлекеттің және атқарушы биліктің басшысы ретінде Президент
лауазымы бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды.Қазіргі кезде
көптеген елдерде ел Президентіқызметі орнықтырылды.Президенттік қазіргі
танда Еуропаның, Азияның; африканың ;американың көптеген елдеренің саяси
жүйесінің элементі болып табылады.
Президенттік институты президенттік,сондай -ақ парламенттік
басқару республикаларында құрылып, қызмет етуде.Парламенттік басқару жүйесі
кезінде ел басшысы қызметін Президент атқарады,ал нақты атқарушылық билік
Парламент алдында есеп беретін Үкіметтің қолында болады. Президенттік
Республикада Президент кең өкілеттікті және ерекше жағдайды
иеленеді.Президенттік Республика мынандай қырлармен сипатталады;Үкімет
Президент алдында жауапты, үкімет мүшелері Президент өз қалауымен қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады.Президент заңдар бойынша ұсыныс
енгізуге, Парламент қабылдаған заңдарға қол қоюға немесе оларға тыйым
салуға құқылы; Президент өз қалауымен заң күші бар Жарлықтар шығаруға
құқылы; Президент лауазымы бойынша Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы болып
табылады.Президент Парламентті кезектен тыс сессиясын шақыруға,Парламентті
таратуға және мезгілінен бұрын Парламент сайлауын тағайындауға
құқылы.Президент референдум өткізуге,төтенше жағдай енгізуге және
басқаларына құқылы.Президенттік Республика дүние жүзінің көптеген
мемлекеттерінде, оның ішінде АҚШ та; Францияда,Италияда,Түркияда,
Аргентинада, Мексикада, Сирияда, Филиппинде, Тайваньда, Корея
республикасында және басқаларында қызмет етеді.
2.Президенттің құқықтық мәртебесі
Мемлекеттік органның Конституциямен белгіленетін құқықтық
мәртебесі мемлекеттік билік органдары жүйесінде бөлінетін орнымен
анықталады.Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында Президент
туралы тарау Жоғарғы Кеңес туралы тараудан кейін орнастырылған.Ол Жоғарғы
Кеңестің кең өкілеттік берілген бірден –бір заң шығарушы және жоғарғы
уәкілетті орган ретінде танылғандығын білдіреді.Конституция мемлекетті
парламенттік республика құруға бағыттады.Ал, 1995 жылғы ҚР ның
Конституциясы мемлекеттік билік орагандары жүйесінде бірінші орынға
Президентті қойды.Сөйтіп, Қазақстан Республикасында Президенттік басқару
жүйесінің орнықтырылғаны туралы Конституциялық қағиданы бекітті.
Н.Ә Назарбаев басқарудың президенттік жүйесін «мемлекеттің
бүгінгі таңдағы басшыларының қайсы бір мүдделері мен амбициялары емес
,обьективті факторлар тудырады. Және бұл біздің еліміз үшін айтарылықтай
ұзақ мерзімді болашақ үшін қажет» деп жазды.12 шақырылған Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесі өзінен-өзі тарқағаннан және Президентке заң
шығару органның кейбір өкілеттігі уақытша берілгеннен кейін Президент
мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелері бойынша жедел және сапалық деңгейі
айтарлықтай жоғарғы Конституциялық және жай заңдық күші бар жүздеген
Жарлықтар шығарды. Бұл заң шығармашылық салада президенттік қабілеттілік
пен мүмкіндікті көрсетті және оның басқарудың президенттік жүйесін
нығайтуда айтарлықтай мәні болды.Конституцияның Президенттің мемлекеттік
билік органдар жүйесіндегі орнынын белгілейтін 40-бабы Президенттің
мәртебесін сипаттаудың негізі болып табылады.Конституцияның көрсетілген
бабына сәйкес Президент мемлекет басшысы болып табылады.Мемлекет уәкілдігі
ел ішіндегі сияқты ,халықаралық қатынастарда да Президент атынан
бағаланады.Сонымен бірге Президент мемлекеттің жоғарғы лауазы болып
табылады.
Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясы бойынша атқарушы билікті Үкімет
жүзеге асырады және ол атқарушы органдарды басқарады.Сонымен бірге өз
қызметі үшін Президент алдында Үкіметтің өз жауап береді.Президентті жабық
дауыс беру жолымен жеті жылға тікелей сайлау негізінде халық сайлайды.Және
сайлау баламалы сипатта өтеді.Конституция бір адамның Президенттік
лауазымға қатарынан екі мерзімнен артық сайлануына жол бермейді. Президент
өзінің норма шығармашылық өкілеттігін шеңберінен артық пайдаланған жағдайда
Конституциялық Кеңес оның нормативтік актілерін заңсыз деп тани алады.
Қазақстан Республикасы Президенті халық пен мемлекеттік
биліктің, Конституцияның мызғымастығының,адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының рәмізі және кепілі болып табылады.Президенттің халық
бірлігінің рәмізі болып табылатының себебі,оны мемлекет басшылығына көп
ұлтты халық сайлайды.Президент халық еркінің бірлігін білдіреді.Президент
халық атынан сөйлеуге құқылы.Президенттің мемлекет билігінің кепілі болып
табылатының себебі, ол билік тармақтарының бірде –біріне жатпай,оның барлық
тармақтарының келісімен қызмет етуін қамтамасыз етуі тиіс.Президент
Конституцияның,мемлекеттің басқа заңдарының сақталуын да мемлекеттік билік
органдарының жауапкершілігін қамтамсыз етуі тиіс.
3.Президент әкімшілігі және басқа органдар
Конституцияға сәйкес Президент Әкімшлікті
қалыптастырады.Әкімшілік Президенттің стратегиялық ұстанымдарын қамтамасыз
етуі тиіс. Президенттің әкімшілік құрылымы осынымен ерекшелінеді.
Президент Конституцияға сәйкес Қауіпсіздік Кеңесін Жоғарғы Сот
Кеңесін және өзге консультативті кеңесшісі органдар құрады.
Қауіпсіздік Кеңесі туралы Ереже 1996 жылғы 8 желтоқсанда Президент
Жарлығымен бекітілді.Ол қорғаныс қабілітін және ұлттық қаіпсіздікті
қамтамсыз ету,адамдардың құқықтары мен тұтастығын қорғау саласында бірыңғай
саясат жүргізу үшін құрылады.Оның міндетіне: мемлекеттік мүдделерді,оның
негізіг бағыттарын белгілеу,оны жүзеге асыру, қорғау,ұлттық қауіпсідікке
төнетін ішкі және сыртқы қауіп қатерді анықтап,оның жолын кесу,Ұлттық
қауіпсіздіктің тұжырымдамасын ,ұсыныс,нұсқауларын әзірлеу
кіреді.Қауіпсіздік Кеңесі пәрменді құрылымдардың,орталық және жергілікті
атқару органдарының қызметін үйлестіреді, сондайақ заң жобалалрын
талдайды,өз құзіреті шегінде нормативтік құжаттардың орындалауын
бақылайды.ҚК отырыстары Президентің төрағалығымен өтеді.ҚК құрамына құқық
қорғау органдарының, Сыртқы істер министрлігінің ,Қаржы министрлігінің,
Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитеттің басшылары кіреді.
Өзге консультативті-кеңесшісі органдардың ішінде Қазақстан
Халықтары Ассамблеясының алатын орны ерекше.
Ассамблеяның қызметі мынандай міндеттерге: елде ұлтаралық келісім
мен тұрақтылықты сақтауға,барлық ұлттардың өкілдері арасындак достық
қарымқатынасты дамытуға әсер ететін мемлекеттік саясатты жүргізу жөнініде
ұсыныстар әзірлеуге,олардың рухани –мәдени гүлденуіне және тепе теңдік
принципі негізінде дамуына ықпал етуге; азаматтардың өркениетті және
демократиялық нормаларға сүйенген саяси мәдениетін қалыптастыруға;қоғамда
туған әлеуметтік қайшылықтарды шешу үшін бәтуалық жолды іздестіруге
бағытталған
Конституция Мемлекеттік хатшы лауызымын қарастырған:президенттің
Жарлығымен Мемлекеттік хатшының мәртебесі мен өкілеттігі
белгіленеді.Мемлекеттік хатшыны Президент қызметке тағайындайды және
қызметтен босатады.Ол Президентке есеп береді және оның бақылауында болады.
Ол әлеуметтік –экономикалық,аймақтық және құқықтық саясаттың негізгі
бағыттары бойынша; мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімен
жұмыс істеуін қаматамсыз ету жөнінде; республикалық ішкі саяси стратегияы
және Президенттің (СІМ мен бірлесіп! Халықаралық бастамсасын жүзеге асыру
жөнініде Президентке ұсыныстар әзірлейді.Ол Президенттің әртүрлі тасырмасын
орындайды,кадр саясатын әзірлеуге және басқаларына қатысады.
Пысықтау сұрақтары
1.Президенттік құқықтық мәртебесі
2.Президенттің құқықтық мәртебесі
3.Президент әкімшілігі және басқа органдар
Дәріс -10.Қазақстан Республикасының Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі
Мақсаты: ҚР ның Парламент заң шығарушы орган ретіндегі билік тармағындағы
тұрған орган, оның мемлекеттік билік жүргізудегі алатын ролі мен
маңызы,қызмет жасау құзіреті туралы білім беруді көздейді
1.Парламент органы
2.Парламент палаталарының депутаттары
1.Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған «бір
буынды» өкілетті органының орнына келді.Жоғарғы Кеңес жоғарғы өкілді орган
ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғарғы ретінде
таныды.ОЛ КСРО КОнституцияснда көрсетілген республика құзырындағы барлық
мәселелерді шешеуге құқылы болды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылығы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Конституцияның Жоғарғы кеңеске кең өкілетілік бергендігі сондай ,
мемлекетік билікті бөлісіу принципі шын мәніде мүлдем болған жоқ. Сонымен
бірге тежемелік және тепе теңдік жүйесі де орнылықтырылмады.Сөйтіп,1993
жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықты құқықтық базасын жасады.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес,әриние, өз қызметі толық атқара
алмады. Жоғарғы Кеңес қызметне сын айту ретсіз де болар еді.
Н.Ә.Назарбаевтің пікірінше,Қазақстан үшін парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда «...парламантаризмнің дәстүрі мен
мәдениеті,көп партияларлылықтың дамыған жүйесі болмады және,ең бастысы,
мұның бәрін халықтың қалың көпшілігінің санасы қабылдамады.Бүгінгі таңда
бізде ол жоқ». Бұл үшін уақыт керек.Президенттік басқару жүйесіелді
басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін
ҚР ның 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң шығаур қызметін жүзеге
асыратын жоғарғы өкілді орган ретінде сипаттайды. ҚР ның Парлмаенті жоғарғы
өкілді орган ретінде де,өмірге келді .Халық тікелей ғана емес,парлмаент
арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.Заң шығару қызметімен бірге
Парламент,шектеулі көлемде болса да,атқарушы биліктің қызметін де бақылай
алады. Парламент республикасының бюджетін және оның орындалуы жөнініде
Үкімет пен Республикаылқ бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп
комитетінің есебін бекітеді,өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.Пралмент
Үкіметтін бағдарламасын мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің
қызметіне сенімсіздік білдіруі мүмкін.
ҚР Конституциясыбірінші рет Парламенттің екі Палаталық (Сенат және
Мәжіліс) құрлымын бекітті.Мәжіліс Қазақстан Республикасының бпрлық
азаматтарының тілегін білдіреді, яғни Мәжіліс депутаттары жалпы сайлауларда
сайланады.Сенатқа депутаттардың бір бөлігі жаңама сайлау арқылы сайланады,
енді бір бөлігін Президент тағайындайды.Сенат депутаттары әкімшілік-
аумақтық бірліктердің мүдделерін ,жергілікті пікірлерді білдіреді.Сонымен
бірге Сенат –бүкіл республика органы. Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң
жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне енеді.
ҚР Парламентінің Палаталарына айырықша өкілеттіктер берілген ,олар
өз құзіреітндегі мәселелерді дербес шеше алады. Конституция Парламент
Палаталарының бірлескен отырысының құзіретіндегі мәселелерді қарастырған
(53 бап)
Жоғарыда көрінгендей,1) Парлманенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен
және жеке отырыстарында жүзеге асырылатын құзіреті
2) Сенаттың қатаң құзіреті
3) Мәжілістің қатаң құзіреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әртүрлі қызіретті белгілей отырып
Конституция Парламент қызметінің тежемелік және тепе теңдік жүйесін
құрады.Атқарушық биліктің болуы мүмкін қарма қарсы тұрудың ,даурықпалыққа
әуестенуінің жолын кесу мақсатында Сенатқа Мәжіліске қатысты шектеушіліік
мүмкіндік берілген.Мұны белгілі бір деңгейде түсініүі болады, өйткені
өкілді органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан сенімсіздік әлі күнге дейін
жалғасып келеді
2.Парламент палаталарының депутаттары
Сенат екі тәсілмен қалыптасады1) депутаттардың бір бөлігі әр
облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және республиканың астанасынан
екі адамнан, тисінше облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және
республика астанасынан барлық өкілетті органдары депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады.2) Сенаттың жеті депутатын
Республика Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды. Сенат
мүшелігіне тағайындалатындардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған
жағдайда Президент 10 күндік мерзімде олардың орнына Парламент
өкілеттігінің қалған мерзіміне Сенат депутаттарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған,отыз жасқа толған,жоғарғы
білімді және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірбиесі бар, тиісті облыс,
республикаылық маңызы бар қала не республикалық маңызы бар қала не
республикалық астанасы аумағында кем дегенде үш жыл тұрақты тұратын азамат
Сенат депутаты бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшлік –аумақтық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мадатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады.Он депутат
Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік жүйесі
бойынша біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінде сайланады.25 жасқа толған
республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады.Парламент депутаты қос
Палаға бірдей мүше бола алмайды, басқа өкілетті органға депутат болуға,
оқытушылық,ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа ақы алатын
лауазымды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға,басшы органның
немесе коммерциялық ұйымдардың бақылау кеңесінің құрамына кіруге құқығы
жоқ.
Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы
Конституциясымен,Президенттің «ҚР ның Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы» Конституциялық заң күші бар Жарлығымен және басқа
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.Парламент депутаттының
өкілеттігі республикалық Орталық сайлау комиссиясы оны Парламент депутаты
етіп тіркеген кезден басталады. Парламент депутаттарының бірінші
сессиясында оның Палаталарының бірлескен отырыснда депутаттар Қазақстан
халқына ант береді. Ант Үкіметтің,Конституциялық Кеңестің мүшелері, Жоғарғы
Сот судьяларының қатысуымен Президент алдында қабылдайды.
Парламент депутатының өкілеттігі
Депутат парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс
құқығын пайдаланады.Депутат Парламенттің және оның Палаталарының
үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы;
сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен ескертулер енгізуге ,Парламент
сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымдыадамдардың есебін тыңдау
туралы ұсныс енгізуге; депутаттардың сауал салуға, парламент қабылдайтын
заңдар, қаулылар, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге
азаматтардың маңызды өтініштері т.б өкілеттіктерді жүзеге асыруға құқылы.
Депутаттардың Парламент сессияларына ,оның Палаталарының отырыстарына
қатысуы
Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдарының
жұмысна қатысуға міндетті.Депутат дауыс беру құқығын жеке өзі жүзеге
асырады.Оның дауысын бақа депутатқа беруге құқығы жоқ.Палата Бюросының
,оның тұрақты комитеттерінің, Парламент комиссияларының және оның
Палаталарының құрамына кірген депутат оның қарауына кез келген мәселені
енгізуге ,мәселелерді қарауға әзірлеуге ,ол бойынша талқылау мен оны
қабылдауға қатысуға,сондайақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырыуын
ұйымдастыруға, олардың оындалуын бақылауға құқылы. Ол Парлмаенттің өзі
құрамына кірген органның шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парлмаент
сессияларында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға
құқылы. Палата Бюросының,оның комитеттерінің, комиссияларының құрамына
кірмеген депутаттар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса
алады.
Пысықтау сұрақтары:
1.Парламент алатын орны мен ролі
2.Парламент билік иституты
Дәріс -11. Қазақстан Республикасының Парламент депутатының конституциялық
құқықтық мәртебесі
Мақсаты: Парламент дептатының билік жүйесіндегі алатын орны мен ролі
1.Парламент депутатарынң конституциялық құқықтық мәртебесі
2.Депутаттық сұрау
1.ҚР ның 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң шығаур қызметін
жүзеге асыратын жоғарғы өкілді орган ретінде сипаттайды. ҚР ның Парлмаенті
жоғарғы өкілді орган ретінде де,өмірге келді .Халық тікелей ғана
емес,парлмаент арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.Заң шығару қызметімен
бірге Парламент,шектеулі көлемде болса да,атқарушы биліктің қызметін де
бақылай алады. Парламент республикасының бюджетін және оның орындалуы
жөнініде Үкімет пен Республикаылқ бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі
Есеп комитетінің есебін бекітеді,өзгерістер мен толықтырулар
енгізеді.Пралмент Үкіметтін бағдарламасын мақұлдауы немесе қабылдамай
тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік білдіруі мүмкін.
ҚР Конституциясыбірінші рет Парламенттің екі Палаталық (Сенат және
Мәжіліс) құрлымын бекітті.Мәжіліс Қазақстан Республикасының бпрлық
азаматтарының тілегін білдіреді, яғни Мәжіліс депутаттары жалпы сайлауларда
сайланады.Сенатқа депутаттардың бір бөлігі жаңама сайлау арқылы сайланады,
енді бір бөлігін Президент тағайындайды.Сенат депутаттары әкімшілік-
аумақтық бірліктердің мүдделерін ,жергілікті пікірлерді білдіреді.Сонымен
бірге Сенат –бүкіл республика органы. Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң
жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне енеді.
ҚР Парламентінің Палаталарына айырықша өкілеттіктер берілген ,олар
өз құзіреітндегі мәселелерді дербес шеше алады. Конституция Парламент
Палаталарының бірлескен отырысының құзіретіндегі мәселелерді қарастырған
(53 бап)
Жоғарыда көрінгендей,1) Парлманенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен
және жеке отырыстарында жүзеге асырылатын құзіреті
2) Сенаттың қатаң құзіреті
3) Мәжілістің қатаң құзіреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әртүрлі қызіретті белгілей отырып
Конституция Парламент қызметінің тежемелік және тепе теңдік жүйесін
құрады.Атқарушық биліктің болуы мүмкін қарма қарсы тұрудың ,даурықпалыққа
әуестенуінің жолын кесу мақсатында Сенатқа Мәжіліске қатысты шектеушіліік
мүмкіндік берілген.Мұны белгілі бір деңгейде түсініүі болады, өйткені
өкілді органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан
1.Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында
депутаттарының мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының Парламент
сессиямына осы органның немесе лауазымды тұлғаның құзіретіне кіретін
мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін
немесе көз -қарасын баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.
Парлмаент депутаты Премьер –Министрге және Үкімет мүшелеріне,Ұлттық
Банктің Төрағасына ,Орталық сайлау комиссиясының Төрағасына және
мүшелеріне, Бас Прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасына,
Республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жөніндегі есеп комитетінің
Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады. Бұл ретте Бас Прокурорға салынған
сұрау қылмыстық құдалау қызметтерін жүзеге асыуға байланысты мәселелерге
қатысты болмауы тиіс.
Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін
және арнайы адамға арнаулы мүмкін.Қойылған сұрауға Парлмаенттің немесе
палаталардың жалпы жиналысында жауап беруі тиіс.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы.Фракция-
белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе өзге қоғамдық
бірлесуді білдіретін депутаттарының ұйымдасқан тобы;ол Парламенттегі тиісті
саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру
мақсатында құрылады.
Депутаттық топ- сайлау округтеіндегі бірлескен қызметінде өздерінің
өкілеттігін жүзеге асыру мақсатында депутаттардың бірлесуі.Қайсібір
фракцияның құрамына кіруге кедергі келтірмейді.
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс . Кезінде
бірде бір депутаттық бірлестіктерге кірмей қалған Мәжіліс депуттары кейін
бірлестік мүшелерінің келсімен оның кез келген қатарына кіре
алады.Депуиаттық бірлестіктер ішкі жұмысн дербес жүргізеді.
Пысықтау сұрақтары
1.Мемлекеттік биліктегі заң шығарушы органның алатын ролі
2. Парламент Палаталарының жекелеген қызметтері
3.Парламент Палаталарының өкіліеттілк мерзімі
4.Заң шығару процессі
Дәріс -12.Қазақстан Ресупбликасының Үкіметтің конституциялық құқықтық
негіздері
Мақсаты: ҚР ынң Конституциясы бойынша Үкіметтің билік жүргізудегі алатын
ролі мен маңызы, қызмет жасау бағыттары ,құзіреіт білімді қалыптастыруды
көздейді
1.Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы биліктің жоғарғы органы
2.Үкіметтің құрылуы және құрамы
3.Үкіметтің құзіреті
1.Қазақстан Республикасының Үкімет атқарушы билігін жүзеге
асырады,атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне
басшылық жасайды. (64 бап).Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы
билігінің жоғарығы органы болып табылады.Мұндай анықтама Қазақстан
Республикасы Үкіметінің заңдық табиғатын ашады,мемлекеттік билікті бөлісу
жүйесіндегі алатын орнын көрсетеді және оның қызмет сипатын
бағалайды.Барлық атқарушы органдарды басқаратын ,олардың қызметіне басшылық
жасайтын жоғарғы атқарушы орган ретінде ол елде мемлекеттік басқаруды
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің жеке тармағы
болып табылады және мемлекеттік атқарушы билігін бейнелейді.Сондықтан
Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік жүйесіндегі алатын орнын
анықтайды,биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым қатынасының нормативтік
негіздерін белгілейді.:конституция Үкімет пен Парлмаенттің ; ҮКімет пен
Президенттің өзара қарым –қатынастаының анықтап,тежемелік және тепе теңдік
механизмін белгілейді.
Үкіметтің сот билігімен де белгілі бір құқықтық байланысы бар.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Үкімет мемлекеттің
атқарушы билігінің жоғарғы органы ретінде атқарушы органдар жүйесін
басқарады. Конституцияның аталған қағидасына «бірыңғай» деген сөз
болманымен,баптың мазмұыны 64 бап атқарушы билік органдарының бірыңғай жүйе
құрайтына күмәндануға негіз жасамайды. Ол Конституцияның 87 бабымен
дәлелденеді, онда «жергілікті атқрушы органдар ҚР ның атқарушы органдарының
бірыңғай жүйесне кіреді» делнген.
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін
министерліктердің,мемлекеттік комитеттер мен басқа да ведомствалардың
жұмысын бағыттайды. Үкімет атқарушы биліктің жоғарғы органы ыретінде
Қазақстан Республикасы Конституциясымен; Президенттің конституциялық заң
күші бар Жарлықтарымен ,басқа да норматитвтік жарлықтарымен оның қарауныа
жатқызылған мәселелерді жеке шешеді.Үкімет өз құзіретінің шегінде
нормативтік және өзге де актілер қабылдайды ,заңдардың ,Президент
Жарлықтарының орындалуын ұйымдастырады,өзге де халықаралық шарттар
жасасады,барлық атқарушы билік органдарын басқарады,олардың қызметін
бақылайды және заңдардың бұзылыун болдырмау үшін тиісті шаралар қолданады.
Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция,заңдар,Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады.
2.Үкіметтің құрылуы және құрамы
Конституция көздеген тәртіппен Үкіметті Президент құарды.
Жоғарғы айтылғандай ; Премьер –Министрге кандидатураны Президенттің өзі
іріктейді және кандидатураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына
енгізеді.Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премьер
–Министр қызметіне бекітеді. Президент құрамында премьер –Министр оның
орынбасарлары,Үкімет Аппаратының басшысы,министрлер,Мемлекеттік
комитеттердің төрағалары бар Үкіметті құрады.Үкіметтің құрлымы мен құрамы
туралы ұсынысты Премьер –Министр тағайындалғаннан кейінгі он күндік мерзімі
ішінде Премьер –Министр енгізеді.Үкімет мүшелері халыққа және Республика
Президентіне ант береді.
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс
істейді және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттігн
тоқтады.Үкімет өз міндетін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекігенше
орыындайды.Үкіметтің өкілеттігні тоқтату және оның кез келген мүшесін
қызметінен босатутуралы Президенттің өзінің жеке бастамсы бойынша шешім
шығаруына құқығы бар. Премьер –Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің
өкілеттігін тоқтатуды білдіреді.
Үкімет және кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген қызметті одан
әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе ,өзінің орныан түсетінін
Президентке мәлімдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның
жекелеген мүшесінің орнынан түсетінін мәлімдей алатындығы заңда
көзделмеген.Егер Үкіметтің орнынан түсуін Үкімет мәлімдесе,оған
Парламентпен өзара қарым қатынасына қатысты емес әртүрлі мән жай негіз
болуы мүмкін.Үкіметтің өз ішінде еңсерілмейтін әртүрлі көзқарастар,басқа да
себептер боолуы мүмкін.
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын білдірген кезде
Конституцияда көзделген жағдайларда :1)егер Үкімет Бағдарламасын Парламент
екінші мәрте қайтарса (53 бап 6 тармағы); 2)егер Парламент Үкімет енгізген
заң жобасын қабылдамай тастаса (61 бап 7 тармағы) Үкімет өзінің орнынан
түсетіні туралы президентке мәлімдейді.Республика Президентіон күн мерзім
ішінде орнынан кетуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені
қарайды.Егер Президент орнына түсуді қабылдаса, онда ол оның орнынан түсуі
туралы мәлімдеген Үкіметтің немесе оның мүшесінің өкілеттігі тоқтатылғанын
білдіреді.Егер Премьер –Министр орнынан түсуді мәлімдесе, онда оның орнынан
түсуінңі қабылдануы бүкіл Үкімет өкілеттігінің тоқтатылғанын білдіреді.
Премьер –Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет
қызметнің бағдарламасы туралы мәселені шешеді.Осы мерзімде Премьер- Министр
Үкімет қызметінің бағдарламасын әзірлейді және ол туралы Парламентке
баяндама ұсынады.Нақ осы мерзім ішінде Үкіметтің жаңа құрамы Парламентке
осының алдыңдағы Үкімет құрамының Бағдарламасын қолдау туралы және өз
қызметтерінде соны басшылыққа алғысы келетіндері туралы Парламентке
мәлімдей алады.
Егер Парламент Үкіметтің жаңа Бағдарламасын қабылдамай тастаса
Премьер Министр екі айлық мерзім ішінде Парламентке Бағдарлама туралы
екінші баяндама ұсынады. Үкімет Бағдарламасын Парламент әр Палата
депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен тағы
қабылдамай тастауына болады.Мұндай көпшілік дауыстың болмағаны Үкімет
Бағдарламасының мақұлданғанын білдіреді.
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді
.Республика Үкіметі мүшелерінің:
өкілді органның депутаттары болуға оқытушылық, ғылыми немесе өзге
шығармашылық қызметерден басқа ақылы қызметтер атқаруға кәсіпкерлікпен
шұғылдануға,коммерциялық ұйымның басшы органның немесе байқаушы кеңесінің
құрамына кіруге хақыс жоқ.
3.Үкіметтің құзіреті
Атқарушы биліктің жоғарғы органы ретінде Үкіметке Қазақстан
Республикасы Конституциясымен және Президенттің «ҚР ның Үкіметі туралы»
1996жылғы 18 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар Жарлығымен
орнықтырылған кең өкілетіктер берілген.
-Экономика саласында Үкімет мемлекеттің экономикалық саясаттың негізі
бағыттарын оны жүзеге асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын
әзірлейді
-Әлеуметтік салада Үкімет мемлекеттік саясаттың ,мемлекеттік бағдарламаның
негізгі бағыттарын әзірлейді;
-Әкімшілік саяси басқару саласында Үкімет консультативтік кеңесші
органдарды құрып , таратады, Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктердің
, мемлекеттік комитеттердің , орталық атқарушы органдардың қызметін
басқарады,
-Заңдылық пен құқықтық тәртібін нығайту саласында Үкімет құқықтық реформаны
жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
-Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөз жүргізіп ,үкімет аралық
келісімдерге қол қою туралы шешімдер қабылдайды
Үкіметтің қызметін ұйымдастыру
Үкіметке Премьер –Министр басшылық етеді,оның өкілеттігі Республика
Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен
бекітілді.Премьер -Министрдің өкілеттігі болады;
Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінің орынбасрлары мен
Үкімет мүшелері арасында қызмет міндетін бөледі;
Президентпен,Парламентпен ,Конституциялық Кеңеспен,Жоғарғы
Сотпен,Бас Прокуратурамен,басқа да мемлекеттік органдармен қатынаста Үкімет
атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады;
Халықаралық қатынастарда Үкімет атынан сөйлейді немесе мұны
Үкіметтің өкілдігіне тапсырады және үкіметаралық шарттар мен келсіімдерге
қол қояды;
Республика Президентіне: Үкіметтің құрылымы мен құрамы
туралы;Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктерді, мемлекеттік комитеттер
мен орталық атқару органдарын құру,қайта құру және тарату туралы үкімет
Аппаратының басшысы,министр қызметіне тағайындалатын кандидатуралар туралы;
мемлекеттік комитеттің төрағасы,
облыс, республикалық маңызы бар қалалар және республика астанасы туралы;
аталған тұлғаларды қызметтерінен босату туралы ұсыныс түсіреді,
Президентке республиканың мемлекеттік бюджетімен қаржыландыратын
барлық органдардың қызметкерлерін қаржыландырып,оларға еңбек ақы төлеудің
бірыңғай жүйесін бекітуге ұсынады.
Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары және оның барлық
ең маңызды ең маңызды шешімдері туралы баяндайды;
Үкімет мүшелерінің,орталық және жергілікті атқарушы органдар
басшыларының есебін тыңдайды;
Премьер- Министр оған заң жүктеген және Үкімет қызметін
ұйымдастыруға және оған басшылық жасауға қатысты басқа да өкілеттіктерді
орындайды.
Президенттің «ҚРның Үкіметі туралы» Жарлығымен Премьер Министр
орынбасарларының өкілеттігі белгіленген.Олар лауазымы бойынша Үкіімет
құрамына кіреді және мынандай өкіллеттіктерді атқарады.
Үкімет құрамына кірмейтін тиісті министрліктерден ,мемлекеттік
комитеттердің, орталық атқарушы органдардың,сондай ақ жүктелген шекте
мемлекеттік басқару салаларының қызметін үйлестіреді.
Мемлекеттік басқарудың үйлестірген салаларының жай-күйіне жауап
береді,оларда заңдардың ,Президент және Үкімет актілерінің орындалуына
бақылауды жүзеге асырады.
Премьер Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына
кірмейтін тиісті орталық атқару органдарының басшылықтарына қызметіне
тағайындау және қызметінен босату туралы ұсыныс енгізеді.
Премьер Минстр дің орынбасарлары Премьер Министрдің тапсырмасы
басқа да қызметтер атқарды.
Министрліктер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары Үкімет мүшелері
болып табылады.Олар тиісті министрліктер мен мемлекеттік комиттерге
басшылық жасайды және тиісті министрлікте мен мемлекеттік комиттетердің
қарауында болатын мемлекеттік басқару салаларындағы қызметтің жай күйіне
жауап береді.
Республиканың Премьер Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс
істейтін органы ретінде Төралқа құрылады. Үкіметтің Төралқасының құрамына
лауазымы бойынша Премьер- Министрдің орынбасарлары және Үкімет Аппаратының
басшысы кіреді.Премьер -Министр Төалқа құрамына Үкіметтің басқа мүшелерін
енгіуге құқылы, Үкімет Төралқасының отырыстарын әзірлеу және өткізу
тәртібін Регламент белгілейді.
Үкімет отырысы айына кем дегенде бір рет өткізіледі.Отырысты
Премьер- Министр не Президент шақырады. Аса маңызды мәселелер бойынша
Үкімет қарауы кезінде оның отырыстарына Президент төрағалық етеді.Егер оған
оның мүшелерінің кем дегенде үштен екісі қатысса ол құқылы болып
есептеледі.Президенттің не Премьер- Министрдің бастамасы бойынша отырыс
ашық өткізіледі,үкімет отырысы жабық өткізілуі де мүмкін.
Үкімет пен Премьер- Министрдің қызметін ақпараттық талдау,
құқықтық, ұйымдық және материалдық техникалық жағынан жүзеге асырылуын
қамтамсыз ететін өз Аппараты құрылады.Аппарат басшысн Премьер- Министрдің
ұсынысы бойынша Президент қызметке тағайындайды,босатады.Аппарат басшысы
Үкімет аппаратының ПрезидентӘкімшлігімен; парламент аппаратымен,
министрліктермен, мемлекеттік комитеттермен, ведомстволармен, жергілікті
атқару органдарынымен өзара қарым қатынасын ұйымдастырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі өз қызметінде біртұтастық
принципін,мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу,заңдылық,жариялық, қоғамдық
келісім мен саяси тұрақтылық пен азаматтардың құқықтарымен бостандықтары
принциптерін басшылыққа алады.
Пысықтау сұрақтары
1.Премьер министрді тағайындау
2.Министрліктер құзіреті
3.Атқарушы билік ерекшеліктері
Дәріс-13.Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрлымы мен
мәртебесі
Мақсаты: ҚР ның Конституициялық Кеңесі норматитвік актілерге конституцияға
түснік беретін орган ретінде оның қызметі ,мемлекеттік билік жүйесіндегі
алатын ролі мен маңызын,қызыметі туралы білімді қалыптастыру
1.ҚР ның Конституциялық Кеңестің құрылымы мен мәртебесі
2.Конституциялық іс жүргізу
1.ҚР ның 1995 жылғы Конституциясында Конституциялық Кеңеске
арналған бөлім бар.Осы мемлекеттік органның қандай мақсатта құрылатындығы
Конституцияда көрсетілмеген.Алайда, Конституциялық Кеңестің Конституцияда
белгіленген өкілеттігімен КонституциялықКеңестің негізі көздейтіні
Конституцияны қорғау екендігі көрінеді
ҚР ның Президентінің «ҚР ның Конституциялық Кеңесі туралы»
конституциялық заң күші бар Жарлығы осы органның нені көздейтінін айқын да
дәл бейнелейді.онда Конституциялық Кеңестің мемлекеттік орган ретінде
Республика Конституциясының ҚазақстанРеспубликасының бүкіл аумағында
үстемдік етуін қамтамсыз ететіндігі айтылған.Қазақ КСР ның бірлесе бір
Конституциясында,сондай ақ Қ Р ның 1993 жылғы және 1995 жылдардағы
Конституцияларында мұндай ереже болған жоқ. «Қазақстан Республикасы
Конституциясының үстемдігі туралы» Ереже бірінші рет Президенттік жоғарыда
көрсетілген Жарлығында баянды етілді.Осы ережеде ең алдымен Қазақстанда
конституциялық құрлыстың белгіленгені,құқықтық мемлекет құрғысы
келетіндігі,мемлекеттің Конституцияғабағынуға тиісті идеясы көрініс
тапқан.Міне осыған сүйене отырып, Конституциялық Кеңес Конституцияның
үстемдігін қамтамсыз етуі тиіс.Бұл Конституциялық Кеңестің өз қызметінде:
-олардың бұлжымастығын, яғни, нормативтік құқықтық актілерді
қабылдау,ұйымдастыру акцияларын жүзеге асыру кезінде жоғарғы мемлекеттік
органдардың конституциялық нормаларды мүлтіксіз орындауын қамтамасыз етттін
конституциялық нормалрды;
-мемлекеттің белгілі бір жағдайын айқындайтын,мысалы мемлекеттің біртұтас
нысанын, саяси тұрақтылықты орнықтыратын, т.б конституциялық қағидалары
-конституциялық идеяларды,принциптерді,мысалы әлеуметтік мемлекет,
қазақстадық патриотизм ,т.б идеяларды басшылыққа алуы тиіс.
Көрсетілген мән жайларға орай Конституциялық Кеңес актілердің
конституциялық заңдылықтарны тексерумен ғана шектелмейді.Конституциялық
Кеңес қызметінің негізі Қазақстан Республикасының Конституциясы және
Президенттің «Конституциялық Кеңестің өкілеттігін ,құрамын,қалыптасу
тәртібін ,мүшелеріне қойылатын талапты,Конституциялық Кеңес мүшелернің
мәртебесін,конституциялық іс жүргізуді айқындайды.Өз қызметінңі аталған
актілермен ретелмеген,ұйымдастырылуы мен тәртібі бойынша Конституциялық
Кеңес Регламент қабылдайды.
Констиуциялық Кеңес,оның ішінде Төраға бар,жеті адамнан
тұарды.Осыған қоса республиканың бұрынғы Президенті өмір бойына
Конституциялық Кеңестің Төрағасын қызметке Президент тағайындап, Президент
қызметінен босатыды. Конституициялық Кеңестің екі мүшесін –Президент,екі
мүшесін –Сенаттың Төрағаыс,екі мүшесін –Мәжілістің Төрағасы қызметке
тағайындап,қызметтен босатады. Конституциялық Кеңестің мүшелерінің жартысы
үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Конституциялық Кеңес мүшелеріне сынандай талаптар қойылады.
-ҚР ның азаматтары болуы тиіс
-жасы отыздан асқан
-жоғарғы заң білімі болуы тиіс
-заң мамандығы бойынша кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірбиесі болуы керек.
Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері Парламент
палаталарының бірлескен отырысында тағайындалғаннан кейін Палаталаррының
бірлескен отырысында тағайындалғаннан кейін Республика Президенті алдында
ант береді.Ант мәтіні «Өзіме жүктелген ҚР Конституциялық Кеңстің Төарағасы
(мүшесі) міндетін адал атқаруға,әділ болуға және басқа ешкімге,еш нәрсеге
емес ,ҚР ның Конституциясына ған бағынуға салтанатты түрде ант етемін»
Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері мемлекеттің лауазымды
тұлғалары болып табылады.Олардың мәртебесі Конституцияға, Президенттің
«Конституциялық Кеңес турал» Жарлығына қоса, алғашқы екеуінде реттелмеген
бөліктері мемлекеттік қызмет туралы нормативтік құқықтық актілемен
белгіленеді.
Конституциялық Кеңестің белгілі бір шектеушлікке байланысты
мүшелігі Депутаттық мандатына орай,оның оқытушылық,ғылымми және өзге
шығармашылық қызметтен басқа,кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына,басшы
органдардың немесе коммерциялық ұйымдардың қадағалау кеңестерінің құрамына
кіруге жол берілмейді. Конституциялық Кеңес туралы Жарлықта жоғарыда
аталған тыйымдарды орындамау мүшелікті тоқтауға әкеліп соқтыратыны туралы
жазылған.
Конституицялық Кеңес мүшелері мәртебесінің ерекшілігі мынандай
сәттерден көрінеді.
өз міндетін орындау кезінде тәуелсіз және тек Конституцияға және
Президенттің Конституциялық Кеңес туралы Жарлығына ған бағынады.Басқа
актілердің (нормативтік және нормативтік емес ол үшін айтарлықтай
міндеттілік күші болмайды.
Оларыдың қызметіне қайсібір араласушылық,сондай ақ қысым көрсету немесе
өзгедей бір қандай да болсын нысанда әрекет жасау заң юбойынша
жауаптылыққа тартылады.
Конституция Конституциялық Кеңестің немесе оның мүшелернің
қандай да бір органның алдында есеп беретіндігін көздемейді.Конституциялық
Кеңестің Парламентке елдегі конституциялық заңдылықтың жай күйі туралы жыл
сайынғы жолдауы оның есебі болып табылмайды.Конституциялық Кеңес Төрағасы
және оның мүшелері конституциялық іс жүргізу жөніідегі қызметі үшін ешкімге
есеп бермейді.Президенттің Конституциялық Кеңес туралы Жарлығында олардың
өкіліеттігін жүзеге асыру жөніідегі есебін талап етуге ешкімнің құқығы
жоқтығы тура жазылған.
Қаралған мәселе бойынша шешім шығарылғанша Конституциялық Кеңес Төрағасынан
немесе оның мүшелерінен ешкімнің ешнәрсе сұрауына құқығы жоқ. Конституиялық
Кеңестің Төрағасы мен мүшелері шешім шығарғанша оған қатысты мәселелер
бойынша пікір білдіруге несесе ақыл кеңес беруге құқылы емес.
Конституциялық Кеңес Төрағасы мен мүшелері иммуниететін
пайдаланады.Олар өз өкілеттігі кезінде түрмеге қамалмайды, күштеп
әкелінбейді, сот тәртібімен әкімшілік жазалау шаралары қолданылмайды,қылмыс
немесе ауыр қылмыс үстінде ұсталғаннан өзге жағдайларда қылмыстық
жауаптылыққа тартылмайды. Конституциялық Кеңес Төрағасы және мүшелеріне
қатысты қылмыстық істі тек алдын ала анықтау және тергеу жүргізуші
республикалық мемлекеттік органның лауазымы жоғары адамы туралы
болғандықтан Бас Прокурор істі тергеу барысында заңдылықтың сақталуын
қадағалауды жүзеге асырады.Қылмыстың жасалғаны туралы дәлелдемелер болған
жағдайда Бас Прокурор Конституциялық Кеңестің Төрағасын немесе мүшелерін
қылмыстық жауаптылыққа тартуға келісім беру туралы Парламентке ұсыныс
енгізеді.Конституциялық Кеңестің Төрағасы және оның мүшелеріне қатысты
қылмыстық істі тек Жоғарғы Сот жүргізеді.
Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері Конституциялық
Кеңесте мәселелер қаруа және ол бойынша шешімдер қабылдау кезінде тең
құқылы жағдайда болады.Осы жалпы ереженің ,Төраға даусының шешуші дауыс
болатын бір ған қатаң тәртібі бар.
Конституциялық кеңестің құзіреті
ҚР ның Конституциялық Кеңесінің билігінде екі 1) алдын ала (превентивтік)
2)келесідегі (репрессивтік) конституциялық бақылау нысаны бар.Алғашқы нысан
конституциялық нормативтік құқықтық кесімді оған Президент қол қойғанға
дейін тексеруді көздейді. Екіншісі ендігі әрекет ететін нормативтік
кесімнің конституциялығын ,сондай ақ сайлау мен рефрендумдардың
конституциялығын тексеруді білдіреді.Алдын ала конституциялық бақылау
конституциялық емес заң қабылдаудың жолын кесуге мүмкіндік береді және
сонысы арқылы заңнаманың тұрақтығына жәрдемдеседі деп дұрыс
айтылады.Конституциялық бақылаудың осы нысаның кемістігі Парламенттің заң
шығарушылық жұмысына киілігу мүмкіндігі болып мойындалады.Келесі
конституциялық бақылаудың жақсы бір қасиеті Конституциялық Кеңестің
Парламенттің заң шығарушылық жұмысынакилікпей ақ ,заңды соттардың және
басқару органдарының қолдану практикасын есепке ала отырып,оның
конституциялығын тексеруге мүмкіндігі бары болып табылады.Ал оның
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін маңызы зор.
Алдын ала конституциялық бақылау абстрактті ұғым болып
табылады,себебі заңның конституциялығы қандай да бір нақты іске қатыссыз
қарастырылады.Келесі конституциялық бақылау нақты болып табылады.Екі
жағдайда да конституциялық бақылауға ынта болу құқығының субьектілері
мемлекеттікоргандар ,депутаттар,мемлекеттік лауазымыды тұлғалар болып
табылады.
Конституциялық бақылаудың превентивтік,сондай ақ репрессивтік
нысанында да қақтығыс жағдай туындауы мүмкін.Конституциялық Кеңс
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда маңызды рөл
атқарады.Конституциялық Кеңстің Республика Президентің, Парламент
депутаттарын сайлауды жүргізу мен республикалық референдум жүргізудің
дұрыстығы туралы даулары қарастыру бойынша өкілеттіктері азаматтардың саяси
құқықтарын қорғауға бағытталған.
2.Конституциялық іс жүргізу
Конституциялық Кеңес сот органы емес.Ол Констиуцияның үстемдігін сот
әдістерімен қамтамсыз етпейтін мемлекеттік орган болып
табылады.Конституциялық Кеңес өз құзіреітн конституциялық іс жүргізу
жолымен жүзеге асырады.Бірақ ол сот ісін жүргізу емес, Конституциялық
Кеңестің мемлекеттік органдар жүйесінде алатын орны мемлекеттік іс
жүргізу.Конституциялық Кеңес мемлекеттік механизмнің бір бөлігі бола тұрып
мемлекеттік биліктің біде бір тармағына жатпайды.Ол тіпті билік
тармақтарының бірде біріне жуыспайды. Осының бәрі Конституциялық іс
жүргізудің өзіндік қырын көрсетеді.Өтініш бойынша конституциялық іс
қозғайтын субьектілер ауқымы шектеулі.Ол субьектілер конституциялық іс
жүргізуге қатысушылар есептеледі.Оған Президент,Сенат Төрағасы, Мәжіліс
Төрағасы, Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бірі,
Премьер Министр, Республика соттары,мемлекеттік органдар және актілерінің
конституциялығы тексерілетін лауазымды адамдар жатады. Конституциялық іс
жүргізуге қатысушылар іс жүргізудің тепе теңдік құқығын пайдаланады.Олар іс
матеиалдарымен танысуға, дәлелдемелер беруге,олардызерттеуге
қатысуға,өтініштің дұрыстығын немесе терістігін дәлелдеуге,Конституциялық
Кеңеске ауызша немесе жазбаша түсініктеме беруге құқылы.
Конституциялық іс жүргізуге қатысушыларға міндет те жүктеледі.Олар өз
құқықтарын абыройлы пайдалануы тиіс.
Конституциялық Кеңес іс жүргізуге қабылданған өтінішті қарайды және
өтініш түскеннен бір айдың ішінде ол бойынша қортынды шешім
қабылдайды.Конституциялық іс жүргізу қорытынды шешім қабылданғанға дейін
мынадай 1) егер өтініш жасаған субьект өз өтінішінен бас тартқан2)
конституциялығы дауға түскен акт кері қайтарылған немесе заңдық күшін
жоғалтқан 3)егер мәлімделген өтініш Конституциялық Кеңестің қарауына
жатқызылмаған жағдайда тоқтатылуға жатады.Конституциялық Кеңес шешімдерінің
түрлері. Оның отырысында қабылданған кез келген акт Конституциялық Кеңестің
шешімі болып табылады.Конституциялық Кеңестің шешімі екі түрге бөлінеді
-конституциялық өкілеттікті жүзеге асыру негізінде қабылданатын қортынды
шешім
-өзге өкілеттіктермен жүзеге асылатын шешімдер
Қортынды шешім әртүрлі нысанда болады.Бірінші нысан –нормативтік
және нормативтік емес сипаттағы қаулы.Нормативтік сипаттағы қаулы Қ Р ның
қолданылып жүрген құқығының құрамдас бөлігі болып табылады.
Қортынды шешімнің тағы бір нысаны-Конституциялық Кеңестің
нормативттік сипаты болмайтын қортындысы. Конституциялық Кеңес
конституциялық өкілетіктің барлық мәселелері.Президент ,Парламент
депутаттары сайлауларының ,республикаылқ рефрендумның
дұрыстығы,Конституциялық заңдылық,халықаралық шарттардың Конституцияға
сәйкестігі ,Президентті орнынан кетіру туралы шешімі бойынша қортынды
қабылдайды.
Конституциялық Кеңестің қортынды шешмінің маңызды нысаны елдегі
конституциялық заңдылықтың жай -күйі туралы Парламентке жолдауы болып
табылады.Жолдауда талдау, сондайақ конституциялық заңдылықтың нығайту
жөнінде ұсыныс болуы мүмкін.
Конституциялық Кеңес шешімді алқалы түрде шығарады.Отырысқа
қатысқан мүшелерінң бірде бірінің дауыс бермеуге немесе қалыс қалуға құқығы
жоқ.Шешім көпшілік дауыспен қабылданады.
Конституциялық Кеңес шешімінің заңдық күші .Қортынды шешім ( нормативтік
,норматитвік емес қаулы, қортынды) қабылданған күннен бастап күшіне енеді,
республиканың бүкіл аумағына міндетті болып табылады,түпкілікті
шешіледі,қайта қаруаға жатпайды.Тек Республика Президенті ғана қорытынды
шешімге тұтас немесе оның жекелеген бөліктеріне наразылық білдіре алады.
Президенттің наразылығы Конституциялық Кеңестің отырысында талқыланады.
Наразылық Конституциялық Кеңес мүшелерінің жалпы санының үштен екі даусымен
еңсерілуі мүмкін.Егер Конституция Қ Р сы Президентінің наразылығын еңсере
алмаса, онда шешім қабылданбаған болып есептеледі және конституциялық іс
жүргізу тоқтатылады.
Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімді қабылдауының белгілі бір
құқықтық салдары болуы мүмкін
1. Егер заңдар Конституцияға сәйкес келмейдідеп танылса,оған Президент
қол қоймайды.Егер Конституциялық Кеңес заң Конституцияға сәйкес келеді
деп шешсе, Президент заңға қол қояды.
2. Егер халықаралық шарт Конституцияға сәйкес келмейді деп тапса,онда
Парламент оны бекітпейді.Конституциялық Кеңесоң бағаласа Парламент
шартты бекітеді
3. Егер Конституциялық Кеңес заң,өзге де нормативтік актілер адамдар мен
азаматтардың Конституциямен бекітілген құқытар мен бостандықтарына
нұқсан келтіреді, сондықтан ол Конституцияға сәйкес келмейді деп
шешсе,онда мүндай заңдар мен нормативтік актілер заңдық күшін
жоғалтады және қолдануға жатпайды.Егер соттар және өзге құқық қорғау
органдары осындай заңдардың негізінде шешім қабылдаса,онда ол шешімдер
орындауға жатпайды.
4. Конституциялық Кеңестің Президент сайлауы Конституцияға сәйкес
келмейді деуге құқығы бар.Мұндай кезде Орталық сайлау комиссиясы өз
шешіміміен тиісті сайлау учаскелеріндегі сайлауды заңсыз деп
таниды.Егер Президент тсайлауы Конституцияға сәйкес келеді деп тапса
,онда сайланған Президент тіркеледі.
5. Егер Сенат және Мәжіліс депутаттарының сайлауын Конституциялық Кеңес
Конституцияға сәйкес келмейді деп тапса,онда ОСК ның шешіміміен тиісті
әкімшілік аумақтық бірліктер мен сайлау округтерінлегі сайлаулар
заңсыз болып табылады.Парламенттің Сенаты мен Мәжілісі депутаттарының
сайлауы Конституцияға сәйкес келсе сайланған депуттар тіркеледі.
6. Республикалық рефрендум нәтижелері Конституцияға сәйкес келмейді деп
танылуы мүмкін.Мұндай кезде ОСК тиісті учаскелердегі сайлауды заңсыз
деп шешеді.
7. Егер Конституциялық Кеңес Парламент Президентті қызметінен босату
немесе оны қызметінен кетіру туралы мәселені қарған кезде шешім
қабылдардың алдында конституциялық рәсімдерді бұзса,онда ол
Президенттті мезгілінен бұрын қызметінен босату немесе қызметінен
кетіру туралы мәселені қарауды тоқтауға әкеліп
соқтырады.Конституциялық Кеңестің белгіліегенг конституциялық
рәсімдерді сақтау туралы қортындысы мезгілнен бұрын қызметінен босату
немесе қызметінен кетіру туралы мәселені қаруды жалғастыруға жол
ашады.
Дәріс -14. Қазақстан Республикасының сот билігінің конституциялық негіздері
Мақсаты: ҚР ның сот және сот төрелігінің билік жүйеснідегі алатын ролі мен
маңызы,атқаратын қызметі,әділетілікті қорғаушылық қызметті жүзеге асырудағы
маңызы турал ыбілімді қалыптастыру
1.Сот билігі ұғымы
2.Қазақстан Республикасының соттары
3.Сот жүесінің негізгі буыны
4.Жоғарғы Соттың органдары
5.Судьялар мәртебесі
1.Қазақстанның 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа Конституциясының 3-
бабы мемлекеттік биліктің біртұтастығын және оның заң шығарушы ,атқарушы
және сот билігі тармақтарына болінуі,сондай-ақ тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалана отырып,олардың өзара іс-қимыл жасуын бекітіп берді.Бұл
тәуелсіз судьялар корпусының тәуелсіз болуына жағдай жасаудан,судьялар мен
соттардың материалдық қамтамасыз етілуін арттырудан,сотты сыйламағаны үшін
жауапкершілік белгілеуден,сот өкілеттігін айтарлықтай кеңейтуден айқын
байқалды.Әсіресе азаматтардың конституциялық құқығы мен бостандығын шектеу
қауіпі бар жағдайларда,қылмыстарды іздестіру және ашумен шұғылдануға
жұмылдырылған құқық қорғау органдары әрекеттерінің заңдылығы мен
негізделген бақылауға соттар біртіндеп өкілеттік алуда
Сот билігі деп соттар жүзеге асыратын адамдардыңмінез –құлқына және
әлеуметтік процестерге ықпал ету мүмкіндігі мен қабілетін айтамыз.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
оның мақсат-міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін қорғауды,Республика Конституциясының, заңдарының,өзге де
нормативтік –құқықтық актілерінің,халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз ету.Ол осыладың негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға
қатысты болады.
Соттар шешімдерінің,үкімдері мен өзге де қаулыларының
Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар,оларды орындамау,сол сияқты
сотты сыйламаудың өзге де көріністері заң бойынша жауапкершілкке әкеліп
соғады. Сот билігінің Қазақстандағы иелері құқық қорғау органдары
пирамидасының жоғарғы сатысын айғақтайтын соттар болып саналады.
Құқық қорғау қызметінің жүйесінде сот төрелігі орталық орын алды.
Оны соттардың мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдана отырып және заңда
белгіленген тәртіп пен рәсімді сақтай отырып,қылмыстық, азаматтық және өзге
де істер қарау шешу жөніндегі құқық қорғау қызметі деп түсіну керек
2.Қазақстан Республикасының соттары
Өздерінің құзіретіне және алдарына қойылған міндеттері мен
мақсаттарына сәйкес орналасқан соттар жиынтығы сот жүйесін құрады.Қазақстан
Республикасы Конституциясы75 бабының 3 және 4 тармақтарына және «Қазақстан
Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы 1995жылғы 20
желтоқсандағы заң күші бар Жарлықтың 2 бабына сәйкес,республикадағы сот
жүйесін Жоғарғы Сот және жергілкті соттар құрайды.
Жергілікті соттарға жататындар:
1)облыстық және соған теңестірілген сотар (Астана және республикалық мәні
бар қалалардың соттары, әскерлердің Әсери соты)
2)аудандық (қалалық) сотар,біріккен күштердің (гарнизондардың ,құрамалардың
,армияладың) әскепи соттары.
Ешқандай орган ,лауазым немесе өзге адам сот міндеттерінмойына
алуға хақысы жоқ.Қандай да бір атаумен арнаулы төтенше сотттарды құруға жол
берілмейді.
Республикада соттардың мамандандырылуы және осы
мақсатпен;шаруашылық,салықтық,әкімшілік, отбасылқ және өзге де
мамандандырылған соттардың құрылуы мүмкін .Олар аудандық (қалалық)
соттардың мәртебесіне ие болады.
Сот жүйесін мынандай тұтастық сипаттайды:
Сот төрелігінің конституциялық принциптері,
Заңдарда бекітілген сот існ жүргізу нысандарында сот билігін жүзеге асыру
Соттардың бірыңғай заңдар қолдану
Соттарды құрудың тәртібі
Заңды күшіне енген сот шешімдерінің бүкіл Республика аумағында орындалу
жүйесі
Барлық соттарды республикалық бюджет есебінен қаржыландыру
Сот жүйесін шартты түрде үш буынға болуге болады.
1)негізгі (аудандық ,қалалық соттар, гарнизондардың
,құрамалардың,армиялардың әскер соттары)
2)орта ( облыстық соттар ,астананың және республикалық маңызы бар
қалалардың соттары, әскерлердің әскери соттары)
3)жоғарғы (қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты)
Сот буыны ұғымынан айыра қаруды қажет ететін сот инстанциясы ұғымы
да бар. Сот жүйесінің буындары ұйымдық құрлым принциптерін сыйпаттайды, ал
сот инстанциялары (бағыныштылық сатылары) шешілетін міндеттердің өзіндік
ерекшелігін, өкілетілік аумағы мен сыйпатын,сондай-ақ сот ісін жүргізудің
соған тән ерекшеліктерін даралайды.Сот инстанциясы деген ұғымды сот істерін
шешумен байланысты (істің мәні бойынша шешім қабылдау немесе осы шешімнің
заңдылығы мен негізделген тексеру) қандай да бір сот функциясын атқаратын
сот деп түсінген жөн.
Бірінші инсианциялы соты деп,істі қарайтын және сол іс бойынша нақты
шешім қабылдайтын сотты айтады.Ондай сот аудандық ,облыстық немесе Жоғарғы
сот болуы мүмкін.
Екінші инстанция соты деп бірінші инстанция соты қабылдаған сот
актілерінің заңдылығы мен негізділгін тексеретін сотты айтады.Екінші
инстанция сотының апелляциялық және кассациялық сияқты нысандарын айыру
қалыптасқан.
Апелляциялық инстанция деп,бірінші инстанция сотының заңды күшіне
енген үкімдеріне ,шешімдеріне және қаулыларына апелляциялық шағымдар және
наразылықтар бойынша істер қарайтын екінші инстанция сотын айтады
Кассациялық инстанция деп,бірінші инстанция сотының заңды күшіне
енбеген үкімдеріне,шешімдерніне және қаулыларына және апелляциялық сот
үкімдеріне,шешімлеріне және қаулыларына және апелляциялық сот үкімдеріне
,қаулыларына кассциялық шағымдар мен нарзылықтар бойынша істер қарайтын
екінші инстанциялы сотын айтады.
Бұлардан ббасқа қадағалау инстанциясы бар-ол алдыңдағы сот
инстанцияларының заңды күшіне енген сот шешімдеріне шағымдар немесе
прокурорлық наразылықтар бойынша қадағалау реінде іс қарайтын сот
3.Сот жүйесінің негізгі буыны
Сот жүйесінде сот төрелігін атқаруда негізгі салмақ негізгі буынға
–аудандық (қалалық) және әскери соттарға түседі.Олар азаматтық және
қылмыстық істердің көпшілігін,әкімшілік құқық бұзушылық материалдарын және
басқалаларын қарайды.
Мәселен,олар заң бойынша жоғарғы тұрған соттардың қарауына
жатқызылған істерді қоспағанда,бірінші инстанция бойынша қаралатын істердің
бәрін қарайды.
Негізгі буынның соттары істерді жеке өзі қарайды.
Ауданда,қалада (ауданның бағынысындағы қаларды қоспағанда
),қалалық ауданда (қалалық) сотты Әділет министрінің ұсынымы бойынша
Қазақстан Республикасының Президенті құрады және таратады.Әділет
министрлінің ұсынымы бойынша Президент бірнеше аудандарға және қалаларға
бір сот құра алады. Әділет министрі әділет басқармасы бастығының және
облыстық және соған теңестрілген сот төрағасының бірлескен ұсынымы бойынша
сот жанынан сот учаскілерін құра алады және тарата алады.
Аудандық (қалалық) сот төрағадан және тұрақты судьялардан
тұрады.Егер штат бойынша (қалаға)бір ғана судья тиісті болса,ол сонымен
қатар төрағаның (бірқұрамды сот)өкілеттігін қоса атқарады.Судьялардың жалпы
санын Президент Әділет министрінің ұсынымы бойынша белгілейді.Сот
учаскесінде судьялардың жұмысына аға судья басшылық етеді .
Аудандық (қалалық) соттың төрағасы судьяның және сот буыны
басшысының міндеттерін қоса атқарады.
Аудандық соттың төрағасы уақытша қызметте болмаған жағдайда,әділет
басқармасы оның міндетін басқа аудандық соттың судьясына жүктеуі мүмкін.
Судьялардың қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін әділет органдары
сот аппаратының құрлымы мен штаттарын белгілейді,оған кеңсе меңгерушісі,
сот хатшылары ,кеңесшілер, бухалтерлер , машинисткалар,архиваристар
кіреді.Олардың бәрін сот төрағасы жұмысқа алады және жұмыстан
шығарады.Бұлардың басқа әділет органдары тағаындайтын сот отырыстарының
хатшылары ,сот мәжілістерінің хатшылары,сот орындаушылары,сот приставтары
сот қызметкерлері болып саналады.
Жүйенің орта буын соттары
Облыстық сотар және оларға теңестірілген астананың және
республикалық маңызы бар қалалардың соттары,Қазақстан Республикасы
әскерлерінің Әскери соты орта буын соттары болып есептеледі.Олар бірінші,
апелляциялық,кассациялық және қадағалау инстанцияларының соттары ретінде
әрекет етеді,сонымен бірге, олар заңмен белгіленгенжағдайларда, жаңадан
ашылған жағдаяттар бойынша қылмыстық істерді қарайды.
Бірінші инстанция соты ретінде олар, мәселен, аса ауыр жағдайда
кісі өлтіру,геноцид,мемлекетке опасыздық
жасау,террорлық,баскесерлік,жаппай тәртіпсіздік туралы қылмыстық
істерді,сондай-ақ өз қалаулары бойынша неғұрлым күрделі және маңызды
азаматтық істерді қарайды.
Мұымен қоса,орта буындағы сотар заңды тұлғалар арасындағы даулы
мәселелерге байланысты шаруашылық істерін қарайды.
Орта буын соттары апелляциялық және кассациялық тәртіп пен
қылмыстық және азаматтық істер бойынша шағымдар мен наразылықтарға
байланысты негізгі буын соттары қараған істерді қарайды.
Бұл соттар қадағалау инстанциясы ретінде заңды күшіне енген сот
қаулыларының заңдылығы мен негізделген тексереді,жаңа ашылған жағдаяттар
боынша істерді қайта қарайды.
Мұнымен қоса, орта буын соттары сот стастикасын жүргізеді және
талдайды, сот практикасын зерттейді, қортындылайды,өзіне заңмен берілген
өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Орта буын соттарын Әділет министрлігінің ұсынымы бойынша Республика
Президенті құрады және таратады.Соттардың сандық құрамын тиісті соттың сот
жұмыстарының ауқымы мен сыйпатын ,халықтың санын және сол сияқтыларды
ескере отырып жасаған ұсынымы бойынша Әділет министрі белгілейді.
Орта буын соттары төрағадан,сот алқасы төрағаларынан және тұрақты
судьялардан құралады. Сот президумы,қылмыстық,азаматтық және шаруашылық
істер бойынша сот алқалары осы соттардың органдары болып
саналады(әскерлердің әскери сотында шаруашылық істері бойынша сот алқалары
болмайды)
Сот алқалары бірінші инстанция бойынша апелляциялық,кассациялық
және жаңа ашылған істерді қарайды.
Сот мүшелерінің жалпы санының көпшілік және жасырын даусымен жыл
сайын сайланатын орта буынның сот президумы сот төрағасынан және тұрақты
төрт судьядан тұрады.
Сот президиумы шағымдар мен наразылықтар ,сондай-ақ жаңа ашылған
жағдайлар бойынша қадағалау тәртібімен істер қарайды.
Орта буының сот төрағасы судья болып есептеледі және соттың жұмысын
ұйымдастырады.
Орта буынның соттарының аппараттары негізгі буын соттарының
аппараттарына ұқсас...
Жоғарғы сот төрағадан ,сот алқалары төрағаларынан және тұрақты
судьялардан тұрады.
4.Жоғарғы Соттың органдары
Пленум
Президум
Қылмыстық ,азаматтық ,шаруашылық істер бойынша сот алқалары,әскери сот
алқасы.
Жоғарғы Соттың пленумы Төраға ,сот алқаларының төрағалары,Жоғарғы
сот судьялары құрамында қызмет етеді.
Ол;
1.соттардың заңдарды және басқа да нормативтік –құқықтық актілерді қолдану
практикасын зерттеу мен жинақтау материалдрын қарайды және сот практикасы
мәселелері бойынша түсініктеме беретін нормативтік қаулылар қабылдайды.
2.сот статистикасы сараптамасының материалдарын қарайды
3.конституцияға сәйкес мемлекетке опасыздық жасағаны туралы Президентке
тағылған айыптың негізділігі жөнініде тұжырым береді
4.Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынымы бойынша Жоғарғы Сот пленумының хатшыларын
,ғылыми –консультативтік кеңестің құрамын сайлайды.
5.Жоғарғы Сот тәртіптік алқасының мүшелерін сайлайды
6.Жоғарғы Сот президумының мүшелерін сайлайды
7.Жоғарғы Сот төралқасының үкімдеріне кассациялық немесе қадағалау
шағымдарын қараған кезде қабылданған президум қаулыларына қаулыларына
қадағалау шағымы және наразылығы бойынша қылмыстық істер қарайды,
8.өзіне заңмен берілген өзге де өкілеттіктерді іске асырады.
Жоғарғы Соттың президумы төрағадан және тұрақты сегіз судьялардан
тұрады, оларды жыл сайын Жоғарғы Сот Плениумының мүшелері жасырын дауыс
беру арқылы жалпы мүшелердің көпшілік дауысы мен сайланады. Мәжіліс кемінде
айына бір рет өткізіледі
Жоғарғы Соттың сот алқалары Жоғарғы Соттың судьяларынан тұрады.
Олардың құрамын Жоғарғы Соттың Төрағасы бекітеді.Алқа төрағаларын
Республика Жоғарғы Соты Кеңесінің кепілдемесі негізінде Президент ұсынымы
бойынша Сенат сайлайды.
Жоғарғы Соттың соталқалары бірінші инстанция соты ретінде азаматтық
,шарушылық және басқа да аса маңызды немесе өз қалаулары бойынша
БасПРокурордың бастамасы бойынша қолға алынған ерекше күрделі істерді
қарайды және шешеді:Сонымен қоса,олар мемлекеттің жоғарғы лауазымды
адамдарына қатысты қылмыстық істерді қарайды.
Жоғарғы Соттың сот алқалары бірінші инстанция шығарылыған облыстық
және оған теңестірілген соттардың заңды күшіне еенбеген үкімдері мен
шешімдеріне кассациялық шағымдар мен наразылықтар бойынша істерді қарайды.
Оларды қадағалау ретінде облысмтық оған тенестрілген соттардың
бірінш і инстанциясы бойынша және апелляция ретінде қаралған істері бойынша
қабылданған әр заңды күшіне енген актілеріне шағымдары мен наразылықтар
бойынша ,сондай-ақ облыстық және оған теңестрілген соттар президумдарының
қаулыларына қадағалау шағымдары мен наразылықтары бойынша істер қарайды.
Жоғарғы Соттың жанына ғылыми –консультативтік кеңес құрылады, ол сот
практикасының , Жоғарғы Сот Пленумы нормативтік қаулылары жобасын және өзге
құжаттардың практикасын зерттеу мен жинақтауға байланысты материалдарды
қамтамасыз нтуге арналған кеңсші орган болып есептеледі
Жоғарғы Соттың өз аппараты бар ,ол консультаттарды, инспекторларды,
сот алқаларының хатшыларын қамтитын болімдерден тұрады.
5.Судьялар мәртебесі
Судьялар Қазақстан Республикасында сот билігін жүзеге асырушылар болып
табылады.Оларға конституциялық тәртіппен сот төрелегін атқару жөніндегі кең
өкілеттіктер берілген.
Судьялардың қызметі билік өкілеттіктерін іске асыру мен
байланысты болғандықтан,ол лауазым кандидаттарына жоғары талаптар
қойылады.Мәселен,заң бойынша аудандық
қалалық) сотқа тек мыналар ғана судья бола алады.
Қазақстан Республикасының азаматтары;
Атына кір келтірмеген,беделді азаматтар25 жасқа толғандар;
Заңгерлік жоғары білімі барлар;
Заңгерлік мамандығы бойынша кемінде 2 жылдық стажы барлар
Біліктілік емтиханның ойдағыдай тапсырғандар және әділет біліктілік
алқасының ұсынымын алғандар.
Мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс стажы бар,оның екі
жылын,әдеттегідей,әділет,прокуратура, анықтау және тергеу органдарында
судья болып істеген заңгер
Біліктілік емтиханын тапсырған және Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынымын
алғандар
әскери сотың судьясы ,сонымен қатар , әскери қызметкер болуға тиіс
жас мөлшері Констититуцияға сәйкес белгінеді және 60 жастан аспауы
керек.Ерекше жағдайларда бұл мерзім 5 жылдан аспайтын уақытқа ұзартылуы
мүмкін
Жоғарғы Соттың,сот алқаларының төрағаларын және Жоғарғы Сот
судьяларын және Жоғарғы Кеңесінің кепілдемесі бойынша республика Президенті
қызметке тағайындайды.Сот учаскелерінің және басқа соттардың
төрағаларын,аға судьялары мен судьяларын әділет біліктілік алқасының
кепілдемесіне негізделген әділет министрлінің ұсынуы бойынша республика
Президенті қызметке тағайындайды .Барлық соттардың және сот алқалрының
төрағалары 5 жылға сайланады және тағайындалады.
Заң судьялар үшін белгілі бір шектеулер белгілейді
.Мәселен,олардың мыналарға құқығы жоқ;
-депутат болуға
-ғылыми –оқытушылық немесе өзге де шығармашылық қызметтерді
есептемегенде,басқа ақылы қызмет атқаруға
-кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
-коммерциялық ұйымдардың басшы органның немесе бақылау кеңесінің құрамына
енуге
-партия ,кәсіптік одақтар мүшесі болуға
-қандай да бр саяси партияны қолдауға немесе оған қарсы шығуға
«Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың
өкілеттігітоқатыла тұрады:
1. қылмыс жасаған жерінде қолға түскен немесе ауыр қылмыс жасағаны үшін
қылмыстылық жауапқа тартылған жағдайда ,судьяны күзетпен ұстауға
немесе оны қылмыстық жауапқа тартуға немесе тұтқынға алуға келісім
берілгенде
2. суья соттың шешімі бойынша медициналық сыйпатттағы мәжбүрлеу шараларын
ұйғарылған әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылғанда
3. судья сот шешімі бойынша үшті –күйлі жоғалды деп танылғанда
4. судья депутаттыққа кандидат болып тіркелгенде
судья қызметіне босатылады (Жарлықтың 47 –бабы)
1.өз қалауы бойынша
2.денсаулығына байланысты
3.қызметте болудың ақтық жасына жетуіне байланысты
4. қайтыс болуына байланысты
5.атқаратын қызметіне сәйкес келмеуіне немесе Жоғарғы Сот Кеңесінің
немесе Әділет біліктілік алқасының ұйғарымы бойынша судья қызметімен
сыйыспайтын кәсіппен айналысқан деп танылғанда
6.егер сотың оған қатысты айыптау үкімі заңды күшіне енген жағдайда
7.Қазақстан Республикасының азаматтығынанайырлған жағдайда
8.Конституция мен заңдарды бұлжытпай орындау талаптарын және азаматтар
мен ұйымдардың құқықтарын бостандықтары мен заңды мүдделрін қорғауды
қамтамасыз етпеген жағдайда
9.шешім бойынша әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе қайтыс болды деп
танылғанда
10.басқа судьялық қызметке тағайындалған,сайланған немесе мемлекеттік
органдардың басқа қызметіне ауыстырылған жағдайда
Судьялар өз қызметінде есеп бермейді және бақылауға
алынбайды,алайда заңда белгіленген жағдайларда олар тәртіптік
жауапкершілікке тартылады
Республика Жоғарғы Со кеңесі сот жүйесінің құрамына кірмейтін
тәуелсіз,автономды орган болып табылады.Ол Президент құрған консультативтік
–кеңесті орган болып есептеледі.Оның құрамына мемлекеттік биліктің барлық
үш тармағы да кіреді.
Конституциялық Кеңестің Төрағасы;Жоғарғы соттың Төрағасы;Бас
прокурор; Әділет министрі; Сенаттың екі депутат;Жоғарғы Соттың Пленумында
сайланған алты судья (екеуі Жоғарғы Сотан,екеуі Облыстық соттардан,екеуі
аудандық,қалалық соттардан);Президент тағайындаған екі мүше.
Жоғарғы Сот Кеңесі мыналар өкілетті:
1.Жоғарғы Соттың ,облыстық және соған теңестрілген соттардың құрамына
кіретін судьялар қызметіне судьялар қызметіне іріктеуге
2.осы судьяларды қызметтен босату туралы ұсыным жасауға
3.Әділіет Біліктілік алқасының шешімдеріне жасалған шағымдарды қарауға
4.судьялардың тәуелсіздігін және қол сұқпаушылығын қамтамасыз етуге
Әділет Біліктілік алқасы автономды ,тәуелсіз мекеме бола тұра ,сот
жүйесінің құрамына кірмейді .Оның құрамына Әділет министрінің
орынбасары,Мәжілістің екі депутаты,алты судья, Бас прокурородың орынбасары
адвокаттар,нотариустар,заңгерлер қауымдастықтарының өкілдері
Әділет біліктілік алқасы судьяларға кандидаттарды іріктейді
емтихан қабылдайды, сондай-ақ оларды қызметтен босатуды және өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады.Оның шешімдеріне 10 күн ішінде Жоғарғы Сот
Кеңесіне шағым берілуі мүмкін.
Пысықтау сұрақтары
1.Сот және сөрелігі ұғымы
2.Сот органдарынң қызметі
3.Сот органдарын құру
4Сот жүйесі
5.Сот органдарына қызметке алу тәртібі
Дәріс -15.Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен
өзін өзі басқарудың конституциялық негіздері
Мақсаты : ҚР ның жерглікіт өзін өзі басқару қызметі түсініг ,жерглікіт
жерлердеге мәслихат қызметі оларды құру тәртібі., жерглікіт өзін өзі
басқарудың мемлекеттік билік жүйеснідегі орны мен ролі ашу
1.Жалпы ережелер
2.Жергілікті өкілді органдар –мәслихаттар
3.Әкімдер және әкімшліктерді құру, құзіреті қызметнің ұйыдастырылуы
1.Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
жергілікті өкілді органдар мен жергілікті атқарушы органдардан тұрады.Ол
мемлекеттің құрамдас бір бөлігі болып табылады және Республика үшін
біртұтас мемлекеттік қызметпринциптерін басшылыққа алады.Демек, жергілкті
мемлекеттік басқару мемлекеттік биліктің туындысы.Бұл жергілікті
мемлекеттік басқару жалпы жергілікті ерекшеліктерді есепке алмайды және
жергілікті проблемаларды шешпейді дегенді білдірмейді.Қзақстан
Республикасындағы жергліктімемлекенттік басқару мемлекет тетігінің ерекше
бөлшегі болып табылады. Және белгілі бір дербестікке ие болады.
Қазақстан Республикасының 1995 ж.Конституциясы жергілікті мемлекет
органдарының аталған үлгісін қабыл алды.Конституциясының осы органдарға
арналған бөлімі «жергілікті мемлекеттікбасқару және өзін өзі басқару» деп
аталады.Бұл бөлімде жергілікті мемлекеттік бас органдары туралы жалпы
айтылады.2001ж.23 қаңтардағы «Қзақстан Республикасыдағы жерглікті
мемлекеттік басқару туралы» Заң жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді,жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
құзіретін,қызметнің ұйымдастырылуын, тәртібін сондай ақ мәслихаттар
депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді.Бұл заңда Қзақстан
Республикасында бірінші рет жергілікті мемлекеттік басқаруға белгілену
берілген.Жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті өкілді және атқарушы
органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу ,оны аталған заң мен
басқа да заңдық актілер белгіленген құзіреттер шегінде дамыту мақсатында
жүзеге асыратын қызмет болып табылады.
«Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңның қағидаларыны негіз
болып табылады,яғни ,қосалқы заңдық актілер аталмыш заңның негізінде және
нақтылаумен қабылданады. Жиынтығында олардың барлығы жергілікті мемлекеттік
басқару туралызаңдардықұрайды.Бұл заңдар Қзақастан Республикасындағы барлық
жергілікті мемлекеттік басқару органдарына қолданылады.Ұлттық заңдардың
құрамында қоғамдық қатынастардың басқа саларын реттейтін және жерглікті
мемлекеттік басқаруға қатысты нормалары бар нормативтік құқықтық актілер
болуы мүмкін екнін атап өткен жөн. Осындай құқықтық нормалар жерглікті
мемлекеттік басқару туралы заңдардың құрамдас бір бөлігі болып табылады.Бұл
заңдарда арнайы нормативтік құқықтық актілер болуы мүмкін.Атап, айтқанда
,оларға Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралызаңдар жатады.Алматы
қаласының аумғында «жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заң Қазақстан
Республикасының оның ерекше мәртебесі туралы заңдарына қайшы келмейтін
бөлігінде қолданыладыОған жеке тоқталамыз. «Қазақстан Республикасының
жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңда мәслихаттарға да, сондай ақ
әкімшлік терге де қатысты қағидаларбар.Мәелен ,жергілікті мемлекеттік
басқару органдарымәслихаттар мен әкімшіліктердің қызметінің экономикалық
және қаржылық негізін :
1) жергілікті бюджет
2) коммуналдық заңды тұлғаларға берілген мүлік
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес коммуналдық меншіктегі өзге
мүлік құрайды
Әриние, мәслихаттар мен әкімшіліктердің бұл мәселелергекөзқарастарында
ерекшеліктер бар,ол туралы тиісті бөлімдерде сөз болады.
« жерглікті мемлекеттік басқару туралы» Заң мәслихаттар мен әкімшіліктер
үшін ортақ негізгі талаптар мен шектеулер белілейді Олар төмендегілер
жатады:
1) мәслихаттар мен әкімшліктер жалпы емлекеттік сыртқы және ішкі, қаржы
және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына
жол бермеуге; әлбетте,бұл органдардың шешімдер Конституцияға,заңдарға
және басқа да норматитвіктік актілерге қайшы келмеуі тиіс.
2) Мәслихаттар мен әкімшліктер Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздікті қамтамсыз ету мүдделерін сақтауға тиіс,Ұлттық
қауіпсіздіке қатысты мәселелер шеңбері арнайы заңда белгіленген.
3) Мәслихаттар мен әкімшіліктер өз құзіретінің шектерінде азаматтардың
құқықтары мен заңды мүдделерін сақталуын қамтамсыз етуге міндетті ;
бұл олардың ортақ міндеті болғанымен,заң мәслихаттар мен әкімшіліктер
үшін оны орындаудың түрі әдістерін белгілеген.
4) Мәслихаттар мен әкімшіліктерге қазақстан Республикасының шегінде еңбек
рыногін,капитал,қаржы,қаржы нарқын қалыптастыруға,тауарлар мен
қызметтермен еркін алмасуға кедергі келтіретін шешімдер қабылдауға
тыйым салынады.
5) Мәслихаттар мен әкімшіліктер өз аумақтарын дамыту жоспарларын әзірлеу
және қабылдау кезінде Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық
жоспарын басшылыққа алуға тиіс
2.Жергілікті өкілді органдар –мәслихаттар
«Қазақстан республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заң
жергілікті өкілді орган ,облыстың маңызы бар қаланың ,астаның ауданның
халқы сайлайтын,халықтың еркін білдіретін және ҚР ның заңдарына сәйкес
оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және олардың жүзеге
асыун бақылайтын сайланбалы орган болып табылады.Осы ұғымда жергілікті
өкілді органдарды мемлекеттік тетіктің ерекше бір бөлігіне бөліп
шығаратын белгілер қатары келтірілген.Бірінші белгі-бұл сайланбалық.Бірақ
сайланбалық жергілікті өкілді органдардың айырықша белгісі болып
табылмайды.Парламент Мәжілісінің депутаттары да сайланады.Конституция
аудандық және одан төмен тұрған атқарушы органдардың сайланбалық
мүмкіндігін көздейді.Мәслихаттардың екінші белгісі әкімшлік аумақтық
бірліктер халқы сайлайтыны және сондықтан осы бірліктердің өкілді
органдары болып табылатынында.Мәслихаттар әкімшілк аумақтық бірліктің
тиісті аумағында тұрып жатқан халықтың еркін білдіреді.Егер аталған белгі
жергілікті өкілді органдарың қалыптасу процесін сипаттайтын болса,онда
төртінші белгі олардың қызмет саласына жатады.Жергілікті өкілді органдар
өз қызметін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асыруға
және халықтың еркін іске асыру үшін қажетті шараларды белгілеуге тиіс.
«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңда
аталған осыбелгіде «халықтың еркі» дегенді онша дұрыс түсінбеуден
туындайтын Клнституция қағидасын онша дұрыстамай қайталау бар.Заңда
«халықтың еркі» халық мәслихаттардың депутаттарын сайлап,оларға өз
қызметінде тек сайлаушылардың еркін жүзеге асыруыды тапсыратындай
түсінген.Мәслихат заңнамаға сәйкес тек халықтың еркін іске асыру үшін
шаралар белгілейді деген қағидасын дәл осылай түсінуге болады. ҚР ның
Конституциясыынң 86 бабында «Жергілікті өкілді органдар –мәслихаттар
тиісті әкімшілік –аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және
жалпымемлекеттік мүдделері ескере отырып,оны іске асыруға қажетті
шараларды белгілейді олардың жүзеге асырылуын бақылайды»
делінген.Конституцияның аталған қағидасы :1) мәслихаттар халықтың еркін
білдіреді;2) мәслихаттар халықтың еркін іске асыру үшін қажетті шараларды
жалпы мемлекеттік мүдделерді ескерумен белгілейді.3) мәслихаттар
жергілікті өзін өзі басқару органдары болып табылмайды дегенді
білдіреді.Қазақстан Республикасы Конституциясының 85 бабының жергілікті
мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтығы істің жай күйіне жауапты
жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады деп
жазылған.Демек, жергілікті халықтың атынан өкілдік ете отырып
оларменқалыптастырылса да мәслихататр мемлекеттік тетіктің бір бөлігі
болып табылады және осы себепті жалпы мемлекеттік мүдделерді ескруге
тиіс. ҚР ның Конституциясының 91 бабында белгіленген мемлекеттік
біртұтастығы және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын
өзгертуге болмайды.Мәслихат жергілікті халықтың еркін білдіруді сылтау
етіп осындай мәселелерді қоюға құқысыз,себебі,аталған конституциялық
ережелер жалпы мемлекеттік мүдделерді білдіреді.
Мәслихаттардың құрылуы ,қызмет тәртібі және құзіреті
1)Мәслихаттардың құрылуы Қазақстан Республикасының Конституциясымен ,ҚР
ның Сайлау туралы Заңымен» және «Қ Рындағы Жергілікті мемлекеттік басқару
туралы» Заңның бірқатар нормаларымен реттемеленеді.Конституцияда
мәслихаттаардың құрылуына арналған бірнеше нормалар бар.Оларда
мәслихаттар әкімшілік аумақтық бірліктер-облыс,қала,аудан аумағында
сайланады деп көрсетіледі.Мәслихаттарды халық жалпыға ортақ ,тең,тура
сайлау құқығы негізінде құпия дауыс беру жағдайында төрт жыл мерзімге
сайлаайды.
2)Мәслихат Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы белгілеген
оның депутаитары жалпы санының кем дегенде төрттен үші сайланған жағдайда
құқылы деп саналады.
Мәслихат тұрақты әрекет ететін мемлекеттік басқару органы болып
табылмайды.Мәслихат сессиялар бойынша жұмыс істейді,сессия мәслихаттар
қызметінің негізгі нысаны болып табылады.Мәслихаттың өкілеттіктері
бірінші сессияның ашылу сәтінен басталады және жаңа шақырылған
мәслихаттың бірінші сессиясының жұмысы басталғанда аяқталады.Әкімшлік
–аумақтық бірліктердің қайта ұйымдастырылуы орын алуымүмкін.Бұл
жағдайларла мәслихатардың депутаттары өздерінің өкілеттіктерін сақтап
қалады және әкімшілік аумақтық бірліктерінің құрамына мәслихаттарды
сайлаушылардың көпшілік бір бөлігі кірген қайта ұйымдастырылған
мәслихаттардың депутаттары болып қалады.Егер белгілі бір әкімшлікі
аумақтық бірлік таратылса,онда тиісті мәслихат та таратылады.
Мәслихат тек мемлекеттік өкілді орган болып саналады,заңды тұлға
болып табылмайды, яғни,қандай бір шаруашылық әрекеттер жасамайды.Мәслихат
кіммен де болмасын шаруашылық қатынастарға кірмейді.Ол мемлекеттік,
құқықтық проблемаларды шешетін мемлекеттік орган болып табылады және
азаматтардың әлеуметтік, экономикалық ,ұлттық және т.б. жай күйінен
тәуелсіз бүкіл халықтың еркін білдіреді.
Мәслихат қызметінің негізгі нысаны сессия,яғни, депуттар жиналысы
болып табылады. Сессияда оның қаруына жатқызылған мәселелер
шешіледі.Мәслихат сессиясы егер оған мәслихатқа сайланған депуттар саның
кем дегенде үштен екісі қатысып отырса,мәслихат қарауындағы мәселелерді
қарастырлуға құқлы,яғни ,құқығы бар.Мәслихаттың кезекті сессиясы кем
дегенде жылына төрт мәрте шақырылады және оны мәслихат сессиясының
төрағасы жүргізеді. Мәслихаттың кезектен тыс сессиясы депуттар саның кем
дегенде үштен бірінің немесе әкімнің ұсынысы бойынша шақырылады.Мәслихат
сессиясының шақырлуы уақыты мен өткізілуі орны туралы, сондай ақ
сессиясының қарастыруына енгізілген мәселелер туралы мәслихат хатшысы
депуттатарға ,халыққа және әкімге сессиядан кем дегенде он күн бұрын ,ал
кезектен тыс сессия шақыру жағдайында кем дегенде үш күн бұрын
хабарлайды.Сессияның қарастырына енгізілетін мәселер туралы мәслихат
хатшысы сессиядан кем дегенде бес күн бұрын және кезектен тыс сессиядан
кем дегенде үш күн бұрын әкімге және депутаттарға қажетті материаладар
табыстайды.
3) «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы»
Заңда мәслихат депутаттының мәртебесі белгіленеді.
Заңда мәслихат жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып,тиісті
әкімшілік аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді делінген.Жоғарыда
біз Конституцияға сәйкес тиісті әкімшілік аумақтық бірлік халқының еркін
білдіретін депутат емес,мәслихат екнін атап өттік.Бұл нені білдіреді? Бұл
заң әрбір депутаттың әлбеттте халықтың жалпы еркін білдіруші болуға
міндеттемейді дегенді білдіреді. Халық әртүрлі әлеуметтік, экокномикалық
топтардан тұрады.Оның еркі әркез бұртұтас,мызғымас түрде бола
бермейді.Халқытың жекелеген топтарының еркі сәйкес келмеуі мүмкін.Депутат
та халықтың барлығына ортақ еркімен сәйкес келмейтін халықтың бір тобының
еркін білдіруі мүмкін.Дәл осы ықтимал қарама қайшылықтарға орай заң
мәслихаттың шешімдер қабылдау рәсімін де мәслихататты тарату рәсімін де
көздейді.
Сондықтан халықтың еркін жеке депутат білдірмейді.Ол әкімшілік
аумақтық бірлік тер жайлы ғана бола алады.
Демек, тиісті әкімшілік аумақтық білікі халқының еркін жай ғана
жеке бір депутат емес,жалпы мәслихат немесе еркін жай ғана жеке бір
депутат емес,жалпы мәслихат немесе мәслихаттың көпшілгі білдіреді.
Мәслихат депутаты төрт жылға сайланады және оның өкілеттіктері оны
тиісті аумақтық сайлау комиссиясы мәслихат депутаты реінде тіркеген
сәттен басталады және мерзімі аяқталуына байланысты өкілеттіктері
тоқтатылған сәттен бастап тоқтатылады.
Мәслихат депутатының өкілеттіктері мфынандай жағдайларда мерзіменен
бұрын тоқтатыла алады.1) депутат заңдарға сәйкес депутаттық міндетерді
орындаумен сыйымсыз лауазымға сайланса немесе тағайындалса 2) депуттатты
әрекетке қабілетсіз деп тану туралы сот шешімі заңды күшіне енсе 3)
мәслихат өкілеттігі тоқталса 4)депутат қайтыс болса 5)ол Қазақстан
Республикасының азаматтығынан айырылса 6) соттың айыптау үкімі күшіе енсе
7) әкімшлік аумақтық бірдктің шектерінен тысқары жерге тұрақты тұруға
кесе 8) депуттатық өз орнынан түсу туралы жеке өтінішіне байланысты 9)
депуттатық міндеттерін жүйелі түрде орындамаса
Мәслихат депутаттының құқытарын үш топқа бөлуге болады.оларға
1) мәслихаттаң жұмысына байланысты құқықтар.Оларға мәслихаттың жұмысына
қатысу, саяси партиялар депутаттырының депутаттық топтары түрінде
бірлестіктер құру және басқа жатады.
2) Жергілікті атқарушы органдардың қызметімен танысуға байланысты
құқықтар:Депутат өз құзіретінің мәселері бойынша тиісті мәслихаттың
аумағында орласқан жергілікті атқарушы органдар мен ұйымдарға
мәслихаттың құзіретіне жатқызылатын мәселер бойынша сауалдар беруге
және жолданымдар жіберуге өз құзіретінің мәселелері бойынша тиісті
мәслихатың аумағында орласқан жергілікті атқарушы органдар мен
ұйымдарға лауазымдарға тындау туралы ұсыныстар енгізуге жұмыстарға
қатысуға құқылы
3) Сайлаушылармен араласау,өз округі сайлаушлырымен кездесулер және
жиналыстар өткізуге құқылы
Мәслихаттың әрбір депутаты өзінің өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде
мәслихаттың жұмысына қатысуға,сайлаушлыармен ұдайы байланысты
үзбеуге,оларды мәслихаттың жұмыс,оның тұрақты комиссияларының
қызметі,мәслихаттың шешімдерінң орындалуы туралы ұдайы хабарлап
отыруға,мәслихаттың шешімдерінің орындалуын ұйымдастыруға және бақылау
жасауға қатысуға,сайлаушылардың өзіне келіп түскен өтініштерін қарауға
,азаматтарды жеке қабылдауды ұдайы жүргізуге міндетті
3.Әкімдер және әкімшліктерді құру ,құзіреті қызметнің ұйыдастырылуы
Әкімшіліктердіңтөмендегі буындары құрылады:
1) облыстық,республикалық маңызы бар қалалық ,астаналық
2) аудандық (облыстық маңызы бар қлалардың),республикалық маңызы бар
қаладағы(астанадағы)аудандық, аудандық маңызы бар қалалық кенттік,
ауылдық,селолық), ауылдық округттік әкімшіліктер
Облыстық (Алматының,астаның,аудандық)облыстық маңызы бар
қалардың) әкімдіктері ҚР ның біртұтас атқарушы органндар жүйесіне
кіреді.Республикалық маңызы бар қаладағы ( астанадағы) аудандық,аудандық
маңызы бар қалалық ,кенттік ауылдық,(селолық) округтік әкімдіктер
түзілмейтін болғандықтан,олар тиісті атқарушы органдардың бір бөлігі болып
саналады.
Облыстық (Алматының,астананың),аудандық (облыстық маңызы бар
қалалардың) әкімшіліктерінің ортақ бір міндеті бар:тиісті аумақтық
мүдделері мен даму қажеттіліктеріне тіркес атқарушы үкіметтің жалпы
мемлекеттік саясатын жүргізіуді қамтамсыз ету.Әриние,әкімшіліктердің
аталған буындарының әрқайсысы бұл міндеті өз құзіретінің шеңберінде
шешеді.
Екі деңгей әкімшіліктерінің түзілуі және құзірет мәселелерінің
жеке қарастырайық.Облыстық (Алматының,астаның)әкімі басшылық етеді. Әкімнің
тағайындалуы туралы мәселені кейінірек қарастырайық.Облыс
(Алматының,астаның) әкімі өзінің орынбасарларынан,әкім аппараты
жетекшісінен,атқарушы органдардың бірінші басшыларынан әкімшлік
қалыптастырады.Облыс (Алматының,астаныың) әкімшілігінің дербес құрамы
тиісті шешім қабылдайтын облыстық (Алматының,астананың) мәслихаттың
сессиясымен келсіледі.Облыс(Алматының,астаның ) әкімдінің отырыстарын
әзірлеу мен өткізу,сондай ақ олардың шешім қабылдау тәртібі әкімдіктің
регламентінде белгінеді:Үлгі регламентті Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітеді.Облыс (Алматының,астаның) әкімшлігі алқалы орган болыпт
табылады.Алқалық сипатына орай заң облыс (Алматының,астаның ) әкімшілігінің
құзіретін белгілейді. Облыс (Алматының,астаның) әкімшлігінің
құзіретіндегінің төмендегідей бағыттары бар;1)ұйымдық
шаруашылық2)басқарушылық 3)реттеушілік 4)үйлестірушілік және
5)консультативтік
Ұйымдйқ шаруашылыққа-атап айтқанда,төмендегі өкілеттіктер жатады:облысты
(Алматыны,астананы),облыстық (Алматының,астанның) бюджеттті дамыту
жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларәзірлеу,облыс
(Алматының,астананың) аумағында кәсіпкерлік қызметі ,инвестициялық
ахуалдыдамыту үшін жағдайлар жасау,облыс аумағында су
құбырларының,тазртқышқұрлыстары,электр беру желістерінің,басқа да
инфрақұрлым обьектілерінің құрылысн ұйымдастыру,қоғамдық тәрітп қорғау және
қауіпсіздік сақтауды қамтамсыз етуді ұйымдастыру және т.б.
Басқарушылыққа,-атап айтқанда,төмендегі өкілеттіктерді
жатқызуға болады,аграрлық сектордың ұтымды және тиімді жұымс істеуін
қамтамсыз ету,облыстықмаңызды бар жолдарды ұтымды іске пайдалану мен күтіп
ұстауды қамтамсыз ету,мемлекеттік стандарттысақтауды қамтамысз
ету,азаматтардың кепілдік берген мединициналық қызметке құқығын іске
асыруын қатамсыз ету,азаматтардыңтегінбілім алу құқығын іске асыруын
қамтамсыз ету,облыстық коммуналдық меншікті басқару,оын қорғау бойынша
шараларды жүзеге асыру,мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер құру.Заң
бойынша облыстық әкімшілк заңды тұлға болып табылмайды.Бұл алайда
,әкімшілік шаруашылық жүргізуші субьектілермен мүліктік,шаруашылық
қатынастарға кірмейді дегенді білдірмейді.Заңның 27 бабынын 27 бабының 6
тармақшасында облыстық әкімшілік коммуналдық меншік обьектілері мен
әлеуметттік мәдени мақсаттағы обьектіліер құрылысы бойынша тапсырысшы
боладыдеп жазылған.Демек,облыстық әкімшілік белгілі бір жағдайларда
шаруашылық істермен шұғылданады,шаруашылық қатынастар субьектісі,яғни заңды
тұлға ретінде көрінеді.
Реттеушілікке-заңдарға сәйкес жер қатынастарын реттеуді жүзеге
асыру жатады;әкімшілк нормативтік қаулылар қабылдайды.
Облыстық әкімшілк аудандық әкімшіліктердің құзіретіне кіретін
мәселелер бойынша олардың жұмысын үйлестіреді,халықтың әлеуметтік осал
топтарна қаырымдылық және әлеуметтік көмек көрсету бойынша жұмысты
үйлестіру
Әкімшілік консультативтік жұмысты жүзеге асыру,ол үшін
ведомствоарадыұ сипаттағы мәселер бойынша консультативтік кеңестік органдар
түзейді.
Облыстық әкім-ҚР ның Конституциясына сәйкес облыстардың
әкімдерін қызметке Премьер- Министрдің ұсынуымен Президент тағайындайды.
(87 бап)
Облыстық әкімніңқұзіреттері:
1) өкілдік өкілеттіктері.Облыстық әкімі мемлекеттік органдармен
,ұйымдаврмен және азаматтармен мемлекетік органдармен ,ұйымдармен және
азаматтармен қарым қатынастарда облыстың мүдделеріне өкілдік
етеді.Әкім өз құзіретін жүзеге асыру барысында Парламент пен сот
органдарынан басқа ,Үкіметтен бастап орталық атқаушы органдардан төмен
тұрған атқарушыоргандарғап дейінгі барлық органдармен
қарымқатынастарға кіріеді.Әкім облыс мүдделеріне мемлекетттік ,сондай
ақ мемлекетттік емес ұйымдармен қарым қатынастарда өкілдік етеді
2) бақылау өкілеттіктер-орталық атқарушы органдардың аумақтық
бөлімшеліері әкімшліктің аумағында орналасады және қызмет
істейді.Олардың қалай жұмыс істейтін ,өзденрінің міндеттерін қалай
тақаратыны,нормативтік актілер талаптарны орындайтыны облыс әкімшліігі
үшін бәрі бір емес.Сондықтан облыс әкіміне орталық атқарушы
органдардың басшыларына олардың бөлімшелерінің заңдарды ,Президент пен
Үкіметтің актілерін ,облыс әкімдерінің өздерінің және әкімшіліктерінің
актілерін орындау бөлігінде соңғылардың қызметі туралы ұсыну енгізіу
құқығы берілген.
3) Кадрлық өкілеттіктер-облыс әкімі төмендегі лауазымды адамдарды:жоғарғы
тұрған уәкілетті мемлекеттік органдармен келісім бойынша облыс
әкімінңі орынбасарларын;орынбасарлардың шекті санын Үкімет
белгілейді;облыс әкімі аппаратының басшысн және оның құрлымдық
бөлімшелерінің басшыларын ; заңдаода белгіленген тәртіпте нысанда киім
кию құқығы және әскер немесе өзге арнайы атақ берілетін басшыларды
қосапғанда облыс бюджетінен қаржыландыратын атқарушы органдар
басшыларын қызметке тағайындайды және қызметінен босатады.
4) Тәртіптік өкілеттіктер-облыс әкім облыс бюджетінен қаржыландыратын
атқарушы органдар басшыларына ,сондай ақ аудандар әкімдеріне заңдарға
сәйкес тәртіптік жауапкершілі шараларын қолдану мәселелерін шешеді
5) Үйлестірушілік өкілеттіктер –облыс әкімі аудандық әкімдіктер мен
әкімдіктерінің жұмысын үйлестіреді Алматы және Астана қалаларының
әкімдері мен әкімдерінің жұмысын үйлестіреді.
6) Жерглікті өзін өзі басқару органдарымен байланыстар жөнінідегі
өкілеттіктер-облыс әкімі қала аудандардың әкімдері арқылы жергілікті
өзін өзі басқару органдарымен әрекеттеседі.Заң облыс әкіміне
жергілікті өзін өзі басқару органдарына қатысты белгілі бір
өкілеттіктер бергендіктен ол оларда іске асыру құқылы
7) Басқарушылық өкілеттіктер-облыс әкімі өз құзіреті шегінде жалпыға
бірдей әскери міндеттемлік және әскери қызмет,азаматтық
қорғаныс,сондай ақ жұмыылдыру дайындығы және жұмылдыру мәселелері
жөніндегі заңдардың орындалуын ұйымдастырады және қаматамысз етеді;
органдармен қатар кәсіпорындарды, кеніштерді және басқада мемлекеттік
меншік обьектілерін жекешелендіру,жалға беру, сату мәселелері бойынша
келісім шарттарға қол қоюға,сондай ақ олардың орындалуын бақылауға
қатысады,заңдарда белгіленген жағдайларда кәсіпкерлік қызметті
лицензияландыруды жүзеге асырады.
Пысықтау сұрақтары :
1. Жергілікті өзін басқару
2. Жерлікті жерлердегі мәслихат органдары
3.Мәслихаттар қызметі
4.Әкімдер түсінігі,ұғымы
3.Семинар тақырыбы мен сұрақтары
1.-тақырып Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы, түісінігі,
пәні, және әдістері
Мақсаты; Констиуциялық құқықтың құқық және ғылым саласындағы алатын
ролі,нормативтік ерекшеліктері,өзгешіліктерін меңгеруге негізделген
Жоспар
1.Констиуциялық құқық –құқық саласы ретінде
2.Конституциялық құқытың бастаулары және жүйесі
3.Конституициялық құқық ғылым саласы ретінде
Тапсырма : Реферат ҚР ның Конституциялық құқық ретінде ғылым саласындағы
ролі
4.Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
3.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
2-тақырып Конституция мемлекет пен қоғамның негізгі заңы
Мақсаты өзге құқықтық нормалардан ерекшелігін ашу
1.Конституция мемлекет пен қоғамның негізгі заңы
2.Демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет ретіндеі
Жоспар
2.Құқықтық институттар
3.ҚР ның Конституциясының принциптері
Тапсырма:Принциптерді талдау
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Қазақ ССР нің мемлекеттік егемендік туралы» Қазақстан Республикасының
конституциялық Заңы .1991ж16 желтоқсан
3.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
4.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
5.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
6.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
3-тақырып Қазақстан Республикасы Конституциялық құрылмының негіздері
Мақсаты:Қазіргі Қазақстанның Конституциясының мәні және қолдану,
қалыптасу,кезеңдерін айқындау
Жоспар
1.Конституцияның мәні
2.Конституцияның қолдану мәселесі
3.ҚР ның Конституциясы мен заңдарының арақатынасы туралы
4.ҚР ның конституциялық кезеңдері
5.Конституция нормалары мен халықаралық құқықтық актілер өзара қатынасы
Тапсырма:ҚРның Конституциясы кезеңдерін сараптама жасау
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Қазақ ССР нің мемлекеттік егемендік туралы» Қазақстан Республикасының
конституциялық Заңы .1991ж16 желтоқсан
3.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың
өсіпөркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
4.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
5.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
4-тақырып:Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы
конституциялық негіздері
Мақсаты; ҚР дағы адам мен азаматтың конституциялық жағдайын қоғам және
мемлекеттегі орны оның басты құндылығы ретінде
Жоспар
1.Азаматтық жалпы мәселелері
2.ҚР ның заңдары бойынша азаматтық ұғымы,Оны алу және жою
3.ҚР ныдағы шетелдік азаматардың құққытық жағдайлары
Тапсырма:Азамттық құқықтық жағдайы туралы нормативтік актілерді сарапта
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «ҚР ның азаматтығы туралы» Қ Рның заңы .1991ж.21 желтоқсан.(кейінгі
өзгертулер мен қосымшалар енгізілген)
3.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
4.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
5.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
5-тақырып Қоғамдық –саяси институттардың конституциялық құқықтық мәртебесі
Мақсаты:Қазақ мемлекеттің саяси институт ретіндегі бағыттары мен жолдарын
игеру
Жоспар
1.Қазақстан мемлекеті конституциялық құқықықтық институт ретіндегі мемлекет
ұғымы
2.Қазақстандық біртұтастық ппроблема
3.ҚР ның басқару нысаны
4. ҚР ның әкімшілік аумақтық құрлымы негізі туралы
5.Саяси пікір алауандығы
6.Саяси партиялар туралы
7. Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құққытық мәртебесі
8.Қазақстан мемлекеттінің идеологиялық принциптері
Тапсырма :ҚР дағы саяси институтардың құқықтары мен бостандықтары туралы
нормативтік құқықтық актілерді талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Қазақ ССР нің мемлекеттік егемендік туралы» Қазақстан Республикасының
конституциялық Заңы .1991ж16 желтоқсан
3. «Қоғамдық бірлестіктер туралы» қазаақстан Республикасы заңы .1996ж.31
мамыр
4. «Саяси партиялар туралы» ҚР ның заңы .2002ж.20 шілде
5.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
6.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
7.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
8.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
6-тақырыпҚазақстан Республикасының Сайлау жүйесі
Мақсаты:Мемлекеттіміздің сайлау жүйесінің әдістері мен өкілетіктері
қызметтері норматитвік актілерді игеру негізделеді
Жоспар
1.Сайлау жүйесі ұғымы
2.азаматтардың сайлауға қатысу принциптері
3.Сайлау алдыңдағы үгіт
4.Сайлау бостандығының кепілдіктері
Тапсырма:Сайлау туралы заңды талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Қазақстан Республикасында сайлау туралы» конституциялық заң.1995 ж.28
қыркүйек
3. «Республикалық референдум туралы» конституциялық заң. 1995ж.2 қараша (
кейінгі өзгертулермен қосымшалармен)
4.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
5.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
6.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
7-тақырып. Республикалық референдум
Мақсаты: Референдум мемлекеттік билік көзі ретінде
Жоспар
1.Республикалық референдум
2.Республикаылқ референдум пәні.
3.Референдум өткізу тәртібі
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР ның заңы.2003ж.20 қаңтар.
3. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының заңы
2003ж. 20қаңтар
4.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
5.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
6.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
7.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
8-тақырып. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының конституиялық
жүйесі
Мақсаты: Мемлекеттік органдардың жүйесі орны мен ролі
Жоспар
1.Мемлекеттік орган
2.Мемлекеттік органдарды құру тәртібі, қағидалары
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР ның заңы.2003ж.20 қаңтар.
3. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының заңы
2003ж. 20қаңтар
4.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
5.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
6.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
7.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
9-тақырып.Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі
Мақсаты: Президенттік билік оны жүзеге асыру ,өкіліеттіктері мен құзіріеті
туралы құқықтық талдай жүргізуге негізделеді
Жоспар
1.Президенттің құқықтық мәртебесі
2.Президентті тағайындау және орнынан кетіру
3.Президенттің өкілеттігі
4.Президенттік құқық шығармашылық
5.Президент әкімшілігі
Тапсырма: Президенттік биліке байланысты нормативтік актілерді құқықтық
талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті туралы» конституциялық
Заңы 2000.ж20 шілде
3.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
10-тақырыпҚазақстан Республикасының Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі
Мақсаты: Заң шығарушылық биліктің ерекшелгі және өкіліетітіктерін жүзеге
асыру тәсілдерін меңгеру
Жоспар
1.Жалпы ережелер
2.Парламент депутатарының өкілеттіктері
3.Депутаттық әдеп ережесі
4.ҚР ның Парламенттінің жауапкершліігі
5.Мәжіліс және Сенат құзіреті жеке қарауларына жататын мәселелер
6.Сенаттың ерекше өкіліеттігі
Тапсырма: ҚР ның Парламентінің өкілеттігі туралы норматитвік актілерді
құқықтық талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі
туралы» конституциялық заң 1995ж.18 желтоқсан (кейінгі өзгертулермен
қосымшалар)
3.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
4.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
5.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
11-Тақырып. ҚР ның Парламент депутатының конституциялық құқықтық мәртебесі
Мақсаты: Халық өкілідігін алатын орны мен маңызы
Жоспар
1. Депутаттардың конституцяилық құқықтық мәртебесі
2. Парламент сессиялары
3.Депутатардың өкілеттіктері
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР ның заңы.2003ж.20 қаңтар.
3. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының заңы
2003ж. 20қаңтар
4.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
5.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
6.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
7.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
12-тақырып.Қазақстан Республикасының Үкіметіның конституциялық құқықтық
негіздері
Мақсаты: Үкімет құзіреті ,өкілетігі мемлекеттің басқа органдарымен
қатынасын меңгеру
Жоспар
1.ҚР ның Үкіметі атқарушы биліктің ең жоғарғы органы
2.Үкіметтің құрылуы және құрамы
3. Үкіметтің құзіреті
4. Үкіметтің норма шығармашылығы
5. Мемлекеттің басқа органдарымен қатынасы
6. Үкіметтің сыртқы қызметі
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР ның заңы.2003ж.20 қаңтар.
3. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының заңы
2003ж. 20қаңтар
4.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
5.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
6.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
7.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
Тапсырма: ҚР ның Үкімеіт туралы нормативтік құқықтық актіліерді талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2 «Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы» конституциялық заң.1995ж.18
желтоқсан.
3. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР ның заңы.2003ж.20 қаңтар.
4. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының заңы
2003ж. 20қаңтар
5.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
6.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
7.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
8.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
13-тақырып ҚР ның Конституциялық Кеңесі бақылау қызметін жүзегеа сырушы
Мақсаты : Оның Өкілеттігі мен құзіреті ,атқаратын қызметінің маңызы меңгеру
Жоспар
1.Конституциялық Кеңестің құрлымы мен мәртебесі
2.Конституциялық Кеңестің құзіреті
3.Конституциялық іс жүргізу
Тапсырма: ҚР ның Конституциялық Кеңесінің өкілеттілігі туралы нормативтік
құқықтық актілерді талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «ҚР ның Конституциялық Кеңесі туралы» ҚР ның Президентінің
конституциялық күші бар Жарлығы. 1995ж.29 желтоқсан
3.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
4.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
5.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
14- тақырып ҚР ның Сот билігінің конституциялық негіздері
Мақсаты .Қазақстандағы сот және сот төрелігін конституциялық мәртебесі мен
құзіреті меңгеру
Жоспар
1.Сот билігінің конституциялық негіздері
2.Сот билігінің қызметтері
3.Сот жүйесі
4.Судьялардың мәртебесі
5.Әділ соттың конституциялық принциптері
6.Жоғарғы Сот Кеңесі
7.Қазақстан мемлекетінің прокуратура органдарының ролі мен маңызы
Тапсырма: ҚР ның сот және сот төрелігі туралы құқықтық нормативтік
актілерін талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы»
конституциялық заң.2000ж. 25 желтоқсан.
3.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
4.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
15-тақырып:Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен
өзін өзі басқарудың конституциялық негіздері
Мақсаты: Жергілікті өзін өзі басқарудың мемлекеттік билік жүйесіндегі
алатын ролі мен маңызы , қызметін,норматитвік актілерінің ерекшеліктерін
игеру
Жоспар
1.Жалпы ережелер
2.Жергілікті өкілді органдар мәслихаттар
3.Әкімдер және әкімшілктерідң құру,құзіреті және қызметінң ұйымдастрылуы
4.Қазақстан Республикасының астанасының мәртебесі
5. ҚРның жергілікті өзін өзі басқару туралы
Тапсырма: Мемлекеттік өзін өзі басқару өкілеттігі туралы нормативтік
құқықтық актілер талда
Әдебиеттер
1.1995 ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы,Жеті Жарғы ,2003.
2. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР ның заңы.2003ж.20 қаңтар.
3. «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының заңы
2003ж. 20қаңтар
4.Қазақстан Республикасы әкімшлік –аумақтық құрылысын туралы» ҚР ның
заңы.1993ж. 8 желтоқсан
5.Н:А Назарбаевтің .Қзақстан -2030 .Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі,қауіпсіздігі және әл –ауқатының артуы.
6.Н.Назарбаев .Сындырлы он жыл.2000жАлматы, Атамұра
7.Сапарғалиев Ғ..ҚР ның конституциялық құқығы. Оқулық .Жеті Жарғы 1998ж
4. Студенттердің өздік жұмысы тақырыптары
1.ҚРның Конституциясылық құқығы құқық және ғылымда ролі,маңызы,өзіндік
пәндік ерекшеліктері теориялық, практикалық мәні, реттеу
әдістері,бастаулары мен жүйесі
2.Басқа құқықтық нормалармен ұқсасатығы басқа салалардың нормалардан
ерекшеліктері,өзіндік құқықтық институтттары мен принциптерінің түрлерін
жіктелуі
3.Конституцияның мәні,оның қолдану мәселері,конституциямен заңдардың
арақатынасының құрлымы туралы
4.Қазақстан республикасының Конституциялық құқығы жеке институт ретінде
өзіндік ерекшеліктерін жіктелуі
5.Азаматтық жалпы мәселелері,азаматтықты алуұғымы, жою, алу тәртібі,
адаммен азаматтың құқықтары мен міндеттері, шетел азаматтарының құқықтық
жағдайлары туралы
6.Қазіргі егеменді,тәуелсіз Қазақ мемлекеттіндегі адам құқықтарымен
бостандықтарын жүзеге асырудағы туындайтын өзекті мәселелер
7.Қазақстан мемлекеті конституциялық құқықтық институт ретіндегі
мемлекеттік ұғымы, республиканың басқару нысаны, әкімшілік аумақтық
құрылымының негізінің жіктелуі туралы
8.Сайлау жүйесі ұғымы,азаматтардың салауға қатысу принципін жүзеге асыру
және сайлау органдары туралы
9.Президенттің құқықтық мәртебесі –ең жоғарғы халық қалауы ретінде,оның
өкілеттігі 10.Президентті сайлау және оны лауазымынан кетіру тәртібі,оның
құқықтық шығармашылығы туралы
11.Жалпы мәселелер, парламент депутаттары туралы олардыңөкілеттіктері,
құзіреті, деп ережесі.,жауапкершілігі екі палата бойынша
12.Қазақстан Республикасынң Парламентіне он жыл толуы оның тарихи
кезеңдеріне шолу,өзгерістері туралы
13.ҚР ның Үкіметі атқарушы биліктің ең жоғарғы органы,оның құрылуы мен
таралуы, ұйымдастырылуы туралы,құзіреті мен басқа органдармен қатынасы
14.Конституциялық Кеңестің құрылым мен мәртебесі, құзіреті, іс-жүргізуі
15.Сот билігің конституицялық негіздері, сот билігінің қызметтері, сот
жүйесі, судьялар мәртебесі сот билігінің тәуелсіздігінің кепілдігі
16.Жалпы ережелер,жерглікті өкілді органдар мәслихаттар, әкімдер және
әкімшіліктерді құру,құзіреті және қызметін ұйымдастыру
Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz