Оронимдер тау атаулары

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                     |
|СемЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ               |
|3 деңгейлі СМК құжаты      |ПОӘК                 |                      |
|                           |                     |ПОӘК 042-             |
|                           |                     |/01-2013              |
|ПОӘК                       |                     |                      |
|«Топонимика» пәнінің       |№ 1 басылым          |                      |
|оқу-әдістемелік            |09.2013 ж.           |                      |
|материалдары               |                     |                      |












                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                                «Топонимика»

                    5В011600 – «География»мамандығы үшін

                        ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ















                                    Семей
                                    2013



                                   Мазмұны

|1    |Глоссарий                                            |3           |
|2    |Дәрістер                                             |9           |
|3    |Практикалық сабақтар                                 |52          |
|4    |Студенттердің өздік жұмыстары                        |53          |









Глоссарий

Топонимика — ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының  шығуы  мен  пайда
болуын  (этимологиясын),  мағынасын,  құрылымының  дамуын,  таралу  аймағын,
қазіргі жағдайын, грамматикалық, фонетикалық  пішінін,  жазылуы  мен  екінші
бір тілде берілуін зерттейтін құрамдас бөлігі.

Географиялық термин (қысқаша ГТ) – белгілі бір географиялық  объектіні  және
географиялық ұғымдарды білдіретін сөз

Урбанонимдер қала ішіндегі объектілер атаулары

Ойконимдер елді мекендер атауы

Астионимдер қала атаулары

Гидронимдер өзен атаулары

Дримонимдер  орман атаулары

Оронимдер тау атаулары

Годонимдер көше атаулары

Агоронимдер алаң атаулары

Антропотопонимдер жеке тұлғаларға берілген географиялық атаулар

Макротопонимдер  тау жоталары, үлкен ойпаттар, мұхиттар, т.б

Микротопонимдер  көл, бұлақ, құдық, қоныс, т.б.












                                  Лекция 1
Топонимика — ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының  шығуы  мен  пайда
болуын  (этимологиясын),  мағынасын,  құрылымының  дамуын,  таралу  аймағын,
қазіргі жағдайын, грамматикалық, фонетикалық  пішінін,  жазылуы  мен  екінші
бір тілде берілуін зерттейтін құрамдас бөлігі. Бұл гректің «топос»  —  орын,
жер, «онома» — атау деген екі сөзінен тұрады,  яғни  жер-су  атаулары  деген
сөз.
Топонимдер, яғни жер-су аттары, негізінен үш бағытта зерттеледі:
    1. семантикасы (мағынасы);
    2. жасалу жолдары;
    3. этимологиясы.
Топонимика география, тарих, тіл білімі, этнология ғылымдарының  деректеріне
сүйеніп,  өзара  байланыста  дамиды.  Кез   келген   аумақтың   географиялық
атауларының   жиынтығы   сол   жердің   топонимиясын   құрайды.   Топонимдер
зерттелетін   географиялық   нысандардың   көлеміне   не   мөлшеріне   қарай
макротопонимдерге  (тау   жоталары,   үлкен   ойпаттар,   мұхиттар,   т.б.),
мезотопонимдерге (жеке  таулар,  теңіздер,  т.б.),  микротопонимдерге  (көл,
бұлақ, құдық,  қоныс,  т.б.)  бөлінеді.  Топонимика  тіл  тарихын  зерттеуде
маңызды дерек көзі  болып  саналады.  Өйткені  кейбір  топонимдер  (әсіресе,
эндооронимдер мен эндогидронимдер) архаизмдер  мен  диалектизмдерді  тұрақты
сақтайды, көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат  тілдерінен
бай мағлұмат  береді.  Топонимдердің  халық  берген  дұрыс  нұсқасын  барлық
жағдайда және басқа тілдерде дұрыс  жазылуының  маңызы  зор.  Қазақ  тілінің
Топонимикасын  Ғ.Қоңқашбаев,  Н.Баяндин,   А.Әбдірахманов,   т.б.   ғалымдар
зерттеген. [
«Топонимика – географиялық  атаулар  туралы  ғылым»  (Е.П.  Поспелов)  деген
анықтаманың өзі бұл  екі  саланың  ажырамас  бірлікте  болатынын  көрсетеді.
Топонимика қазіргі кезде дербес ғылым саласы ретінде қалыптасып  қалғанымен,
ол әуел бастан тіл білімі, тарих және география  ғылымдарына  тәуелді  болып
келеді. Жер-су аттары осы  аталған  үш  саланың  да  зертеу  нысанасы  болып
саналады. Соның ішінде география  –  жаратылыстану  ғылымына  жататындықтан,
атау мен нақты реалийді бірге қарауға мүмкіндік береді.
Г. Шухардттың «зат-алғашқы, сөз-соңғы» деген пікірін  бізді  қоршаған  дүние
(болмыс), оны география деп атаса да болады,  алғашқы,  бар  нәрсе,  ал  сөз
(атау) соңғы деп түсіну қажет. Ендеше географиялық нысан болмаса, онда  оның
аты да болмас еді деген  қорытынды  шығады.  Лексиколог-ғалым,  доктор  А.Б.
Джонсонның тастың  шын,  бар  нәрсе  екенін  аяғымен  теуіп  көрсету  арқылы
дәлелдегені мәлім [1; 19].
Алайда  топонимика  ғылымын  құрайтын  үштағанның  (тіл,  тарих,  география)
біреуіне, көбінесе  тіл  біліміне,  артықшылық  беріліп  жүргенімен,  қалған
екеуін төмендетуге болмайды.  Топонимиканың  көптеген  мәселелері  таза  тіл
білімі тұрғысынан шешіле бермейді, үнемі  экстралингвистикалық  зерттеулерге
жүгінуге тура келеді. Бұл, өз кезегінде, топонимикамен  айналысатын  адамның
тарихты  да,  географияны  да,  олардың  құрамдас  бөліктеріне  дейін  жақсы
меңгеруін талап етеді.   Бір  ғана  топонимнің  этимологиясын  ашып  көрсету
барысында үш сала жарыса  араласып  отырады.  Мысалы,  Арыс  (Арыш)  –  көне
жазбаларда Түркістанға  жақын  ағатын  өзеннің  аты.  Арыс  гидронимін  С.П.
Толстов, А.Н.  Бернштам  көне  арси  этнонимімен  салыстырады.  В.Н.  Попова
атаудың бірінші  сыңары  үндіевропа  тіліндегі  ар  «су»,  «өзен»  мағынасын
беретін сөз дейді де, екінші сыңары ас «су», «өзен»  мәніндегі  кең  тараған
гидроформант дейді [2; 66]. Ә. Байбатша арыс сақ  тайпаларының  бірінің  аты
екенін айтады [3; 42]. Б.А. Байтанаев ортағасырда осы өзен бойында  салынған
Арсубаникет қаласының атындағы ас  сыңары  түрк.  су  болып  калькаланатынын
айтады  (ар+су).  Сонымен  бірге  XIV-XVI  ғасырларда  Арсубаникет  Қарасман
(Қараспан) аталғанын және А.М. Щербактың Арас, Арсу,  Һарас>Карас  нұсқалары
болған деген пікірін келтіреді [2; 66].
Зерттеушілердің  барлығы  Арыс  гидронимінің  екі  сыңары  да  «су»,  «өзен»
мағынасын беретінін мойындайды, бірақ екі сыңары  да  бірдей  мәнде  тұратын
топонимдер күдік тудырады. Біздің ойымызша, атаудың бірінші сыңары  ар  көне
түркі  тіліндегі  «таза»,  «мөлдір»  мағынасында  тұр  «ару,  аршу   сөздері
секілді) [4; 171]. Ал екінші сыңары ыс/іс/с фин-угор, түркі тілдерінде  «су»
мағынасын беретіні дәлелді. Сонда Арыс  «таза,  мөлдір  су»  мәнді  гидроним
болғаны.  Кейінгі  атауы  Қарасман<Қарас  та  бұл  пікірді  нығайта  түседі,
өйткені қаз. қара «таза,  мөлдір»+ас  «су»  екені  белгілі.  Қарасу  аталған
өзендердің  барлығы  дерлік  мөлдір  сулы  болып  келетіні  біздің   алдыңғы
зерттеулерімізде  дәлелденген  еді  [5;  94].  Арыстың  басқы  ағысы,  тіпті
болмағанда Ақсу өзені құятын жерге дейін, таза  болуға  тиіс,  өйткені  Ақсу
атты өзендердің көбінесе лайлы болып келетіні тағы рас.
Қазіргі  кезде  ономастика  тұтас  тіл   білімінің   лексикология   бөліміне
қарағанмен,  тілдің  басқа  салаларынан,   мәселен   фонетика,   морфология,
лексиканың  өзінен,  ерекшеленіп  тұратын   кешенді   сала   деп   танылады.
Географиялық оқулықтарда, карталарда жер бедері жан-жақты сипатталып,  нақты
көрсетіліп беріледі де,  топонимдер  тек  таңба  ретінде  ғана  қолданылады.
Мысалы, Тұран ойпаты, Бетпақдала, Мұғалжар  тауы  т.б.  Тарихшы  болса,  осы
аталған жерлерде  кімдер  тұрды,  олар  не  істеді  деген  сұрақтарға  жауап
іздейді. Сонда географ та, тарихшы да жалқы есімдерді қосымша, жанама  түрде
пайдаланады. Ал атаудың этимологиясын  ашу,  орфографиялық  нормасын  сақтап
жазу, құрылымын талдау сияқты жұмыстар тікелей филология  ғылымының  аясында
қаралады. Кеңес дәуірінің ғалымы Б.В.  Горунунгтің:  «Жалпы  алғанда  барлық
жалқы есімдер тілдің сөздік құрамының бір бөлігі  және  тілдік  пән  ретінде
лексикологияның қарайтын саласы  болып  табылады.  Тілшілердің  топонимдерді
ешкіммен бөліспей-ақ  тек  өздері  ғана  зерттейтін  құқығын  қалайша  жоққа
шығаруға болады?» - деп жазуы осыдан келіп шығады [6; 37].
География ғылымы табиғи нысанды сипаттап,  зерттеп  беру  арқылы,  сөз  жоқ,
тілші-ғалымдарға тілдің аясынан тыс, бірақ аса  қажетті  мәліметтер  береді.
Мәселен, тілші Мұғалжар оронимінің мағынасын анықтау үшін,  ол  тауды  барып
көруі керек, болмаса географиялық сипаттамасына  сүйенуі  керек.  Топонимика
кешенді ғылым болғандықтан, тек тілдік тұрғыдан  ғана  қарастырып,  сыртынан
тон пішу ғылыми әдіске  жатпайды.  Сонымен,  Мұғалжар  тауының  географиялық
сипаты мынадай: «Мұғалжар Орал  тауының  оңтүстігінде,  Қазақстан  жеріндегі
табиғи жалғасы болып табылады. Мұғалжар  тауының  Орал  тауынан  айырмасы  –
оның шығыс беткейі көлбеу де, батыс беткейі  тік  болып  келеді...  Мұғалжар
оңтүстікте төбелері тегіс аласа қырқаларға және жеке  дара  тұрған  Шошқакөл
таулы  бұйратына  жалғасады.  Сарыарқа  сияқты  Мұғалжар  да  шөгінді   және
магмалық жыныстардан түзілген ежелгі таулы өлке (астын сызған –   біз)»  [7;
63].
Тілдік тұрғыдан  келгенде,  атаудың  бірінші  сыңары  «мұқ/моқ>моқал-комалый
(тұқыл, мұқыл)» [4; 238] туынды түбірі «мұқалған, мүжілген»,  «аласа»  мағы-
наларын  береді.  Ал  екінші  сыңары  кәдімгі  жар   (жарқабақ)   сөзі   тау
орографиялық терминін ауыстырып тұр, өйткені  таудың  шығыс  беткейі  көлбеу
де, батыс беткейі тік (жарлы) болып келеді.
Сонымен,  Мұғалжар<Мұқалжар  (Моқолжар)   оронимі   «аласа,   мұқыл,   мұқыр
жар(тау)» деген ұғым тудырады демекпіз. Атауға уәж болып  тұрған  екі  белгі
бар: бірі – оның мүжілген, ескі тау екені,  екіншісі  –  таудан  гөрі  жарға
ұқсауы.
Топонимжасам барысында, егер бұрынғы  аты  ұмытылған  (мүлде  ат  қойылмаған
табиғи нысан жер  бетінде  қалмады  десе  де  болады)  немесе  кірме  атауды
алмастыруды талап ететін  географиялық  нысан  кездессе,  ол  жерді  физика-
географиялық тұрғыдан жан-жақты зерттеу қажет. Көшпелі халықтар жер-суға  ат
бергенде ұлттық, кәсіптік менталитетін пайдаланған және бір  ғажабы  қазіргі
географиялық зерттеулермен салыс-тырғанда бірдей  сәйкес  келіп  жатады.  Ал
географиялық нысандар көп өзгеріске түспейтінін ескерсек, ол  жердің  ерекше
бір белгісін тауып, жаңа ат қойғанда, бұрынғы ұмытылған атауға сәйкес  келіп
қалуы да мүмкін. Бұл мүлде тарих қойнауына  кеткен  топонимді  қайта  өмірге
әкелу деген сөз.
Географиялық нысанды жан-жақты зерттеу керектігінің тағы бір  себебі  –  бір
заттың бірнеше ерекше белгісі болатыны сияқты, табиғи  нысанның  да  бірнеше
белгісі болады. А.В. Суперанская жаңа таңдап алынған атау  сол  жаңа  заттың
мінездемесін беретінін айта келіп: «... Бірақ біз бір шағын  төбені  Корявый
торчок деп атасақ, сол маңдағы дәл сондай екінші төбені тағы  да  сол  атпен
атай алмаймыз.  Ол  төбенің  екінші  бір  белгісін  байқаған  басқа  адамдар
басқаша атау береді», - дейді [8; 239].
Біз Шығыс Қазақстан  облыстық  Ономастикалық  комиссиясының  мүшесі  ретінде
географиялық нысанның бірнеше белгісін салыстыра қарап,  біреуін  екшеп  алу
тәжірибесін  бірнеше  рет  пайдаландық.  Мәселен,  Катонқарағай  ауданындағы
Черновая ауылының атын ауыстырғанда, орыс  қоныс  аударушылары  таудан  ағып
түсетін қара сулы өзенді Черновая деп  атағанын  анықтадық.  Тікелей  аудару
(калька) арқылы Қарасу атын ала салуға болатын еді,  бірақ  облыс  көлемінде
бірнеше  Қарасу  атты  ойконимдер  бар  болып  шықты.  Ал   атаулардың   жиі
қайталануы топонимнің қоғамдық қызметін  қиындатып  жіберетіні  белгілі.  Ол
өзеннің тарихи атауы Шу болған деген дерек те  бар  еді,  өкінішке  орай  Шу
өзені, қаласы  Қазақстанда  бар  болғандықтан,  тағы  қайталауға  ұшырамауды
көздедік. Ауылдың жанында қыста қар тоқтамайтын, желді Қарадала  жер  телімі
бар  болатын.  Қарадала  атауын  жергілікті  тұрғындар  қолдамады  (көпшілік
қауымға атаудың нысанға сәйкестігі емес,  әдемі,  жарқырағаны  қажет  екен).
Елді мекеннің тағы бір ерекшелігі ауылдың Бұқтырма  өзені  жағында  көптеген
қайнар, тұмалар бар болатын. Сол белгісі ескеріліп, ауыл атын  Аққайнар  деп
ауыстыру туралы ұсыныс түсті. Сонда біз аталмыш  елді  мекеннің  төрт  түрлі
ерекшелігінің біреуіне тоқтадық: 1) Қарасу –  қыста  қатпайтын  мөлдір  сулы
шағын өзен; 2) Шу – бұл көне түркі тіліндегі «су» (М.: хак. чул «су»)  болуы
мүмкін немесе малдың шуына ұқсас шұбалаңқы, ұзын өзен; 3) Қарадала  –  қыста
қарын үрлеп кететін желді жер; 4)  Аққайнар – қайнар, тұмасы мол жер.
Адамдар дүниеге  келіп,  ат  қойылады,  жаңа  заттар  жасалып,  оларға  атау
беріледі, бірақ енді жер өспейді, ашылмаған жаңа жер қалған  жоқ.  Адамзатқа
мәлім құрлықтағы барлық топоним ойдағыдай қойылды деп  айту  қиын.  Мәселен,
ағылшынның атақты теңіз саяхатшысы  капитан  Джеймс  Кук  жолында  кездескен
аралдардың кейбіріне дәл атау беріп отырса, кейбіреуіне кездейсоқ атау  бере
салатын болған. Ол өз күнделігінде «бір мүйіске тұлғасына қарап  Тейбол-Кейп
(«Үстел мүйіс»), - деп, енді бір аралға «пиязға ұқсас жартасына қарап,  Боу-
Айленд  (боу-«пияз»,  айленд-«арал»)»,  -  деген  атау  бердім»  дейді.   Ал
«Ульета, Отаха, Балабола аралдарының атын аборигендер қойған екен, басқа  ат
беруге болмайды деп шештім»,  -  деп  жазады.  Бұлар  теңізшінің  өте  дұрыс
шешімдері еді. Енді бір мүйісті «Хикстің  мүйісі  деп  атадым,  өйткені  оны
бірінші болып лейтенант Хикс байқап қалған болатын» десе, тағы  бір  мүйісті
«түтін шығып жатқан соң, Смоки-кейп («Түтінді  мүйіс»)  деп  ат  қойдым»,  -
дейді [9; 36].
Азияны, Сібірді аралаған алғашқы саяхатшылар,  геологтар  қаншама  топонимді
«қалтасынан  суырып  қоя  салғаны»  карта  беттерінде  сайрап  тұр.  Мысалы,
Сібірді зерттеп жүрген орыс геологтары экспедиция құрамындағы  әйел  адамның
екі жасар қызының туған күніне тұтас бір тауды «сыйлап»,  Татьяна атын  бере
салады. Ол жер қазір  ресми  түрде  Татьянинское  деп  аталады  [9;  45-46].
Таудың  жергілікті  халық  қойған  аты  бар  екені  экспедиция   мүшелерінің
ойларына да келмеген.
Мұндай «кездейсоқ атаулар» Қазақстанда да  толып  жатыр.  Кірме,  кездейсоқ,
саяси, кісі есімінен қойылған  жер-су  аттарын  ауыстыру  барысында  қаншама
қателіктерге кездесіп отырмыз.  Мәселен,  Шығыс  Қазақстан  облысының  Үржар
ауданындағы Южный ауылын Жаңатілек  деген  атауға  ауыстырды.  Уәж:  1930-шы
жылдары осы жерде  «Жаңатілек»  колхозы  болған.  Жарма  ауданының  орталығы
Георгиевка кентін Қалбатау деп атауға шешім  шығарылды.  Оның  тарихи  атауы
–Былқылдақ   “сазды,   былқылдақ   жер”   көпшілікке   ұнамайды-мыс.   Жарма
ауданындағы Новореченск ауылын Жаңаөзен  деп  жолма-жол  аудара  салу,  Ұлан
ауданындағы Завидное аулына жанындағы Айыртау тауының атын қоя салу,  әрине,
жергілікті әкімшіліктерге басты қатырмайтын ең оңай жол болып табылады.
Біз  ұсынып  отырған  «геогра-фиялық  принцип»  осындай  келеңсіз,  сауатсыз
атауларды  болдырмауды  көздейді.  Оның  негізгі  талабы  –  топоним   жасау
барысында географиялық нысанның табиғи жағдайын, жер бедерін  толық  зерттеп
алу.  Ол  мақаланың  басында  айтылып  өткен  «атау  затқа  қарай  беріледі»
принципімен үндесіп жатыр, өйткені біз затты атауға қарай икемдей алмаймыз.
Жер бедерінің әртүрлі болып келуі, әрине Қазақстан топонимикасының  құрамына
да  әсер  етеді.  Қазақстанның  геотопонимдік  жағдайын  көрнекті  ғалым  Ғ.
Қоңқашпаев кезінде  дәл  сипаттап  берген  еді:  «Қазақстанның  алуан  түрлі
табиғаты:  солтүстіктегі  орманды  далаларынан   бастап   оңтүстіктегі   шөл
далаларына дейін,  оңтүстік-шығыстағы  тік  ауқымды  биік  таулары,  барлығы
шаруашылық жүргізудің,  сондай-ақ  көшпелі  мал  шаруашылығы  тәсіліне  әсер
етті... Сондықтан да Қазақстанның алуан түрлі табиғатымен,  ең  алдымен  шөл
дала және таулы  ландшафтармен  байланысты  қазақ  терминологиясы  өте  бай,
алуан түрлі болып келеді» [10; 7-8].
Соған  қарамастан  көптеген   ғалымдар   Қазақстан   топожүйесінің   біршама
біртектес болып келетінін мойындайды. Мәселен, В.А.  Жучкевич  республиканың
кең  аумақты  қамтып  жатқанын  айта  келіп:  «Алайда,  Қазақстанның  барлық
аймағына  тән  бір  ортақтық  бар.  Ол   ортақтық   барлық   аймақта   қазақ
топонимдерінің бар болуы», -  дейді  [11;  234].  Расында  да,  Қазақстанның
барлық аудандарында қазақ  атаулары  кездескенімен,  олардың  үлес  салмағы,
ареалы, тығыздығы әртүрлі болып келеді. Атау жасауға қатысатын  географиялық
терминдер біркелкі болмайды. Біздің мақсатымыз еліміздің географиясын  түгел
қайталап шығу емес, дәл осы географиялық терминдердің таралуына көңіл  бөлу.
Топоним  жасау  барысында   әр   ландшафты   айқындап   тұратын   жергілікті
географиялық терминдерді ескермесе болмайды.
«Географиялық термин (қысқаша ГТ) – белгілі бір географиялық объектіні  және
географиялық ұғымдарды білдіретін сөз. Мысалы, қаз.  өзен,  көл,  тау,  саз,
қала, ауыл т.б. Географиялық терминдер көбінесе топонимдер  құрамына  кіреді
немесе топоним функциясында  дербес  қолданылады.  Мысалы:  Алатау,  Ақөзен»
[12; 76]. «Географиялық термин» ұғымы  тіліміздегі  жалпы  есім,  апеллятив,
номен, номенклатура,  топонимикалық  термин  ұғымдарымен  барабар  қолданыла
береді. Бұлардың барлығы жалқы есімдерге қарсы қойылады.  Жалқы  есім  нақты
затқа, нысанға берілетін атау (оним) болса, жалпы  есім  нақты  затты  емес,
сол зат кіретін класты жалпы атайды. Мысалы, тау – бүкіл тауларды атап  тұр,
яғни жалпы есім, ал Алатау – жеке таудың аты, яғни жалқы есім.  Екеуі  тығыз
байланысты және  біріне-бірі  айнала  алады.  Жалпы  есімдер  жиі  және  кең
қолданысқа еніп немесе нақтыланып барып жалқы есімге айналады  (онимденеді).
Мысалы: тақыр – «өсімдігі аз, жазық жерлер».  Тақыр  –  Шығыс  Қазақстандағы
елді  мекеннің  аты.  Керісінше  жалқы  есімдер  нақты  бір   нысанды   атау
функциясын кеңейтіп барып, жалпы есімге өтіп кетеді (деонимденеді).  Мысалы:
Қарасу – нақты өзеннің аты,  қарасу  –  қыста  қатпайтын  жерасты  суларының
жалпы аты.
Атаулар жасау барысында онимдену, деонимдену құбылыстарын орынды  пайдаланып
отыру  керек.  Мұнда  жалпы  есімдердің  жалқы   есімдерге   айналуы   сирек
кездеседі. Егер жазық жердегі жалғыз тауды Тау  деп  атауға  болатын  болса,
таулы жерде Тау оронимі жеке  қолданылмайды.  Оны  басқа  таулардан  ажырату
үшін, ерекше белгісін көрсету қажет болады. Мысалы: Айыртау,  Үшкіртау  т.б.
Ал  жалқы есімнің географиялық терминге айналуы ұзақ уақытты талап етеді.
«Географиялық   терминдер   ландшафтың   ерекшеліктерін   біл-діретіндіктен,
географиялық орта, әсіресе,  топонимдерде  айқын  көрінеді»,  -  дейді  А.В.
Суперанская [8; 39]. Барлық тілдердегі сияқты қазақ тілінде  де  өзіне  тән,
өз қажетін өтеуге жетерлік географиялық терминдері бар.  Ғ.  Қоңқашпаев,  Е.
Керімбаев, Ш. Дәулетқұлов, Ғ. Ермекбаевтардың  ғылыми  еңбектерінде  150-200
шамасындағы апеллятив қолданылса, 2002  жылы  жарық  көрген  «Инструкция  по
русской передаче  казахских  и  казахской  передаче  русских  географических
названий Республики  Казахстан»  атты  кітапшада  730-ға  жуық  географиялық
терминдер мен жалпы есімдер берілген [13;  26-63].  Бұл  апеллятивтер  қазақ
тілді топонимдерді жасауға  белсене  қатыса  отырып,  лексикамыздың  біршама
тұрақты бөлігін құрайды. Олардың тұрақты болатын  себебі  де  сол  –  өздері
белгілеп тұрған  болмыс,  табиғи  нысан  салыстырмалы  түрде  тұрақты  болып
келеді.  «Сондықтан  географиялық  апеллятивтерді  зерттеу  халық  пен  оның
тілінің тарихын қарастыруда үлкен мәнге ие болады», - дейді  Л.В.  Дмитриева
[14; 130].  Осындай  өзіндік  ерекшеліктеріне  байланысты  оларды  «халықтық
геогра-фиялық терминдер» деп атау қалыптасқан.
Географиялық терминдер табиғи реалийді білдіре  отырып,  ландшафтар  бойынша
шоғырланған  сипатта  болады.  Кез  келген  аумақтың   жер   бедері   бірдей
болмайтындықтан,  терминдер  де  өзіндік  ареалдар  құрайды.  Осы  ерекшелік
географиялық  атаулардың  алуан  түрлілігін  туғызады.  Біз  ендігі  кезекте
Қазақстанның қай аймағында  қандай  апеллятивтер  жиі  кездесетінін  саралап
өтеміз,   өйткені   топоним   жасау   барысында   географиялық   терминдерді
пайдалануға ыңғайлы болады:
1)  Алдымен  Қазақстанның  биік,  орташа,  аласа  таулы  үстірті  орналасқан
аймақтарына тән географиялық терминдерді қарастырамыз.  Таулы  ареал  Алтай,
Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар  Алатауы,  Алатау  (Тянь-Шань),  Қаратау,  Ұлытау,
Көкшетау, Қарқаралы, Баянауыл, Шыңғыстау  өңірлерін  қамтиды.  Таулы  зонаға
мынадай географиялық терминдерді (олардың көбі орографиялық терминдер  болып
келеді) жатқызуға болады: ағаш, айғыр,  айдар,  айналма  (тау  жолы),  айыр,
айрық, алаң, аңғар, арт (көне түркі. асу),  арна,  асқар,  асу,  асы,  ауыз,
аша, бас, бауыр, бел, бет, беткей, биік, бөктер, бөрік,  бура,  даба,  дабан
(моңғол. «асу», «кезең»), дара, дарбаза, дөң, дулыға, дің  (Қарадің),  егіз,
емел (моңғ. эмээл «ер»), емшек,  есік,  етек,  ешкі,  жайлау,  жайпақ,  жал,
жалпақ, жамбас, жартас,  жарық,  жоғарғы,  жон,  жота,  жуан,  жылға,  жыра,
жырық,  заңғар,  ирек,  кезең,  кемер,  кереге,  күнгей,   қабақ,   қабырға,
қайқаң(кейкең), қалқа, қапшағай(моңғ. хавцгай  «шатқал»),  қара(тау,  төбе),
қаратау, қия, қобы, қожыр, қойнау,  қойын,  қолат,  қолтық,  қорым,  мұзарт,
мұздық, мұзтау, мұрын, мүйіс, найза, науа, оба, ой, ола (моңғ.  уул  «тау»),
орай (моңғ. орой «тау басы»),  орқаш,  орман,  өр,  өркеш,  сай,  сала,  сан
(парсы. сэнг «тас»), сандық, сантас  (сынтас),  сарқырама,  сарымсақ,  саты,
сауыр, сеңгір, сораң, суыр, сүмбе (моңғ. сумбэр «биік  шың»),  сырт,  таған,
тазтау, тар, тарбаған (моңғ. «суыр»), тас,  тау,  таулы  қырат,  теке,  тепе
(түркім., өзб. «төбе»), теріскей,  толағай  (моңғ.  толгой  «бас»),  томпақ,
төбе, төбешік, төр, төс, төскей, тұйық,  тұмсық,  тұран,  түйе,  түйемойнақ,
түрген (моңғ. түрген «ағынды»), тік,  үкек  (моңғ.  ухэг  «кебеже»),  үйдене
(моңғ. уудуд «су ағып шығатын жартас»),  үлкен,  үңгір,  хамар/хамир  (моңғ.
«мұрын», «мүйіс», «тұмсық»), шағыл,  шажа  («тау  басы»  диалект.),  шақпақ,
шаңырақ, шат, шатқал, шатыр, шоқы, шымылдық, шың, ық, ылди, ірге т. б   [13;
26-66 ].
Тізімдегі географиялық терминдер көбінесе  анықтауыш  +  ГТ  моделі  бойынша
атау жасауға қатысып, соңғы позицияда  тұрады:  Сарыалқа,  Ақбауыр,  Мұзбел,
Қарабөрік, Алтынемел, Қарасенгір, Қызылтас, Сұлутөр т.б. Сонымен  бірге  тау
аттарын білдіруге анықтауыш ретінде қатысатын терминдер  мен  жалпы  есімдер
болады. Олар әдетте алдыңғы позицияда келеді: Айыртау,  Айғыржал,  Егізқара,
Жалпақтас, Жуантөбе т.б. Кейде бір термин  екі  позицияда  да  тұра  береді:
Төрқуыс, Сұлутөр, Таскезең, Керегетас т.б.
Терминдер  қосымшалы  топонимдер  жасауға  да  қатысады:  Қаратастың  биігі,
Қайрақты, Қалқалы,  Томпақша,  Қыраш,  Арқалық,  Тастақ  т.б.  Бұл  мысалдар
географиялық терминдердің атау құрамындағы орны мен  қызметін  көрсету  үшін
ғана беріліп отыр, ал толық жасалым жолдары келесі тарауларда баяндалады.
2) Дала және орманды дала  зонасына  Батыс  Қазақстан,  Ақтөбе  облыстарының
солтүстігі, Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан  облыстары, Павлодар  және
Семей қалаларының маңы  жатады.  Бұл  аймаққа  тән  жер  бедерін  білдіретін
мынандай географиялық терминдер мен жалпы есім сөздер  бар:  ағаш,  ақбайтал
(«боран» диалект.), ақсай, аңғар, арна, ашық, ащы, әупілдек,  байтақ,  байыр
(«жатаған төбелер» диалект.), бақа, бақанас, балқаш, балық, бастау,  батпақ,
бидайық, боз,  бор  (орыс.  «орман»),  боралдай  (моңғол.  «жусан»),  боран,
бұйрат, бұта, былқылдақ, дала, дауыл, дешт (парсы. «дала»), диқан,  диірмен,
домбақ, доңғал, дөң, дөңгелек, егін, егіндік,  еспе,  жаға,  жазық,  жайдақ,
жайқын, жайма, жайық, жайылма, жал, жалаңаш, жалтыр, жар,  жарма,  жасылкөл,
жел, жер жиде, жиек, жоса, жусан, жылға, жылым, жыңғыл, жыра,  изен,  иірім,
кебір, кемер, кендір, кең, кешу, кит (моңғол.  «монастрь,  пұтхана»),  киік,
көгал, көкпек, көл, көлтабан, көмей,  көтерме,  күп,  қағыл,  қайың,  қайыр,
қақ, қайрақ, қамыс, қаңбақ,  қараша,  қараағаш,  карағай,  қараған,  қарасу,
қарасуық, қоға, қопа, қорыс,  қотан,  құба,  құлан,  құрақ,  қырқа,  қырман,
майдан, мола, мұқыр, нұра, ой, ойпаң, ойпат, ойыл, ойыс,  ор,  орман,  өзен,
өлең, өңір, өткел, сабыр, саға, саз, сайын дала, саралжын, сары,  сарыарқа, 
сарыдала, сарысу, сахара, сор, сораң, сортаң, суат, тақыр, тал, там,  тарам,
татыр,  тегіс,  тегістік,  тоғай,  томар,  томпақ,  төбешік,  тұз,   тыңжер,
ұсақшоқы,  үйік,  үстірт,  худзыр/қожыр  (моңғол.  «қақ»),  шабарты,  шағыр,
шалғын, шалқар, шалшық, шаң, шет, ши, шоқ, шоқалақ,  шоқат,  шортан,  шұбар,
шұқанақ, шым т.б.
3)  Шөлейт  және  шөлді  зона.  Шөлейт  зонасы  Зайсан   ойпатынан   бастап,
Сарыарқаны  (Орталық  Қазақстан)  қоса  отырып,  Ақтөбе,  Орал  облыстарының
оңтүстігін қамтиды. Аталған аймақтардан оңтүстікке қарай жылжыған сайын  шөл
зонасына  ауыса  береді.  Атап   айтқанда,   Алакөл,   Балқаш   бассейндері,
Талдықорған,  Алматы  қалаларына  дейінгі  далалы  аймақтар,  Шу,   Сырдария
аңғарлары мен Арал теңізін айналып,  Маңғыстау  түбегі  енеді.  Шөлейт  және
шөлді табиғат зоналарына, көбінесе мынадай географиялық терминдер мен  жалпы
есімдер тән болып келеді: айтақыр,  аққұм,  апан,  арна,  арық,  ауыт  (әуіт
«кішкене тоған», диалект.), ащы, барқан, бөген, бұйрат  (құм),  дауыл,  еспе
(құм),  жазық,  жайдақ,  жалаңаш,  жел,  жыңғыл,   кебір,   келте,   көтерме
(«дамба»), қайыр, қақ, қарақұм, қауға, қобы, қу, құба, құдық, құлақ,  құлан,
құм, құмайт, құмақ, құмдақ, құмдауыт, құмдасын, құмқайыр, құры,  құрық,  құю
(«құдық» диалект. ), қызылқұм, лай, мақта, орпа,  сахара,  сексеуіл,  соқыр,
сор, сораң, сортаң, суат, сүтті құдық, тақыр, татыр, татырау,  тоған,   тұз,
үрме (көшпелі құм төбелер), шағыл (құм), шағыр, шақат, шалшық,  шаң,  шеген,
шеңгел, ши, шоқат, шөл, шөлейт, шұрат, шығыр, шыңырау (құдық), ыстық т.б.
Қазақстанның жер бедерін үлкен үш типке бөліп  қарағанымызбен,  географиялық
терминдер қатаң үш топқа бөліне қоймайды. Жоғарғы топтастыруда да  шарттылық
бар. Өйткені бір табиғи зонаның ішінде басқа зонаның да  белгілері  кездесіп
отырады. Мәселен, Шығыс Қазақстанда құмды,  сортаң,  далалы,  шоқылы,  таулы
рельефтер  кездеседі.  Осы   мәселеге   байланысты   Б.А.   Будагов   өзінің
зерттеулерінде топонимдерді таралу ауқымына қарай 3 категорияға ажыратады:
А) локальды (жергілікті) топонимдер, олар ландшафтың бір тұрпатына  (типіне)
ғана сәйкес келеді;
Ә) тұрпатаралық топонимдер: олар ландшафт тұрпаттарының  аралық  зоналарында
таралады;
Б) ортақ топонимдер: олар ландшафтардың  көптеген  тұрпаттарына  тән  болады
[15; 7].
Алайда  географиялық  терминдердің  басым  көпшілігі  жер   бедеріне   қарай
шоғырланатыны айқын  байқалады.  Мәселен,  В.А.  Жучкевич  ол  туралы  былай
дейді: «Орта Азия мен Қазақстан суға кедей. Қай жерде су  болса,  сол  жерде
өмір және елді мекен бар. Керісінше сулы Балтық бойында су  мол.  Бірақ  дәл
Орта Азия мен Қазақстанда көптеген  жер-су  аттары  сумен  байланысты  болып
келеді; Балтық бойында мұндай атаулар аз. Бұл Орта Азияда су – ерекше  белгі
екендігімен түсіндіріледі» [15; 20-21 ].
Қорыта келгенде, жалпы есімдер географиялық атаулар жасауда аса маңызды  рөл
атқаратындықтан,  оларды  әр  аймаққа  тән  ерекшеліктерін  ескере   отырып,
атауларды  реттеуге,  ауыстыруға,   жаңғыртуға,   жаңадан   жасауға   орынды
пайдалана білу қажет демекпіз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс