Файл қосу
Өзгеріс - қарсылық
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ қаласындағы ШӘКӘРІМ атындағы |
|МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ |
|СМЖ 3-деңгейдегі құжаты |ПОӘК | |
| | |УМКД 042-18-3.1.43/03-2013 |
|ПОӘК | | |
|«КОНТРОЛЛИНГ» пәнінің |№__басылым | |
|оқұ-әдістемелік |«__»____2013 ж. | |
|материалдары | | |
«КОНТРОЛЛИНГ»
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
6М050800 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ» МАМАНДЫҒЫ ҮШІН
пәнінің оқұ-әдістемелік материалдары
Семей 2013
| |Мазмұны | |
| | | |
| |1 | |
| |Дәрістер | |
| |4 | |
| | | |
| |2 | |
| |Емтихан сурақтары | |
| |4 | |
| | | |
| | | |
| | | |
| |4 | |
| | | |
1 Дәрістер
1Контроллинг әдістемесі. Контроллинг концепциясы.
19 ғасырдың соңында түзiлген АҚШға, контроллинг жоспарлау бойымен
белсендiлiк болады және мақсаттарды қалыптастыру және фирманың жұмысында
ауытқуларды жою үшiн компанияның стратегиялары, ағымдағы оқиғаларды
бақылауға, нысаналы басқаруға Қазiргi контроллинг өткiзудiң жүйесiмен
(кәсiпорын сақтандыру қызметiмен) тәуекелдердi басқару, кәсiпорынның
ақпараттық жабдықтауын көлемдi жүйенi, (қаржы ) маңызды көрсеткiштердi
жүйенiң басқаруын жолдың хабарлауын жүйенi, басқару стратегиялық,
тактикалық тұрды және жедел жоспарлау және сапаның менеджментiнiң жүйесiн
Бақылау, ұғымның мәлiметтерiн сөз "контроллинг" терминнiң үндестiгi
неткенмен тепе-тең болып көрiнбейдi Бағытталған упреж беретiн бақылауға
контроллингi басқару процесiнде кәсiпорынның қызметiсiнiң нақты
нәтижелерiне кәдiмгi бақылау мiндетiнен өзгелiкке, қалай анау дейiн
реттейтiн шаралары қашан керек өткiз жоспарлы кезең бiтiредi Сондықтан
келешек дл басқару контроллинг -..
1 Қазақстанда және шетелдегі контроллингтің пайда болу және дамуының
тарихы.
2 Кәсіпорындағы контроллингтің негізгі функциялары мен міндеттері
1 Қазақстанда және шетелдегі контроллингтің пайда болу және дамуының
тарихы.
Кезеңдері:
1. ХХ ғасырдың басы. Бақылау. Америкада бақлаушылар деп аталатын мамандар
пайда болды – бұл компаниялардың жеке иелері қойған жоғары
менеджментті бақылау үшін қойған адамдары.
2. АҚШ-тағы 30-шы жылдардағы дағдарыс. Кәсіпорындағы кірістер мен
шығындарды басқару қажеттілігі туындады, осындан басқарушылық есеп
пайда болды. Өсу кезеңінде контроллинг басқару жүйесіндегі құрал
ретінде қолданылады. 60-70-ші жылдарға дейін басқарушылық есеппен
теңдеседі.
3. 70-ші жылдар. Бағдарламалық-мақсаттық басқару принципі. Контроллингте
жоспарлық аспекті пайда бола бастады. Кәсіпорынды басқару бөлімі
бойынша жоспарлау өзінің технологиясын құруды қажет етті, және
контроллинг навигациялық функцияға ие болып, технологияларды әзірлеуші
ретінде болды. Осы периодтан бастап контроллинг басқару циклына
интегрциялануға бастады.
Қортындысы:
контроллинг – бұл бақылау емес
контроллинг басқарушылық есепке байланысты болмайды
Бақылаушы – бұл деректерді есепке алып, бекітумен айналысатын, оларды
ақпарат етіп менеджерлерге тапсыру үшін өндеумен айналысатын тіркеуші.
Бақылаушының міндеттері – көрсеткіштер, жоспарлау, бақылау және
талдауға қатысты менеджердің көмекшісі мен кеңесшісі.
|Мақ-сатты |( |Мақсатқа |
|ойлау | |жетудің |
| | |көрсеткіште|
| | |рі мен |
| | |критерилері|
| | | |
|кірістер | |кірістер* |
| | | |
|шығындар | |шығындар |
кірістер – тірі ақшалар
шығындар – материалдар, еңек ақылар және т.б.
кірістер* - квазиақшалар, трансферттік ақшалар, олар аударылады, бірақ
алынбайды. Ағым пайда орталығының шығындары арқылы болады (пайда орталығына
шығындық бөлігі жағынан қызмет көрсету)
Бақылаушының міндеттері – шығындарды төмендету үшін және ресурстарды
дұрыс бақылауды қамтамасыз ету үшін қандай бөлімшені құру керек екені
туралы басшыға кеңес береді. Сонымен қатар, бақылаушы қандай бөлімшені
пайда оталығына, ал қандай бөлімшені шығын орталығына санау керек екенін
анықтайды.
Кіріс пайданы алуға кеткен шығыннан аз болмауы керек.
1. Есеп және бақылау
Бақылаушының міндеттері – кәсіпорындағы есеп пен бақылаудың
әдістерің, концепцияларың, құралдарын әзірлеп жүзеге асыру.
Жоспарланған көрсеткіштерге жету туралы ақпараттар басшыға қажет
болады. Факттік көрсеткіштердің есебін және талдауын бақылаушы ақпараттық
жүйеге сүйеніп орындайды. Сөйтіп, бақылаудың өзін басқарушы орындайды, ал
бұл үшін ақпаратты бақылаушы дайындайды, және ол алынған нәтиже үшін жауап
бермейді.
Бақылау есептің берілген деректері негізінде жүзеге асырылады (жиі –
қаржының, өндірістің).
Мысал:
Жоспарланған көрсеткіштердің мағынасы – 100, факттік бойынша – 110.
Өсімі – 10%. Егер бұл нәтиже компания үшін жағмды болатын болса, онда «+»
белгісін қою керек.
Егер жағдайдың өзгеруінің нәтижесінде бағалау кезінде 120-ға ие болу
керек болса, онда 110 факттік мағынамен тек соңғы 120 ғана салыстырылады.
Кері ауудың өлшемі жоспарлау жүйесінің сапасын сипатайды. Егер факттік
мағына жоспарланған шекереден шығатын болса, онда басқарушылық іс-әрекеттер
жасау қажет болады. Және мұнда қандай жаққа өзгерістерді еңгізу керектігі
туралы анықтау қажет болады; бұл жерде бақылаушы – бағыттаушы ретінде
болады.
Жоспарлау ресурстарды уақыт пен кеңістік аралығында реттеу үшін қажет
болады. Және бұл жерде қосымша бөлімшелердің көзделген бюджеті үлкен роль
ойнамайды – бақылаушы кәсіпорынға ең тиімді болатын баптар бойынша жұмыс
жасайды.
Контроллинг әдістемесінде жоспарлық мағынаның фактілікпен сәйкес келуі
міндетті емес.
Жоспарлаудың тиімділігін келесідей бағалауға болады:
- Құрал-жабдықтар жоспарларында П ( Ф
- Экономикалық жоспарларда Ф ( қажетті өлшем
Кері ауудың түрлері:
• абсолюттік
• салыстырмалы. Аз мағыналы ұғымдар үшін абсолютті нәтиже алуға, ал өте
маңыздылар үшін – салыстырмалы нәтижеге ие болу ұсынылады. Бұл
психологиялық аспекті.
• селективті. Салыстыру үшін негіз ретінде жоспар алынбайды, ал өткен
жылы алынған сондай мерзім аралығындағы факті алынады, және онымен
ағымдағы мерзім аралығындағы факті салыстырылады. Ф1 ( Ф0.
• кумулятивтік. Кері ауулар жаспарлық мерзім аралығы бойынша
соммаланады, және егер кері ауудың соммасы экспоненциялдық заңға төмен
немесе жоғары бағынатын болса, онда оның еш зияндығы болмайды. Ал
егер барлық сомма тек бір жаққа ғана аууитын болса, онда басқарушыдық
әсер қажет болады.
2. Шешімдерді қабылдауды қолдау
Кез-келген шешім талдау негізінде (сапалық және сандық көрсеткіштер)
және мәселені өздік көру негізінде қабылданады.
Бақылаушы шешеімді қабылдамайды, себебі ол нәтиже үшін жауап бермейді.
Лауазымдық нұсқаулықтар шекарасында бақылаушы келесілерді жасай алады:
- Талдаудың нәтижелерін талдап, оларды басқарушының алдына әкеледі.
Жиі басқарушының авторитарлық типі кездеседі, және ол бақылаушының
шешімдер қабылдауына шек қояды. Көбіне бұл массалық өндіріс
кәсіпрындары.
- Мәселені шешудің бірнеше мүмкін нұсқаларын жабдықтаушы ретінде
болу. Бақылаушы шешімді қандай жерден табу керектігі туралы облысты
(саланы) анықтайды, белгісіздік жағдайды төмендетеді. Бақылаушының
жұмысы арқылы шешімді қабылдауға кеткен уақытты азайтуға болады.
- Басқарушымен бірге шешімдерді әзірлеу (шешімді басқарушы
қабылдайды). Бұндай жағдай шағын бизнес кәсіпорындарында кездеседі.
Бақылаушы мұнда – тексеруден өткен адам.
3Басқар есебі контроллингтің негізі ретінде
1 Стратегиялық және оперативтік контроллинг ұғымы
Уақыттық арадан қарағанда контроллингтің екі түрін бөліп көрсетуге
болады:
- оперативтік (0.5 – 1 жыл)
- стратегиялық (3 – 5 жыл)
Стратегиялық және оперативтік контроллинг жиі ұйымдастырылып
таратылады.
Стратегиялық контроллинг инновациялармен байланысты болады. Және мұнда
белгісіздік жағдайының деңгейі жоғары болады.
Стратгиялық контроллингті стратегиялық менеджмент қолдайды
(басқарушылық), бірақ өзі де көпшілік, тілектер (сандық, сансыздық)
түріндегі ақпараттық қолдауды қажет етеді.
Стратегиялық артықшылықтар оперативтіктен жоғары болады. Стратегиялық
менеджмент потенциалдарды анықтауы қажет.Стратегиялық контроллингтің
жұмысының нәтижесі болып кәсіпорынның мүмкін болатын стратегиялық
перспективаларына қатысты болатын аналитикалық есептер болып саналады.
Стратегиялық жоспарлаудың нақты процедурасы болмайды.
Оперативтік контроллингтің міндеті – белгіленген нарықта белгіленген
ресурстармен, белгілі өніммен белгілі бағаға «өнімін жинау». Оперативтік
контроллинг берілген міндетті дұрыс орындауды қамтамасыз ету керек және
кіріс шарттарын өзгерте алмайды – шекарамен шектелінген және
көрсеткіштердің берілген мағыналарына жетуі керек.
Оперативтік контроллинг көп жағдайларда бір жылға дейінгі мерзім
аралығында жұмыс жасайды. Өнімнің жаңартылу мерзімі жарты жыл болуы мүмкін.
Бұл әзірленген және құрылған басқару технологиясы. Белгілік деңгейі
жоғары, мақстатарды жеңілді түрде айқын көрсетуге болады, кері ауулар
талдауы талдауы дамыған. Жүзеге ауысу деңгейі жеткілікті жоғары, бүкіл
сыртқы шектеулер нтервалдық өзгерістермен бірге болады.
2 Стратегиялық және оперативтік менеджмент және контроллингтің өзара
байланыстарының әдістері мен құралдары
Бұрын стратегиялық және оперативтік менеджмент араларында (топ-
менеджер мен орта менеджер араларында) байланыс болмаған еді, және ол
басқару деңгейлерінің араларындағы коммуникацияның жоғалуына әкеліп
соққанды.
BSC (Balanced Scored Card) – арақашықтықты жоғалтуға бағытталған
балансталынған негізгі көрсеткіштердің жүйесі. Оперативтік деңгейді қосу
қажет болады, сонымен қатар, құрылымды бөлімшелерге өту керек, оларда
генералдық мақсаттардың (көрсеткіштердің) жиынтығына жетуге бағытталған
өздерінің жоспарлары болуы тиіс. Кез-келген құрылымдық бөлімшелердің сандық
тәсілмен белгіленген балансталынған көрсеткіштер жүйесі болуы керек.
Құрылымдық бөлімшелердің көрсеткіштері және нақты көрсеткіштер араларындағы
байланыс құрылуы керек.
Факті бойынша бұл әдіс көрсеткіштердің мағыналарының комбинацияларын
жинаумен түсіндіріледі. Әдістемелік нұсқаулар ретінде эмпирикалық кестелер
көрсеткіштер мағыналарымен және олардың өзгерістерге сәйкес болып саналады.
90-шы жылдардың бас кезінде Нортон и Каплан облыстар бойынша
балансталынған көрсеткіштер жүйесін көрсеткен мақала жазған еді:
- клиент
- өндіріс
- қаржы
- қызметкерлер
- инновациялар
Стратегияны жүзеге асырмаудың себептері:
- оның түсініксіз болуы
- мотивацияның болмауы
- жеткіліксіз көңіл бөлу
Стратегияның мазмұны: кәсіпорынның қызметінің бүкіл салалары бойынша
арақатынастар жүйесі қажет, және оның ішінде, инновациялық қызмет бойынша.
| |Сыртқы ортаның факторлары: | |
| |мерзімдер, клиенттер, шығындар | |
|потенциалдық |өндіріс |өтім |сатып алулар |стратегия |
|өндіріс | | | | |
| |НИОКР |маркетинг |қызметкерлер |кәсіпорындар |
Жұмысшыларды ынталандыру жүйесі стратегиялық мақсаттарға жетуіне
бағыталынуы керек. А.Файольдің ойларының бірі бойынша: «Басқару кез-келген
иерархияда болады, кез-келген жұмысшы – өз орынының директоры».
Тәжірибеде ынталандыру жүйесін мақсатқа жетумен байланыстыру қиын
болады; байланыстырылған мақсаттарды жұмыс орындарына жеткізу қиынға соғады
– көбіне цех немесе участкі деңгейлеріне жеткізу.
Ынталандыру жүйесін түзетуден өткізу қажет болады – мүмкіндігінше көп
жұмысшыларды қарату, жетуге қажет болатын көрсеткіштерді түсіндіру және сол
сияқты басқалар. Қазіргі кезде шағын коллективтерде келесі жүйе жүзеге
асырылады: еңбек ақысы мақсатқа жетумен байланысты болады.
Стратегиялық және оперативтік контроллингтің ролі – коммуникациялар
мен арақыһатынастарды құру.
4 Бюджеттерді әзірлеу (бюджеттеу) жедел контроллинг құралы ретінде.
Жедел контроллинг жасауда болады және кәсiпорынның тиiмдiлiгiн деңгейдiң
сүйемелдеуi Оның бағытталған (ағымдағы ) жедел жоспарлауына, және
стратегиялық контроллингтiң жетiстiгiн негiздi болып көрiнедi және
стратегиялық жоспарлау Жедел контроллингтiң мiндеттерiне есептеу, талдау,
жоспарлауларды жатады және фирманың белсендiлiгiнiң нәтижелерiмен басқару,
бақылаудың жүзеге асыруы, iздеп табу және келеңсiз ауытқуларды кәсiпорынның
жұмысында жою Жедел контроллинг өткенге бағытталған және салыстырудың
арқасында берiлген жүзеге асады және нақты бақылау көрсеткiштер Жедел
контроллингтiң сондықтан негiзгi элементтерiмен әсерлi кәсiпорынды
басқарудың бақылаулы көрсеткiштерiн бюджет жасау, қалыптастыруларды болып
көрiнедi және "пайда - шығындар" арақатысқа ауытқуларды әсердiң ұйғарымы
Қаржы-шаруашылық қызметтiң жүзеге асыруын жүрiсте фирманы өткiзуден тыс
табыстар мен шығындарды пайдаланудың оңтайлы бағыттарын қалыптастырудың
процесс бюджет жасау - Бюджет жасаудың орталық үзбесi бюджеттi болып
көрiнедi - орынның есептiк бiлдiруi заттай және ақшалай бiлдiру Бүтiн
кәсiпорында әр түрлi өңдердiң бюджеттерi жүйенi пайдаланады және (кесте
7.1) тағайындау
7.1-шi кесте
Бюджеттердi жiктеу
|Жiктеудiң белгiлерi |Бюджеттердi өңдер |
|Мерзiм арналған |Ағымдағы - жыл |
| |Жедел - тоқсан, ай |
| |Сырғанайтыны |
|Тағайындау бойымен |Операциялық |
| |Қаржы |
|Әзiрлеудiң әдiстерiне арналған |(статикалық ) кермек |
| |Икемдi |
|Тәптiштеудiң деңгейi бойымен |Басы - кәсiпорын бойымен бүтiн |
| |Бөлiндi - жауапкершiлiк орталық |
| |арналған |
Кәсiпорынның қызметi келешектерi туралы ұсыну бас бюджет берiледi
Кәсiпорынның бас бюджетi өзара байланысты операциялық жүйенi, қаржы
бюджеттерi болады және (7.1-шi сурет) инвестицияларды бюджет Операциялық
бюджеттердi құрам кәсiпорынның салалық керек-жарағынан бағынышты болады
Құрастыру үшiн, сатулардың бөлiмшелерi, логистика, өндiрiс, жабдықтауды
белсендiлiк жедел басқару үшiн бiрақ операциялық бюджеттердi ақпарат кез-
келген оқиғада қаржы бюджеттерiн пайдаланады
Уақытша кезең бюджет жасауда шығарады, немесе әйтпесе, жоспарлау шек: жыл,
тоқсан, ай және жоспарлау шек тағы басқалар басқарушы мiндеттерден
бағынышты болады Әдетте бюджет жасаудың кезеңi мерзiм арналған үйлеседi
және кәсiпорынды есептi мерзiммен күнтiзбелiк күнiлерге Бұл салыстыру
жоспарлы жеңiлдетуге рұқсат бередi және нақты көрсеткiштер Жайылған
сырғанайтын бюджеттердi батыс кәсiпорындарын бюджет жасаудың тәжiрибесiнде
- белгiлi ұзақтықты кезеңге бюджеттер Бюджет жасаудың кезеңi мұндай оқиғада
кезеңге таратады, ар жағында келесi ағымдағы Жаңа кезең кезеңге
оставшемусяға қосылады және жаңа бюджет қалыптасады Мұндай сырғанайтын
бюджеттер кермек бюджеттермен тiркесте қолданылады Кермек бюджеттермен
бiрге пайдаланады және икемдi бюджеттер Мысалы, сату көлемiнiң көрсеткiшi
қандай болса да орындау қайта саналған бас бюджет икемдi бюджет - Икемдi
бюджеттер кәсiпорынның қызметiнi жеделдiк талдаудың шегi кеңейтедi
5 Кәсіпорында контроллинг жүйесін құрудың ұйымдастырушылық - әдістемелік
негіздері.
Уақытша кезең бюджет жасауда шығарады, немесе әйтпесе, жоспарлау шек: жыл,
тоқсан, ай және жоспарлау шек тағы басқалар басқарушы мiндеттерден
бағынышты болады Әдетте бюджет жасаудың кезеңi мерзiм арналған үйлеседi
және кәсiпорынды есептi мерзiммен күнтiзбелiк күнiлерге Бұл салыстыру
жоспарлы жеңiлдетуге рұқсат бередi және нақты көрсеткiштер Жайылған
сырғанайтын бюджеттердi батыс кәсiпорындарын бюджет жасаудың тәжiрибесiнде
- белгiлi ұзақтықты кезеңге бюджеттер Бюджет жасаудың кезеңi мұндай оқиғада
кезеңге таратады, ар жағында келесi ағымдағы Жаңа кезең кезеңге
оставшемусяға қосылады және жаңа бюджет қалыптасады Мұндай сырғанайтын
бюджеттер кермек бюджеттермен тiркесте қолданылады Кермек бюджеттермен
бiрге пайдаланады және икемдi бюджеттер Мысалы, сату көлемiнiң көрсеткiшi
қандай болса да орындау қайта саналған бас бюджет икемдi бюджет - Икемдi
бюджеттер кәсiпорынның қызметiнi жеделдiк талдаудың шегi кеңейтедi
6 Кәсіпорынның қаржы – шаруашылық жағдайының эксперттік диагностикасы.
Өндірістің қаржылық-шаруашылық жағдайына диагностика жүргізуге қатысты
студенттер таңдауын негізге алу. Контроллинг пен сапаның байланысы.
«Өзгеріс-қарсылық». матрицасы.
Өзгеріс мәселесін пысықтау барысында өзгерістің не үшін жасалатынына,
қалай өзгертілетініне ғана емес, сонымен қатар, өзгеріс қалай қабылданады,
қандай күштер және қандай формада қарсылық білдіреді деген сұрақтарға назар
аудару өте маңызды болып келеді.
Қарсылық білдіру дегеніміз – күтілмеген кідірістерге,қосымша шығындарға
және стратегиялық өзгеріс процесінің тұрақсыздығына алып келетін көпқырлы
процесс болып табылады. Мінез-құлық теориясы тұрғысынан алып қарағанда
қарсылық білдіру топтар мен жекелеген адамдардың өзара әрекетінде ұтымдылық
туралы түрлі түсініктердің орын алуы болып саналады. Ал, стратегияны
зерттеушілердің пікірі бойынша қарсылық білдіру ұйымдағы иррационалды мінез-
құлықтың, нақтылықтың жаңа өлшемдерін мойындаудан бас тартудың және
логикалық ойдың қорытындысын тәжірибеде қолданудың нәтежиесі болып
табылады. Қарсылық білдіру әрқашан кез келген өзгеріске жауап ретінде
көрініп отырады.
И.Ансоффтың тұжырымдауынша компанияның стратегиялық бағдарындағы елеулі
өзгерістер қалай жүргізілгеніне қарамастан ұйым ішіндегі қарсылыққа
ұшырайды. Осы орайда елеулі стратегиялық түрлендірудің өзгеріс процесінде
ғана емес, стратегиялық жоспарлау барысында да қарсылық туындататынын атап
өткен жөн. Арнайы әдебиеттерде өзгеріске қарсылық білдіру мәселесіне ерекше
назар аударылуы оның маңызды іргелі мәселелер қатарында екендігін
көрсетеді.
Өзгеріске қарсылық білдіруге тән белгілерді өзгерісті жүзеге асыру
барысында және жүзеге асырғаннан кейін байқауға болады. Өзгерісті енгізу
процесі кезіндегі қарсылық білдіру төмендегі белгілермен сипатталады:
- өзгеріс процесі басталуының баяулауы немесе мерзімінің
ұзартылуы;
- өзгерісті баяулататын және онымен байланысты шығындарды
арттыратын болжанбаған кідірістер;
- ұйым жұмысшыларының өзгеріске қарсы бағытталған әрекеттері.
Ал, өзгерісті жүзеге асырғаннан соң ұйымда өзгерістің баяу жеміс беруі
және өзгеріске дейінгі жағдайға қайта оралуға бағытталған қозғалыстар
байқалуы мүмкін. Қарсылық білдіру өзгеріс жылдамдығына тікелей тәуелді
болады. Нақтырақ айтқанда, қарсылық білдіру өзгеріс жүзеге асатын уақытқа
кері пропорционал болады.
Қарсылық белсенді немесе бәсең болуы мүмкін. Өзгеріске қарсылық білдіру
мәселесінде, әсіресе, оның алдын алуда оны туындататын себептерді анықтап
алудың маңызы зор. Д.Кэмпбел, Дж.Стоунхаус, Б.Хьюстон секілді ғалымдар ұйым
жұмысшыларының қарсылығын негізгі төрт фактормен байланыстырады:
біріншіден, өзгеріс әсерін сезінетін қызметкерлерде өзгеріс және оның
бөлшектері туралы толық түсінік жоқ, екіншіден,бағынушылар басшылыққа сенім
білдірмейді, үшіншіден, бағынушылардың өздерінің жағдайына немесе
әлеуметтік мәртебесіне алаңдауынан туындайтын қорқыныш, төртіншіден,
болашаққа сенімнің болмауы.
Ал, ресейлік ғалым В.Р.Весниннің пікірі бойынша қарсылық білдірудің негізгі
үш себебі бар:
- берілген режимде және тұрақтылықта қызмет етуге тырысушылық;
- өзгеріс процесін кідіртетін ұйымның барлық субъектілерінің
өзара байланыстылығы;
- адамдардың психологиялық қарсылық білдіруі, мұның өзі
экономикалық, саяси, ұйымдастырушылық, тұлғалық, әлеуметтік, мәдени
себептерден туындауы мүмкін.
Американдық ғалымдар Дж. Коттер мен Л.Шлезингер қарсылық білдіру
мәселесін зерттей отырып оны туындататын негізгі себептерді жүйелеп ұсынды:
- эгоистік мүдде, бұл адамдардың табиғатына сәйкес ұйым
мүддесінен өзінің жеке мүддесін жоғары қоюын білдіреді;
- стратегия мақсаттарын дұрыс түсінбеу және стратегияны жүзеге
асырушыға сенім білдірмеу, мұнда ақпараттың жеткілікті болуы өте маңызды
рөл атқарады;
- стратегияны немесе өзгерісті жүзеге асыру салдарын түрліше
бағалау, бұл стратегия мақсаттарын түрліше қабылдаумен тығыз байланысты;
- өзгеріске шыдамсыздық таныту, бұл адамдардың психологиялық
параметрлері бойынша кез келген өзгеріске кері қарауын білдіреді.
Өзгеріске қарсылық білдіру мәселесін талдай отырып, ұйымдағы өзгеріс
барлық қызметкерлердің қарсылығын тудырмайтынын атап өту қажет. Белгілі
ғалым О.С.Виханский ұйым қызметкерлерінің өзгеріске қатынасын неғұрлым
нақтырақ сипаттайтын «өзгеріс-қарсылық білдіру» матрицасын ұсынды. Ғалымның
пікірінше өзгеріске қатынасты а) өзгерістің қабылдануы немесе
қабылданбауы; ә) өзгеріске қатынастың анық немесе жасырын түрде көрінуі
секілді екі фактордың комбинациясы ретінде қарастыруға болады. Матрица
бойынша қызметкерлердің төрт түрлі позициясы ажыратылады:
жақтаушы,қарсы,бәсең жақтаушы және қауіпті элемент. Бұл позицияларға
түсініктеме беретін болсақ, «жақтаушы» өзгерісті қабылдаған және өзінің бұл
пікірін ашық көрсете білген қызметкерді, «қарсылық білдіруші» керісінше
өзгерісті қабылдамаған және оны ашық дәлелдеген ұйым мүшесін, «бәсең
жақтаушы» өзгерісті іштей қолдайтын, яғни, өз ойын ашық айтпаған адамды, ал
«қауіпті элемент» өзгеріске қарсылықты және өз ойын жасырын ұстаған
қызметкерді білдіреді.
Қарсылық білдіру үш деңгейде көрінуі мүмкін:
1) тұлға деңгейі:
Ұйымдағы әрбір қызметкер қандай да бір топтың (ресми,бейресми) мүшесі
болып табылатындықтан оның жеке көзқарасының қалыптасуына топтың әсерін
жоққа шығаруға болмайды. Бұл өзгеріске қарсылық білдіру кезінде анық
байқалады.Топ өзгерістің енгізілуін қолдағанның өзінде оның кейбір мүшесі
ұйымдағы болашақ жағдайы үшін алаңдауы мүмкін. «Мұндай жағдайда өзгерісті
жүзеге асырушы менеджердің қарсылық білдірген қызметкерге стратегияның іске
асуы нәтежиесінде алатын жеке артықшылығы мен тиімділігі туралы түсіндіруі
ең оңтайлы жол болып табылады».
2)топ деңгейі:
Жоғарыда атап өткеніміздей, ұйым біртұтас жүйе ретінде ресми топтармен
(бөлімдер,секторлар,т.б.) қатар, бейресми топтарды да қамтиды.Тәжірибеден
анық болғанындай топ дейгейіндегі қарсылық көбіне бейресми топтар тарапынан
орын алады. И.Ансоффтың пікірінше топтар ұйымдағы өзгерістерге
- топ билігіне қауіп төндіру дәрежесіне;
- қабылданған құндылықтар мен нормаларды бұзу дәрежесіне;
- орынсыз деп саналған ақпаратқа негізделу дәрежесіне қатысты
қарсыласады.
Өзгерісті жүзеге асырушылардың ұйымдағы ықпалды және беделді бейресми
топ мүшелерін өз жақтарына тартуы топ, сонымен бірге тұлға деңгейіндегі
қарсылықтың алдын алуға көмектеседі.
3)ұйымдық деңгей:
Ұйымдық деңгейде құрылымдық және мәдени факторлар қарсылық білдіруге
кең жол ашады,яғни ұйымның құрылымы мен мәдениеті жаңа талаптарға бейімделе
алмауы мүмкін. Қарсылық білдіру дәрежесін бәсеңдетудің бір жолы - өзгеріске
жүйелік көзқарас болып табылады. Бірақ, мұндағы қиындық ұйымды тұтас жүйе
ретінде қарастырғанда қаржы, өндіріс, адам ресурстары сияқты өзара
байланысты барлық қосалқы жүйелердің әрекетін ескере алмаудан туындайды.
Жүйелік тәсілді қолдану стратегияны табысты жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Мәжбүрлеуші тәсілдемені қолдану ұйым үшін жеткілікті түрде қымбат болып
саналады, ол қысқа уақыт ішінде әдеттегі байланыстарды бұзады. Бірақ
уақыттың шектеулілігі жағдайында бұл ең дұрыс шешім болып есептеледі.
Бейімдеуші тәсілдеме ұйым ішінде қарсылық білдіруді азайтқанымен
өзгерістің баяу жүруіне алып келеді.Бұл тәсіл өзгерісті жақтаушылардың
қолында әкімшілік билік болмаған кезде қолданылады.
Дағдарыстық басқару шекті қажеттілікте ғана қолданылады. Басқарылатын
қарсылық білдіру жеделдіктің төменгі жағдайында қолданылатын,бірақ уақыттың
белгілі бір аралығында оң тиімділік беретін орташа нұсқа болып
табылады.егер түрлендіруге қажеттілік артса,аталмыш әдіс мәжбүрлеуші
сипатқа айналуы мүмкін,және керісінше басшылықта уақыт қоры болса,ол
бейімдеушілік белгілерге ие болады.Мұндай қасиет оны «аккордеон» әдісі деп
атауға мүмкіндік берді.Бұл әдісті жүзеге асыру барысында жоспарлау және
жобаны іске асыру процестері қатар жүреді.Әйтсе де,бұл ұйым басшыларының
тұрақты назар аударып отыруын талап ететін едәуір күрделі әдіс болып
табылады.
7 Контроллингтегі басқару шешімдерін қабылдау әдістері
Контроллингте басқару шешімдерін қабылдау әдістерінің өлшемдері. Шығарылым
құрылымы мен оның көлемі туралы шешім қабылдау өлшемдері. «Өндіру немесе
сатып алу» шешімдерін қабылдау өлшемдері. Өнім бағасының төменгі шегін
қабылдау өлшемдері. Баға құрылымындағы шешімдерді қабылдау өлшемдері.
Өндірісте басқару дың материалдық ағымдарына қатысты шешімдерді қабылдаудың
өлшемдері.
1-тақырып. Ақпараттық жүйені жобалау тұжырымдамасы 1. Жүйелік тәсіл
принциптерінің негіздері 2. АЖ жобалау мақсаты мен принциптері 3. Өнімнің
сапа бағасы, өнімді өндірудің экономикалық мақсаттылығы 4. Өнімнің өзіндік
құны және бағасы
1. Жүйелік тәсіл принциптерінің негіздері Қазіргі заманғы ақпараттық
технологиялар әдетте әзірлеу процесінде өзгертілетін, іріктеуі болжалды
пайдаланушылар тарапынан қойылатын талаптардың негізінде іске асырылатын
ЭАЖ-ды жүзеге асыру әдістерінің ауқымды жиынтығын білдіреді. Шешімдерді
қабылдау теориясы тұрғысынан қарағанда ЭАЖ жобалау процесі – бұл тапсырыс
берушінің талабын қанағаттандыратын жүйенің (ЭАЖ жобасының) сипатын алуға
бағытталған жобалау-конструкциялық шешімдерді қабылдау процесі. ЭАЖ жобасын
нақты бағдарламалық-техникалық ортада ЭАЖ-ды құру мен пайдалану жөнінде
жобалау шешімдерінің сипаттамасы берілген жобалық- конструкциялық және
технологиялық құжаттама деп түсінеміз.
ЭАЖ-ды жобалау – ЭАЖ мемлекеттік стандартпен қарастырылған жобасы,
құжаттаманы сипаттау мен жинақтау ережесінің белгілері аясындағы құру
процесі түсінігінде, яғни архитектураның, құрылатын жүйенің функционалдық
құрылымы мен алгоритмінің бір мағыналық түсінігінің сипаттамасы. Осы
тұрғыдан бастап жобалау ЭАЖ тіршілік циклдің түрлі кезеңдерінде жобалық
шешімдерінің дәйекті нысандалуына алып келеді: техникалық және жұмыстық
жобалауының талаптарын жоспарлау мен талдау; ЭАЖ енгізу және пайдалану. ЭАЖ-
ды жобалау объектілері жеке элементтер немесе олардың функционалдық және
қамтамасыз ететін бөліктерінің кешені болып табылады. Сонымен, дәстүрлі
декомпозицияға сәйкес міндеттер, міндеттердің кешені мен басқару функциясы
функционалдық элементтер болады. ЭАЖ қамтамасыз ету бөлігінің элементтер
мен олардың ақпараттық, бағдарламалық және жүйені техникалық қамтамасыз ету
кешендері жобалау объектілері болады.
ЭАЖ жобалау субъектілері ретінде мамандандырылған (жобалық) ұйымдардың
құрамында, әдетте, жобалық қызметті іске асыратын мамандардың ұжымы және
ЭАЖ әзірлеу қажеттілігі үшін тапсырыс беруші – ұйым болады. Әзірленетін
жүйенің масштабы жобалау процесіне қатысушылардың құрамы мен санын
анықтайды. Кең көлемді және жобалық жұмыстарды қатал мерзімде орындау
кезінде жүйені әзірлеуге бірнеше жобалау ұжымдарының (әзірлеушілер-
ұйымдарының) қатысуы мүмкін. Бұл жағдайда барлық орындасушы-ұйымдардың
қызметін үйлестіретін басты мекеме айқындалады. Бірге орындаушылардың жүйе
жобасын әзірлеуге қатысу нысаны әр түрлі болуы мүмкін. Нысанның ең көп
таралған түрі әр орындаушы дайындаланатын жүйенің қандай да бір бөлігін
басынан соңына дейін орындайды. Әдетте, бұл функционалдық бағыныңқы жүйе
немесе басқару міндетінің өзара байланыс кешені болады. Жобалау процесінің
жекеленген кезеңдерінде жұмыстарды орындайтын жеке орындасушылардың қатысу
нысаны сирек кездеседі. Тапсырыс беруші мен әзірлеушінің функциялары
қиюласып жататын нұсќа да бар, яғни ЭАЖ өз күштерімен жобалауы мүмкін.
ЭАЖ-ды жобалауды іске асыру масштабқа және әзірленетін жобаның
ерекшеліктеріне сәйкес жобалаудың анықталған технологиясын әзірлеушілердің
пайдалануын жорамалдайды. Жобалау технологиясы – ЭАЖ жобалау және
ұйымдастыру әдістері мен құрылымдарының жиынтығы (ЭАЖ жобасын құру және
жаңарту процесін басқару). Жобалау технологиясы негізінде технологиялық
процесс жатады, ол әрекеттерді, олардың дәйектілігін, атқарушылардың
құрамын, осы әрекеттерді орындауға талап етілетін ќұралдар мен ресурстарды
аныќтайды. Сонымен, ЭАЖ жобалаудың технологиялық процесі толығымен іс-
әрекеттердің байланысқан және бағынатын, тізбекті-параллельдік жиынтыќќа
бөлінеді. Олардың әрбіреулерінің өз тұрғысы болады. ЭАЖ жобалау кезінде
анықталған құралдарын пайдалану тән. Сондықтан, әдете, ЭАЖ әзірлеушілерінің
алдында өз сипаттамасы бойынша ең үлкен дәрежеде нақты кәсіпорынның
талаптарына сәйкес келетін жобалау құралдарын таңдау міндеттері тұрады.
Жобалау құралдары: өз класында жобалау объектісіне өзге нұсќалыќ болуы
тиіс; ЭАЖ тіршілік циклінің барлық кезеңдерін жиынтығымен қамтуы тиіс;
техникалық, бағдарламалық және ақпараттық үйлесімді болуы тиіс; игеру мен
пайдалануда қарапайым болуы тиіс; экономикалық жағынан мақсатқа лайықты
болуы тиіс. ЭАЖ жобалау құрылымын екі класқа бөлуге болады: компьютерді
пайдалану арқылы және пайдаланусыз.
Компьютерді пайдаланусыз жобалау құралы ЭАЖ-дың барлық сатыларында және
кезеңдерінде қолданылады. Бұл жобалау операциясының ұйымдастырушы-
әдістемелік қамтамасыз ету құралдары және ең алдымен жүйелерді жобалау
процесін реттейтін түрлі стандарттар. Ақпараттарды жіктеу және кодтаудың
бірыңғай жүйелері, құжаттаманың бір ізге келтірілген жүйесі, ақпараттар
ағымының сипаттау мен талдау модельдері және т.б. да осы стандартқа жатады.
Компьютерді пайдалану арқылы жобалау құрылымы ЭАЖ жобалау процесінің
жекеленген сияқты, барлық деңгейлері мен кезеңдерінде де қолданыла береді,
осыған сәйкес жүйе жобасының элементтерін, тарауларын, жүйелердің жобасын
толығымен дайындауды қолдайды. Компьютерлерді қолдану арқылы жобалау
құралдарының барлыќ көптүрлілігін төрт бағыныңқы кластарға бөледі.
Бірінші бағыныңқы кластарға ақпаратты өңдеу операцияларын жобалауды
қолдайтын операциялық құрылымдар жатады. Осы құралдардың бағыныңқы класына
алгоритмдік тілдер, стандартты бағыныңқы бағдарламалардың және объекті
кластарының кітапханалары, макрогенераторлар, деректерді өңдеудің типтік
операциялары, бағдарламаларының генераторлары және т.б.; сонымен қатар
операциялық жүйелердің функцияларын ұлғайту құралдары (утилиттер) жатады.
Осы класқа сондай-ақ жобалаудың қарапайым аспаптық құралдары қосылады:
бағдарламаларды тестілеу және жөндеу үшін; жобаны құжаттандыру процесін
қолдау және т.б. Соңғы бағдарламаның ерекшелігі мынада, оның көмегімен
жобалаушылардың еңбек өнімділігі артады, бірақ аяқталған жобалық шешімдер
әзірленбейді. Сонымен, осы бағыныңқы кластың құралдары ЭАЖ жобалаудың
жекеленген операцияларын қолдайды және бір- біріне тәуелсіз қолданыла
береді.
Екінші бағыныңқы класќа ЭАЖ жобасының жекеленген компоненттерін жобалауды
қолдайтын құралдар жатады. Осы бағыныңқы класқа жалпы жүйелік белгілеу
құралдары жатады: деректер базасын басқару жүйелері (ДББЖ); қолданбалы
бағдарламалардың әдістік бағдарланған пакеттері (дискретті бағдарламалау,
математикалық статистика есептерін шешу және т.б.); кестелік процессорлар;
статистикалық ЌБП; сараптық жүйелердің қабықтары; графикалық редакторлар;
мәтіндік редакторлар; топтастырылған ЌБП (жоғарыда аталған бағдарламалық
құралдарды топтастыруға мүмкіндік беретін орнатылған сұхбаттық
мүмкіншіліктері бар интерактивті орта).
Жоғарыда аталған жобалау құралдары үшін оларды ЭАЖ технологиялық бағыныңқы
жүйелерін әзірлеуге пайдалану тән: деректерге ақпараттарды енгізу, сақтау
мен енгізуді ұйымдастыру, деректерді есептеу, талдау және көрсету,
шешімдерді қабылдау. Үшінші бағыныңќы класқа ЭАЖ жобасының тарауларын
жобалауды қолдайтын құралдар жатады. Осы бағыныңқы класта жобалаудың
функционалдық құралдарын бөліп шығарады. Функционалдық құралдар
фукцияларды, міндеттер кешенін және басқару міндеттерін іске асыратын
автоматтандырылған жүйелерді әзірлеуге бағытталған. Сала тұрғысындағы әр
алуандылыќ ұйымдастырушылық жүйелердің типіне (өнеркәсіптік, өнеркәсіптік
емес салалар), басқару деңгейіне (мысалы, кәсіпорын, цех, бөлім, учаске,
жұмыс орны), басқару функциясына (жоспарлау, есептеу және т.б.)
бағдарланған осы бағыныңқы класс құралдарының әртүрлілігін тудырады.
Ақпаратты өңдеу жүйелерін жобалаудың функционалдық құралдарына типтік
жобалық шешімдер, қолданбалы бағдарламаның функционалдық пакеттері, типтік
жобалар жатады. ЭАЖ жобалау құралдарының төртінші бағыныңқы класына жобалау
процесінің стадиялары мен кезеңдерінде жобаны әзірлеуді қолдайтын құралдар
жатады. Осы класќа ЭАЖ жобалауды автоматтандыру құралдарының бағыныңқы
класы жатады (CASE-құралдары). Қазіргі заманғы CASE-құралдары өз кезегінде
негізінде екі белгі бойынша жіктеледі: ЭАЖ-ды әзірлеу процесінің қамтылатын
кезеңдері; топтастыру дәрежесі: жекеленген жергілікті құралдары (tools),
ЭАЖ әзірлеудің көптеген кезеңдерін қамтитын топтастырылмаған құралдар
(toolkit) жиынтығы және жобалыќ деректердің жалпы базасымен –
репозиториймен (workbench) байланысқан толық топтастырылған құралдар.
АЖ жобалау мақсаты мен принциптері Қазіргі уақытта адами-машиналық
ақпараттық жүйелер мен технологияларды тиімді функционалдау фактісі жобалау
сапасын анықтайды. Жобалаудын мақсаты болып ЭАЖ-ны тиімді жобалау мен өз
мамандық есептерін және орындау мен басқару- шылық шешімдерді қабылдау үшін
ДЭЕМ-ның нақты экономикалық обьектісі мен коммуникация құралдарын дамыту
ортасында қолданатын мамандармен автомат- тандырылған ақпараттық
технологиялары арасында өзара тығыз қызметті қамтамасыз ету болып табылады.
Дәл осындай сапалы жобалау онын техникалық, бағдарламалық, ақпараттық
құрауыштарымен, сондай-ақ оның технологиялық негіздерінде қызмет көрсете
алатын және жүзеге асырылатын басқару-шы қызметтер мен өзара әсерлесуші
обьектілерге қызмет көрсете алатын жүйені қамтамасыз етеді.
Жобалау процесінде экономикалық объектінің (өндірістік, шар- уашылық)
қызметі негізгі ұйымдастыру мен басқарушы процедураларды ұйымдастыру сияқты
ұйымдар жүзеге асырылады. ЭАЖ көптеп жобалануы бірдей теориялық
жағдайлардың құрастырылуын, құру мен функционалдануына әдістемелік жолдарды
талап етеді, онсыз түрлі экономикалық объектілердін өзара әрекет етулері,
көп деңгейлі халық шаруашылық кешенінде қалыпты қызмет етулерін талап
етеді. ЭАЖ құрудың негізгі қарастырылған қағидалары ретінде
автоматтандырылған жүйелерді жобалау бойынша келесі тәжірибелік ұсыныстары
қарастырылды: жүйелік, дамуы, сәйкестік, стандарттау және бірегейлік,
тиімділік. Жүйелілік қағидасы ЭАЖ құру мен функционалдау барысындағы ең
маңыздысы болып табылады. Ол зерттелетін обьектіні бір бүтін ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді; жүйе бүтінділігін қамтамасыз ететін
құрылымдық элементтер арасындағы көптеп пайда болған байланыстар типін
көрсетеді; жүйенің өндірістік-шаруашылық қызметінің бағытын бекітуге және
онымен жүзеге асырылатын нақты қызметтерді көрсетеді. Жүйелік жол макро
және микрожолдар атын иемденетін екі талдау аспектісін ұсынады.
Сәйкестік қағидасы әр түрлі ЭАЖ өзара әрекеттену мүм- кіндігін қамтамасыз
ету. Сәйкестік қағидасын жүзеге асыру экономикалық объектілердін қалыпты
формаландырылуын қамтамасыз етуге, халық шаруашылығын басқару тиімділігін
жоғарылатуға мүмкіндік береді. Стандарттау және бірегейлендіру қағидасының
негізі ЭАЖ-ны функционалдаудың стандартты және бірегей, типтік элементтерді
қолдану қажеттілігінде жатыр. Тиімділік қағидасы мәні функционалдау
барысында алы- натын ЭАЖ құру және бүтіндік эффектіге шығындар арасын- дағы
рационалды қатынастарға жетуде жатыр. Әдетте, басқаруды тиімді жүзеге асыру
үшін негізгі болып табылатын қағидалардан басқа белгілі бір экономикалық
тиімділікті алуға мүмкіндік беретін бірқатар жеке қағидалар- ды ерекшелеуге
болады. Олардың ішінде декомпозиция қағидасы тұтас жүйені, элементтер
қасиеттерін, оның ерек- шеліктерін зерттеу кезінде қолданылады. Ол жүйені
бөлік- терге бөлуге, жеке жұмыс кешендерін ерекшелеуге негіз- деледі, оның
неғұрлым тиімді талдауы мен жобалануы үшін шарттарды құрады.
Бірінші басшы қағидасы әрекеттің және ЭАЖ қызмет көрсеті- луіне жауап
беретін болашақ қолданушымен, ұйым, кәсіпорын тапсырыс беруші басшымен
құрылған жүйе барысында жауап- кершілікті бекітеді. Жаңа есептер қағидасы –
жүйе мүмкіндіктерін әрқашан дамы- туды іздеу, басқару процестерін жүзеге
асыру, басқарушылық есептерді тиімдеу мақсатымен көрсеткіштердің қосымша
нәти- жесін алу. Ақпараттық ағындарды және құжат айналымын автомат- тандыру
қағидасы ақпараттын тркеуден өткен кезінен бастап қорытынды көрсеткіштер
мен басқарушылық шешімдерді қалыптастыруды алуға дейінгі барлық сатыларында
техникалық құралдар кешенін қолданылуын қарастырады. Жобалауды
автоматтандыру қағидасының мақсаты болып индустриалды әдістерді енгізу
есебіне уақытша, еңбектік және құнды шығындарды қысқарту барысын қамтамасыз
ете отырып, халық шаруашылығының барлық деңгейінде ЭАЖ жобалану мен құрылу
процесінің тиімділігін жоғарылату табылады.
Абстрактілеу принципі жүйе аспектісінің нақты (қарастыру позициясының
нақтылығы) ерекшелігінде және талдау мен жобалау үшін ыңғайлы қарапайым
жалпы түрдегі мәселелерді көрсету мақсатымен түйінделеді. Формализациялау
принципі бейнелеу әдісінің формализация- лануын қолдану және модельдерді
ұйғару мен процестердің жобалау мәселелерін шешу жолында қатал әдістемелік
кажеттілікті түйіндейді. Қарама-қайшылық және толықтылық принципі қайта
құрылған жүйедегі барлық қажетті элементтерінің бірігуін түйіндейді.
Тәуелсіз деректердің принципі өңделу процесіне қарамастан, деректер
модельдері жобалануы және талдануы, сонымен қатар олардың физикалық
құрылымдары және техникалық ортадағы бөлінуі кажет. Деректерді құру
принципі деректердің құрылу мүмкіндігін және ақпараттық жүйе бағасындағы
иерархиялық ұйым элементтерін көрсетеді. Соңғы қолданушының қатынау
принципі қолданушыда деректер базасына қатынау құралдары болуы керек, онда
оны міндетті түрде бағдарламасыз-ақ қолданады. Макродеңгейдегі жобалау
сыртқы ортадағы формальді емес үлкен сандармен сипатталады.
Өнімнің сапа бағасы, өнімді өндірудің экономикалық мақсаттылығы Жүйені құру
мәселесі қоғамның тұтынушылығымен және даму деңгейімен анықталады, олар
арқылы өндірілетін қнімнің өзіндік құнын және оның шығарылу көлемін
анықтауға болады. Бұл көрсеткіштер өнімнің өндіріс процесінің
сипаттамаларымен және оның қоғаммен тұтынушылығымен тікелей байланысты
болып келеді. Өндірілетін өнімнің таңдалынған процесінің экономикалық
көрсеткіштерін қарастырайық. Өнімді өндірудің экономикалық мақсаттылығын
анықтау үшін қоғамның жүйемен өндірілетін бұл өнімге деген ұсыныстарды
қоятын бірқатар экономикалық көрсеткіштерді және уақыт аралығында олардың
өзгеру тенденцияларын білу қажет. Бұл экономикалық көрсеткіштер жүйені
құруды және оны құру уақытысын болжайтын негізгі техникалық сипаттамаларына
қойылатын талаптарды айқындайды.
Таңдалынған процесс пен басқару жүйесінің келешегін бағалау процесі
маркетингтік зерттеулер негізінде жүргізіледі, аталған зерттеулер мыналарды
анықтайды: өнімнің негізгі көрсеткіштері; өнімдегі және оны шығару
көлеміндегі тұтынушылықтар; өнімді сату бағасының мүмкін диапазоны; өнімді
қолдану процесінің болжамданатын ұзақтығы; жүйені пайдалануға кететін
шығындар. Тұтынушы үшін негізгі көрсеткіштер болып мыналар табылады:
өнімнің жоғары сапасы, оның салыстырмалы түрде төмен бағасы және шығару
көлемі. Өнімді өндіруші үшін ең бастысы болып өнімді шығарудан алатын табыс
көлемі табылады. Бұл шама өнімнің өзіндік құнына, оның сапасына, нарықтағы
бағасына және шығару көлеміне байланысты болып келеді.
Бір жыл ішінде өндірілетін өнімнің құнын төмендегі өрнекпен анықтауға
болады: мұндағы, М – бір жыл ішінде өндірілген өнімнің көлемі; Ц – өнім
бірлігінің бағасы. Экономикалық тиімділік өнімді сатудан түсетін табысқа
байланысты болып келеді, оны мынадай өрнекпен өрнектеуге болады: мұндағы, С
– өндірілетін өнімнің өзіндік құны.
Жүйемен өндірілетін өнімнің өзіндік құны келесідей негізгі факторлармен
анықталады: өнімді алу үшін қолданылатын процеспен, өнімділікпен, энергияны
салыстырмалы тұтынумен; ұйыммен және пайдаланылатын адам еңбегінің
көлемімен анықталатын басқару жүйесінің мүлтіксіздігімен; алатын аудан
көлемімен; бастапқы материалдар бағасымен. S шығару көлемінің мәнін қоя
отырып, өнімді сатудан түскен табыс теңдеуін мына түрде жазайық:
Табыс көлемі көп жағдайда өнім сапасымен анықталатын өнім бағасына тәуелді
болып келеді. Табыс өндірілетін өнімнің өзіндік құнына байланысты болып
келеді, яғни баға қатынасы бойынша өнімнің өзіндік құны төмен болған сайын
өндірілетін өнімнің көлемімен анықталатын табыс көлемі жоғары бола түседі.
Көріп тұрғандай, жоғарыда келтіріліп кеткен факторлар бір- бірімен
байланысты болып келеді. Бұл факторларды талдау кезінде бірінші кезеңде
өнім бағасына және оның өндірілетін көлеміне ықпал ететін нарықтың рөлін
есепке алмайтын боламыз. Таңдалынған процеспен және басқару жүйесімен
анықталатын ішкі байланыстылықтарды төменде қарастыратын боламыз, себебі
бұл байланыстылық- тардың параметрлері өнім сапасына және оның бағасына,
өндірілетін өнімнің өзіндік құнына және көлеміне, жүйенің табыстылығына
ықпал етеді.
Өнім сапасын бағалау Өнім сапасын басқа көрсеткіштермен өзара байланысын
есепке ала отырып, сапаны кешенді ұсыну үшін оны К санымен анықтайық. Өнім
сапасының жоғарылануы К санының жоғарылануына алып келеді. К санын өнім
сапасының коэффициенті деп атайық. Сапа коэффициентін анықтау процесі екі
бөліктен тұратын күрделі есеп болып табылады. Бірінші бөлігі –
көрсеткіштерді айқындау, яғни өнім бағасы мен тұтынушылық қасиеттеріне әсер
ететін өнімнің сапа параметрлерін анықтау. Екінші бөлігі – талданатын
өнімнің әрбір сапа параметрлерінің маңыздылық дәрежесін бағалау.
Процеспен және басқару жүйесімен өндірілетін өнім сапасын анықтау үшін
мыналар қолданылады: а) өнімнің габаритті-массалық көрсеткіштері; б)
өнімнің сипаттамалары: химиялық заттар үшін: тазалық, концентрация және
т.б.; тағам өнімдері үшін: калориялық, майлылық, тығыздық градусы, дәмдік
қасиеттері және т.с.с.; ақпарат үшін: деректердіің сенімділігі, жіберу
жылдамдығы, деректердің көлемі және т.б.; в) егер өнім құрылғы немесе құрал
немесе машина болып табылатын болса, онда оның сапасы мыналармен де
бағалана алады: энергияны салыстырмалы тұтыну; өнімді қолдану ұзақтығы;
эксплуатациялауға кететін шығындар; сыртқы түр; өнімді қолдану ыңғайлылығы,
ол адам еңбегі шығындарының төмендеуімен және өнімділіктің жоғарылануымен
бағалана алады және т.б.
Өнімнің сапасы тұтынушы үшін маңызды болып келетін басқа да көптеген
көрсеткіштермен де анықтала алады. Тұтынушымен таңдалынған оны қызықтыратын
өнімнің параметрлер жиынтығы (олардың маңыздылығын есепке ала отырып) оның
сапасын бағалайтын болады. Сапаның әрбір параметрі Пі өзгеріс диапазонымен
және оны ұсыну дәлдігімен сипатталады. Ары қарай зерттеулер үшін өлшеу
диапазоны мына түрдегі салыстырмалы бірлікте анықталады: мұндағы,, – оның
өзгеру диапазонын бейнелейтін і-нші параметрінің шекті мәндері; – і-нші
параметрді өлшеу дәлдігі.
Өнім сапасына ықпал ететін әрбір і-нші параметрінің объективті сандық
көрсетілімі үшін оларды әдетте қаржылық бірлік болып табылатын бірыңғай
өлшем бірлігіне келтіру қажет, мысалы, теңге, мың теңге, доллар және т.б.
Қаржылық бірліктерде, мысалы, теңгеде, Рi параметрі өлшем бірлігінің құнын
анықтайық. Бірыңғай бірлікке келтіру процесі әрбір і-нші параметрінің құнын
бағалау жолымен жүргізіледі, яғни Рi өлшем дәлдік бірлігінің Цi бағасын
анықтау. і-нші параметрдің бір өлшем бірлігінің құны мынаған тең:
і-нші параметрді алуға кететін х шығындар шамасын мына формула бойынша
анықтаймыз: Сапа коэффициентін алу үшін параметрлердің жиынтығын аддитивті
немесе мультипликативті өрнекпен немесе аралас тәуелділікпен көрсетіп
кетуге болады. Сапа функциясының аддитивті көрсетілімін мына түрде жазуға
болады: мұндағы, n – сапа коэффициентін қалыптастыруға қатысатын
параметрлер саны; хi – і-нші параметрге кететін шығындар шамасы; аi –
өнімнің сапа коэффициентіне і-нші параметрдің әсер ету дәрежесін есепке
алатын коэффициент.
Бұл жағдайда мынадай арақатынас орындалуы керек: Сапа функциясының
мультипликативті көрсетілімін мына түрде жазамыз: мұндағы, а'i – і-нші
параметрдің әсер ету дәрежесін есепке алатын коэффициент. Өнім сапасын
анықтайтын параметрлерді таңдау негізінен нарықпен, яғни тұтынушылармен
беріледі және де ол маркетингтік талдаудың аса маңызды нәтижелерінің бірі
болып табылады. а'i шамасы негізінен басшылардың бағасы негізінде
тағайындалады және ол субъективті болып табылады. Кездейсоқ жағдайлардың
әсер етуін төмендету үшін а'i шамасын анықтау үшін мақсатты түрде сараптық
әдістерді қолдану керек.
Кейбір жағдайларда і-нші параметрге кететін шығындар шамасын мына формула
бойынша қалыптандыруға болады: мұндағы, Бұл і-нші параметрдің әсер ету
дәрежесін бағалауға мүм- кіндік береді. Өнім сапасының бірқатар
коэффициенттерін анықтау кезін- де КΣ=КаКм сапа функциясының аралас
көрсетілімі қолданы- лады. Сапаны анықтаудың мұндай түрі параметрлердің
физика- лық қасиеттерінің сапаға әсер етуін жақсырақ есепке алуға мүмкіндік
береді. Мысалы, сенімділік есебін мультипликативті көрсеткіш түрінде
мақсатты түрде жүргізу, себебі ол белгілі бір шамада кез келген өнімді
кешенді түрде сипаттайды. Бірқатар өнімдер үшін тұтынылатын энергияны
аддитивті әдіспен есебін жүргізу рационалды болып келеді.
4. Өнімнің өзіндік құны және бағасы Өнімнің өзіндік құны – бұл өнімді
өндіруге, дайындауға және өткізуге кететін шығындардың ақшалай түрдегі
өрнектелуі. Өнімнің өзіндік құны кешенді көрсеткіштердің бірі болып
табылады, себебі оның негізінде кәсіпорынмен әр түрді ресурстар түрлерін
тиімді қолдану туралы, сонымен қатар кәсіпорындағы еңбектің ұйымдастырылу
деңгейі туралы талдауға болады. Ең төменгі шығындармен, еңбек, материалдық
және қаржылық ресурстарды үнемдеумен неғұрлым жоғары тиімділікке қол
жеткізу кәсіпорынның өнімнің өзіндік құнын төмендету мәселелерін шешуіне
байланысты болып келеді.
Өндіріс процесіндегі тірі және заттай еңбекке кеткен шығындар өндіріс
шығындарын құрайды. Кәсіпорынның шаруашылық жекеменшіктенуі мен тауарлы-
қаржылық қатынастары шарттарында өндірістің жалпы шығындары мен кәсіпорын
шығындары арасында ерекшеліктер үнемі сақталып отырады. Кәсіпорынның жалпы
шығындары – бұл өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруына қатысатын тірі және
заттай еңбектің жиынтығы. Кәсіпорынның шығындары кәсіпорынның өнімнің
өндірісіне және оны жүзеге асыруға кеткен жалпы шығындары соммасынан
құралады. Ақшалай түрде көрсетілген бұл шығындар өзіндік құн деп аталады
және өнім бағасының бір бөлігі болып табылады. Оған мыналарды да қосады:
шикізат, материалдар, жанармай, электроэнергия және т.б. еңбек бұйымдарының
бағалары, амортизациялық есептеулер, өндірістік персоналдың еңбекақы
төлемдері және т.б. ақша шығындары.
Өнімнің өзіндік құны өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерімен өзара тығыз
қарым-қатынаста болады. Ол өнім құнының көп бөлігін бейнелейді және өнімді
өндіру және оны жүзеге асыру шарттарының өзгеруіне байланысты болып келеді.
Шығындар деңгейіне өндірістің техникалық-экономикалық факторлары елеулі
ықпал етеді. Аталған ықпал техникадағы, технологиядағы, өндірісті
ұйымдастырудағы, өнімнің құрылымы мен сапасындағы, сондай-ақ оны өндіруге
кететін шығындар мөлшеріндегі өзгерістерге байланысты байқалады. Өндіріске
кететін шығындар сметасы – бұл экономикалық элементтер жеріндегі оның
өндірістік қызметі бойынша кәсіпорынның барлық шығындар соммасын
бейнелейтін неғұрлым жалпы көрсеткіші. Онда, бірінші кезекте, тауарлық және
жалпы өнімді шығарумен байланысты кәсіпорынның негізгі және қосымша
өндірісінің барлық шығындары, екінші кезекте, өндірістік емес сипатты
жұмыстар мен қызмет көрсетулерге кететін шығындар (құрылыстық-монтаждық,
транспорттық, ғылыми-зерттеулік және жобалық және т.б.), үшінші кезекте,
жаңа бұйымдарды өндіруге кететін шығындар (оның орнын толтыру көзінен
тәуелсіз) бейнеленген.
Тауарлы өнімнің өзіндік құнына кәсіпорынның тауарлы өнімнің өндірісі мен
өткізуіне кететін барлық шығындар кіреді. Жүзеге асырылатын өнімнің өзіндік
құны жаңа техниканы меңгеру қоры есебінен орны толтырылатын жаңа
бұйымдардың жалпы өндірісіне кеткен жоғарылатылған шығындары алып
тасталынған тауарлы өнімнің өзіндік құны плюс өнімнің өндірістік өзіндік
құнына тең. Жаңа техниканы меңгеру қоры есебінен орны толтырылатын шығындар
тауарлы өнімнің өзіндік құнына кіреді, бірақ жүзеге асырылатын өнімнің
өзіндік құнына ол кірмейді. Олар бұйымның бірінші жылғы жалпы өндірісінің
жоспарлы өзіндік құны мен бағаны орнату кезінде қабылданған өзіндік құны
арасындағы айырмашылығы арқылы анықталады: СР = СТ - ЗН + (СП2 - СП1),
мұндағы, СР – жүзеге асырылатын өнімнің өзіндік құны; СТ – тауарлы өнімнің
өзіндік құны; ЗН – жаңа техниканы меңгеру қоры есебінен орны толтырылатын
бұйымның бірінші жылғы жалпы өндірісінің жоғарылатылған шығындары; СП1, СП2
– сәйкесінше жылдың басы мен соңына жүзеге асырылмаған өнім қалдықтарының
өндірістік өзіндік құны.
Емтихан сурақтары
1. Негiзгi бағыттар және қызметкерлер құрамының аудитiн жүргiзу
пайдаланылатын көрсеткiштер
2. Қызметкерлердi басқару жүйеде контроллингтiң рөлi
3. Контроллингтiң негiзгi тұжырымдамалары
4. Мiндет, функция және контроллингтi көзде
5. Ұйым адам ресурстарымен басқаруда қызметкерлер құрамының аудитiн орын
6. Қызметкерлер құрамының контроллингiнiң өңдерi
7. Аудит, контроллингтiң өзара байланысы және қызметкерлер құрамының
бақылауы
8. Қызметкерлер құрамының контроллингiнiң ерекшелiгi
9. Қызметкерлер құрамының аудитiнiң негiзгi бағыттарын мән
10. Ұйымның қойылған мақсаттарына қызметкерлер құрамының контроллингiнiң
адекваттылығы
11. Сипаттама және қызметкерлер құрамының аудитiн ерекшелiк
12. Қызметкерлер құрамы аудит кезеңдер
13. Қызметкерлер құрамының аудитiне зерттеушi тәсiлдер
14. Мән, көзде және қызметкерлер құрамының аудитiн мiндет
15. Iшкi және сыртқы аудиториялығы
16. Экономикалық және қызметкерлер құрамының аудитiн әлеуметтiк бағыттылық
17. Мерзiмдiлiк және қызметкерлер құрамының аудитiн көлем
18. Құрастыру аудиторлық есептеу нәтижеген
19. Қызметкерлер құрамының аудитiн тиiмдiлiктiң төмендетуiнiң негiзгi
себептерiн мән
20. Қызметкерлер құрамы аудиттi өткiзудiң бiрiздiлiгi
21. Мән және аудиторлық қорытындының мағынасы
22. Ұйғарым аудиттi көзде және жұмыс бағдарламасының ахуалы
23. Алдын-ала диагностиканы жүргiзу қызметкерлер құрамының аудитiнде
24. Мән және аудиторлық көмектердiң тағайындауы аудиторлық қызметтiң
жүргiзуiнде
25. Бағыт, өң және қызметкерлер құрамы аудит кезеңдер
26. Құрайтын қызметкерлер құрамының аудитi сияқты кәсiпорынын еңбек
ресурстарының талдауы
27. Еңбек көрсеткiштерiн талдау қызметкерлер құрамының аудитiнде
28. Санның талдауы және жұмыскерлердi құрам қызметкерлер құрамының
аудитiнде
29. Жұмыс орындарының аудитi
30. Жалдаудың аудитi және увольнений
31. Еңбектiң жағдайы, қауiпсiздiктi аудит және денсаулық
32. Сыйақыларды аудит
33. Басқару есебi бұл қызметкерлер құрамының контроллингiнiң негiзi
34. Құрылым және қызметкерлер құрамының контроллингiнiң объектiлерi
35. Мән стратегиялық және жедел контроллинг
36. Контроллингте басқарушылық шешiмдердi қабылдаудың әдiстерi
37. Мән және қызметкерлер құрамының озатын контроллингiнiң мағынасы
38. Қызметкерлер құрамына шығындар: олардыңның құрылымы және
оптимизацияның әдiстерi
39. Оптимизацияның әдiстерi
40. Ұғым, көзде және қызметкерлер құрамына шығын бюджеттердi мiндет
41. Қызметкерлер құрамының ұстауы бойымен бюджеттердi өң және олардыңның
ерекшелiгi
42. Қызметкерлер құрамының бақылауы: жүйесiн ұйымдастыру, процесс,
әдiстер
43. Қызметкерлер құрамының ұстауына шығын бюджеттердi құрастырудың
әдiстерi
44. Мән және қызметкерлер құрамының бюджет жасауын мағына
45. Бюджеттiң құрастыруын регламент
46. Қызметкерлердi басқаруда бюджет жасаудың рөлi
47. Қызметкерлер құрамының бақылауының нормативтерiнiң белгiлеуi
48. Кәсiпорындағы бюджет жасау қызметкерлер құрам жүйе құрылым
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz