УМКД

Қан топтары

ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ХИРУРГИЯ-2

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
«5В120100» - «ветеринариялық медицина» мамандығы үшін

СЕМЕЙ,
2013

Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер мен ЛЖС

Глоссарий
cheir -қол
ergon- әрекет ( хирургия - қолдың әрекетесуі) (грекше)
Tomia – айыру, жару, кесу, шабу, қақ айыру
Ektomia-шабу, жону, ою
Extirpation-сылып тастау, (сүйектегі етті сылу)
Resection- жартылай кесу
Amputation-перифериалық мүше бөлігін алып тастау
Stomia- терең жара (тесік)
Tenotomia- сіңірді кесу
Laparotomia- құрсақты ашу, немесе кесу
Laryngotomia – көмекейді ашу немесе кесу
Sinus maxillaries-үстіңгі жақ қуысы
Pleurocentensis-плеваны тесу (кеуде қуысының қабырғасын тесу)
Thoracotomia –кеуде қуысын ашу
Resection costae – қабырғаны ою
Cavum subarachnoidale – өрмекшіторы тәріздес қуыс (жұлын, мидағы жұмсақ
және өрмек тәріздес қабаттағы торлы қабат деп сипатталады )
Cavum subdurale- субдуралды қуыс (ми мен жұлының қатты торлы қабатында
орналасқан )
Spatium epidurale – эпидуралды кеңістік(ми мен жұлының қатты қабатымен
омыртқа арнасының қабырғасында орналасқан) – эндоостом
Anaesthesiologia – жалпы және жергілікті жансыздандыру
Anaesthesia – дене бөлімінің немесе барлық тұлғаның сегшізтігі жойылуы
Anaesthesia generalis – жалпы наркоз
Anaesthesia localis – жергілікті ауырсындырмау
Anaesthesia infiltratа –ұлпаларға қабаттықпен жергілікті
ауырсындырмауда ертінділердің сіңуімен ауырсынбау нәтижесі
Anaesthesia regionalis – өткізгіштік, жүйке жүйесінің жақын маңын
ауырсындырмауда ертінді арқылы жергіліті ауырсынбауы
Aplasia – туған уақыттан мүшенің жоқ болуы
Aseptica – жаларды инфекциядан заразсыздандыру арқылы сақтау
Vasectomia – шәует жүретінтамырын кесу
Mission sanguinis –қан алу
Haemorrhagia-қан кету
Castratio – пішу
Punctio –шаншу, тесу
Resectio – кесіп тастау
Hernia - жарық анатомиялық қуыстан ішкі мүшенің түсуі
Trauma – травма – жарақат
соntusio – контузия - зақымдалу
distorsio - созылу
luxatio - шығу
fractura - сыну
compressio - қысылу
Injectio – енгізу арнайы сұйықтарды емдік немесе диагностикалық
мақсатпен енгізу
Stenosis – қуыс мүшелердің диаметрінің кішірейуі
Sterilisatio – заразсыздандыру
Inflammatio – қабыну
Shock – cоққы алу, күйзелу (англ)
Perioostitis ossificans – оссифицирленген периостит (қабынған сүйек
қабының маңындағы сүйектің өсуімен сипатталады. Сұйек қабының ішкі
камбияльды және сырқы қабатыда қабынады фиброзды периостит ретінде өтеді)
Folliculitis – Folliculitis - Жүн аиналасындағы іріңді қабну процесі
Yulnus – жара (ашық жара)
Haematoma - Гематома.
Lymphoextravasat - Лимфаэкстравазат
Distorsio – Созылу
Rutura - Бөліну
Commotio - Шайқалу
Compressio – Қысылу

Дәріс-1 КІРІСПЕ. ЖАЛПЫ ХИРУРГИЯ ПӘНІНІҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

Жалпы хирургия – клиникалық пәндер ішіндегі клиникалық сана мен ой
түзуші, келешек ветеринарлық дәрігерлерді кәсіби дайындыққа баулуда
маңызды орын алушы ең бір жетекші пәндердің бірі. Хирургия – гректің екі
сөзінен алынған. Ол «Cheur ergon»: «хиер» - қол, «ерго» - әсер ету. Қазақша
ота жасау туралы ғылым. Бұл алғашында хирургиялық ауруларды қолмен ота
жасап емдеуге қатысты қолданылған тарихи ұғым. Қазір хирургияның ауқымы аса
кең. Хирургиялық ауруларды анықтау мен емдеуде сан алуан заманауй құрал
жабдықтар, техникалар, дәрі – дәрмектер, әдіс тәсілдер кешені қолданылады.
Осыған байланысты медициналық және ветеринариялық хирургияның көптеген
арнайы бөлімдері пайда болып дамуда. Оның ең күрделісі қан тамыры
хирургиясы, нейрохирургия, трансплантация хирургиясын атауға болады.
Студенттерге ветеринариялық хирургия 3 бөлімге бөліп оқытылады. Олар:
Оперативтік хирургия, жалпы хирургия және аймақтық хирургия. Бұл бөлімдер
бір – бірімен аса тығыз байланысты.
Жалпы хирургияның мақсаты көптеген ветеринариялық ғылымдардың
(анатомия, патанатомия, физиология патфизиология, фармакология,
микробиология) жетістіктерін пайдалана отырып, жалпы мал организмінде,
ағзалар мен ұлпаларда кездесетін хирургиялық аурулардың этиологиясын,
клиникасын, патогенезін зерттеу, диагноз қою, емдеу және аурудың алдын алу
шараларын ұсыну. Жалпы хирургияда «ауруды емдеу мен алдын алу біртұтас,
бірақ алдын алуға басымдылық беріледі» деген қағида ұсталынады. Ол
хирургиялық аурулардың алдын алуда малды азықтандыру, күтіп бағу
технолгиясын сақтап дұрыс пайдалануды көздейді. Хирургиялық аурулардың
этиологиясы мен патогенезін біле отыра шаруашылықта емдеу-алдын алу
шараларының кешенін қарастырады.
Жалпы хирургияда студенттер жарақатарды, хирургиялық инфекциялық
ауруларды, тері, бұлшық ет, сіңір, қан және лимфа тамырлары, ми және жүйке
тамырлары, қатерлі ісіктерді анықтауды және емдеуді менгереді.
Жалпы хирургияның міндеттері:
- Хирургиялық аурулардың этиологиясы мен патогенезін зерттей отырып,
оларды анықтау,емдеу және алдын алу шараларының кешенін ұсыну.,
- Хирургиялық ауруларды емдеудің әдіс – тәсілдерін жетілдіру, жаңадан
ұсынылған дәрі - дәрмектердің тиімділіктерін анықтау.,
- Хирургиялық ауруларды, әсіресе толық зерттелмеген (қатерлі ісік)
ауруларды зерттеу, емдеу, алдын алу шараларын ұсыну. Жалпы ветеринариялық
хирургия пәнін меңгеру үшін студенттер биология, жануарлар морфологиясы,
физиологиясы, клиникалық диагностика, фармакология, микробиология,
оперативті хирургия пәндерін меңгерулері қажет.

Дәрәс 2-3. ЖАРАҚАТ ЖӘНЕ ЖАРАҚАТТЫҢ ТҮРЛЕРІ

Жарақат - әртүрлі сыртқы ортаның әсерінен организмнің ұлпалары мен
ағзаларының морфологиялық, торшалық және молекулалық деңгейде патологиялық
өзгерістерге ұшырауы. Жарақат – травма (trauma) грек тілінен аударғанда
жарақат, зақымдалу дегенді білдіреді.
Жарқаттаушы факторлар экзогенді және эндогенді деп бөлінеді. Сыртқы
ортаның жарақаттаушы әсерлеріне механикалық, физикалық, химиялық әсерлер
жатады. Ал эндогенді әсерлерге - организмдегі витаминді - минералды
заттардың алмасуының бұзылуынан, қан айналымының бұзылуынан, аутоиммундық
реакциялардан, аутотоксикациялардан және тағы басқа ішкі құбылыстардың
өзгерулерінен болатын жарақаттаушы факторлар жатады. Сондай ақ эндогенді
жарақаттаушы заттар азықпен асқазан – ішек қуысына түсуінің нәтижесінде де
туындайды. Мұндай іштен зақымдаушы заттарға ішкі мүшелерге әртүрлі
себептермен енген микроорганизмнің әрекеттерін және ағзаларда түзілген
тастардың әсерін де жатқызуға болады.
Жарақат мал арасында өте жиі кездеседі, ресми мәліметтер бойынша ол
тек таза хирургиялық аурулардың 25-30% иеленеді. Ал бас кезінде хирургиялық
ауру емес, кейіннен хирургиялық ем қажет ететін аурулар санын қосса
(трахеомотомия, руменотомия, кесарев операциясы және т.б.) жарақаттың
пайыздық саны одан да жоғары болады. Бұдан басқа негізгі ем – хирургиялық
жолдармен емделетін кейбір жұқпалы аурулар (актиномикоз, некробактериоз,
сіреспе, айналма т.б.) да бар. Жалпы алғанда барлық ауру малдардың 50%
хирургиялық емді қажет етеді екен.
Жарақаттың мал арасында тарауын, онан келетін зиянды бірталай ғалымдар
зерттеген. Г.Әбішовтің деректері бойынша ірі қара малда жарақат 37,8%, оның
ішінде үш жастығы таналарда - 26,5%, қойда жайылым кезінде 44,6%, қыстауда
7,3%, шошқада 28,4%, жылқыда 26,4% кездеседі. М.В.Плахотин мен Щитов
бордақылау комплекстерінде бұқашықтарда жарақат 12-30% дейін кездесетінін
бақылаған.
Жарақаттың жиі кездесуі шаруашылықтарға орасан зор экономикалық
зияндық келтіреді. Малдың өнімділігі азаяды, салмағы төмендейді, көп дәрі-
дәрмек, бағып қарауға адам күші кетеді. Осының бәрін ескерсек, ауру малды
емдегеннен жарақаттың алдын алуға әрекет жасау өте маңызды. Мұнда мал
организімінің биологиясына сүйеніп, оның табиғатқа байланысты өмірін ескеру
керек. Ол: "организм + табиғи орта + адамның малға қолдан жасаған жағдайы".
Адам малдан неғүрлым мол өнім алу үшін, малға әр түрлі жақсы жағдай
жасайды. Мал организмі жеген азығын толық қорытуға, энергиясын (күш-қуатын)
толық пайдалануға, сыртқы ортаның әртүрлі зиянды әсерлеріне қарсы тұру
қабілетін төмендетіп, адам жасаған жағдайға бейімделеді. Неғүрлым ауыл
шаруашылық малдарының өнімділігі жоғары болса, соғүрлым олардың күтімі
жақсарып, тиісті жағдай жасалады. Малдарды жабық кешендерде баққанда оның
сыртқы орта мен динамикалық тепе - тендігі бұзылып, әр түрлі ауруға
шалдығады (артрит - буын қабынуы, тендинит - тарамыстың қабынуы, тұяқ
аурулары т.б.). Мұнымен қатар мал қимылсыз көп тұрған жағдайда терінің,
бұлшық еттің, ішкі секреция бездерінің, жүйке жүйесінің қан айналысы
нашарлайды. Көп қимылдамаған малдың бұлшық еттерінде, сүйектерінде,
буындарында, ұлпаларында, ағзаларында қан айналысы 10-15 рет төмен болады.
Организмде гипотония дамып, зат алмасу және нейроэндокрин жүйесінің қызметі
төмендейді. Мұның бәрі малдардың жарақаттануға бейімділігін артырады.
Себептеріне қарай жарақаттар 5 түрге бөлінеді: механикалық, физикалық,
химиялық, биологиялық және жүйке-стресстік.

Жарақаттың түрлері

1) Механикалық жарақат — организмге әсер еткен механикалық күштен
пайда болып, ұлпалар мен ағзалардың әр түрлі дәрежеде зақымдалуын тудырады.
Жарақаттың пайда болуына себепкер факторларға организмге витаминдер мен
минералдық заттардың жетіспеушілігі, зат алмасуының бұзылуы, малдың арықтап
қажуы т.б. осы сияқты жағдайлар жатады. Жарақаттың пайда болуы мал
түлігінің жасына да байланысты. Жас және кәрі малдардың терісі, ұлпалары,
сіңірі, тарамысы және сүйегінің механикалық күштің әсеріне төзімділігі
төмен болады. Жылқы мен иттің сіңірі, терісі және тарамысы ірі қара мал мен
шошқаға қарағанда мықты, созылғыш келеді. Бұл жануарлардың сүйектері де
мықты болады.
Механикалық күш организм ұлпаларына соғу, бұрау, қысу, жаншу сияқты
түрлерде әсер етеді. Ұлпалардың зақымдалу дәрежесі механикалық күштің
бағыты мен әсеріне, жылдамдығына, әсер етуші заттың тығыздығы мен көлеміне,
ұлпалар мен ағзалардың физиологиялық жағдайына тікелей байланысты. Мысалы:
қуысы толы асқазан, қуық, ішектерге оқ тисе олардың зақымдалуы қатты да
көлемді болады. Сол сияқты буаз малдарда остеомаляция дамығандықтан,
сүйектері сынған жағдайда көп жерден сынатыны байқалады.
Механикалық жарақаттар ашық және жабық жарақаттарға бөлінеді. Сондай -
ақ операциялық, кездейсоқ, туа пайда болған және соғыс жарақаттар деп те
қарастырылады. Тері бүтіндігі бұзылса пайда болған жарақатта ашық жарақат
дейміз. Тері бүтіндігі бұзылмай пайда болған жарақатты жабық жарақат
дейміз. Жарақаттану кезінде ұлпалар мен ағзалардың үзілуі, созылуы, буынның
шығуы, сүйектің сынуы мүмкін. Тері анатомогистологаялық құрылысының
ерекшелігіне байланысты өте созылғыш және мықты болады. Сол себепті тарамыс
- сіңірлер үзіліп, созылып жатқанда, сүйектер сынып, жаншылып ұнтақталған
жағдайларда терінің бүтіндігі сақталуы жиі кездеседі..
Тері немесе кілегей қабатының бүтіндігі бұзылған жарақаттарды ашық
механикалық жарақат дейміз. Оларға әр түрлі кесілген, тесілген жарақаттар,
ашық сынықтар жатады.
Жарақаттар механикалық күш тікелей әсер еткен жерде немесе одан алшақ
жерде де болуы мүмкін.
Мысалы: күш малдың жілігіне тікелей әсер етсе, ол сүйек сол жерден
шорт сынады. Ал егер мал биіктен алдыңғы аяғына салмақ түсіріп құласа, күш
тіке әсер еткен тұяқ емес, малдың тоқпан жілігі орнынан тайып (шығып) кетуі
мүмкін.
Кейде механикалық күштің әсерімен ұлпалар мен ағзаларда молекулярлық
өзгерістер пайда болады, оны шайқалу немесе контузия дейді.
2) Физикалық жарақат аса жоғары және төмен температураның, электр
тоғының және әртүрлі сәулелердің әсерінен пайда болады. Мысалы: малдың отқа
күйюі, суыққа үсуі мүмкін.
3) Химиялық жарақат — мал организміне қышқыл, сілті, ауыр металдың
тұздары және т.б. химиялық заттардың әсер етуінен пайда болады. Мысалы:
малды химиялық дәрілермен емдегенеде, паразиттерге қарсы дәрілегенде
кездеседі. Химиялық заттар түрлеріне байланысты көбінесе тиген жеріне әсер
етеді, не болмаса организмге тері, кілегей қабығы арқылы сіңіп бүкіл
организмді уландырады.
4) Биологиялық жарақат организмге вирустар, микробтар, зең
саңырауқұлақтары, паразиттер еніп өсіп - өнгенде пайда болады.
5) Жүйке - стресстік жарақаттар көру, есту органдары арқылы малдың
жүйкесіне стресстік жағдайлардың әсер етуімен пайда болады. Жануарларды аса
қорқытып – үркітетін стресстік жағдайлар малды үйреншікті қалпынан басқа
қалыпқа ауыстырғанда, транспортпен тасымалдағанда, тиеп - түсіргенде, көп
малды эпизоотияға қарсы дәрілегенде, тоғытқанда тағы сол сияқты жағдайларда
пайда болып, организмнің бейімделу табиғатын айырықша төмендетеді. Жүйке -
стресстік жарақаттар әсерінен әлсіреп қажыған жануарлардың өнімділігі
азайып, өсіп - өнуі тежеледі. Тіпті есінен танып, өліп кетуі мүмкін.
Көбінесе бұзаулар мен шошқаларда және терісі бағалы аңдарда көп кездеседі.

АШЫҚ МЕХАНИКАЛЫҚ ЖАРАҚАТТАР

Ашық механикалық жарақаттар – сыртқы ортаның механикалық күштерінің
әсерінен терінің, кілегей қабықтардың морфологиялық бүтіндігінің және
қызметінің бұзылуымен сипатталады. Оны кейде «жара» деп атау қалыптасқан.
Оның белгілері —терінің, кілегей қабықтардың бүтіндігінің бұзылуы,
ауырсыну, қабырғасының ажырауы, қан ағу, қабыну және қызметін толық атқара
алмау. Бұл жарақаттың ең жеңілі - терінің эпидермисінің жарақаттануы –
сызат деп аталады. Оны кейде жырылу, тырналу дейді. Жарақаттың жиегі,
қабырғасы, түбі және қуысы болады. Жиегі тері немесе кілегей қабықтан,
қабырғасы - борпылдақ дәнекер ұлпадан, шандырдан, бұлшық етттерден тұрады.
Түбі бұлшық еттен немесе сіңірден, сүйектен тұрады. Анатомиялық табиғи
қуысқа бөгде заттардың енуінен пайда болған жарақатты қуысқа енген жарақат,
ал жарақат дененің белгілі бір жерін тесіп өтіп, оның кірер және шығар аузы
болса оны тесілген жарақат дейді.
Ашық механикалық жарақаттың түрлері. Ол үш түрге бөлінеді —
операциялық, кездейсоқ және соғыс жарақаттары.
Операциялық жарақаттар малға әр түрлі операция жасағанда; пішу,
жарыққа операция жасау және абсцесс, флегмона тағы сол сияқты инфекциялық
процесстерді тіліп өндегенде пайда болады. Кездейсоқ жарақаттар байқаусызда
соғылу, жығылу, қысылу тағы басқа жағдайларда болатын жарақаттар. Олардың
түрлері — түйрелген, шабылған, тілінген, соғылған, жыртылған, тістелген,
жаншылған жарақаттар. Соғыс жарақаттарына оқ, жарылғыш заттардың сынықтары
тиюден пайда болады.
Тілінген (кесілген) жарақат (vulnus incisium). Өткір заттармен: пышақ,
скальпель, ұстара, әйнектің сынығы т.б. жараланғанда болады. Мұндай
жарақаттың аузы ашылып тұрады, қан ағады, тілінуден пайда болғандықтан
жиектері түзу, жарақат айналасындағы ұлпалар көп жарақатталмаған. Бұл
жарақаттар көбіне асқынбай қысқа уақытта жазылады.
Түйрелген жарақат (vulnus punctum). Ол үшкір заттармен (шеге, ағаш
бұтағы, сым темір, біз т.б.) жарақаттанғанда пайда болады. Бұл заттар
денеге ұлпаларды ығыстырып көп жарақаттамай енеді. Жарақаттың ауызы тар,
тез бітеліп қалады да қан көп ақпайды. Бірақ анаэробты инфекция дамуы
мүмкін. Терең жатқан ірі қан тамырлары жарақаттанып гематома пайда болуы да
ықтимал.
Шабылған жарақат (vulnus caesum). Себептері — балта, қылыш, күрек тағы
сол сияқты ауыр және өткір заттардың әсерінен пайда болады. Тілінген жараға
қарағаңда ұлпалар көбірек жарақаттанады, тереңдігі сүйекке дейін жетіп,
кейде дененің шабылған бөлшегі салбырап тұрады.
Мыжылған, жаншылған жарақат (vulnus contusum). - жұмыр заттардың
әсерінен, мысалы балғамен, таспен ұрылғанда, мал тұяғымен тепкенде пайда
болады. Мұндай жарақаттың айналасыңдағы тері, ұлпалар қоса зақымдалады.
Сүйек сынуы да мүмкін. Бұл жарақат өте ауыр жарақат, мысалы мал ауыр
машинаның, трактор немесе қораның құлаған қабырғаларының астында қалғанда
пайда болады. Мұндай жарақат көлемді, еттері мыжылған, жаншылған, шеттері
жыртылған. Қан көп ақпайды, айналасы қанталап тұрады. Жараланған жерде
инфекция даму қаупі бар.
Жыртылған жарақат (vulnus laceratum). Жыртқыштардың тісінен,
тырнағынан, ілгек темір, қармақ, бұтақ - шегелердің әсерінен пайда болады.
Шаруашылықтарда малдар көбіне сырғасын торға және тағы басқа нәрселерге
іліп алып, одан босану үшін қатты күшпен жұлқа тартып құлағын жыртып
жарақаттауы кездеседі. Ал бұқа мен өгіз танауына енгізілген шығыршығын
жұлқа тартып, танау пердесін жыртады. Мұңда тері, оның астыңдағы ұлпалар
созылып жыртылады, жұлынады. Сондықтан бұл жарақаттадың пішіні, тереңдігі
бірдей емес, кейде жыртылған терісі салбырап тұрады, қан көп ақпайды.
Тістелген жарақат (vulnus morsum). Малдардың, жыртқыштардың тістеуінен
пайда болады. Ұлпалардың тесілуі және жыртылуы да мүмкін. Тістелген
жарқатқа микробтар енеді. Инфекциялық қабыну дамиды. Сол сияқты қауіпті
жұқпалы аурулар (құтырық) жұғуы мұмкін. Басқа жарақаттарға қарағанда
жазылуы ұзаққа созылады.
Уланған жарақат (vulnus venenatum et mixtum). Жарақаттың беті улы
химиялық заттармен, радиоактивтік элементтермен ластанып, организмге
қосымша зақымын тигізсе олар «миксты» деп аталады. Уланған жарақаттар
жыланның, қарақұрт, шаянның шаққанынан да болады. Бұл жарқаттар өте
қауіпті, сондықтан бұған жан - жақты хирургиялық және арнайы ем қолдану
керек.
Түйдектелген (аралас) жарақаттар (vulnus com.). Бұл жарақаттарда
жоғарыда айтылған екі - үш жарақат түрлері бірге кездеседі, мысалы ұрылған,
соғылған және жыртылған. Мұндай жарақатқа соғылып - жыртылған жарақат
жатады. Сол сияқты басқа да жарақаттардың араласқан түрлері кездеседі.
Жарақаттардың келесі түріне соғыс жарақаттары жатады. Немесе оны атпа
қару жарақаттары дейді. Ол денеге бытыра, оқ, жарқыншақ тиюінен пайда
болатын жарақаттар. Мұнда соққының әсерімен тек сол оқ, жарқышақ тиген
жерде жарақат пайда болып қоймай, оның айналасындағы ұлпалар да
жарақаттанады. Бұл жарақаттың ерекшелігі — денеге оқпен бірге тереңге
микробтар, әр түрлі бөгде заттар (жаңқа, құм, жүн т.б.) енуі мүмкін. Ғалым
Борстың зерттеуі бойынша бұл жарақаттарда оның өзегінен сыртқа қарай 3
белдеу (зона) болады. Олардың жарақаттануы әр түрлі, соңдықтан ем
қолданғанда осыны ескеру керек.
"Бірнші белдеу" - жарақат өзегі белдеуі. Бұған жарақаттың өзегі
жатады. Оның қуысында жаншылған ұлпалар, бөгде заттар, микробтар, ұйыған
қан болады.
"Екінші белдеу" - молекулярлық шайқалу немесе жартылай өліеттену. Бұл
екінші белдеудің сыртқа қарай жалғасы болып келеді. Бұл жердегі ұлпалар
өліеттенуге ұшырамайды, бірақ торша құрылымы өзгереді, ұлпа аралығы
қанталайды, жүйкеленуі бұзылады. Кейіннен бұл ұлпалар жартылай өліеттену
мүмкін.
Кейбір ғалымдар "үшінші белдеуді" да айырады. Ол ареактивтік белдеу.
Мұнда қан тамырлары салдануы, жүйкелену жағынан өзгерістер, ұлпаның
зақымдалуы байқалады. Бұл белдеу жарақаттанбаған ұлпалармен шектеседі.
Атпақару жарақатының айналасындағы терісі, еттері өлі еттеніп ісініп
тұрады. Жақын жерден атқан оқтың күйген іздері, оқ дәрінің иісі қалады.
Мұндай жарақаттың тесіп өткен түрлері кездеседі, оның кірер және шығар
ауыздары болады. Кірер аузы дөңгелек, үш бұрышты, жұлдыз тәрізді болып,
айналасындағы терісі ішіне бүктеледі.
Шығар аузы жан - жағы жұлынып үлкен болады. Оқ немесе жарқыншақ
денеге енгенде, үлпалардың тығыздығына қарай бағытын өзгертеді, сондықтан
жарақат өзегі тура болмайды. Мұндай жарақаттарда сүйек сынуы, инфекция
үрдісі дамуы мүмкін, сондықтан жазылу мерзімі ұзаққа созылады.
Пайда болу уақытына қарай және организмнің оған реакциясына байланысты
жарақаттың төмендегі түрін айырады:
а) жаңа пайда болған жарақат - пайда болған уақытынан 24-36 сағатқа
дейін;
б) ескі жарақат,
в) асептикалық жарақат,
г) қабынып кеткен жарақат — қабынудың клиникалық белгілері айқын
білінгенде;
д) инфекциямен асқынған жарақат — ірінді инфекциямен немесе газды
инфекциямен асқынғанда.
Ашық механикалық жарақаттың белгілері. Жарақаттарға тән белгілері:
ауырсыну, қызметінің бұзылуы, қан ағу, қабырғасының ажырауы және жарақаттық
қабыну.
Ауырсыну (dolor) организмінің табиғи қалыптасқан қажетті қасиетінің
бірі. Жарақаттанып ауырсынудан мал қорғанып, сақтанады. Ауру процессінің
ары қарай дамып асқынуына кедергі болады. Әрине қатты және ұзаққа созылған
ауырсыну зияндығын да тигізеді. Ауырсыну жарақаттанудың алғашқы кезеңінде
қатты білінеді, кейінірек басылыңқырайды, ал жарақат қабынса солқылдап
ауырады.
Ауырсыну жараланған жердің жүйкеленуіне байланысты болады да ,
неғүрлым жүйкесі көп жер жараланса соғұрлым ауырсынуы қатты сезіледі. Ең
аурушаң тері, оның ішінде тұяқ жұлығының терісі, сүйек тысы, ішперде.
Түріне қарай жануарлардың жарақатқа ауырсыну реакциясы әр түрлі болады.
Мүйізді ірі қара малы жылқыға қарағанда жарақатқа төзімді келеді. Ит,
шошқа, мысық өте сезімді болғандықтан, қатты жарақаттанғанда естен танып,
кейде жарақаттық шокқа ұшырап өлуі де байқалады (жарақаттық шок туралы
жарақаттың организмге жалпы әсері бөлімінде жан – жақты қарастырамыз).
Құстардың ауырсыну сезімі өте төмен. Ауырсыну организмге зияндық
әсерін тигізеді. Ол жүрек – қан тамыры, тынысы алу, ас қорыту жүйелері
қызметтеріне де кері әсер етеді. Сондықтан қатты және ұзақ ауырсыну
организмге өте қатерлі, мал естен танып өліп кетуі де мүмкін. Осыны ескеріп
алдын - ала шара қолданып, жарақаттан болатын ауырсынудың әсерін
төмендеткен жөн.
Қызметінің бұзылуы (functio laessa). Жарақаттанған ұлпаның, ағзаның
қызметі бұзылады. Ол толық немесе жартылай, уақытша, ал кейде өмір бойына
бұзылуы мүмкін. Мысалы жарақаттанған тері уақытша қорғаныш қызметінен
айрылса, ал сіңірі кесілген жануар өмір бойы ақсақ болып қалады. Қызметінің
бұзылуы жарақаттың пайда болған жеріне және ауырлығына байланысты болады.
Егер өмірге қауіпті жанды жерлер — бас, жұлын жарақаттанса малдың салдануы,
өлуі мүмкін. Қимыл – тірек мүшесі жарақатса, мал ақсап жүре алмай қалады.
Ал жеңіл - желпі және малға қатты әсерін тигізбейтін жарақаттарда дене
мүшелерінің қызметінің бұзылуы айқын болмайды.
Жарақат қабырғасының ажырауы (hiatus). Бұл белгі тері астындағы бұлшық
еттердің ұзынынан немесе көлденеңінен жарақаттануына байланысты аз немесе
көп болуы мүмкін. Бұлшық еттер ұзынынан жараланғанда жарақаттың ауызы көп
ажырамайды, ал көлденеңінде — ажырауы жақсы байқалады. Сол сияқты буын
аймақтарында орналасқан жарақаттардың, қалың бұлшық ет жарақаттарының да
аузы кең болады, жарақат қабырғасы жақсы ажырайды. Ауызы кең жарақаттардың
ластануы көбірек болады, сондықтан жазылуы ұзаққа созылуы мүмкін. Мұндай
жарақаттарды емдегенде жартылай тігіп жиектерін жақындату керек. Тесілген
жарақаттарда жарақат қабырғасының ажырауы байқалмайды. Жарақат аузы тез
бітеліп, анаэробты инфекцияның даму қаупі бар.
Механикалық жарақаттарың, оның ішінде ашық механикалық жарақаттың бір
белгісі – жарақаттық қабыну (inflammatio). Бұл организмнің жарақаттқа
жергілікті жауабы – реакциясы. Оны біз арнайы қарастырамыз.
Қан ағу (haemorrhagia). Ашық механикалық жарақаттың негізгі бір
белгісі — қан ағу. Оның төмендегідей түрлерін ажыратады: сыртқы және ішкі,
жараланған тамырларына қарай артериялық, веналық, капиллярлық, және аралас.
Уақытына қарай алғашқы, қайталанған немесе қайта пайда болған қан ағу.
Кейде аррозионды қан ағысты бөлек айтады. Мұнда қан қан тамыры қабырғасынан
немесе бір мүшелердің сыртынан шым – шымдап шығып тұрады.
Уақытқа байланысты қанағуды алғашқы және қайталаған қан ағу деп
бөледі. Жарақат пайда болған сәтте басталған қан ағуды алғашқы қан ағу
дейді. Алғашқы қан ағу тоқтатқаннан кейін, жарақат қайта қанауы мүмкін. Ол
қайталанған қан ағу делінеді. Қайталап қан ағудың өзі екі түрге бөлінеді.
Біріншісі ерте қайталап қан ағу. Ол жараланғаннан кейін бірнеше сағат
немесе екі тәулік ішінде пайда болады. Яғни қан түйіршіктерімен тамыр өзегі
бітеліп қалып, қан тоқтағаннан кейін біраз уақыттан соң, қан қысымы
көтерілгенде тығын орнынан қозғалып кетіп, қайталап қан ағу басталады. Ерте
қайталап қан ағу жарақаттардағы микробтар жарақатты іріңдеткенде пайда
болады. Ал қан ағудың кеш қайталап пайда болу себебінің бірі - жарақаттың
іріңдеуі. Ірің қан тамырының өзегін балқытып жібергендіктен немесе тамырдың
ішіндегі қан түйіршіктерінен пайда болған тромб балқып қайтадан қан ағу
басталады. Кеш қайталап қан ағу операциядан кейін үшінші күні немесе
бірнеше жетіден қейін басталуы мүмкін. Қайталап қанаудың себептері көп,
солардың кейбірі:
а) операция кезінде жарақаттанған қан тамырының толық байланбауы;
е) қан қысымының күрт өзгеріп, жоғарылап кетуі;
б) қан ұюы жетіспегендіктен;
в) жарақаттардағы кұрғап, қатып қалған таңғышты қалай болса солай
жұлып алу;
г) жарақаттанған қан тамырына тұрған тромбтың жарақаттарға анаэробтық
микробтардың енуі салдарынан іруі, шіруі, езілуі;
ж) жарақаттың ішінде бөгде заттар: тас, темір, ағаш қалуы және олар
қан тамырының қабырғасын тесіп жіберуі.
Қайталап қан ағудың бір түрі - септикалық қан ағу. Организм сепсиске
ұшыраған жағдайда кездеседі. Оған себеп — қан тамырларының дегенерацияға
ұшырауы, вазо - конструкторлардың жартылай салдануы (парез), организмде
тромбокиназа қорытылуының азаюы.
Дене сыртына аққан қанды сыртқы қан ағу дейді. Қан ағудың сыртқы түрін
анықтау қиын емес. Ағып тұрған қанды көрген мал дәрігері қай қан тамырының
жарақатқа ұшырағанын біледі. Сыртқы қан ағу жараланған сәтте пайда болып,
дененің сыртына ағып, көзге айқын көрінеді.
Ал қан ағудың ішкі, әсіресе жасырын түрін анықтау оңайға түспейді.
Ішкі жасырын қан ағудың сырт белгісі болмайды да, қанап тұрған тамырды
болжап білу, анықтау қиын. Ішкі қан ағу дененің сыртынан қарағанда
көрінбейді. Қан ұлпа арасына, дененің табиғи қуыстарына (буын, кеуде,
құрсақ т.б.) жиналады, сондықтан оларды ұлпа аралық және қуысқа қан ағу деп
бөледі. Егер қан буын қуысына ағып жиналса оны гемартроз, кеуде (көкірек)
қуысына жиналса оны гематоракс деп қуыстың атына сәйкес атайды. Пальпация
жасап, басып көргенде, анықтауға болатын жерлерге қан құйылған, сол жердің
көлемі ұлғайып, ісік пайда болады - мұны гематома дейді. Көлеміне
байланысты гематоманың бірнеше түрі болады. Терінің әр жерінде нүкте сияқты
құйылған қанды - петехия, тері жолақтарын, қан едәуір мөлшерде құйылып
көгерген жерді — экхимоз, көлемділеу жайылып, шеттері көрінбейтін белгісіз
құйылуды — суггилат деп атайды. Гематома үлкен болса, ол астында қалған қан
тамырын басып, қысып тастайды, содан қан жүрмей қалады да, сол ісіктің
төменгі жағын басып қараса, тамыр соғуы жоғалып кетеді. Қан ісігінің
бетіндегі тері не көгереді, не бозарып, сүп- суық болып тұрады. Қан ісігі
бар жердегі зардап қатты болғандықтан ауру мал шыдай алмай ыңқылдап жатады.
Қан ісігі жараланған қан тамырының өзегімен қатынасып тұрса, тамырдың
әр соғуына орай қан ісігі де солқылдап тұрғанын байқауға болады. Уақытында,
яғни дер кезінде көмек көрсетілмесе, осындай ісік қан тамырды басып, қысып
тастайды да, ісіктен төмен жердегі ұлпаларға қорек зат, оттегі
келмегендіктен өледі, жансызданады.
Осындай жасырын қан ағудан мал әлсірейді, қан қысымы төмендеп, қан
тамырының соғысы жиілейді. Көрінетін кілегей қабықтары бозарыңқы болады,
демікпе байқалады, мал теңселіп айдауға жүргісі келмей, жатуға тырысады.
Жасырын қан ағуда ауру малдың жалпы клиникалық белгілерімен жорамалдап
отырып, арнайы бақылау әдістерімен ғана қанаған жерді анықтайды.
Қан ағудың себебін, түрін анықтау үшін, ауру малдың мәліметтерін
жинайды, аурудың белгілері, организмнің жалпы жағдайы зерттеледі, сонан соң
қарау, тыңдау, лабораториялық және рентген сәулесіне салу әдістерін қолдана
отырып, арнайы қосымша бақылау жүргізу диагнозды дұрыс қоюға көмектеседі.
Ауру жануар қан құсса, құсықтың түріне көңіл бөлген жөн. Мысалы, қызыл
қанның түсі өзгермей түссе - өңештен қан ағып тұр, қан күреңденіп,
қарақоңыр тартып түссе – қан асқазан ағып тұр, ал құсықтағы қан қып-қызыл
боп, көбіктеніп түссе - ол өкпеден акқан қан деп есептеледі. Нәжісін, және
артқы аналь тесігінен қып-қызыл қан ақса тік ішек қан тамырыңан қан кеткен
деп, тік ішектен қаракүрең, өзгерілген қан ақса, ол ұлтабар немесе ішектің
басқа белімдерінде жарақат немесе қатерлі ісік бар деген сезікке келтіреді.
Осындай ауру малға арнайы қосымша зерттеулер жүргізу қажет.
Артериялық қан ағу малдар үшін өте қатерлі. Себебі, қысқа уақыт ішінде
қан тоқтату шаралары қолданылмаса, мал көп қан жоғалтып, қансырайды.
Артериялық тамыр жараланғанда, қан атқылап, шапшып ағады. Қанның түсі-
шымқай қызыл. Қан ағу көп уақытқа созылса, қан шапшуы әлсірей бастайды. Қан
тамырдың қиылған өзегінің бірінен (орталык жағы), кейде қиылған өзегінің
екі жағынан да ағуы мүмкін. Мысалы: малдың күре тамыры жараланса, қан
қиылған тамырдың екі шетінен де шапшып ағады.
Веналық қан ағу. Вена қан тамыры жараланса, қан шапшымай жайлап,
біркелкі ағады, түсі қоңыр қызыл. Қан жараланған тамырдың тек төменгі
шетінен ғана ағады. Жүрекке жақын, кеуде қуыстарындағы вена қан тамыры
жараланса, қауіпті жағдай тууы мүмкін. Яғни жараланған тамырға ауа кіріп,
ауа эмболиясы атты жағдай туып, мал өлімге шалдығуы ықтимал. Сол себептен
кеуде төңірегіндегі жарақатты тез арада матамен жауып, кеудеге ауа кіруін
болдырмау керек. Кіші веналық қан тамырлары жараланғанда қан ағуы өз
бетімен тоқтайды немесе жараланған аяқты көтерсе, қан тоқтату үшін соның
өзі жеткілікті.
Капиллярлық қан ағу — деп ұп-ұсақ артерия мен қан тамырлардың
(қылтамырлар) ең жіңішке бөліктерінен аққан қанды айтады. Жараланған жердің
ұлпаларынан қан ағып тұрады. Қан ұю процесі нашарламаса, қанағу өз бетімен
тоқайды.
Паренхималык, қан ағу дегеніміз — паренхималық органдар (бауыр, көк
бауыр, өкпе) жараланғанда пайда болады. Бұл капиллярлық қанағуа ұқсас,
бірақта өте қатерлі, себебі, бұл ағзалардағы ұсақ қан тамырларының өзегі
өздігінен жабылмайды. Сондықтан қан тоқтату қиынға түседі. Қанап тұрған
бауырды операция кезінде қара ет, фасция, фибриндік пленкалармен жауып,
тығындап, қан тоқтату әрекетін жасаса, өкпенің жараланған жерін тігеді,
қазір арнайы өзі кілейленетін гупка тығындарпайдаланылады. Ал көк бауырды
операция кезінде алып тастайды.
Анатомиялық қанағудан басқа қанағуды топтастырсақ, механикалық қанағу
(жаралану, жарақаттану себептерінен), тамыр қабырғаларының әртүрлі ауру
себептерінен өзгеруі, қан құю процестерінің өзгеруінен, сыртқы атмосфералық
қысымының азаюы не ұлғаюы, фосфор, бензол сияқты химиялық заттармен улану
сияқты әртүрлі себептерден қанағу пайда болатынын айтқан жөн.
Ашық механикалық жарақаттарды емдеу. Жарақатты емдеуде қолданылатын
шараның бірі, жарақатты зиянды әсерден қорғап, оның жазылуына қолайлы
жағдай туғызуға бейімдеу. Ондай шаралар неғұрлым ерте және тиянақты
жасалса, соғүрлым ол нетижелі болады. Жарақатты емдеу әдістері оның пайда
болған уақытына, инфекция түсіп асқынуына қарай әр түрлі болады.
Жаңадан пайда болған жарақатты емдеу. Кездейсоқ, аяқ астынан пайда
болған жеңіл, ашық жарақаттарға ем көрсетер алдында қосымша ластамауға
әрекет жасау керек. Ағып тұрған қан болса, оны таза, стерильді дәкемен
сүртіп, 5% йодтың спиртті ерітіндісін қайнаған сумен екі есе сұйылтып,
соған шыланған мақта – мәрлі тампонды жарақатқа қойып, қысып таңғыш салу
керек. Жарақат жеңіл, беткейлі, қан ағу аз болса оны өңдеуге септо – спрей,
монклавит - 1 немесе антисептикалық ұнтақтар ақ стрептоцид, йодоформ
қолданады. Таңғыш салу міндетті емес. Жарақат үлкен және терең болса
жарақаттың айналасын, қуысын тазартып, жоғарыда аталған антибактериалдық
дәрілердің бірімен өңдеп, шеттері бір-біріне беттестіріп тігіледі. Қазір
бұл мақсатта жібек, капрон жіптермен қоса көпмақсатты, сіңіп кететін,
полиамидті «Поликон» жібі қолданылады. Оны «сіңіп кететін» (сіңу уақыты 180
– 240 күн) және сіңбейтін жіп ретінде де қолдануға болады. Оған антибиотик
сіңірілген, сондықтан тігіс айналасы іріңдемейді. Соған байланысты оны
барлық ұлпаларды, теріні, бұлшық еттерді, сіңірді, қан тамырларын, ішкі
үлпершек (паренхималы) ағзаларды тігуге қолдануға болады.
Жарақатты емдегенде оның кезеңдеріне қарай ем қолданады. Жарақатты
емдеуің бірінші кезеңіндегі емдеу қағидалары (принциптері):
1. жарақатқа тыныштық беру;
2. орталық жүйке жүйесін артық ауырсыну сезімдерінен сақтау;
3. жарақатты өлі еттен және экссудаттан тазару;
4. инфекцияға қарсы өңдеу;
5. организмнің ауруға қарсыласу қабілетін жоғарлату.
Жарақатты емдеудің екінші кезендегі қағидалар (принциптер):
1. жарақата тыныштықпен бірге өлшемді қозғалыс беру;
2. грануляцияны тітіркенуден, жарақаттардан қорғау;
3. грануляция, эпителийзация және тыртықтану процесстеріне әсер ету;
4. эпителийзация процесстерін жеделдету;
5. неғүрлым жарақаттың орнында тыртықтың аз қалуына әрекет жасау;
Осы қағидаларды іске асыру үшін төменгі ем әдістері қолданылады:
1. механикалық емдеу әдістері;
2. физикалық емдеу әдістері;
3. химиялық емдеу әдістері;
4. биологиялық емдеу әдістері;
5. патогенетикалық емдеу әдістері.
Бұл емдеу әдістердің кейбіреулері арнайы бөлімдерде толық
қарастырылатын болады.
Жарақатты механикалық әдіспен емдеу. Бұған жарақаттың айналасын
механикалық тазалау және хирургиялық өңдеу әдістері жатады.
Жарақаттың айналасын механикалық тазалауда алдымен жарақаттың бетін
стерильді дәкемен жабауып, оның төңірегіндегі жүндерін қырқып, қажет болса
0,1% марганец қышқылды калидің, фурацилинің ертіндісімен тазалап жуу керек.
Құрғатып, йодталған спиртпен немесе 0,5% мүсәтір қышқылымен, теріні өңдеп,
майынан тампон таза болғанша тазартады. Осыдан кейін 5% йод тұнбасымен,
септо – спреймен немесе монклавит – 1 ерітінділерінің бірімен өңдеп,
жарақаттың бетін ашады. Жарақаттың бетін ластанған қоқымнан тазартады,
жоғарыда аталған антисептикалық ерітінділермен жуып шаяды. Осыдан кейін
хирургиялық өндеуге кіріседі.
Жарақатты хирургиялық жолмен өндеу. Ғалымардың деректері бойынша
(Чаруковский, Фридрих, Б.В.Огаев) жарақаттарға енген микробтар 6 - 12 сағат
онша залалын тигізбейді, сондықтан осы уақытта жарақаттың бетін тазартып,
залалсыздандырып, тігіп тастауға болады. Жарақаттарды хирургиялық өндеу
оның пайда болған уақытына қарай әр түрлі болады. Уақыт мерзіміне,
әдістеріне қарай хирургиялық өңдеудің бірнеші түрлері бар.
Алғашқы хирургиялық өңдеу өткізілетін мерзім уақытына қарай төменгі
түрлерге бөлінеді:
а) ерте мерзімде өңдеу — 6 - 12 сағат ішінде.,
б) мезгілінен кейін өңдеу — 12 - 24 сағат ішінде.,
в) кеш мерзімде өңдеу - 36 сағаттан кейін.
Ерте мезгілде еңдеу өте нәтижелі. Өйткені көрсетілген уақыт ішінде
жарақаттарға енген микробтар организмге өзінің зияндығын әлі тигізе
алмайды, соңдықтан мұндай жарақаттарды тазартып, залалсызандырғаннан кейін
тігуге болады.
Мерзімінен кейін өткізілген өңдеуде жарақат қабырғаларына микробтар
еніп, өзінің уытын таратып, зияндылығын тигізе бастайды, да жарақатты
тігуге болмайды.
Кеш мерзімдегі өңдеу жарақаттың асқынған кезінде жасалады. Сондықтан
онда хирургиялық өңдеу күрделі түрде өткізіледі, жарақаттың өлі еттері
кейде онымен бірге жанды еттері де сылынады.
Осындай алғашқы хирургиялық өндеу жасалғаннан кейін екінші рет өндеу
жасауға тура келсе. оны екінші хирургиялық өңдеу дейді. Хирургиялық өңдеу
төменгі әдістерді қолданып жасасалады:
а) тілу;
б) жартылай сылу;
в) толық сылу.
Тілу - жарақаттың ауызын кеңейту, қосымша ашу. Ол жарақаттың аузы тар
болып, ірің шығуына бөгет болса, жарақаттағы бөгде заттарды алу мақсатында
және анаэробты инфекция қауіпі болған кезде жасалады. Операция жасар
алдында жарақаттың төңірегін 0,5% новокаинмен жансыздандырады.
Жартылай сылу — жарақатты өлі еттерден тазарту. Мұнда жоғарғыдай
жарақаттың айналасын жансыздандырғаннан кейін қайшы, скалъпелъ және пинцет
қолданып, жарақаттың қуысындағы, қабырғаларындағы өлі еттерін сылып тазарту
керек. Өлі еттердің белгілері: түсі сұрғылт немесе қарайып кеткен, кейде
езіліп тұрады, ауырсынбайды. Өлі еттерді айыру үшін 0,5-1% бромтимол бояуы
немесе метилен бояуы пайдаланылады. Олардың әсерінен өлі еттер қою жасыл
түске боялады. Осындай өндеуден кейін антисептикалық ерітінділер және
ұнтақтар пайдаланып залалсыздандырған соң, жарақаттың ауызын жартылай
тігуге болады.
Жарақатты толық сылу. Бұл әдіс кездейсоқ, ұзақ жазылмай жүрген,
өліеттенген жарақаттарды емдегенде қолданылады. Мұнда жарақаттың өлі
еттермен қоса оның қабырғасынан, түбінен жанды еттерді сылып алады. Осыдан
кейін жарақаттың қуысы толық өлі еттен, іріңнен тазарып жаңарады. Мұндай
жарақатты тігіп емдеуге болады. Бұл әдісті көп қолданбайды, оны қолданатын
жағдайлар — жарақат өліеттеніп ұзақ жазылмаса, ұзақ жазылмайтын ойылым
жарақаттарда (жауыр), жарақат соғыс уландыру заттарымен ластанғанда,
сіреспе ауыруына қауіп төнгенде жасалады. Операцияны жарақаттың төңірегін
жансыздандырып, қуысына йодталған спиртке шыланған тампонды тығып,
жарақаттың сылынған жерін ластамай жасау керек.
Жарақатт физикалық әдіспен өндеу. Бұл емнің мәні жарақаттың қуысындағы
сұйықтықты әр түрлі жолдармен сыртқа тартып алу, ішке сіңіртпеу, жарақатты
микробтардан және уыттардан тазарту. Ол үшін дымқылды өзіне тартатын заттар
қолданылады. Олар: дәке, әр түрлі құрғатқыштар (дәкелі түтікше), орта
тұздардың гипертоникалық ерітінділері, дымқыл тартқыш ұнтақтар (көмір,
гипс).
Жарақатты ашық және жабық әдістермен емдеу қолданылады.
Жарақатты жабық әдіспен емдеу. Жарақатты жабық әдіспен емдеуде
жарақаттың бетін дәкемен таңады немесе өзі жабысатын пленкамен
(лейкопластыр) жабады. Жабық емнің артықшылығы, жарақат қосымша
жарақаттанбайды және ластанбайды. Кемшілігі - ірің еркін сыртқа ақпай, ауа,
күн сәулесінің әсері болмайды. Анаэробты микроорганизмдердің өсіп - өнуіне
жағдай туады. Бұл әдіспен көбіне жаңадан пайда болған, асептикалық,
операциялық жарақаттарды емдейді. Жарақат механикалық, хирургиялық,
химиялық жолмен өңделіп, қажет болса тігілген соң оған асептикалық таңғыш
салынады. Қазір жарақатты тігу үшін әдеттегі жібек, кетгут жіптердің орнына
әнбебап «Поликон» жібі ұсынылған. Ал жарақатты таңу үшін әдеттегі дәке
(бинт) орнына созылғыш, ауа өткізгіш және өзі жабысып, байлауды қажет
етпейтін «Вет – флекс» дәкесі қолданысқа енгізілуде. Ал жарақатта ірің,
сарысу болса жарақатты жартылай жабық әдіспен емдеу қолданылады. Онда
дәкені (бинт) иректетіп жарақаттың қуысына бостау, тығыздамай толтырады.
Қалған сыртқы ұшын жарақаттың қуысынан шығарып бекітіп қояды. Жарақаттағы
сұйықтық (сары су, ірің) дәкеге сіңіп ол толық суланғаннан кейін сыртқы
ұшынан ақырындап сыртқа тамшылап ағады. Оны ауыстырып тұрады. Осылай
жарақаттың қуысын құрғатады. Бұны дәкелі құрғатқыш - дренаж дейді. Осымен
қатар түтікше құрғатқышты да пайдаланады. Мұнда жан-жағынан тесілген
резеңке түгікшені жарақаттың қуысын қояды. Осы тесіктері бар жерін жарақат
қуысына енгізіп, келесі ұшын сыртқа шығарып бекітеді. Түтіктің ұшынан ірің
ағызып жарақатты құрғатады. Бұл құрғатқышты жиі ауыстырып тұрмаса ол тез
бітеліп қалады. Ашық емнің артықшылығы — іріңнің еркін сыртқа ағуына жағдай
бар, сыртқы ауа, күн сәулесі жарақаттың жазылуына жақсы әсер етеді. Жоғарғы
айтылған құрғатқыштарды қолданғанда онымен бірге Вишневский, ихтиол
майларын, ас тұзының 20% гипертоникалық ерітіндісін қолдануға болады.
Жоғарғы пайызды тұзды су ұлпа аралық сұйықтықты өзіне тартып құрғатқыш
ретінде әсер етеді.
Жарақатты ашық әдіспен емдеу. Жарақатты ашық әдіспен емдегенде
жарақатқа тігіс салынбайды, бетін дәкемен таңбайды. Ашық әдіспен емдеудің
артықшылығы, сарысу, ірің еркін сыртқа ағып, ауа, күн сәулесі жарақаттың
жазылуына оң әсер етеді. Анаэробты микроорганизмдердің өсіп - өнуіне жағдай
тумайды. Кемшілігі - жарақат қосымша жарақаттануы және ластануы мүмкін.
Бұл әдіспен көбіне ескі, инфекция түсіп асқынған жарақаттарды емдейді.
Жарақат механикалық, хирургиялық, химиялық жолмен өңделіп, септо - спрей,
чеми – спрей, монклавит – 1, Вишневскидің, Конковтың майлары және тағы
басқа антибактериалдық дәрі – дәрмектер қолданылып емделеді. Жарақатты ашық
әдіспен емдеудің бір тәсілі ретінде малдардың бақайлары жаппай
жарақаттанып, инфекция түсіп асқынғанда (некробактериоз) оларды
дезинфекциялық дәрілер толтырылған астаулардан өткізу арқылы емдеу
қолданысқа енгізілген. Бұл мақсатта шаруашылықта 5% феносмолин ерітіндісі
қолданылып, өте жақсы нәтиже алынды.
Жарқатты химиялық жолмен емдеу. Бұл емнің мәні - жарақаттың айналасын
және қуысын антисептикалық және бактериостатикалық қасиеттері бар
химиялық заттармен өңдеу. Негізінен жарақаттың гидратация (сулы қабыну)
кезеңінде қолданады. Гидратация кезеңінде жарақатта қышқылдық басым болады
(РН 6,3-5,5), ол өліеттердің ферментолизін үдетеді, лейкоциттердің
қырылуына, жанды еттенуіне, осмос қысымының көтерілуіне әсер етеді,
сондықтан сырттан дәрі арқылы қышқылдықты төмеңдетіп, жарақат процессін
қалыпқа келтіру керек.
Сілтілі терапия. Мұнда кеңінен гипертоникалық және сілтілі дәрі
ерітінділерін қолданды. 4-5% натрий гидрокарбонаты (РН 8,3 - 6,83); 0,52 -
2% амония гидрокарбонаты (РН - 7,7); орта тұздардың гипертоникалық
ерітіңділері (РН 8 - 8,8); 5% сабынды су және сабын көбігі (РН - 10,0); 2%
хлорамин ерітіндісі (РН - 7,5); Б.М.Оливков сұйықтығы (Nаtrіі саrbоnаtеs
4,0; Аgnаl destibi 80,0; sol. iodispiritupsi 5% - 20,0; Маgnеsіі sulfatis —
80,0; іlусеrіnі 280,0; іnfusі folicrum Digitalis ex 3,0 (6,0) -180,0) жақсы
нәтиже береді. Бұл ерітінділердің негізгі есері жарақаттың қуысын іріңнен
тазартады, қышқылдықтың зиянды әсерін жояды, жергілікті қан айналысын
жақсартады, регенерацияның дамуына жағдай жасайды және сонымен бірге
антисептикалық әсері де бар.
Қышқылды терапия. Бұл ем аэробты, әсіресе анаэробты инфекцияның
дамуына қарсы қолданылады. Олар: 3% сутегінің асқын тотығы, 2% хлороцид,
0,5 - 1% калий перманганат ерітінділері, салицил қышқылы.
3% сутегінің асқын тотығы, салицил қышқылы (Ишмухамедов Г.А, Аухадиев
Т.А., Хафизова Г.Х., Ильясов Б.К.) жарақатты іріңнен және өліеттен жақсы
тазартады, оның бактерияларға қарсы әсері де өте жоғары.
Қолдану әдісі. Ескі, өліеттенген жарақаттарға механикалық және
хирургаялық өндеу жасағанда оның қуысын 3% сутегі асқын тотығымен жуып
шаяды, құрғатады, сонан соң салицил қышқылын ұнтақ түріңде қолданады.
Жарақаттың куысын, тері, бұлшық ет арасындағы қалталарын мол етіп
салицил қышқылы ұнтағымен толтырады, дәкемен таңып байлайды. 2-3 күннен
кейін жарақаттың бетін механикалық жолмен тазартып, 3% сутегі тотығымен
шаяды. Осылай 1 - 2 рет емдеген жарақат толық тазарып, беті гранулды
ұлпамен қаптала бастайды.
Анаэробты инфекциямен асқынған жарақатты емдеуде М.В.Плахотин ұсынған
күрделі ерітінді қолдану жақсы нәтиже береді - Сhогаmini - 280,0(40,0);
Natrii chloride 200,0, Kaii permanganates 10,0; Agba dest - 2000,0.
Жарақатты тау - кен минералы шунгиттен дайындалған маймен емдеу.
Қазіргі кезде медицина және мал дәрігерлігі саласында шунгит минералын
зерттеу жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілуде. Шунгит суы адам және мал
ағзасына, әсіресе асқазан - ішек ауруларына, аллерия, зат алмасудың
бұзылуына шипасы бар екені анықталған. 1999 жылы Қазастанда Алматы
обылысының Көксу ауданында шунгит бары анықталған. Осыған байланысты Қазақ
ұлттық аграрлық университетінің "Акушерлік және хирургия" кафедрасында
экспериментальдық жолмен "Ветшунгит" майы жасалды. Жан — жақты зерттеу
нәтижесінде авторлар төмендегідей қорытындыға келді: Ветшунгит препараты
барлық зерттелген жануарларда аллергиялы реакциялар тудырмайды. Жарақатты
тез жазып, іріңнен тез тазартады, қабынуға қарсы әсер етіп,
иммуноқуаттандырады, түйіршікті ұлпаның өсуін жылдамдатады және
антибактериальды қасиеті бар. Алынған майдың құрамы күрделі емес және
өзіндік құны төмен. (Абдулла А.А..Наметов А.М., Ильясов Б.К., ,2006)
Новокайнді терапия. Новокаин емі патогенетикалық емнің бір түріне
жатады. Оның емдік әсері өте күрделі, әлі толық анықталмаған, бүгінгі күні
новокаиннің зерттелген, анықталған қасиеттеріне тоқталайық. Жүйке жүйесінің
организмінің қызметіне жан-жақты қатысы бары белгілі. Оның ішінде ұлпалар
мен ағзаларға трофикалық әсері өте маңызды. Бұл жүйке жүйесінің
симпатикалық бөлімінде басым болады. Осы бөлімнің импульсі арқылы ұлпаларда
физика - химиялық өзгерістер байқалады — сыртқы әсерге жауабы жеделдейді,
қозғалыс қабілеті жоғарылайды және тағы басқа әсерлер.
Вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық және парасимпатикалық
бөлімдерінің қызметтері қалыпты жағдайда бір - біріне сәйкес болу керек. Ал
организмге күшті және өте күшті тітіркендіргіштің әсерінен жүйкенің белгілі
бір жері парабиозға шалдығады.
Жүйкенің осыңдай жерінен импульс экстра және интра рецепторлармен
жүйке орталығына және қайтадан кері өтпейді. Ал паработикалық аумақ жағдайы
көп уақытқа созылса, ол өз зияндық әсерін тигізеді: орталық жүйке жүйесінен
шеткейлік жүйкеге трофикалық әсері бәсеңдейді, осымен қатар патологиялық
ошақта дистрофиялық процесстер үдеп, өршелене түседі. Осындай жағдайда
антипаработикалық препараттар қолданып жүйке жүйесінің қызметін қалыпқа
келтіру қажет. Осындай препараттардың бірі — новокаин.
Новокаинді ем ретінде 0,25-0,5% ерітіндісін пайдаланады, оның
қасиеттері:
1. Новокаин қан тамырларының жүйкелеріне әсер етіп (симпатикалық
бөліміне) олардың вазоконструкторлары босайды, осыған байланысты қан
тамырлары кеңейіп қан айналысы жақсарады.
2. 0,25-0,5% новокаин әлсіз тітіркендіргіштік әсерімен парабиоз
жағдайды жояды, сол жердегі процесстерді қалпына келтіреді.
3. Қанның сары суы және ұлпа ферменттерінің әсерімен новокаин
ыдырайды, диэтиламиноэтанол және парааминобензол қышқылын (ПАБҚ) бөлінеді.
ПАБҚ гистаминнің әсерін жояды, қабыну процессін бәсеңдетеді:
диэтиламиноэтанол қан тамырын кеңейтіп қан айналысын жақсартады.
Осындай қасиеттерін пайдаланып ем ретінде новокаин тежеулерін
қолданады.
Ошақты қабынуларда, ашық жарақат, соғылу, іріңді қабынудың алғашқы
кезеңінде — қысқа новокаин тежеуін қолданады. Мұнда новокаин ерітіндісін
қабынған ошақты айналдыра жан - жағына, түбіне жібереді. Қабыну процесстері
малдың аяқтарының тізе немесе тілерсек буынына дейінгі аумақта кездессе
циркулярлы тежеу әдісін қолдану керек. Мойын вагосимпатикалық тежеуін
көкірек қабырғасы зақымдалғанда (пневмоторакс, гемоторакс) қолданады.
Жұлдызша түйінінің тежеуі малдың кеуделік аяқатырының жарақаттарында
қолданылады. В.В.Мосин бойынша жасалатын үштік жүйкелердің және
симпатикалық бағананың эпиплевральдық тежеуін құрсақ қуысына (лапоротомия)
операция жасағанда, перитонитте, жамбастың, аяқтардың жарақаттарында
қолданылады.
И.Н.Тихонин М.М.Сенькин ұсынған белдік (бүйрек аумағы) новокаин
тежеулерін пішуден болған асқынуларда, еннің зақымдалуында, тік ішектің
ауруларында тағы да осы аумақтың мүшелерінің ауруларына қолданылады.
Ұлпа терапиясы. Жануарлар мен өсімдіктер ұлпалары ежелден емдік
мақсатта қолданылып келген. 1930 жылы М.П.Тушнов құрамында жоғары
молекулярлы белок гидролизінің өнімдері бар ағзамен емдеу әдісін ойлап
тауып ұсынған. Ал Н.И.Краузе 2% хлорацид ерітіндісінде консервіленген тері
мен басқа ұлпаларды қолданып, жарақаттың жазылу процессін жеделдету әдісін
ойлап тапқан.
В.П.Филатов 1993 жылы ұлпа терапиясының негізін ашып, ол үшін
жануарлар мен өсімдіктердің консервіленген ұлпасын қолдануды ұсынған.
В.П.Филатов бойынша консервіленген ұлпалардың ынталандыруды және емдік
әсері жануарлар ұлпаларын төменгі температуда, өсімдіктер ұлпасын
қараңғылықта өңдеу процессінде пайда болатын ерекше заттар — биогенді
стимуляторлардың әсеріне байланысты. Биогенді стимуляторлар ақуызтектес
емес заттар: олардың құрамы негізінен алма, лимон, сүт, янтарь, карбон
қышқылдарынан, сонымен қатар 2 амин қышқылдары — аргинин мен глютаминнен
тұрады. В.П.Филатов осы құрама бөліктердің барлығының да ынталандырушы
әсерін ұлпаларды консервілеу процессінде пайда болатын ақуыздың ыдырау
өнімдері — нуклепротеидтер мен гистамин, сонымен қатар гиалурон қышқылы
және биокатализаторлармен байланыстырады.
Биогенді стимуляторлар тек консервіленген ұлпаларда ғана пайда болып
қоймай, мал организмінде сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларының әсерінен де,
атап айтқанда малды аса зорықтырғанда пайда болатыны белгілі. Олар
Богомольцтің антиретикулярлы цитотоксикалық сарысуын тері астына еккенде,
ультракүлгін және рентген сәулесі әсер еткенде, төмен қарқынды (интенсивті)
гелий - неонды лазердің қызыл сәулесінің әсерінен де пайда болатыны
анықталады.
В.П.Филатов бойынша консервілеу кезінде пайда болатын биостимуляторлар
жүйесімен оның вегетативті бөлімдеріне әсер етіп, сонымен қатар зат алмасу
процесстеріне және басқа да организмнің көптеген қызметтерін ынталандырып
қалпына келтіреді. А.М.Заблудовский биогенді стимуляторлар организмге
новокаин тежеулеріне ұқсас әсер етеді деп санайды. Г.Е.Румянцев бойынша
ұлпа препараттары қалпына келу процесстеріне қатысатын өзіне тән заттар —
биокатализаторлардың (аутокатализаторлар, гистологиялық гормондар)
құралады. Бұлардың басқа да пікірлер көп, бірақ препараттарының мал
организмінің қызметтерін ынталандырып қалпына келтіру әсері бүгінгі танда
толық дәлелденген. Ұлпа препараттары жүйке жүйесінің торфикалық қызметін
жақсартып тиреоидты ұлпаның, бүйрек безінің, ұйқы безінің қызметтерін
жоғарылатады; адренокортикотропты гормонның түзілуі көбейеді;
кортикостероидтардың бөлінуі үдейді; ішек-қарын жолының қызметі,
фосфорлы және газ алмасу жақсарады; ретикулоэндотелий жүйесінің (РЭЖ)
қызметі және регенеративті қалпына келу процесстері ынталанады; жүйке
қызметі, қан көрсеткіштері, жара экссудатының РН ортасы қалпына келеді
немесе үдейді, малдың жалпы жағдайы мен тәбеті жақсарады.
Емдік мақсатта жануарлардың ағзаларының консервіленген ұлпаларын атап
айтқанда: теріні, көкбауырды, бауыр, жемсау безі, қан, қағанақ (планцета),
шарбы (іш майы), ішперде, көздің қасаң қабығы, шыны дене, көз бұршағы, ен,
тырнақ ұлпасын, өсімдік тектестерден - алоэның жапырағын пайдаланады.
Ұлпа препараттарын дайындау. Теріні ауру малдың өзінен немесе басқа
сау малдардан асептика, антисептика ережелерін сақтап алады. Ол үшін малдың
мойын аумағының жүнін қырқып, теріні йодты спирт ерітіндісімен (1:1000)
өңдеп ұршық тәрізді етіп кесіп алады, паренхиматозды ағзалар бірден мал
сойылғаннан кейін алынады. Тері мен алынған ұлпаларды 10-15 мм мөлшердегі
бөліктерге кесіп стерильді Петри ыдыстарына немесе аузы тығыз жабылатын
ыдыстарға салады.
В.П.Филатов бойынша ұлпаларды консервілеу. Ұлпалар салынған Петри
ыдысын немесс аузы кең ыдыстардың бетін дәкемен жауып, тем-пературасы 4º С
тоңазытқышқа 6 - 8 күнге қойып, сосын 120°С автоклавта 1 сағат
залалсыздандырады. Залалсыздандырылған ұлпаны асептика, антисептика
талаптарын қадағалап емдік мақсатқа пайдаланады. Қолданылғаннан қалып
қойған консервіленген ұлпаларды қайта залалсыздандырады.
Өсімдік тектес ұлпаларды қара қағаздан жасалған конвертке немесе сырты
қара қағазбен қапталған шыны құттыға салып 10-15 күн қараңғы жерде 2 - 4º С
температурада ұстайды. Сосын консервіленген өсімдіктерді натрий хлордың
изотониялық ерітіндісімен шайып, кішкене бөліктерге бөледі де жоғарыда
айтылғандай автоклавта залалсыздандырады.
Н.И.Краузе бойынша ұлпаларды консервілеу. Аузы тығыз жабылатын шыны
құттыға 1% хлорацид ерітіндісін құйып, оның ішіне 2,5 - 20 грамдық ұлпа
бөліктерін салып бөлме температурасында қараңғы жерге қоямыз.
Бірінші 3 - 4 күні хлорацид ерітіндісін күн ара ауыстырып, кейін тек 6-
шы күні ауыстырады. 7 күндік консервілеуден кейін ұлпа пайдалануға дайын
болады. Тура осы талаптарды ұлпаны 2% хлорамин ерітіндісімен
консервілегенде бұлжытпай орындау керек. (М.В.Плахотин, П.Ф.Сим-бирцев).
Консервіленген ұлпаларды сол ерітіндінің өзінде 4-айлық уақытқа шейін
сақтауға болады. Бірақ ұлпаны қолданар алдында 1 тәулікке хлорацид
ерітіндісімен алмастыру керек.
В.А.Герман және И.А.Каланшик бойынша ұлпа ұнтасын даярлау.
Тоңазытқышта консервіленген ұлпаны (бауыр, көкбауыр, ен және тағы басқа)
залалсыздандырылған ет турағыштан өткізіп, заалсыздандылылған изотониялық
ерітіндісімен 1:3 ара қатынаста ерітіп, 2 сағат бөлме температурасында
тұндырады. Сосын 60 минут 80°С су моншасында ысытады да, 2 қабат стерильді
дәке сүзгісінен өткізеді. Сүзіндіні 5-10 мл ампулаға құйып ауызын
дәнекерлеп 120°С -та автоклавта 60 мин залалсыздандырады. Салқын қараңғы
жерде сақтайды.
Теріні айтылып кеткендей әдіспен алып, 2% хлорацид ерітіндісінде 7 күн
консервілейміз. Терінің өлшемі жарақаттың немесе ойылымның өлшемімен бірдей
болу керек. Жарақатты және оның айналасын антисептикалық өндеуден кейін
консервіленген теріні жарақатқа бейімдеп қондырып, таңып тастайды. Бейімдеп
қоңдыруды әр 5-7 күнде қайталайды.
Ұлпа терапиясының әдістері. Емдік мақсатта көбінесе консервіленген
ұлпаны денеге жамап бітіру кең қолданылады. Ол үшін мойын аумағының ортаңғы
тұсында операциялық алаңды дайындап, жергілікті инфильтрациялық
жансыздандыру жасайды. Сосын теріңдігі 2-3 см ұзындыққа кесіп, ішін
кеңейтіп тері асты қалта жасайды. Қан ағысын тоқтатқан соң, асептика,
антисептика талаптарын қадағалап, консервіленген ұлпаны қуысқа енгізіп
жараның жиектеріне 3-4 жерден тігіп салады. Керек болған жағдайда ұлпа
терапиясын 20 күннен соң қайталайды.
Жарақаттар, ойылымдар мен күйіктерді емдеуде хлорацид немесе хлорамин
ерітіндісінде консервіленген тері не басқа ұлпаларды бейімдеп қондыру
(аппликация) әдісін қолданады. Малға егетін ұлпа мөлшері малдың түрі мен
салмағына тікелей байланысты.
Ұлпа терапиясын жазылуы ұзаққа созылған жарақаттарда, ойылымдарда,
қаяуларда, торшалардың бөлініп көбеюінен мүшенің ұлғаюында (пролиферат),
тыртықтан пайда болатын контрактураларда, өзектің таралуында, терінің
созылмалы ауруларында, жүйке қабынғанда, жартылай және толық салдануларда,
ашық іріңді-өлі етті процесстерде, көз ауруларында, акушерлік -
гинекологиялық патологияларда, ішкі жұқпалы емес ауруларда қолдану жақсы
нәтиже береді. Ал жабық іріңді-өлі еттену процесстерінде, сепсисте, ірі
қара малдың 7 айлық буаздығынан бастап емге қолдануға болмайды.
Соңғы жылдары мал организмінің қорғаныс күштері мен өнімділігін көтеру
мақсатында лазер нұрын пайдалану медицина мен ветеринарияда кең өріс алуда.
Ғалымдардың деректеріне сүйенсек лазер нұрының әсері ауыл шаруашылық
түліктерінің ет, сүт, жүн өнімділігін арттыруға, сонымен қатар асептикалық
және ойылым жараларды емдеуде өте жақсы нәтижелер береді екен.
Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің хирургия кафедраның
қызметкерлері А.А.Иманбаев, Б.К.Ильясов, Ғ.А.Ишмухамедов кейінгі кездері
лазер нұрын хирургиялық ауруларды емдеуде пайдаланып, оның мал организміне
жалпы әсерін, әр түрлі жарақаттардың жазылу процессіне әсерін зерттеу
жұмыстарын жүргізуде.
Ғылыми зерттеулер лазер нұрының әсері жарақаттың биологиялық өздігінен
тазару кезеңін тездетіп, жас дәнекер ұлпаның өсіп жетілуін, оның
эпителийленілуін жеделдететіні дәлелдеді.
Клиникалық, морфо - биохимиялық зерттеулерді пайдаланып гелий неонды
лазер нұрының жергілікті әсері ірі қара мал жарақатның регенеративтік
қалыпқа келу процессін жеделдетіп, жазылу мерзімін қысқаратыны айқындалды.
Ірі қара мадың әр түрлі жарақаттарын емдеуде лазер нұрын пайдаланып кешенді
емдеу әдісі игеріледі.
Қансырау. Жарақаттардың жиі кездесетін асқынуларының бірі осы
қансырау. Қансырау әсіресе ірі қан тамырлардың жарақаттануынан көп қан
жоғалту салдарынан болады. Жалпы жан – жануарлар қанының 1\3 жоғалтса оның
өміріне қауіп төнеді. Қанның көп аққаны жаман. Алғашқы кезде малдың қан
тамырының соғысы, тынысы жиілейді. Көрінетін кілегей қабықтары бозарып,
көкшіл тартады. Мал жатып қалып, кейіннен жағдайы ауырлап өліп кетуі де
мүмкін. Мал түліктерінің қансырауға төзімділігі әр түрлі. Мүйізді ірі қара
малымен иттер төзімді келеді. Мысалы мүйізді ірі қара денесіндегі 60
қанынан айырылғанда ғана өлуі мүмкін (жалпы қан мөлшері 15 литрдей болады),
ал жылқы қансырауды ауыр көтереді. Ол қанының 40% жоғалтса өлуі мүмкін.
Сондай – ақ ауру, арық малдар қансырауға төзімсіз келеді. Әсіресе ірі қан
тамырлары жарақаттанса қансырау жылдам болады. Ұйқы артериясы
жарақаттанғанда 15 – 20 минуттан соң, ал жамбас артериясы жарақаттанса 30
минуттан соң қансырау болады.
Қансыраудың себептері көп. Қан қысымы көтерілгенде, артериосклероз
ауруына шалдыққан малдың қан тамыры жарылып кетуі де ғажап емес. Сондай-ақ
сыртқы ауаның қысымы төмендегенде аурудың құлағынан, танауынан, тамағынан
қан кетеді. Сыртқы атмосфералық ауа қысымы ұлғайғанда да қан кетуі мүмкін.
Операция кезінде құрсақ немесе кеуде қуыстарынан көлемді ісік алынса,
солардың орны да қанауы мүмкін. Сондай жағдайлардың бірі- қан ауруы
гемофилия. Гемофилия ауруына шалдыққан малдың төл кезінен-ақ қанның ұю
процессі баяулап, ауру мал әлсін - әлсін қансырай береді. Оған еркек
жынысты малдар жиі шалдығады. Танаудан, ішектен кеткен қанды тоқтату өте
қиын, төл кездерінде осындайға душар болған малдар кейін өлімге де
ұшырайды. Мұндай мал қосымша хирургиялық ауруға шалынса, оны өлімнен
құтқарып қалу өте қиын болады. Сондықтан хирургиялық операция алдында,
операция кезінде және операциядан кейін осындай ауруға көп көңіл бөліп,
қажет кезде қан құйып, қанап тұрған жерді тығындап, фибрин пленкаларын кең
қолдану арқылы қансырау процесін тоқтату керек.
Әсіресе бауыр ауруына шалдыққан, сарғайып кеткен малға қан құю қажет.
Ондай малдарда қан ұюы төмендеп кеткендіктен, операциядан соң ішектен,
танаудан қан кетеді. Кейде тері астындағы қан тамырларынан да қан кетеді.
Мұндай жағдайды холемиялық қансырау деп атайды. Сарғайған малды операциялық
алардан бұрын оған қан құйып, азығын жөндеп, К, С витаминдерін енгізеді.
Айтылған себептерден басқа қансырау қан тамырының осалдығынан пайда
болуы мүмкін. Қан тамырының қабырғасы осал болса, қан сыртқа шығады.
Фосфор, бензолмен уланғанда, уремия. холемия жағдайына ұшырағанда, орталық
жүйке жүйесінің қызметі нашарлағанда, қантамырының төңірегіне, сыртына
шығады. Жүйке және эндокрин мүшелердің қызметі нашарлағанда танаудан,
емшектен, ішектен кеткен қанды викарлық қансырау деп атайды.
Қансыраудың салдарынан ағзадағы қан азаяды да, торшаларда қан
жеткіліксіз келеді. Қансырау өткен уақытына қарай екі түрге бөлінеді.
Біріншісі бірден қансырау, екінші ол ұзақ уақытқа созылған баяу қансырау.
Бірден қансырау кезінде мал организмдегі қан гемоглобинінің үштен бір
бөлігін жоғалтып алса, уақыт тарлығына байланысты жоғалтқан қанның орнын
толтыруға мүмкіншілік болмағаннан мал өлімге ұшырауы мүмкін. Осындай
жағдайда ми да қансызданып қалады. Содан келіп тіршілік өше бастайды.
Бірден қансырау салдарынан қан қысымы тез арада төмеңдеп кетеді, қан
ішіндегі эритроциттер саны да күрт азаяды. Ал ұзақ уақытқа созылған баяу
қансырау кезінде мал ағзасы жоғалтқан қанды толықтыруға мумкіншілік алады.
Мұндай малдың өз бетімен жүру қабілеті болады.
Қансырау жағдайына ұшыраған мал организімінің жолғалтқан қанын
толтыруы уақытқа, аурудың жүрек – қан тамыры жұмысының жағдайына
байланысты. Әлсіреген, жасы ұлғайған малдың, сонымен қатар өте жас
төлдердің жоғалтқан қанын толтыру процессі созылмалы келеді.
Қансыраған малдың ағып тұрған қанын операциялық әдіспен тоқтатпаса ол
өледі. Жарақаттанған қан тамыры аса ірі болмаса және қан ұю процессі
өзгермеген болса, тамыр өзегінде ұйыған қаннан тығын пайда болып, аққан қан
өз бетімен тоқтайды. Қан құю процессі нашар болғанда жарақаттанған жерден
аққан қанды тоқтату өте қиынға түседі.
Қансыраудың клиникалық белгілері. Қансыраудың белгілері көп-ақ.
Қансыраудың белгілері жарақаттанған жердің көлеміне, оған байланысты
жарақаттанған қан тамыр өзегінің диаметріне байланысты болады. Малдың
жарақатынан қан ағуына қанша уақыт өтті, қанша қан жоғалтты және жоғалтқан
қан сыртқа әде ішке ақты ма міне осы жағдайлардың бәріне байланысты.
Қансыраудың белгілері екіге белінеді. Бірінші, қанынан айырылған малдың
жағдайы нашарлап, өзгерсе, оны жалпы өзгеріс белгілері дейді. екінші,
жарақат төңірегіндегі өзгерістерді жергілікті өзгеріс белгілері деп атайды.
Қансыраудың қай түрінде де көп қан жоғалса, жалпы өзгеріс болады.
Жаңуарлар әлсіреп, мазасызданып, әлсін - әлсін тала береді. көзі қарауытып,
сұп - суық қара тер басып, кілегей қабықтары бозарып, тамыр соғуы жиілейді,
қан қысымы азаяды.
Жергілікті белгілері әр түрлі болады. Бұл белгілерді анықтау үшін қай
қан тамырының жарақаттанғанын, ол тамырдың қасында қандай мүше, қуыс
тұрғанын, қан құйылған жерде қандай органның қаншалықты нашарлап, өзгеріске
ұшырағанын білу ләзім. Бас сүйектің ішіне қан құйылса, малдың жүйкелері
жансызданып, есінен танады. Кеуде қуысына қан құйылса, малдың тынысы
тарылады. Кеуденің қан кұйылған жағы тыныс алу процесінде артта қалып,
кеудеге фонендоскоп қойып тындаса, өкпе қызметінің шуы әлсірегенін байқауға
болады. Кеуде қуысына қан құйылған кезде соның төңірегіне алақанды қойып,
оның үстінен саусақпен шертіп байқаса, дыбыстың сау малдыкінен мүлде
өзгеріп, тұншығып шығатынын білуге болады.
Осы әдіспен қанның кеуде қуысына қаншалықты көп құйылғанын, өкпенің
қаншалықты қысылып, тыныс алу процесінен бөлек қалғанын анықтауға болады.
Ал осы төңіректі инемен тессе, ине кірген жерден кеуде қуысына құйылған қан
шыға бастайды. Жүрек қабына қүйылған қан жүректің сыртындағы қапты кеңітіп
жібереді. Қан құйылуына байланысты жүрек қызметі нашарлап, күре тамырында
қан қысымы жоғарылайды. Жүрек құйылған қанның әсерінен қыспаққа алынып,
езіне тән қызметін атқара алмайды. Егер де жедел түрде операция жасап,
жүрек қапты тіліп, жиналған қаннан тазартпаса, мал өлімге ұшырайды. Жалпы
тамыр соғуы жиі. Жүрек теңірегін саусақтармен тоқылдатса, жүрек қабының
кеңігенін дыбыстан айыруға болады. Осындай дыбыс өзгеріп, дыбыстың тұншығуы
көбейе түседі.
Буынға қан құйылған малдың жалпы жағдайы айтарлықтай өзгермейді,
қансыраудың жалпы белгілері де көзге түспейді. Бірақта қан құйылған буынның
көлемі ұлғайып, аяқтарын қозғалтса, ауру үдей түседі, буынына қан құйылған
аяқтарды басу ыңғайсыз, мал шыдамайды. Тағы бір белгі - қан құйылған
ісіктің екі жағына алақан салып, бір алақанның саусақтарымен ісікті тез
түртіп қалса, ісік ішіндегі сұйық екінші қолдың алақанына толқын сияқты
келіп соғады.
Қарынның ішкі құрылымы, қуыстарының көлемі үлкен болғандықтан іш
қуысындағы органдар, олардың қан тамырлары жараланғанда, қансырау белгілері
бірдей пайда болады. Іш қуысындағы органдардың ең нәзігі көк бауыр. Көк
бауыр, асқазан- ішектердің қан тамырлары жараланғанда құрсақ қуысына көп
қан құйылып, организм қасқа уақыт ішінде қансызданып қалады. Қансыздануға
құрсақ қуысында орналасқан бауыр, көк бауыр, ұлтабар, ащы ішек пен тоқ
ішек, қуық, жыныс мүшелердің құрылымы ұшырайды.
Құрсақ қуысына қан жиналғанда, сол жерді соққылап тексергенде тұншықпа
дыбыс пайда болып, ауру малдың тұрған орнын ауыстырса, осы дыбыстың естілуі
өзгереді. Қарын ішіне қан кеткенде тамыр соғуы және тыныс алуы жиілейді. Іш
құрылымдары қатты ауырады. Ішек - қарынды басып көрсе, олардың еттері
жиырылады.
Қан тоқтату әдістері. Қан - мал денсаулығының оның бар тіршілік
болмысының кепілі. Сондықтан дәрігерлер қан мәселесіне айырықша қарайды.
Мал жараланып қалса, мал дәрігері ең әуелі оның қанын тоқтатуға асығады.
Кішігірім қан тамырынан аққан қан ұю процесі арқылы өз бетімен тоқтауы
мүмкін. Қан тамырынан ағып тұрған қанды уақытша және біржолата тоқтату
әдістері бар.
Қанды уақытша тоқтату әдістері.
Уақытша қан тоқтату әдістері бір нешеу:
а) Қан ағып тұрған жерді басып, қысып тастайтын таңғыш салу арқылы
аққан қанды тоқтату әдісі. Бұл әдісте қанап тұрған жерге дәкені бірнеше
қабаттан салып, қысып таңып тастау керек. Осылай еткенде қанау баяулайды,
тоқтайды. Жарақатқа байланатын дәке микробтардан таза, стерильді болу
керек. Жарақат және жарақаттанған қан тамыры ірі болса, соңынан қанды
түпкілікті тоқтату үшін қан тамыры байланып, ол жерге хирургиялық тігіс
салынады.
ә) Қанап тұрған артерия қан тамырларын бармақпен басып, ағып тұрған
қанды тоқтату әдісі бар. Саусақпен басып қан тоқтату әдісі сирек
қолданылады. Себебі, шаршаған саусақты ауыстырған кезде қан шапши береді.
Күре тамырдан аққан қанды уақытша тоқтатқанда жиі қолданылады. Басқа амал
болмағандықтан осы әдісті есте сақтаған дұрыс. Бармақпен қан тамырын басу
әдісі кездейсоқ жарақаттарда және операция кезінде ірі қан тамырларынан
аққан қанды уақытша тоқтатудың шұғыл әрі жылдам әрекеті ретінде белгілі.
Көбіне қан тамырын сүйекке басқандықтан тамырмен бірге жүйке тамыры
да қатты қысымға түсетіні хақ. Ондайда басып түрған жердің зардабы күшейіп,
үдей түседі.
б) Малдың ірі қан тамырлары жарақаттанып, қан шапшып ақса, қан ағып
тұрған қан тамырын қан тоқтатқыш хирургиялық қысқышпен қысып қанын
тоқтатады.
в) Малдың аяқтарының жараланған жерінен жоғары, бұлшық еттерді сүйекке
резеңкемен қыса буса, қанап тұрған қан тамыры қысылып, аққан қан тоқтайды.
Жалпы қан тоқтату үшін орамал, белбеу, резеңке, түтіктерді де қолдануға
болады. Осы мақсатта 1873 жылы Эсмарх деген хирург ширатылған созылғыш
резинаны ұсынған еді, қан тоқтату үшін сол құрал күні бүгінге дейін
қолданылып келеді.
Қан ағуды біржолата тоқтату әдісі. Қанап тұрған жердің қанын біржолата
тоқтату әрекеті тек қана малдәрігерінің қолында. Біржолата қан тоқтату
әдістері 4 топқа бөлінеді:
а) механикалық әдістер;
ә) физикалық әдістер;
б) биологиялық әдістер;
в) химиялық әдістер.
Жарақатынан қан ағып жатқан малдың қанын тоқтату үшін тек бір әдісті
қолданып қоймай, жағдайға байланысты малдәрігері бар білімін, тәжірибесін
салады. Сонымен қатар қан ағып, қансыраудан пайда болған өзгерістерді
емдейді..
Механикалық әдістер. Ұсақ қан тамырлары жарақаттанып, қанап тұрған
шақта жарақатты таңғышпен қатты қысып байласа, қан ағу тоқтауға тиіс. Ал
ірілеу қан тамырлары жарақаттанғанда оған қоса жарақаттанған жерге 5 - 10
пайызды иод ерітіндісіне батырылған мәрлі тығыны қойылып таңылады.
Паренхиматозды органдардан қан ағып тұрса, жарақатты операциялық жолмен
тығындайды. Дәкені ұзыншалау кесіп, соны жарақатға бірнеше қабат қылып
бүктеп кіргізеді. Паренхиматозды органдардан басқа жатырдан, танау
қуысынан, жамбас ішіндегі органдардан қан кеткенде де осындай әдісті
қолданады. Тығын ретінде салынған дәке 48 сағаттан кейін алынуы керек.
Қанның біржолата тоқтауына осы мерзім жеткілікті.
Қан ағып тұрған тамырды байлау. Қан ағып тұрған тамырды операция
кезінде төңірегіндегі ұлпалардан оңашалап алып, қысқышпен ұстап тұрып,
қысқыштан төмен жерін жібек, капрон жіппен бір рет байлайды да, қысқыш
алғаннан соң екінші рет байлайды. Тамырдың кесілген екі жағын, екі бөлігін
де байлау керек. Тамырдың бір ұшын ғана байлау дұрыс болмайды. Жараланған
тамырдың диаметрі үлкен, өзегі кең болса, қан қысымы көтерілген кезде
байлаған жіпті орнынан сырғытып жіберуі мүмкін. Ал сырғып кетсе қан ағу
қайта басталады. Осыны болдырмау үшін, қанаған қан тамырынан инемен жіп
өткізгеннен соң ғана барып байлайды.
Тамырды жарақаттың жоғарғы жағынан байлау. Егерде жарақат қатты қанап
тұрса және аққан қанды тоқтату қиын болса, хирург сол тамырды жарақаттан
жоғары тұсынан кесіп, байлап тастайды. Осыған ұқсас жағдай жарақат қатты
іріңдеген кезде де болады. Сонымен қатар кейбір ірі немесе өте нәзік
операциялар жасалған кезде, әуелі сол органға баратын тамырды тауып алып,
оны мықтап байлайды. Содан соң ғана операцияға кіріседі. Егерде ірі
тамырдың бұтақтанатын жерін, яғни осы тамырдан жан-жаққа тамырлар тарайтын
бөлімін байлап тастаса, сол байланған жерден төмен қарай ұлпалар қарайып,
өлімге ұшырайды.
Қанап тұрған қан тамырын табу қиын болса, онда инемен сол тамырдың
төңірегіндегі ұлпаларды бірге тіккенде, іште қалған қан тамыры жіпті тартып
байлаған кезде қанағанын қояды. Сонымен қатар қанап тұрған беттері біріне-
бірі жабысып, тромб пайда болады, арнайы аспап арқылы қанап тұрған тамырды
сыға кысып немесе тамырды қысқан қысқышты жарақаттың ішіне 5 - 7 күнге
дейін қалдыруға болады.
Жарақаттанған қан тамырын өзара біріктіріп тігу. Қан тамырын тігудің
өзіне тән өзгешелігі бар. Егерде қан тамырының ішкі қабығы тігілмесе, сол
жерге қан түйіршіктері жиналып, тромб пайда болуы мүмкін. Ал осындай тромба
операцияны жоққа шығарады, себебі, сол жерден қан жүруі тоқталады. Осы
жәйді ескере отырып жараланған. кесілген тамырды тігіп біріктіргенде, ішкі
қабыққа асқан ыждағаттылықпен қарау ләзім. Кейбір ірі тамырлар жараланғаңда
оны байлап тастауға болмайды, себебі, жарақаттанған жердің төменгі жағы
қансыз қалады. Кесілген тамыр, осы себеті де біріктіріледі, ал біріктіруге
жағдай болмаса, алдын-ала дайындалған жасанды қан тамырынан жамау жасайды.
Жамау ретінде көптеген күре тамырлардың бірін, аяқтың ішкі не сыртқы
жағынан сылып альш, пайдаға асырады. Кейде жамау ретінде өлген малдан
алынған тамырларды да арнайы әдіспен дайындайды. Оны лиофильдік құрғату
дейді. Яғни өлген малдың қан тамырын тастай мұздатып, қатырып барып
дайындайды. Тамыр жамауын пластмассадан да, басқадай заттардан да жасайды.
Соңғы жылдары жараланған тамырлардың өзегін тікпей-ақ желім арқылы
біріктіріп жүр. Көбінесе тігу әдісі қолданылғандықтан, тігу үшін
атравматикалық иненің көмегімен операция жасалады.
Қан тоқтатудың физикалық әдістері. Суық және ыстық арқылы қан тоқтату
әдістері. Физика заңдарына сәйкес суықтық қан тамырын құрыстырып, өзегін
жіңішкертеді, ал ыстық белокты бүрістіріп, қан ұю процесін тездетеді. Осыны
ескеріп, маддәрігерлері қан тоқтатуға суықты кең қолданып келеді.
Суық су құйып, қар - мұзды қанап тұрған жерге баса қойса, тамыр өзегі
тартылып, тромбының пайда болу процесі тездейді. Ішкі мүше тамырларынан қан
кетсе, оны суық сумен жуып, оның үстіне мұз салып резеңке ыдыс қояды.
Малдың дене қызуынан қойылған мұз тез еріп кете береді. Осыған байланысты
мұзды жаңартып отыру керек. Сонда ғана қан тоқтайды, қансырау процесі
азайады.
Сонымен қатар паренхималық органдар мен ұсақ қан тамырлардан қан акқан
жағдайда, қайнап тұрған тұзды су пайдаланады, оның қан тоқтатар қасиеті
бар.
Ағзы аралата тоқ жіберіп, денені қыздырып емдеу әдісін диатермия
дейді. Жараланған қан тамырындағы қанды тоқтату үшін хирургиялық диатермия
әдісі қолданылып, жылу беретін аспаптардың қуаты жоғары болғандықтан, тамыр
күйіп, бүріліп қалады да, қан тоқтайды. Бұл әдісті ұсақ және орталай
диаметрлі тамырлардан қан аққанда қолданады.
Бұл әдістің пайдалы жері сол - ол операция жасауды тездетеді, тамыр
байлаудың қажеті болмай қалады.
Соңғы жылдары О.К. Скобелкиннің басқаруымен хирургия саласында жаңа
бір жаңалық туды, ол лазер сәулесінің қасиетін пайдаланып, ірі операциялар
жасау. Бұл әдістің ұтымды жері сол - лазер сәулесі тиген жерде қан ұйып,
ағымы тоқтап, микробтар жойылып, жара іріңдемей тез жазылады.
Ал қан тоқтатуда В.С. Савельев ұсынған плазмалық скальпельдің келешегі
зор.
Биологиялық әдістер. Бұл әдістер бірнеше топқа бөлінеді. Олар:
а) қанап тұрған жарақатты операция кезінде малдың майы, бұлшық еті,
фасция, іш май шарбысымен тығындау;
ө) витаминдер енгізу;
б) бұлшық етке жануардын қанынан алынған қан сарсуын егізу;
в) қанаған жерге қанның неше түрлі бөлшектерін енгізу (тромбин, қан
тоқтататьш губка, фибриңдік пленка, биологиялық антисептикалық тығын);
г) қансыраған малға қан құю, қанның сұйық бөлімі, тромбоциттер
массасы, антигемофильды глобулин А.
Қан ағып жатқан малға консервіленген қаннан 200-500 мг. құйса, ол
қанды ұйытып, қан ағу процессін тоқтатады. Жаңа ғана дайындалған цитрат
қосылған қанды құйса, оның да қан тоқтатар қабілетінің жоғары екені
байқалады. Қол астында дайын қан болмай қалса, қан бөлшектерін, сарысуын
немесе плазманы тамырға жіберіп, қан тоқтатуға болады.
Ең бір қиын да ұзаққа созылатын операциялардан кейін немесе қансырау
салдарынан ағзада қан ұю процесі бұзылып, фибринолиз дейтін жағдай пайда
болады. Осындай жағдайда плазмадан алынған фибриноген дәрісі қоданылады.
Ауру малдың қан тамырына енгізілген фибриноген тромбин әсерінен, ұйыған
қанда ерімейтін фибринге айналып, қанның ұю процесін тездетеді. Фибриноген
ұнтақ дәрі. Оның 1-2 грамын 250-500 мл. физиологиялық ерітіндіде ерітіп,
күре тамыр арқылы жіберіп отырады.
Қанның ұю процесін қалыпқа келтіруге себепкер болатын - витаминдер.
Қансыраған жануарға С (аскорбин қышқылы), К (викасол) витаминдері
қолданылады. Сол сияқты қан бөлшектері - тромбин атты зат қанды ұйытуға
белсене қатысады. Егерде осы затты тамыр арқылы енгізсе, ол қанап тұрған
тамырдың қанын ұйытып қана қоймай, тамырдың өз ішіндегі қанды да ұйытады.
Сондықтан да осы дәріге дәкені малып, жараға таңғыш ретінде ғана салуға
болады. Месқарын немесе қуықтан аққан қанды тоқтатуға амал қалмаса, осы
тромбинді яғни оның ерітіндісін осы органдардың ішіне енгізіп, пайдалануға
болады.
Соңғы кезде тромбинді жарақатға жеке түрде ғана емес, сонымен қатар
фибриндік мақта, желатиндік губкамен қосып салатын болып жүр.
Осы губканы қанап тұрған жарақатқа, не ұнтақ ретінде, не тампон
ретінде салып қойса, қанау тоқтайды.
Іріңдеген жарақат канаған кезінде, іріңге де қарсы, қан тоқтататын
әсері бар биологиялық антисептикалық тығынның көмегі зор. Аталмыш тығынның
құрамына қанның сұйық бөлшегі плазма, антибиотик, желатин басқа да дәрі-
дәрмектер кіреді.
Жылқының немесе донор болған малдың қан сарысуын қансыраған малдың
бұлшық етіне енгізсе, қан ұю процесі тездетіледі, қансырауды тоқтатады.
Операция кезінде бүйректен, көк бауырдан, мидан, бауырдан аққан қанды
тоқтату үшін қанап тұрған органның жарақатын тромбоминазаға бай іш май-
шарбымен, не бұлшық етпен тығындайды. Осы әдіс айтарлықтай нәтиже береді.
Химиялық әдістер. Химиялық заттардың қан тамырына әсері - қан
тамырының өзегін тарылтып, тамыр өзегінің диаметрін кішірейтеді, екіншіден,
қан тамырындағы қанның ұю процесін тездетеді. Тамыр өзегінің диаметрін
тарылтатын дәрілерге адреналин жатады. Тағы бір қолданылатын дәрінің аты —
спорынья. Қан тоқтату үшін спорынья - қастауыштан дайындалған дәрілер
жатыр, өкпеден аққан қанды тоқтата алады.
Қанның ұю процесін жақсартып, аққан қанды тоқтату үшін химиялық
заттардың арасында кең өріс алғандарды атап өтсек: кальций хлориді, натрий
хлориді, глюкоза және т.б.
Кейбір жағдайларда аминокапрон қышқылын не ішуге, не қан тамыры арқылы
енгізуге болады. Кейбір созылмалы аурулардың салдарынан тамырдан аққан қан
көлемсіз, бірақ күнделікті ағып тұрғандықтан ауру мал әлсіреп, созылмалы
қан жоғалту жағдайына ұшырайды. Мұндай малды дұрыс емдеу үшін алдымен оның
негізгі дертін емдеу керек. Яғни малдың іш қуысында жарақат болса,
біріншіден, осы ауруды дұрыс емдесе, қанау өзімен тоқтайды.
Қан қысымын төмендету әдісі. Ауру малдың ірі қан тамырларына, бас
миына операция жасалған кезде немесе қан қысымы жоғары ауру малға, қандай
да болсын операция жасалынған кезде, операция жасалып жатқан жерден қан көп
мөлшерде кетпес үшін, ағзаға ганглиоблокатор тобына жататын дәрілер
енгізіледі. Дәрілердің осы тобына арфонад, гагроний, гексаметоний дәрлері
жатады.
Ауру малдың операция кезінде қан қысымын төмендету ушін арфонад дәрісі
кең қолданылады. Ол үшін арфонад дәрісінің 0,1 % ерітіндісінен ауру малдың
әрбір 1 кг салмағына, осы дәрінің 0,1-0,2 грамын алып, оны натрий хлорид
тұзының изотоникалық ерітіндісімен сүйық жағдайыға келтіреді. Сонда 60 кг
салмағы бар ауру жануарға (60x0,2) -12 грамм арфонад дәрісін алып, оны
тұзды суға еріткеннен соң ағзаға енгізгенде, ауру малдың қан қысымы
бірталай төмендеп, операцияны құрғақ (қансыз) жағдайда жасауға мүмкін
туады.
Операцияны ауыртпай жасау үшін, жансыздандыруды құрастырылған
дәрілермен өткізуте де болады. Операция жасалып жатқан жерде ауырсыну
сезімі пайда болмас үшін әрбір дәрінің тек қана пайдалы қасиеттеріне сүйене
отырып, соларды қосып, құрастырып наркоз беріп отырады.
Қазіргі кезде ауру малға құрастырылған наркоз беру үшін, ең алдымен
оған вена қан тамыры арқылы не тиопентал-натрий, не гексенал дәрісін
жіберіп (ингаляциялық емес наркоз), ауру малды ұйықтатады. Енді ауру мал
терең ұйқы жағдайына жеткеннен соң, оның веналық қан тамырына курареге
ұқсас дәрілер егіп, ауру малдың бұлшық етерін босаңсытады. Бұлшық еттері
босағандықтан, кеуде тыныс алу процесіне қатыса алмайды. Кеуде қозғалмай
қалады. Ауру малдың аузына ларингоскоп аспабын енгізіп, соның көмегімен,
кеңірдекке наркоздық аппаратқа жалғасқан резеңкелі түтік енгізіп, кеңірдек
ішіне не эфир оттегі, не азоттың шала тотығы (наркоздық зат ретінде)
беріліп отырады. Ауру мал осыдан кейін наркоздық терең ұйқы жағдайына
ұшырайды. Ауру мал осындай жағдайда жатқанына қарамастан, жүйке жүйесі
кесілер алдында естен танып қалмау үшін, сол жүйке жүйесіне қосымша
новокаин дәрісінің не 0,25% не 0,5% ерітіндтсін енгізу керек. Мысалы, ауру
малдың аяғын кесіп алып тастар алдында санның жүйке жүйесіне алдын-ала
новокаин дәрісін егіледі.
Қансырауды емдеу. Жүрек жұмысын жақсарту үшін кофеин, тынысы ауырлаған
жағдайда лобелин қолданады, мейілінше су береді. Қан тамыры арқылы 5% дейін
глюкоза қосып физиологиялық ерітінді жібереді. Оны тері астына да жіберуге
болады. Қан алмастырып сәйкес қан құю, немесе оның орнын басатын
ерітінділер — полиглюкин, реополиглюкин, гемодез және В.Н.Петров
ерітіндісін қолданады.
Қан және қан алмастыратын заттарды қүю. Кеткен қанның орнын толтыру
үшін тамырға, қан айналымына қан қызыл түйіршіктер қосылады. Жан-
жануардардың көк етінен және өсімдіктердің қабығынан өтпейтін,
кристалданбайтын химиялық затты коллоид десе, осындай коллоид ерітіндісін,
тұздың изотониялық ерітіндісін, глюкозаны енгізіп, қан құрамын, оның
көлемін бірқалыпта келтіреді.
Қан құюдың тарихы. Қан құю туралы ілімді үш дәуірге бөлуге болады.
Бірінші дәуір — сонау ескілік заманнан 1628 жылы Гарвейдің қан айналым заңы
шыққанға дейін. Екінші дәуір - 1628 жылыдан 1901 жылыға дейін, яғни
агглютинация заңы ашылғанға дейін. Үшінші дәуір - бүгінгі күнге дейін.
1666 жылы ағылшын ғалымы Лауэр иттерге қан құйғанын жариялады, ал 1667
жылы француз ғалымы Дени мен хирург Эмерец қозының қанын өте қиын жағдайда
жатқан ауру жануарға құйып, сол ауру малдың осыдан жазылып кеткенін
мәлімдеген. Келесі жолы осындай қан құйған науқас өліп қалды. Сот болған
кезде бұл екі дәрігерді жақтаған Франция Ғылым академиясының өкілдері өте
ақылды шешімге келіп, әрбір қан құю алдында академиядан дәрігерлер рұқсат
алуы керек деген.
1679 жылы Мерклин және 1682 жылы Этген - Мюллер деген дәрігерлер өз
бетімен екі түрлі қанды, яғни екі адамның қанын біріктірсе, қан ұйып
қалады, ондай қандарды құюға болмайды деген шешімге келді. Зерттелмеуіне
қарамай, сәтті қан құю операциясын 1819 жылы ағылшын дәрігері Блондель
жасады. Ол бір адамның қанын екінші адамға сәтті құйды.
Қанның ұюы, қан құюға кедергі жасайды. Сол себептен қанның фибрининін
жоғалтуды 1835 жылы Бишофф ұсынды. Бұл пікір де кең өріс ала алған жоқ.
Қансыраған ауру адамның өлімі тек қан жетпегендіктен және сондай адамды
өлімнен алып қалу үшін тек қана қан құю керек деген Гайемнің пікірі ғылыми
тұрғыдан өте дұрыс пікір болатын.
Россияда 1830 жылы С.Ф. Хотивицкий босанған әйел қанды көп жоғалтса,
оны қолайсыз жағдайдан алып қалатын, тек қана қан құю деген. Ал 1832 жылы
Санкт-Петербург қаласының дәрігері Вольф, босанған кезде қансырап өліп бара
жатқан әйелді тек қана қан құю арқасында ажалдан алып қалған. 1865 жылы
орыс ғалымы В. Сутугин қанды ұйытпайтын амалдарын тауып, тамырдан алған
соң, ұзақ уақытқа дейін сақтауға болатынын мәлімдеді. Қан құю мәселелеріне
көңіл бөлген орыс ғалымдары — Х.Х.Саломон, Н. Раутенберг, С.П. Коломнин,
И.В. Буяльский болған.
Қан топтары. Ұзақ зерттеулердің арқасында кез келген адам қанының
құрамында басқа адамның эритроциттерін жабыстырып тастайтын агглютинация
үрдісін жүргізетін ерекше заттардың болатыны анықталған. Австрия ғалымы
1901 жьшы К. Ландцггейнер 1901 жылы адам эритроциттерінің құрамында екі
түрлі антигендер - агглютиногендер, ал плазмада екі түрлі антиденелер -
аглютининдер болатынын дәлелдеді. Агглютинагендер латын әліпбиі бойынша А
және Б әріптерімен белгіленеді, ал агглютининдер грек әліпбиі бойынша альфа
(а) және (Ъ) әріптерімен белгіленеді.
Бір малдың қан құрамында агглютиноген және агглютинин екеуі бірдей
болмайды. Себебі бір әріптес агглютинин, мысалы А-агглютиногенімен
кездессе, олар өзара жабысып қалады. Сол себептен бір малдын қанына
агглютиноген А болса, басқа агглютинин түрі Ъ болуы керек.
Агглютиногендер тек қана эритроциттердің құрамына ғана кіріп қоймай,
сонымен бірге сілекейде, асқазан сөлінде, басқалай сұйықтарда да кездеседі.
Осы күндері агглютиногендердің үш жүздей түрі ашылған.
Агглютиниңдер белоктың бір түрі -г- глобулиннің молекулаларынан
құралған. Агтлютининдер өз құрамына қарай екіге бөлінеді. Бірі өмір бойы өз
қасиетін жоғалтпай - өзгермесе, екінші түрі эритроциттердегі
агглютиногендерге қарсы, плазмадағы лейкоциттерге қарсы, сонымен бірге
тромбоциттерге қарсы күресетін қабілетке ие.
Бір адамның қанын екінші адамға құйғанда қандар өзара жабысып қалмау
үшін, қан төрт топқа бөлінген. Мал қаннының топтарына келсек, әлі күнге
дейін белгісіз жайлар көп. Мал эритроциттерінде көптеген агглютиногендер
болады. Сондықтан оларды 4 топқа бөлу мүмкін емес.Әрбір топта бірнеше
агглютиногендер түзеді, сол себептен мал қаны генетикалық жүйеге бөлнеді,
Мәселен,ірі қарада 85 агглютиноген боландықтан, оларды 11 генетикалық
жүйеге бөледі. Жылқыда 16 агглютиноген 8 жүйе, қойда 26 агглютиноген 7
жүйе, шошқада 50 агглютиноген 14 жүйе, тауықта 60 агглютиноген 14 жүйе
болады (Т.Несіпбаев,2005).
Қанның құрамында қандай агглютиноген, қандай агглютинин барын білуіміз
керек.
Ғылымның өсіп-өрлеуіне байланысты қаны I-ші топқа жататын малдардың
қанында агглютиноген жоқ - 0, ал плазма сарысуында а жэне Ъ -агглютининдері
бар. Бірінші топқа жататын малдардың қан формуласы Оа деп белгіленеді.
Қаны II топқа жататын малдардың эритроциттерінде А-агглютиноген, қан
сарысуында Ъ -агглютинин болады. Формуласы А,
Қаны III топқа жататын малдардың эритроциттерінде Ъ - агглютиноген,
қан сарысуында а-агглютинин болады. Формуласы Ва.
Қаны IV топқа жататын малдардың эритроциттері екі бірдей А және В
агглютиногендері болса, қан сарысуында агглютининдер жоқ (О).
Төрт топқа бөлген қандарды формулаға түсірсек, сонда I топқа жататын
малдардың қаны I (Оаһ), II топ (Ай), III топ (А,), IV топ болып жазылады.
Соңғы жылдары қаннын тобын қысқартып жазу үшін топтың санын цифр
арқылы және эритроциттерге агглютиноген белгісімен ғана көрсетеді.
Қысқартылған түрде қан тобы: 1(0); П(А): ІІІ(В); ІҮ(АВ) деп жазылып жүр.
Агглютиногендер мен агглютининдердің қосылып жабысуына қан құрамына
кіретін гемолизиннің де қатысы бар. Комплемент бар жерде гемолизин қанның
торшаларын, эритроциттерді бұзып, ерітіп жібереді.
Төл дүниеге келгенде оның қаны төрт топтың біріне жатады да, ол өмір
бойы өзгермейді. Барлық қанды пайдаланады. Әртүрлі топқа жататын малдардың
қанын екіге бөліп, оның сүйық бөліміндегі белгілі агглютининдер арқылы,
қанның қай топқа жататынын айыруға болады. Сол сияқты , стандартқа сәйкес
эритроциттердегі агглютиногендер белгілі болса, белгісіз аглютининдерді
табуға болады.
Стандартқа сәйкес қан сарысуын дайындау үшін мал қанынан
эритроииттерді шығарып тастайды. Сонда осы қанда тек қана агглютинин
қалады. Агглютининнің титрі белгіленеді. Титр дегеніміз - қан сарысуының
күші. Яғни қан сарысуы 2 рет, 10 рет, 50 рет сумен ерітеді. Ең көп
ерітілген кездің өзінде де қан сарысуы өз қасиетін жоғалтпайды. Осындай
сарысуды бор қышқылын немесе тимол дәрісін қосып, шыны сауыттың ішіне
енгізіп, өзегін қыздырғыш арқылы бітеп тастайды. Шыны сауыттың сыртына
жабыстырылған кағазға осы агглютининнің титрі көрсетіледі.
Жарақаттың жазылу биологиясы. Зерттеулер кез келген жарақаттың
жазылуының биологиялық заңдылығы бірдей екенін көрсетті. Пайда болғаннан
бастап жарақатта жазылу процессі басталады. Жарақаттың айналасында әр түрлі
патологиялық өзгерістер пайда болады. Олар сол жердегі қан айналасының,
жүйке қызметінің өзгерістері, осыған байланысты биохимиялық және
биофизикалық өзгерістердің әсерімен жарақат бірте-бірте өлі еттерден
тазарып, қуысы ұлпарларға толып жазылады. Осыны жарақаттың басынан аяғына
дейін болатын жазылу процессінің биологиясы дейді. Бұл процесстің белгілері
жарақаттың екінші реттік жетілуімен жазылғанда айқын байқалады да, ал
жарақат бірінші реттік жетілуімен немесе қабыршықтанып жазылғанда сыртқы
белгісіз өтеді.
Клиникалық белгілеріне қарай Н.П.Пирогов жарақат процессінің үш
сатысын айырады: 1) ісіну, 2) тазару, 3) грануляция сатысы. Цитологаялық
және патологиялық өзгерістеріне қарай Н.Ф.Камаев (1962) жарақат процессін
келесі кезеңдерге бөледі:
1. Ерте пайда болған (12 сағат шамалы) - мұнда қабынудың алғашқы
белгілері біліне бастайды.
2. Дегенеративтік — қабыну дәуірі.
3. Регенерация дәуірі.
И.И.Кузин үш кезеңі, регенерация, тыртықтану және эпителийлену кезеңін
ажыратады. Жарақаттағы биофизикалық - химиялық өзгерістеріне қарай И.Т.
Руфанов жарақат процессін екі кезеңге бөледі: гидратация кезеңі немесе
жарақаттың биологиялық өздігінен тазаруы; дегидратация кезеңі немесе
регенерация қалпына келу кезеңі. Осы соңғы жіктелу ең қолайлы деп саналады.
Жарақаттың жазылуының бірінш кезеңі (гидратация). Бұл кезең
жарақаттанған жерде альтерациялық процестердің басым жүруімен сипатталады.
Жазылу айқын морфо - функционалдық, биофизика - химиялық, иммуно -
биологиялық процесстермен жүреді. Жарақаттанған жердегі ортада кали
көбейіп, қышқылдылық артады. Басты өзгерістер қан тамырларының
зақымдалуларынан басталады. Капиллярлардың қабы созылып, қанның белок
бөліктері ұлпаның сыртына сүзіліп шығады, тотығу - қалпына келу процесстері
нашарлайды. Осы жердегі патологиялық процесстердің үдеуі жүйке жүйесінің
қалыпты қызметінің өзгеруіне байланысты. Жарақаттанған ұлпаның оттегімен
қоректенуі төмендейді. СО2 көбейеді. Қан арқылы келген оттегі зақымданған
жердің торша аралығына қаннан шыққан белоктармен байланысып, торшаның өзіне
толық жетпейді. Ұлпаларда зат алмасуы бұзылып аяғына дейін толық
тотықпаған заттар көбейеді. Көмірсутек алмасуының бұзылуынан сүт,
пировиноград тағы басқа қышқылдар, белок алмасуы бұзылуынан — амин
қышқылдары, кетон заттары; майлар мен липидтер алмасуы бұзылғаннан — май
қышқылдары көбейеді. Сөйтіп жарақаттанған ұлпаларда қышқыл заттар көбейіп
жергілікгі ацидоз пайда болады. Қышқыл орта ең алдымен фагоцитозды
тоқыратады. Егер қалыпты рН 7,0 - 7,1 болса, ацидозда рН 6,8 - 6,5 – ке,
кейде одан да төмендейді. жарақаттағы рН 5,5 – тен төмендесе ондағы қанның
ақ түйіршіктері – лецкоциттер түгел қырылып, іріңнің пайда болуына жол
ашады. Осындай ацидоз және микробтардың уыттары лейкоциттердің фагоцитоздық
қасиетін төмендетеді, қырылуына себеп болады. Өлген лейкоциттерден
протеолдық ферменттер (лейкопротеаза, протеаза, пепсиназа, оксидаза,
липаза, диастаза, лимфопротеаза, коллагеназа, протейдаза) бөлініп шығады.
Осы ферменттердің және қышқылдардың әсерімен жарақаттардағы өліеттер
ыдырап, езіліп сұйық затқа айналады, осылай ірің пайда болады. Ірің
жарақаттың қуысынан жарақат толық тазарғанша ағады. Жарақаттардағы
гистолитикалық (ұлпаның ыдырауы) процесстер физиологиялық белсенді
заттардың (гистамин, ацетилхолин т.б.) жиналуына әсер етеді. Осымен қатар
ұлпа сұйығында жарақаттанған торшалардан шыққан К йоны көбейеді. Ол
жарақаттың ауырсынуын өршелендіріп, капилляр қабырғаларының және торша
мембраналарының (жарғағының) өткізу қабілетін жоғарылатады. Жарақаттарға
сұйық заттардың жиналуына қосымша осы жағдай өз әсерін тигізеді.
Ферменттердің әсерімен белок, май және көмірсулар ыдырап, жарақаттанған
жердегі осмотикалық қысым 0,19 МПа дейін көтеріледі. Бұл өзгерістер қан мен
лимфа айналасын нашарлатады және ұлпалардың өліеттенуін үдетеді. Бүлінген
ұлпалардың ыдырауынан пайда болған улы заттармен организм үнемі күрес
жүргізеді. Ол үшін барлық ұлпалар мен торшаларда болатын әр түрлі
протеолиттік (белоктарды ыдырататын) және липолиттік (майларды ыдырататын)
ферменттерді пайдаланады. Жазылудың бірінші кезеңінде жарақатта төмендегі
ферменттер көп болады: Лейкопротеаза - өліеттенген, шіріген ұлпаларды және
фагоцитозға ұшыраған бактерияларды ыдыратады. Протеаза – жарақаттағы өлген
микробтарды, ұлпа торшаларын, лейкоциттерді ыдыратады. Жарақаттың жазылу
процессі қалыпты жүргенде біртіндеп бұл құбылыстар қалыпқа түсе бастайды.
Осы айтылған биофизика-химиялық процесстердің әсерімен жарақат біртіндеп
өліеттерден, іріңнен тазара бастайды да осы уақыттан бастап жарақаттың
жазылуының екінші кезеңі басталады. Жарақаттың жазылу процессі қалыпты
жүрмей, жарақаттың көлемі үлкейіп, оның қуысы өліеттен және іріңнен тазаруы
болмаған жағдайда ол асқынып жарақат инфекциясына айналады. Ацидоз жағдайы
ұлғая түседі. Ұлпалар қосымша өліеттеніп, ірің көбейеді. Жарақаттың іріңнен
тазаруы қиындап, организмде іріңді резорбтикалық қызба немесе сепсис пайда
болуы мүмкін.
Жарақаттың жазылуының екінші кезеңі (дегидратация). Бұл кезенде қабыну
процессі бәсеңдейді, ұлпалар дегидратацияланып, жарақаттың айналасындағы
ісік қайта бастайды. Бұл кезең жарақаттанған жерде регенерациялық
процестердің, яғни бүлінген ұлпалардың өліеттенуінен жаңа ұлпалардың пайда
болуы басым жүруімен сипатталады. Бұл кезеңнің басынын бастап аяғына дейін
ұлпалардың пролиферациясы (жаңадан пайда болған торшалардан ұлпалардың өсіу
процессі) жүреді. Жарақаттың беті сәл дымқылданып, қызарып, жаңадан пайда
болған бүршіктелген (грануляциялық) ұлпамен қапталады. Ол жердің қан
айналысы, жүйкеленуі, соған сай зат – газ алмасуы қалыпқа келіп
(трофикасы), кейіннен толық жазылғанда жарақаттың беті тыртықтанады.
Осындай өзгерістеріне қарай бұл кезең екі сатыға бөледі: 1 - сатысы —
бүршіктену (гранулды) саты, 2-сатысы — эпидермис және тыртық пайда болу
сатысы.
Дегидратация кезеңінде жарақаттардағы бірінші кезендегі патологиялық
процесстер бәсендеп, өліеттерден тазарып, зат алмасуы қалыпты жағдайда өте
бастайды. Осыған байланысты қышқылдық та азайып, ұлпалардың ыдырауы азаяды,
Са йоны көбейеді. Ол қан тамырлары және торша мембраналарын тығыздатады.
Экссудатта және ұлпа аралық сұйықтарда регенерация стимуляторлары және
нуклеин қышқылдары (РНК, ДНК) көбейеді. Олар белок құрастыруына қатысып,
жазылу процесстерін жеделдетеді. Осы процесстердің әсерінен жарақаттың
қуысы жас дәнекер ұлпамен толықтырылады, кейіннен ол тыртыққа айналып беті
эпидермиспен қапталады.
Мал түліктеріне қарай жарақат процесінің биологиялық ерекшеліктері.
Жануарлардың жарақатқа сезімділіктері олардың түрлері мен бағылатын
ортасына байланысты екені белгілі. Бұл олардың филогенетикалық (даму
тарихы) дамуына байланысты пайда болған жарақатқа табиғи бейімділуі. Осыған
байланысты жануарлардың түріне қарай жарақаттың өлі ұлпалар мен бөгде
заттардан тазаруы үш түрлі жолмен жүреді; а) іріңді - ферментативтік, б)
ірінді - секвестрлену, в) секвестрлену.
Жарақаттың іріңді – ферментативтк жолмені тазаруы. Жарақаттың осындай
жолмен тазаруы жылқыларда және ет қоректілерді (иттерде) болады. Мұнда
гидратация айқын білініп, жарақаттың айналасы ісініп тұрады. Қолмен сипап,
басып көргенде ауырсынады. Ферменттердің әсерімен жарақаттағы өліеттер
ыдырап - сұйылып, микробтар жойылады. Оның бәрі іріңге айналып сыртқа
ағады. Осымен қатар жарақат аумағында иммунобиологиялық процесстер үдейді.
Ұлпа кедергісі құрылып, микробтардың жан-жаққа таралуына бөгет жасалынады.
Бұл түрдің ерекшелігі — жарақаттың аузы жақсы ажырап, ірің сыртқа тоқтаусыз
ағады, жарақаттың тазаруы аз уақытта өтеді. Жарақат өлі ұлпалардан тазарған
сайын қабыну, ісіну, аурушаңдық басылып, жарақат процессі дегидратация –
регенерация сатысына аусады. Кейде жарақаттың ауызы тарылып, іріңнің
сыртқа ағуы нашарлап, ол денеге тараса іріңді – резорбтикалық (іріңнің
денеге сіңіуінен) қызба пайда болуы ықтимал.
Жарақаттың іріңді – секвестрлену жолыімен тазаруы. Ірі қара мал, ешкі,
шошқалардың көлемді жарақаттары осылай жазылады. Алғашқы сағаттардан бастап
жарақаттың ішіне фибринді экссудат жиналады, ол өліетермен араласып
фибринді - ұлпалық қоспаға - секвестрге айналады. Біраз уақыт өткеннен
кейін ол кеуіп, қатайып, оның ішінде қалған бөгде заттар мен
микроорганизмдер организмге әсерін тигізе алмайды. Сау ұлпамен шекаралас
жерде іріңді - демаркациялық қабыну үрдісі пайда болады. Онда гидратация
бәсең болады. Жарақаттың іріңді - ферментативтік жолмен тазаруға қарағанда
іріңді - секвестрлену жолымен тазаруы баяу жүреді. Ірі қара малдың
жарақаттың ауызы қабыршақпен бітеліп, сырттай қарағанда жазылғандай болып
көрінеді. Бірақ оның астында ыдырау процесстері жүріп жатадыда пайда болған
ірің сыртқа шықпай іште қалып қояды. Қойда фибринді - ұлпалық қоспа
грануляция ұлпасымен қапталып жарақаттың орнында көпке дейін сақталып,
қатты болып тұрады. Кейде көлемді, өліеттері көп, зардапты микробтар көптеп
енген жарақаттарда фибринді - ұлпалық қоспа жарақат инфекциясының дамуына
себеп болады.
Жарақаттың секвестрлену жолымен тазаруы. Секвестр - жарақаттағы ұйыған
қан, фибринозды экссудат және өліеттердің кебуінен пайда болған құрғақ
қоспа. Жарақаттың мұндай тазару кеміргіштер мен құстарда тән. Ал басқа
жануарларда терінің беткі қабаты сызылып, жырылып кеткенде ғана кездеседі.
Жарақат секвестрлену жолымен тазарғанда жарақаттың қуысы фибринге толып
тығыздалып, ұйытқыға айналады. Ол кеуіп, жарақаттың бетін қабыршақтанып
жабады да қосымша жарақаттардан, микробтардан қорғап, жарақаттың жазылуына
оң әсер етеді. Жарақаттың қабырғаларынан өскен түйіршіктелген ұлпа қоспаны
бірте - бірте итеріп шығара отырып, жарақаттың қуысын толық толтырады.
Процесстің аяғыңда жарақат қоспадан босап, түйіршіктелген ұлпамен толып,
беті эпителимен жабылып, орны сәл тыртықтанып немесе тыртықсыз бітіп
кетеді.
Жарақаттың жазылуы. Жарақаттың жазылуы үш түрде жүреді:
1. Бірінші жетілумен жазылуы.
2. Екінші жетілумен жазылуы.
3. Қабыршықтанып жазылуы.
Жарақаттың бірінші жетілумен жазылуы. Жарақат бұл түрмен жазылғанда
жазылу мерзімі қысқа, 5 – 7 күн. Қабыну процессі бәсең өтеді. Іріңдемейді.
Жазылған соң жарақаттың орнында білінер-білінбес тыртық қалады немесе мүлде
тыртық қалмайды. Асептикалық операциялық жарақаттар, жаңадан пайда болған
жарақаттарды дер кезінде хирургиялық жолмен өңдеп, қанын тоқтатып, жарақат
жиектерін беттестіріп тіккенде осылай жазылады. Жарақаттардың бұлай
жазылуындағы даму процесстері өзіне тән болады. Жарақат тігілгеннен кейін
немесе басқа жолмен оның шеттері біріктірілгеннен кейін, оның қуысына қан
және сарысулы - фиброзды экссудат жиналады. Ұйыған қанның фибриногені
қуысты толтырып, жарақаттың қабырғаларын бір-біріне жабыстырады, осыны
алғашқы (фибриногендік) жабысу дейді. Бірінші тәуліктің ішінде сарысулы -
фибринозды қабыну процесстері дамиды, қан торшалары және фибробластар
жиналады. Қабыну процессінің әсерінен қышқылдың көбейіп протеолиз,
фагоцитоз дамиды. Жарақат ішіндегі аздаған өлі ұлпалар сұйылады, микробтар
фагоцитозға ұшырайды. Осымен қатар капиллярлардың ішкі эндотели қабаты
ісініп, электропотенциялдарының айырмашылығынан және беткейлі тартылудың
төмендеуінен эндотелилік өскін түрінде жарақатты жабыстырып тұрған
фибриногендік ұлпаға өсе бастайды. Эндотелилік өскіндер екі жақтан бір-
біріне қарсы өсіп, қосылады, соңынан іші қуыстанып капиллярға айналады.
Осылай қан айналысы орнына келеді. Капиллярлардың айналасына лейкоциттер,
моноциттер, макрофагтар тағы басқа торшалар жиналып, олар дами келе
фибробластар айналады. Бұл процесстер жарақаттың 3 - 4 тәулігінде өтеді,
мұны екінші (дәнекер ұлпалы) жабысу дейді. 4-5 тәуліктерде фибробластар
өсіп, ұзарып бір ыңғайлы реттеледі. Осылай талшықты дәнекер ұлпа,
коллагенді талшықтар пайда болады. Бұл пайда болған ұлпаның беті алғашында
кедір – бұдырланып тұрады. Осыған орай оны түйіршікті ұлпа деп атайды.
Кейіннен қабыну процессі бәсендеп, жаңа пайда болған дәнекер ұлпаның үсті
терінің мальпигий қабатымен қапталады. Бірте-бірте дәнекер ұлпаның
талшықтары ықшамдалады, жіңішкеріп тығыздалады, тыртыққа айналады. Ол
алғашқы кезде қызарып бұртиып білініп тұрады. Уақыт өткен сайын қан
тамырлары тартылып бозара бастайды, тартылып кішірейеді. Пайда болған
тыртық ұлпасында басынан бастап жүйке тамырлары да қалыптаса бастайды.
Дәнекер ұлпалы жабысу иттерде 6-7 тәулікте, жылқыларда 8-10 тәулікте, ірі
қара малда, қой, ешкілерде 7-9 тәулікте жетіліп бітеді.
Жарақаттың екінші жетілуімен жазылуы. Жазылудың бұл түрі кездейсоқ,
инфекция түсіп асқынған операциялық жарақаттарда және атпақару
жарақаттарында байқалады. Жазылудың бұл түрінің ерекшелігі - екі
кезеңділігі. Бірінші іріңдеу кезеңі немесе жарақаттың өздігінен тазару
кезеңі; екінші жарақаттың түйіршікті ұлпамен толуы және эпителиймен қапталу
кезеңі. Жарақат ірінді қабынуға ұшырап, жазылған соң орнында анық байқалып
тұратын тыртық қалады. Жарақат екінші жетілуімен жазылғанда жазылу мерзімі
ұзаққа 3 - 4 аптаға, кейде 1,5 – 2 айға тіпті одан да ұзаққа созылады.
Жарақат процессінің гидрадация кезеңіндегі клиника - морфологиялық
өзгерістері. Жарақаттың екінші жетілуімен жазылуы да қан ағу тоқтаған соң
басталады, бірақ клиника – морфологиялық регенерация процесстері тек
бірінші кезеңнің аяғында, жарақаттың өлі ұлпалар мен микробтардан
биологиялық тазаруы барысында байқалады.
Жазылу процессіде жарақаттың айналасы ісініп, қуысына ұйыған қан
жиналады (гидрадация кезеңі). Ірі қара малында, қой, шошқаларда жарақат
аузы қан құрамындағы фибриноген ақуызымен бекітіліп, қуысы фибринді ұлпалық
қоспамен толады. Жарақатың қабырғалары жағынан іріңді - демаркарциялық
қабыну дамиды, өлі еттер секвестрге айналады. Мұнда ірің көп болмайды.
Жылқылар мен иттерде өліеттер лизиске ұшырап, фагоцитоз дамиды. Жарақатта
ірің пайда болып, жарақаттың ауызы жақсы ашылып, қуысындағы экссудат, ірің
тоқсаусыз сыртқа ағады. Жарақаттың айналасы ісініп, ауырсынады. Жергілікті
өзгерістермен бірге организмде жалпы өзгерістер де байқалады: дене қызуы
көтерілуі мүмкін, тамыр соғуы және тынысы жиіленеді, қан құрамында
лейкоциттердің көбейгені, лейкоцит формуласында буылтақ (сегмент) ядролы
лейкоциттердің солға ығыстырылғаны байқалады. Неғұрлым жарақат көлемді,
өліеттер көп болса, соғұрлым ондағы процесстер ауыр өтеді, ірің көп болып
организмде іріңді-резорбтикалық қызба пайда болуы мүмкін. Кесілген жарақат
инфекция түсіп асқынбай, қолайлы жағдайда жазылса 3 - 4 тәуліктен бастап
өліеттен тазарған жағынан түйіршіктелген (гранулды) ұлпа өсе бастайды.
Жарақаттың беті осылай тазара келе, түйіршектелген ұлпамен толық қапталады.
Гидрадация кезеңі осылай аяқталады.
Жаншылған, оқ тиген жарақаттарда өліеттенген белдеуінің көп болуымен
байланысты түйіршіктелген ұлпамен толық қапталуы баяу жүреді. Гидратация
кезеңі дегидратация кезеңіне ауысады. Дегидратация кезеңінде жарақат
өліеттерден толық тазарып, беті түйіршіктелген ұлпамен толық қапталады.
Айналасындағы ісінуі қайтады, ауырсыну азаяды. Дегидратация кезеңінде
негізінен жарақат қуысы түйіршіктелген ұлпамен толады.
Түйіршіктелген ұлпаның өсуі. Жарақаттың қабырғаларынан түйірленіп
капиллярлар, оларды қоршап дәнекер ұлпасы өсіп дамиды. Капиллярлар көп
болғандықтан, жарақаттың бетін қаптаған ұлпалар біркелкі болмай
түйіршектеніп тұрады, сондықтан оны түйіршектенген немесе гранулды (лат.
Гранул - түйіршек) ұлпа деп атайды. Жарақаттың жазылуында осы түйіршікті
ұлпаның маңызы аса зор. Ол организмді жарақаттан инфекция түсуден, улы
заттардың сіңуінен қорғайды. Жарақаттағы өліетті тірі ұлпадан ажыратып,
сыртқа шығарады. Жарақаттың қуысын толтырады және одан дәнекер ұлпа дамиды.
Қалыпты түйіршектенген ұлпаның белгілері: беті тары дәніндей ұсақ
түйіршікті болады. Басып көргенде қатты, ашық қызыл түсті, беті азғана
сұрғылт түсті экссудатпен жабылып тұрады. Түйіршікті ұлпа өсіп - өніп
жарақаттың қуысын толтырады, дегидратация нәтижесінде сусызданып,
тығыздалып, жарақат тыртықтанып бітеді. Жарақаттың бетінің эпителиймен
қапталуына себепкер болады. Бұл процесстер жарақаттың жазылуы қалыпты
жүргенде кездеседі. ал жарақаттың жазылуына кедергі кездессе, әлде жаңадан
пайда болып өсіп келе жатқан түйіршекті ұлпа сыртқы әсерлермен зақымдалса,
төмендегідей патологаялық ұлпалар өсуі мүмкін.
Гидремиялық түйіршіктену (грануляция). Мұндай ұлпаның ірі түйіршікті,
ашық қызыл түсті, жұмсақ, оңай қанталағыш келеді, кейде беті өліеттеніп,
суланып тұрады. Түйіршікті ұлпаның пайда болу себептері жарақаттардағы
бөгде заттар, сүйек сынықтары, жарақатқа инфекция түсу, жарақаттың терең
қалталарына жиналып қалған іріңдер, уақытында алынбаған дренаж тағы сол
сияқты жағдайлар.
Атониялық түйіршектену (грануляция) - түйіршіктері болмайды, түсі
ақшыл-боз, беті сәл дымқылданып тұрады, кейде құрғақ болады. Мұндай
түйіршіктену қанмен қамтамасыз етілуі бұзылғанда, жазылуы ұзаққа созылған
жарақаттарда және ойылымдарда кездеседі.
Жарақаттың эпителимен қапталуы (эпителизациялану) процессі. Жарақаттың
эпителимен қапталуы 3 -5 күндері басталады. Түйіршікті ұлпаның өсіп
дамуымен бірге жарақаттың шетінен оның үстін эпителий қаптай бастайды. Ол
мальпигий қабатының эпителий торшаларынан өседі. Жарақаттың 5 - 7
күндігінде эпителий жарақаттың айналасынан ағарып немесе көгілдір қызыл
болып шеңберленіп байқалады. Ол көпқабатты ірі эпителий торшаларынан
тұрады. Түйіршікті ұлпа жарақат қуысын толтырғанда ол да жарақат бетін
толық жабады. Клиникалық ерекшелігіне қарай хирургтар жарақаттың эпителимен
қапталуының ( Н.И.Краузе) екі түрін ажыратады:
1) шоғырланып тыртықтану,
2) жазықталып тыртықтану.
Шоғырланып тыртықтану терең, ауызы біршама ашық жарақаттарда
кездеседі. Мұнда тыртық жарақаттың түбінен басталады. Пайда болған
түйіршікті ұлпаның коллагенді және эластикалық талшықтары тартылып,
жарақаттың жиектерін бір - біріне жақындатады, жарақаттың қуысын біртіндеп
толтыра отырып, жарақаттың тыртықтануымен бірге эпителиймен жабылуын
қамтамасыз етеді..
Жазықталып тыртықтану терісі көлемді сыдырылып пайда болған
жарақаттарда кездеседі. Мұндай жарақаттардың түйіршікті ұлпамен толуы тез
жүреді де, түйіршікті ұлпа тыртықталудың алдында эпителиймен толық жабылып
үлгермейді. Эпителимен жабылмаған түйіршікті ұлпа жарақатты тері деңгейіне
тіпті одан сәл жоғары жауып кетеді де эпителилену тоқтап қалады. Сол
себепті жарақаттың бетінің бір бөлігі эпителийсіз қалып қояды да
жарақаттың жазылуы ұзаққа созылады.
Жарақаттың қабыршықтанып жазылуы. Жазылудың бұл түрі кеміргіштер мен
құстарда кездеседі. Басқа малдарда терінің беткейлі жарақаттарында,
сызаттарда ( терінің беткі эпидермис қабатының жарақаттануы) кездеседі.
Жарақаттың бетіндегі ұйыған қан, фиброзды экссудат және өліеттер
кеуіп, оның бетін қабыршықтанып жауып тұрады. Асептикалық қабыну аз, іріңді
қабыну болмайды. Қабыршық жарақаттарды сыртқа механикалық әсерден және
микробтардан қорғайды, оның жазылуына жағдай туғызады. Қабыршақ түсіп,
жарақаттың орны тегіс болып іріңсіз, тыртықсыз жазылады.
Жарақаттың жазылуының асқынулары. Жарақаттардың қалыпты жазылуына
кедергі келтіретін, жарақатты асқындаратын негізгі үш себеп бар. Олар:
1. Жарақаттық шок.,
2. Жарақатқа инфекция түсу.,
3. Қан ағу, қансырау.
Жарақаттарды емдеудің негізі осыларға жол бермей организмнің
жарақаттанған жерінде жүретін реакциясынын әр түрлі емдеу әдіс – тәсілдерін
қолданып қалыпты ағымға түсіру болып саналады.

ЖАБЫҚ МЕХАНИКАЛЫҚ ЖАРАҚАТТАР

Жабық механикалық жарақаттар – сыртқы ортаның әртүрлі механикалық
әсерлерінен тері, тері асты ұлпаларының және ішкі ағзалардың патологиялық
өзгерістерге ұшырауы. Жануарларда кездесетін ұлпалар мен ағзалардың жабық
механикалық жарақаттары сан алуан. Ол барлық жануарларда кездеседі. Әсіресе
бір орында көп мал басы шоғырландырылып өсірілетін кешендерде мүйізді ірі
қараны байламай, мүйізсіздендірмей ұстағанда, тасымалдау, бағу, азықтандыру
және ветеринариялық – зоотехникалық шараларды жүргізгізу кезінде қажетті
талаптарды сақтамағанда мал жиі жарақаттанады. Жабық механикалық
жарақаттарда созылғыштығына байланысты теріде, кілегейлі қабықтарда көзге
көрінетін ашық бүлінулер болмайды. Жабық механикалық жарақаттар ұстап бағу,
тасымалдау барысында денеге өткір емес заттармен соғу - соғылу, ұру – ұрылу
сияқты механикалық күштердің әсерінен болады. Жабық механикалық
жарақаттардан асқынуларда пайда болады. Мысалы: іріңді - шірікті (абцесс,
некроз) үрдістер, сепсис. Ал жарақаттық және жүйке стрестік шоктарға жете
көңіл бөлінбей келеді. Олар тіпті жануарлардың өлім-жітіміне әкеліп соғуы
мүмкін. Көптеген шаруашылықтар әлі жануарлардың жабық механикалық
жарақаттарынан келетін экономикалық шығындарға көңіл бөлмей отыр. Ал
алдыңғы қатарлы шаруашылықтар жануарлардың жарақаттануларының алдын алуға
баса көңіл аударуда. Мысалы кейбір шаруашылықтар мүйіссіз сиыр тұқымдарын
сатып алып өсіріп (Ангус) жатса, кейбіреулері бұзауларды ерте
мүйізсідендіріп тастауда. Малдарды тасымалдауға тек арнайы көліктерді
пайдалануда.
Жабық механикалық жарақаттардың түрлері:
1. Соғылу.,
2. Созылу.,
3. Үзілу.,
4. Шайқалу.,
5. Басылу.,
6. Гематома (қанды домбығу).,
7. Лимфоэктравазат (лимфалық домбығу).
Соғылу (contusio), – соғылу, ұрылу әсерінен терінің анатомиялық
бүтіндігі сақталып, оның жекелеген торшалары мен қан, лимфа тамырларының
және тағы басқада оның астындағы ұлпалар мен ағзалардың механикалық
зақымдалуы. Тері бүтіндігінің сақталуы оның эластикалық құрлысына
байланысты. Соғылудың себебтері сан алуан. Көбіне мал бірін – бірі сүзіп,
теуіп, қысып жарақаттайды. Малдарды айдау, қораға қамау, ветеринариялық -
зоотехникалық шараларды жүргізу кезінде ұрып – соғудан жарақаттанады. Дұрыс
жықпау, бекітпеу, көлікке тиеу – түсіруде арнайы басқаштарды қолданбау
саладарынан мал жерге қатты құлап мертігеді. Мініс аттарына ертоқымды,
жегін малдарға қамытты дұрыс пайдаланбаудан да соғылулар пайда болады.
Соғылу кез келген дене аймағында: аяқтарда, арқада, кеуде, құрсақ
қабырғаларында кездеседі. Зақымдалудың тереңдігі мен ауырлығы күштен,
жылдамдықтан, механикалық фактордың бағытынан, жаншылған жердің дене
аймағының аумағынан, ұлпа мен мүшенің сипаты мен қалыңдығы, құрылысы қарсы
тұратын күштің функционалдық жағдайы, малдың қоңдылығына байланысты. Жұмсақ
ұлпалар сүйек пен соққы алу арасында болса, құрсақ ұлпаларына салмақ түссе
туындайды. Соғылу жергілікті және организмнің жалпы реакциясымен
жалғасады.
Соғылу соғу – соғылу күшіне байланысты төрт дәрежеде байқалады.
Бірінші дәрежедегі соғылу - соғылудың ең жеңіл түрі. Жеңіл соққы
әсерінен терінің, тері асты борпылдақ ұлпасының ұсақ қан, лимфа және жүйке
тамырлары зақымданады. Ол жерге қан сіңіп, қызарып, шектеулі асептикалық
қабынады, ісінеді. Соғылудың бұл түрі адамдарда оңай анықталады. Соғылған
жер әуелі қызарады, ісінеді. Құйылған қан мен эксудат, ісіну бірте-бірте
сіңе бастайды. Қан құйылған жер басында қызарады, 1-2 күндері көгереді, 3
күннен кейін қоңыр тартып, сарғайып 10 – 20 күнде жоғалады. Қанталаған
жердің қызаруы қандағы гемоглобиннің түсіне байланысты. Ол метагемоглобинге
айналғанда – көгереді. Ал гематойдинге айналғанда соған сай сарғаяды да
гемосидеринге айналғанда қоңыр түске енеді. Ауыл шаруашылық малдарының
терісі қалың болғандықтан ол көбіне анықталмайды. Соғылудың бұл дәрежесін
малды сойып, терісін сыпырғанда анық көруге болады. Оны жыққан кездегі
соғылудан болған жарақат терінің ішкі жағынан қанталап анық көрінеді.
Екінші дәрежедегі соғылу- соғу күші біршама қатты болғандықтан тері,
тері асты ұлпалары, орташа қан және лимфа тамырлары жарақаттанады. Ұлпалар
ыдырап, зақымдалған ошақ ісінеді (жарақаттық қабыну). Ісік ыстық,
ауырушаң. Кейде малдың дене қызуы көтеріледі. Диаметрі үлкен қан, лимфо
тамырлары зақымдалғанда тері астына, ұлпа арасына қан және лимфа ағып
гематома, лимфоэкстравазат немесе гемолимфоэкстравозатқа айналады. Екінші
дәрежедегі соғылуда көбіне көлемі кіші, аумағы шектеулі гематома мен
лимфоэктравазат, ал буында гемартроз пайда болады. Мүізбен сүзу салдарынан
құрсақ бұлшық еті жыртылып, шарбы, ішек тері астына шығып, «жарық» пайда
болуы мүмкін.
Үшінші дәрежедегі соғылу – қатты соққыдан, соғылудан тері, тері асты
ұлпалары, бұлшық еттер, сіңірлер жаншылып, ірі қан тамырлары жарақаттанады.
Қан тамыры да жаншылса, томбокиназа көп түзіліп, қан тамыры тез тромбамен
бекітіліп, ұлпаларға қан құйылу көп болмайды. Қан құылған жердің аймағы
үлкеймейді, бірақ зақымдалған жерге қан сіңеді. Ал үлкен қан тамырлары
үзіліп немесе кесіліп кеткен жағдайда пайда болған гематома мен көлемі
үлкен болады. Қан ішкі қуыстарға ақса мал қансырап өлуі мүмкін. Сіңірлер
мен бұлшық еттер созылады. Буындар шығып, сүйектер сынады. Үшінші
дәрежедегі соғылуға тән нәрсе, тікелей соққы алған жерден алыс орналасқан
ұлпалар мен ағзалар да қоса зақымдалуы мүмкін. Ішкі ағзалар (ми, бауыр,
көкбауыр) шайқалады. Мүшелердің қызметі бірден бұзылады. Жарақаттанған
жерге инфекция түссе абцесс, флегмона, газды гангрена дамып, организм
сепсиске, улану - интоксикацияға ұшарайды.
Төртінші дәрежедегі соғылу – бұл аса қатты соққыдан болатын соғылудың
ең ауыр дәрежесі. Соғылудан тері, тері асты ұлпалары, қан тамырлары, бұлшық
еттері, сіңірлері жаншылады. Кейіннен жаншылған ұлпалар өліеттенеді,
шіриді. Қан тамырылары жаншылғандықтан көбіне қан құйылу болмайды. Сіңірлер
мен бұлшық еттер, буындар үзіліп, сүйектер майдаланып, ұматылып сынады.
Соғылған жердегі аса қатты ауырсынудан жануарлар жарақаттық талмаға (шок)
ұшарап өліп кетуі мүмкін.
Болжам. Бірінші, екінші дәрежелі соғылудың қауіпі жоқ, емдесе
жазылады. Ал үшінші, төртінші дәрежелі соғылулар мал өміріне қауіпті,
асқынулар пайда болады.
Емі. Бірінші, екінші дәрежелі соғылуда ауруға тыныштық жасап,
қозғалысын шектеп, күтімін жақсарту керек. Алғашқы 24 сағатта соғылған
жердегі аурушаңдықты басып, қабынуды азайту, қанды тоқтату үшін суық басып,
қысып танғыш салынады. Осыдан соң ол жерге жылулық емдер жасап, қан
айналысын, зат – газ алмасуын үдетіп, регенерацияға жағдай туғызу қажет.
Осы мақсатта жылулық компресстер, қыздыратын майлар (камфора, Вишневскийдің
бальзамды майы, бон -бинге) қолданылады. Инфекциялық асқынудың алдын алу
үшін спиртелген иод ертіндісін, 5% калий перманганат ертіндісін немесе
септонекс, септо - спрей, монклавит – 1 дәрілермен жарақаттанған жерді
өңдейді. Үшінші, төртінші дәрежелі сағылуда гематома, лимфоэкстравазат
пайда болып, ішкі ағзалар шайқалса, буын шығып, сүйек сынса, жарақатанған
жерге инфекция түсіп, абцесс, флегмона, газды гангрена дамыса, организм
сепсиске, улануға ұшыраса ол аурулардың арнайы хмрургиялық емдері
қолданылады.
Гематома (Haematoma, қанды домбығу) – жабын ұлпалар араларына қан
кетуден қан толған қуыс пайда болу. Ол екінші дәрежелі соғылудан қан
тамырларыныңың бүтіндігі бұзылып, тері астына қан ағудан пайда болады.
Мысалы сиырлар бірін – бірі сүзгенде мүйіз тиген қан тамырлары
жарақаттанып, тері астына қан құйылады. Сол сияқты сынған сүйекпен қан
тамыры жарақаттанғанда, жуан инемен қан алғанда қан тамырының қабырғасы
бірнеше жерден жарақаттанып, қанды толық тоқтатпаса да ол жерде гематома
пайда болады..
Гематомалар жарақаттанған қан тамырына байланысты артериалық, веналық,
аралас, ал орналасуы бойынша тері астылы, фасция астылы, бұлшық ет аралық,
мүше аралық, бас қаңқасының ішіне қан кету, құрсақ ішіне қан кету деп
бөлінеді. Көлемі бойынша – шектелген немесе шектелмеген болады.
Клиникалық белгілері. Егер беткейлік гематома болатын болса
бүлкілдеген ісінулер болады. Ол жердің терісі тығыздалып, ауырсынып, тамыр
соғысы байқалады. Ісінген жер ортасында флуктуация (бүлкілдеп тұруы)
болады. 3 – 4 күннен кейін ісіктің шеті тығыздалады. Ауырсыну реакциясы
жоғалады.
Терең орналаласқан гематомалар жайылып, анықтау қиын болады..
Көлемі ірі, ішкі қуыстардағы гематомаларда жіті анемия, ал бас қаңқа
ішінің гематомасында салдану болады. Құрсақ қуысына көп қан құйылғанда
нәжістің бөлінуінің қыйындауы байқалады. Гематоманы тескенде (пункция
жасағанда) одан қан шығады. Инфекция түсіп асқынғанда қанға ірің араласады.

Болжам. Егер жабық жарақаттарда артерия мен венадан аққан қан ұлпа
аралығына толып, олардың арасын ыдыратып тамыр қабатының қарсы тұратын
күші мен тамырдағы қан қысымы теңелгенше ол жерге қан толады. Ал содан соң
қан ағу тоқтайды. Жарақаттанған қан тамырының ұштары қасында орналасқан
ұлпаларға қысылып тартылады. Ол 2-3 тәулікте тромб түзуді қамтамасыз етеді.
Гемотома ішінде бірте – бірте қан ұйып, дәнекер ұлпамен жабылады. Реактивті
торшалық инфильтрация жүреді де капсула түзіледі. Онда кейде кальции
тұздары жиналып, кейде киста ретінде болады. Егер гематома көлемі кішірек
болса онда толық сорылады. Егер гематома толық сорылмай микробтар түсетін
болатын онда абсцесс немесе флегмонаға айналуы мүмкін.
Беткейлік шектелген гематомалар қауіпсіз. Шектенусіз жайылған
гематомалар, бас қаңқасының гематомалары қауіпті.
Емі. Көлемі кіші гематомада емдеу үрдісі 1 – 2 дәрежедегі соғылудағы
сияқты. Бірінші тәулікте суық басу, қысып таңу. Ал тері астының ірі
гематомасында стерильді ине арқылы қанды азайтып сору, қуысқа антибиотикті
новокаин ертіндісімен жіберу, қысып таңу.
2 – ші тәуліктен кейін жылулық емдер, парафин, солюкс шамын қолданып,
қыздырғыш майлар жағу.
Көлемі ірі, жайылған гематомалардың 4 – 5 тәулікте асептика және
антисептика ережелерін сақтап, ортасынан кеседі де, сол жерден ұйыған
қанды алады. Қуыс ішін фурацилин ертіндісімен шайады (1 : 5000), немесе
септо – спрей, монклавит – 1 дәрілерінің бірімен өңдейді. Жарақатты
жартылай тігуге болады. Егер инфекция түскен болса тігіс салмай ашық
жарақат ретінде емдейді..
Ірі қан тамырлары жарақаттанып, қан тоқтамай гематома көлемі ұлғая
берсе алдымен жарақаттанған қан тамыры анықталады. Қан кетіп тұрған тамырды
тауып оған гемостатикалық пинцет салып, ұшын байлайды немесе пинцетті 24 –
48 сағатқа қалдырады. Ары қарай жасалатын емі клиникалық белгілеріне
байланысты болады.
Лимфоэкстравазат (Limphoextrauasat, лимфалық домбығу) механикалық
әсерлер салдарынан жарақаттанған лимфа тамырларынан ұлпа арасына аққан лифа
толған қалта. Лимфоэкстравазаттар малдың жанай тиген мүйізінен, тістеуінен,
тебуінен ірі лимфа тамырлары жарақаттануы салдарынан пайда болады. Сол
сияқты малды терісінен тартып сүйрегенде, кең ертоқым қажағанда тері мен
оның астындағы борпылдақ ұлпасы шектен тыс ажырап, қозғалып, онда
орналасқан лимфа тамырларының үзілуінен лимфа жиналуынан пайда болады. Бұл
жағдайда қан тамырлары да қоса зақымданса, ол жерде қан мен лимфа аралас
сұйық толы қалта - гемолимфоэкстравазат пайда болады. Ол тері астында
немесе ұлпалардың терең қабатында орналасуы мүмкін.
Клиникалық белгілері. Жарақаттанудан 3 4 күн өткеннен кейін денеде
басқанда бүлкілдейтін, ауырмайтын ісік пайда болады. Ол жердің қызуы да
қалыпты болады. Терісін анықтап қарау арқылы жүні түсіп сыдырылғын,
сызылған жарақат анықталуы мүмкін. Гематомадан, абсцесстен ажырату үшін оны
жіңішке инемен тесіп, ішіндегі сұйыған сорғызып алып зерттеу керек.
Лимфоэкстравазатта қалта ішінен мөлдір сары түсті немесе аздаған қызғылт
сары түсті лимфа анықталады.
Емі. Малға тыныштық беру керек. Қозғалыс жағдайында лимфа 5 есе жылдам
әрі көп бөлінетіні белгелі. Лимфоэкстравазатқа суық және жылулық емдер
қолдануға болмайды. Өйткені суықтан ұлпалардың өліеттенуі артса, жылу лифа
ағысын үдетеді. Ол жерді Септо - спрей, Чеми – спрей, монклавит – 1
дәрілерінің бірімен өңдеп, қысып таңады. Асқынбаса 10 – 15 күнде жазылады.
Көлемі біршама үлкен лимфоэкстравазатта мұнымен қоса оның ішіндегі сұйығын
стерильді инемен сорып азайтады және оның орнына 0,5 пайызды новокайнға
езілген антибиотик енгізіліп, қысып таңады. Ем күн аралатып қайталанып
отырылады. Асқынбаса 18 – 22 күнде жазылады. Ал лимфоэкстравазатың көлемі
аса үлкен болып, шелінен ажыраған терінің бір бөлігі созылып салбырап
қалса, ткалапқа сай операция алаңын дайындап, оны оперативтік жолмен кесіп
алып тастап, пайда болған ашық жарақаты емдеуге тура келеді. Лимфа ағысын
тоқтату үшін алдымен жарақатты 5 пайызды иод ертіндісімен өңдеп, ары қарай
күн сайын Септо - спрей, Чеми – спрей, монклавит – 1 дәрілерінің бірімен
өңдеп отыру керек. Толық жазылуға бір айдан аса уақыт қажет. Егер
лимфоэкстравазат мініс аттарының арқасында болса, әсіресе ашық жарақатқа
айналдырып емдегенде (жауыр) оларды мінісек 1 жылдан соң пайдаланған дұрыс.

Созылу (Distorsio) – Тері мен оның астындағы ұлпалардың шектен тыс
созу күші әсерінен морфологиялық бүтіндігі сақталғанмен гистологиялық
бүлінулерге ұшырауы. Созылуға жиі тері, бұлшық ет, сіңір, буын ұшырайды.
Бұлардың бәрі белгілі дәрежеде созылғыш. Оларға осы мүмкіндігінен жоғары
созу күші әсер етсе созылады, торшалық деңгейде зақымдалып, қызметтерін
толық атқара алмайды. Малды терісінен сүйреп тоғымаға түсіру кезінде терісі
созылса, жығылған малды аяғынан тартып сүйрегенде буыны, буынның байлам
сіңірлері созылып қалады. Тайға салмағы ауыр адам мініп шабатын болса оның
қолтық асты еті, аяғының сіңірлері созылады. Бәйге кезінде шауып келе
жатқан ат аяғын қия басса буындарының байлам сіңірі созылады. Буындардың
шығуы олардың байлам сіңірлерінің созылуымен қоса жүреді. Сол сияқты ауыр
салмақты бұқадан ұрық алғанда арнайы станокты пайдаланбаса оның аяғының
сіңірлері, бел бұлшық еттері созылуы мүмкін. Созылу кезінде ұлпалардағы
ұсақ қан және лимфа тамырлары үзіледі, асептикалық қабыну дамиды.
Клиникалық белгілері. Клиникасы соғылуға ұқсас. Созылған жерде
асептикалық қабыну дамып, ісінеді. Аурушаң. Аяқтың буындары, сіңірлері,
бұлшық еттері созылғанда мал сылтып ақсайды. Күш түсірсе алғашында ақсау
басылғандай болғанмен, содан соң ол аяғын мүлде баспай, қатты ақсап қалады.

Емі. Жануарға тыныштық беріп, жұмыстан босатады. Алғашқы күні суық
басу керек. Екінші күннен бастап жылулық емдер қолданылады. Ол үшін
қыздыратын камфора майы, Вишневскидің бальзамды майы, Алезан гельі сияқты
майлар жиі пайдаланылады. Емдік балшықтарды пайдалану жақсы нәтиже береді.
Малдың аяғы жарақаттанғанда ем өлшемді мацион жасатумен қоса жасалады.
Үзілу (Ruptura) – ұлпалар мен ағзалардың шектен тыс созу күші әсерінен
анатомиялық бүтіндігінің бұзылуы. Көбіне сіңірлер, буындардың байлам
сіңірлері, бұлшық еттер үзіледі. Олар толық немесе жартылай үзілуі мүмкін.
Себебі сан алуан. Бәйге кезінде шауып келе жатқан ат шабандоздың дұрыс
басқармауынан, мысалы кілт тежеуінен немесе қатты қысауынан арты аяғының
тұяғымен алдынғы аяғының тұсау буынын соғып, бақайды бүккіш сіңірді
жартылай, кейде толық үзіп жібереді. Ол «аяқты шауып алу» деген атпен
белгілі. Құлау, таю салдарынан малдардың буындарының шығуы олардың байлам
сіңірлерінің созылуымен кейде жартылай немесе толық үзілуімен қоса жүреді.
Сол сияқты ауыр салмақты бұқадан ұрық алғанда арнайы станокты пайдаланбаса
оның аяғының сіңірлері, бел бұлшық еттері созылуы, үзілуі мүмкін. Бұлшық
еттер, сіңірлер және басқа ұлпалар созылғанда, үзілгенде сол жердегі жүйке,
қан және лимфа тамырлары да қоса жарақаттанатынын ескеру қажет.
Клиникалық белгілері. Мал кенеттен қатты ақсап, аяғын мүлде баспай
немесе орнынан тұрмай қалады. Жартылай үзілу болған жерде асептикалық
қабыну дамып, ісінеді. Сипағанда ауырсынады. Ал буындарды ашқыш және жапқыш
сіңір мен бұлшық еттер толық үзілгенде сол буындар ашылмай немесе жабылмай
қалады. Ал сіңірлер мен бұлшық еттердің орны босап қалады. Сипағанда
олардың үзілген ұштары анықталады. Рентгенмен қарап, диагнозды нақтылай
түседі.
Емі. Жартылай үзілген ұлпаларды емдеу созылуды емдегенмен бірдей. Тек
ұзағырақ. Жануарға тыныштық беріп, жұмыстан босатады. Алғашқы күні суық
басу керек. Екінші күннен бастап қыздыратын камфора майы, Вишневскидің
бальзамды майы, Алезан гельі сияқты майлар жағады. Емдік балшықтарды
пайдалану жақсы нәтиже береді. Малдың аяғы жарақаттанғанда ем өлшемді
мацион жасатумен қоса жасалады. Ал толық үзілу кезінде негізгі ем
хирургиялық тігіс салып үзілген ұлпаларды жалғау. Үзілген бұлшық еттер мен
сіңірлерді тігіп емдеу ұсақ маладар мен ит – мысықтарда болмаса іері қара
малдарда тиімсіз. Олар етке жіберіледі.

Шайқалу (Commotio) – қатты және тез жасалған соққыдан үлпершекті
(паренхималық) ағзалардың және басқа ұлпалардың молекулалық деңгейде
өзгерістерге ұшырап, қызметінің бұзылуы. Шайқалу сонымен бірге аса қатты
жарылыстан болады. Ол «контузия» деген атпен белгілі. Мүндағы әсер етуші
күш жоғарғы жиіліктегі дыбыс толқыны. Жиі ми шайқалады. Сонымен бірге оқ
тиген жердегі жарақат айналасындағы ұлпалар да шайқалуға ұшырайтыны
белгілі.
Клиникалық белгілері. Малда анықтау қиын. Клиникасы айқын емес. Көзге
көрінетін патологиялық өзгерістер жоқ. Ауыр түрінде мал жарақаттық шоктан
бірден өліп кетеді. Ал жеңіл түрі жасырын өтеді.
Емі. Жануарға тыныштық беріп, жұмыстан босатады. Аминазин, рампун,
рометар, ветранквил, золетил, ксиланит сияқты ыныштандыратын , ұйықтататын
дәрілер егіледі.
Басылу (Compressi) - механикалық басылу, қысылу салдарынан ұлпалар мен
ағзаларда кейде тұтас организмде қан айналу, зат алмасу процестерінің
бұзылуынан болатын жарақат. Организмнің жалпы басылуы қар, лай көшкіні,
құлаған жар, құдық топырағы астында қалудан болады. Тар қорада үрккен
малдар да бір – бірін таптап, басып тастауы, «бастырылу» кездеседі. Ұлпалар
мен ағзалардың басылу себебі көп. Мысалы ірі қара мал көтерем болса жатқан
жағының аяқ, бауыр терілері басылып қалады. Ертоқым тар болса аттың арқасы
басылап, ақыры ол жер өліеттеніп, жауыр болады. Қан тоқтату үшін салған
бұрауды уақытылы босатпаса да ол жердегі қан тамырының басылуы салдарынан
одан төмен жатқан ұлпаларға қан бармай, ақыры өліп, өліеттенеді, шіриді.
Басылудың салдары – ишемия, қан айналымының бұзылуы, ағзалар мен ұлпаларға
қан бармай қалуы. Осыдан ұлпалар өліеттенеді, шіриді, одан пайда болған улы
заттар организмді уландырады.
Емі. Басылудың себебін мейлінше ерте жойылса ем соғырлым тиімді
болады. Жалпы қан айналысын, зат алмасуын жақсартатын емдер қолданады.
Оттегі жастықшаларымен дем алғызады. Уқалау жасалады. Бағуы, азықтандырылуы
мейлінше жақсартылады. Витаминдер егіледі. Егер ұлпаларда шірікті ошақтар
пайда болса хирургиялық емдер қолданылып, өліеттерден арылтып, инфекцияға
қарсы шаралар жасалады.

Дәріс 4. ЖАРАҚАТТЫҢ ОРГАНИЗМГЕ ЖАЛПЫ ӘСЕРІ

Механикалық, физикалық, химиялық жарақаттар организмге тек жергілікті
әсер етпейді, сонымен бірге бүкіл организмге залалын тигізеді. Ауыр
жарақат алған жануарлар есінен танып, жарақаттық шокқа, коллапсқа ұшырап,
өліп те қалады.
Шоктың (талманың) жіктелуі. Шоктың пайда болу себептеріне байланысты
негізгі түрлері:
- жарақаттық шок,
- күйіктен болған шок,
- операциялық шок,
- анафилактикалық шок,
- гемолитикалық шок.
Уақытқа байланысты:
- алғашқы шок (жарақатанған мезетте, немесе сәл уақыттан соң пайда
болуына байланысты),
- қайталама шок (жарақаттанған малға бірнеше сағат өткенде қанға улы
заттар сіңгендіктен пайда болады) деп бөледі.
Жоғарыда айтылғандай талманың екі кезеңі болады. Бірі оның күшею
кезеңі болса, бірі бәсеңсу кезеңі.
Қырғыз ғалымы И.М.Ахунбаев және ГЛ.Френкель осы кезендердің әрқайсысын
компенсация және декомпенсация сатыларына, ал аурудың жағдайына қарай
И.Петров оны жеңіл, орташа және ауыр түрлерге бөледі.
Жарақаттық шок. Оның себебі өте ауыр ашық және жабық механикалық
жарақаттар екені белгілі. Жарақаттану салдарынан жануардың бүкіл
тіршілігіне қатысы бар мүшелерінің қызметінің күрт нашарлануы, өлімсіреуі -
жарақаттану талмасы (жарақаттық шок) деп аталады. Мал организімінің мұндай
жағдайға ұшырауы алдымен миындағы орталықтардың қалыптан тыс жағдайға
ұшырауынан болады. Сондай ақ ауыр және ұзақ операциялар кезінде,
операциядан кейінгі мезетте талма жағдайы байқалады.
Шок - естен тану, талма: басында қысқа уақыт қоздырылып, кейіннен
жүйке жүйесі мен бүкіл организмнің терең тоқырауға түсуімен сипатталатын
малдың жағдайының жалпы ауыр күйі.
"Шок" деген сөзді XVIII ғасырдың басында Француз дәрігері Ле-Драм
енгізген және шоктың негізгі ауру белгілерін анықтаған Пирогов дүниеде
бірінші болып, аурудың даму барысына түсінік беріп, оның емі мен алдын-алу
шараларын ашты. Естен танудың жіктелуі - себептеріне байланысты:
1. Жарақаттан пайда болған - әр түрлі зақымдалудан туатын;
2. Операциялық естен тану — шала немесе толық жансыздандырмаудан
туатын түрі;
3. Гемотрансфузиялық - сәйкес емес қан құйғанда, сәйкессіз белок
еккенде болады;
4. Анафилактикалық — алдын-ала бөгде белокпен немесе бактерия
уытымен (сенсибизацияланған) сезімдендіру кезінде болады.
Бұлардың ішінде жарақаттың әсерінен туатын естен тану өте жиі
кездеседі. Белгілері: пайда болатын уақытына байланысты естен танудың
алғашқы және кеш болатын түрлері болады.
Алғашқы естен тану - мал жарақаттанған мезгілде немесе
жарақатганғаннан кейін бірнеше минут пен бірнеше сағаттың ішінде пайда
болады.
Кеш пайда болатын естен тану - жарақаттан, хирургиялық операциядан,
акушерлік көмектен кейін немесе уланғаннан кейін бірнеше сағат немесе
бірнеше күннен кейін пайда болады.
Алғашқы естен тану 3 кезеңде өтеді: 1-кезең кенет қозумен сипатталып,
эректильді деп аталады; 2-сі торпидті кезең - қатты тежелу; 3-ші салдану
кезеңі өліммен аяқталады.
Жарақаттан естен тану шошқаларда, мысықтарда, жылқылар мен иттерде
кездеседі, ал ірі қара малда кездесуі сирек. Жүйке жүйесі тез қозатын,
сезімтал малдар жиі естен танады. Мұндай малдарға операцияны жергілікті
немесе жалпы жансыздандырып жасау қажет.
Этиологиясы. Естен тану мына жағдайларда кездеседі:
- бұлшық еттердің көлемді жарақаты, оған қоса сүйектің сынуы,
жүйке бағанасының қысылып қалуы;
- ішкі ағзаларға операция жасағанда шажырқайдың қатты созылуы;
кеуде қуысы жарақаттанғанда, әсіресе сол қуысқа ауа енгенде;
мал туғанда дұрыс акушерлік көмек жасалмағанда;
- күюдың 2,3,4,5 дәрежесінде және т.б.
Стресстік жағдайлар да естен тануға себепкер болады.
Мысалы: орталық жүйке жүйесінің қалыптан тыс қозуы; ұзаққа созылған
іріңді аурулар салдарынан туатын бірінші — резорбтикалық жағдайлар; жарақат
алдындағы ауыр дерттер; дененің аса суынуы немесе қызынуы, аш болуы,
қансырау және т.б. Жас малдар естен тануға сезімтал болады. Жүйке орталығы
алғашқы және соңғы қоздырушылардың әсерімен кеш пайда болатын естен тануға
әкеліп соғады. Естен танудың ауыр түрлері малдың өлімімен аяқталуы мүмкін.
Айта кеткен жөн, аурудың бұл түріне дәрігерлер ерте кезден өзінде-ақ
көңіл белген. 1737 жылы француз ғалымы Ье Сгап оның неше түрлі белгілеріне
сипаттама беріп, жарақаттық талма деген атау берді. Талма жағдайына малды
емдеу үшін тыныштық керек деп, спиртті ішімдік және апиын (опий) ұсынған
орыс дәрігері П.Савенко 1834 жылы мұңдай жағдайға ұшыраған ауру малдың ең
әуелі орталық жүйке жүйесінде өзгерістер бар, соның қызметі
нашарлағандығынан ауру малдың жалпы жағдайы төмендейді деп айтқан екен.
"Әскери - далалық жалпы хирургия бастамасы" атты кітабында Николай Иванович
Пирогов талма жағдайына ұшыраған ауру адамның классикалық белгілерін
анықтап, басқа ауруларға қарағанда өзіндік өзгешелік, айырмашылығы бар
екенін көрсете білген. Н.И.Пирогов талма жағдайы екі түрге, яғни эректиль
және торпид фазаларына бөлінеді деген. Мұндай жағдайға ұшыраған ауру
адамның ағзасында болатын өзгерістерді анықтау жолында орыс ғалымдары
И.М.Сеченов, И.П. Павлов, Н.С.Введенский үлкен еңбек етті, айтарлықтай
жаңалықтар ашты.
Дегенмен, осы мәселеге көңіл бөлгендер саны көп-ақ, бірақ ешқайсысы
тұжырымды шешім айтпайды, оның неден, қалай пайда болатынын, ағзада туатын
өзгерістерді ғылыми тұрғыдан анықтап бере алмады. Сондықтан аталмыш
мәселеде көптеген теориялар пайда болды. Өйткені әртүрлі зерттеушілер мен
ғалымдардың ой - пікірі біріне - бірі қайшы келіп, әрқайсысы өз ойын өз
түсінігі бойынша дәлелдеді. Сол ғалымдардың еңбектерін екі топқа бөлуге
болады. Аналитиктер тобына жататын ғалымдардың еңбектерінің кейбіріне
тоқтайтын болсақ, соның бірі Е.Кеню деген ғалымның улану теориясы. Кенюдің
көзқарасы бойынша бұл ауруға ұшыраған ауру малдың қара еттері іріп, бұзылып
кетіп, сол ерітінділер қанға сіңіп, ағзаны уландырады деген.
Уланған организмнің қан тамырларының қабырғалары босаңсиды, содан
барып тамыр ішіндегі сұйық заттар сыртқа шығады да, маңайындағы ұлпалар,
сол сұйықтан ісініп кетеді, қан тамырының ішіндегі сұйықтар азайғандықтан
жалпы қан айналымы бұзылып, нашарлайды да, жүрек тоқтап қалады деп түсінік
берген.
Крайль деген ғалымның ой – пікірі бойынша қан тамырлары жансыздану
жағдайына ұшырайды. Бұл теорияны жақтайтындардың түсінігі бойынша,
жарақаттану салдарынан қан тамырлары рефлекторлық салдану жағдайына
ұшырайды да, тамырларда қан қысымы жедел төмендейді. Қанның әжептәуір
көлемі веналық қан жүйесіне жиналып, тоқтап қалып, қан айналымына
қатыспағандықтан, тіршілікке қажетті мүшелердің қызметі нашарлайды. Жүрек
тоқтап, өлімге әкеліп соғады деген.
Джон Гендерсон және оның жақтаушылары өз теориясын ұсынып, қан
тамырларында көмір қышқылының (СО2) көлемі күрт азайғандықтан ұлпаларда,
мүшелерде қан жиылып, қан айнылымы нашарлайды, сондықтан ұлпа, торша,
мүшелерде ацидоз пайда болады деген сенімде болған.
А. Блелок және басқа ғалымдар қан және қанның сұйық бөлімі, плазма
жоғалту теориясын ұсынған. Осы теория бойынша талма пайда болуының бір
себебі организм қансыраған жағдайда, қан айналымына қатысы бар қанның
көлемі азайғандықтан, ауру мал қатерлі талмаға ұшырайды деген. Басқадай
ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектеріне көз жіберсек, қансырау, қан
көлемінің азаюы салдарынан талма пайда болмауы керек. Мұндай жағдайлар
жануар талмаға ұшырағаннан кейін пайда болады, яғни соның салдары болып
саналады.
Кин, Митчелл, Морхауз, Фишер сияқты ғалымдар талма жағдайы қан
тамырының қызметін басқарушы - мидағы орталықтың қызметінің
нашарлағаңдығынан; Гольц, Саюри атты ғалымдар қан тамырларының жүйке жүйесі
салдану жағдайына ұшырағаңдықтан; Бильрот, Эриксон, Рихтер сияқты ғалымдар
ұлпа торшарының молекулалары қозғалу, шайқалу жағдайына кездескендіктен,
пайда болады деген түсінікге болған.
Талма жағдайының пайда болуы және оның өршуі эндокриндік жүйе
қызметінің нашарлауы салдарынан деп Левинсон айтса, симпато-адреналин
жүйесінің өзгеруіне мән берген ғалымдар есімі: Б.Кеннон, Н.А.Миславский,
Л.А.Орбели, Г.Селье.
Орыс ғалымдары И.М.Сеченов, И.В.Павлов, Н.С.Введенскийдің еңбектеріне
сүйене отырып, совет ғалымдары И.Петров, Э.А.Асратян, П.К.Анохин,
Қазақстаннан шыққан академик А.П.Полосухин және басқалары осы аурудың пайда
болуын зертгей отырьш, жүйке және рефлекгорлық теорияны ұсынды және соны
күнделікті тәжірибемен толықтырып, тереңдетіп келеді. Жүйке және
рефлекторлық теорияны жақтайтын ғалмдар, басқадай теорияларды біржола
сырғытып тастамай, солардағы оңды көзқарастарды пайдаланады. Отанымыздың
ғалымдары ұсынған теорияны дұрыс деп тауып, оны қолдаушы шет ел
ғалымдарының есімдерін атап өтсек, олар: Уиттерс, Говард, Туран және
басқалары. Жүйке және рефлекторлық теориясының айтуына қарағанда сынған
сүйек, жараланған денеден, мүшеден ауру сезімі орталық ми жүйесіне шабады
да, осы орталық ми қызметін қалыптан шығарады. Орталық ми қызметінің
нашарлауынан талма басталады. Ең бірінші болып орталық ми жүйесіне шапқан
ауру, сондағы ұлпа торшаларын қоздырады. Осы мезет талманың күшею кезеңі
деп аталады. Осы уақытта организмдегі зат алмасу процесі күшейіп, бас
мидағы қан тамырларының өзегі жіңішкергендіктен, қан қысымы жоғарлап кетеді
және эндокриндік мүшелердің қызметі терендей түседі. Мұздаған, әлсіреген
ауру маддардың орталық ми жүйесіне шапқан ауру сезім импульстері, ми
жүйесіндегі өзгерістерді тереңдетіп, ең қиын бәсеңсу кезеңіне ауады. Осы
кезде шетте орналасқан қан тамырларында қан айналымы өзгеріп, бұзылып,
нашарлағандықтан, бас ми торшаларына әкелінетін өте қажет оттегінің көлемі
азаяды. Оттегісіз қалған ми торшалары әлсізденіп, тежелу процесі бүкіл бас
миына жайылады. Бұл кезде жануар талманың бәсеңсу кезеңінде болады. Яғни ми
торшалары өз қызметін атқара алмайтын жәйтке ұшырайды.
Осыдан бүкіл ағза қызметі бұзылады. Біріншіден, мидағы тыныс алу
орталығы, сол сияқты мидағы қан тамырларының қызметін басқарып отыратын
орталық бұзылып, эндокриндіқ мүшелердің қызметі, зат алмасу процесі
нашарлайды. Осы себептерден бауыр, бүйрек, ішектерге келетін оттегі көлемі
азайып, ағзадағы, қан тамырларының өзектерін кеңітіп, улы заттар көлемі
көбейе бастайды. Бүйректе, бауырда, ішекте және бұлшық еттерде қан айналысы
бұзылып, тоқтап қалғандықтан және қан айналы-мындағы қанның келемі
азайғандықтан, қан қысымы төмендейді. Қан қысымының төмендеу мөлшеріне
байланысты осы талма 4 дәрежеге бөлінеді. Ішкі мүшелердегі өзгерістер, енді
келіп ми торшалардағы өзгерістерді әрі қарай тереңдете түседі.
Соңғы кезде пайда болған пікірлерге көңіл бөлсек, ауру мал талманың ең
қиын дәрежесіне жеткен кезде ағзада төмендегідей өзгерістер байқалады:
1) Қан айналымына қатысы бар қанның көлемі азаяды. Орталық тамырдағы
қан қысымы төмендейді. Жүрек еттері әрбір жиырылған кезінде кеуде қолқасына
итеріп шығаратын қанның көлемі азайып кетеді.
2) Артериялық қан қысымы төмендей береді.
3) Қан айналым басқа мүшелерде азайғандықтан, ми төңірегіндегі ірі
артериялық қан тамырларында жақсара түседі.
4) Бауыр мен бүйректердегі қан айналымы бұзылып, нашарлайды.
5) Ұлпаларға жиналған қышқыл әсерінен сол жерде ацидоз пайда болады.
6) Организмнің ұлпа, торшаларындағы жалпы сұйық заттардың көлемі
азаяды. Осының бәрін біріктіргенде талма жағдайна ұшыраған ауру малдың
жағдайы нашар болып қалғанына көз жетеді.
Жарақаттық талманың белгілері анық немесе анық болмауы мүмкін. Ол
жануардың реактивтік жағдайына, қосымша ауруна немесе жасы ұлғайғандығына,
жарақаттандырған заттың күшіне, жарақаттанған жердің көлеміне және тағы сол
сыйяқты жағдайларға байланысты.
Талманың күшею кезеңі жарақатқа ұшыраған мезеттен басталып, бірнеше
минутқа немесе бір сағатқа дейін созылуы мүмкін. Күшею кезеңін Н.И.Пирогов
суреттеп оны медицинада былайша сипаттайды: "Егерде жарақатганып қалған
адамның тамыр соғуы жиі болса, оның қай жері жараланғанына қарамастан, тез
көмек керсетуге ұмтылу керек". Осы жәйді нақтылап түсіндірген Н.И.Пирогов:
«жарақаттанған адам жөнсіз қимыл - қозғалыс жасайды, көз қарашығы ұлғайып,
тынысы жиілейді», - дейді. Осы сәтте артериялық қан қысымы мен веналық қан
қысымы өте жоғарылап кетеді. Осы теория бойынша ауру малға ветеринарлық
көмек көрсетілмесе, онда талма күшею кезеңінен бәсеңсу кезеңіне көшеді. Оны
білу үшін ауру малдың тамыр соғуын санап отыру керек. Бәсеңсу кезеңіне
көшкенде тамыр соғуы жиілейді.
Ғалымдар талманың бәсеңсу кезеңіне көшкен ауру малдың жағдайын былайша
суреттейді. "Жарақаттан сіресіп қатып қалған малдың қан тамырының соғуы
әлсіз, біркелкі емес, біресе білініп, біресе жоғалып кетуі байқалады. Тыныс
алу процесі де әлсіз.
Жарақат да, терісі де сезімсіз, бірақ жарақаттағы жүйке жүйесіне бөтен
зат тиіп кетсе, ауру мал тітіркеніп қалады. Бұл кезде ауру маддың орталық
ми жүйесінің қызметі лезде нашарлап, қоздырғыштарға жауап беруі өте төмен
жағдайда болады да, ағзаның барлық рефлекстері төмендеп кетеді.
Талманың бөсеңсу кезеңінде байқалатын өзгерістерді үш топқа бөлуге
болады. Біріншіден, ауру мал, сұлық жатып қалады, екіншіден, оның
ағзасындағы қан айналым процесі бұзылады, үшіншіден, ағзадағы зат алмасу
процесі нашарлап кетеді. Мал әлсіреп сұлық жатып қалады. Қан айналымының
нашарлағанын тамыр соғуынан байқап, фонендоскоп арқылы жүрек соғуын
тыңдаса, құлаққа бірде булыққан бұйығы дыбыс, бірде дүңкілдеген қатаң дыбыс
естіледі. ЭКГ-нің қорытындысы бойынша синустық тахикардия анықталады.
Артериялық қан қысымы төмендеген үстіне төмендей береді. Тамырдағы қан
құрамына енетін плазманың көлемі азаяды. Денесі бозарып, көгеріп, сұрланып
жатқан ауру малды өлімнен алып қалу қиын болады. Ауру малдың тынысы
тарылып, денесін суық тер жауып кетеді.
Зат алмасу процесі нашарлағандықтан организмнің барлық мүшелері мен
жүйелерінің қызметтері күрт бұзылады. Әсіресе бүйрек қызметі нашарлайды,
олигурия (бүйректің несеп бөлу қызметінің төмендеуі) байқалады. Бәсеңсу
кезеңінде ұсақ қан тамырларындағы қан айналымы бұзылғандықтан, бүкіл
ағзаның ұлпа - торшалары отгегінсіз қалады да, газ алмасу процессі
нашарлап, ауру малдың жағдайы ауырлайды. Организмнің компенсаторлық күшінің
бітуіне байланысты талманың бәсеңсу кезеңі терминалдық жағдайға әкеліп
соғады. Терминалдық жағдайға ұшыраған ауру малдың тынысы бұзылады. Содан
соң тынысы жоғалып, жүрек қызметі тоқтайды. Осының бәрі ауру малды
клиникалық өлім жағдайына ұшыратады.
Шоктың патогенезі әлі толық анықталған жоқ. Бірнеше теориялар бар.
Асратянның теориясы бойынша қатты ауру сезімінің әсерімен пайда болатын
алғашқы эректильді кезеңде бас ми қабығының және ми қабы асты орталықтың
қозуы арқасында пайда болады. Қозудың әсері күшейе келе эректильді кезең
торпид кезеңіне ауысады.
Жүйке орталығының қалыптан тыс қажудан қорғау мақсатында бас ми
қабығындағы қорғау - тежелу дамиды. Ол шектен тыс терең парабиотикалық
жағдайға апарып, салдану кезеңіне оңай ауысып кетуі мүмкін. Эректильді
кезеңде орталық жүйке жүйесіндегі функционалдық өзгерістердің салдарынан
гемодинамика бұзылып, қан мен ұлпалардың химизмі өзгереді.
Бұл орталық жүйке жүйесіңдегі және гемодинамикадағы өзгерістерді
тереңдетіп, қанның химизміне кері әсер етеді. Жүйке жүйесіндегі
гемодинамикадағы және қанның химизміңдегі өзгерістер, естен тануды
тереңдетеді, ауырлатады. Жүйке жүйесі қажып, астения дамиды. Гемодинамика
одан әрі нашарлап, қан қысымы төмендейді. Оған капиллярдың атониясы мен
жоғары өткізгіштігі, ұлпаға шыққан қан сұйығы айналасындағы қанды
қоюландырып, көлемін азайтуы себепкер болады. Осымен қатар қан ұлпаларда
гиперкалиемия, ацидоз, аноксемия, аноксия және фосфотемия дамиды. Бұған
қанның гистологиялық, метаболистік және бактериялды улануы қосылып, естен
тануды тереңдетіп күшейтеді. Ол организмге және жүйке жүйесіне жарақаттан
кейін 20-30 минутган, көбінесе 2-3 сағатган кейін әсер етеді.
Шушков ұсынған афферентті жолдардың тежелу теориясы. Бас ми қабығына
бағынышты жүйке жүйесінің орталық бөлімдерінің қызметін реттейтін, осал да
нәзік келетін тежеу процессі аса күшті тітіркенгіштердің әсерінен
эректильді кезеңде ең бірінші зиян шегеді. Бас ми қабығының тежеу процессі
басым болып келеді. Ол өз қарауындағы жүйе мен ағзаларға әсер етеді де
қозғалыс қозуы, тахикардия, қан қысымының көтерілуі т.б. естен танудың
эректильді кезеңіндегі өзгерістердің пайда болуына әсер етеді.
Аса қауіпті тітіркендіргіштердің әсері одан әрі күшейіп ұлғайса, ол
торпидтік кезеңге апарып соғады. Бас ми қабығы бұл кезенде аса күшті
тітіркендіргіштерден қорғаныс — тежелуі арқылы емес, оған жүйке арқылы
жарақаттанған жерден келетін ауру сезімінің импульсі афференттік жолда
тежеуге ұшырап, парабиоз пайда болады. Парабиоз ошақтары рецепторлық
аппараттарында, шеткері жатқан жүйкеде немесе жұлынның өткізу жолында және
ретикуляция формациясында пайда болады. Бұл тежелуге жүйке жүйесінің
афферентік бөлімі қосылады және неғүрлым шеткеріде болса соғүрлым
парабиозбен тежелу тереңдейді. Осының нәтижесінде төмен жатқан әр
афферентік бөлім, жоғары жатқан бөлімнен өтетін импульсті тежейді.
Сондықтан естен танудың торпидтік кезеңіңде тек шеткері жүйке құрамы
тежеледі, ал мидың қабы және астыңғы қабы өздерінің тірлігін сақтайды.
Бірақ тежеліп өз қызметін толық атқара алмайды. Сондықтан паталогиялық
процесске әсер ете алмайды. Негізгі өзгерістер қан тамырларының шеткі
бөлімдерінде болады, ал жүрек қызметі мен коронарлық қан айналысы көп
өзгермейді, өйткені олар астыңы қабық орталығымен тікелей байланысты.
Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінің терең тежелуі салдарынан
артериолдар, венулдар және капиллярлар кеңейді және прекапилляр сфинктері
салданады.
Осы өзгерістердің әсерінен артериялық қысым төмендейді, қан айналысы
бәсеңдеп, мүлде тоқтап қалуға дейін барады. Аққан қанның көлемі азайғаннан
көк тамыр қанға толық толмайды, содан оның қысымы төмендейді.
Гемодинамикадағы осы өзгерістер ағзаларда гипоксия тудырады. Бауырдың қақпа
ағысы төмендейді, осыдан кейде зәр пайда болу тоқтап қалады. Ішкі секреция
бездерінің де қызметіне кері әсер тигізеді, бірақ гипофизде мүндай
өзгерістер аз болады. Осы жағдайлар торша метаболизмінің нейрогуморальдық
реттеуін төмендетеді, ұлпалар мен ағзаларда гипоксин дамуына әсер етеді.
Қанның қүрамында аяғына дейін қорытылмаған зат алмасу қалдықтары жиналып,
буфер системасы тежеліп ацидоз пайда болады. Мұнымен қатар гипергликемия,
гипо - протеинемия, азотемия дамиды, қанда кетон заттары пайда болады.
Организмдегі осындай терең өзгерістер естен тануда қан тамырының көлемі мен
ондағы қанның көлемі сәйкес келмегендіктен, (тамырдағы қанның көлемі аз)
организм өте ауыр жағдайға ұшырайды. Эректильді кезеңге қарағанда бұл
кезеңде емдеу қиынға соғады. Бұған организмнің әр түрлі ағзаларының
дистрофиялық өзгерістері себеп болады. Миокардта, қаңқа бұлшық еттерінде,
бауырда майлы эмболин, үстіңгі бүйрекшенің ми затында торшалардың вакуоль-
дануы, хромофильдік заттардың жайылғаны байқалады. Қан тамырларында,
бауырда және көк бауырда фибриндік ісіну болады. Гипофиздің безді бөлігінде
ганглиозды торшаларында, жүйке талшықтарында орталық жүйке жүйесінде
дегенеративті - некрозды өзгерістер кездеседі. Орталық жүйке жүйесінің
синаптикалық аппараттарында да дистрофиялық және деструктивтік өзгерістер
болады. Осы негіздерге сүйеніп Л.Смирнов естен танудың ауыр түрі
синаптикалық аппараттың бұзылуына байланысты дейді. Сондықтан естен танудың
бұл түрі салдану кезеңіне өтіп, өліммен бітеді.
Жарақаттық таламаның (шоктың) клиникалық белгілері: эректильді шок
кезеңінде (шок алды, жанталас алды) жарақаттанған уақыттан бастап дамып,
бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін созылады. Мал шүғыл еліріп қозу
байқалады, қиналып, қатты ыңырсып, қыңсылап тыпыршиды, босануға тырысып
бұлқынады. Көзі бадырайып, қорқып, үрейленеді. Көз қарашығы мен танауы
ұлғайып, демалысы, қан тамырының соғысы жиілейді, қан қысымы көтеріледі,
қан тамырлары мейлінше қанға толады. Қатты терлейді. Эректильді кезеңнің
жеңіл түрінде және қатты тітіркену тоқтағанда мал есін тез жияды.
Ал орта және ауыр түрінде эректильді шок бірнеше минуттан соң
торпидтік шок (шок алды, жанталас) кезеңіне ауысады да малдың жағдайы күрт
нашарлайды. Еріксіз зәр, нәжіс бөледі. Рефлексі төмендеп, қосымша жарақатқа
әсер етпейді, организмнің барлық қызметі төмендейді. Бұлшық еттері
босаңсып, қозғалмай жатады, демалысы сиреп, кілегей қабаттары бозарады, қан
тамырының соғысы жиілеп әрең білінеді, қан қысымы тез төмендейді. Дене
қызуы 1-2º С-қа төмендейді. Бірақ есін біледі.
Одан әрі шұғыл көмек көрсетілмесе жануар «нағыз шокқа» ұшырап, есінен
танады. Жүрек соғысы, дем алысы тоқтайды. Клиникалық өлім жағдайында
болады. Шұғыл реанимациялық емдер жасалмаса, ол биологиялық өлімге
ұшырайды.
Емі. Ветеринарлық көмек көрсету жан-жақты, кешенді болу керек.
Жарақаттанған малға көмекті сол мезетінде, тез жасау мал дәрігеріне
қойылатын бірінші талап. Жараланған мүшеге, ауру сезімінің бас миына шабу
жолдарын еске ала отырып, жүрек және өкпе қызметгерінің жағдайын
жақсартатын әрекеттерді жедел қолдану керек.
1. Ауырсыну тітіркендіргіштерін жою, жүйке жүйесінің қызметін
қалпына келтіру;
2. Гемодинамиканы қалпына келтіру;
3. Токсемия және заттар алмасуының бұзылуымен күресу.
Эректильді кезенде қозу себептерін жою және жүрек қызметін жақсарту,
жүйке жүйесінің орталығы тұтас қозуын болдырмау, жарақаттанған жерді
новокайнмен барынша жансыздандыру керек. Тыныштандыратын, ауырсынуды
басатын нейролептиктер ( аминазин, рампун, рометар, колипсол т.б.) егіледі.
Жарақаттың қанын тоқтатып, сынған сүйегін орнына қойып, залалсыздандырып,
тігеді, орап таңады. Пневметоракс дамыса плеврепульмональдық естен тану
Вишневский бойынша парасимпатикалық бағанды новокаинмен тежеу керек. Ішек
сыртқа ақтарылып түссе, оны жайлап іш қуысына антисептикалық ерітінділермен
шайып салып, қуысқа 0,25% новокаин ерітіндісін канамицинмен бірге енгізу
керек. Трубкалы дренаж салып жарақатты тіккен жөн. Алдын-ала естен тануды
болдырмау үшін, абдоминалды операция жасау алдында ауру малға Мосин бойынша
эпиплевралды новокаинды тежеу жасау қажет. Естен танудың алдын алу үшін
сүйек сынғанда сынған жерге 30% этилді спиртке жасалған 2-3% новокаин
егеді. Күре тамырға ұсақ малға 10-15 мл, ірі малға 100-150 мл 10% натрий
бромидін өз мөлшерімен қосылған кофеинмен бірге егеді. Асратянның естен
тануға қарсы сүйықтығын ит, қой, шошқа және бұзауға 200-300 мл-ге егеді.
Оның орнына күре тамырға 1 кг малдың салмагына 1-1,5 мл есептеп 0,25%
новокаин ерітіндісін әр 200 мл-ге 1 мл 2% промедол және 1% димедрол, 30 мл
преднизолон және 1 млн ӘБ. пенициллин араластырып еккен жөн. Бұдан кейін
малды қыздырғыш аспаптармен қыздырып, қымтау керек.
Естен танудың торпид кезеңінде Асратян бойынша шектен тыс тежеуден
босату үшін симпатикалық (ганглин) жүйке түйінін немесе бағанасын
новокаинмен тежеу керек. Шушков бойынша ең алдымен шеткі жүйке және
соматикалық вегетативті жүйке жүйесінің бөлімдерінің парабиотикалық
жағдайын босаңдату қажет. Ол үшін тері ішіне, қысқа және айнала новокаинды
тежеу жасаған жөн. Сонымен қатар күре тамырға сәйкес қан қүю керек. Ұсақ
малға 50-100 мл, ірі малға 1500-2000 мл. Керекті қан болмаса орнына
полиглюкин, респолиглюкин қолдануға болады. М\ұны 1 минутта 80-90 тамшыдан
есептеп жібереді. Бастапқы 2-3 минутта малға еккен дәрінің әсерін байқап,
өзгеріс болмаса емді жалғастырады. Қан тамырының жиелуіне қарсы күре
тамырға адреноблокатор-фентоламин егеді. В өлшемі ұсақ малға 0,001, ірі
малға — 0,03 есептеп, егу алдында ғана 1 мл таза суға ерітеді.
Операциялық естен тануда қан тоқтату үшін тері астына 5 % эфедрин ұсақ
малдарға 0,1-0,2, ірі малдарға 5-8 мл егеді. Осымен қатар естен тануға
қарсы Асратянның, Поповтың сүйықтығын және Плахотиннің камфорлы сары суын
қолдануға болады.
Кеш пайда болған естен тану организм уланғаннан және инфекцияның
әсерінен пайда созылады. Оны емдеуге камфораның сары суы немесе хлорлы
кальций мен кофеин араластырған гексаметилентетраминнің 40% ерітіндісін
қолданады.
Естен тануға алдын ала қолданылатын шаралар :
- сенсибилизациядан сақтау; операция алдында жергілікті және жалпы
жансыздандыру қолдану;
- дер кезінде қан ағуды тоқтату; сынған сүйектердің қабығының
жарақатын тез жабу және т.б.
Коллапс жағдайы. Аяқ астынан жүрек қызметінің әлсіреп, қан
тамырларының соғуы, қызметі нашарлағандықтан артериялық қан қысымының күрт
төмендеп кетуінен жануарлардың талықсуын - коллапс дейді. Ол қан
айналымындағы қанның көлемі азайғандықтан, жүректің әрбір жиырылған кезінде
қолқаға итеріп шығаратын қанның көлөмі аз болғандықтан байқалады. Коллапс
жағдайына ұшыраған малдың миына келетін қанның қүрамыңда оттегі азайып
кеткендіктен оның қызметі нашарлап қалады. Коллапс жағдайы көбінесе көп қан
жоғалтып қансыраған малда, химиялық заттармен уланған малға, айналадағы
ауада оттегі жетіспегенде, жарақаттанғаннан кейін инфекциялық ауруға
шалынған жануарларда байқалады.
Коллапс пен талманың өзара ұқсастығы да, айырмашылығы да бар.
Айырмашылықтарын айта кетсек, коллапс жағдайы жүрек және қан тамырларының
қызметі жедел түрде нашарлағандықтан пайда болса, талма жағдайы миыдың
қызметінің күрт нашарлауы салдарынан пайда болады.
Коллапс - уақытша, кенетген пайда болатын жүрек қызметінің бәсеңдеуі
және қан тамырының қысымының төмендеуі. Мұнда артериялық қысым бірден
төмендеп, бүкіл организмнің өмірлік қызметтері бәсеңдейді.
Коллапс пайда болу себептеріне, жарақаттанған малдың көп қан кетіп
қансырауы, қатты ауырып тітіркенуі жатады. Кейде ол ұлпалардың ыдырауынан
пайда болған уыт денеге тараганда, қатгы қорыққаннан, бұлшық еттердің
қажығаныңда пайда болады.
Клиникалық белгілері: организмнің кенеттен туатын жалпы әлсіздігі,
малдар көбінесе жатып алады, қан тамырының соғысы әлсіз, жиі, болар-болмас
білінеді, дем алысы сирек, үстіртін, көздің шырышты қабығы ағарыңқы -
көкшіл болады. Жалпы дене қызуы төмендеп, сыртқы ортаның
тітіркендіргіштеріне жауабы бәсеңдейді. Аяқтары салқындап, бұлшық еттері
босаңсиды.
Емі: Коллапсты тудырған себептерді жою, организмнің бұзылған қызметін
қалыпқа келтіру. Қан ағысын тоқтату (бұрау, салу, тампондау, қан тамырларын
байлау, күре тамырға хлорлы Са ерітіндісін егу). Қанды толықтырып, оның
қысымын көтеру үшін глюкоза және аскорбин қышқылын физиологиялык
ерітіндімен бірге күре тамырға жіберген жөн. Қан алмастырып құю немесе
арнайы қаналмастырғыш ерітінділер (полиглюкин, реополиглюкин, гемодез,
гидролизат, аминопептид) жақсы нәтиже көрсетеді. Уыт денеге тараған
жағдайда күре тамырға 40% гексаметилентетралин ерітіңдісін кофеинмен қосып
егеді. Жүрек қызметін және сыртқы қан айналысын жақсарту үшін, тері астына
кофеин, камфора майын немесе күре тамырға камфора сары суын еккен жөн
(күніне 2 рет ірі малға 250-300 г, ұсақ малға 25-30 г). Осыған қоса ауру
малды есілген сабанмен ысқылап, малдың денесін қыздыру керек.

ОРГАНИЗМНІҢ ЖАРАҚАТҚА ЖЕРГІЛІКТІ ЖАУАБЫ – ЖАРАҚАТТЫҚ ҚАБЫНУ

Организмнің жарақатқа жергілікті реакциясы - жарақаттық қабыну арқылы
байқалады.
Қабыну (inflammatio) - жоғары сатылы жануарлардың әр түрлі сыртқы
жарақаттаушы әсерлерге қарсы (механикалық, физикалық, химиялық,
биологиялық) жергілікті қорғаныс - бейімделу реакциясы.
Қабыну генетикалық және зат алмасуының бұзылуынан болатын аурулардан
басқа барлық аурулардың даму барысының патогенетикалық негізі болып
табылады. Сондықтан да клиникалық тұрғыдан қабынудың биологиясын,
кезеңдерін, даму сатыларын түсіну хирургиялық және басқа аурулардың
патологенетикалық негіздерін түсінуге мүмкіндік береді.
Қабыну асептикалық және инфекциялық түрлерге бөлінеді. Асептикалық
қабыну механикалық, физикалық және химиялық жарақаттардан пайда болады.,
Ағымы бойынша жіті және созылмалы, ал бөлінетін экссудатына байланысты
сарысулы, сарысулы - фибринозды, фибринозды болады. Егер сарысулы
экссудатта қызыл қан түйіршіктері кездессе оны геморрагиялық дейді.
Скипидар және басқа химиялық заттарды егуден асептикалық іріңді қабыну
дамиды.
Іріңді (инфекциялық) қабыну жарақаттанған ұлпаларға әр түрлі
аурулардың қоздырғыштарының енуінен пайда болып, асептикалық қабынуға
қарағанда жіті және ауыр түрде өтеді. Стрептококк, страфилоккок және т.б.
микробтар тудыратын аэробты инфекция ірінді қабынумен сипатталады, іріңнің
түсі сұрғылт, сарғылт - сүр, көкшіл жасыл, сұйықтығы қою не сүйық, кейде
қаймақ тәріздес болады.
Анаэробты факультативті микробтар шірікті қабыну тудырып, өлі
ұлпалардың іріп - шіруімен сипатталады. Экссудат сұйық, кірлеу, сұрғылт
немесе қызыл қоңыр түсті, жағымсыз иісті болады.
Қабынудың жергілекті белгілері. Олар: қызару (rubor); жергілікті
жердің қызуының көтерілуі (calor); домбығу (ісіну) (tumor) ; аурушаңдық
(dolor); қызметінің бұзылуы (function laesa).
Қызаруды адамда қарау арқылы оңай анықтауға болады. Ал жануарлардың
терісінің ерекшелігіне байланысты онша байқалмайды. Қабынған жерде
алғашында ұсақ қан тамырлары кеңейіп ол жердегі қан айналысы күшейеді.
Сәлден соң керісінше қан айналысы баяулап тіпті тоқтайды (стаз). Бұл
өзгеріс «гипермия» деп аталады. Ол қан тамырларына гистаминнің әсер етуімен
және қабыну белдеуіндегі ацидоздық өзгерістерге байланысты дамиды.
Қабынған жердің жергілікті қызуының көтерілуі ол жердегі
катоболитикалық реакциялардың (зат алмасу) үдеуінен және одан бөлінетін
жылу энергиясына байланысты.
Жергілікті домбығу (ісіну) қан тамыры қабырғасының қан плазмасы мен
қан түйіршектерін өткізгіштігінің өзгеруінен және капиллярдағы
гидростатикалық қысымның күрт жоғарлауынан болады. Қан тамырынан шыққан
плазма ұлпа коллойдтарымен оңай байланысады да ол жер қабынады (ісінеді).
Аурушаңдық жарақаттанған жердегі жүйке тамырларының қысылуынан немесе
жарақаттануынан болады.
Осылардан жарақаттанған жердегі ұлпалардың қызметі бұзылады. Жарақатық
қабыну организмнің біртұтас өзара байланысты 2 кезеңнен тұратын жергілікті
қорғаныс - бейімделу реакциясы. Бірінші кезеңі - альтерация (бүліну), ал
екінші кезеңі және регенерациядан (қайта қалпына келу) кезеңі деп аталады.
Қабыну кезінде бүліну немесе қайта қалпына келу процестері басым жүруі
мүмкін.
Қарқындылығына байланысты қабыну - нормергиялық, гиперергиялық және
гипоергиялық болады.
Нормергиялық қабыну - организмнің механикатық, физикалық, химиялық
және биологиялық жарақаттаушы әсерлерге сай қалыпты (адекватты) реакциясы.
Мұндай қабыну реакциясында организмге жарақат арқылы түскен бөгде заттар
оқшауланады (инкапсуляция), залалсыздандырылады, сыртқа шығарылады немесе
бойға сіңеді. Ал зиянды микроорганизмдер дер кезінде бейтараптанып
жойылады, Нормергиялық қабынуда қалпына келу үрдістері (процесстері) яғни
бүлінген ұлпалардың регенерациясы басым болады, ал альтерациялық процесстер
инфекциялық ошақты басып, өлі ұлпаларды сұйылтуға (ерітуге) бағытталады.
Бұл қабыну бүлінген ұлпалардың жазылуымен аяқталады.
Гиперергиялық қабыну жүйке жүйесінің бейімделу – қайта қалыпқа келу
(адаптациялық – трофикалық) қызметі бұзылғанда, организмнің аллергиялық
жағдайында, өлі ұлпалар өте көп болғанда және жарақатқа инфекция түскенде
(инфекциялық қабыну) дамиды. Мұндай қабынуда организмнің қорғаныс күштері
зиянды агенттің зақымдаушы әсеріне сәйкес болмай, ұлпалардағы бүліну
(альтерация) үрдістері олардың қайта қалпына келу (регенерация)
үрдістерінен басым болады. Яғни, гиперергиялық қабынуда зиянды әсерлерге
организмнің оларға қарсы әрекеті өте жоғары болғандықтан, ұлпаларда қосымша
көлемді бүлінулер жүреді. Соның салдарынан торшалық және грануляциялық
кедергілер құрылуы тежеліп, қан және лимфа арқылы денеге өте көп мөлшерде
ұлпалардың ыдырауынан түзілген улы заттар (токсиндер) мен қоздырғыштар
сіңіріліп, тарап, организмнің ауыр улануын, кейде инфекциямен асқынуын
тудырады. Қабынған жер қатты аурып, ісініп, жергілікті ацидоз дамиды.
Гиперергиялық қабыну ошағындағы жоғары тітіркенуден мидың орталықтары да
шектен тыс тітіркеніп, қабынудың бейімделу, қалыпқа келудегі ролін күрт
төмендетеді. Соның салдарынан бүлінген ұлпалардың. одан ары бүліну шіру
процестері үдейді. Сондықтан гиперергиялық қабыну ошағындағы шектен тыс
ауырсынуды басу, өлі ұлпалардан арылту, сұйықтардың сыртқа шығуына жағдай
жасау және инфекцияны жою оны нормергиялық қабынуға айналдыруға мүмкіндік
береді.
Гипоергиялық қабыну – организмнің жарақаттаушы әсерлерге қарсы
жергілікті қорғаныс - бейімделу реакциясының жарақаттаушы агенттердің
әсерінен төмен болуы. Қабынудың мұндай түрі арық, көтерем, қатты шаршаған,
жүйке жүйесі әлсіз және бұрыннан ауру малдарда байқалады. Мысалы қабынудың
мұндай түрі анаэробты инфекцияларға тән. Ал иондаушы радияция әсерінен
қабыну мүлде басылып қалады. Организмнің жалпы қорғаныс - қарсыласу күші
жеткіліксіз болғанда қабыну реакциясы да әлсіз болады. Бұндай жағдайда
ұлпалардағы қайта қалпына келу үрдістері яғни регенерациялық процесстер
жеткіліксіз, толымсыз болғандықтан жарақаттың жазылуы баяу болады.
Инфекциялық қабынудың даму қаупі туады. Осыны ескеріп, қабынуды қалыпты
ағымға түсіру үшін жарақаттаушы агенттерді жоюмен қатар организмнің жалпы
қорғаныс күштерін көтеру, қалыпқа келтіру керек.
Қабынудың даму кезеңдері. Қабыну біртұтас өзара байланысты екі
кезеңнен, альтерация – (бүліну) және регенерациядан (қайта қалпына келу)
тұрады. Әр кезең өзіне тән жергілікті био – физикалық, био - химиялық,
морфологиялық және клиникалық өзгерістермен ерекшеленеді.
Қабынудың бірінші кезеңі — альтерация - гидратация процесстерімен
сипатталады. Мұнда сөл және қан айналымы бұзылады, қан тамырларының тонусы
(торшаларының өміршеңдігі) төмендеп, қан тамырлары қабырғасының
өткізгіштігі артады да экссудат түзілу үдейді, торшалардың шоғырлануы,
фагоцитоз, ұлпалардың гистолизі үдейеді және био – физико - химиялық
өзгерістер дамиды. Дегенмен асептикалық нормергиялық қабынуда ұлпалардың
алтерациясынан регенерациялық үрдістер басым жүреді. Содан соң екінші
кезеңге ауысады. Жылқылар мен иттерде асептикалық қабынудың бірінші
кезеңінде сарсулы, ал инфекциялық қабынуда сарсулы – іріңді кссудация
басым болады да протеолиз (өлі ұлпалардың ыдырауы) анық байқалады. Сиырда,
қойда және шошқада асептикалық қабынудың бірінші кезеңінде жиі сарсулы –
фибринозды, ал инфекциялық қабынуда фибринозды - іріңді экссудация және
пролиферация (торшалардың бөлініп көбеюі нәтижесінде белгілі бір ұлпаның
қалыпқа келуі) басым болады да протеолиздің бәсең болуы байқалады. Соңғысы
іріңді қабыну ошағында ұзағырақ сақталады, өйткені бұл жануарларда іріңді –
демаркациялық қабыну (тірі ұлпа мен өлі ұлпаның арасындағы шекара пайда
болуы) құбылысы басым болады. Ол өліетермен араласқан фибринді - ұлпалық
кепкен қоспа – секвестрация) пайда болуына жағдай жасайды. Осыдан іріңді –
ферменттативтік процестер онша байқалмайды. Осының нәтижесінде өлі ұлпалар
арасына дәнекер ұлпа өсіп, қабықпен қапталады. Кеміргіштер мен құстарда
фибринозды экссудация басым. Ашық механикалық жарақаттарда демаркациялық
қабыну реакциясы нәтижесінде фибрин өлі ұлпалармен араласып, кеуіп
қабыршаққа (струп) айналады. Осы баяндалғандар жарақаттық қабынуды емдеу
тәсілдерін таңдағанда, дәрілерді қолданғанда ескерілуі керек.
Қабынудың екінші кезеңі – регенерация - дегидратация процесстерімен
сипатталады. Бұл кезеңде кедергі құру аяқталып, жарақаттанған аумақ немесе
инфекциялық ошақ толығымен оқшауланып бөлектенеді. Мұның бәрі қабыну
белдеуінің дегидратациясымен жүреді. Сонымен қатар организмдегі уыттар мен
бөгде заттар жойылып сыртқа шығарылады, немесе сіңіріледі (бойға тарайды),
осыдан кейін регенерациялық яғни бүлінген ұлпалардың толық қалпына келу
процесстері басталады. Мұның бәрі қабынудың бірінші кезеңінде болатын
қабынудың клиникалық белгілерінің бәсеңдеуі мен био – физико - химиялық
және функционалъдық (қызметтік) өзгерістердің қалпына келуімен сипатталады.
Біртіндеп бүлінген ұлпалардың құрылымы, зат алмасуы қалыпқа келеді. Қан
және лимфа айналысы жақсарады. Жартылай тотыққан заттар, ацидоз азаяды.
Қабыну ошағында көп мөлшерде гистиоцитарлық торшалар және дәнекер ұлпа
элементтері пролиферациясы жүріп, соның нәтижесінде қабыну белдеуінде
ұлпалардың қалыпқа келуі байқалды.
Қабынудың сатылары. Қабынудың әр кезеңі өзара тығыз байланысты
сатылардан тұрады. Біртұтас қабыну үрдісін кезеңдер мен сатыларға бөлу
міндетті емес, бірақ ол қабынудың әр сатысына тән патогенетикалық
ерекшеліктері мен клиникалық белгілерге сай тәжірибе жүзінде әр түрлі емдеу
тәсілдерін қолдану керектігінен туындайтын қажеттілік.
Жіті асептикалық қабынудың бірінші кезеңі екі сатыдан тұрады. Олар:
1. қабынып домбығу (ісіну);
2. торшалардың шоғырлануы және фагоцитоз сатылары.
Асептикалық қабынудың екінші кезеңі де 2 сатыдан тұрады:
1. биологиялық өздігінен тазару (сіңірілу);
2. регенерация және тыртықтану сатылары.
Ал жіті іріңді қабынудың бірінші кезеңі үш сатыдан тұрады. Олар:
1. қабынып домбығу (ісіну);
2. торшалардың шоғырлануы және фагоцитоз сатылары);
3. тосқауылдану (барьеризация) және іріңдеу сатылары.
Жіті ірінді қабынудың екінші кезеңі де 3 сатыдан тұрады. Олар:
1. жетілген абцесс;
2. биологиялық өздігінен тазару (сіңірілу);
3. регенерация және тыртықтану сатылары.

Дәріс 5. ТЕРМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ЖАРАҚАТТАР

Термикалық күйіктер,
химиялық күйіктер.
Термохимиялық күйіктер. Үсіну

Жалын-шоктан болғаң күйік. Бұл жоғары тсмператураның әсерінен орын алады.
Олар — өрт кезіндегі жалын. кайнаған су, бу, қызған зат.
Белгілері. Күйіктің үш дәрежесі болады. Бірінші дәрежелі күйік болса, мал
катты ауырсынады, күйген,жердің терісі қызарады және іседі. Екінші дәрежелі
күйік болса, бірінші дәрежелі күйік белгісі айқындала туседі, оған қоса
күйген жер іседі, күлбірейді, ішіне ірінді жалкаяк толады. Күйіктің үшінші
дәрежесінде түйіршікті өлі ет, кабыршак паида болады, тері жиырылады, оның
серпімділік касиеті жойылады және эпидермис ойылып түседі.
Денесінің едәуір жері куйсе, малдың тамыр соғуы мен тыныс алуы жиілейді,
дене кызуы алғашкы кезде төмендеп, кейіннен біршама көтеріледі, мал еліреді
кейіннен мең-зен болады, каннын кысымы өзгереді. Организм кызметінің жалпы
бұзылу сипаты денесінің күйген жерінің көлеміне байланысты
болады. Денесі аумзғынын */з бөлігі, ал жылкының '/з бөлігі күйсе, малдын
жалпы күйі нашарлайды, көбіне өліп кетеді.
Емі. Емдеу естен тануын болдырмауға және организмнің ылғалдылығынын,
кемуіне, канның койылыауына, уланбауына бағытталуы керек. Бірінші дәрежелі
күйік кезінде қорғасын, буров суйығының 2—3 проценттік ерітіндісі, әк
линименті сіңірілген дәке шүберек басады және тальк, бор, көмір, мырыш
тотыгы ұнтақтары, крахмал себіледі.
Екінші және үшінші дәрежелі күйік кезінде малды аурудан сактау максатымен
бұлшык етке новокаинға ертілген антибиотиктер жіберіледі. Тканнің
закымданған жерлеріне бензин және формалинның 1 проценттік ерітіндісімен
араластырылған денатурат спирт жағады да, мүсәтір" спиртінің 0,5 проценттік
ерітіндісіне малынған мактамен ептеп тазартады. Пайда болған күлбіректі,
асептика шараларын сақтай отырып, теседі не кеседі, күлдірек шықкан теріні
кесіп тастайды. Содан кейін нлік заттар (таңғ 5 проценттік спирт-тегі
ерітіндісі, калий перманганатыныц 5 проценттік ерітіндісі пиоктаннын 1
проценттік ерітіндісі) колданылады. Венаға маллың 1 кг салмағына 1 мг есе-
бінен новокаиннын 0,25—0.5 проценттік ерітіндісін жібереді, көп мөлшер-де
қан кұяды, ацидоз білінсе 400—600 мл натрий гидрокарбонатынын 5 проценттік
ерітіндісін қолданады. Жылкы мен ірі караға күн сайын физиологиялық
ерітінді, глюкозаның 30 проценттік ерітіндісін жібереді, суды керегінше
береді.
Химнялык күйік. Бүл күйік тканьге азот, кукірт, карбол, сірке және сүт
кышкылдарынын. тиюінен болады. Кышқылдар белокты ұйытып-бұзады, тканьнің
суын бойына тартып алады және тығыз қабыршық түзеді. Күйдіргіш сілтілер
(күйдіргіш калий, күйдіргіш натр, амиак) тиіп күйгенде ткань белоктары ұйып-
бұзылмайды, сондықтан күйгенде пайда болатын кабыршақ борпылдак болады және
тереңде жатады.
Емі. Кышкылдар тиіп күйгенде закымданған жерді суды көп жіберіп жуады,
содан кейім кышкыл көмір қышқыл соданың 10 проценттік ерітіндісін қуяды.
Сілті тиіп күйгенде закымданған жерге сірке, лимон, не шарап қышқылдарының
2—3 проценттік ерітіндісін кұяды. Бұдан кейінгісі термиялык күйік
кезіндегідей.
Үсік. Көбінесе бұқа мен айғырдың ұмасы мен жыныс мүшесі, кейде аяктарының
сырты, еріндері, мұрын мен кұлақ ұштары үседі, сиырдың емшегі, мен
кұстарының айдары, алкасы, аяқтары үседі.
Белгілері. Үсіктің үш түрі болады. Бірінші дәрежелі үсікте кан тамырлары
кенет рефлекторлы түйіледі, тері бозарады және ол сезгіштік кабілетінен
айрылады. Суық әсер токтағаннан кейін тері қызарады. тері ісініп, жалқаяк
жина-лады және тері бүріседі. Үсікгің екінші дэрежесінде күлбірек пайда
болып, оған серозды-қанды жалқаяқ толады, бұл қан тзмырларынын күшті закым-
даііганыіі көрсетеді. Үшінші дәрежесінде дененің сырт жағынан бастап терең
қабатқа дейін ткань бірте-бірте өледі және олар сезу қабілетінен айрылады
(ылғалды гангренаның белгісі).
Емі. Үсіген органды біртіндеп жылытады. Бұл үшін оның бензинге, спиртке
не мүсәтр спнртініц 5 проценттік ерітіндісіне малынған дәкемен сүртеді, уқа-
лайды, содан кейін органды суға батырып, судың температурасын үй жылуы-ная
мал денесі жылуыиа дейін бірте-бірте көтереді. Судың жылуын әр 5 ми-нуттан
кейін жылы су кұйып 2—3 градуска көтеру керек. Жылытылған орган-ға йод-
глицернн (1:4) не спиртке ерітіл.ген 5 процеяттік танин қосылған каыфара
майын жағады. УВЧ-емін қолдану керек. Ылғалды гангрена болса, операция
жасалады.
Термикалық күиіктердің жазылу ерекшелігі( сәуле жағдайында) күйіктің сәуле
әсерінен болуы, бастапқы кезең мен жасырын кезеннің арасы қысқарады, шоқтың
дамуы және малдың өлі саны көбейеді . Иттерге жасалған зертеу бойынша
ағзаның 20% күигенде 12% өлім болған , ал күйікпен сәулеленуді қосқанда
өлім 75%-ке дейін көтерілген . Бұл эксперимент нәтижесін қөптеген
зертеушілер басқада малдарға жасап дәлелдеген .Мал жағдайының күрт
төмендеуі сәулелену ауруы мен термикалық күйіктердің патогенезі болады.
Кейбір авторлардың (Н.А Федоров ,С.В Скуркович және басқалары) аитуынша ,
күйікті-сәулелі жарақат малды жаңа ауру тудрады, ол күйіктіңде де ,
сәулеленудің де бағытымен дамиды .Осыдан күйік тудратын интаксикация кемік
майының регенеративті қасиетін бұзады, сондықтан ол иондаушы факторға
сезімтал келеді.
Радияциялық зақымдалудың жеңіл, басталуы және жасырын кезеңдерінде,
күйіктер кәдімгі күйіктерден ерекшелігі жоқ . Жасырын кезең аяғында және
нағыз сәулелену ауруының кезінде қабыну реакциясы күрт төмендейді
қабышақтануы тоқтайды (10-15 күнге дейін) , қанталаудың болуы ,
гранулденген ұлпаның еруі және эпителизацияның тоқтауы немесе мүлде
болмауы .Сәулелену ауруы дамитын болса грнуляция лизиске ұшырайды. Күйік
беті инфекциямен қиындайды және септицемия да қоса келеді.
Сонымен сәулелі – күйік жараларында қорғаныс реакциялары тез арада
қажиды.Осы себептен күйікті – сәуле ауруы өте күрделі өтеді және өлім саны
жоғары.
Күйік бетінің РЗ-мен ластануының бірден бір себебі ,ол некроз көлемінің
ұлғаюы. Бұл регенерация процесін тоқтатады, күйікті ауырлатады.
Емдеу Күйікпен сәулелену ауруына комплексті түрде ем қолданады .
Хирургиялық емдеуді ( некрэктомия, теріні көметтеу және басқалары) аурудың
бастапқы және жасырын кезеңдерінде жасайды .Жалпы және жергілікті емдеу
термикалық күйіктегі емді қолданады ,шокқа қарсы емге аса көп көңіл бөледі
.Сонымен қатар хирургиялық өндеуге , қанталаумен күресуге , регенеративті
процестерді стимулдеуге көңіл аударады. РЗ-мен ластанған жараларға
хирургиялық өндеуді тез арада жүргізу керек.

Дәріс 7. ТЕРІ АУРУЛАРЫ
Терінің іріңді аурулары. (пиодермиттар)
Фолликулиттер.
Фурункул.
Карбункул.
Дерматиттер
Терінің іріңді аурулары ( пиодермит ) –терінің экзогенді
микроптарға, ең таралған реакциясы. Бұның себебі, тері жабынына сары, ақ
және лимонды-сары стафилококтардың енуі. Итермееу себебі-ішкі және сыртқы
факторлардың теріс болуы: терінің кірлеуі, механикалық зақымдану, жалпы
және жергілікті имунитеттің төмендеуі, трофикалық бұзылу, зат алмасудың
бұзылуы, эндокринді зақымдану және аутоинтаксикация ішкі мүшелердің бөлу
функциясының дефицитінде.
Фоликулит (folliculitis). Жүн аиналасындағы іріңді қабыну процесінің
себептері, ол механикалық зақымдалу ( теріні үйкелеу ) және түк
фолликулының сағасына инфекцияның қоздырғышын енгізу. Итермелеу себебі тері
жабынының мацерациясы болады .
Клиникалық белгілері. Теріде түк маңайында кішкентаи түйнек
қалыптасады, ол 3-5 күн ішінде пустулаға айналады. Ол ақ –сары іріңді
болады. Бұл түиін ортасы түк болады, аиналасында қызарған сүрмелеу пайда
болады. Пустуланы ашып немесе тескенде іріңді зат бөлінеді. Түбі ашық-қызыл
грануляциямен жабылған . Пустула аимағында қабықша кеуіп түседі ,оның
астына жаңа мүиізді қабат қалыптасады. Клиникалық белгілері аз түкті теріде
жақсы көрініп ал қалың түкті малдарда білінбей қалады.
Емдеу. Басында себебін жояды және түкті жабынын алады (қырқиды).
Зақымдалған жерді 70% иодты немесе 2% камфорлы спиртпен өңдейді. Пустуланы
инемен ашып ,жаиғана тампондайды да пустулды дефекты жағады. 2%-ті
формалинді спирт ерітіндісімен, брилиантты (малометті) жасылға, пиоктанин
немесе метилді көгімен.
Фурункул-(Furunkulus)-Түк қабының тері безінің және дәнекер ұлпасының
жіті іріңді – некротикалық қабынуы. Оны шиқан деп атаиды. Фурункулдардың
дене бойымен орналасуы – фурункулез деп аталады. Соңғысы жіті, көбінесе
созылмалы, жиі рецедивті түрде өтеді.
Этиологиясы. Фурункулдың пайда болуы фолликуттың басы. Бұл жағдай,
пустула өз бетімен жарылмай, инфекция түк түбіне , яғни түк қабына және
тері безіне енгенде болады.
Фурункулдың негізгі себебі- эпидермис бүтіндігі бұзылып стаффилакок
инцекциясы енгенде, итермелі себебі – лас жерде ұсталуы, экзогенді
факторлардың терідегі мацерациясы, органикалық және органикалық емес
заттармен және тері және сөл бездерінің секреторлы функциясының бұзылуы,
ағзаның тонуы, зат алмасуының бұзылуы, гиповитаминоз, жүдеу, терінің
трофикалық және бариерлік функциясының төмендеуі.Жалғыз фурункулдың
рецедивті болып стафилакок инфекциясының теріге сенсебилизацияболып
түсіндіріледі.
Патогенез. Фурункул фолликулиттан (остеофаликулит) немесе өз бетімен
дамиды. Стафилакок инфекциясын енгізген аимақта , Шектелген ашық 000 торша
инфилтрациясы паида болады. Түкті фоликула аймағында жиналған стацилакок,
оның және қасындағы дәнекер ұлпаның өлеттенуіне әкеледі. Ол “өлі өзек”пайда
болдырады, ортасында түк, жан- жағында өлі леикоциттер мен стафилакоктар
жиналады.Пайда болған фурункул үстіге қарай томпаяды, тері тығыз болып
келеді, сәл ғана тиген қатты ауырсыну туғызады, кейін піскен кезінде
ауырсыну қалыпты болады, жалпы дене температурасы көтеріледі.
3-4-ші тәулікте “өлі өзек” маңайында іріңді деморкациялық қабыну
дамиды, ол ақырындап секвестрацияға ұшырайды, Конус тәрізді тығыз төмпекше
үстінде сары дақ паида болады (инфилтрация сатысы) , кейін секвестрация
және іріңді балқу “өзектің” ( абсцедерация сатысы) , бұл дақ кішкене
ұлғаяды және томпаяды, флюктуация паида болады (фурункулдардың піскен
сатысы) .содан кейін эпидермис жарылады, фурункул ашылады, және жасыл түсті
өзек көрінеді. Келесі күндері ірің ағады, тромбталған тамырлар бұзылады,
ірің қанмен бірге секвестірленген “өлі өзек” те бөлінеді (өзін өзі тазарту
сатысы ), терең кратер. әлсіз қан ағатын жара пайда болады.
Қабыну процесі ақырындап тоқтайды, инфилтрат сорылады. Жарақат түбі
ашық-қызғылт немесе қызыл түсті грануляциямен жабылады. Гранулды бариер
пайда болады. Келесі 3-4 күн ішінде жарақат дефекті толық тыртықтанып
бітеді.
Кей кездерде фурункул лимфангит, лимфонодулит немесе
іріңдітромбофлебит тудрады. Егер процес ерін маңайында немесе бастың басқа
бөліктерінде пайда болатын болса, бұл фурункулдар бастың венозды жүйесіне
байланысты (бет веналары ми қабатынан қаттысинусының венозымен және үлкен
ми веналарымен байланысқан) болғандықтан инфекция генерализациясы менингит
пен сепсиске әкеледі.
Клиникалық белгілері.Фурункулдың басты сатысын , түк жабыны мен тері
пигменттерінің болуынан, анықтау қйын . Мұқиат тексеруде ауырсыну, конусты,
жаңғақ мөлшеріндеи тығыз консистенциялы кішкентай ісік табуға болады .
Пигменттелмеген тері қызыл немесе қан –қызыл түсті. Ісік ортасында сары
немесе жасыл-сары түсті дақ (пустула) көруге болады.
Пісіп-жетілген фурункулда ауырсыну азаяды және ортасында флюктурлы
іріңдік болады. Фурункулды басқанда жарылып, ақ –жасыл ірің ағады. Кешірек
уақытта фурункул орнында іріңді-түтікті тығын көруге болады, немесе өзекті
бөлгеннен кейін кратертәрізді қуыс, жара түрінде: ол қызғылт түсті
біркелкі түйіршікті және іріңді эксудаттың қатып қалғанын көруге болады.
Көлемді зақымдануда клиникалық белгілерін анықтауда фурункулдар
әртүрлі сатыларда дамиды. Біреуі даму сатысында , екіншісі жарылып жатады,
үшіншісі жарылып болып және гранулды ұлпамен толады, төртіншісі тыртықтанып
бітеді.
Диагноз. Клиникалық белгілері бойынша қояды. Лимфонгиттің болуы мүмкін
емес, өйткені ондда түйіндер, кейінірек ішкентай обцестер және жараларда
ауырсыну болмайды. Олар лимфа тамырларымен бірқатар дұрыс орналасады,
іріңде криптоктарды табады.
Емдеу. Емдеу кезінде даму сатысын; зақымдану дәрежесін және малдың
жалпы жағдайын анықтайды. Әсер ететін және итермелеуші факторларды жойып,
жергілікті немесе жалпы ем қолдану керек.
Ең басында теріні жуады, зақымдалған аймақты 2% салицил немесе
камфорлы спиртпен, 70%-ті йодты спирт немесе 2%-ті брилиант көгінің
ерітіндісімен сүртеді. Таза ихтиолды сырттаи қолданғанда немесеқұрғақ жылу
(грелка, соллюкс шамы, Минина, ПРК) өте жақсы нәтиже береді.
Ісіну және инфилтрация сатысында қысқа новакаинды-антибиотикты блокада
жасайды. Олтолықтай іріңді жіті қабыну процесін тоқтатады немесе емнің
дұрыс жүруіне жағдай дасайды. Осындай нәтижені новакайн және антибиотик
ионофорезінде алуға болады. Бұл жағдайда спиртті кептіргіш танғыш қолданған
жөн.
Піскен фурункулды, деморкациялық бариерді зақымдамай (кратер тәрізді
қуыстың қабырғасын, тура немесе крест тәрізді кесіп ашады. Іріңді алып,
тампондағаннан кейін, фурункул аимағын спиртті ерітіндімен немесе
антисептикалық майлармен және эмулссияменөңдейді(синтомицинді эмулссия,
оимақ гүл бар ксерофорлы маи, нафталиндінемесе Вишневский майы). Егер
ашқаннан кейін “өлі өзек” бөлінбесе, онда фурункул аймағына салфетка
салады, ол5-10% -ті ас тұзы немесе басқа орташа тұздармен суланған болу
керек , Даму сатысында ылғалды жылы компресс қолдануға, дөңгелетіп таңғыш
салуға, іріңді сығып немесе ашуға болмайды. Бұл микро арганизмдердің
диссиминациясынаәкеледі және де инфекциялық генерилизация қауіпін
төндіреді. Гранулдық барьиердің бұзылу себебін инфекция қанға немесе лимфа
тамырына өту қаупі болады.
Жалпы емдеуге жалпы бекітуші және антибиотико -сулфаниламидтты
терапияны 6-10 күндей қолданады. Күнделікті күре тамырға утропин
ерітіндісін глюкоза және аскорбин қышқылымен қосып енгізеді( іқ-га 16г
утрапин,глюкоза 20%-200ml , аскарбин қышқылы 1г) және малды толық, дұрыс
азықтандру.Қосымша к\т аураларында ( созылмалы гастрит;гастроэнтерт,
бауыр және бүйрек аурулары ) симптоматикалық терапия қолданған жөн. Сонымен
қатар малдарға санитарлы-гигиеналық жағдай жасалады.
Карбункул. (Carbunculus). Жақын орналасқан бірнеше түк қабының іріңді
жіті қабынуы. Сонымен қатар сөл бездері мен айналасындағы дәнекер ұлпаның
көлемді тері мен тері асты клечатканың некрозы болады.

Дәріс 8. СҮЙЕК АУРУЛАРЫ
Периоститтер
Оститтер
Сүйек сынықтар

Сүйек аурулары өте жиі кездесетін аурулар. Олардың негізгі себептері
ашық - жабық механикалық зақымдалулар, сүйекке жақын орналасып сүйек
қабынының, компакты сүйек бөлігінде, эндоста немесе сүйек майында
патологиялық үрдісін дамытатын жіті іріңді қабыну үрдістері. Механикалық
зақымдаушы күш сүйектің сынуна әкеліп соғады. Малды дұрыс пайдаланбаса,
күтімі нашар болса, азықтану дұрыс болмаса ақуыз – витаминді - минералды
заттардың бұзылуынан сүйек аурулары пайда болады.
Сүйек жүйесі гиподинамия бірден бір әсер етуші жүйе. Сүйек ұлпасының
гомеостазын қалыпта ұстау үшін эндокринді бездер функционалды қалпына
әсерін тигізеді (қалқанша маңы, қалқанша безі, аналық, аталық бездер бүйек
үсті безі)
Сүйек ауруларының ішінде периоститтер, оститтер, остеомилиттер
кездеседі.
Периоститтер жалпы ұсатылып немёсе жарықшақталып сынады. Мертігу өз-өзінен
жаракаттану салдарынан, сүйектін жарықшактануы себепті және сүйектің
жүмсаруынан пайда болуы мүмкін.
Белгілері. Кенеттен катты аксайды, аяғын кннала басады, иемесе тіпті
баса алмайды, снпағанда әрілі-берілі қозгаганда ауырсынады, сүйек сықыр-
лайды, сыздап ісінеді, сүйектін сыныктары айкасып кетсе, онда сырг пішіяі
бузылады.
Болжву. Буын ішіндегі және аскынған сыныктан айығу күмәнді немесе
айыкпайды, сүйегі жарылғанда немесе бітеу сыныктан айығады немеее аіығуы
екіталай.
Емі. Малды тыныштыкта үстап, 5—6 аптаға дейін гнпстеп танып кояды, содан
сон жайлап сылайды, кальций нонтофорезі жасалады, жетелеп жүргі-зеді,
балшыкпен емдейді.
Ортан жіліктін таюы. Ірі карада, жиі жылкыда және итте сирек
кездеседі. Өз-өзіиен жаракаттанғанда, аяқ тым бүгілгенде немесе жазылып-
созылғанда жіліктія басы тайып кетеді.
Белгілері. Кенеттен өте катты аксайды, жамбас жілік буыны әдеттегіден
тыс козғалып турады, буыннык сырт пішіні өзгереді. Тік шекке кол суғып
көргенде ортан жіліктіц ұршык басынық орнынан тайып кетКені айқын
білініп турады.
Болжау. Ұсак мал айығып кетеді, ірі малдын айығуы екіталай неиесе
авыкпайды.
Емі. Малға жалпы наркоз беріп. тайған сүйекті орнына салады. Сүйекті
орнына салған сон усак мал саны гнпстеп тацылады, ірі малды аспалы аппа-
ратта ұстайды. Тайған буынды козғалтпау үшін ірі мал буынынын маңыя
катты тітіркенліргіш сүртпе маймен сылайды немесе күйдіреді.
Ортан жіліктің сынуы. Көбіиесе ұсак малда, кейде ірі малда кездеседі.
Әдетте жіліктін жоғарғы басы, осы маңайдагы өсінкі сүйектер, ортан белі
жэнё төменгі басы сынады. Үрылу-соғылу — сыныктын негізгі себептері.
Белгілері. Мал кенеттен катты аксайды, сынған аяғын жерге баса
алмайды, басса да тек туяғының ұшымен басады. Жүре бастаса аяғын бүге
алмайды, іштен сыртка карай серпіп. доға тәрізді егіп сүйрейді. Сынған
жер ісіп кетеді, ауырады. сынық сүйек кнсаяды. Бірак ол әрдайым кышырлай
бермейді.
Болжау. Ұсак мал айығады, ірі мал айыкпайды, немесе екіталай.
Емі. Тыныштық күйде үстайды, ірі малды аспалы алпаратка орналастырып,
кільшій ионтофорезін жасайды, ұсак малдың сынған аягын козғал.майтындай
і-тіп тацып тастайды. Сүйек сынықтарьш кабыстырып тігеді.
Шонданай нерв параличі. Жұлын жэне шеткеіі нервтердін. закымдануынан
болады. Пара.тич үрып-соғылудан (аяқтың шектен тыс жазылып кайкиюы,
жазылуы, тайып кету, жығылу, жамбас сүйектерінін сынуы), жұкпалы ауру-
лардан (каракаптал, сакау, брунеллез, нт обасы), ісік шығудан болуы
мүмкін.
Белгілері. Белгілі бір буындарды бүгін-жазын түратын бұлшық еттер кыз-
мі г істемей қалады, нұнын еалдэрыная мал эахымданғэн аяғыи сүйретіл ба-
сады. Осыған орай үршык буын сондай-ак тізе жазылған түрінде калады да
бакай буындары бүгіліп тұрады. Сонымсн катар снрак пен санның сыртқы
бетін каптаған тері нерв еезімінен айры.тады. санның жартылаб сіңірлі,
жар-тылай жаргакты жәнс кос басты булшык еттері тез семе бастайды.
Болжау. малдың аурудан айыгу-айыкпауы екіталай, көбіне күмәнді.
£.иі. Массаж жасайды, тітіркендіргіш сүртпе майлар мен лннименттер жа-
гып ыекылайды, кабынған жсрді жылы ұстайды, оған гальваиизаиия жасайды,
мөлшерін бірте-бірте көбейте отырып (0,01—0.65 г дейін) бүлшык ет
арасына иератрин жібереді, аурудан айыга бастаса малды күн сайын
жетектеп жүр-гізеді.
Сан нервісінін параличі. Көбінесе жылкыда, және баска түліктерде кезде-
седі. Екі аяқтың біреуі немесе екеуі де параличке ушырауы мүмкін.
Паралич ұрып-соғылудан жаракаттану, метгемоглобинемиядан, шағылыс
ауруынан, сиырда төлдеу кезіндегі шатта паралич салдарынан пайда болады.
Белеілері. Мал тыныш тұрғанда оның ауру аягы сәл бүгіліп, аяғын жерге
тек тұяғыныц ұшымен ғана басып тұрады. жүре бергенде тізесінен теменгі
буындары кілт бүгіледі де, баскан аяғына аксайды, аяқ бұл кезде алға
тежеле және сыргка қарай иіле козғалады, еанныц төрт басты бұлшык
еті семеді...
Болжау. Параличке бір аяғынын нервісі ұшыраеа. малдың аурудан аиығуы
екіталай, не күмәнді, ал паралич екі аяғын да камтыса, ол айықпайды.
Емі. Малды бір орында тыныш ұстайды. ірі малды аспалы аппаратта ұс-тайды.
бүйрек манына новокаин жіберіп блокада жасанды. кальций іюнтофо-резін
қолданады.
Жапкыш нерв параличі. Сирек кездеседі. Ол жамбас сүйектерініц сынуынан,
осы нерв козғалатын еттердің закымдануынан, уытты ісіктің пайда болуынан.
киналып туудан болады.
Бе.ігілері. Тыныш тұрғанда мал ауру аяғын толық баспайды, аяктарын
алшақтатады. жүргенде ақсайды, зақымдалған аяғын серпе қозғайды және
-сыртқа орай басады, онын бұлшық еттері семеді.
Болжау. Аурудан айығу-айыклауы екіталай, көбінесе күмәнді.
Емі. Сан нервісінің параличін емдегендегідей.
Кәрі жілік нервісінін параличі. ұрып-соғып алудан жаракаттану, қатты
желіс-шабыс кезінде жілік еттерінің шектен тыс жиырылуы, не соғылуы —
параличті негізгі себептері.
Белгілері. Тыныш түппш малдын зақымданған аяғы асық жоне топай
буындарынан бүгіліп турады. Жүрген кезде асық буыны жазылмайды, топай буыны
бүгілмейді, мал ауру аягын серпіп басады, санныц шала сінірлі, шала
жарғақты, қосбасты бұ.тшық еттері, балтыр еті, тізе астындағы ет, үстіцгі
және астыцгы бакай бүккіш еттер семеді.
,Болжау. Малдың аурудан айығу-айықпауы екіталай.
Емі. Массаж жасайды. тітіркендіргіш сүргпе май.тар жагьш сһідірс Ысқы-
лайды, закымданган аяқты кыздырып не булап емдейді, бүйрек мацына ие шандыр
үстіне новоканн жіберці блокада жасайды.
Шыбық сүйектін терен орналаскан нервісінін параличі. Ша.та паралич жэне
толық паралич белгілері байкалады, бұлар соғып алудан. ткань арасына бітеу
жара шығудан болады.
Белгілері. Тыныщ тұрған малдыц тонай буыны бүгілген. асык буыны жазыл-
ған. Аягын баса бергенде зақымданған аяк топай буынынан кілт бүгіледі, бұл
кезле мал аяғын жерге топайдыц төменгі шетімен және тұяқгыц алдыцгы арка
бетімен басады; бақайдыц ұзын және бақай жаныидағы бақай бүккіш еттердіц
семуі байқалады.
Болжау. Шала паралич болса, айыгады. толық паралнч болса—анығуы екіталай.
Емі. Массаж жасайды, тітіркендіргіш сүртпе май.тар жагып сіцдіре ыскы-
лайды, закымланган аяқты қыздырып, жы.ты ұстайды, оған гальваннзация
жаеайды, ет арасына мвлшерін біртіндеи көбейте отырып (0,01—0,05 г дейін)
вератрнн жібереді, мал салмагыныц әр ки.тограмына 1 мл шағып күре тамырға
новоканнніц 0,25—0.5 проценттік ерітіндісін кұяды. ал қажет болса, новоканн
жі&еріп блокәда жасайды. Мал ауруынан айыға бастаса, оны жетектеп үдайы <-
еруенге шыгарып турады.
Тобық буынның кабынуы. Көбіне согып а.тудан. не буыи манындаі-ы тара-
мыстардын созылуьшан болады.
Белгілері. Тыныш тұрганда мал закымданған аяғын жерге тнгізбей көтеріп
устайды. не туяғынын үшын жерге сзл тигізіп басады. Аяцмен жүргенле сәл
гана.'желгенде қатты аксайды. Кейіннен санныц бүлшық еті және сауыр-еті
ееме бастайды.
Болжау. Малдын аурудан айыгу-айыкпауы екіталай немесе күмәнді.
£.ш. Аурудыц жіті түрі болса, малды жургізбей тыныш ұстап, алдымен
салкындатқыш ем қолданып. кейін 3—4-күндері зақымданған жерді жылы ұстайды,
қыздырып не булап емдейді, ихтиол сүртпе майын жағып массаж жасанды.
Аурудыц созылмалы түрінде катты тітіркендіргііп сүртпе майларды сіндіре
жағады ненесе күйдіру әдісі қоланылады.
Тізе буынынын іріндеп қабынуы. Тесіп өткен жаракатгар салдарынан буын
манында ірінді кабыну процестері дамудан (жел қабыну, бітеу жара, ұра)
пайда болады

Дәріс 10. ҚАН ЖӘНЕ ЛИМФА ТАМЫРЛАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ

Қан тамырлары аурулары
Лимфа тамырларының аурулары

Көптеген ауыр өтетін ауралар негізінде әртүрлі мал ағзаларының және
лимфа тамырлары зақымданады: қан және лимфа ағу, тромбоз, эмболиялар, жүрек
ақаулары, артерия мен вена, лимфа жүйесі (лимфангит, лимфонодулит),
аневризм және артериялы – веналы терең жаралар, сонымен қатар морфологиялық
және функционалдық зақымданулар (пілдік). Патологиялық негізі болып
зақымдану және қан мен лимфа тамырларының топас зақымдануы.
Ерекше қатерді артерия мен вена қабатының іріңдеп қабынуы болады. Бұл
аурулар көршілес жатқан іріңді қабынудан пайда болады (қабынудың таралуы
per continuitatum) немесе гематогенді инфеция кезінде vasa vasorum келесіде
интиманың қабынуымен жалғасады. Осыдан басқа артерия зақымданғанда,
көрсетілгеннен басқа, микроб енуінің тағы бір мүмкіншілігі бар, ол:
имфицилданған эмбол ол артерия саңылауында тоқтап және қабынуды іштен
араңдатады.
Назар аударатын үлкен жағдай ол, ағзаның қорғаныс жүйесінің
патологиясы. Егер хирургиялық инфекция мен оның токсиндері жергілікті
қорғаныс күштерімен жойылмаса, олар ары қарай енеді, келесі қорғаныс
тосқауылына тап болады, лимфа жүйесіне. Ақырғысы мезинхимальды қорғаныстың
бір бөлігі болып, лимфа саңылаулары мен капиллярларында ерекшк биологиялық
рөл атқарады. Орталыққа бағытталған лимфа ағыны қоздырғышты жақын лимфа
түйініне апарады, фильтрлеуші ілмектер қоздырғыштарды ұстап қалады,
соданкейін оларды фагоцитарлы турмен жояды.
Лимфаның бактериоциттік қасиетіне байланысты, оған түскен бактериялар
жол бойымен өзінің вируленттік қасиетін жоғалтады, бірен-сараңдап жойылады.
Екі процесс білінбей өтеді. Бірақ, егер мал ағзасының резистенттілігі
төмен, ал қоздырғыш вируленттілігі жоғары болса, онда қабыну интенсивті
түрде дамиды. Лимфа тамырларында, лимфа түйіндерінде де дамиды. Егер
қоздырғыш вируленттілігі өте жоғары болса, онда олар лимфа аппаратының
қорғаныс реакциясынан да өтелді де, ары қарай қанға өтеді, ол әртүрлі ауыр
және қайтымсыз патологиялық өзгерістерге әкеледі.
Бұл бөлімде магистральды және перифериялық артерия, вена, лимфа
жолдары мен лимфа түйіндерінің зақымдануы мен аурулары туралы оқытады.
Қан және лимфа тамырларының жарақаттары курстың ашық және жабық
(гематома, лимфоэкстравазат) механикалық жарақаттар бөлімінде
қарасытырылған.

Қан тамырының аневризмы. Бұл тамырдың белгілі аймақта жуандауы,
қабырғасының өзгеруіне байланысты (тамырлы грыжа). Нағыз аневризм
қалыптасу үшін тамыр қабырғасының барлық қабаттары қатысады. Аневризмнің
келесі түрлері болады: этиологиясы – травматикалық, паталогиялық,
паразитологиялық; тамыр түріне байланысты – артериалды және
артериовенозды; аневризматикалық қапқа байланысты – қапты, доға тәрізді,
және талшықты.

Этипатогенез. Аневризм артерия мен созылмалы артриттің глисты инвазия
әсерінен алынған жарақат нәтижесінде пайда болады. Аневризм дамуына қан
қысымының күрт көтерілуінде және бұлшық еттің қатты қысылуында, сонымен
қатар пульстейтін гематома.

Жылқыда аневризм артерияда кездеседі: шажырқай, жамбас, ұйқы, иықтық,
тізе асты, бетті, желке, ішкі жақтық, үлкен білезікті және аталықтарда
жыныс мүшелерінде.

Артерио-венозды аневризм жақын орналасқан артерия мен венаны қатар
жарақаттағанда пайда болады. Түрлері: тура артерио-венозды аневризм,
жарақаттанған тамырлар қосылып өседі, сол арқылы құйылыс пайда болады;
тура емес артерио-венозды аневризм, мұнда жарақаттанған артерия мен
венаның арасында қап пайда болады, гематомадан дамыған.

Жылқыда ұйқы және күре тамыр аретрио-венозды аневризм кездеседі, қан
жібергеннен кейін бұқаларда – ішкі ұрықтық артерия мен кастрациядан кейін
венада.

Көрсетілген себептерден кейін артерия патологиялық өзгеріске ұшырайды, ол
қан ағысына әлсіз әсер етеді, соның әсерінен томпаяды, нағыз аневризм
дамытып.

Кейде жалған немесе травматикалық аневризм пайда болады, ол тамырды
тескіш затпен жарақаттағанда жіңішке жарақат каналы болады. Қан жарақат
тесіктерінен айналадағы айналадағы ұлпаларға жайылады, олар қарсылық
көрсетеді, содан екйін тоқтауы мүмкін. Пайда болған гематома тамыр
саңылауымен жалғасады, пульстейді, сондықтан пульстеуші гематома деп
атайды. Пульстеуші қан итерісінен гематомада қуыс дамиды. Кейінірек бұл
қуыста қосатын капсула пайда болады, ал гиалиниздеушіфибрин қуыстың қанды
құрамын іш жағынан тамырлы эпителимен жабады, ал артерия саңылауының
шетінен келеді. пульстейтін гематома жалған травматикалық аневризмді
гематомаға айналады. Содан кейін 50-60 тәулікте аневризматикалық қаптың
қабырғасында эластикалық талшық пайда болады, ал ішкі жағы тамырлы
эндотелимен жабылып, тегіс болады.

Бұндай гематоманы анықтау қиын емес. Флюктеуші томпақ түрінде болады және
ірі артерия аймағында, қабыну құбылысы болиайды, бірақ өзіне тән ызыңдау
дыбысы естіледі (пульстан синхронды түрде), аускультация арқылы, жеңіл
анық. Бұл шу қан ағысының жуандауынан пайда болады және қан бөліктерінің
бір-біріне немесе тамыр қабырғасына үлкендеуінен болады.

Егер артерия мен вена бір мезгілде жарылатын облса (жиі болады,өйткені
артерияны бір кейде екі вена бірге жүреді), сондп жоғары қысымды артерия
венаға түседі, өйткені онда қан қысымы.

Бұндай қосылыс әрдайым бірге болады, артерио-венозды аневризм (артерио-
венозды құйым) туғызады. Осымен қатар қанның бір бөлігі венаға түспей,
ұлпа аралық кеңістікке ағады, алдында көрсетілгендей, пульстеуші гематома
қалыптастырады.

Патофизиологиялық өзгерістер, артериялы және артерио-венозды аневризмде,
әртүрлі. Аневризм маңайындағы мүше мен ұлпаларды ығыстырады. Әрдайым
пульстеуші күйектің бұзылуына әкеледі. Қатты қысымды жүйке бағанасына
береді. Артерио-венозды құйымда жергілікті қан айналу өзгереді, әсіресе
әрқашан функциялаушы мүше аяғында, ал тромбтың дамуы қай болмысын мушенің
қан айналымын бұзады.

Клиникалық белгілері аневризм даму процесі ұзақ. Алғашында зақымдалған
тамыр аймағында шектелген пульсты төмпек дамиды. Пульпация кезінде нәзіе
үйкеліс пен сылдыр естіледі. Төмпеші саусақпен басқанда жоғалады да,
жібергенде қайта пайда болады. Перифериялық жағына қысым түсіргенде
төмпешік қысымы жоғарылайды, егер қысым тамыр төмпешігінен жоғары болса
пульсация, шу және сылдырау жоғалады. Терең емес орналасқан тамыр болса,
пульпация жалпы тексеруде байқалады.

Малды тексергенде, ауру жағындағы перифериялық артерия пульсы әлсіз және
кешірек соғады, сау жағындағы артерияға қарағанда. Малда қажу мен ауырған
аяғында ақсау байқалады. Аневризм қан айналуының бұзыдуына әкеледі, егер
жүйке бағанасын басқанда ауырсыну немесе кез-келген мүшенің парезі және
оның трофикалық бұзылуы көрінеді.

Артерио-венозды аневризмнің клиникалық белгісі артериялық сияқылыды.
Бірақ олар мөлшері жоғары болады, жұмсақ және пульсы әлсіреу келеді.

Болжам. Ол сақтық және жағымсыз болады. Өздігінен жазылуы сирек
кездеседі, зақымдалған артерия өзегінің тромбпен толық жабылуына дейін
толады. Түзілген қабырғалық тромб келешекте эмболдардың қайнар көзі болып
табылады. Сондықтан артерио-венозды құйымдар және аневризмалар қан
айналымның қайта құрылуымен қоса жүреді. Аневризмді прогресивті ұлғаюы
оның жарылуымен әдетте өлімге әкеледі.

Емі. Аневризмнің емі тек хирургиялық операцияның бірнеше үрдісі бар, оның
ішінде жиі кездесетін 2 әдісі: 1) аневризм жақын тамырдың орталық бөлігін
байлайды немесе таңдалған жерді, аневризмге жақын; 2) тамырдың
пенрифериялық және орталық аймағын байлайды, содан кейін тіледі,
бүйіріндегі коолатералды қан ағады. Егер тампонада шамадан тыс болса,
аневризм мен теріге тігіс салады.

Артерияның жіті тарылуы. Егер магистральды артерия аяқ астынан тарылатын
болса, онда өте тез ауыр патологиялық өзгерістер дамиды, ол мреиенің
қоректенуі немесе аяқтардың қоректкнуінің бұзылуымен байланысты. Белгілі
жағдайда жедел және маманды көмекті қажет етеді, көмек болмаса аяқтың
гангренасы дамып, мал өледі.

Анық көрінген клиникалық белгілерге қарамастан, диагностикалық қателер
болуы мүмкін, өйткені ветеринарияда бұл мәселеге көп көңіл бөлмейді, ал
әдебиеттер шектелген мөлшерде мәлімет береді. Сондықтан диагностика
қиындайды.

Аретрияның жіті тарылуының бір себебі – эмболия, трмбоз, спазмы б.м.
Немесе артерияның жарақаттануы немесе айналасындағы ұлпалардың.

Эмболия. Артерияның бітелуі (эмболом). Қан ағысы арқылы тромбтың
бөлшкетері қозғалуы мүмкін, тромбтың аяқшасынан бөлінген, қан тамырының
аневризмінде болатын, операциядан кейін түсетін май немесе ұлпа басқа
бөлігінің қанға түсуі.

Эмбол, қан ағысымен қозғала келіп, артерияның жіңішке өзегінде тоқталуы
мүмкін, немесе магистральды артериядан кететін ірі бүйір бағанасында.
Эмбол тамырдың бифуркация айиағында локализденеді. Магистральды және
бүйір тамырларда қан ағысы тоқтайды. Орталықта және дистальдеу эмбола
“жалғасқан тромб” түзіле бастайды. Артерия маңындағы эмболалар тарылады.
Ерекше көрінетін белгілері көрінеді, ол қозғалыс кезінде күшееді. Жетекші
жақсыздандыру ауруды түсіреді.

Келесі тәуліктерде тактильды және ауырсыну сезімталдылығы жоғалады,
қозғалу қиындайды, аяқтары суи бастайды. Бітелген орыннан периферияға
баратын артерияның пульсын сезу мүмкін болмайды. Бірнеше сағаттан кейін
аяқтарында некроз белгілері байқалады, эпидермис көпіршік түрінде
қабыршақтанады.

Радикалды емдеу – эмболэктомия. Ол ең желісті болады, егер оны
некротикалық өзгеріске дейін аяқ ұлпаларына жасаса, жіті эмболияның
басталуынан бір тәулікке дейін.

Операция алдында, операциядан кейін де антикоагулянт пен антисептикалық
заттар береді, сонымен қатар фибринолитиклық фермент және спазмолитикалық
заттар.

Аретрияның толық тромбозында, тамырдың жіті бітелуін де тудырады, ауру
эмболияға қарағанда жеңіл өтеді, өйткені бұндай трмбоз бұзылған немесе
өзгерген тамырларда болады. Сондықтан белгілі уақытта өзегі тарылады,
коллатеральды және аймақты қан айналу дамиды. Артерия тромбозы бифуркация
маңайында болмайды, сондықтан алғашында тек бір тамыр бағанасын қысады.
Ұзарғанда ұлғаяды, мұндай тромб басқа бифуркацияны да бітеуі мүмкін.
Тромбозға дер уақытында антикоагулянт қолданып тоқтатады.

Ауру клиникалық белгісі бойынша – артритке ұқсас. Жіті тромбозды алғашқы
симптомы – ол қатты ауырсыну, сезімталдықтың нашарлауы және қозғалыс
координациясының бұзылуы, аяқтың пигменттері жоқ аймақтың түсі ақшыл
болуы және оның сууы, сонымен қатар бітелген магистральды тамырдан бастап
артерия пальпациясының сезілмеуі.

Малдарда (жылқы, ірі қара, итте) құрсақ және бұтағында аортасының
тромбозы байқалады (тромб бағанында ғана емес, сонымен қоса артерия
бұтағында пайда болуы мүмкін). Бұл жағдайда тромбоз тамыр қабырғасының
жаралы зақымдануында болады, паразитарлы жарақатануда, қоршаған ортаның
ісінуі мен қабынуы. Басқа жағдайларда аорта тромбозының себебі болып
инваниозды аневризм саналады. Жылықыларда негізгі клиникалық белгісі –
ақсандау болады, ол тез аллюрде күшееді. Малда ентігу пайда болады, пльс
жиірейді, жүрек соғысы естіледі, бұлшық ет дірілі, шошыну мен терлеу. Мал
қозғала алмай құлайды. Кішкене уақыт дем алғаннан кейін белгілер жойылады
да, қозғалғанда қайта пайда болады. Аяқтың зақымдалған аймағында
жергілікті температура төмендейді.

Ұстамалы ақсандау жыылқылардың ауырғандағы негізгі белгісі болып
табылады, ол қосымша ректальды зерттеледі (склеротикалық аймақтан жоғары
тамырдың кеңейген жерін табады және өзіне тән “жекіру” шулар, сонымен
қатар аортаның бұтақталған жерінің қалындауы мен пульстын болмауы).
Жамбастың параличі болуы мүмкін.

Подвздошный аретриясының толық емес тромбозының бұзылуында, жылқының
подвешонной аяқтарында ақсандау байқалады, жамбас артериясы – тірек
аяқтары; жамбас және сан артерияларының бірдей тромбозы координацияның
бұзылуы мен “тәлтіректеуі” байқалады.

Ірі қара малда сан артерия трмбозында бұлшық еті босаңсып, перифериялық
пульс жоғалады. Мал аяққа тірелмейді және отырған иттің позасына келеді.
Өкше және табан тамырдың тромбозынан некроз болады және саусақтың
толық өлеттенуі. Қосымша симптомдар болып, травматикалық перикарлит
кезіндегідей әуке және жақ асты кеңістікте ісіну болады

Тромбоздың барлық түрлерінде уақыттында және маманды ем көрсетпесе
некроз немесе ишемия басталады.

Болжау күмәнді.

Перифериялық тамырдың жіті артериялық бітелуінде ем консервативті болуы
керек, өйткені ішкі қабырғасы эмболияға қарағанда тромбоз кезінде
өзгерген және операция жасағанда бұл жерде қайталана тромб пайда болады.

Емдеуде, себебін жояюы және антикоагулянт, фибринолитикалық фермент және
спазмолитикалық заттар қолданады. Аорта бұтақатарының толық емес
тромбозында ырғақты қадам жасау және малды жайылымда ұстау керек. Жылы
физиотерапевты процедуралар жасауға болмайды (компресс, грелка, лампа,
массаж), өйткені ол жергілікті зат алмасудың күшейуіне әкеледі, ол
ұлпаның оттеккке қажеттілікті артады, ал бұл жағдайда ол қажетсіз өйткені
ол аяқ ұлпасындағы некротикалық процесті күшейтеді.

Артериит (arteriitis). Ауыл шаруашылығындағы малдарда сирек кездеседі.
Артериит флегмона аймағында, остеомиелитта, жаралы процестерде, ұзақ
созылған іріңді-резорбты безгекте, скепсисте, жалпы инфекцияда,
гематогенді жолмен таралатын, кездеседі.

Бағыты бойынша жіті, подострые және созылмалы артериит. Процесс типі
бойынша іріңді, некротикалық және продуктивті қабыну. Көбінесе аралас
болады. Қабыну процесінің локализациясы бойынша тамыр қабырғасында,
көбінесе эндо-, мезо-, периартериит; қабырғаның толық зақымдануында –
панаартериит. Тамырдың ішкі қабатының зақымдануында артерияда тромб пайда
болады (тромбангит).

Іріңді артериитке тән белгі, ол тамыр өзегінін тромбпен обтурирование, ол
кейінірек ериді және іріңді эмболаға айналады. Бұл инфекцияның метастазы
мен сепсистің дамуына әкеледі. Артерииттің подостро және созылмалы өтетін
түрінде, артерия қабырғасында продуктивті компоненттің қабынуы басымырақ
болады. Тамырдың ішкі қабығы өседі, артерия өзегі ақырындап тарылады.
Тарылған сайын периферияның қанмен қамтамасыз етілуі нашарлайды, ал толық
дамығанда некроз дамиды немесе ұлпа гангренасы, азықтанудың болмауынан.
Артериитің кез-келгенінде артерия қабырғасының некрозы дамиды. Қалыпты
эластиканың жоғалуы мен артерия сыңғыштығынан дамуы байқалады.

Іріңді ошақта орналасқан ірі артериалды бағанасында, тамыр қабырғасының
қабынуы болуы мүмкін. Ал бұл аррозионды қан ағу мен жыртылуына әкеледі.
ақырғысы профилактикада аса маңызды болып келеді.

Емдеу. Жақын жатқан артерия қабырғасына көшерде, жергілікті қабыну
процесінің нәтижесінде, артериитті емдеуде негізгі инфекциялық ауруда
қолданатын емді қолдану қажет (флегмона, остеомиелит және т.б.).
Инфекциялы эндоиетрит кезінде, новокаинді-антибиотикті ерітіндіні артерия
ішіне инъекция жасауды ұсынады.

Тарылған тамыр өзегін кеңейту мен ағзасының перифериялық аймағын қанмен
қамтамасыз ету үшін артерия алколизациясы немесе жүйке бағанасына, осы
артериямен қоса жүретін.

Флебит және тромбофлебит. Флебит (phlebitis) – венаның қабынуы. Қабыну
прцесі вена аймақтық борпылдақ клетчаткадан және тамыр адвентициясынан
(пенрифлебит) және интима жағынан (эндофлебит). Флебит кезінде қабыну
процесіне венаны қоршап жатқан борпылдақ клетчатка енеді, бұл ауруды
парафлебит деп атайды. Егер вена қабынуында тромб пайда болса, онда
процесті тромбофлебит деп атайды, егер тамыр маңайындағы барлық ұлпалар
қабынса – паратромбофлебит деп атайды.

Этиология. Флебит пен тромбофлебит ірі веналарда жиі дамиды, қан алу үшін
қолданатын және венаға құюда (күре тамыр, шошқада құлақ венасы, т.а
венасы, ұрық каналының венасы). Флебит пен тромбофлебит пайда болуы
венаның функциясының дұрыс істелмеуінен, әсіресе асептика мен антисептика
бұзылғанда (венаны бір жерден тесе берсе, топас инелермен жасағанда), д.з-
ды дұрыс енгізбеу. Ақырғысында өте тез енгізі мен д.з-дың тітіркендіргіш
концентрациясының жоғары болуы (хлорогидрат, кальций хлорид, флавакардии,
трипанблау және т.б.), бұлар периваскулярлы клетчаткаға немесе интимаға
түскенде тамыр қабырғасының химиялық күйігіне әкеледі.

Флебит пен тромбофлебит периваскулярлы ұлпаның іріңді ошағында, іріңді-
резорбты безгекте, метастатикалық сепсисте, вена қабырғасының
инфицилденген жарақаттарында. Вена интимасы токсикалық және микробты
әсерге тап болады, бұл оның зақымдануы мен микробтың шөгуіне әкеледі.
тромбофлебит дамуы кейбір ауруларда қан құрамының өзгеруіне әкеледі.

Этиологияның белгісіне байланысты травматикалық, операциядан кейінгі,
венаның токсикалық және инфекциялық қабынуы; клиникалық бағытта – жіті
және созылмалы; қабыну процесінің сипаты бойынша асептикалық және іріңді.

Патогенез. Алғашында венаның сыртқы және ішкі қабатының қабынуынан пайда
болады. Ол ісініп, интима төмпешіктеніп және тегістігін жоғалтады, осымен
қоса тамыр қабырғасының өтгізтігі артады. Көрсетілген себептер қысқа және
тамыр қабырғасына механикалық зақым келтірмесе, онда дер кездегі кірісуі
процесті тоқтатады және басталған флебитті ликвидациялайды. Егер едәуір
зақымдап және ұзақ токсикалық әсер етсе қабыну процесі прогрестейді.

Кейбір жағдайда басында тромбоз дамып, кейін қабынады. Тромбо пайда болуы
микроорганизм әсерінен тездейді, зақымдалған аймақта шөккендер.

Асептикалық тромбофлебитта, венаның қабынған аймағы бітіледі. Бірақ тромб
құрылуы соншама иаңызды болғандықтан, ол зақымдалған вена аймағынан
шығып, тамырмен жалғасқан бұтақтарды да зақымдайды. Тромбофлебит
дамығанда венозды қабырғасы ісіңіп, ұлғаяды, ол клетка элементтерін
инфильтрациялайды. Бұндай венаның тітіркендіргіш әсерінен тамырдың
рефлекторлы спазиы пайда болады, анатомиясы тромбирленген венамен
байланысты. Вена спазмы содан кейін аретрия мен артериолоға таралады.
Осының бәрі капилляр ішілік қысым мен капиллярлардың өткізгіштігін
жоғарлатады. Артериолда дамыған венозды қабырға ісігі мен спазма, қан
айналу мен зат алмасуды нашарлатады, венаның қабынған жерінде, бұл некроз
бен инфекция дамуына себепші болады.

Себепті жою және емдеу, трмбофлебиттің жіті қабыну процесін ақырындатып,
тромбтың сорылуына себпші болады немесе оның канализациясы (тромбтың
толық емес сорылуы мен сорылмаған бөлігін ұйымдастыру). Кейде
обтурирленген вена облитерируется, т.б., босайды, тығыз шнурға айналып
және қан айналудан толық өшеді.

Іріңді трмюофлебитті әдетте іріңді микрофлора тудырады және ауру ауыр
өтеді. Ол периваскулярлы лимфа тамырлары арқылы флегмонозды және басқа
инфекциялық ошақтан шығып, іріңді тромбрфлебитті үлкен уақытқа созады.
Алғашында венаның инфицирленген қабырғасы мен маңайындағы дәнекер ұлпа
серозды сұйыққа қанығады, сонан кейін лейкоцитарлы инфильтрация дамиды,
интима бұдырланып, бөлінеді. Нәтижесінде қысқа уақытта тромбофлебит
дамиды, көлемді тромб қалыптасады, вена бойынша таралады. Іріңді
инфильтрация орнында ұсақ обцестер пайда болады, олар өз бетімен жойылуы
мүмкін, егер де инфекцияның вируленттілігі әлсіз, ал ағзаның қорғанысы
мықты болса немесе перифлебты және парафлебты абцестер, сыртқа ашылған.
Инфицирленген тромб қызыл түстен лезде сұр ұнтаққа айналады, үгіңді
балқуға ұшырайды. Венозды қабырғада некроз дамиды. Іріңдік аймағында вена
жарылады және свицевое отверстие пайда болады. Ірің периваскулярлы
кеңістікті сіңдіріп, абцесс немесе фллегмона дамуына әкеледі.

Флегмонозды процес дамығанда тромбтың іріңді балқуы және орталық
перифериялық орталықта тромб пайда болуы байқалады. Бұл жағдайда
флегмонозды паратромбофлебитпен қоса тромбтың интенсивті балқуы
байқалады, ұсақ бөлшкетері қанмен кетуі мүмкін. Ол арранозды қан кету
немесе әртүрлі мүше тамырының эмболиясын және іріңді қабынуын тудыруы
мүмкін.

Іріңді паратромбофлебиттер және әсіресе флегмонозды түрі, ағзада
өзгерістер тудырады. Олар резорбты-интоксикациялы және рефлекторлы әсерін
жүйке орталығына және әртүрлі мүшелер мен жүйелерге тигізуі мүмкін. Бұл
малдарда кахексия дамып, жүдеуден және сепсистен өледі.

Іріңді тромбофлебитте жіті қабынуды тудырған қоздырғыштар өлсе, құбылыс
ақырындап әлсірейді және процесс асептикалық тромбофлебит сияқылды
аяталады.

Клиникалық белгілері. Флебитті зақымдалған аймақта орынды қабыну және
ауырсыну реакциясы байқалады. Асептикалық перифлебитте периваскулярлы
ұлпаға тән ісіну байқалады. Пальпация кезінде тері астынан венаның тамыр
саңылауының сақталуы мен қан өтуінің ісінуі анықталады. Бұл құбылыстағы
ерекшелік венаны басқанда, орталыққа тығыздалған жерге қарай, тығыздалған
және басқа да перифериялық бөлігі кеңееді.

Венаның созылмалы перифлебитін сипалағанда тығыз, аз немесе мүлде
ауырмайтын тяжа сезіледі. Венаның орталық бөлігін саусақпен басқанда
перифериялық бөлігінің кеңейгені байқалады, ол қысымды алғанда тез
қалпына келеді.

Асептикалық тромбофлебитті ісік, әлсіз ауырсыну, зақымдалған аймақта,
тромбтың пайда болу аймағында шнур тәрізді тығыздықпен қоса журеді,
венаның ісіңген периферияның қанмен толуын және орталық бөлігінің бос
қалуы.

Венаның орталық тығыздалған аймағын басқанда ол бос қалады, оның баяу
толуы толық емес обтурацияның куәсі (тығындалу) немесе тромбта
каналдардың пайда болуы. Асептикалық трмбрфлебитте мал денесінің жалпы
және жергілікті температурасының көтерілуі байқалады.

Іріңді тромбофлебитте ағзаның жалпы күйі бұзылады. Малдың қажуы мен
кілегейлі қабатының венозды гиперемиясы байқалады. Кейде бастың ісінуі
дамиды (күре тамыр зақымдалғанда) және шайнау акті бұзылады. Жергілікті
клиникалық белгілері айқын көрінеді; зақымдалған аймақтың венасында
ұлғаюы, тығыздалу және ауырсыну болады. Венаның перифериялық жағы да
қанға толы, ал айналасындағы жұмсақ ұлпалар ісінген. Ақырғысы күре тамыр
тромбофлебитында айқын көрінеді. Тромбтың орналасқан аймағында ол
күшенген (тығыз қабынған ісік), пальпация кезінде қалыңдағаны және
ауырмауы байқалады. Орталық жағын қысқанда перифериялық жағы босайды.
Венаны дигностикалық тексергенде қанда – ірің ағып свищ пайда болады.
Кейде бірнеше флюктушы абцесс болады, оларды жарғанда ірің, ірі қарада
ихорозды иіспен.

Терең венозды магистральды тромбофлебитінде посттромбофлебитті синдром
тән, қатты ауырсыну болады, безгекті жағдай, дистальды тромбофлебиттің
прогрестеуші ісігімен, қан айналудың толық болмауы және мүше қызметінің
бұзылуы болады.

Венозды қан айналу дәрежесі мен клиникалық белгілері тромб
локализациясына байланысты. Сонымне қатар қан айналудың коллатеральды
дәрежесі, аурудың ұзақтығы, емдеу тәсілі және басқа да факторлар.

Болжау. Асептикалық флебит пен тромбофлебитте болжау жақсы болуы мүмкін;
егер іріңді флебит, перифлебит, тромбофлебит және әсіресе флегмонозды
паратромбофлебит болса – абайлы немесе жаман қабырға және маңайындағы
ұлпаның веналық босаңсуы немесе некрозы, сонымен қатар тромбтың жұмсару
кезінде пайда болған свищ, эмбола келешекте қан ағудың, метастатикалық
пневмония немесе сепсис себепшісі болуы мүмкін.

Емдеу. Малға тыныштық орнатады, себепші факторды жояды және инфекция мне
тромб пайда болуынан сақтайды. Егер тромб пайда болса оны соратын заттар
қолданады. Іріңді тромбофлебитте ен ерте кезінен және радикалды
оперативті болуы керек.

Ем комплексті түрде жүреді. Асептикалық флебит пен тромбофлебитте
эақымдалған тері аймағын дұрыстап өңдейді және тәулік бойы суық примочка
және басқа да суық түрлері қолданады. Екінші күннен бастап қорғанысты,
спиртті-ихтиолды және басқа да жылытушы компрестер қолданады,
озекеративті және парафиді аппликация, вапоризация, припорка, соллюкс
лампасы немесе “инфраруж”. Диатермия ұсынылады және зақымдалған вена
аймағына фибролизин гепаринмен, дикумаринмен немесе лимон қышқыл
натриймен қосып беру. Дикуманри мен неокумаринде шоғырлану қасиеті
ерекше. Гепаринде алғашқы кезенде жылқы мен ірі қараға күніне 4-5 рет,
тәуліктік нормасы 150 000 ӘБ, немесе 150 мг; ұсақ малға 5 000-10 000 ӘБ –
15мг.

Антикоагулянт енгігенде қанды екі күн сайын тексеру керек. Егер
протромбин 30%-ға дейін түссе, кілегейлі қабатының немесе жараның
қанталауы пайда болса антикоагулянтты тоқтатып, 1%-ті пртрмбин-сульфитті
венаға енгізу керек. Ол антогониста гепарин болып табылады (бұл заттың 1
мг-мы 10 ӘБ – ін бейтараптайды.

Гирудотерапия тәсілін қолданған жөн (сүлікті қолдану арқылы), осыған қоса
новокаинды блокада мен жылуды қосады, бұл асептикалық әлі
ұйымдастырылмаған тромбтың сорылуын қамтамасыз етеді. Гирудотерапияны
ережеге сай қолданады: бір күн бұрын түкті жабынын алады, тромбофлебит
аймағында, бетін дұрыстап сабынмен жуады және кептіреді. Посадка орының
антисептикалық затпен сіңдірмейді (осындай және терлеген жерінде
сормайды), бірақ 10%-ті қант ерітіндісімен өңдеу керек. Осы дайындықтан
кейін 4-10 сүлікті таза марляға салып, соратын жерге апарады,
трмбирленген вена аймағына ерікті кетуін қамтамасыз етеді. Сүлік 10-15 г
қан сорғаннан кейір өзі түседі.

Тамырдың жіті тромбофлебитінде жүйке жүйесін сақтау мен емдеуге әсер
ететін, ол жамбас қуысына плевра үстілік новокаинді блокада болып
табылады. Ол тамырдың спазмын түсіреді, ауырсынуды жояды, ұлпа ісігінің
сорылуына әсер етеді, келешектк бұл тамыр жүйелердің қайта құрылуы мен
ауру аяғының қызметі қалпына келеді.

Жүйке тегуляция негізінде, қанны сұйық қалпы мен коагуляциялық потенция
болып тамыр арнасының хеморецепциясы табылады. Рецептор екі ферменттен
қозады, ол ұйытқыш және антиұйытқыш жүйелер – тромбин мен фибринолизин.
Олар рефлекторлы-гуморальды процесті “жоспарлайды”, қан арнасында қанның
физиологиялық қалпын сақтау үшін, соңғы ұсыныс бойынша тамшылы енгізу,
зақымдалған венаға енгізген жөн, фибринолинге гепарин қосып. Нәтижесінде
жаңа тромбтартың лизиске ұшырауы қысқа уақытта жүреді. Іріңді
тромбофлебиттің ерте уақытында қабынуын венаның зақымдалған аймағы
жүргізеді.

Көптеген ауыр өтетін аурулар негізінде әртүрлі мал ағзалары және
лимфа тамырлары зақымданады: қан және лимфа ағу, тромбоз, эмболиялар, жүрек
ақаулары, артерия мен вена, жүйесі, аневризм және артериялы – веналы терең
жаралар, сонымен қатар морфологиялық және функционалдық зақымданулар
(пілдік). Патологиялық негізі болып зақымдану және қан мен лимфа
тамырларының тұйық зақымдануы.
Ерекше қатерді артерия мен вена қабатының іріңдеп қабынуы болады. Бұл
аурулар көршілес жатқан іріңді қабынудан пайда болады (қабынудың таралуы
per continuitatum) немесе гематогенді инфеция кезінде vasa vasorum келесіде
интиманың қабынуымен жалғасады. Осыдан басқа артерия зақымданғанда,
көрсетілгеннен басқа, микроб енуінің тағы бір мүмкіншілігі бар, ол:
имфицилданған эмбол ол артерия саңылауында тоқтап және қабынуды іштен
араңдатады.
Назар аударатын үлкен жағдай ол, ағзаның қорғаныс жүйесінің
патологиясы. Егер хирургиялық инфекция мен оның токсиндері жергілікті
қорғаныс күштерімен жойылмаса, олар ары қарай енеді, келесі қорғаныс
тосқауылына тап болады, лимфа жүйесіне. Ақырғысы мезинхимальды қорғаныстың
бір бөлігі болып, лимфа саңылаулары мен капиллярларында ерекшк биологиялық
рөл атқарады. Орталыққа бағытталған лимфа ағыны қоздырғышты жақын лимфа
түйініне апарады, фильтрлеуші ілмектер қоздырғыштарды ұстап қалады,
соданкейін оларды фагоцитарлы турмен жояды.
2.1. Қан тамырларының зақымдануы. Қан және лимфа тамырлары кез-келген
жерден жарақаттарда зақымдалуы мүмкін. Көбінесе ол ауыр жарақаттармен
байланысты. Артерия жарақатында көбінесе тамырлы жарық (грыжа) – аневризм
дамиды. (5,6,9)
Қатты қан аққанда зақымдалған тамырдың орнын табу оңай. Егер қан
ақпаса, онда толық анамнез және ауруды дұрыстап қарағанда дұрыс диагноз қою
оңай.
Сыртқы және қауіпті емес қан мен лимфа ағуы, жарақаттан кейін пайда
болған, өз бетімен тоқталуы мүмкін. Бұған ағзаның келесі қорғаныс
механизмдері әсер етеді: тамыр спазмы, тромбтың пайда болуы, жанындағы
ұлпалар тамыр тесігін жабады және едәуір қан жоғалтқанда және шок кезінде –
артерия қысымының төмендеуі.
Қан кету жасырын түрде болуы мүмкін. Ол малдың қуыстарына операция
жасағанда және кастрациядан кейін байқалады (ұрық жолының қысқа болуында).
Бұндай қан ағу малдың өліміне әкеледі, өйткені қан сыртқа емес құрсақ
немесе кеуде қуысына ағады.
Сыртқы қан және лимфа ағу болмайды, егер қан немесе лимфа маңайдағы
ұлпаларды қабаттап және сіңірілгенде: тері асты клетчатка, бұлшық ет пен
фасция. Бұндай жағдайларда гематома дамиды, немесе лимфоэкстравазат немесе
гемолимфоэкстравазат. Сыртқы қан ағуы болмайды егер, артериямен қоса
қасындағы вена да жыртылса, артериядан шыққан қан қысыммен венаға барады,
сонда бұл жерде қысым анағұрлым төмен.
Көптеген жағдайда зақымдалған тамырларда қан ағу мүлдем байқалмайды.
Бұл қауіпсіз жарақаттарда немесе тамырды қатты қысқанда. Онда ішкі
(интима), орташа (медия) қабаттары зақымдалады, ал сыртқы (адвентиция)
бүтін қалады. Бірақ та қан ағуы нашарлайды, өйткені зақымдалған қабаттар
тромб түзеді, фибрин мен қанның элементтері тамыр саңылауларын жабады.
Яғни, өте көп қан ағады, тамырдың зақымдалуының белгісі болып
табылады, әрқашан білінбейді, ал оның болмауы үлкен диаметрлі тамыр
жарасының болмауын айқындамайды.
Қан ағудын келесі түрлері бар: артериялы, венозды, аралас, капиллярлы,
паренхиматозды, сыртқы, ішкі және ұлпа ішілік. Уақытына байланысты
біріншілік (тамыр зақымдалғаннан кейін) және екіншілік (лигатураның
әлсіреуінде немесе орнынан босағанда, сонымен қоса тромб ыдырағанда).
Бұдан басқа аррозионды қан ағу, бұл ұлпалардың патологиялық процестерінде
дамиды, айналадағы тамырларда және оның қабырғасының бұзылуы, және
паралитикалық ұзақ мерзімдегі және қатты байланған қан тоқтатушы жгутте,
бұл вазоконстриктордың зақымдалуына әкеледі. (Кузнецов, В.И.Клочков)

Клиникалық белгілері. Ашық және қатты қан және лимфа ағуында
клиникалық белгілері алойағуымен, түсі қошқыл-қызыл немесе сабанды түсті,
тамшы түрінде немесе пульстенген “сорғалау”, “сорғалау”, “фонтан”, жылғалап
немесе ақырын ағысты. Қан мен лимфа ағу орталық (артерия) немесе
перифериялық (вена, лимфа тамыры) тамыр аймағын қысқанда. (18,19)
Жабық артерия жарақатында ағыс нашарлағанда клиникалық суретте бірінші
болып қанның жетіспеуі (ишемия) мүшелер мен аяқтарда, осы артериялармен
қанаттанушылар. Басқа симптомдар магистрльды венаның зақымдалуында
байқалады. Қан ағысы күрт байқалады. Мал аяғы ұлғаяды, цианотичты болады,
температурасы жоғарылайды. Осыдан кейін көрінетін тері асты венасының нақты
контуры көрінеді, осы арқылы қиындалған немесе шектелген, бірақ маңайлы
аққан веноды қан.
Жасырын (ішкі) қан ағуда клиникалық белгісі коллапспен қатар жүреді.
Жалпы әлсіздену мен төмендеуі, пульстын әлсіреуі, жіпті, бірақ сиректелген,
тыныс алу беткейлі және сирелген, килегейлі қабығы мен конъюктива ақшыл
және цианотинді түсті, жалпы температура төмендейді, бұлшық ет босаңсыған,
аяқтары суық кейде ұстағанда және ауырсындыру қоздыруына сезім келмейді.
Жасырывн қан мен лимфа аққанда, гематома пайда болуымен,
лимфоэкстравазата немесе гемолимфоэкстравазата клиникалық белгілері осы
патологияға байланысты болады.
Лимфaнгит (limphanitis). Лимфа тамырының қабынуы. Жергілікті
инфицирленген фокустық пат-ды микробын енгізуде пайда болады (фурункул,
флегмона, остеомиелит, іріңді артрит және т.б.), олардың токсины мен ұлпа
клеткасының ыдыраған өнімі сіңіріледі. Яғни лимфангит екіншілік ауру, ол
іріңді немесе іріңді-шіріктен пайда болады. Бағыты бойынша жіті және
созылмалы, орналасқан жері бойынша беткейлі және терең лимфангит,
әрқайсысы асептикалық болуы мүмкін (серозды) немесе іріңді. Жылқыда лимфа
жолына түскен Cryptococcus farciminosus кезінде, энзоотикалық лимфангит
болады. Ақырғысы бір тұяқтылардың созылмалы инфекциялық аурудың
көрсеткіші, терінің лимфа тамыры мен тері асты клетчаткасының қабынуы.
Онда жара немесе іріңді фокус пайда болады.

Патогенез. Лимфа тамырына түскен іріңді немесе іріңді-шірік ошағындағы
микров пен токсин, эндотелий жабыны мен рецепторлеріне травматикалық
тітіркендіргіш әсер етеді. Ұсақ лимфа тамырлары зақымдалады, алғашқы
лимфа жүйесін құрушы, тері және басқа мүшелерде. Нәтижесінде торлы
лимфангит пайда болады, олар алғашында ұсақ лимфа тамырларының қабынуымен
сипатталады. Келешекте ірі тамырлар, содан кейін магистральды бағананы
зақымдайды, нәтижесінде бағаналы лимфангит дамиды. Қабыну процесі әрқашан
да аймақты лимфа түйіні бағытында жүреді.

Жіті өтетін лимфангитте қабынған гиперемия, лимфа тамырының қабырғасы мен
клапанының ісінуі, олар лимфаның өтуін қиындатады, фибриннің түсуі мен
тромбтың пайда болуы толық стазға әкеледі. Тромбпен жабылған лимфа
тамырында микроб жүруі тоқтайды. Эндотелиалды клеткалардың ферментативті
және фагоцитарлы реакциясы белсендейді. Сонымен қатар еркін лимфойд
клетка элементтері мен нейтрофилдер де, қан тамырларынан түсетін,
белсендейді, бұл микробтардың өмірін қысқартады.

Қабыну процесі рефлекторлы кеңею мен лимфа тамырының қанға толуымен
сипатталады. Зақымдалған тамыр қабырғасының өткізгіштігі күшееді, ол
қабыну поцесі маңайындағы клетчаткаға толады. Жағдайлы бағытта қабыну
процесі өшеді, лимфа тамырының өзегі фибринозды ұюдан босайды, тамыр
қабырғасының функциясы біріңғайланады.

Іріңді микроб инфицирленуінен іріңді-қабыну процесі прогрестейді, ал
лимфа тамырының қабыеған өзегінде ірің жиналады. Ал осы қабырғаларды
қоршап тұрған борпылдақ клетчатка лейкоциторлы (ит, жылқы) немесе
лейкоцитарлы-лимфацитарлы (шошқа, ірі қара) инфильтратты сіңіреді. Бұндай
лимфа тамырларында изъязвление ошақтары пайда болады, осылар арқылы
микробтар периваскулярлы ұлпаға өтеді. Онда абцесс немесе, ағзаның
қорғаныс қасиеті төмендегенде, лимфангиттің флегмонзды түрі дамиды.
Ақырғысында патологиялық процсеке борпылдақ клетчатка да қатысады,
зақымдалған лимфа тамырын қоршаушы. Лимфангиттің флегмонозды түрі септика
алды жағдайында жүреді және де микробтың жалпы генерализациясына
қатысады.

Лимфангиттің созылмалы түрі жіті және ақырын дамитын қабыну процесінің
жалғасы. Ол серозды немесе іріңді болуы мүмкін және пролиферативті
құбылыспен сипатталады. Лимфа тамырында дәнекер ұлпасы маңайлап және
тереңге өседі. Бұл тамырдың бітелуіне немесе трмбозға, лимфа ағымының
баяулауына, перифериядағы тұтқырлануға, дәнекер ұлпасының
коллагенизациясына әкеледі, осының әсерінен пілдік дамиды және мүше
қызметінің шектелуі.

Клиникалық белгілері. Ауру бағыты көбінесе ауырлығы мен қабыну прцесінің
даму ерекшелігіне байланысты. Сиптомдары іріңді қабынуда айқын көрінеді,
абсцедтеуші түрінде әлсіз көрінеді, диффузды флегмона кезінде зақымдалған
лимфатамырлары көрінеді және тері арқылы сезіледі, ауыратын тығыз шнур
түрінде.

Беткейлі орналасқан зақымдалған лимфа тамырлары теріден шығып, тексеру
кезінде жақсы көрінеді. Ұсақ тамыр лимфангиті терінің ілмекті торын
құрайды, пигменттелмеген терінің диффузды қызаруымен көрінеді.
Тамырлардың іріңді асқынуында, олар тері астынан шығыңқы болып, түкті
жаьыны аз болса көрінеді (ұма, желін), пальпация кезінде ауырады. Сонымен
қатар зерттегенде олардың аймақтық лимфа түйіндері ұлғайғаны байқалады.
Пигменттелмеген теріде, бағаналы лимфангитте, гиперемирленген түзулер
көрінеді және лимфа тамырының тығыздалуы. Теріде айналмалы шнур ретінде
көрінеді.

Ірі қара малда ауыр түрде өтетін іріңді лимфангит тері асты
клетчаткасының инфильтрация ошағымен қатар жүреді. Ол кеңейген лимфа
тамыры арқылы, тромбталған орны мен қабырға некрозында. Бірнеше күннен
кейін, бұндай түйін жұмсарады және өзі жарылатын кішірек абцесқа
айналады. Бұндай клиникалық белгі инфильтрат пен абцестің лимфа тамыры
бойымен дамуымен сипатталады, бұл жылқының эндоотикалық лимфангитінде
байқалады.

Терең іріңді лимфангит қабыну ісігімен сипатталады, лимфа тамыры өтетін
жерде, пальпация кезінде ауырсыну болады, аймақты түйіндерде лимфодулит
болуы және мал ағзасының жалпы температурасының көтерілуі.

Диагноз. Жіті өтетін лимфангитті анықтау оңай, егер зақымдалған тамырлар
тері астында орналасқан болса. Терең лимфангитте клиникалық тексеруді
мұқият жүргізу керек және ұлғайған түйінді міндетті түрде табу қажет.
Анықтауда қоздырушыны табу үшін іріңнің микроскопиясын жүргізеді.

Емдеу. Лимфангит екінші ауру болғандықтан, іріңді немесе іріңді-шірікті
прцестен дамитын және жергілікті мен жалпы инфекцияға байланысты
болғандықтан, ем токсинді сорудан басталуы керек. Микробтың алғашқы
асептикалық ошақтан шығуын ликвидациялау қажет.

Егер іріңдіктер лимфа түйінінде болса оларды жарады, ол эндоотикалық
лимфангитте теринтер мен абцестерді экстирпациялайды. Содан екйін жараны
ұнтақпен депондайды, құрамында иодофорлы, сульфаниламиды, салицилат
натрий мен антибиотиктері бар.

Мысалы, келесі күрделі ұнтақ ұсынылады:

Jodorformii 6.0;

Norsulfasoli streptocidi 1.0;

Natrii salycilici 3.0;

Pencillini 1 000 000 E.D.

M.f. pulvis.

Лимфангит түйінің толық жарғаннан кейін операциялық жараға керең тігін
салады. Бұл ауруда қысқа новокаинді блокада жасаған дұрыс, антибиотик
қосып және зақымдалған аймаққа спиртті кептірілген таңғыш немесе
Вишневский майы бар таңғыш салады, сонымен қатар жылу процедураларды
қолданады (саллюкс шамымен сәулелендіру және т.б.). Паллиативті емдеу
түрі, күйдіру арқылы, абцесті жару, метилды синь пайдалану және басқа да
асептикалық заттар қолдану жеткіліксіз.

Лимфангитте массаж, проводка және майды жағу, өйткені олар тромбтың
зақымдалған лимфа түйінін де бұзады, бұл лимфангит күрделенуі иен
геперализациясы.

Негізгі ем ретінде хирургиялық әдіс болып табылады; жараны, лимфа түйіні
мен тамырдың қабынуын кесу, іріңді фокусты деген заттар қолдана отырып.
Жара және операциядан кейінгі жарақаттарды емдеуге арналған.

Лимфонодулит (Lymfonodulitis).

Лимфа түйіндерінің қабынуы лимфангитте сияқты жергілікті инфекциялық
прцестерде туындайды. Инфекцияның ену жолына байланысты лимфонодулит
лимфогенді және гематогенді деп бөлінеді. Лимфогенді лимфонодулитке
зақымдалған ұлпа мен органна шыққан лимфа және лимфа өтетін регионарлы
лимфа түйіндері жатады. Олар алғашқы лимфонодулитке тән. Гематогенді
лимфонодулит инфекцияның геперализациясында, интоксикацияда, қан арқылы
микроб, вирус немесе улы заттың лимфа түйіндеріне енуі лимфа түйіндерінің
әкеп соғуында байқалады. Лимфонодулит стрептококк, стафилококк және басқа
да патогенді микроорганизм әсерінен туындайды.

Ағысына қарай жіті және созылмалы лимфонодулит деп ажыратылады. Жіті
түріне лимфа түйіндерінің серозды, іріңді және іріңді геморрагиялық
қабынулар жатады; созылмлыға – фибринозды және өнімді (продуктивное)
қабыну жатады. Осы және басқалары лимфа түйініне әлсіз вирулентті
микроорганизмнің енуінен, мал организміне термикалық, химиялық,
механикалық, сәулелендіру әсерінен туындайды.

Ірі қара малында көбінесе желін, терең шап, жауырын алды,
ретрофарингеальды және жақ асты лимфа түйіндері зақымданады.

Патогенезі. Лимфа түйіндері организмнің тіршілігінде өте маңызды қызмет
етеді. Олар өздерінде микроорганизмді және токсинді, бөгде заттарды
ұстайды. Ферментативті процесс және активті фагоцитарлы теакция әсерінен
лимфоидты элемент жағынан улы өнімнің бейтараптануы және микроб
күйзеледі, осы күш әсерінен регионарлы түйіннен шығатын лимфа зиянды өнім
және микробтан толығымен босайды.

Лимфа түіндеріне күнделікті вирулентті микроотганизм және токсин түссе,
онда бұзылу және паренхиманың серозды сіңген гиперпластинкалық құбылысы
туындайды. Лимфа түйіні домбығады, оның фолликуласы мен синусы, сегментті
ядролы лейкоцитпен іркіледі, оларда фибрин түседі; ұлпасы ісінген
паренхиманың және синустың энботели клеткасы дегенерацияланады.
Синустарында отторгнувшиеся эндотели киеткалары жиналады: апренхимада
некроз ошақтары, іріңді жұмсару және абцестену кейіннен сорылуымен,
инкапсульдену, өзіндік абцестің жарылуы байқалады. Осымен қатар
клетчаркада диффузды іріңді процесс дамиды және паранодулярлы флегмона
пайда болады. Фибринозды лимфонодулит асептикалық жиі іріңді қабынудан
болады.

Созылмалы лимфонодулитте клеткалық пролиферативті процесс басым,
интерстициальды ұлпа ұлғаяды, лимфа түйінінің трабекуласы мен капсуласы
склерозданады.

Клиникалық белгілері. Лимфонодулит жіті өткенде малға пальпация
жүргізгенде қатты ауырсыну реакциясы болады, температура жоғарылайды,
домбығу сәйкес дене бөлігінің қызметінің бұзылуы байқалады. Серозды
лимфонодулитте, ұлпаның домбығуы, лимфа түйіні маңының ауырсынуы болады:
ол ұлғайған, бірақ жақсы қозғалады және бөлшектенуі қалыпты. Прцессті
жақсартқанда инфекция ошағындағы домбығу азаяды, лимфа түйіні қалыпты
жағдайға келеді. Созылмалы түрінде лимфа түйіні тығыздалған және шар,
төмпек тәрізді ұлғайған. Осындай лимфа түйіні қоршаған ұлпамен өсіп
кетеді және сондықтан ол аз қозғалады немесе қозғалмалы емес болады.
Фибринозды лимфонодулитте гистологиялық айқындауда ретикулярлы талшықтың
коллагендіге ауысуы, тамыр қабырғасының склероз және гиалинозы байқалады.

Тіліктің бетінде сұрғылт, түкті фибринозды тяжи көрінеді, клеткалық
пролиферативті құбылыста гистологиялық зерттеуде лимфа ұлпасының
гистиоцитпен және эпителиоидты клеткамен араласуы байқалады.

Іріңді лимфонодулитке сероздыға қарағанда жалпы дене қызуының көтерілуі,
малдың қажуы, лимфа түйінінің іріңдіқабынуы және оның пльпация кезінде
ауырсынуы тән. Лимфа түйінінің беткейде орналасуында оның флюктуациясын
анықтауға болады.

Паранодулярлы флегмонаға домбығу, зақымдалған лимфа түйінінің маңында
орналасқан тығыз және қатты инфильтрат, дененің жоғары температурасы,
қажу, функйиясының бұзылуы тән. Мұндай флегмона тромбофлебит және ауыр
өтетін іріңді-резорбтивті лихорадкамен бірге жүреді.

Емі. Лимфангитте қолданатын заттарды қолданады. Серозды лимфонодулитте
жылу процедурасы, новокаин-антибиотикті блокада, Вишневский мазі
сіңірілген таңғыш қолданады. Іріңді лимфонодулитте іріңдікке дейін
жергілікті іріңді инфекция сияқты емдейді, ал іріңді сатысында жалпақ
тілік жасайды, іріңді жарады, орташа тұздың гипертоникалық ерітіндісімен
дренаждайды (сыртқа шығарады). Паранодулярлы флегмонада жарады және
зақымдалған лимфа түйінің және өлі ұлпаны толығымен кесіп алып тастайды.

Дәріс 11. БҰЛШЫҚ ЕТ АУРУЛАРЫ
Травматикалық миозит
Іріңді миозит.
Ревматикалық миозит.
Б.ет атрофиясы

Бұлшық ет ауруларында қозғалыс ғана емес, сондай-ақ басқа да
организмде маңызы бар функциялардың бұзылуы мүмкін. Бұлшық еттің
патологиялық процесстері нерв импульстарының өткізгіштігі мен зат
алмасудың бұзылуы нәтижесінде қабынудың түрлі формалары түрінде немесе
қабынусыз сипатта болуы мүмкін.

Миозиттер өтуіне қарай жіті және созылмалы болып жіктеледі; қабыну
процесінің сипатына қарай асептикалық және іріңді (паренхиматозды,
интерстициалды, фиброзды, оссифирующий); этиологиялық факторларға қарай –
травматикалық, ревматикалық, инфекционды. Миозиттің кез-келген формасында
процесске паренхима мен аралық ұлпа қатысады. Бұлардың ішінен қатаң
оқшауланған зақымдану, әдетте болмайды.
Травматикалық миозит (Myositis traumatica) малдарда II және III
дәрежеде соққы алуы, бұлшық еттің созылып, керілуі және жыртылуы
нәтижесінде жиі кездеседі.
Патогенез. Соққы алу орнында бұлшық ет талшықтарының үзіліп, ыдырауы,
бұлшық еттің еніне немесе перимизия астына қан құйылу байқалады,
гематомалар түзілуі мүмкін. Зақымданғаннан кейін бұлшық етте травматикалық
ісіну болады, оған тез арада қабыну ісігі қосылады. Қабыну процесінің
әсерінен құйылған қанның біраз бөлігі сорылады; көлемді қан кетулер
пролифераттық дамуы және тыртықты ұлпамен алмасуына жағдай жасайды. Бұл көп
не аз мөлшерде бұлшық ет талшықтарын жоғалтумен сипатталады. Тыртықтану
нәтижесінде бұлшық ет қысқарады, ол сәйкес буынның миогенді контрактурасын
тудыруы мүмкін. Зақымданған бұлшық етке инфекция түскен жағдайда іріңді
миозит дамиды.
Клиникалық белгілер. Көп жағдайда соққыдан кейін функциялардың бұзылуы
ұзақ байқалады. Мысалы, аяқ бұлшық еттері зақымданғанда, салбыраған аяқтың
ақсауы болады. Жергілікті ұлпада ауырсыеуы бар, ыстық түрлі көлемдегі
домбығулар, кейде-теріде жараларды анықтайды. Зақымданған аймақтағы
қабынған бұлшық ет жуандаған, ауырсыну бар; жартылай және толық үзілегенде
терең флюктуацияны (гематома). Қабыну процесінің бәсеңдеуі қан мен
эксудаттың резорбциялануына қарай көрсетілген белгілер ақырындап жоғалады.
Бұлшық еттің көлемді зақымдануында қанталаулардың орнында тығыз төмпектер
қалыптасады.
Болжау. Ол алғашқы соққы алу дәрежесіне және бұлшық еттің ширығып,
тыртықтану дәрежесіне тәуелді.
Емі. Гематома мен соққы алуда қолданатын тәсілдер пайдаланылады.
Алдымен, қабынуға қарсы одан кейін қанталаулардың сорылуы мен пролифераттың
дамуының алдын алатын заттар қолданылады. Ол үшін парафинді жапсырмалар,
массаж, пирогенотерапия тағайындалады, көлемді тұрақты пролифераттар
кезінде резорбциялаушы майлармен қатар нүктелік күйдірулер тағайындалады;
ультрадыбысты прцедуралар тиімді.
Іріңді миозит (Myositis purulenta). іріңді миолиттің туу себебі –
бұлшықетке зақымдалған тері немесе саңау мен септикопиемияда метастатикалық
жолмен енген стафило-, стрептококктар, ішек таяқшасы. Бұл ауру аутоқанды,
кейбір дәрілік заттарды (скипидар, камфор майы, ихтиол т.б.) үлкен дозада
немесе асептика ережелерін сақтамай бұлшық етке инъекцияланғаннан кейін
тууы мүмкін.
Патогенез. Бұлшық ет ұлпасына енген патогенді микробтар көбейіп
шектелген немесе диффузды іріңді қабынулар тудырады. Процесс
интерстициальды ұлпада дамып, келесі бұлшық ет талшықтарын қамтиды.
Токсиндердің, микробтар мен олар өндіретін гиалорунидаза, протеолитикалық
және басқа ферментердің әсерінен организмнің интерстициальды ұлпалары мен
бұлшық ет талшықтары лизиске ұщырайды. Мұнымен зақымдану аймағында
гистогематикалық тосқауыл бұзылады, ол прцесстің бұлшық еттің сау
бөліктеріне жайылуына әкеледі.
Микроб енген жерде тосқауылдың жеткіліксіздігінен диффузды миозит
дамиды, ол флегмонозды процесске айналады. Соңғысы тез жайылады.
Организмнің қорғаныс тосқауылы жоғары болған жағдайда бұлшық етте бір
немесе бірнеше қапталған абсцесстер түзіледі. Қоздырушының вируленттілігі
жоғары болған жағдайда капсуланың қабырғасы балқып, іріңдіктің (абсцесс)
сыртқа жарылып шығуы мүмкін. Бұл жерде теріде іріңді свищ түзіледі, процесс
созылмалы күйге көшеді.
Клиникалық белгілері. Шектелген және диффузды іріңді миозит жалпы дене
температурасының көтерілуімен, бұлшық ет функциясының бұзылуымен
сипатталады. Ріңді миозиттің алғашқы сатысында зақымдалған бұлшық ет
ұлғайған, ауырсыну болады, жергілікті температурасы көтеріледі, одан кейін
коллатеральды домбығу пайда болады. Диффузды миозитте флегмона белгілері
бар ыстық ісіну анық байқалады. Абсцестену процесінде терең флюктуация
көрінеді, пункциямен іріңді анықтайды. Шектелген іріңді миозитте жергілікті
тығыздану, жуандау және бұлшық еттің домбығу орталығында е жоғарғы ауырсыеу
реакциясы анықталады. Абсцесстің қалыптасуына қарай бұлшық еттегі домбығу
шектеле береді, оның орталық бөлігінде терең зыбление анықталады. Пунктатта
ірің болады.
Болжам. Диффузды миозитте ол осторожный, шектелген миозитте –
благоприятный.
Емдеу. Жергілікті құрғақ жылу ұсынылады. Мүмкіндігінше ертерек абсцесс
пен флегмонозды ошақты айнала бұлшық етті кең кесіп ашу; өлі еттенген
ұлпаны деморкациялық сызыққа тимей үнемдеп ажыратып алады, одан кейіе
осмотерапия, ферментотерапия қолданады немесе ашылған қуыстарды Вишневский
линименті, йодоформ эфирлі дәкемен дренаждайды (құрғатады).
Ревматикалық миозит (Myositis rheumatica). Ревматизм – дәнекер ұлпа
жүйесіндегі нервнодистрофиялық процесстермен сипатталатын организмнің
инфекционды-аллергиялық ауруы. Ауру инфекционды-токсикалық қоздырушының
ұзақ әсер етуінен организмнің иммунобиологиялық реактивтілігінің бұзылуы
нәтижесінде туады. Мұнда, әрине, жүрек-қан жүйесі, сірілі қабаттар, буындар
мен бұлшық еттер зақымдалады.
Клиникалық белгілері. Ревматикалық миозит әдетте жіті түрде өтеді және
малдың 3-14 күнінде жазылуымен аяқталады. Тән белгілері: аурудың аяқ
астынан тууы, жалпы дене температурасының көтерілуі. Жүрісі күйзеоген,
бұлшық еті ауырсынған, түрлі жерлерде ауырсыну пайда болады. Мал көп
жатады, ыңырсынады, қиындықпен тұрады, осы кезде жекелеген бұлшық еттерде
фибрилярлы жиырылулар байқалады. Ауырған малдар қозғалуды ақырын бастайды,
біраз жүргеннен кейін ақсауы бәсеңдейді немесе жойылады. Кейде мойын мен
арқаның қисаюы байқалады.
Жергілікті пальпациямен анықталады; ауырсыеу реакциясы, бұлшық еттері
күйзелген, кейде олардың көлемінің ұлғаюы, айналысындағы болбыр ұлпаның
қабына домбығуы. Жылу мен кей заттар (бутадион, салицилаттар) ревматизмнің
жалпы және жергілікті пайда болуын төмендетеді; оларды дифференциальды
диагностика мақсатында қолданамыз ревматизмде бірнеше приступтан кейіе
бұлшық етте тығыздылу, бұдырлану, кейде буын контрактурасының белгілері
анықталады.
Болжау. Аурудың ауыр түрінде жағымсыз (неблагоприятный).
Емдеу. Ауруды тудырған себептерін жояды, ошақты инфекцияны аластайды,
десенсибилизацияға шаралар қолданылады.
Ең алдымен аурудың бағып-ұстау жағдайын жақсартады, рационнан қышқыл
азықтар (сүрлем) мен концентрттарды алып тастап, оларды шөп пен витаминді-
минералды қоспалар қосылған тамыр түйнектермен алмастырады. Стрептококк
инфекциясының ошағын жою үшін пенициллин, бициллин-2, бициллин-3 немесе
үлкен дозада стрептомицинді бұлшық етке егеді. Сонымен бірге ыстық
түсіргіш, ауырсыздандырғыш және қабынуға қарсы зат ретінде ішке сәйкес
дозада анальгин, бутадион немесе пирамидонды күніне 1-2 реттен клиникалық
тиімділігі байқалғанша тағайындайды.
Ревматизм дамуының алғашқы сатысында антибиотиктермен қатар көк
тамырға 10%-к натрий салицилатын күніне 1-2 реттен 2-3 тәулікке
тағайындайды (ірі қараға 100-200 мл, ұсақ малға 20-50 мл). Натрий
салицилаты ерітіндісінің емдік тиімділігі тез болады. Бұл препараттың
қасиеті алдыңғы анальгетиктерге ұқсас. Бутадионды анальгинмен қолдану
тиімдірек. Бұлрадың әсерлігі 0,25% новокаин ерітіндісімен қолданғанда
артады. Десенсибиздеуші зат ретінде венаға натрий тиосульфатын енгізеді.
Жергілікті түрлі физиотерапевтикалық процедуралар қолданылады (УВЧ,
жарықпен сәулелендіру, диатермия, озокерит аппликациясы). Зақымданған
бұлшық ет аймағын күніне 1-2 рет метилсалицилат, камфора немесе мүсәтір
спирті, меңдуана майы, хлороформнан дайындалған дәрілік қоспамен сүрту
керек. Сүркеннен кейін бұл аймақты орайды.
Алдын алу. Уақытында септикалық ошақты жояды, мал қораларында шамадан
тыс ылғалдылық, салқындық пен желді болдырмайды. Малды байлап ұстау
жағдайынан бірден жайылымға көшуін болдырмайды, азықтандыратын
концентраттың тең бөлінуін қадағалайды. Үнемі моционның болуын қамтамасыз
етеді.
Фибринозды миозит (Myositis fibrosa). Бұл аралық дәнекер ұлпаның
дамуымен және бұлшық ет талшықтарының тыртық түзіп атрофияға ұшырауымен
сипатталатын созылмалы ауру. Миозиттің бұл түрі іріңді, травматикалық және
ревматикалық миозиттің, ботриоминозды, актиноминозды, трихенеллезді және
онхоцеркозды бұлшық ет зақымдануларының салдары. Фибринозды ұлпаның өсуі
ошақты және диффузды болуы мүмкін. Бұлшық талшықтарының кең атрофиясы
нәтижесінде бұлшық еттің жиырылу функциясы бұзылады. Тырықтанған ұлпа
бұлшық еттің қысқаруына әкелуі мүмкін.
Клиникалық белгілері. Фиброзды миозит диффузды немесе ошақты бұлшық
еттің жуандауы тығыздалуымен сипатталады. Ауырсыну жоқ. Функционалдық
бүлінулер тек бұлшық еттің толық зақымдануы мен қысқаруында байқалады, ол
кезде сәйкес буынны контрактурасы болуы мүмкін.
Емдеу. Алдыңғы миозит формасының салдарын жоюға бағытталған.
Вибрациялық массаж, фибролизиннің немесе ұлпа эмульсиясының тері асты
инъекциясы, нүктелік күйдіру, ультрадыбысты процедуралар қолданылады.
Асқынған жағдайда ем нәтиже бермейді.
Оссифицирленген миозит (Myositis ossificans). Көбінесе жылқыда, басқа
мал түрінде сирек анықталады. Оның туу негізі соққы алу болып табылады
(соққы алу, бұлшық еттің үзілуі, жыртылуы), сондай-ақ миозиттің түрлі
формалары.
Патогенез. Толық зерттелмеген. Сүйек ұлпасы сүйек қабығы немесе бұлшық
ет ішінде өскен дәнекер ұлпа есебінен түзілуі мүмкін. Мезенхима клеткалары
функционалдық тағайындалуы мен қоздырушының сипатына байланысты түрлі
ұлпаларға айнала алады. Зақымдалған аумақта бұлшық ет түйінінің арасында,
перимизияда немесе бұлшық еттер арасында түрлі форма мен пішіндегі тығыз
консистенциялы пластинка түрінде сүйек түзіледі. Олар жекелеген немесе
көптеп болуы мүмкін.
Клиникалық белгілері.көбінесе фиброзды миозит белгілеріне ұқсас.
Жекелеген аз сүйек түзінділерінде бұлшық етте ауру белгісіз өтеді. Тек
диффузды зақымданудың соңғы сатысында бұлшық ет қатаяды, бұдырланады, аз
қозғалады, ауырсыну жоқ. Инемен тескенде кедергіге ұшырайды. Сүйек
ұлпасының периостальды пайда болу жағдайында бұлшық еттің беку шеттерінде
экзостаза тәрізді өсінділер байқалады. Кейде бұл аймақтар түгел сүйек
ұлпасымен қапталады. Бұлшыө еттегі барлық сүйекті түзілістер
рентгенографиямен анықталады.
Емі. Алғашқы сатысында уқалау (массаж) және резорбциялаушы мазьдармен
қатар нүктелік күйдірулер қолданады; ультрадыбыс. Асқынған жпғдайда
жекелеген сүйек түзінділерін экстирпациялайды.
Бұлшық еттің жыртылуы (Ruptura musculi). Толық д\және толық емес,
травматикалық және аяқ астынан болатын бұлшық еттің жыртылуын ажыратады.
Аяқ астынан болатын жырытылудың себебі – бұлшық еттің күшті жиырылуы, артқы
аяғына шапшып тұрған кезде өз дене салмағының ауырлық түсіруі. Бұған бұлшық
еттегі дегенеративті және атрофиялық процесстер, алиментарлы реттегі зат
алмасудың бұзылуы әсер етеді.
Патогенез. травматикалық жыртылулар әдетте соққы орнында пайда болады.
Фасциальді қаптың бүтіндігінің бүлінуімен сипатталатын бұлщық еттің толық
емес жыртылулары бұлшық ет жарығының пайда болуымен аяқталады. Бұлшық ет
көлдененінен толық жыртылғанда ұштары екі жаққа жиырылып, ажырайды, ал
құрсақ қабырғасы бұлшық етіні жырытлуы – жарықтың пайда болуына әкеледі.
Барлық жағдайда зақымданған бұлшық ет ұлпасы толығымен
регенерацияланбайды. Пролиферативті қабыну реакциясының нәтижесінде дамыған
дәнекер ұлпа бұлшық еттегі кемісті толтырады; ол тыртықтанып, үзілген
ұштарын бекітіп, жақындата түседі.
Клиникалық белгілері. Жыртылған бұлшық еттің функциональдық
бағытталуына байланысты, аяқ бұлшық ет үзілуінде статика мен динамика
бұзылады, яғни мал ақсайды. Құрсақ қабырғасы бұлшық етінің жыртылуынан
жарық пайда болады.
Емі. Ауруға тыныштық қажет. Мүмкін болатын жерге иммобилиздеуші таңу
салады. Құрсақ жарығы болған жағдайда операция жасайды. Иық, тізе, шынтақ
буындарын бекітуге қатысатын бұлшық еттің жиырылуында емдеу мүмкін емес.
Прфилактика (алдын алу). Бұлшық еттің жыртылуының алдын алу мақсатында
остееодистрофия мен адиномия байқаоғаг малдарды бөлек ұстап, бордақылауға
қою керек.
Миопатоз (Myopatisis). Миопатоз – шаршаудан жиырылу қасиетінің
функциональдық бұзылуымен байланысты қабынусыз сипаттағы бұлшық ет ауруы.
Бұнда бұлшық еттер мен бұлшық ет түйіндерінің өзара байланысты жұмысының
координациясы бұзылады.
Бұл аурудың 3 түрін ажыратады: 1) қарапайым координаторлық миопатозда
– жеке бұлшық топтарының арасындағы жұмыс бұзылады.
2) фасцикулярлы координаторлық миопатоз – бұлшық еттегі бұлшық ет
түйіндерінің арасындағы байланысқан қызмет бұзылады.
3) миофасцикулит – миопатоздың миозит формаларымен қабаттасуы.
Этиология. Миопатоздардың негізгі себебі – шамадан тыс функциональдық
күш түсірудің әсерінен бұлшық еттердің шаршауы. Малды бұлшық еттерінің
шаршауы ұзақ қашықтыққа айдағанда, тасымалдағанда немесе тар жерде ұзақ
байлап ұстағанда, моционды ұйымдастырмағанда болады. Көбінесе аяқ бұлшық
еттері, иық пен жамбас бұлшық еттері зақымданады.
Патогенез. Миопатоз патогенінің негізінде жүйке-бұлшық ет аппаратының
қозғыштық функциясының бұзылуы мен жүйке импульстерінің берілуінің тежелуі
жатыр. Осының нәтижесінде бұлшық еттердің өзара келісімді жирылуы бұзылады.
Миопатоздың негізгі себептерінің бірі – бұлшық еттің шаршауы,
саркоплазманың коллоидты – химиялық реакцияларының бұзылуын тудуырады, ал
бұлшық еттің жүйке жүйесінің қозғалғаштығының өзгеруімен жіне бұлшық ет
тонусының өзгеруімен өтеді. Интоксикациядан, физикалық ауырпалықтан жүйке
жүйесі функцмясының бұзылуы, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған бұлшық етте де
байқалады. Бұлшық ет тонусыны негізін құрайтын миофибрилярлық жиырылу ритмі
бұзылады, жиырылудың жиілігі мен күші өзгереді, бұл миопатоздың тууына
әкеледі. Бұл шамадан тыс күш түскен бұлшық еттерге қатысты.
Клиникалық белгілері. Қарапайым координаторлық миопатозда қозғалыс
кезінде барлық аяқтарының әлсіздігі байқалады. Ауру бұлшық еттер
босаңсыған, ауырсынбайды, көлденеңінде ошақты тығыздану байқалмайды.
Фасцилярлы координаторлық миопатозда жазылған белгілер күштірек көрінеді.
Қозғалыстың дискокоординациямен қатар жалпы әлсіздік, ақсау, т.б.
анықталады. Зақымданған бұлшық ет сәл ауырсынады, оларда фибрилярлы тарту
(жыьырлау) көрінеді, көлденнңінде түрлі көлемдегі тығызданулар
(миогелоздар) сезіледі. Миофасцикулитте мипатоз бен миозиттің белгілері
бірігеді.
Болжау. Миофасцикулиттен басқа мипатоз жағдайларында оң нәтижелі.
Емі. Себебін жойып, физиотерапевтикалық процедуралар қолданады. Бұл
уқалау (массаж), жарықпен сәулелендірі, жылы сазбен, сапропель немесе
озокеритпен аппликациялау, вапоризациялау, йод ионымен ионофорездеу. Қатты
ауырсынғанда ірі қараға бұлшық етке 1:1000 – 8-10 тамшы адреналин қосылған
0,25-0,5% 150-200 мл новокаин ерітіндісін енгізеді. Адреналин шаршаған
бұлшық еттің тонусын көтеруге әсер етеді, ал новокаин жүйке жүйесінің
реакциясые қалыптастырады.
Бұлшық ет атрофиясы (Atrophia musculi). Патология буындардың,
перифериялық жүйкенің және жұлынның ауруларының, интоксикация, қауіпті
ісіктер, Е мен В витаминозының, ашығудың нәтижесінде дамиды. Хирургиялық
тәжірибеде келесідей атрофия түрлерінің маңызы бар:
1) шайнау, бет, жауырын алды, шынтақ, жамбас немесе жұлын сияқты ірі
жүйке бұтақтарының зақымдануы нәтижесінде пайда болатын нейропатикалық
атрофия;
2) қоректендіруші артериялардың ісікпен, экзостазбен, тыртықты ұлпамен
қосылуы немесе ірі тамырлардың тромбозынан болатын ишемиялық атрофия;
3) буындардың, сүйектердің, сіңірлердің көптеген ауруларынан
қозғалыстың шектелген функциясы нәтижесінде дамитын функциональдық атрофия.
Функциональдық атрофияның бір түрі бұлшық еттің тікелей зақымдануынан
болатын травматикалыұ атрофия (соққы алу, үзілу, қысылу).
Патогенез. жүйке трофикалық бүлінулермен байланысты бұлшық еттің
көлемі мен мөлшерінің кішіреюі бұлшық ет торшаларының толық жоғалуына
әкелуі мүмкін. Бұнда атрофияға паренхима ұшырайды, ал бұлшық ет қаңқасы
(строма) сақталады немесе өседі. Нейропатиялық дистрофиялар бұлшық ет
талшықтарының жіңішкеруімен сипатталады, ядролары бос қалады, бұлшық еттің
бейнесі жоғалады. 2-3 айдан екйін зақымданған бұлшық еттерде “ақ және
қызыл” талшықтары ажыратылмайды. Онымен қатар күрделі биохимиялық
өзгерістер жүреді; креотин, глиноген, фосфоркреатин мен сүт қышқылының
деңгейі азаяды. Іріңді ариттерде, әсіресе ірі тамырлардың, бұлшық ет
атрофиясы рефлекторлы пайда болады. Синовиальды қабықтың улы өнімдерімен
тітіркенуі жұлын орталықтарына беріледі, одан эффекторлы доғамен сәйкесінше
бұлшық еттерге беріледі, онда атрофиялық процесс дамиды.
Ишемиялық атрофия патогенезінде артериалды қамтамасыздандыру бұзылады
және осыған байланысты келетін қоректік заттардың азаюының маңызы бар.
Жұмыс істейтін бұлшық еттің көлемі азаяды, бірақ торшаның дегенерациясы,
әдетте, болмайды. Қажетті қанның келуімен бұлшық еттің түрі қалыпқа келе
бастайды. Азықта токоферолдық (е витамині) жетіспеуінен жүйке жүйесінің
реттеуші ролі бұзылады, бұл бұлшық атрофиясымен сипатталады.
Клиникалық белгілері. Өзгеріске ұшыраған бұлшық еттер денені
симметриялы бөлігімен салыстырғанда тез анықталады. Олардың көлемі
кішірейген, тығыз, пальпация кезінде қорғаныс реакциясы әлсіз байқалады.
Атрофияланған бұлшық еттің бетінде сүйек төмпектері көрінеді.
Буындардың, сіңірлер мен сүйектердің созылмалы қабынуы нәтижесінде
дамыған атрофияларды негізгі аурулармен байланыстыра қарастыру керек. Бұл
патологиялық процессті дұрыс анықтауға көмектеседі. Клиникалық тексерумен
функцмональды атрофияны нейрогендіден әр кезде ажырату мүмкін емес.
Дифференциалды диагностика мақсатында бұлшық етті гальвани тоғымен сынайды.
Егер тоққа реакция болмаса, бұл нейрогенді атрофияны меңзейді.
Емдеу. Емдеу әдісін таңдағанда негізгі ауруды ескеру керек, егер буын
қабынуы, жүйкенің салдануының себептері жойылмаса, тек зақымданған бұлшық
етке әсер етумен мақсатқа жетпейді. Бұлшық ет функциясын қалыптастырудың
негізгі әдісі тітіркендіргіш майлар және линименттермен уқалау болып
табылады. Вератрин, стрихнин, Е тобы (токоферон) және В тобы (тиамин,
пиродоксин, цианкоболамин) дәрумендерінің инъекциялары тағайындалады.
Атрофиялық құбылыстардың алдын алатын бұлшық етті ырғақты
гальванизациялаудан жақсы нәтиже алуға болады. Ырғақты гальванизацияны
күнде немесе күнара малдың реакциясына байланысты жасайды.

Дәріс 12. БУЫН АУРУЛАРЫ
Ең алдымен буын ауруларының классификациясын, олардың анатомо-физиологиялық
ерекшеліктерін, буын элементтерінің арақатынасын , әсіресе қалыпты
жағдайдағы синовиальды сұйықтықтың қызметі және оның патологиялық
жағдайдағы өзгерісіне аса назар аударады. Буын ауруларының этиологиясы мен
патогенезін жеке зерттеу арқылы сақтандыру шараларын дер кезінде
ұйымдастыруға және дұрыс емдеуге мүмкіндік туады. Мысалы, артроздың пайда
болуымен буындардың ревматизмі күтіп бағу жағдайларына, зат алмасу
жағдайына байланысты. Буынның іріңді аурулары сатылы түрде дамиды, іріңді
синовиттен басталып іріңді артритке , капсулярлы, параартикулярлы флегмона,
панартритке ұласады. Параартикулярлы флегмона капсулярлы флегмона мен
іріңді синовитке жалғасады. Диагнозды дұрыс қою өте маңызды, өйткені әр
ауруды емдеу кешенді түрде жүргізілуі қажет. Іріңді синовитте микробқа
қарсы терапия мен буынды жуып-шаю жеткілікті болып саналса, іріңді
остеоартритте емдеу басқаша болады. Сонымен қатар әр аурудың ақыры неге
әкелетінін білу қажет.
Көптеген буын аурулары кезінде анкилоз , патологиялық буынның шығуына
әкеледі: іріңді қабыну-сепсиске шалдықтырады. Буын жаралары инфекциямен
асқынады. Буын ауруларының диагностикасын әдістерін өңдеуде тыныштық
жағдайдағы аяқтардың орналасуына ақсақтың пайда болу деңгейіне, активті
және пассивті қозғалыс кезіндегі буындардың қозғалғыштығына, ауырсыну
реакциясының деңгейіне, домбығу пішінінің өзгеруіне ерекше назар аударады.
Экссудативті процесс кезінде бимануальды пальпацияны қолданған жөн, өйткені
сол арқылы буын капсуласының тығыздалу деңгейін және буын сұйықтығының
алмасуын анықтауға болады. Жекелеген жағдайларда диагнозды нақтылау
мақсатында новакин-антибиотикті ерітіндісін енгізу арқылы, асептика және
антисептика ережелерін қатаң түрде сақтап буын пункциясын жүргізеді.
Көптеген аурулары клиникалық белгілері боынша сіңір зақымдалуларына ұқсас
болып келеді. Бұл жағдайларда дифференциальды диагностика жүргізеді, ол
үшін новокаин ерітіндісі арқылы буынды жансыздандырады: ірі қараға: 5-10 мл
, ұсақ малдарға 2-5 мл мөлшерде енгізеді. Ақсақтықтың жоқ болуы немесе оның
тез азаюы, әсіресе жансыздандырғаннан кейінгі буындағы процесстің
оқшауланғандығын көрсетеді. Жіті түрде өтетін буынның іріңді қабынуын
анықтау кезінде малдың жалпы жағдайын ескеру қажет. Іріңді синовит,
артриттің болуы буынды тесу арқылы нақтыланады. Сапалы үшхлорсіркеқышқылды
сынаманы қолдануға болады. Жалпы методика арқылы синовии жұғындысын
дайындап , микроскоп арқылы зерттеп , ондағы лейкоциттер мен эритроциттерді
санайды. Артрит , остеоартрит, артрозды рентген зерттеулері арқылы
анықтайды.
Буынның іріңді қабынуында этиопатогенетикалық терапияны қолданған жақсы
нәтиже береді. Іріңді қабынуда буынды жуып-шаю методикасын өңдеу қажет.
Буындардың өткізгіштік қасиетін қалыпқа келтіру мақсатында новакаинды
блокадаларды қолданады. Буынға қышқыл немесе сілтілі реакциялы жоғарғы
концентрлі дәрілік заттарды енгізуге болмайды.
Жіті синовит, гемартроз , созылуда буынға малдың тірі салмағына шаққанда
0,3-0,4 мг / кг мөлшерде гидрокортизон енгізеді. Іріңді процестерде
гидрокортизонмен бірге антибиотиктерді енгізеді.
Буын және сіңір маңайындағы жұмсақ ұлпаларда жара анықталған уақытта
, оның буынға өту қасиетін ескеру керек.Өту қасиеті нақтыланған жағдайда
іріңді синовит, артрит немесе іріңді тендовагинит туындайды.Бұл жағдайда
профилактикалық емді қолданған жөн. Егер жара жүйке бағандары өтетін тұста
орналасса,онда жансыздану,парез,яғни салдану,парестезия байқалады.
Сондықтан аяқтарының функциясы мен сезімталдық жағдайын зерттеу керек.
Жауырын-иық буыны аймағында көбіне асептикалық процестер байқалады:
артрит, гемартроз, төмпек аралық бурсит, тенденит, сүйек бұлшықетінің
бурситі. Іс жүзінде бұл аурулар бірігіп «иықтық ақсау» деген терминді
құрайды, бірақ бұл дұрыс емес. Нақты диагноз қою қажет, дифференциальды
диагнозға көңіл аудару қажет.
3.Шынтақ буынының ауруында оның құрылымына, буын қуысының синовиальды қалта
қуысымен байланысына назар аударады. Сондықтан синовиальды қалта маңындағы
жара іріңді сиовит және шынтақ буынының артритімен асқынады.
Ірі қараның карпальды буынының тұсында көбіне прекарпальды бурсит
байқалады. Бұл бурситтердің пайда болу себебін анықтап , сақтандыру
шараларын жүргізіп, ем қолдану қажет.
5.Үй малдарының барлық түрінде, әсіресе жылқыларда бүккіш тұяқтың сіңірі
зақымдалады. тілерсек тұсындағы сіңірді зерттегенде тұяқ бүккішінің
беткейлік, тереңдік сіңірлерін сипалап, сүйек аралық бұлшықетті сипалау
керек. Тендовагинит кезіндегі тұяқ және карпальды сіңір қуысындағы
сұйықтықтың бар жоғына назар аудару қажет. Тендовагинитті карпальды
буынының синовитінен ажыратып, бимануальды пальпацияны қолдану керек.
Буын байламдарының созылуымен жарақаттануының нәтижесі болып
табылатын тілерсек пен тұяқ тұсындағы сүйектік өсінділерге
(экзостоз,остеофит) көңіл бөлу керек. Бұл процестер малды күтіп-бағу
жағдайының нашар болуы және дұрыс тасымалдамағанда пайда болады. Жылқыларда
сесам тәрізді сүйектердің ашық сынығы кездеседі. Бұл ауруды клиникалық
әдістері арқылы анықтау қиынғ соғады. Сондықтан рентген зерттеуі шешуші
қызмет атқарады. Сесам тәрізді сүйектердің сыну бейнесі тұяқ бүккіш
сіңірдің жіті созылуы мен тұяқ сүйегінің тесілуіне ұқсас болып келеді.
7.Ірі қара малының иық, жауырын, шынтақ сүйектерінің сынуы іс жүзінде
емделмейді, ал ұсақ малдарда остеосинтезі көмегімен жақсы емделеді.
Бақылау сұрақтары.
1.Алдыңғы аяқтардың динамикасы мен статистикасының ерекшеліктері қандай?
2.Кәріжілік жүйкесінің жансыздануына тән функциональды бұзылыстарды ата.
3.Сүйек бұлшықетінің тендиниті мен бурситінің дифференциальды
диагностикасы.
4.Төмпек аралық кілегейлі қалтаның жіті түрдегі іріңді қабынуына тән ақсау
сипаты.

Бақылау сұрақтары.
1.Буын капсуласының құрамы.
2.Синовиальды сұйықтықтың қызметі.
3.Буын жаралары, олардың классификациясы, диагностикасы.
4.Синовит, эмпиема,артрит, остеоартрит, фиброзит дегеніміз не?
5.Артоз, гемартроз, анкилоз, буынның шығуы, дисторзияға анықтама бер.
6.Буын жараларының асқынуы және оның профилактикасы.
7.Контрактур классификациясы, диагностикасы, профилактикасы, емдеу.
8.Буындағы жіті түрде өтетін іріңді процестердің клиникалық белгілері және
дифференциальды диагностикасы.
9.Буынның іріңді процестері кезіндегі синовиальды сұйықтықтағы өзгерістерді
сипаттау.
10.Буынның іріңді ауруларын кешенді түрде емдеудің маңызы.
11.Деформациялы артрит және артроздың этиологиясы, патогенезі, клиникасы,
дифференциальды диагностикасы және оларды емдеу, сақтандыру шаралары.
12.Буын ревматизмінің клиникалық белгілері, патогенезі.

Дәріс 13. МИ ЖӘНЕ ЖҮЙКЕ ТАМЫРЛАРЫ АУРУЛАРЫ
Мидың шайқалуы.
Мидың зақымдалуы.
Жұлынның зақымдалуы

Малдың механикалық зақымдалуы ашық және жабық болуы мүмкін. Бас сүйегінің
осы екі жағдайда да сыңу мүмкіндігі бар. Жабық зақымдануға мидың
жарақаттануы және травматикалық миға қан кету жатады.

Ми шайқалу (Comotio cerebri). Оның себебі бастың қатты соққы алуы немесе
мал құлаған кезде затқа баспен соғылуы. Жалпы бас миы механикалық
жарақаттан жақсы қорғалған. Бас сүйектері серпімді және мықты. Қатты милық
қабық, миды тікелей зақымданудан сақтайды. Мидың қарыншаснын толтыратын ми
- жұлын сұйықтығы және субархноид кеңістігі ми шайқалған кезде буфер рөлін
атқарады. Мидың мықты каркасы – тамырлы жүйе. Мидың шайқалуы оның
қызметінің бұзылуын тудырады, жүйке ұлпасының құрылымдық өзгерісі дөрекі
бұзылмайды.

Мидың тамырлы жүйке торы механикалық әсерге өте сезімтал, вазомоторлы
реакциясы баяулайды, ми қан айналуының бұзылуы басталады. Вазомоторлық
өзгеріс нәтижесінде мидың домбығуы дамиды, ол милық ұлпаның гидрофилдігінің
жоғарылауымен, тамыр қабырғасының өткізгіштігінің жоғарылауы және қысымның
артуымен байланысты.

Ми шайқалғанда мидың ми қыртысында қорғаныстық тежелу (охранительное
торможение) дамиды, қыртыс астына жайылады. Осыған байланысты тежелуден әлі
босамаған ақырғыларының қызметі клиникалық симптомда байқалады. Ми
шайқалғанда бас миында болатын өзгерістер қайтымды және клиникалық
белгілері уақыт өте келе жойылады.

Клиникалық белгілері. Ми шайқалудың жеңіл сатысында мал құлайды және
бірнеше минут ішінде орнынан тұра алмайды, ал ауыр сатысында – бірнеше
сағат ішінде. Пульстың баяулауы (жиілеуі) және оның толуы төмендейді,
кілегей қабығының ағаруы, рефлекстердің әлсіреуі, беткейлік тыныс алу
байқалады. Ми шайқалудың ауыр жағдайында рефлекс байқалмайды, көз
қарашығы кеңейеді және жарыққа әсер бермейді, тыныс алуы беткейлі және
сырылды болады, құсу және құрысу байқалады. Ми шайқалудың жеңіл
формасында мал толық жазылады. Ауыр жағдайда мал комалық күйден шыға
алмағандықтан өледі.

Диагноз. Клиникалық симптом, алынған анализ негізінде қойылады.

Емі. Малды тыныштық жағадайында ұстау керек. Жүрек әлсіздігінде камфора,
кофеин, беткейлі тыныс алуда – тері асты 1% лобелин немемсе 0,15% цититон
ерітіндісі қолданылады. Қозуды басу үшін бром натрий, комбелен, рампун
қолданамыз.

Мидың домбығуын бәсеңдету мақсатында күре тамырға гипертоникалық
ерітіндіні еңгіземіз (40% глюкоза ерітіндісі, 10% натрий хлорид, 10%
калий хлорид ерітіндісі). Млдың 1 мг/кг салмағына сесептеп, тері асты
гидрокортизон енгізуге болады.

Мидың жаралануы (contusio cerebri). Бас миының тікелей емес жабық
травмвтикалық зақымдалудың екінші формасы, осы кезде ми затының шектеулі
участогы бүтіндігі бұзылады. Әдетте мұндай жарақат зақымдау күш
нүктесінде, бірақ жараланған жақтың қарсы жағында да байқалады. Осындай
бұзылудың аймағы әртүрлі болады және жарақат характерімен анықталады.

Мидың шайқалудан айырмашылығы жарақат кезінде жергілікті зақымдалу
болады. Ми шайқалу мен жарақат бірдей шарт немесе жағдайдан пайда болады.
Сондықтан осындай екі формада шекара өткізу өте қиын.

Клиникалық белгілері ми шайқалғандағы сияқты, бірақ зақымдалу
локализациясына тәуелді ошақпен сипатталады. Жарақат кезінде ми бөлігінің
функциясының түсуі, паралич, парез, сезімталдықтың бұзылуы және т.б.
байқалады.

Емі. Ми шайқалғанда сияқты. Паралич пен парезді терапияның орталық
қозғалыс және сезімталдықтың бұзылу жалпы ережелеріне сүйене отырып
емдейміз.

Мидың бас сүйегінің ашық жарақат кезіндегі зақымдалуы.

Бас сүйегінің жарақаты өткізуші, өткізбейтін болуы мүмкін.
Біріншісінде қатты қабықтың бүтіндігі бұзылады және зақымдаушы зат ми
затына түседі, ал екіншісінде жаралаушы зат бас сүйегінің бөлшектенген
сүйегінде немесе мидың қатты қабығында тұрып қалады.

Әсіресе өткізуші жара аса ауыр және қауіпті болады. Жиі малдар
тікелей жарақаттан кейін немесе алғашқы сағатта немесе күндерінде өледі.
Ми даралануы кезінде сияқты бас сүйектің ашық жарақатында шок болады,
артериялық кысым төмендейді, жүрек жұмысы бұзылады, дене температурасы
төмендейді, рефлекстер бәсеңдейді, құрысу дамиды, құсу, зақымбалған мида
ошақтық симптомдар байқалады. Жіті түрі әртүрлі және өзгермелі клиникалық
белгілерімен сипатталады. Егер мал қайта қан кетуден және ми домбығуының
алғашқы күндері өлмесе, онда ауыр, құбылыстары бірте-бірте кетеді.

Бас сүйегінің жарасы өзінің асқынуымен қауіпті. Жара жеңіл
жұқтырылады. Жараға анаэробты микроб түссе, милық заттың домбығумен газды
гангрена дамиды.

Емі. Бас сүйгінің ашық жарақаты кезінде жараны хирургиялық жолмен
зарарсыздандырады, оны ластанудан қорғайды және шокқа қарсы зат және
симптоматикалық препарат қолданамыз.

Жұлын жарақаты (Traumata medullae spinalis). Жұлынның зақымдалуының
ашық және жабық (омыртқа жотасыны бүтіндігі сақталады) түрін ажыратады.
Жабық түріне ми шайқалу, жаралану, ми тамырларының және қабығының үзілуі,
омыртқа сынғанда немесе шыққанда жұлынның қысылуы жатады. Ми шайқалғанда
жұлын құрылымы мен қабығында дөрекі бұзылыстар болмайды. Қан және лимфа
айналу бұзылады, жұлын және оның қайта даму бұзылысы пайда болады.
Аурудың жіті түріндегі осы бұзылыстар жарақаттан төмен жұлынның толық
өшу, клиникалық суретін еске түсіреді. Осы белгілер тез арада жойылады,
ары қарай артқы аяқтың парезі басылады, сезімталдық қалпына келеді,
нәжісті сыртқа шығару және несеп шығаруы қалыптанады.

Жұлынның жаралануы оның шайқалуына қарағанда ауыр өтеді. Жұлынның
қызметінің толық қалпына келуі өте сирек кездеседі. Себебі жарақат
кезінде оның затының, қыртысының, қабығы мен тамырының құрылымдық
өзгерісі байқалады да парез, рефлекстердің бұзылуы, гипостезяға ем
қонбайды (жазылмайды).

Жабық жарақат кезінде жұлынның сұр затына қан кету байқалады.
Бірнеше сағаттан соң жұлынның қысылу салдарынан толық параплегия дамиды
немесе қыртыстың “ат құйрығы” сударахноидальды қабтың төменіне қан кету.
Қан тарқаған соң жазылады.

Омыртқаның шығу, сыну кезінде жұлынның қысылуы жиі толық артқы аяқ
параличіне, сезімталдықтың барлық түрінің бұзылуына, жамбас аймағындағы
мүшелердің қызметінің бұзылуына және тез арада ойықтың пайда болуына
әкеледі.

Жұлынның ашық зақымдалуы кезінде мынадай клиникалық белгілерді
белгілейді: несептің шығуы, нәжістің сыртқа шығуының бұзылуы.

Емі. Малға тыныштық жағдайды қамтамасыз етеді. Жарақаттан кейінгі
бірінші сағатта зақымдалған жерге суық басады, одан кейін жылулық
процедурасын, электрофизиотерапия, массаж, тыныштандыратын зат
қолданамыз.

Шеттік нерв ауруы (Morbi nerborum peripnericorum). Перифериялық
нервтар бас және жұлынға қарағанда аз қозғалған және механикалық
әсерлерден жараланудың көптеген жерлері бар. Олар жұлын жүйкесі (жұлыннан
шығатын) және ми жүйкесінен (бас миына келетін) тұрады.

Невриттер. Шеттік нервтің травматикалық, токсикалық немесе
инфекциялық түрде зақымдалуын неврит деп атайды. Шеттік нерв жүйесі
зақымдалу орнына байланысты ажыратылады; радикулит (жұлын қыртысының
зақымдалуы), фуникулит (енрв қанаттамасының зақымдалуы), плексит (нерв
өрімінің қабынуы), неврит (нерв қабынуы). Нерв жйесінің зақымдалуында,
нерв қабынуы жиі кездеседі. Қабынудың характері бойынша серозды, іріңді,
интерстициалды және паренхиматозды; ал өту барысы бойынша – жіті және
созылмалы, жеке және көптік, жоғары және төмен өрлейтін неврит деп
ажыратылады.

Шеттік нервтің зақымдалу себебі – механикалық жарақат, инфекция
(бруцеллез, оба), интоксикация, В гиповитоминозы, азықпен улану, суу
ұзақтығы, аса қыздыру (күйік), нервтің толық қанмен қамтамасыз етілмеуі,
нервке дәрілік затты енгізу және т.б.

Патогенез және клиникалық белгілері. Шеттік нервтің зақымдалуында
патоморфологиялық өзгеріс және коиникалық белгілері зақымдалу характері
және сатысына байланысты.

Асептикалық серозды невритте қабыну аймағында нерв серозды
экссудатпен сіңіріледі, оның клеткалық инфильтрациясы, гиперемия, нервке
және эпиневрит астына қан кету байқалады. өзгерістер нерв өткізетін,
қоршайтын дәнекер ұлпасында дамыса, онда асептикалық интерстициалды
неврит нерв паренхимасының зақымдалуымен және нерв талшықтарының
дегенерациясымен бірге жүреді. Паренхиматозды невритте, нерв
өткізгіштігінің төмендеуі немесе жойылуы, бұлшық етті жүйкелендіретін
моторлы функция басымырақ болады, ал интерстицияалды невриттің алғагқы
сатысында тітіркену, ауырсыну және жоғары сезімталдық басымырақ болады.

Нерв қабынуының серозды жіті сатысында қабыну аймағы және оны
жүйкелендіретін тері аймағында ауырсыну жоғарылайды. Мал қозғалыстан
қашады, зақымдалған аймақты қасуға тырысады. Шеттік нерв бұтақтарының
қабынуы вазомоторлы, трофикалық бұзылыспен қатар жүреді, себебі онда
вегетативті талшықтар саны көп. Зақымдалған нерв иннервациясының
аймағында тер шығу (потоотделение) жоғары болады, ал толық өшкен кезде-
төмен. Вазомоторлы иннервацияның бұзылуы тамырдың паралитикалық
кеңейуіне, гиперемияға, тамыр спазмасы, ангидрозға әкеп соғады. Нервтің
серозды қабынуы сәтті өтсе, қабыну процесі 10-15 күннен соң өшеді
(затухает). Дәнекер ұлпа қатаяды және өседі, ол нерв талшықтарының
бөлінуіне, оның дегенерациясына, қысылуына әкеп соғады.

Іріңді невритті қабынудың белгілері: клетка инфильтрациясы
жоғарылайды, ишемия бедгілері байқалады, ұлпаішілік қысым жоғарылайды.
Интерстициалды ұлпа және нерв паренхимасында некроз ошақтары табылады,
нерв талшығының дегенерациясы тек зақымдану аймағында ғана емес, нерв
талшығының дистальды аумағында түгелдей байқалады (нисходящий неврит).
Сонымен қатар жұлын және орталық аумағының зақымдалуы мүмкін (восходящий
неврит). Нервтің нисходящий дегенерациясында жүйкелендіру аймағында толық
анестезия болады және парез бен параличтің белгілері байқала бастайды.

Әсіресе іріңді невритте ауырсыну және жүйкелендіретін бұлшық еттің
моторлы функциясы бұзылады. Жалпы температура көтеріледі және мал қажиды.
Радикулитте ауырсыну көрші нервтарға да әсер етеді, себебі оған
зақымдалған нерв қыртысының нерв талшықтары кіреді.

Жіті плекситте сезімталдық пен моторлы функцияның бұзылуы
зақымдалғанзақымдалған өрім аймағына жайылады. Невриттің созылмалы
формасында сезімталдықтың және зақымдалған нерв жүйкелендіретін аймақтың
бұлшық еттің жиырылуының төмендеуі байқалады.

Емі. Неврит, радикулит, плекситті дәрі-дәрмекпен емдеу
патогенетикалық, физикалық терапиямен үйлестіреді. Аурудың басында
зақымдалған нерв участогына гипотермия, тері астына (2 мг/кг мал
салмағына) гидрокортизон мен 0,5% новокаин ерітіндісі және жылыға орау
емі көрсетіледі. 2-ші күннен бастап теріішілік новокаин блокадасын
қолданады және жылы орау, қызыдырушы компрес соллюкс лампасымен
сәулелендіру қолданылады. 3-4-тәулікте жылан немемсе ара уы бар сүртпе
майын (мазь) жағамыз. Дозасы 1мл/кг мал салмағына күре тамырға 0,25 %
новокаин ерітіндісін қолданған жақсы нәтиже береді. Және В1 және В12
витаминімен емдеуге болады. Ауырсынуды бәсеңдеті үшін новокаинмен, хлорлы
кальциймен ионогальванизациялау қолданылады. Жіті және созылмалы
прцестерде парафинді, озокеритинді апплекация қоданады, мазь жағып массаж
жасалынады, моцион, бұлшық ет электростимуляциясы жүргізіледі. Инфекция,
интоксикация салдарынан болған невритте спецификалық емдеу жүргізіледі.
Нервтің ревматикалық зақымдалуы кезінде және невралгияда натрий
салицилаты, анальгинді қолдану ұсынылады.

Шеткергі нервтің травматикалық зақымдалуы (Laescones neriorum
peripnericorum traumatica). Нерв бұтақтары және оның бұтақталуының ашық
және жабық зақымдалудан болатын невриттер жиі кездеседі. Жабық
зақымдалуға шайқалу, жарақат, қысылу, созылу, нерв бұтағының үзілуі
жатады, ал ашық зақымдалуға нерв бұтағының жаралануынан оның бүтіндігінің
толық немесе бөлшектеніп бұзылуы жатады.

Шайқалу жарақатта оқ тиген жарада байқалады.

Шайқалуға морфологиялық өзгеріссіз нерв функциясының бұзылуы тән.
Ұсақ қан кету, серозды экссудация, домбығу пайда болады. Шайқалу кезінде
қозғалыс пен сезімтал функциясы толық бұзылуы мүмкін, бірақ функция тез
қалпына келеді. Бірінші күндері, жұмада қалпына келу жоқ болса, онда нерв
бұтағының қатты зақымдалғанының далелі.

Нерв дарақаты малды дөрекі қатты жерге жыққанда құлағанда, таяқпен
ұрғанда т.б. жағдайда жиі кездеседі. Көбінесе сүйек негізінде жатқан
беткейлік енрв бұтағы зақымдалады (беткі, жауырын алды, сәлелі және
т.б.).

Нерв жарақатында анатомиялық үздіксіздік бұзылмайды, бірақ оның
құрылымында қысылу, үгітілу түрінде болады. Шайқалуға қарағанда оның
функцмясы ұзақ бұзылады. Жара маңында нерв өткізгіштік уақытша болмайды,
жараның үстінен электр тоғымен тітіркендіргенде бұлшық еттің жиырылуы
болмайды, ал жараны астының тітіркенуінде қалыпты электр қозуы байқалады.

Енрвтің қысылуы қозғалыссыз таңғышты, жгутты нашар салғанда, қатты
операциялық үстелге малды бүйірінен ұзақ уақыт бекіткенде байқалады. Нерв
маңында дамитын сүйектік экзостаздар, сүйелдер иіктер нерв қысылуының
себебі болады. Қысылуда нерв бұтағының үздіксіздігі бұзылмайды, бірақ
белдік цицлиндрдің дегенерациясы, миелен қабығының бұзылысы, ишемия
түріндегі өзгерістерге ұшырайды. Ұзақтығына және нерв бұтағының
өзгерісіне байланысты бөлшектелген немесе толық нерв бұтағының үзілісі
болады.

Нервтің созылуы нерв осінің тракциясынан болады. Жеке нерв шоғырлары
немесе талшықтары жарылады, ол парезге әкеледі. зақымдалу аймағында қан
кету, серозды инфильтрация байқалады. Нерв осінің тракциясы кезінде және
жаралану кезінде нервтің жарылуы паралич, бұлшық ет атрофиясы болады.
Жарылу кезінде барлық жүйке шоғырлары нерв пучков бүтіндігі бұзылады
және нерв ұштарының бөлектенуі байқалады және ол оның регенерациясын
қиындатады. Көбінесе нерв бүтіндігі жаралану кезінде бұзылады, жара
орнының шеткері нерв қиығының дегенерациясы дамиды. Нервтің проксимальды
қиындысында дистрофиялық процесс Ранвьеге дейін жетеді. Егер іріңді
қабыну дамыса, нервтің прорксимальды участогіндегі дегенерация үлкен
көлемде жойылады. Нервтің дегенерациясы және дегенерациясында күрделі
морфофункциялық процесстер болады. Жара және басқа да этиологиялық фактор
әсерінен нервтің дистальды қиындысында оның нерв ұшына дейін валиеровтық
өту дамиды. Нервтің дистальды участогіндегі жараның 2-3 тәулігінен соң
осьтік цилиндр лизиске ұшырайды, ал шван қабығы сақталады. Оның клеткалық
элементі көбейеді, тяжи пайда болады. Дегенерациямен қатар осьтік
цилиндрдің регенерациясы байқалады. Жараланудан бірнеше күн өткен соң
аксонның перифериялық соңының өсуі басталады. Регенерацияланатын осьтік
цилиндрдің колбылары (колбы) орталық нерв участогына шван қабығының тяжи
арасынан өтеді. Осьтік цилиндр (аксон) перифериялық нерв ұшына дейін
өссе, зақымдалған нервтің функциясы қалпына келеді. Ақырындап
регенерацияланатын аксон маңында миелин қабығы түзіледі. Ұлпада
регенерацияланатын аксондар нерв ұштарын түзеді. Аксон нервтің ұзындығы
50 см болса, регенерация процесі 250-300 күн болады. Регенерацияланатын
аксон жасының негізгі бөгеті (рубцовая) тыртықтың дәнекер ұлпасы болуы
мүмкін. Онда өсетін аксондар өз бағытын жоғалтады және спиральға
оратылады. Регенерацияланатын аксонның өсуі үшін нерв маңына эпиневральды
тігіс салу арқылы ұштарын біріктіру керек. Нервтың толық регенерациясы
үшін ұштарының ара қашықтығы 5 мм-ден аспау керек. Регенерация
аяқталғанда ауырсыну және температуралық сезімталдық, содан соң тактильді
ауырсыеу қалпына келеді.

Перифериялық нерв зақымданғандағы негізгі клиникалық белгі –
ауырсыеу немесе гипостезия және қалпына келген нерв иннервациясының
аймағындағы қозғалыс функциясының бұзылуы. Перифериялық нерв жарасының
диагнозы аса қиындықты туғызбайды. Жарадан соң зақымдалудың характерін
анықтау қиынға соғады.

Жарадан соң нервтің зақымдалуының клиникасы бірден байқалмайды.
Шайқалу, жарақаттану, қысылу арасынан дифференциалды диагноз қою ұзақ
байқаудан кейін мүмкін. Тәжірибеде нерв бүтіндігінің бөлшектеніп немесе
толық бұзылуын айыра білу керек. Нерв бұтағының анатомиялық
үздіксіздігінің толық бұзылуында барлық бұлшық еттің параличі,
иннервация аймағында анестезия, цианоз, аяқтың сууы, ангидроз, бұлшық ет
хроноксиясы байқалады. Емдеудің оң нәтиже бермеуі нерв бұтағының
бүтіндігінің бұзылғандығыны дәлелі.

Емі. Сүйек қалдықтарынын нервтің қысылуын, экзостазды кетіру үшін
хирургиялық араласу жүргізеді. Нерв бүтіндігі бұзылса және нерв ұштары
бөлектенсе, эпиневри арқылы атравматикалық ине көмегімен жақындату керек.

Нервтің парезі және параличі (pareses paralyses). Перифериялық нерв,
бса, жұлын зақымдалуның клиникалық белгісі – қозғалыс фнкциясының
әлсіреуі немесе оның болмауы. Ақырғысы орталық немесе шеткергі нерв
зақымдалуына негізделген, сонымен қатар қозғалыс орталығы – оны паралич
деп атайды, ал қозғалыс функциясының толық емес болуы – парез.

Орталық парлич бас немесе жұлынды зақымдағанда, ал шеткергі – шеттік
нерв зақымдалғанда болады. Зақымдалу аймағына қарай денені: параплегия
(екі жақтың бірдей тартылуы), гемиплегия (дененің бір жағының параличі),
моноплегия (жеке бұлшық еттің немесе бір жақ аяқтың параличі),тетраплегия
(алдыңғы және артқы аятарының салдануы) деп ажыратады. Парезға да осы
терминдарды қолданады.

Клиникалық белгілері. Нервтің парезі кезінде жүйкелендіретін бұлшық
еттің қозғалыс функциясы бұзылады, рефлекстер төмендейді, бірақ толық
жоғалмайды. Зақымдалудың төмеңгі жерінде нерв қысымы ауырсыну реакциясын
тудырады, бұлшыұ ет атрофиясы әлсіз байқалады.

Перифериялық параличте жеке бұлшық еттердің қозғалу қозғалу
функциясы жоғалады, олар тез атрофияға ұшырайды. Паралич жиі гипостезия
(сезімталдықтың төмендеуі) немесе анестезия (сезімталдықтың толық
жоғалуы), толық рефлекстің жоғалуымен бірге жүреді.

Жеке нерв параличі арнайы симптомдармен сипатталады. Сәулелі нерв
параличінде аяқтары барлық буындарынан бүгіледі. Мал қозғалғанда аяқтары
алдыға, ал тірелу фазасында барлық буындарынан бүгілген болады. Иықтың
үшбасты бұлшық еті әлсіреген, тез атрофияға ұшырайды.

Басқа нерв парезі, параличі кезінде клиникалық белгілер сипаты пайда
болады. Орталық парез және параличте қозғалыстың бұзылуы бір жаққа немесе
дененің екі жартысына жайылады. Орталық паралич гипертония, бұлшық ет
атрофиясы болмағандағы сіңіп гиперрефлексия сапалы электр өткізгіштігінің
өзгерісі кезінде байқалады.

Ауру барысын болжау. Ол нервтегі дегенеративті өзгеріске және
олардың бұлшық ет жүйкелендіруіне тәуелді болады. Орталыққа қарағанда
шеткергі паралич болжауы сәтті болып келеді. Жеңіл зақымдалуда парез
параличтен 2-3 айда жазылады, ал ауыр түрінде – жазылу зақымдалу
сатысына, емдеудің дұрыстығы мен интенсивтілігіне байланысты. Созылмалы
параличті емдеу қиынға соғады.

Емі. Парез бен параличті емдеу невриттікі сияқты, бірақ ұзағырақ.
Аурудың алғашқы тәулігінде массаж ұсынылмайды. Екінші тәулігінде
ионофорез және бұлшық етке 10-15 күн В1 және В12 витаминін, прозерин,
дибазол немесе стрихнинмен бірге пара немесе периневральды енгізген жақсы
нәтиже береді, сонымен қатар тері астына вератрин еңгізу оң нәтиже
береді. Алғашқы 2 күн – 0,01 г вератрин, келесі 2 күн – 0,02 г, бесінші
күні – 0,03-0,04 г енгіземіз, кейін оның дозасын төмендетеміз. Курсқа 9
инъекция қажет.

Парез бен паралич пайда болғанда В.М.Плахотин мен А.Г.Ипатова
күнделікті 2 күн немесе күнара салданған нерв аймағын сәулелендіру және
сәйкес бұлшық етті гелий – неон лазерінің қызыл түсімен сәулелендіру
керек. 4-5 күні массаж және жылулық процедурасы жасалынады. 14-15 күні
жеңіл моцион, парафин, озокератин аппликациясын тағайындайды.

Ұзақ парез және паралич кезінде массаж, тітіркендітгіш сүрпе май
және линимент жағу, гальвани және фарад тоғымен ритмикалық
электролизация, УВЧ-мен әсер ету керек.

Дәріс 14-15. ҚАТЕРЛІ ІСІКТЕР
Аталған тақырыпты толық меңгеру ұшін зілді ісіктердің пайда болуының
негізгі теорияларын зерттеу қажет. Ісіктер табиғатта кеңінен таралған,
малдың барлық түрлерінде кездеседі. Ісіктердің өзіне тән пайда болуы,
дамуы, клиникалық белгілері болады: Ісік жасырын түрде, ешқандай белгісіз
және сатылы түрде өтеді. Ісіктер баяу өседі, ауырсыну болмайды және мүшенің
қызметі бұзылмайды. Дифференциальды диагностикада абсцесс, гематома,
лимфоэкстравазаттан ажырату қажет.
Ісіктерді оперативті емдеуде асептика және антибластика ережелерін
қадағалап, оларды толық меңгеру қажет. Емдеудің терапевтикалық әдістерімен
танысу қажет.
Бақылау сұрақтары.
1.Ісіктердің классификациясы.
2.Үй жануарларында ісіктердің пайда болуын бақылау.
3.Зілді ісіктерге тән клиникалық белгілер.
4.Ісіктердің дифференциальды диагностикасы неге негізделеді?
5.Ісік ауруларының ақырғы кезінде ісіктерді оқшаулаудың маңызы.
6.Ісіктерді емдеудің тиімді әдістерін ата.

Лабораториялық жаттығу сабақтары.

Тақырыбы: 1. Малмен жұмыс істеудің техника қауіпсіздігі. Хирургиялық
аурумен ауырған малдарды клиникалық әдіспен зерттеу.

Сабаққа қажет: Әртүрлі малдар. Малдарды бекіту - байлау құрал – жабдықтары.
Орамал, сабын, спиртті тампон. Фонендоскоп, термометр, балғашық.
Сабақтың мазмұны: Студенттер малмен жұмыс істеудің техника
қауіпсіздігінен түсініктеме алады.
1. Мал дәрігері малмен жұмыс істегенде жалпы техника қауіпсіздігін
сақтауы тиіс. Малдар дәрігерді жарақаттамас үшін ол алдымен ережеге
сай бекітіліп байланады. Ол үшін арнайы станоктар, операция столдары
пайдаланылады. Ал шаруашылық жағдайында мал берік орнатылған, тегіс
бағандарға немесе астына төсеніш төселіп, жыққанда жарақат алмайтын
әдістермен жығып бекітіледі. Әр малды жығу, бекіту әдіс тәсілдері бар.
Мысалы сиырды жығуға Гесс әдісі кең қолданылады. Студенттер сабақ
барысында осы әдіспен жығып сиырды бекітіп үйренеді. Ұсақ ұй
жануарларын, лабораториялық жануарларды бекітудің де өз ерекшеліктері
бар. Итке тұмылдырық кигізіліп, ал мысықтың аяғына аяққап кигіліліп
қауіпсіздендіріледі.
2. Гигиеналық талаптар. Мал дәрігері малмен жұмыс істеу барысында малдан
адамға жұғуы мүмкін зооантропоноз ауруларды (туберкулез, бруцеллез,
құс тұмауы, шошқа тұмауы т.б.) жұқтырып алмас үшін арнайы киімдер
киеді. Оған халат, қалпақ қолғап, маска тағы басқалар жатады. Жұмыс
барысында тамақ ішуге, темекі тартуға болмайды. Жұмыстан соң арнайы
киімдерді шешіп, қолды жуып, спиртпен залалсыздандыру қажет.
Сабақтың екінші жартысында студенттер топтарға бөлініп оқытушының
тапсырмасымен клиникадағы малдарды хирургиялық аурулардың клиникалық
белгілерін анықтау үшін клиникалық әдіспен зерттейді. Нәтижесі баяндалып,
талқыланады, бағаланады. Бұл әдіс өндіріс жағдайында диагноз қоюда кең
пайдаланылады. Клиникалық зерттеу анамнез жинау, қарау, тыңдау
(аускультация), сипау, соққылау (перкуссия), дене қызуын өлшеу
(термометрия(арқылы жұргізіледі. Сондай – ақ арнайы құралдармен (УЗИ,
рентген, компьютерлік томография) және лабораториялық зерттеулер (қанды,
жарақат жағындысын) жасалады.
Клиникалық зерттеу жоспары:
1. Тіркеу.
2. Анамнез жинау (бағып күтілуі және ауруы туралы).,
3. Жалпы зерттеу :
- Т,ТС,ЖС - өлшеу,
- Жануардың габитусын (дене бітімі, денесін кеңестікте ұстауы, қоңы,
мінез – құлқы, тұлғасы) зертеу,
- Терісі мен тері туындыларын (жүнін, тұяғын, мүйізін),
- Лимфа түйіндерін (бездерін),
- кілегейлі қабықтарын зерттеу.
4. Ішкі ағзалар мен жүйелерді зерттеу:
- Жүйке жүйесін,
- Ас қорыту жүйесін,
- Тыныс алу жүйесін,
- Жүрек және қан айналу жүйесін,
- Зәр шығару және жыныс мұшелерін,
-5. Клиникалық – лабораториялық зерттеулер (қанды, зәрді жарақат
жағындысын зерттеу. УЗИ, рентген, компьютерлік томография жасау.
Зерттеу нәтижесінде диагноз қойылады. Емдеу жүргізіледі. Диагноз – ауру
туралы дәрігердің қысқаша қорытындысы, тұжырымы.Диагноз аурудың
клиникалық белгілеріне сүйеніп қойылса – ол симтоматикалық диагноз деп
аталады. Егер аурудың неден болғаны анықталса онда ол этиологиялық,
өлексені сойған соң анықталған диагноз - патанатомиялық деген атқа ие.

2. Жараланған малдарды зерттеу әдістері

1. Студерттерге жануарлардың жарақаттарын анықтау әдістерін
үйрету.,
2. Жануарлардың жарақаттарын емдеу әдістерін үйрету.,
Алдымен жараланған малды клиникалық зерттеуден өткізеді. Содан кейін
жарақаттың түрін айырады, қаншалықты зақымдалғанын, жараланған жердің
қызметінің бұзылу дәрежесін, алғашқы емдеу көмегін кім жасағанын анықтайды.
Жарақатты зерттегенде оның түріне, қуысынан аққан экссудатына,
айналасындағы қызуы, ісінуіне, ауырсынуына көңіл бөледі. Осыдан кейін
жарақаттың ішін зерттейді. Бұл әрекетті емдеумен бірге өткізеді, сондықтан
зарарсыздандырылған аспаптарды қолдану керек.
Жарақаттың экссудатын зерттегенде оның көлеміне, түріне, қоюлығына,
иісіне, РН көрсеткіштеріне тағы басқа жақтарына көңіл бөледі. РН
көрсеткішін лакмус қағазымен айырады. Жарақаттың қуысындағы микробтардың
сапасын және олардың тиісті антибиотиктерге сезімталдығын анықтау үшін
бактериологиялық зерттеу жүргізіледі.
Жарақаттың таңбасын зерттеу. Зерттеу мағанасы — жарақаттың жазылу
процесстерін бақылау, қолданылған емнің нәтижесін білу. Бұл сұрақтарды
Сенькин М.М. жылқыларда, Мартьянов С.Н., ірі қара малда, Ишмухамедов Г.А.
қойларда зерттеген. Зерттеу алдында жарақаттың айналасын тазартып, оның
бетіндегі қоқым, ластарды физиологиялық ерітіндіге суланған тампонмен
тазартады. Осыдан кейін таза шыныны жарақаттың бетіне тиістіріп жағынды
алады. Жағындыны 3-4 әйнекке алады. Жағындыны кептіріп, бекітіп бояйды.
Дайын болған жағын — таңбаларды микроскоп арқылы зерттейді.
Зерттеудің клиника-морфологаялық маңызы. Зерттеу ретінде жағындыда
болатын қан, дәнекер ұлпа торшаларының сан және сапалық өзгерістеріне көңіл
аударады. Қан торшаларына лейкоциттер, эозинофилдер, моноциттер,
лимфоциттер, эритроциттер жатады, ал дәнекер ұлпа торшаларына —
гистиоциттер, полибластар, профибробластар, фибробластар, макрофагтар, көп
ядролық торшалар жатады. Жарақаттан алғашқы кезенде алынған жағындыда қан
торшаларының саны басым келеді, 1-2 күндері эритроцит, өте көп лейкоцитгер,
микробтар болады, фагоцитоз кезеңдері де байқалады. Лейкоциттердің ішінен
де ыдыраған дегенеративтік түрлері көп кездеседі.
Кейіннен дайындалған жағындыларда (5-6, әсіресе 8-10-12 күндерде) қан
торшалары мен бірге дәнекер ұлпа торшаларының да пайда болуы байқалады.
Олардың саны микроскоптың бір көру аумағында 10-15 болса, ол жақсы нәтиже
деп саналады, өйткені неғүрлым осы торшалар көп болса, соғүрлым жазылу
процессінің жақсы жүріп жатқандығын көрсетеді. Егер де олардың саны 2-3-тен
аспаса, онда жарақаттың жазылуы оған әр түрлі себептердің әсерімен
бәсеңдеген (малдың жалпы жағдайы, жарақатта бөгде зат болуы, қан тамырлары,
жүйкелердің жарақаттануы). Осы көрсеткіштерді ескеріп жарақаттың емін
өзгертіп, белсенді, шаралар қолдану қажет. Сондықтан цитологиялық зерттеуді
бір жағынан бақылау ретінде қолданса, екінші жақтан жарақатқа дұрыс ем
қолдану ретінде қолданылады.

Әдебиеттер
Негізгі әдебиеттер

1. Б,К. Ілиясов. Ветеринариялық хирургия (оқулық). Алматы. 2008. 400
бет.
2. С.В. Тимофееф. Общая хирургия животных (учебник). Москва.
«Зоомедлит». 2007. 666 стр.

3. Общая ветеринарная хирургия. /А.Д.Белов, М.В.Плахотин, Б.А.
Башкиров и др. – М. Агропромиздат, 1990. –592с.

Қосымша әдебиеттер
4. Практикум по общей и частной ветеринарной хирургии /И.А.Калашник,
Б.Я. Передера, А.Ф.Русинов и др. - М. Агропромиздат, 1988. – 303 с.
5. Справочник ветеринарного врача. – СПб.: «Лань», 2004.-896с.

6. Орлов Ф.М., Лукьяновский В.А. Словарь ветеринарных хирургических
терминов. – М.: Росагропромиздат, 1988 –301с.
7. Хаперский Ю.А., Луницын В.Г. Остановка кровотечения при срезке
пантов у маралов//Ветеринария,2004 - №6- С. 51.

8. Абишев Г. Травматизм сельскохозяйственных животных, Алма-Ата,
«Кайнар»,1975.- 168с.
9. Терехов П.Ф. Ветеринарная онкология. - М., «Колос» ,1977.-89с.
10. Материалы первого евроазийского ветеринарного конгреса. Алматы. 2007.
11. Лукьяновский В.А и др. Болезни костной системы животных- М.
«Колос»,1984.- 125с.
12. Донская Т.К., Нарусбаева М.А. Болезни собак, -М.- 2003.-184с.
13. Нечаев А.Ю. Ветеринарная анастезиология в учебном
процессе//Ветеринария,2002 - №10- С. 53.
14. Кашин А.С., Медведева Л.В. Вправление вывиха коленной чашки у лошади
//Ветеринария,2003-№3-С. 8-9.
15. Хирургические операции у собак и кошек. - М.: ООО «Аквариум-Принт»,
2005. - 232с.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы