Файл қосу
Тарихи романның тілі
050205 - «Филология» мамандығына арналған
«ХХ ғасырдағы қазақ романы»
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ
2012
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Семинар сабақтары
4 Курс жұмысы және диплом жобасы (жұмысы)
5 Студенттің өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
1.1 Ән өлеңі - әнге арнап жазылған, әнмен айтылатын өлең,
әдебиеттануда поэзияның жанрлық саласы ретінде қарастырылады.
1.2 Ерікті өлең – қалыптасқан өлең өлшемін берік сақтамай,
тармақтардың ырғағын еркін өрнектейтін өлең түрі.
1.3 Жыршы ақындар поэзиясы – ауыз әдебиеті дәстүріндегі поэзия, қазақ
әдебиетінде бірнеше ғасырға ұласып келетін поэзиялық өнердің үлкен арнасы.
1.4 Кітаби ақын – Шығыс әдебиетінің араб, парсы, түркі тілдес
халықтарында бар поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап, қазақ арасына
таратып отырған, шығыс тілінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса
дастандар шығарған өзгешелеу бір топ ақындар.
1.5 Сал-сері – сегіз қырлы, бір сырлы, яғни әнші, күйші, ойыншы,
күлдіргіш, композитор, би, спортқа бейімі бар ерекше үздік жаратылған
өнерпаз.
1.6 Терме – қазақ халық поэзиясында қалыптасқан лирикалық өлең түрі.
1.7 Толғау – қазақ, сондай-ақ қарақалпақ, ноғай секілді басқа да
халықтардың ауызша поэзиясында кең тараған қоғамдық-саяси лириканың бір
түрі.
1.8 Аллитерация (лат. дыбыстас) – шығармаларда бірыңғай дыбыстардың
үндестігі, дәлірек айтқанда дауыссыз дыбыстардың қайталануы.
1.9 Алтыбуынды өлең - әр тармағы үш буынды екі бунақтан құралатын (3
буын – 3 буын) өлең өлшемі.
1.10 Алтытармақ – қазақ поэзиясында лирикалық өлеңдерде жиі
қолданылатын шумақ өрнегі.
1.11 Анафора (гр. биікке шығару) – айшықтаудың (фигураның) үлгісі
ретінде көрсетілген шумақтың немесе өлең жолдарының басында үндесе, үйлесе
қиысатын бірыңғай бастамалар.
1.12 Антитеза (шендестіру) – екі затты не құбылысты шендестіру арқылы
басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суреті, сыр-сипаты, кескін-кейпі
аңғарылады.
1.13 Антоним (қайшы сөздер) (гр. қарсы, атау) – біріне-бірі қайшы
қарама-қарсы мағыналы сөздер.
1.14 Ассонанс (лат. үйлесім) - өлең сөзде дауысты дыбыстардың үндесе
қайталануы.
1.15 Әдеби қаһарман - әдебиеттің идеялық-эстетикалық роліне сай
бейнеленетін тұлға.
1.16 Әдеби процесс- бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар, ұлттар мен
елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір сүріп келе
жатқан әдебиеттің тарихи заңды қозғалысы.
1.17 Әдеби характер (гр. мінез, ерекшелік) – кейіпкердің мінез бітімі,
адамның бойына психологиясына, қимыл әрекеттеріне тән сан түрлі
қасиеттердің бірігіп, біте қайнаған тұтастығын танытатын мінез-құлық
өзгешелігі.
2 ДӘРІСТЕР
Дәріс 1. «Қазақ тарихи романының поэтикасы» пәні.
Дәріс мазмұны:
1.Тарихи роман поэтикасы пәні.
2.Қазақ тарихи романының тууы, дамуы.
3.Тарихи романға тарихи сипаттың тәндігі.
4.Тарихи романға стильдік ерекшеліктің қажеттігі.
5.Тарихи роман потикасына қарасты компоненттер.
Тарихи роман - көркем әдебиеттің басты жанры. Бүтін бір дәуірді
монументальды формаға бйенелеп, жеке адам тағдырын халықтың тарихи
тағдырымен эпикалық тұрғы даүйлестіре нақты образбен мүсіндемек. Тарихи
романдар – ел тарихының ерлікке толы шежіресі. Мұндай шежіреге, ежелден
тасқа басылып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп, ұрпақ оын жаңа мазмұнмен, жаңа ерлік
дәстүрмен байытып жинақтаған архиві болмаған, заттың ескерткіші аз, оуқдан
тоқуға жүйрік халық әсіресе ділгәр. Бір жақсының бір жаманы бар. Тоқу жақсы
болғанмен, адамға мәңгі өмір сүру жазылмаған. Ертең дүниеден көшкенде
тоқығаны өзімен бірге топырақтың астына сіңіп, жоғалады. Архивті айтасыз,
үлен қоғамдық, мемлекеттік қызмет атқарып, өмірлі өнер туындысын дүниеге
әкелген даңқты перзенттері жайлы мемуар, не күнделік екеш ол да қалмағаны
мәлім. Ол бәлкім, сауатымыздың кемшіндігіне, сауаты барлардың енжарлығына
қатысты шығар. Зардабын аз тартқан жоқпыз.
Қазақ тарихи романы – Кеңес революциясынан кейін ғана тұсауы кесілді.
Оның басында С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, Ж.Аймауытов,
М.Дәулетбаев, С.Мұқановтар тұрғаны белгілі. Тарихи роман деген шығармамыз,
алайда, көркем қорытылып, шын мәніндегі тарихи өнер туындысы дәрежесіне
жетуі М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясынан басталады. Өйткені, ол тарихи
жанрдың ең басты мәселесі – тарихи дәуірдегі өмірдің типтік жақтарын дәл
қамтып, өткендегі адамдарды шыншылдықпен мүсіндеп, дәуірдің рухын,
кейіпкердің ақыл-ойы қызметін көрсетуде тарихилық принциптен айнымайды.
Қазқа тарихи романы қай кезеңге арналса да, ол суреттеліп отырған дәуірдің
тағдырында атқарған рөліне жан-жақты талдау жасап, өткен мен бүгіннің
сырларына қанық етеді, кешегінің күрмеуі, бүгінгі күн поэзиясы, кешегі мен
бүгіннің арақатынасы, «тарихи перспектива» тарихи романдар деңгейінде ғана
толғана ой өрістетуге, ғасырлар түгі тек соның қомына лайық екенін уақыт
өзі айқындап берді. Әдебиетіміздің халықаралық беделі, ұлттық мақтанышы,
сапалық бітімі дегенде де бірінші сөз осы тарихи романға келіп тіреледі.
Өйткені, ең бірінші, тарихи роман туған әдебиетіміздің нар тұлғалы
перзенттерінің қолымен жасалған киелі, асыл қазына.
Жазушылардың қай-қайсысы да өздері ғұмыр кешкен дәуірдегі өмірлік
құбылыстарға, саясатқа енжар қарамайды. Шекспир өзінің тарихи
драммаларында, О.Бальзак, Л.Толстой, Р.Роллан, М.Әуезов өз эпопеяларында
осы талап деңгейінен табылған. Әлдеқашан неше бел асып кеткен тарихи көштің
көзге шалынар-шалынбас ізінен суреткерлік фантазияның қуатымен кезең
шындығын, онда өмір сүрген адамдардың дәуіріне сай үнін, әрекетін бейнелеп
беру қандай ерлікке де тұрарлық. Ә.Әлімжанов Х ғасырда өмір сүрген ұлы
ғалым, «екінші ұстаз» Әл-Фарабиді, оның сүйген әйелі Бануды («Ұстаздың
оралуы»), Д.Досжанов ХІІІ ғасырда жасаған Отырардың әкімі Қайырханды
(«Жібек жолы»); І.Есенберлин «Батый хан», Өзбек хан, Ақсақ Темір, Едіге,
Тоқтамыс, Әбілқайыр, Жәнібекті («Алтын Орда», «Алмас қылыш»). Ә.Кекілбаев
Әбілқайыр, Бөкенбай, Барақ, Тевкелеевті т.б. («Үркер», «Елең-алаң»).
М.Мағауин Оразмұхамедті («Аласапыран») өз уақыты тудырған күрескер, азамат,
хан, батыр, әкім, ғалым, дипломат деңгейінде мүсіндеудің көркемдік
құралдарын тапқан. Егер реалист суреткер өзіне тән образдық тілмен көрініп,
өзіне ғана қатысты стилімен ерекшелігін сездірмесе, шығармаға жұрт ықыласын
жойып алмақ. Е.Есенберлин шежіреші-әңгімешіл стилімен Алтын Орда, Ақ Орда,
қазақ хандығы дәуірін, отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалысы көсемдері
ісін баяндап, ата-баба тарихын көркем әңгімелеген сәтте, ұлтымыздың қаны
сұйылмаған, жүрегі құнарлы бөлегі дана кітаптармен жыласып көрісті.
Стиль жоқтан пайда болмайды, барды үйрене, дамыта отырып қалыптасады.
Ф.Достаевский, Л.Толстой, Л.Леоновтардың сыртқы дүниеде болып жатқан қилы
әрекет-амалдары адамның әлемінде тұтанып, арты «өртке» айналғанын «қаза»,
«тәптіштеп» бейнелейтін психологиялық талдау өнері кемелденген әдебиеттің
иығына шақ. Әр қаламгердің өзіне ғана тән жазу мәнері, стилі болмаса, ол -
өзгенің көлеңкесі. Стильдің мағынасы кең. Оған шығарманың формасы, мазмұны
да жатады. А.Э.Эльсберг стильге шығарма жанрын, композиция, лексика,
синтаксисін, көркем тіл, сөйлеу ырғағын, баяндау ерекшеліктерін де әкеп
қосады. Г.Н.Поспелов стиль ұғымы шығарманың формасына ғана тән, мазмұнына
оның қатыссыз екенін жазады. Мұндай пікір М.Храпкенкоға да ортақ. Тек ол
мазмұннын түрді бөлек қарауды ұсынады. О.В.Лорман, стильге шығарма қамтитын
объекті, идеялық негізін, жанрын, жазушылық күллі творчестволық мәнерін
бір адамға тоғыстырып, оны көркемдік индивуализация деп айтады. А.В.Чичерин
стиль деген ұғым поэтикалық шығармадағы сөз бен образ, образ бен
композиция, композиция мен идея бірлігі екендігіне ден қойған. Осы
айтқандарда сүйенсек, стильді образдан, жанрдан, композициядан іздеген жөн
сияқты. Е.С.Сидоровтың ғылыми тұжырымы жоғарыда сөз еткен еңбектердің қай-
қайсысынан да терең жатқан тәрізді. Ол пікірін күлбілтелемей: «Но если
стиль-единство всех выразительных средств: то нет никаких оснований
ограничивать его зону только речеными средствами, только словееной тканью.
Конечно, художественное содержание произведения воплащается словесными
средствами, но ими не исчерпывается. Такие, например, элементы, как
композиция образов, сюжета, фабулы, системы образных, предметных и
психологических детелей, необходимо должны включаться в понятие стиля
произведения», - деп өрістетіпті. Ол қай теориялық терминдерді қолдануда
дәлдіктен сәл ауытқағанымен, стильдің қызметін орынды пайымдаған. Ал қазақ
қаламгерінен стиль жөнінде салиқалы әңгіме қозғаған - Әбіш Кекілбаев.
Жазушының өзіндік стилі, оның өмірге деген көзқарасы тереңдей түскен сайын
жетіліп дами түсетінін, өмірлік көзқарастарындағы түбірлі өзгерістерді оның
стилінен де көрінетінін ол орынды байыптаған.
Поэтика – стильдің жемісі. Поэтика – көркем шығарманың құрылымдық
формасы жөніндегі ғылым. Сондай-ақ ол жаңа мазмұнның ықпалымен бұл
формалардың өзгеруінің тарихи заңдылықтарын ашып береді. Поэтиканың
өмірлік мәні көркемдік сұлулық, сол сұлулықты тудыратын өміршең өнердің
сырын, қолдану методын түсіндіретін ғылым. Ал, метод ойланып-толғанудың
типі, шындықты танытудың жолы, тәсілі. Поэтика мен стиль бір-біріне
тәуелді, бірінен –бірі туып, байытып отыратын табиғатын көрнекті ғалым
Р.Бердібаев: «Стиль дегеніміз жалпы көркемдік компоненттердің қосындысы
ғана емес, суреткердің дүниені поэтикалық қабылдауы мен бейнелеп ойлануының
жүйелі көрінісі», - деп түсіндіреді. Әрине, «дүниені поэтикалық қабылдау»,
«бейнелеп ойлау» көркем компоненттерсіз жүйеге аспасы хақ. Ал поэтика сол
көркемдік компоненттер: диолог, монолог, полилог, шығармадағы драмалық,
эпикалық, лирикалық күйлердің берілуін, характер, сюжет, композиция типті
тартыстың өрістеу амплитудасын т.б. тексереді. Орыс әдебиетіндегі
эстетика мен поэтика мәселесін зерттеп жүрген Ю.Барабаштың топшылауы осы
төңіректен табылады. Асылы, көркем шығарма көркемдік құралдардың
үйлесімді қызметіне тәуелді. Қазақ тарихи романдарының поэтикалық
ерекшеліктеріне оның көркемдік құралдары-компоненттері қызметін саралау
барысында көз жеткізуге болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихи роман поэтикасы пәні.
2.Қазақ тарихи романының тууы, дамуы.
3.Тарихи романға тарихи сипаттың тәндігі.
4.Тарихи романға стильдік ерекшеліктің қажеттігі.
5.Тарихи роман потикасына қарасты компоненттер.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 2-3-4. Қазақ тарихи романының жанрлық типологиясы.
Дәріс мазмұны:
1. Романның көркем әдебиетте алатын орны, қоғамдық - әлеуметтік сипаты.
2. Роман – синтетикалы жанр екені.
3. Роман жанрының тарихты меңгеру мүмкіндігі.
4. Романның пластикалық қуаты.
5. Романды түрге бөліп жіктеу өлшемі.
6. Роман типологиясы.
Роман – қоғамды көркемдік жағынан талдау. Ол да жанды организм сияқты
жетіліп, дамып отырмақ. Заман, уақыт, қоғамның әлеуметтік-саяси, рухани-
интеллектуалдық, экономикалық-техникалық кемелдену деңгейі оған ықпал
етпек.
Роман – синтетикалы жанр, оның сыр-сипатын, себеп-салдарын, түп-
төркінін В.Днепров былайша түсіндірген: «Роман является много плановым не
только потому, что его течение расположено во многих поэтических планах.
Куски повествовательные и неповествовательные. Драматические сцены и
лирические монологи. Пейзажы и публицистика. Изображение в самом малом и
самом громадком масштабе. Рассказ от лицо автора и от лица героев.
Психологический анализ и бег событий. Сцены переднего плана и исторический
фон. Экскурсы в прошлое и возвращение в настоящее. Представление
случивщего и обсуждение случивщегося. Изображения и рассуждения. Эти и
другие планы сочетаются так, чтобы образное содержание было охвачено с
найбольшей полотной, и вместо с тем они монтируются так, чтобы своим
следованием создавать нений мощный, всеохватывающий ритм. Само сочетание
этих планов скрыто заключает важнейшую художественную идею громадной
сложности и многостаронности бытия, необходимости видеть жизнь в ряде
аспектов, разрезов и отношений, чтобы уловить ее целекупность и единство».
Заты, романның іштей түлеуінің себептерін тілге тиек еткенде жанр
заңдылығын терең түсіне білерлік дайындық қажет. Онсыз ізденімпаз
суреткердің тірнектеп жүріп жатқан көркемдік табысын түсініп-білу, тану
қиын.
Жанр – тарихи категория. Ол сол тарихтың ыңғайына бейім тұратын
уақыттың төл перзенті. Н.П.Утехиннің: «… Жанр – типологиялық қана емес,
сондай-ақ ол тарихи ұғым», - деуі соған саяды. Академик Д.Лихачев жанрдың
өзгеруі, жаңаруы, гүлденуі, оның орнын кезі келгенде келесі бір жанр басып,
алмасып отыратын эволюциялық табиғатын қолмен қонғандай анықтаған. Ол:
«Категория литературного жанра – категория историческая. Литературные
жанры появляются только на определенной стадии развития искусства слова и
затем постоянно меняются и сменяются… одни жанры приходят на смену и ны
один жанр не является для литературы вечным», - деп жазған. Сондықтан
романды жанрға жіктегенде оның тарихи категорияға жататынын, тарих
талабына қызмет етіп, соған қатысты деңгейде дамып, қоғамның рухани
қажетін өтейтінін естен шығармаған абзал. И.Скачков романға әдеби
классификация жасағанда терминдерді шатастырмас үшін мынандай формуланы
ұсынады: тек (эпос) - түр (роман-жанр) тарихи, революциялық, тарихи-
философиялық т.т. Демек, роман жанр емес, ол – эпостың бір түрі. Ал,
тақырыбына, стиліне, көркемдік табиғатына қарай жіктеп-жіліктеу романның
жанрлық жағынан түрленуі, дамуы, баюы, кемелденуі деп ұққан орынды. Ежелден
бері роман сол кемелдігінен көптің көңілінен шығып тұр. Оны романды ізерлеп
зерттеуші И.Скачков та мойындайды: «Ведь роман в чистом виде в литературе
не существовало (он всегда был каким-либо: античным, куртуазным и т.д.) и
не существует. Только на современном этапе роман имеет не одну модификацию,
как прежде, а несколько».
Қазір роман жанры алып емендей бұтағы кең жайылып, құшақ жетпес алыпқа
айналды. Атауы көбейіп, түрі байып, салаланып, шалқар мазмұн мен
тұңғиықтана, тереңдей түсті. Соның бастылары: рыцарлық роман, ашық роман,
жабық роман, әлеуметтік-тұрмыстық роман, саяси роман, философиялық роман,
моральдық роман, психологиялық роман, әлеуметтік-философиялық роман,
эпистолярлық роман, отбасылық роман, лирикалық-философиялық роман, саяси-
философиялық роман, мемуарлық роман, лирико-драмалық роман, полифониялық
роман, панорамалық роман, роман – эссе, роман-фреска, роман-документ,
публицистикалық роман, жағдайлар романы, тағдырлар романы (К.Симонов
классификациясы), роман-памфлет, роман-сапарнама, роман-трагедия, роман-
өсиет, роман-зерттеу, интеллектуалдық роман, тарихи роман, тарихи-
революциялық роман, салт-сана романы (нравов), айлашарғылы (авантюристік)
роман, тарихи-өмірнамалық роман, тарихи хроникалық роман, роман-эпопея т.б.
Осы кестеге роман жанрын зерттеуге көп үлес қосқан. С.Петров әскери-
дипломатиялық, әскери-тарихи роман; Л.Ф.Ершов детективтік роман, роман-
зерттеу, қылмыстық роман, таңғажайыптық роман (приключенский) роман, роман-
қиял деген атаулармен шеңберін кеңейте түсіпті. Осыған ағылшындардың
әйелдер (женский) романы, француздардың қиян түкпірлік (провинциальный)
роман, әлемдік роман, әмбебап (универсальный) роман т.б. тіркей берсек,
ұғымымыз ауырлай түсіп, оларды түстеп түгендеу, таңба соғудың өзі қиын
шаруаға айналмақ. Қазақ әдебиеттану ғылымында да тарихи романдарды жанрға
жіктеуде біраз істер атқарылды. Проф. Р.Бердібаев қазақ тарихи романдарын
тарихи-революциялық, тарихи-биографиялық, тарихи-публицистикалық, тарихи-
этнографиялық, аңыз роман, көркемделген роман, тарихи-тұрмыстық, тарихи-
хроникалық, роман-эпопея деп жіктесе, осыған филология ғылымдарының
кандидаты Қ.Аралбаев тарихи-әлеуметтік, тарихи-танымдық, тарихи-патриоттық
тәрізді атауларды қоса ұсынады. Проф. Ж.Дәдебаев та бұл классификацияларды
қолдайды. Типологиялық іріктеу мазмұн мен формаға тікелей қатысты.
Профессор Р.Бердібаев романды стандартты қалыпқа құю керектігі туралы
қатып-семіп қалған нұсқаулардың жоқтығын орынды ескерткен. Керек десеңіз,
форманың тағдырын мазмұн мен шеңберлік шешеді. Демек, әлі де болса, тарихи
романдарды типтендіруде ғылымға, практикаға сүйсінген бұлжымас, байсалды
принциптер орныға қойған жоқ. Жанрды типологиялау 1960 жылдардан бері ғана
әдебиеттану ғылымының объектісіне айналып зерттеле бастады. Ал,
типологиялау романның құрылымының ерекшеліктерін, жанрдың өзіне тән
спецификасын негіздемек. Бізше, әдеби шығарманы типологиялап, жанрға
жіктегенде оның өзіндік ортақ ерекшеліктерін, көтерген проблеммасын,
қоғамдық өмірмен байланысына көбірек назар аударғаны орынды сияқты. Романды
іштей межелеп, жіктеу оның қамтыған объектісі, тақырыбы, соны игерудегі
пайдаланылатын көркемдік тәсіл, қаламгердің алдыға қойған мақсатын зерттеу
уақыт талабынан туып жататынын аңғарамыз.
Есебі, роман жанрын нақты белгілеу, ара жігін қолмен нұсқап, кесіп айту
мүмкін емес. Оны көрнекті ғалым М.Бахтин де құптайды: «Изучение романа как
жанра отмечается особыми трудностями. Это обусловлено своеобразием самого
объекта: роман единственный становящийся и еще неготовый жанр.
Жанрообрующие силы действуют силы наших глазах: рождение и становление
романного жанра совершается при полном свете исторического дня. Жанровый
костях романа еще далеко не затвердел, и мы еще не можем предугадать всех
его пластических возможностей». Романның сол «пластикалы» әмбебаптығы
жазушының объекті мен субъектіні қалай қаласа солай еркін бейнелеуіне
жасыл көше ашпақ. Қысқасы, онда қасарып, қатып қалған қысаң үрдіс,
өзгеріске түспейтін ештеңе жоқ. Бұл да бұлақ, өзен, теңіз суларын тарылмай,
өгейсімей арнасына тартатын жылы қойын, кең қолтық мұхит тәрізді. Лирика,
драма, сатира, публицистика, очерк, памфлет, документ, саясат, мемуар,
философия т.т. адамға, табиғатқа қатыстының бәрі оның құшағына сиып,
құнарын арттырады. Неғұрлым ағыс қуатты, құнары мол, роман мазмұны
тереңдей, тұңғиықтана, жанрлық құрылысы да күрделене түспек. Сонан болар,
романды тақырыбына, суреттеу тәсіліне, бейнелеу құралына қарай жіктеп,
долбарлап, ат беріп, шекара белгілеп, айдар тағу ерсілеу көрінетіні.
Сонымен, қазақ тарихи романын қаламгердің бейнелеп отырған дәуірді
суреттеу тәсілі, өмірлік материалдардың орналасу заңдылығы, образдарды
типтендіру, характерді ашу мүмкіндігі, құрылыс-бітімі, жеке адам мен қоғам
арақатынасын көркемдікпен қиюластырып зерделеудегі қол жеткен
жетістіктерін жинақтай келіп типтендірсек оларды: мемуарлық, тарихи
көркем, тарихи-революциялық, тарихи-публицистикалық, тарихи-философиялық,
тарихи-өмірбаяндық, тарихи-хроникалық, тарихи-психо-философиялық роман деп
тұжырымдауға болатын тәрізді. Өйткені, «тұрмыстық», «отбасылық»,
«танымдық», «көркем шежіре», «патриоттық», «панорамалық», «моральдық»,
«ашық», «жабық» т.т. үстемеленіп пайдаланып жүрген эпитеттер оның жанрын
айқындаудан гөрі, суреттеу құралдарының қатысына қарай сапалық белгілерді
танытуды, оқырман назарын қандай нәрсеге көбірек аударуын көздейтін
тәрізді. Әйтпесе, қай жазушы шығармасында тұрмыстық жайды, отбасылық
байланысты, өмір ағысының адамдардың түрліше қатысқанын, құбылыс, шындықты
қалағанынша қамтып, қилы-қилы әрекеттерді, көңіл-күйінің спектрі мен
симптомын бергісі келмейді дейсіз?.. Ол бірақ біреуде көп, біреуде аз.
Оның аты-шеберлік. Сол шеберлік суреткердің көркемдік құралдарды өмірлік
шындықты игеру барысында қолында қалай ойната білгегінен аңғарылады.
А.Толстойша айтсақ: «Каждый художник, обращая свой взгляд в прошлое, берет
и находит в кем то, что его волнует, при помощи чего он может лучше понять
свое время». Демек, өзін толғандырған мәселені көркем бейнелеп беру
жолындағы ізденістеріне қатысты.
Бақылау сұрақтары:
1. Романның көркем әдебиетте алатын орны, қоғамдық - әлеуметтік сипаты.
2. Роман – синтетикалы жанр екені.
3. Роман жанрының тарихты меңгеру мүмкіндігі.
4. Романның пластикалық қуаты.
5. Романды түрге бөліп жіктеу өлшемі.
6. Роман типологиясы.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300 б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы». М.,
2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения). «Наука». Л.,
2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005. 214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология. Стиль.
Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп. Алматы,
1996. 38-42 б.
Дәріс 5-6-7. Тарихи роман стилі.
Дәріс мазмұны:
1. Стиль дегеніміз не?
2. «Стиль - кейіпкер» (Л.Леонов).
3. Тарихи роман стилі.
4. Стильді көркемдік компоненттері.
Жазушылардың қай-қайсысы да өздері ғұмыр кешкен дәуіріндегі өмірлік
құбылыстарға, саясатқа, енжар қарамайды. Шекспир өзінің тарихи
драммаларында, О.Бальзак, Л.Толстой, Р.Роллан, М.Әуезов өз эпопеяларында
осы талап деңгейінен табылған. Әлде қашан неше бел асып кеткен тарихи
көштің көзге шалынар-шалынбас ізінен суреткерлік фантазияның қуатымен
кезең шындығын, онда өмір сүрген адамдардың дәуіріне сай үнін, әрекетін
бейнелеп беру қандай ерлікке де тұрарлық. Р.Фонс жазбақшы: «Автор должен
знать своих героев, быть с ними так знаком, будто все мужчины – его верные
собутыльники, все женщины – задушевные подружки, все дети-его собственная
плоть». Онсыз көркем туындыда қандай қасиет қалады? Ә.Әлімжанов Х ғасырда
өмір сүрген ұлы ғалым, «екінші ұстаз» Әл-Фарабиді, оның сүйген әйелі Бануды
(«Ұстаздың оралуы»), Д.Досжанов ХІІІ ғасырда жасаған Отырардың әкімі
Қайырханды («Жібек жолы»); І.Есенберлин «Батый хан», Өзбек хан, Ақсақ
Темір, Едіге, Тоқтамыс, Әбілқайыр, Жәнібекті («Алтын Орда», «Алмас қылыш»).
Ә.Кекілбаев Әбілқайыр, Бөкенбай, Барақ, Тевкелеевті т.б. («Үркер», «Елең-
алаң»). М.Мағауин Оразмұхамедті («Аласапыран») өз уақыты тудырған күрескер,
азамат, хан, батыр, әкім, ғалым, дипломат деңгейінде мүсіндеудің көркемдік
құралдарын тапқан. Егер реалист суреткер өзіне тән образдық тілмен көрініп,
өзіне ғана қатысты стилімен ерекшелігін сездірмесе, шығармаға жұрт ықыласын
жойып алмақ. Е.Есенберлин шежіреші-әңгімешіл стилімен Алтын Орда, Ақ Орда,
қазақ хандығы дәуірін, отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалысы көсемдері
ісін баяндап, ата-баба тарихын көркем әңгімелеген сәтте, ұлтымыздың қаны
сұйылмаған, жүрегі құнарлы бөлегі дана кітаптармен жыласып көрісті.
Ә.Әлімжановтың жаны жомарт, қызу қимылды, білімді, мазасыз кейіпкерлері
оқырманмен сұхбат құрып, оқиғалары қарапайым детальдардан күрт өрбіп
отыратын көркем публицистикалық стильде жазылған романдары әдебиетімізден
басқалармен шатастырмас өз орнын ойып алғаны аян.
Стиль жоқтан пайда болмайды, барды үйрене, дамыта отырып қалыптасады.
Ф.Достаевский, Л.Толстой, Л.Леоновтардың сыртқы дүниеде болып жатқан қилы
әрекет-амалдары адамның әлемінде тұтанып, арты «өртке» айналғанын «қаза»,
«тәптіштеп» бейнелейтін психологиялық талдау өнері кемелденген әдебиеттің
иығына шақ. Әр қаламгердің өзіне ғана тән жазу мәнері, стилі болмаса, ол -
өзгенің көлеңкесі. Стильдің мағынасы кең. Оған шығарманың формасы, мазмұны
да жатады. А.Э.Эльсберг стильге шығарма жанрын, композиция, лексика,
синтаксисін, көркем тіл, сөйлеу ырғағын, баяндау ерекшеліктерін де әкеп
қосады. Г.Н.Поспелов стиль ұғымы шығарманың формасына ғана тән, мазмұнына
оның қатыссыз екенін жазады. Мұндай пікір М.Храпкенкоға да ортақ. Тек ол
мазмұннын түрді бөлек қарауды ұсынады. О.В.Лорман, стильге шығарма қамтитын
объекті, идеялық негізін, жанрын, жазушылық күллі творчестволық мәнерін
бір адамға тоғыстырып, оны көркемдік индивуализация деп айтады. А.В.Чичерин
стиль деген ұғым поэтикалық шығармадағы сөз бен образ, образ бен
композиция, композиция мен идея бірлігі екендігіне ден қойған. Осы
айтқандарда сүйенсек, стильді образдан, жанрдан, композициядан іздеген жөн
сияқты. Е.С.Сидоровтың ғылыми тұжырымы жоғарыда сөз еткен еңбектердің қай-
қайсысынан да терең жатқан тәрізді. Ол пікірін күлбілтелемей: «Но если
стиль-единство всех выразительных средств: то нет никаких оснований
ограничивать его зону только речеными средствами, только словееной тканью.
Конечно, художественное содержание произведения воплащается словесными
средствами, но ими не исчерпывается. Такие, например, элементы, как
композиция образов, сюжета, фабулы, системы образных, предметных и
психологических детелей, необходимо должны включаться в понятие стиля
произведения», - деп өрістетіпті. Ол қай теориялық терминдерді қолдануда
дәлдіктен сәл ауытқағанымен, стильдің қызметін орынды пайымдаған. Ал қазақ
қаламгерінен стиль жөнінде салиқалы әңгіме қозғаған - Әбіш Кекілбаев.
Жазушының өзіндік стилі, оның өмірге деген көзқарасы тереңдей түскен сайын
жетіліп дами түсетінін, өмірлік көзқарастарындағы түбірлі өзгерістерді оның
стилінен де көрінетінін ол орынды байыптаған.
Демек, стиль – суреткердің өмірге көзқарасы. Философиялық тілмен
айтқанда, өмірді диалектикалық тұрғыда танып-білуі, санасының тереңдігі,
көкейдегі көрікті ойын елге жеткізе алу шеберлігі. Стиль – бүтін бір дене.
Тақырып, идея, мазмұн, түр, композиция, фабула, сюжет, жанр, көркемдік
компоненттер сол жанды денені құрайтын басты-басты дене мүшелері. Форма
жүйелі де шымыр, мазмұны бай болса, көркем шығарманың тақырыбы мен идеясы
мақсатына жеткені. Солардың бірі - көркем образды жасауға қызмет етеді.
Сонда стиль дегеніміздің философиялық, эстетикалық мәні көркем образ,
характер. Автор қоғамдық-әлеуметтік ойды, соған өзінің азаматтық
көзқарасын кейіпкерлер образымен жеткізеді. Егер кейіпкер белгілі бір
әлеуметтік саяси топтың не таптың ғана жырын жырлап, моралін дәріптеп,
ойының рупорына айналса, оған көркем туынды де пат қойып, Айдар
тағылғанымен, әлеуметтік, тарихи, идеялық-көркемдік маңызы онша болмағаны.
Тарихи материалмен жұмыс істегенде, құбылыстың бимәлім сырын ашып, терең
ойдың түбіне бойлаған жатады. Ол сауалға А.Фадеев: «Каждый художник садясь
за стол, имеет определенную цель, авторское задание. Но когда будут
нашупаны характеры, образы, они сами начнуть вносить в первоначальный план
свои ноправки. Логика развития образов в типичных обстоятельствах
иезменяет, а иногда и ломает предварительные замыслы», - деп жауап
қайырған. Бәрі типтік жағдайда әрекет ететін образ логикасына бағынышты.
Айталық, Л.Толстойдың Анна Каренинасы («Анна Каренинасы» романы) поездың
астына түсіп өлуі Екатерина Маслованың («Воскресенье») революционерге
тұрмысқа шығуы, А.Пушкиннің Татьяна Ларикасы «ойламаған жерден» күйеуге
тиіп («Евгений Онегин» романы) кетуі, Ә.Нұрпейісовтің Еламаны Кенжекейге
үйленіп, офицер Федоровтың қолынан ажалын табуы («Қан мен тер») т.б.
Жазушы стилін өзгертетін факторлар: бұрынна жаттанды болған жайларды
жаңаша пайымдау, тақырыпқа басқа қырынан келу, проблеманы өзгерту,
күрделендіру. Мәселен, Шыңғыс хан, Батый, ТОқтамыс, Ақсақ Темір, Едіге,
Әбілқайыр, Абылай, Кенесары т.б. бұрын хан, басқыншы, мансапқор ретінде
қаралып, бірыңғай қара бояу жағылып келсе, енді оларды бейнелеуде бояуды
өзгерттік. Революцияны марапаттайтын төл туындыларға таптық көзқарас
тұрғысынан үңіліп, құбыжық образдар тобырынан кекірігіміз азып келсе, «Қан
мен терде» таптаурын қанын бұзылды. ЖЭС (НЭП), ұжымдастыру, аштық жылдары
тақырыбы да қисық айнадағы келбетін түзей бастады. Типтік жағдай логикасы
образдар логикасына да айтарлықтай өзгерістер енгізеді деуіміз сонан.
Қазақ жазушылары тарихи тақырыпты игеруде алғырлығы, көреген
кемелділігімен ерекшеленетінін мойындағанымыз жөн. Олар бай тарихи
ескерткіш, шежіре, жазба дерек, ғылыми зерттеулерге арқа сүйеуге мүмкіндігі
болмай, бірен-саран еңбектер мен тозығы жеткен ежелгі дәуір белгілеріне
«тіл бітіріп», таза фантазиясына, дарын қуатына ерік берді. «Жібек жолы»,
«Ауыздың ақары», «Алтын Орда», «Көшпенділер», «Аласапыран» т.б. ақыл-
парасаттың мың градустық «домкасынан» қорытылып шыққан. Суреткердің айқын
даралық сипатын, стилін қалыптастыруда оның сол тақырыпты игерудегі өз
проблемалары, өзіндік әлеуметтік, моральдық болса ғана еңбегі өнікті,
табысы татымды.
Поэтика – стильдің жемісі. Поэтика – көркем шығарманың құрылымдық
формасы жөніндегі ғылым. Сондай-ақ ол жаңа мазмұнның ықпалымен бұл
формалардың өзгеруінің тарихи заңдылықтарын ашып береді. Поэтиканың
өмірлік мәні көркемдік сұлулық, сол сұлулықты тудыратын өміршең өнердің
сырын, қолдану методын түсіндіретін ғылым. Ал, метод ойланып-толғанудың
типі, шындықты танытудың жолы, тәсілі. Поэтика мен стиль бір-біріне
тәуелді, бірінен –бірі туып, байытып отыратын табиғатын көрнекті ғалым
Р.Бердібаев: «Стиль дегеніміз жалпы көркемдік компоненттердің қосындысы
ғана емес, суреткердің дүниені поэтикалық қабылдауы мен бейнелеп ойлануының
жүйелі көрінісі», - деп түсіндіреді. Әрине, «дүниені поэтикалық қабылдау»,
«бейнелеп ойлау» көркем компоненттерсіз жүйеге аспасы хақ. Ал поэтика сол
көркемдік компоненттер: диолог, монолог, полилог, шығармадағы драмалық,
эпикалық, лирикалық күйлердің берілуін, характер, сюжет, композиция типті
тартыстың өрістеу амплитудасын т.б. тексереді. Орыс әдебиетіндегі
эстетика мен поэтика мәселесін зерттеп жүрген Ю.Барабаштың топшылауы осы
төңіректен табылады. Асылы, көркем шығарма көркемдік құралдардың
үйлесімді қызметіне тәуелді. Қазақ тарихи романдарының поэтикалық
ерекшеліктеріне оның көркемдік құралдары-компоненттері қызметін саралау
барысында көз жеткізуге болады. Қазақ тарихи романдарының халықтық
фольклорға жақындығы шығарманың ұлттық қасиеттерін айшықтай түседі. Ұлы
Абай «Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денең»
демекші, өткенін тірілтіп, арманын оятатын халық әндері қазаққа жұтатын
ауа, ішетін судай. Онсыз еңбекте екпін, тойда сән, өлгенге құрмет жоқ.
Жауға да жігеріңді жанып, өрлікке бастайтын сол. Міне, стильдің атқаратын
қызметін саралағанда көркемдік компоненттердің әрқайсысын осылайша талдап
тануға тиіспіз.
Бақылау сұрақтары:
1. Стиль дегеніміз не?
2. «Стиль - кейіпкер» (Л.Леонов).
3. Тарихи роман стилі.
4. Стильді көркемдік компоненттері.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300 б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения). «Наука».
Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 8-9-10. Тарихи роман және әдет-ғұрып, салт-сана.
Дәріс мазмұны:
1.Тарихи романдарда әдет-ғұрыптың суреттелуі.
2.Тарихи романдарда салт-сананың көрінісі.
3.Тарихи роман және елдік дәстүр.
Халықтың қамын күйттеген үлкен оқиғаларға кірісер алдында елдің тақта
отырған, ел бастаған, қол ерткен, сөз ұстаған жақсы-жайсаңдары бас қосып,
пәтуа байланысып, ант ішетін рәсімі болған. Тарихи роман өзі суреттеп
отырған кезеңнің осындай ғұрпын айнытпай берсе ғана қуатты. М.Мағауиннің
«Аласапыранында» Тәуекел хан құрылтайда негізгі мәселелерді шешкен соң,
қалға сайлауын өткізеді. Ант ішудің рәсіміне арнап, құрбандыққа мал
шалынады. Сонад кейінгі жайды Мағауин: «Бауыздау рәсімі біткен соң, сұлтан,
оғлан батыр, би атаулы тегіс, жасының үлкен-кішісіне, жол-жоба ыңғайына
қарай, кезектесе келіп, астаудағы буы бұрқыраған қызыл қанға он саусағының
ұшын бірдей сыласты, саусағын батырғандары кезектесе келіп, Тәуекелдің
қолында тұрған үлкен көк ала сырлы шара аяқтағы қымыздан бір бір ұрттап өте
берді. Ең соңында Ораз-Мұхаммед, онан кейін ханның өзі ант ішу рәсімін
жасап еді» («Аласапыран», «Жазушы», 1988.19-20-б), - деген жолдарды
оқимыз.М.Мағауин ежелгі қоғам жарысын, үрдісін жіті жанарынан қалдырмайтын
ықтиятты қаламгер.
Күнәдан екінші біреудің не өзінің ақтығын айғақтап, басындағы бағы,
алдындағы малы, кеудесіндегі жанынан безіп ант беретін аса күйзелісті,
абырой, данқына сын болған сәтті қазақтың небір марқасқа ұлдары басынан
кешірген. «Үркерде» Барақ, Батыр сұлтандар Әбілқайырдың беделін түсіріп,
қара есекке теріс мінгізуді көздеп, қара ниетті операция ұйымдастырады.
Әбілқайыр Ордасының қонағы Сергей Костюковқа (Сартайлақ) Зердебай зергердің
қызы Торғанды зорлап, «абыройын төкті» деп айып тағылады. Әбілқайыр өзі
қалап шақыртып алған ақ патша елшілігінің қызметкерлерін «күнаһар» санап,
өз қолымен бүлікшіл арам пиғылды топқа ұстап беруге қарсылық көрсетеді. Оны
берсе, күллі елшіліктің адамдарын қара ниеттілердің алдауына түскен қараңғы
жұрт ауыр жазалауы хақ. Соңғы, байтал түгіл бас қайғыға айналып, күллі
халқын ұрынарға қара таппай отырған орыс империясының қанды қылышына байлап
беруі мүмкін. Батыр сұлтанның зымиян айла-амалдарынан бейхабар ол, Зердебай
үйінен шықпайтын Сартайлақтың күнәлі-күнәсіз екеніне толық көзі жетпеседе
оның ақтығына ант беруге белін бекем буады. «Қызыл үйік» - «Дәурен биік»
басындағы ата-баба зиратында өзін салмақты ұстап, антында тұрады,
«сынақтан» сүрінбей өтеді. Екі анттың шарты бес саусақтын ұшын құрбандыққа
шалынған жылқының жасқанына малу, хан қолындағы шарадан қымыз ұрттау, женді
білектей ала арқанды басып өткенде оның қозғалмауы – аса ауыр, арты басты
жұтатын ауыр қылмыстан сақтануға не ақталуға негізделген. Дала заңы берген
антына күмән тудырса, ол хан мейлі, қара мейлі-гүжбан қара, айбұйырын
сақтай алмаған қалындығын екі асаудың құйрығына байлатып жібереді. Жаза
ауыр, талап тым қатал көрінгенімен, салқын ақылды оқырман осы процестің
астарында Әбілхайырға құрылған торды сезіп отырады.
Қазақ тарихы романдарынан тұрмысқа, салтқа қатысты экзотиканы мол
ұшыратамыз. «Үркерде» Әбілқайырға тарыққанда ақыл қосып, төңірегіне жұртты
үйіретін, көңілін демеп, асқанда алқының бастыратын Мәті биді ұшыратамыз.
Заманында қол бастаған батыр, енді дүйім жұртты аузына қаратқан дуалы ауыз,
қабырғалы би. Хан, би, батыр да құтты мешітінен дәм татып, жайғасып жатып,
шелденіп қайтады. Сол Мәтінің құтты мешітін Әбіш былайша суреттейді:
«Әуелден қызылды-жасылды жиһаз жиып, дәулет қуып көрмеген батырдың үйі
кейінгі кезде тіпті жұтаң тартыпты. Керегенің, бау-шудың бояуы оңған.
Киіздің ішінен ұсталған ши түйте-түйте. Төрге тастай салған қара текемет те
аяқасты боп әбден іріп тұр. Оң жақта тас келі мен томар келсап. Сол жақ
босағада астындағы жез легенге тырс-тырс көк су тасшылатып қозы қарын сүзбе
ілініпті. Үй ішінен күңірсіген сыз иісі, өңез исі шығады» («Үркер».
«Жазушы», 1981.25-б.). Бір ішері, үй жабдығы, олардың қай жерде қалай
орналасқаны, қазіргі жай-күйі баяндалады.
Көне ғасырлардың этнографиялық колоитін айнытпай беру жағынан
І.Есенберлиннің алғырлығы барша қазақ қаламгерлеріне үлгі-өнеге. Ол
шығармасына қай ғасырды объекті етсе де онда өмір сүрген адамдардың киім
киісін, сол киімдердің қандай материялдардан тігіліп, жергілікті
ерекшеліктердің ескерілуі, сәндік белгілерін, кісінің сыртқы бітім
тұлғаларына үйлесімін, ақыры сол киімдеріне сай адамның қимыл-әрекет, бет
құбылысын суреттеуге келгенде мәті би.
Қазақ ежелден-ақ үрім-бұтағын ешкімнің алажібін аттамауға, қиянат
қылмауға тәрбиеленген. Қиянаткерді, ата-баба дәстүрін бұзғанды, басқа
тұрмақ, әкесі баласына да көшпеген. Қолын теріс жайып, теріс батасын беруге
жүрегі қаймықпаған. М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы біреудің
айттырған қалындағын аздырып, біреудің қызығын лайлап, жұртты дүрліктіріп,
намысын таптағаны үшін Құнанбай немересі Әмірдің «шолжандығын» кешпей,
«шіріген жұмыртқасын» өз қолымен буындырып өлтіруден құдай жолын ұстанған
қажы қорықпаған. Әмірді өлімнен құтқаруға ара түскен Абайды да Құнанбай
қоса қарғағаны мәлім. Ұлы ақын онан тіксініп теқалады. Жаудан, тірліктің
бар ауыртпалығынан беті қайтпаған қазақ қарғыстан басын ала қашқан. Тарихи
романдарда қарғыс көркем характердің ішкі мазмұны ашу үшін, кейіпкердің
мынау күнәһар дүниеде жіберген ең үлкен қатесін, қиянатын сезініп,
мойындауға пайдаланатын көркем компанент.
Бақылау сұрақтары:
1. Тарихи романдарда әдет-ғұрыптың суреттелуі.
2.Тарихи романдарда салт-сананың көрінісі.
3.Тарихи роман және елдік дәстүр.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 11-12. Тарихи роман және тілді қолдану ерекшелігі.
Дәріс мазмұны:
1. Тіл – халқымыздың рухани құнары.
2.Тарихи романның тілі.
3.Жазушыларымыздың тілді қолданудағы ізденістері.
4.Тіл – шығарма тарихилығының өлшемі.
Ұлттық тіл байлығы өрнегі, ырғақ-сазы, сөзжасамы, қолданылу
мүмкіндігінен жұртымыздың рухани құнарын шамалауға болады. М.Пархоменко: «В
размерах богатство и степени гибкости того или иного национального языка, в
его способности передавать разнообразные оттенки человеческих чуств,
глубину и высокий полет мысли столь же не сомненно сказывается национальный
гений, одаренность народа» («Дружба народов», №7, 1957. Стр. 201-202), -
деп жазғаны тарихи романдардың көркемдік арсеналына қаратып айтылғандай.
Европаның өркениетті елдері баланы шешендік өнеріне баулитын арнаулы
мектеп ашып, азапқа түссе, қазақ баласы әріге бармай, отбасынан-ақ сөз
өнерін жүрегіне дарытады. Әйтпесе, қандай қиын түйінді де «бауыздап»
айтатын Әйтеке, «ұшалап» айтатын Қазыбек, «мүшелеп» берер Төле билер ешбір
мектеп, гимназия, лицей, колледж, университет есігін ашпағаны әмбеге аян.
Бір қызығы, шешендер, билер сөзі әрі қысқа, әрі нұсқа, қисынды да
дәлелдеулі қажетсінбейтін бітімі сом болып келеді. Сондай шеберліктің
үлгісін Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романындағы билер сөзінен келтіруге болады.
(«Үркер». «Жазушы». Алматы., 1981. 83-б). Әбіштің билері - заман көшін
бастаған көсемі, елдің ұйтқысы, ұраншысы, идеологі. Жұрт тек солардың
аузынан шыққанды құран сөзіндей көрген, ұйыған, отқа, суға бастаса да көз
жұмып, тәуекел еткен.
Әр дәуірдің өзіне қатысты сөздік қоры, сөйлеу ерекшелігі болады. Ұлттық
кейіпкерлердің бет-пішіні, сыртқы бітімі келіп тұрғанымен, шығарманың
колориті, бояуы келіспей жатса, тарихи туындыға үлкен мін.
«Көшпенділер» трилогиясындағы көне сөздер: ірбіз (леопард), ерат
(әскер), пандама (ел басқару жөніндегі насихат кітабы), импрам (тобыр),
алан (атты әскер құрамы), инал (шешесі хан тұқымы, әкесі қарадан шыққан
адам), қорен (әскер бекінісі). «Елім-айдағы» жер аттары: Садыр қамалған
бұлақ (Ақбұлақ), Сұмқайтты, Әбілқайыр сайы, Аңырақай т.б. «Жібек жолындағы»
тарихи жер атаулары: Інжу үгіз (Сырдария), Жойқындария (Амудария), Харчук
(Қаратау), Ақыраш (Балқаш); көне сөздер: отыз оқ (мыңдық сан), уеуршана
(тәжіктер мемлекеті), Жаһұт (якуттар). «Үркерде» сөз жасау бұрын
пайдаланудан шығып қалған сөздерді тірілту мақсатымен тікелей байланысты
болғанын аңғарамыз: кермар (шәлкем-шәліс), миясар (шебер), бүкіржік
(көтерем), хлаузы (өтеуі), инау (ру басыларына берілетін атақ), ғұлом
(арнайы әскер); «Елең-алаңдағы» көне сөздер: тептерлер (татарлар), бобылдар
(қызметшілер), ракрут (жазасына байланысты әскер қатарына тартылғандар),
боки (желу, қараң су, топан су), мадиықтанып (іштей риза болып), құлтасы
(бүккені) т.б. Мұндай заманына, уақытына қарай қолданылған сөздер мен
тіркестер қатары «Қан мен терде» де жиі ұшырасады. Осыларды сараптау
үстінде көңілге түйгеніміз, жазушылар халықтың сөз қолдану ерекшеліктеріне
нұқсан келтірмеген. Жаңа сөздерді енгізіп, қолданыстан шыққан сөздерді
тірілту – тарихи принциптерден айнымай, шығарманы демократияландыра түсу
мақсатын көздеуден туған заңды әрекеттер.
С.Мұқановтың «Ботагөзі», М.Мағауин «Аласапыраны», Х.Есенжановтың «Ақ
Жайығы», Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тері», Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры»,
«Елең-алаң», «Үркері» жазу барысында бұйрық, рапорт, шағым, хабарлама,
ресми хаттар, күнделік тәрізді документтерді т.б. осы мақсатта ұтымды
пайдаланған. С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу», М.Дәулетбаевтың «Қызыл
жар», І,Есенберлиннің «Алтын Орда», «Көшпенділер», С.Сматаевтың «Елім-ай»,
Ә.Әлімжановтың «Ұстаздың оралуы», «Махамбеттің жебесі», «Жаушы»,
Б.Алдамжаровтың «Ұлы сел», С.Шәкібаевтың «Көтеріліс», Қ.Салғариннің «Алтын
тамыр», «Көмбе», «Қазақтың қилы тарихы»- тарихи-көркем, дкументті романдар
қатарына жатады. Олардың стилі табиғатына лайық. Аталған туындыларда бәрі
бар, бірақ көркем туындыға қажетті принциптердің біреуі көп, келесі кемшім
түсіп жатуы да мүмкін. Әйтсе де, документті романдардың уақытқа қызмет
еткенін естен шығармағаныңыз жөн.
Шындыққа жүгінсек, жекелеген сөздері болмаса, Дүкенбайдың лексиконы
негізінен ХІХ ғасырға жақын да, І.Есенберлиннің суреттеп отырған дәуіріне
тереңдеп барғанын байқаймыз. Ал, М.Мағауин объектісін «таза қолмен», мол
дайындықпен игерген. Әр киіпкердің сөзін оның характерлік болмысына шақтап,
мөлшерінен асып, не кем соғып жатпауына бар күшін салған. ХV-ХVІ ғасырдағы
аламанды М.Мағауин: «Толқи құбылған құлақты алтын дулығасының ұшына шоқ үкі
қадалған, кеудесіне бедерлі шарайна, құрыш көбе, білегіне болат қоллық,
аяғына темір тізелік, топсалы бұтырлық киген, омырауы даладай, суық жүз,
қыр мұрын, қалың қабақ, қияқ мұртты жас жігіт бастаған аламандар тобы»
(«Алысапыран». «Жазушы»), -деп сипатталған. Елең еткізері,құрыш, болат,
темірмен құрсанған қазақ әскері сол ғасырда-ақ осал болмаған. Кешегі
Еуразияны алып жатқан мемлекет алтын ордадан бөлініп шыққан қазақ хандығы
қол жасақтауда ешкімнен олқы соқпаған. Қаруға қат металдар-жамбасында...
Жергілікті қаңлы, қатаған, дулат, қоңырат тау қопарып, тас уатып, жер
тамдар қазып, темір, болат ағызуға көнігіленген. Дала жауынгерлері сатақтар
атуға ған емес, атқан оғын нысанаға дәл тигізуді шебер меңгеріп, оқтын не
түрін ойлап тауып, жетілдіріп отырған. Ораз – Мұхамет жастайынан
аламандыққа қапысыз баулынған, жауынгерлік мектебінен өткен сақа боз бала.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл – халқымыздың рухани құнары.
2.Тарихи романның тілі.
3.Жазушыларымыздың тілді қолданудағы ізденістері.
4.Тіл – шығарма тарихилығының өлшемі.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 13-14. Тарихи романның сөздік қоры.
Дәріс мазмұны:
1. Әр дәуірдің лайық сөздік қоры болатыны.
2. Жазушы және сөздік қор, сөздік қордың «алтын сандығы».
3. Кейіпкер тілін тарихи принципке сәйкес берудің ішкі заңдылықтары.
4. Тарихи романдарға қатысты компоненттердің ішкі заңдылықтары.
5. Сөздің дәмін кіргізіп, сюжеттік желіні ширатуға мақал-мәтелдердің
атқаратын қызметі.
Әр дәуірдің өзіне қатысты сөздік қоры, сөйлеу ерекшелігі болады. Ұлттық
кейіпкерлердің бет-пішіні, сыртқы бітімі келіп тұрғанымен,
шығарманыңколориті, бояуы келіспей жатса, тарихи туындыға үлкен мін. Демек,
халықтың өзін ғана тән ұлттық ерекшеліктерін нәзік сезіне түсу үшін тілін
уақытына үйлестіре берудің маңызы бар. А.Толстой «Бірінші Петр» романын
жазу барысында кейіпкер өмір сүрген көздің тілін меңгеруге қанша тер
төккені соның жарқын мысалы. Біздің тарихи романдардан тілдегі осындай
ізденіс, зерттеу, көнеге қызығушылық аңғарыла ма?.. Күдіктенушінің қисыны
жоқ. І.Есенберлиннің «Алтын Орда», «Көшпенділер», Ә.Әлімжановтың «Ұстаздың
оралуы», «Жаушы», С.Сматаевтың «Елім-ай», Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-
алаң», Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер», М.Мағауиннің «Аласапыран» дүниеге
келер кезінде қазақ тіл білімі, әдебиеттану, әдебиет тарихына өріс ашып,
бұрынғы бимәлім әлемге барлау басталған-ды. Орхон-Енисей, Талас
ескерткіштері оқылып, Махмұт «Түркі тілінің сөздігі», «Моңғалдың құпия
шежіресі», Рашит-ат-диннің «Жылнамалар жинағы», З.Бабырдың «Бабырнамасы»,
Дулат Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и Рашиди», Әбілғазының «Түрік шежіресі»,
Ұлықбектің «Сұлтандар шежіресі», Қадырғали би Қасым-ұлының «Жылнамалар
жинағы, Шәкәрімнің «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» т.б. басылыпы
шығып, ел игілігіне айнала бастаған. Ғасырлар сеңі сөгіліп, ІХ, ХІІ
ғасырларда ғұмыр кешкен бабалар рухымен табыса бастадық. Біраз қаламгерлер
бұрынғы СССР көлемінде, Таяу Шығыстағы архивтерді ақтарып, тарихи
деректермен бірге тілдік өрнек, көне дәуір эпосы, этнографиясы, этикасын,
ономастика, топонимикасына қатысты мол материалдар жинады. Оған мысалдар
жетіп-артылады. Мәселене, «Алтын Орда» романындағы кейбір көне сөздер: инақ
(бағынышты қызметкерлер), маңғыла (әскердің алғы шегі), құма (шексіз әйел),
муллит (дінсіз), найб (ханның орынбасары), ертеле (тыңшы); жер аттары: Танс
(Дон), Үзі (Днепр өзені), Либке (Литва), Қоялық, Лабасы (Жетісудың көне
аты), Самур (Самар өзені), Іржі(Арыс өзені), Шаңғы Тара (Тюмень қаласы),
Есір (Есіл өзені) т.б. «Көшпенділер» трилогиясында көне сөздер: ірбіз
(леопард), ерат (әскер), пандама (ел басқару жөніндегі насихат кітабы),
импрам (тобыр), алан (атты әскер құрамы), инал (шешесі хан тұқымы, әкесі
қарадн шыққан адам), көрен (әскер бекінісі). «Елім-айдағы» жер аттары:
Садыр қамалған бұлақ («Ақбұлақ», «Сұмқайтты», «Әбілқайыр сайы», «Аңырақай»)
т.б. Мұндай жер аттары ескі атауымен барлық тарихи романдарда ұшырасады.
Осыларды сараптау үстінде көңілге түйетініміз, жазушылар халықтың сөз
қолданы ерекшеліктеріне нұқсан келтірмеген. Жаңа сөздерді енгізіп,
қолданыстан шыққан сөздерді тірілтуі – тарихи принциптерден айнымай,
шығарманы демократияландыра түсу мақсатын көздеуден туған заңды әрекеттер.
Тарихи романдарда қазақ қаламгерлері әскери-әкімшілік, әскери-
техникалық, әскери-теориялық терминдерді де ретімен қолданған. Біраз тарихи
романдардағы оқиғалар Қазақстанның орыстар басымырақ қоныстанған
аймақтарында өтетіндіктен, әскери-әкімшілік терминдер қазақ тіліне
аударылмай, со қалпында орыс тілінің транцкрипциясымен беріледі. Ол
сөздерді, терминдерді ұлттық тілге аударса мәтіннің әрі қатып, құлаққа
тосын естілуі де мүмкін. «Бөтен сөзді» текстке сіңіріп жіберудің
тәжірибесін классик жазушы Ғ.Мұстафиннің «Көз көрген» романынын да табуға
болады. Ол: іздрасти, шампанский (қымыз), маржа (әйел), мақан (ет), құрсақ
прапал, кібитке (үй) сөздерін аудармай, қазақтың дыбысталу ерекшеліктеріне
бағындыра сәл өзгертіп, төл сөзге айналдырып жіберген.
Жалпы өткен дәуірлердің белгілі тарихи тұлғалары туралы шығарма
жазғанда олардың өміріне қатысты қызықты айғақтар, сол тарихи адамдар
жөнінде ел аузында қалған әңгімелер мен аңыздар, документтер жазушыға
характер сомдауда, замана сырын ұқтыруды өлшеусіз пайдасын тигізерлері
сөзсіз. С.Мұқановтың «Ботагөз», М.Мағауиннің «Аласапыран», Х.Есенжанов «Ақ
Жайық», Ә.Нұрпейісов «Қан мен тер», Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры», «Елең-
алаң», «Үркерін» жазу барысында бұйрық, рапорий, шағым, хабарлама, рхаттар,
күнделік тәрізді документтерді т.б. осы мақсатқа ұтымды пайдаланған. Тарихи
романдар қай заман оқиғасын сипаттаса сол ғасырдағы сөйлеу стилін, сөз
қолданысын берік сақтағаны жөн. Сөздік қорындағы сөздерді де ұтымды
пайдаланбас, оқиғалардың, кейіпкерлердің реалдылығына нұқсан келтірмек.
Шындыққа жүгінсек, жекелеген сөздері болмаса Дүкенбай Досжановтың «Жібек
жолы» романының лексиканы негізінен ХІІІ ғасырдан гөрі ХІХ ғасырға жақын
да, І.Есенберлиннің суреттеп отыратын дәуіріне тереңдеп барғанын байқаймыз.
Ал, М.Мағауиннің «таза қолмен», мол дайындықпен игерген. ӘР кейіпкердің
сөзін оның характерлік болмысына шақтап, мөлшерінен асып, не кем соғып
жатпауына бар күшін салған. ХV-ХVІ ғасырдағы аламанды М.Мағауин «Толқи
құбылған құлақты алтын дұлығасымен ұшына шоқ үкі қадалған, кеудесіне
бедерлі шарайна, құрыш көбе, білегіне болат қоллық, аяғына темір тізелік,
топсалы бұтарлық киген, омырауы даладай, суық жүз, қыр мұрын, қалың қабақ,
қияқ мұртты жас жігіт бастаған аламандар тобы» деп сипаттаған. Елең
еткізері құрыш, болат, тімермен құрсанған қазақ әскері сол ғасырда-ақ осал
болмаған.
Тарихи романдар халық тарихының терең қабаттарына барлау жасап,
өткеннің рухын тірілтетіндіктен, тілдік қорымыздағы ғасырлар көшінде
жиналып, қордаланған мақал-мәтел, афаризимдерсіз кең тыныс алуы неғайбыл.
Мақал – пікір сіріндісі, мәтел ойды астарлап жеткізудің өткір де ұтымды
құралы. Қаламгер неғұрлым мақал-мәтелдерді көп біліп, шығармасын соның
нәрімен құнарландырып отырса, өмірді терең зерттеп, халық тілінің байлығын
меңгергендігі. Мақал-мәтелдер тарихи романдарда екі түрлі тәсілмен
беріледі. Жазушы баяндауында және кейіпкерлер тілінде ұшырасады. Мәселен,
«Ботагөзде» С.Мұқановтың баяндау тіліндегі: ат болатын тай саяққа үйір,
адам болатын бала қонаққа үйір, иттің иесі болса, бөрінің тәңірісі бар: ер
мойнында қыл арқан шірімейді: құрғақ қасық ауыз жыртады; қызмет қыл да,
міндет қыл; ер шекіспей, беріспейді; алла дегенмен, жан қалмайды; еркек
жоқты құрмалдық; найза бойы қан жауса, шыдамайды туысқан; басқа келген
пәледен, бастан құлақ садаға т.б. зейініңізді бұрады. АЛ кейіпкерлер
тілінен, жақсы әйелдің бала-шешек атқан гүлі (Алексей); кебін кигеннен
түңіл, кебешек кигеннен түңілме (Асан); ер жігіттің екі сөйлегені өлгені,
емен ағаштың иілгені - сынғаны (Асан); жаудың жеріне де бір қос тік
(Базархан); берсең аларсың, ексең орарсың; ат мінсе ауынан; тышқанға түк
біткен сайын қалтырауық (бәрі бАйтөбеттікі); көсеу ұзын болса, қол
күймейді (Ботагөз) т.б. қалқып аламыз. С.Мұқановтың мақал-мәтелдері шығарма
тақырыбына, көтерген проблеммаларын, кейіпкерлерінің ой-жүйесіне, пиғылына
орайлас. Баланы басынан халық ісіне бейімдеп, тәрбиелеу, адамды атақ-даңқы,
байлығына қарап бағаламау, сөзбен іске бейім тұру, кешірімді болу, қызмет
қылсаң міндет қылмауды өнеге ретінде ұсынады. Кейіпкер сөзі ішіндегі мақал-
мәтелдерден де әлгіндей өсиет-өнеге өріп жүргенімен, кей мақал-мәтелдер сәл
өзгеріске түсіп, соны қолданып отырған қаһарманның шыққан табы, ой
дүниесі, ақыл-парасаты шамаланып, мінездемелік қызметке ойысып кетеді.
Мәселен, күрескер Ботагөз сақтыққа, халық өкілі Асан шыдамдылыққа, қажыр-
қайратқа, сөзге беріктікке үндейді,дүние-қоңыз бай Байтөбеттің аузынан
өктемдік, алу, байлықты зор тұтатын астамшылық иісі тұрады т.б. Жазушы
С.Шәкібаевтың «Көтеріліс» романында да мақалдарының нақты адресі бар. Оның
бәрі адамның іс-әрекеті, мінез-құлқы, ниетін, пиғылын, сыртқы әлемді нәзік
барлаудың нәтижесінде туындап жатады. Мәселен, шенқұмар, анархист,
шовинист, екіжүзді, өркөкірек, дойыр желяевтің арамдық құлқы суреттеле
келе, «жақсы сөйлесе, аузынан гүл төгіледі, жаман сөйлесе аузынан жын
төгіледі» деп тұжырым жасап өтеді. Онысы көптің ойы, аксиомадай
қабылданады. «Жақсы жолдас ерттім дегенше, жарты жолдан өттім де» деген
мақалы түн қатып, қбағына қан қатып, шыбын жанды шүберекке түйіп жүрген
күрес күндерінде туған. Мақал-мәтелдер өмірдің сабағы, адамның саналы ісі,
тіршілік заңы мен ағысынан туған тұрмыстық, моральдық, әлеуметтік мәні бар
поэтикалық даналық. М.Мағауин көбіне мақалдарды ойдан шығарады. Заман,
уақыттың қос-қабағын, мінезін бағып, негізгі мақсат-мүддеге икемделіп,
адамдарды тапқа, текке жіктемейді. Қазақтың қамын жегенге мал ортақ, аброй,
намыс ортақ, жан ортақ. Сондықтан философиялық мағынасы салмақты,
кемелділікті, насихаттап жатады. Ондай тақырыпты ашып, шығарма мазмұнын
тереңдете түсетін мақалдар тудыру әркеті басқа тарихи романдарда көп
ұшыраса бермейді. Мәселен, ел екеу болса – дау төртеу болады; қараның
қыбын табу – ханның парызы, елдің еркіне жығылу - бектің парызы.. Міне
тілдегі мұндай ізденістер сйөлемге динамикалық қуат бітіреді.
Бақылау сұрақтары:
1. Әр дәуірдің лайық сөздік қоры болатыны.
2. Жазушы және сөздік қор, сөздік қордың «алтын сандығы».
3. Кейіпкер тілін тарихи принципке сәйкес берудің ішкі заңдылықтары.
4. Тарихи романдарға қатысты компоненттердің ішкі заңдылықтары.
5. Сөздің дәмін кіргізіп, сюжеттік желіні ширатуға мақал-мәтелдердің
атқаратын қызметі.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 15-16. Тарихи романдағы география, жаралыстану принциптерінің
ескерілуі.
Дәріс мазмұны:
1.Тарихи романда географиялық атаулардың алатын орны.
2.Тарихи романда жаратылыстануға қатысты шындықтың үлес салмағы.
3.Тарихи романда биологиялық танымның көркемдік болмысы.
4.Табиғат тылсымы – даналықтың қайнар көзі.
Қазақтың тарихи романдарында жазушылар өздері объекті етіп алған тарихи
кезеңге тән сипаттарды жердің бедерін, рельефін, өсімдіктер дүниесін, жан-
жануар әлемін зерттеп, жіті аңғарғанына шәк келтірмейміз. «Елең-алаң»
романында қаламгер Жәнібек батырдың жылқысын түстеп-түгендеуімен тымбай,
өзі де желқуық жүйрікті құлынынан танып, баптаудың оңайға соқпасын ат
сыншысынан кем пайымдамаған. «Жүйрік құлынға қулық биенің сүтін емізеді.
Оған әрі таза, әрі шырынды, қысырдыңда сүтін берген, сексен күннен соң
ақтаған тарыны сүтке бөріткізіп береді. Он күн тұщы жемнен соң тарыға
қосып, қызыл бұрыш жегізген». («Елең-алаң». «Жазуша». 1984), - деп кеңес
береді кейіпкері. Бұл-құлын кезіндегі болашақ жел ілеспейтін жүйрікті
азықтандырудың рационы. Тай, жабағы, құнан, дөнен, бесті кездеріндегі
күтімі қиындай беретіні өз алдына. І.Есенберлиннің «Алтын Орда»,
«Көшпенділер», М.Мағауиннің «Аласапыран», С.Сматаевтың «Елім-ай»
романдарында батырлар мінген тұлпарлардың бітімі, ерекше күтімі, есті
жануарлардың тағдыры бір иесімен әрекет үстінде қапысыз суреттелетін
тұстары жиі ұшырасады. Қобыланның астындағы Киіккетпес, Мұхамет Шайбанидің
Ақтанкері, Ораз-Мұхаметтің Азбансұры, Ақсақ Темірдің Күлсарысы, Едігенің
Бозойнағы, Тоқтамыстың Кертөбелі, Қарашың батырдың қара арғымағы
Бұрындықтың жал-құйрығы жерге төгілген теңбіл көгі, ақ бурасы, Қамбар
батырдың қара қасқа, Бөгембай, Қабанбай, Саян, Орақ, Байтабын т.б батырлар
мен Кеңесары, Наурызбай сұлтандардың астына мінген қаны асыл, «тоқпақ жал,
құшақ құйрық, болат тұяқ, желаяқ» жануарлар «тұлпар түп иесін табады»
(Шәкәрім) деген нақылға лайық. Қазақ жігіттері елінің амандығын, жерінің
бүтіндігін ат жалында жүріп қорғаса, жалы-қалқан, белі күш, қуса жетіп,
қашша құтылған, осы тұлпарына қарыздар. Жау іздеген батырлардың сенімді
серігі тұлпарларды әспеттейтін сұлу, сырлы жыр, ертегі-аңыздардағы
фольклорлық поэтика тарихи романдарда сол дәстүрді байытпаса,
солғындатпаған.
Бір кездегі «бақыршы бала» С.Мұханов, «Ботагөз» романында: «Жалы
үкіонің ұлпа қанатындай желпілдеп, күмістей жылтылдаған, сынаптай толқып,
ауыздықты сүзіп, ұршықтай үйірілген, оқтаудай жарау көкала ат» - деп
сынымен жүріс қимылын келіскен ХХ ғасырдың хас жүйрігі көлденең тартады.
Аттың қадыр-қасиетін жер түбінен танитын қазақ тұлпарды «қанды көбе
киініп», жауға аттанғанда; желаяқ жүйріктің бағын бәйгеде; жерсоғары
сіңірлі, бөтен санды, қабырғалы, жоталы» қазанатты көкпарда сынап; қызық-
қуанышта салтанатын асыру үшін тайпалған жорғаға мінген. Күнделікті күйден
тірліктің бар шаруасын түгендеп, ыңыршығы шыққан жуан тұғырдан тұлпар,
желден жүйрік өршеленген өрге ұмтылатын көкпар перісі шығуы неғайбыл.
Тарихи роман авторлары өздері қазақ сахарасында туып-өсіп, таңғажайып
табиғат тамашаларына көздерін суарып жүргендіктен, даланың өсімдіктер
әлемін жетіп біледі, даламен жүрегі соғып тұрған қалпында жүздестіреді.
Мәселен, «Қаһар» романында І.Есенберлин ақтұмсық құмырсқаның имелеген
жерінен құдық қазып, ошаған бүршігінің қалай қарай жантаюының терістік пен
күнгейді айыруға болатынын суреттепті. Демек, табиғаттың тылсымы онда күн
кешіп, жіті бақылыған жандарға сырмінез Әбіш Кекілбаев табиғат суретін
образдарға бөлек, сезімге кестелейді: «Таяқ жеген адамның жалқылдап ісіп
кеткен көзінің алдындай болып көкжиекте көкмұнар көлкейдіде тұрады»
(«Үркер». «Жазушы», 1981); «Көк мұнарға көмілген дөңбек жалдар өкпелеген
кісідей дөңкейіп – дөңкейіп теріс қарап кетіпті», «Күн көзі ұясына қонып,
балқытқан күміс теңгедей еріп жоғалып барады. Тарғұл бүо\ркіт атымен көзге
шалынбады батар күннің шапағы шарпыған қызыл үйік қашып бара жатқан
түлкінің жонындай жымын-жымын етеді». (Сонда.425-б).
Табиғат құбылысын әркім әрқалай сезініп, көкірек көзімен көреді. Салған
суреттерінің бояуы, бедері, тынысы, бір-біріне ұқсамайды. Өйткені, іздену
кімде басым жатса, соның сезімі өткір, тілі құнарлы, картиналарының
политрасы бай, философиясы терең, айтары – келісті. Мәселен, «Дауылдан
кейін» романында Ғ.Мұстафин: «Бұлтты жара, күн белестен қылтиып келеді.
Нұрын шаша алмай, бұлт арасынан сығалаған күн дәл қазір туып келе жатқан
қасқа бұзаудың маңдайы сияқты». (Таңдамалы шығ. 5 томдығы. 3-том. «Жазушы»,
1982) немесе «Тау жамбасынан аққан мөлдір қасқа бұлақ кездесті»(сонда. 234-
б), - деп таза қазақи ұлттық теңеуді дәл қондырып, ұлттық колориттің
оқырманға тигізер әсерін ескерген. Сөз жоқ, ұясынан енді шығып келе шатқан
күнді қасқа бұзаудың маңдайына ұқсатып, қасқа бұзаудың маңдайын ұқсатып,
қасқа бұлақтың таудың сағасы, баурайынан емес, жамбасынан шығуы қаламгердің
көкірек көзінің өткірлігі, тілінің оралымындағы, айтқыштығына қатысты.
Тарихи романында шөлді суреттеу қастандықты, әділетсіз соғысты
әшкерелеуге тиімді, соғысқұмарлы, зұлым жыртқышты өз қара пиғылымен тілеп
алған жазаны табиғат қатыгездігінен тарттырудың эмоциялық қуаты күшті.
«Қан мен тер» романындағы генерал Черновтың қызылдардан жеңіліп қашқан
кезде Арал бойындағы қызылшақа құмда тартқан азабы, жол басшы Тәңірберген
мырзаның «Кербаланың шөлінде» иті қырын жүгіріп, есеңгеріп, көрген қорлығы
соның айғағы. Осы драмалы әрі трагедиялы картинаның еш анолоогі жоқ.
Далаға бар ғұмыры, көрер қызығы, күресі мен арман ауаны телулі
көшпенділер ол бай болсын, қоңы тесік кедей болсын өзі өмірге келген
өлкесінің тау-тасын, қолат-қойнаун, жылтыраған бұлағы, жылжыған құмшағылығ,
жапырайған төбе-төскейіне шейін түстеп-таниды, ең ақыры, құс ұшпас қу
мединдегі өсімдіктер дүниесін, хайуанаттар әлемін жыр ғып айтып беруге бар.
Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» мен Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер»
табиғат картиналары метофоралық формада жиі көрінеді. Еламан «қалқиған
құлағы», «қылқиған мойыны», «желкесінде шұқыршағы көрінген», ақ жем бетінде
ілелі қызыл таңдағы бар арестант киімін киген жұлпыны кісіні Шалқар
қаласының көшесінде көріп, аяныш сезімі оянады. Құдретті күшті табиғат
заңдылығынан айнымайтын ұқсастық тауып, таң-тамаша қалады: «Күз ауып,
қарлы қыс тақаған шақта үлкен жолдың көбелегінен сабағын шаң-тозаң басқан
нәзік өсімдік кездесетін. Үсітенн талай рет мал да, адам да жүріп өткен.
Талай-талай жүргіншінің аяғы астында да тапталған. Талай арба доңғалағы
белінен басып өтіп, майып боп сабағы сынып жатса да, қашан қыс түсіп, қарлы
боран соққанда жансебелдікпен жуық арада өліп болмайтын өсімдік сияқты,
мына пақыр да бірде тырмысып бетіне шығарып, бұл күнге жеткен» («Қан мен
тер». «Жазушы», 1976). Мұндағы мал, адам аяғына тапталып, арба доңғалағы
«белінен басып» сабағы сынып, майып болса да» жансебілдікпен» өлмей,
қатыгез өмір соққысына шыдап, бір күнгі жарық үшін арпалысып, жаралы тәніне
қайсар қайратты әл беріп, оңайшылықпен өліп-болмайтын» - революция ісі
жолында қаншама «тағдыр тезі, тозақтың өзінен» шықса да мойымай, «күні
туған» Петр Дьяковтың «жансебелдігіне» метафора.
Қазақ тарихы романдарында табиғат картиналарындағы символ-образдар
әлеуметтік-философиялық жинақтауға дейін көтеріледі. Қайырымдылық пен
сәттік, өлім мен өмір категориялары көкейкестіқоғамдық ой-пікір, саны
филасофиялық мағынасымен көрінеді. Оларда табиғат суреттері шығарма
идеясымен қауышып, кейіпкерлердің көңіл-күйін, жан иірімдерін ашудың
негізгі компаненттеріне айналған. Теңіздің сан алуан құбылысы, жұлдыздардың
қияқтанып тууа, ауа райының алмасуы, құстардың үні мен қимылы, шеңгелдің
гүлдеуі, қамыстардың шулап, көденің сусылдап, кейіпкерлердің эмоциональдық
сезімдерін оятар, қайрат-күш бітіретін тылсым күштер. Олар да адаммен бірге
күліп, жылап, қайғырып, түлеп, жадырап жататындай. Адамды өмір сүруінің
қайнар көзі табиғыттан бөлмей, кең тынысты адами әрекет-амал, құбылыстарды
жаратылыс заңдылықтарымен сабақтастары бақылап, қоғамдағы саяси-әлеуметтік
катаклизмдерді тереңімен танытуға тырысқан.
Бақылау сұрақтары:
1. Тарихи романда географиялық атаулардың алатын орны.
2.Тарихи романда жаратылыстануға қатысты шындықтың үлес салмағы.
3.Тарихи романда биологиялық танымның көркемдік болмысы.
4.Табиғат тылсымы – даналықтың қайнар көзі.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 17-18. Тарихи роман және интерьер.
Дәріс мазмұны:
1.Интерьерсіз шығарма – тұссыз аспен пара-пар.
2.Интерьер – адам характерін ашуда өткір құрал.
3.Интерьердің символдық мәні.
4.Интерьердің әлеуметтік сипаты.
Кейіпкер образы, характерін сомдап, қоғамның әлеуметтік-тұрмыстық,
мәдени-адамгершілік ахуалын таразылауды интерьердің атқаратын қызметі зор.
Мұндай көңілге түйеріміз, интерьерсіз дәуір, уақыт бейнесін көзге елестету
қиынның-қиыны. Мәселен, Алтын Орда дәуіріндегі адамдардың киім киісі, үй-
жайы, айналысқан шаруаларының түрі, қолданған құралдары қазіргі ұрпақтары
күн кешіп отырған шақтағыдан мүлдем өзгеше.
Демек, архаистік сөздер мен сөз тіркестері шығарманың тарихилығын
арттыруда шешуші роль атқаратынын мойындасақ, интерьері үйлеспеген шығарма
тұзсыз аспен пара –пар. Интерьерсіз сахнада актер – жалаңаш, сөз-кенеусіз,
суреттеп отырған заман – бұлыңғыр, ой-қанатсыз, сезім – керең. Интерьерге
сергек қарайтын жазушылардың бірі-Сәбит Мұқанов. Ол кейіпкерінің киген
киімі, мінген аты, тұтынатын затын со қалпында айқын сипаттай оытрып,
адамның мінез-құлық, киген киімі заманына қаншалықты үйлесетінін, заманы
қандайлығын сезінуге мүмкіндік жасайды. «Ботагөз» романында суреттелетін
Асқар жерлесі Алексей Кулаковты Петербургте көргенде таң-тамаша қалады.
Бурабайда алқам-салқам, ешкімнен айылын жимай еркін жүретін дөрекі, өктем
мінезді Кулаков, әр «адымы аңдулы» империяның астанасында өзін сыпайы,
сырбаз, жинақы да сергек ұстайды. Сондай «құбылысын» басқаның емес,
басқасына да сыр мінез Асқардың көзімен бақылатып, байыптаудан, бізше,
автор ұтқан. «Асқарға Кулаков Бурабауда көргеннен сұлу да, бетінде ойнаған
қаны гүлдей құлпырады; басында ақ қалшық қара құндыздан істеген тапал
дөңгелек бөрік, бөріктің маңдайын ала шаншыла жоғары өрлеп ұлпа басы бір
түп ақ қылы; үстінде қызыл шұғыдан тігілген қысқа мундир, мундирдің үңірі
мен жең ұшы жалпақ алтын оқамен әшекейленген, иығында шашағы жалбыраған
алтын эполет, кеудесінде екі қатардан қадалаған он екі алтын түйме, оң жақ
иығында эполеттің атрынан қолтық астын ала салдыраған алтын эксельбант
(миратпалы бау) төгіліп кеп, кеудесіндегі алтын түймелері үшіншісіне
салбырай ілінген; бұтында бура санды көк шұға-ритуз; аяғында қонышы
тізеден жоғары, тізелерінде кокорда, өкшелерінде шнур орнатқан етік-
ботфорд; қолында ақ-перчатка; сол жағында бауын иығына асқан мәнерлі күміс
қынабы бар қайқы қылыш» (Он алты томдық Таңд. Шығ. жинағы 2-том. «Жазушы»,
1972), - деп, ХХ ғасырдың басындағы орыс офицерінің киім кию үшлгісін
алдыңызға тосады. Бұл интерьердің бізге қанша қажеті бар? Біріншіден, мұнан
біз отар елде патшаның отаршылдық саясатын қапысыз жүзеге асыратын ісік
кеуде, өзмшіл офицерінің астамшыл әрекетін сезіп білеміз. Екіншіден, шен-
шекпен, атақ-дәреже үшін өзіңнен құдіретінңнің алдында сүттен ақ, судан
тұнық, мамықтан жұмсақ көрінетін аярлықтың табиғатын танимыз; үшіншіден,
ұлы империяның байлығы мен салтанатын көңілге тұтамыз; төртіншіден, ұлы
бол, кіші мемлекет бол, басқаны өзіңнен санастырып тең ету,
тәуелсіздігіңді, іргелі ел екеніңдігіңді мойындау үшін қарудың мықты,
қорғаның берік болғаны жөн. Интерьер Алексейдің характерлік ерекшелігін,
мемлекеттік қуаттылығын, отаршылдық қамытын сыпыру отар елдерге тәтті қиыл
ғана екендігін жеткізіп тұр.
Интерьер мен кейіпкердің тұрмыс тірлігін байыптайәтын шеберлік үлгісін
Ғ.Мұстафиннен аңғарамыз: «»Бар жүгі – үш әрбіде, бір кебеже. Төр алдындағы
көнетоз сырмақтың үстінде жөні түзу үлкен бір алаша жатыр. Алты қанат үй
екен, киіздері тоза бастаған, кей жерін ескі кенетпен жамап қойыпты
(«Дауылдан кейін». Таңд. Шығ. бес томд. 3-том. Алматы, 1982).Бұл – намазға
бір жығылғанда құдайдың атын «мың бір» атайтын тақуа Сапар молданың үйі.
Бұрын дәлеті орташа болған, енді қол қайратынан қалып, дін баққан адамның
жүдеу тарта бастаған тұрмысы. Ауылнайлыққа жоғарылатынлған сұр кедей
Шалабай қонаққа да винтовкасын ала барып: «Әуелі сен же, қара құдай. Саған
берілген ас. Маған берсе, баяғыдан бері қайда жүргені!», - деп винтовкасын
табаққа сұғатыны еттен өтіп, сүйекке жеткен сөз, жеген ащы таяқтың
қарымтасын қайырымсыз, қатыгез байдан қалай қайырарын білмей, қыжылы қанына
шапқан адамның әрекеті. Екіншіден, Шалабай мінезі тез, ұрыншақ, кекшіл,
ақылы ашуының соңында жүретін, ісінен күшіне көбірек қонақ қоятын жан
екенін көңілге түйеміз. Абзалы интерьердің әрі характерлік, әрі символдық
қызмет атқаруда мүмкіндігі бар.
Заты, интерьердің кейіпкерлер жан сапасын саралап, қимыл-амалын
әйгілейтін характериологиялық қызметке де ебі мол. Адамның киімі, тұтынатын
затын суреттеп, кімнің кім екенін тұспалдап жеткізуге келгенде қазақ
жазушылары көп нәрсеге қолы жеткенін аңдатады.
«Қан мен тер» романында көлденең кісілер тұрмақ, құдіреті жүріп тұрған
кезде бір құрсақтан шыққан бауырына да қиянат жасаудан жүзі жанбаған
Тәңірберген басына іс түсіп, сілікпесі шыққан ақ әскердің қалдығы, құзғын
құстар торуылдаған қу медиен далада атынан айырылып, қолына таяқ ұстап
қалады. Тәлтіректеп, «соңында қалып бара жатқан көк бас ерге сөніп кеткен
көзін бей жай ғана тастап», жаяу кісілердің артына кете барады. Әрі
құрыған сәтте «кезінде бір қара беріп тіккізген» аяғындағы етігінің «биік
тақасы басқызбай» қояды. «Иығынан сыпырылып түсе берген соң» түйе жүн боз
шекпенді де тастап кеткен. Тері сіңген қимас күндердің «куәгерлерінің»
түгел тастап кетіп жатыр. Сонан «қазір бойында қара зегірен бешпент қана
қалды» («Қан мен тер». «Жазушы» 1976.). Көк ба ер, биік тақалы етік, түйе
жүн боз екпен, қара зегірен бешпент-интерьер. Онда да ол Тәңірбергеннің
«құдіреті жүріп тұрған кездері» өзінен бір сәт ажырамас тұтынған заттары.
Бәрі – жақсы күннің белгісі. Енді, міне, солар иесін бүтіндеп «тастап
жатыр», соңғысын тастағанда Тәңірбергеннің де демі біткені. Ол да ұзақ
емес, Интерьерлер мұнда символдық мәнге ие.
Интерьер адамның бойға біткен игі қасиеттерін де даралап көрсетіп тұр.
«Алтын Ордадағы» Құтылық Темірдің тоқалы Сақып-Жамалдың, Коломон шебер
сүйген Құндық сұлудың білеудей боп өрілген ұзын шашы қос өрім боп жерде
шұбатылып жатады... Ол сұлу әйел, ақылды әйел, опалы әйел қандай болу
керектігіне меңзеп тұрғандай.
Тарихи романдарда кейде аңыздық, мифологиялық материалдарға көбірек
орын беріледі. Халықтың көшін бастап, туын ұстаған, жаумен айқасқа ұрандап
шығып, ерлікке жетелеген батыры, көсемі, қолбасшысы мінген аттардың
гиперболалық бояуы басымдау жатады. Күлтегіннің Ақбоз айғыры, Әбілқайырдың
Тарланкөгі, Қобыландының Көксеңгірі, Ақжол бидің Ақжамбасы, Едігенің
Бозонағы, Тоқтамыстың Кертөбелі, Қарашыңның қара арғымағы, Бұрындықтың ақ
бурасы, Абылайдың жыланқұйрығы, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Байтабын
т.б. қанатты тұлпарлары жеңіске жеткізіп, ерлік даңқын асырған. Ат –
интерьер.
Өмір бар жерде ұшыраспай қоймайтын ожарлық пен оғаштықты, адам
пиғылындағы сүреңсіз қылықтарды, қызғаныш пен арамдықты мінездеу мен
сынауда, көзге көрсетуде қазақ тарихи романдарындағы интерьер атқаратын
қызмет санқилы, қомақты. Назар аударып көріңіз: қыстаудың тозып-жүдеуі –
шаруаға қырсыздық; шөлде аттардың өліп, айдап әкетілуі – тұйыққа тірелген
тірлік, шарасыздық күйі, кек қайыру; қайық судан шығарылып, қарға қонып
отыру – жұмыссыздық, талайсыз тағдыр т.б. түстеп, танытуды мақсат еткен.
Бақылау сұрақтары:
1.Интерьерсіз шығарма – тұссыз аспен пара-пар.
2.Интерьер – адам характерін ашуда өткір құрал.
3.Интерьердің символдық мәні.
4.Интерьердің әлеуметтік сипаты.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 19-20. Тарихи романдағы лирикалық, батальдық картиналар.
Дәріс мазмұны:
1.Лирикалық картиналардың тарихи романдардағы орны.
2.Лирикалық картиналардың мазмұны, көркемдік қызметі.
3.Батальдық картиналардың тарихи романдардағы орны.
4.Батальдық картиналардың көркемдік-философиялық сипаты.
Тарихи романдардағы лирикалық картиналардың бояуы табиғаттың өзіндей
ажарлы да лауан мінезді, алуан сырлы. Олар кейіпкерлерінің жан байлығын,
отбасы мен Отанына деген шексіз махаббатын, туған жерге перзенттік
құштарлығын, өзін қоршаған әлемге гуманистік пиғыл-пейілін шамалатады.
Лиризм шығармаға күннің жарығы мен жылуын құйып, гүлдің иісін сіңіреді,
желдің аптабымен аймалап, жұлдыз жарқылымен жүрегіңді қытықтап, жапырақ,
су сыбдырымен сыйқырлы сырдың сазын шертеді...
Тарихи романдарда лирикалық элементтер үш түрлі формада ұшырасады:
соғыс картиналары, таза табиғат көрінісі, жеке адамдар тағдырына қатысты
лирикалық шегіністер. Соғыс картиналары лирикр-эпикалық сипатта
келеді.Қанды шайқас алдында қолбасшылар мен сарбаздардың толқып, түрлі
адами құбылысқа түсуі, қылыштың шабуы, найзаның түйреуі, жекпе-жектегі жан
алып, жан беріскен сәт, зеңбіректің дүрсілі, мылтықтың дүрсілі, өліп бара
жатқан жауынгердің құмағы, тістене айтқан ақырғы сөзі, анасы аңырап,
жесірінің жоқтауға, қалалардың от құшып, адам қаны өзен боп ағуы...
М.Дәулетбаевтың «Қызылжар», «Ә.Нүрпейісовтың «Қан мен тер», Ә.Әлімжановтың
«Жаушы», «Махамбеттің жебесі», Д.Досжановтың «Жібек жолы», Ә.Кекілбаевтың
«Үркер», «Елең алаң», С.Сматаевтың «Елім-ай», М.Мағауиннің «Аласапыран»т.б
романдарында романтикалық бояу қалыпқа сай жағылып, реолистік суреттері
замана шындығымен орайлас шығып жатады.
Табиғат кортиналары өмірдің салтанат құруымен сабақтас. Олар адамның
ішкі жан-дүниесінің нәзік пернелерімен бірегей үн шығарып толқиды,
тебіренеді, шаттанады, қимыл-әрекет жасайды. Қысқасы, жан сарайындағы бар
құбылыс табиғыттың құбылысына көшеді. Мәселен, қылың малдың күші
қосақтағалыотырған Ожырайдан ебін тауып қашып келе жатқан сәттегі Бөбек
қыздың көтеріңкі көңіл-күйіне сәйкес табиғаттың лирикалық бояуы құлпырып
сала береді: «Түдегі ала бұлттардың қазір етек жағы ыдырап, аспан әлемі
кеңіп көгілдірленіп жарқырап ашылып келеді... Шөп бастарынан сіркедей
шықтар жылт-жылт етеді. Таңертеңгі жұпар ауыдан жас жусанның иісі анқып,
тынысты жарып барады. Таң сәріден шырылдаған бозторғай, әлі талған
жоқ.Кейде бозторғай бұның атының аяғының астынан пыр етіп ұшып, лақтырған
тастай, шырқай көтеріледі. Қыздың тас төбесіне шығып ап, көз ұшында, бір
орында қанатының ұшы жыбырлап, шыр-шыр етіп тұрып алады... Осы бір кішкене
ғана құмар құстың бал татыған көмейінен мың бұралып шыққан әуез қыз бойын
шымырлатып әкетіп бара жатты... Кенет Бөбек осы торғайдың бағанадан бері
бір орнынан жылжымай, көз ұшында тұрып алғанын көріп шошып кетті» («Қан мен
тер». «Жазушы», 1976). «Жолы болғанына» Бөбек қыздың толқып, қуанып, жүрегі
жарылардай шаттануы, таңғышықтай таза сезімі, алып ұшқан көңілі, биік
орманы табиғат фонында беріліп, табиғат құбылысы адам жанындағы құбылыспен
қосылып, тоғысып кеткен. Алайда, сол алып-ұшқан, шарықтаған көңіл енді бір
сәтте ұшты-күйді жоғалып, көңілі жарым қыз «бір орнынан тапжылмай,
көзұшында тұрып алған» бозторғайды анықтап көрген соң өзінің де көп ұзамай
жыланға арбалған осы құмар құстай қолға түсетінін іші сезім, қатты
шошынады. Адамның бар ғұмыры, тірлігі табиғат құшағында өтетіндіктен, қай
кезде де ол оны құптап, көңіл күйдің демдеп, өкшелеп отырады. Табиғат-
өлмейтін, сарқылмайтын тылсым күш. Қаламгерлеріміз адамның ісі мен әрекеті,
көңіл-күй құбылысын суреттеу барысында оқиғаларға табиғат құбылысын тегін
араластырмайды. Оны тасқа тіл бітіріп, жан салып, сұр өмірге шырай бітірер,
қанаттыны шабыттандырып, жүрегінің қылын қозғайтын қуат, құдыретін
ескереді.
І.Есенберлиннің «Алтын орда», «Көшпенділер» трилогияларындағы
Жәдігердің кенже баласы Ерке құлаш мен Ажар, Ақберген мен Сақып-Жамал, Орақ
пен Шақ-Будақтың жесірі Аққозы-бегім, Тұяқ батыр мен Тәуекелдің жесірі
Ақторғын, Кломон мен Құндыз, Сәлімгерей мен Күміс, Гүлбаһрам-Сұлтан-бегім,
Жәнеке арулар арасындағы ашыналық жайлар қаһаған аязды, ми қайнатқан аптап-
аңызға мол қатыгез өмірге ажар енгізіп, нәр берген жалу, жарық, ауа, су.
Жан алып, жан беріскен сұрапыл соғыс уыт ызғары күндіз күлкі, түнде
ұйқыдан қылып, оқ пен оттың ортасында өткен үмітдәйіп шақтар азасы мен
азабы баталдық картиналарда тұнып тұрады. Соғыстың агрессиялық, фашистік,
империялдық, геноциттік, конкистаторлық табиғаттын әшкерелеуде сөз
зергерлері батальдық картиналардың майын тамыза, жүйке тамырынды «бұрап»,
тырсылдата шегіне жеткізе бейнелегені әркімге-ақ аян. Батальдық картиналар
шығарманың идеялық мазмұнын ашуға да өлшеусіз септігін тигізеді. Соғыстың
формасы әралуан, жаулаушылық, тәуелсіздік пен егемендік жолындағы, тақ
таласы, азаттық, таптық, азамат соғыстары. Ол соғыстардың тұтынып барып
өшетіні, «маздап жанып», өршіп, күш бермес сұрапылға ұласып кететіні
болады. Өйткені, тұтынған өртті өшіру еріннің ебінен кетіп, Өйткені,
тұтынған өртті өшіру еріннің ебінен кетіп, асқынып, тек күшпен шешер байлап
жасап, әлемді сілкіндірер зор оқиға ұластырудыкөздеушілер кездеспей
қоймаған. Тарихи қажеттіліктен туған керіағар құбылыстар да аз емес қой.
Тарих өзінің шынайы да шытырман, тосын да традегиялық задылықтарымен
дамиды. Өмір мен өлім белдескенде, кімнің кім екені айқын көрінбек.
Жазушының соғысқы көзқарасы да сол батальдық картиналардың мазмұнына
қатысты. Мәселен, Л.Толстой «Соғыс және бейбітшілік» трилогиясында
Аустерлиц, Шенграбен, Бородино соғыстарын суреттегенде біріндегі көрініс
екіншісіне қайталанбайды. Өйткені, Л.Толстой бейнелеуінде Ресей империясы
бірінде Тәуелсіздік жолындағы кескілескен күресті жөргегінде тұншықтырмас
болған салсойл жандарм да, екіншісінде, астам көкірек, зорлықшы Ресейден де
зор шығып, енді өзі Отанын қорғау үшін өлімге бас тіккен, қасиетті соғысқа
көтерілмеске амалы қалмаған бейбіт ел.
Қазақ тарихи романдарында да батальдық картиналар мол ұшырасады.
І.Есенберлиннің «Алмас қылышында» Бұрандық батыр мен Қарашың батырдың жекпе-
жекке шыққан майдан көрінісін тамашалаймыз. Бұл-нағыз қаны жерге тимейтін
батальдық картина. Ежелгі соғыста, жандарын шүберекке түйіп жандасуға бел
буған қарсы жақтар айқас алаңында жекпе-жекке әуелі бас батырларын
шығарған. Оларды айқастырып, батырлара жеңген жақтың рухы көтеріліп,
жеңетіндеріне сенімдері бекіген. Батыры жеңілген жақ қауқарынан айырылып,
тауы шағылғын. Батырлардың жекпе-жегі қанды қырғынның тағдырын шешен фактор
да тарихта болғаны белгілі.
Тарихи романдардағы батальдық картиналарда жан күйзелісі, сезім
арпалысы, бірін-бірі тірідей түтіп жеуге ұмтылған күштердің әрекет-қимылы,
ісі тайға таңба басқандай айқын бейнеленіп, шығарманың драматизмі мен
традегиялық сазын күшейте, су тиген шылбырдай ширата түседі. Батальдық
картиналарға тек күш пен қару араласқан, адам баудай қырылып, қан өзендей
аққан соғыс сахналары жатады деу қисынды бола бермейді. Жаудың жауыздығы
жеткілікті, әрекеті сан қилы. Соның бәріне де ол қарсы жақты қыру, байлығын
тонау, қаласын қирату, егініп таптаудан бой тартпау, әгәрәкім жеңілген жақ
құлдық қамытын киюден мойнын ала қашса, тұқымын тұздай құртудың амалын да
айылын жимағын. Асылы, жаудың жаулық әрекетін жан-жақты көрсету батальдық
картинаның еншісінде.
Қызылдар алды-артын орап, өрісі тарылып, жаны кеңірдегіне тақалған
сәтте, күллі Сібірге аяқ-қолын созып тастап, мейманасы асқақ, өресі аласа
Кольчак көндей құрысып, шала бүлінеді. Сол «шала бүлінуі» С.Сейфулин
жеткізе («Тар жол, тайғақ кешу». ҚМКӘБ, 1960) бейнелеген. Айқастын
стратегиясы мен тактикасынан жаңылып, күшті топтап, күреске бастаудаң
принциптері бұрмаланған жерде қатыгездік белең алмақ. Батальдық картиналар
романда мүсінделіп отырған кейіпкерлердің романтикалы әрекетін, реолистік
образын, іс-әрекетін, рухани болмысын көзбен көріп, көңілмен сезінуге
мүмкіндік береді. Ә.Әлімжанов «Махамбеттің жебесі» романында Қабыланбайдың
адам табиғатына сия бермейтін берендігін: «Исатайдың жақын достарының бірі
Қабыланбай жараланып, шалғайдығы бір қыстауда жасырынып жүрді. Оны ұстап
алып без жүз адамның сапынан үш дүркін өткізді. Шпицрутенмен мың бес жүз
рет дүрелейді.! Сонда да үсті-басы қып-қызыл ала қан, денесі көкала таңба,
бет-аузы көнтиген ісік болса да тізесін бүкпейді, басын имейді» («Ұстаздың
оралуы». «Жазушы», 1981)-деп мүсінделген. «Арыстан Исатайдың», «қабырғасын
бір-біртіндеп сөксе де қабағын шытпаған» Махамбеттің ізбасары, үзеңгілесі
осындай болуға тиіс!
Батальдық картиналар тек шытырман сюжетті, қат-қабат оқиғалы, найзағай
шатырлап, оқ аймалап, жер төңкеріліп жатқын майдан даласының тынысын беруі
қажетдеген түсінік тумаса керек. Адамның адамнан кегін қайтаруға көзделген
жаулығының мұнан басқа да зымиян түрлері жеткілікті емес пе? Қазақ тарихи
романдарына мол ұшырасатын: қайықтардың шағылып, суға тоғытылуы, мінез
аттарының айдалып кетуі, оқдәрі қоймаларының жарылуы, бейбіт отырған
ауылдардың тоналып, қорлануы, темір жолдардың істеп шығып, босып бара
жатқан қалың қолдыңтандай жібітері-шөлдегі құдықтардың көмілуі, қалалардың
шағылып, қыстақтардың күлге айналып, жер кепелердің тегістелуі, қалың
ормандардың бытырлап жанып, өзен сулары бөгеліп, қайсар қамалдардың жермен-
жексен болуы т.т.
Бақылау сұрақтары:
1.Лирикалық картиналардың тарихи романдардағы орны.
2.Лирикалық картиналардың мазмұны, көркемдік қызметі.
3.Батальдық картиналардың тарихи романдардағы орны.
4.Батальдық картиналардың көркемдік-философиялық сипаты.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 21-22. Тарихи романдағы портрет жасау шеберлігі.
Дәріс мазмұны:
1.Көркем портрет – кейіпкер психологиясын берудің ең тиімді компаненті.
2.Статикалық портрет.
3.Живописьтік портрет.
4.Психологиялық портрет.
Қазақ тарихи романдарындағы жүйелі, жігерлі ізденіс кейіпкерлердің
көркем портреттерін жасау тәжірибелерінен аңғарылады. Портрет немесе
живописьтік портрет-күрмеуі мол түйінді мәселе. Әр адамның жан сапасы,
өрісі, бірінші-заманына, екінші-туып-өскен әлеуметтік ортасына, үшінші-
нәсіліне қатысты. Кейіпкерлердің типтік портретін жасауда осы принсиптерге
сүйенеді. Тарихи романдарда портрет жасаудың үш түрлі: статикалық,
живопистік, психологиялық формалары ұшырасады. Статикалық формасын
жазушыларымыз жиі қолданады. Онда каһарманның бет-бейнесі, киген киімі,
сыртқы құбылысы-көзге шаьлынары қалдырылмай суреттеледі, демек кәдімгі
портреттік болмысына назар аударылады. Мәселен, «Ақ Жайық» романында
Х.Есенжанов Мамбеттің дене мүшелерінің бітісін, ерекше қажы-қайратын, бет
бояуы, көзіндегі өзгерістегі, оның неге өзгеруіне шейін тәптігіш деген.
Күшейткіш пысықтауыш, эпитет, теңлерді қатыстыра отырып портретті
өркештендіре, айшықтандыра түскен, динамикалық қуатқа бөлеген. Қылышынан
қан тамған полковник Киреловтың үстіне сұраусыз кіріп, наганын тартып алып,
қолын байлап, есігін құлыптап кететін «алды құйым, арты дауыл» Мамбеттің
портреті осындай болуға тиісті... С.Сейфулин де статикалық портретке
көбірек ықылас қояды: «Сүйіндік шойындай қара жігіт. Шот маңдай, орта
бойлы, кеспелтек, қара-ала көз, қайратты жігіт». («Таржол, тайғақ кешу»).
Иланшы Қадырханның портреті («Жібек жолы») осы тәсілмен жасалған. Портретті
былай беру бір кезде өте өнімді, ұтымды әдіс саналған, кейіпкер алғашқы
көрінгенінен-ақ киген киімі, бет-бейнесі, дене-бітімі, көзінің түсі, қайрат-
қажырына дейін толық суреттелетін. Полифониялық шығармада әлденеше жүздеген
адам оқиғаларға қатысады, өзере қарым-қатынасы үстінде оларды түстеп-
түгендеу, өзіне ғана түс белгілерін, қимыл-әрекеттерін еске ұстау
мүмкіндігі қиындай тдүседі, тіпті кейбірінің портреті естен шығып,
басқалармен шатастырып алуымызда мүмкін.
Обалы нед, кей жазушыларымыз айтыла-айтыла жауыр болған жалаң
портреттік белгілерді ала салудан қашып, кейіпкерлеріне ғана қатысты бет-
бітімін, туа біткен, сүйегіне сіңісті қасиеттерді зат есімдерге мық
эпитеттерді тіркестіріп, сезімге тигізе, көзге көрсете бейнелейді.
«Ботагөздегі» Итбай болыстың гимназияда оқып жүрген баласы Сарыбас
портретінен сондай жаңалеп еседі (С.Мұқанов. Таңдамалы шығ. он томдағы. 2-
том 1972). Эпитеттер ауыз, мұрын, көз, жігіт деген сөздерге қосылып,
Сарыбастың дене бітімі, бет әлпеті, жаратылысы, міне-құлқы жөнінде толық
мағұлмат беріліп тұр, әрі қаламгердің оны сипаттаудағы сатиралық бояуы да
ашық, әсерлі көзделген «оғы» нысанадан мүлт кетпеген.
Ғ.Мустафин кейіпкердің қимыл, әрекеті үстіндегі статикалық портретін
беруге күш салады. Мәселең, қарапайым еңбекшінің шабындығын тартып алып ,
«жуандық көрсетіп», «қайратына мінген» Қазанғапты жылпос Жақып, кедей Әлжан
бастаған топ ортасында: «Мойны ішінде енген, иығы шығынқы, басқа тамақ,
күді қара, мыналардың қасында аю терізді» (Таңдамалышығ. Бес томдағы. 3 том
«Жазушы», 19+82) деп бейнелейді.Портретке динамикалық қуат бітіріп, басқаға
аяушылығы, шығымы жоқ, табынғанына ес-түссіз берілетін, өз беті, сөзі жоқ
дүлей адаммен жүздестіреді. Ғ.Мустафин портретті бергенде дене мүшелерін
жалаң суреттеді, оны кейіпкер денесіндегіоғаш көріністерменқоса алып, қимыл-
әрекеттерімен үндестіре, эпитет, теңдеулерімен бояуын қоюлата отырып,
адамдық ұсқынын әлеуметтік тегіне дейін қаза ашуға тер төгеді. Мұнан
шығатын қорытынды, шеберлік шыңына көтерілген қаламгерлер статикалық
портретпен-ақ гүлдің шырынын жинап, тілегей теңіз ойға өріс ашады. Мұндай
статикалық портреттер Ғ.Мүсірепов, Х.Есенжанов, С.Сматаев, Ә.Кекілбаев,
М.Мағауин романдарында да жеткілікті.
Қазақ тарихи романдарында живописьтік портреттер жетекші қызметке көше
басты. Живописьтік портреттер бүкіл шығарманың өн бойына жайылып, тамырын
таратып жібереді. Кейіпкердің әрбір қимыл, қозғалысы, амал-әрекеті, сыртқы
ортамен қарым-қатынасы осы портреттерде толық көрінеді. Живописьтік
портреттен романның халықтық-эпикалық табиғаты танылады. Ол барынша
пластикалы. Өмірдің қат-қабат құбылыстарды кейіпкердің әлеміне ғана емес,
сыртқы бітім-болмысына да көп өзгерістер әкелмек. Мәселен, «Соғыс және
бейбітшілікте» Андрей Болконский, Пьер Безухов, Наташа Ростова, «Тынық
Доеа» Григорий Мелехов романынылң соңына қарай басқаша кейіпке тдүседі.
Қазақ тарихи романдарында мұндай сапалық ірі өзгерістерхакім Жүнісов Ақ
Жайық, Ораз-Мұхаммет («Аласапыран») ұшыраған. Живописьтік портрет адам
характерін, жан сапасын бар қырынан ашатын қуатты көркемдік құрал. «Қан мен
тер» романындағы Кәлен дұшпанға әзірейіл, қатал, қатыгез, тоңмойын,
ерегеспе; бала-шаға, дос-жаранына мейірбан, кең, адал, кешірімді, жомарт,
өнерлі, сырбаз. Теңіз қандай терең, арналы, ырысты, қилы мінезді болса,
Кәлен де сондай. Трилогияның өн бойын жайлап жатқан оның ұзын саны жиырма
бірден астам живописьтік портретінен әлгі біз мінездеп өткен күллі
қасиеттерін байыптаймыз. Мұнан Ә.Нүрпейісов тек Кәленнің живописьтік
портретін беруг ғана бар өнерін салған ғой деген ой тумаса керек. Жазушы
осы өнерін басқа кейіпкерлерінен де аямаған. Өйткені өзгелері де сен тұр,
мен атайындар. «Тар жол, тайғақ кешулерде» қайырлы жол, қасиетті үрдістерді
ұстанған, ой мұратын, арман-миятын ел қамы, көп мүддесіне бағыштаған Сүйеу
қарт; азап қапшығын арқалаған Мөнке; қиынға салып, қиянға өрлейтін Еламан;
елдің бірлігін көтеретін, ішінде сұр жылан иіріліп, түлкі күшіктеп, арыстан
азуын білеген Тәңірберген; ауылдың ажарын тоздырып, аруағын үркітетін
трагокомидиялық типтер Судыр-Ахмет, Қарақатындар баспайтын жер, араласпас
шаруа, кіріспес әңгіме жоқ. Оның үстіне өмір де шексіз күрделі. Мың
бұраулы, шиыры мен шытырманы мол. Күніне қырық құбылған түлкі бұлаң
тірліктің оқпанында іші толған у мен өрт, сырты дүрлей замана адамдары күн
кешіп, жазмыштың маңдайға жазғанына көнбеске лажы жоқ. Өмірдің шимай-
соқпақтары, тіршіліктің мың құбылған мінезіне сәйкес кейіпкерлердің
живопистік портреті де үндес келіп, құбылып отырады.
Живопистік портрет неғұрлым қайталанбай, аз сөзге көп мағына сидырып
тұрса, соғұрлым образдың эстетикалық өрісін кеңейпек. Қазақ қаламгерлері де
портреттік штрихтарды адамды мінездеудің ең тиімді құралы ретінде қолдана
білген. Мәселен, полковник Федоровтың: «түймедей көк көзі», «шыныдай
шатынаған көзі» оның қатал, сұсты, қатыгез, қазымыр, баққұмар, кекшіл,
қызғаншақ, басынан сөз асырмайтын өлермен, желөкпелігін, кісілігі жоқ
кісәпірлігін әйгілеп тұрғандай. Жоғарыда біз біраз жазушыларымыздың тарихи
романдарынан қиналмай қалқып алған живопистік портреттің штрихтары да дәл
осындай кейіпкердің өзіндік мінезі, характерлік болмысының түбірін,
тамыры, ішкі сырын, қасиеттерін қармаған. Көркем тілмен көркем кестеленген
ой ұлы, ойландыра алған көркемдік ұлы дегеніміз осы.
Тарихи романдарда аллегориялық портреттер де жиі ұшырасады. Онда
табиғаты бір-біріне қарама-қайшы кейіпкерлер мен адами құбылыстар
суреттеліп, солар арқылы олардың жан сапасы таразыға тартылады. Мінез-құлқы
әдемі юмормен, жеңіл әзілмен әжуаланып, уақыттың саяси-әлеуметтік астарына
үңілтеді. «Дауылдан кейінде»: «Кәрі құжбан, қоңыр бұқа қызыл қашардың
соңында. Өзі де оттамайды, оны оттапайды. Айналсоқтап жүрген тайынша
бұқалар тақалып кетсе, аямай шаптан іліп, өкірте лақтырады» («Жазушы».
1983), -деген аллегориялық портретпен жүздесеміз. Мұндағы «кәрі, құжбан,
қоңыр бұқа» - «бурыл тартқан тығыз қаба сақалды, қысқа, жуан мойынды»
Шәкен мырза да, қызыл қашары – «түлкідей қызыл, қозғалысы да түлкідей епті»
Шолпан тоқал. Малды, кәрі шөңге Шәкен ебін тауып, ашарық кедейдің «таяз
қылқынын» тығындап, өзіне баласындай болып келетін бойжетіп отырған қызын
тоқалдыққа алады. Сыны кетіп, күші қайта бастағанын сездіргісі келмей,
төңірегіндегі ұры көздерден әйелін қызғанып әлек. Ақыры сол қызғаныш
сезімі қызыл тоқалдың түбіне жетеді. Астары сурет, астарлы ой, образды
кесте.
Жалпы халықтық мүддені мұрат тұтқан туынды тың тыныс-тірлігімен
ерекшелінеді. Қазақ тарихи романдарындағы сондай тың ізденіс, ерекшелік
саналған құбылыс-психологиялық портрет жасау машығы. Бұл салада Ғ.Мұстафин,
Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин еңбектері еш кетпеген. Психологиялық
портрет адамның сырт бейнесін фотографиялық кескіндеумен шектелмейді, сол
сыртқы дене мүшелерінің бәріне жан бітіп, құбылып, оның әрқайсысынан
кейіпкердің құпия әлемі, жан байлығы немесе аярлығы мен азғындығы, түрліше
мінез-құлық колейдоскопы көрініс береді. Психологиялық портрет тек
автордың баяндауымен жасалынбай, кейіпкердің көзімен, сөзімен, аңдауымен
бой көрсетпек. Психологиялық портреттің зергері - Ә.Нұрпейісов.
Психологиялық портрет адам баласының басынан өтетін қилы жағдайлар мен
оқиғаларға қарай күрделене түседі. Жағдай, психологиялық акт адам жанына
өшпес із, жазылмас жара қалдырады. Соған қарап отырып, кейіпкерлердің күні
кешегі құбылысына таңданары хақ. Бұл – адам психологиясы саяси, қоғамдық,
әлеуметтік, эканомикалық, адамгершілік факторлар жасаған өзгерістер. Не
істесе де жолына жуа бітіп, бағы жанбайтын тайқы маңдай Курнос Иванның:
«Қос бүйірін таянып, көк көзі қара әйнек астынан үрей туғыза қарап, суықтау
жымыиып тұратын әдеті жаман. Осы түріне қарап балықшылар оны «әзірейіл» деп
те атайды» («Қан мен тер». «Жазушы», 1976). Әйелі Шураны күні кеше
кеудемсоқ купец тартып алып, өзін қолбалаға айналдырған шақта Курнос
Иванның зорлықшыға атар оғы да жоқ-ты. Міне, бүгін зорлықшыл кетіп, билік
қолына тигенде, тонын айналдырып, түсін өзгертіп шыға келеді. Психологиялық
портретте мінезсіз адамның қысқа күнде құбылып, қырық жерге қойма қоятын
тұрлаусыз қылығы көрінеді. «Қан мен терде» 200-ден астам кейіпкер бар.
Бірақ солардың психологиялық портреттеріндегі штрихтар еш қайталанбайды.
Өйткені, қаһармандар өмірдің өзінен ойып, алынғандықтан, құнарлы топырақтан
бой көтерген өткен өз тамырынан нәр алып, жапырағын жаяды, кеудесін
тіктейді.
Психолгиялық портреттегі кейіпкерлер әрекетінен оның азаматтық тұлғасы,
ниет-пиғылығ көзқарасы, ұстанған саясаты, адамгершілік ауаны да кеңінен
көрініс береді. Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақырындағы» Алмас ханның өзім
болып, өзгелер болмысын, көрмеймесін деген пиғылдың адамы, адамзат
өркениетінің хас дұшпаны ретіндегі бет пернесін, жан құпиясын әйгілер
портреттік детальдардан сондай қуат сезіледі. Ғ.Мұстафиннің «Дауылдан
кейін» романында «иісшіл» Қазанғап жалшы біріне-бірі ашына Аман мен Шолпан,
оған жалынып, «айыбын айтпауға» «тұз жегізіп» ант алады. Кейіннен бұл
«құпия» әшкереленіп, тоқалының өзіне адалдығына көз жеткізу үшін ең сенімді
адамына жүгінеді Шәкен мырза. Ежелден сырмінез Қазанғаптың тамырын басып,
тығырыққа тірігенде, оған уәдені жұтып, серттен таю сын болып, тәңіріндей
табынған қожасын алдауц однада бетер ауыр қылмыс саналып, шымбайына
батқанда ол: «...тіл жоқ. Самайынан тер сорғалар, басын жоғары көтемеді.
Құнысып жерге еніп барады. Еңкілдей жылады ақыры...» (Таңда. Шығ. 3-
т.«Жазушы», 1982). Егер Қазанғаптың шығарма бойындағы күллі портерін жылы
жауып қойып, осы психологиялық портретке назар аударсаңыз, оның характерлік
бояуына көзіңіз қанып, көңіліңіз тояды.
Бақылау сұрақтары:
1.Көркем портрет – кейіпкер психологиясын берудің ең тиімді компаненті.
2.Статикалық портрет.
3.Живописьтік портрет.
4.Психологиялық портрет.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 23-24. Тарихи роман және көркем деталь.
Дәріс мазмұны:
1.Деталь туралы түсінік.
2.Сюжетті дамытуда детальдың қызметі.
3.Характерді ашуға детальдың қызметі.
4.Деталь-параллелизмдер.
5.Детальдың кейіпкерлердің типтік бейнесін қалыптастырудағы орны.
Типтік характерді типтік жағдайда бейнелеуге детальдардың мүмкіндігі
шексіз. Детальдар шындықтан тамыр тартуымен қуатты. Ол-көркем шығарманың
«микроэлементі». Адамды, қоғамды, болмысты зерттеудің ең тиімді
тәсілдерінің бірі. Детальдар ішкі мазмұнға бай. Мағынасы күрделі, айтар
ойын жалаңаш күйінде түгелдей ұсына бермейді. Онан бір бөлігі су бетінде
де, қалағаны телегейдің астында жасырынулы жататын Айсберг
тәрізді,сондықтан оған артылар жүк салмақты. Детальдың қызметін Гоголь,
Диккенс, Достаевский, Л.Толстой, Горькийлер тиімді пайдаланған.
А.М.Горький А.Афиногеновке: «Главное-найдите деталь...вы можете
обнаружить деталь, она осветит вам хорактер, от них пойдете, ивырастут и
сюжет и мысли...» (Цитата Е.Добиннің «Искусство детали» деген кітабынан
алынады. «Советский писатель». Ленинградское, 1975), - деп ақыл қосыпты.
Ұлы жазушының кеңесімен іске кіріскен жас қаламгер көргендері мен
көңілдегілерін детальдар негізінде тірілтіп, ойына қанат біткен, қаламының
кібіртігі жазылған. Деталь туындығы эстетикалық эффект береді. Деталь-
индивидуальдық характерде тип. Мұнан аңғарарымыз, адамнын жанына енудің
кілті портреттік детальдарды сұрыптап алуға қатысты. Мысалы: Л.Толстой
шығармаларындағы Анна Корининаның желкесінде бұйраланып тұратын шашы,
Андрей Болконскидің келіншегі кіші княгинаның мұрты қарауытқан жоғарғы
шолақ ерні, княжня Марияның шұғыла шашқан жанарын; Төбеттің қысқа,
илікпейтін жуан мойны, түймедей ғана мұрты адырайған лай көзі, («Даудан
кейін»); Кіші Ханышаның күтуші кемпірдің орақ мұрнының астында ерсі
қарауытып жатқан, көтеріле сөйлегенде, тікірейіп-тікірейіп кететін сұрғұлт
түктері («Аңыздың ақыры»); Шалабайдың сынаптай жылтылдайтын жарқабақтың
астында тереңде жатбқан шегір көзі («Даудан кейін»); жүк астына өсетін
ақшөптей әлі жуас Болат Сұлтан («Үркер») т.т. Арасына сөз кірістіре
келмейтін осы тығыз, қысқада тұжырымды, тұспалды портреттер кімнің-кім
екенін айғызбай-ақ танытады. Сұлулықты, сұмдықты да тал бойына жинап
тұрады.
Егжей тегжейлі баяндалатын детальдар шығармаға жаңа ағыс, мазмұн,
сюжеттік шыйрақтылық бітіреді. «Қан мен тердегі» Тәңірбергеннің сары
қаншығын теңізден оралып келе жатқан Еламанның «киімін иіскеп», «мұп-мұздай
тұмсығымен» мұның қолын жалап алуы, Әли үйінің сыртына салынған төсекте
көзі ілініп бара жатқанда төс қалтасындағы сырғаның оның кеудесіне батуы,
Тәңірбергеннің атын жамылып Еламанның Омбыға баруы, ротмистер Рошальдың
махаббат хикаялары, Кенжекейдің енші түйесінің мұрнына құрт түскенін көруі
т.т. сюжетті ширататын, детальдардың бастау алған оқиғалар. Осындай
оқиғалар тізбегінде уақыт, тарих жатады. Тарихта жетелеген тағдырлардың
ізетімен илһамы мұраты мен нияты, күресі, катаклизімі көрініп, дәуір
заңдылығы танылып, талданады.
Детальдар әлеуметтік, таптық теңсіздікті, біреулердің екінші
біреулерге қтиянатын, кейде бүгінгі хал – ахуалы төмен болғаны мен, кешегі
өткенін аңсаған адамдардың ниет-пиғылын айқындап тұрады. «Қан мен тердегі»
Ақбаланы қыстың көзі қырауда «үстіне өрттей қызыл көйлек киген» қара сұр
бәйбіше баласын тартып алып, үйінен қуып шығуын; Айғаншаның Қалау ағасы
әкеп берген киімдерді киіп, қуаныштан өңі бал-бұл жануы; Балықшыларды
босағасыын көрсетуге қонаққа шақырып, Қара кемпірдің үй-ішіне көне шапан,
көне ішік, көне кілем-сырмақ, текеметтерін жайып, өткенде болып-толып
тұрған күнді бастарынан кешкенін жұртқа сездіруге «арпалысуы» қаламгердің
идеялық-көркемдік мақсатынан туған.
Халық әндерінің орындалуыда детальға жатады. Сезімге шабатын сыршыл
ән «Наз қоңырды» Айғанша шырқай жөнелгенде жігіттер жағы желпініп, жас
келіншектердің «үнемі сырқырап ауырып жүретін жерін бір-бір басып өтеді».
Осы романдағы Кәлен шырқайтын «Қарғаш», Батақтың Сарысының әндері ғышық
жүректің лүпілі мен сезімін оятып, сағынышты тірілтеді, потреттық жалынмен
шарпиды. «Елім-ай» диологиясында мыңды да, қажырлы сезімге бөлейтін «Елім-
ай» әні екі кітап бойына созылатын қабырғалы-қабырғалы оқидғалардың лейт
мотиві, ұлттық рухы, оның жан бұлқынысы. «Алмас қылыштағы» Қотан жыраудың
нөсерлете төгетін қиссалары жауға аттанғалы отырған сарбаздардың жігерін
шарт қайрақтай жалаңдатып қайрап жібереді.
Ғ.Мустафин шығармаларында деталь – пораллейзімдер қоғамдағы
әлеуметтік теңсіздікті әшкерелеуге қызмет еткен. «Атақты Нұрлан қайтыс
болды. Бай туыстары Ақмола, Павлодар, Қарқаралы-үш дуан елді шақырып ас
берді. Екі жүзде ат шапты, алдынан Батыраштың кері келді. Атақты Тұрлыбай
қайтыс болды. Кедей туыстары ас түгілі басына жөнді мола тұрғыза алмады.
Атақты мекеш қайтыс болды. Ел үндемейді. «Иманды болсын» деушілер некен –
саяқ» (бес томдық шығармалар жинағы. 4-т. «Жазушы», 1983). Мұнда үш атақты
адамның өлімі параллель алынады. Қаламгер екпінді детальдарға түсіреді.
«Деталь», «атақты Нұрлан», «атақты Тұрлыбай», «атақты Мекеш». «Атақтылығы»
жағынан үшеуі тең, айырма-әлеуметтік артық-кемдігінде. Жазушы заман
адамдарының имансыздығына құлқы мен пиғылы ниетінен жирендіреді.
Қазақ тарихи тромандарында детальдар кейіпкерлердің типтік портреттерін
жасап, әлеуметтік әуселесін танытуда қомақты табыстырға қол
жеткізгендігімізді мойындауға тиістіміз. І.Есенберлин «Алтын Орда»,
«Көшпенділер» трилогиясында сайын сахараны уысына ұстап, шектеусіз билік
жүргізген Шыңғыс ханнан трараған ұрпақ Мөңке, Батый, Жәнібек, Бердібек,
Бұрындық, Әбілқайыр т.б. әлеуметтік, саяси, моральдық болмыс-бітімін деталь-
портреттермен тірілітіп, қайталанбас толымды, әлеуметтік образын жасаған.
Назар аударайық, әз-Жәнібектің баласы – Бердібек: «Адамға қарағанда жасыл
тартқан дөңгелек көзіміз бақпай қадала қалады» (Он томдық шығ. жинағы. 9-
том.); ал зымиян Төре би мансапқұмар, баққұмар Бердібекке әкесі мінер
күннің жақындығына емесвкіткенде, оның «дөп-дөңгелек көгілдір мысық көздері
тасырая қалады». (Он томдық шығ. жинағы. 9-том.) Осы портреттік екі
детальда Бердібектің әлеуметтік физиологиясы, азаматтық-адамдық болмысы
соқырға таяқ ұстатқандай. Басқаға «міз бақпай қадала қалатын жасыл тартқан
дөңгелек көзі» тақтан үміткер 12 немере-інілерін бауыздап өлтіруден
шімірікпеген қанышерден шошытса, туған әкесінің өлімін тілеп «тасырая
қалатын» мысық көздері тілеулі, қара ниетті жаннан келетін тек қауіп пен
қатар өртінен сақтандырып, жирентеді.
Поэтикалық тіл – ол да деталь. Поэтикалық тіл болмаса, шығарма
жасалынбайды, жасалынса да көкжасық. Қанды қоздырып, көзді шарадай
жандырып, жүректі лүпілдетіп, тасып-толқытпаса оны көркем шығарма санау –
артық. «Қан мен теріде»: «Теңіз жайында әңгіме шерткен қандай рахат, құй
өзің сөйле, құй өзгені сөйлетіп қойып, тым-тырыс жиын арасында ұйып тыңда
мейілің. Өзің сөйлегенде бір құлағыңды басқа кісінің әңгімесінде тігіп
қойып көппен бірге ілесе тыңдап отырасың» («Жазушы», 1976), - деген жолдары
шоқтай маздап оқитыны кәміл. Осындағы «әңгіме шерту», «қандай ләззат»,
«өзің сөйлеу», «өзгені сөйлету», «тым-тырыс ұйып тыңдау», «бір құлағына бір
кісінің әңгімесін тігіп қою» тәрізді поэтикалық детальдардың уытынсыз әлгі
үздіге сыбырлаған тебіреністі күй жаныңынзы толтырар ма еді?!. Оқығанда
тіліңді үйіріп, ойыңды матайтын тілдік детальдар қазақ романистердің
кезкелгенінде қанша қаласаң, сонша табылады. Мысалдар: «Еркектің соры
сөзінде, әйелдің соры көзінде», «жүйкеңді тікен болып шағар, кірпігіңе
тікен болып қадалар бөгде дыбыс жоқ» («Аңыздың ақыры»); «халыққа деген
темір торың, құр ғана шалаңаш қылыш әскерің емес, ол ақылдың, айлаң»,
«ашынған жолбарыс, ажалдан шошынбайды», «қыран қартайып өлмейді, қайғырып
өледі». («Қаһар»); «даналық қатігез болмақ емес» («Ұстаздың оралуы»); «ал
билік деген ол бір асау тұлпар, ауыздықтап дұрыс міне алмасаң, бой бермей,
алып қашып тасқа сені ұрып кетуі де оп-оңай», «тентекті тентек десең бөркі
қара қазандай болады» («Алтын Орда»)... Әр тіркесте терең мағыналы,
тұспалды, образды ой жатыр. Соның бәрі ірі оқиға, шиырлы, шығарлаңды
әрекеттердің негізінде түйінделген сіріңді пікірлер.
Деталь фабулалардың арқауын ширатып, сюжеттік желілерді
байланыстырады. «Қан мен тер» трилогиясы тілі ащы, жүрген жері қып-қызыл
өрт Қарақатының: «Масқара-ай! Бетім-ай!» деген қарақұсына қадалатын одағай
сөздерінен бастау алып, арнасын кеңге салған... Тәңірберген романының
алғашқы беттерінен-ақ адамшылыққа жатпайтын, абұйыр бермес әркетпен қан
тілеген соқпақ салып, сол соқпаған үш кітаптың өне бойын көктей өтеді. Сол
соқпақпен сапар шеккен жас мырза ақыры сол абыұйырсыз жолы тұйыққа тіреп,
сан-салалы оқиғалардың арқауы күрмеп байланады. Анығын айтқанда, романдағы
үш үзден астам ірілі-уақ оқиғалар бүкіл бір ұлы денені жайлап жатқан ұсақ
қан тамырларындай негізгі күретамырда тоғысады. С.Сматаевтың «Елім-ай»
диологиясында «күретамыр» - «Елім-ай» әні. Қазақ халқын құрып кетуден,
трагедиядан құтқарып қалған – отаншылдық, портриоттық сезім. Ә.Кекілбаевтың
«Аңыздың ақыры» ұстап тұрған табан тірер негізі –Мұнара- «Мұнара» -
шығарманың жүрегі, рухы. І.Есенберлиннің «Алтын рда», «Көшпенділер»
трилогиялары да сондай қуатты детальдардан алып емендей жайқалып өскен.
Детальдар қаһарманның сапалық жаңаруын ғана негіздеп қоймай, қоғамның
әлеуметтік-саяси катаклизмдерін, моральдық ауа-райын, адамның рухани
жағынан жетіліп, байып кемелденуін, не азып-тозуына себепші жайларды
объективті дамытуға қомақты үлес қосады. Мұнан шығатын қорытынды,
қаламгерлеріміз салмақты тарихи полотноларында кейіпкерлерін қуыршаққа
айналдырмай, өмір сахнасында құмары қанғанша әрекет жасауға ерік береді,
келсін-келмесін ақыл қосып, бағыт сілтеуден сырт қалады. Соның нәтижесі
болар, өмірлік шындықтан құнар тартқан характерлер кесек те, қуатты, биікке
қол созған.
Бақылау сұрақтары:
1.Деталь туралы түсінік.
2.Сюжетті дамытуда детальдың қызметі.
3.Характерді ашуға детальдың қызметі.
4.Деталь-параллелизмдер.
5.Детальдың кейіпкерлердің типтік бейнесін қалыптастырудағы орны.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 25-26. Тарихи роман және диолог.
Дәріс мазмұны:
1.Диолог пен полилог жайлы түсінік.
2.Диолог – характер жасаудың құралы.
3.Диолог адам жанын ашатын кілт.
4.Диологтың полилогқа ұласуы.
5.Диологтың қоғамды, адамды, табиғатты жете тануға ықпалы.
Диалог – харатер жасаудың, адам қоғамын жете түсініп, біліп, танудың
көркемдік құралы. Ол жағдайға бірден бойлап, кейіпкер жан-дүниесіне әр
қырынан үңілдіреді. Қазақ тарихи романдарындағы диологтар өткір, жанды,
тапқыр, нақылдарға толы, эстетикалық нысанасы айқын, сезім мен ойға бай.
Әлеуметтік бояуы қалың да шұғылалы, дифференциалды. Психологиялық талдаудың
ұтымды компаненттеріне, айналатын тұстардыда жиі.
Диалог – адам мінезі сараланып көрінетін барометр. Кейде өзара қызу
сұхбаттатсып отырған екі кейіпкер әлдекімді мақтай отырып, үшінші бір
қаһарманның бойындағы асыл қасиеттердің кімнен дарып, бойына сіңгенін
астарлап жеткізіп жатады. Оқырман сонда әңгіме кімге қатысты екенін іштей
сезініп, көңіліне түйіп отырмақ. «Жат қолында» романында екі ауылнай
Кенжеғара болыс жөнінде маслихат құрып, «шыққан тегін» қазады «Жат
қолында». «Жазушы», 1984. Диологтен елді електен өткізіп отырған
«мықтылардың» да әуселесі қазақы қалжың үстінде өз сөздерінен әшкереленіп
қалады.
Диалогтерде уақыттың әлеуметтік-саяси атмасферасын шамалауға болатын
детальдар мол ұшырасып отырады. Бірінші дүниежүзілік соғыс өрті басылар
түрі жоқ. Россия империясы экономикалық, саяси-әлеуметтік жағынан шегіне
жете шерленісіп, күйреудің аз-ақ алдында. Соғыс жұрттың титығына жеткен.
Сол шақта Шалқардан оралған алып сатар Ебейсінді Тәңірбергеннің үйінде
ошарланған жұрт ортаға алып, сұрақтың астына қалдырады. («Қан мен тер»,
«Жазушы», 1976). Осы диалогте Ебейсіннің арғы жағы ашылып қалады. Оған
соғыстың біткені зиянды. Неғұрлым соғыс созыла берсе, алыпсатардың пышағы
май үстінде. Халықтың қасіреті мен көз жасынан шелденбек. Пиғылы қараға
«кәпірлердің қырылғаны» не, жаппай жұрттың қырылғаны не, бәрі бір. Салмақты
арқасы жауыр көтереді, соқасы әукесі тесілген тартады. Қырыс, жыртқыш,
жемқор, тоңмойын Ебейсінге өзі «залал мен зиянға» отырмаса бопты. Басқаның
қасітеріне – меңіреу, өтінішіне – бітеу.
Ебейсін қарағым, әңгімені айта отыр. Қалаңда қандай жаңалық бар?
-Тыныштық.
-Базарда не арзан, н.е қымбат?
-Оны қайтесің, ақсақал?
-Патша... қала екен?
-Патша аман. Ауылға барсаң мені сұраған жанға сәлем айт деп жатқан.
(«Қан мен тер», «Жазушы», 1976). Диолог полилогқа ұштасып кеткен. Қазақ
тарихи романында диологтермен қоса полилогтар да жиі ұшырасып отырады. Онда
халық тағдыры сынға түскен кезеңдік оқиғаларға байланысты жұрттың ұжымдық
пікірі айтылып, көңіл-ауаны, хал-аһуалы көрінеді. Бір ғажабы, қазақ
жазушыларының полилогтарында қаншама кейіпкерлер қатысса да әрқайсысының
сөзі, мінез-құлқы, әрекеті, адамдық бет-бейнесі, әлеуметтік сана деңгейі,
көзқарасы шамаланып, дараланып тұрады. Келтірілген полилогта адамына қарай
жауабын өлшеп-пішіп, аузынан шығаратын қырыс, қыңыр мінезді Ебейсінді, қала
жаңалығына құмар саңылаулы кісіні, базардың арзан мен қымбатын білуге
құштр шаруа адамын, саяси оқиғаларға құлағы түрік, патшаның ісі кері
кеткенінен хабардар парасат-пайымы бар жанның бейнелері көз алдыңа келеді.
Полилогтардың қызметі барынша қомақты, көп қырлы. Ол көбінесе халық назарын
тарихи оқиғаларға аударып, оның мазмұнын-мәнін саралап, жұртқа тиімді-
тиімсіздігін тілге тиек етпек. Көп қорқытады, терең батырады демекші, көп
және жеке адамның іс-әрекеті жағымды-жағымсыздығың, әділетті-
әділетсіздігін бірімен бірі пікір, ой таластыра отырып ашып бермек.
Коллективтік портрет, коллективтік тұжырым-полифониялық кең тынысты
шығармалар бойына шақ.
Кейіпкердің сөйлеу мақамына оның мінезі танылып жатады. «Қан мен тер»
трилогиясындағы Торшолақ бала жайшылықта көңілі өсіңкі, көкірегі жоғары,
мықты көрінгенімен, заты қорқақ адам. Тәңірберген ауылына ұры саймен келе
жатқан Кәленді ол Ақтоқалмен ұрланып оңаша жүздесіп тұрған сәтте байқап
қалып, көзі атыздай болады... («Қан мен тер». «Жазушы», 1976). Диолегте екі
адамның жан-құбылысы, мінезі, моральдық бейнесі, адамшылық сықпыты тайға
таңба басқандай. Мекер әйелдің сайқал күлкісі, таңданысынан Кәленнің де
асқақ тұлғасы мұнарланып төбе көрсетеді.
Диалогтан зілсіз ирония, сарказмның ащы ирониясы, трагедиялық ирония,
интеллектуальдық ирония т.б. тәрізді небір халықтық доминантын ұшыратамыз.
Соынң арқасында көркем шығарма өмірдің өзіндей шынайы, ыстық.
Диалог – адамды, қоғамды, табиғатты кейіпкерлер тағдырынан сыр қозғау
арқылы танытудың бірден-бір қуатты құралы. Атан жілік, ақылды жігіттерді
ажарымен есін алған әйелдер, қиын, қатал, қатегез заманның ызғарына төтеп
бергендігімен, сол ызғар, қорлық, талайсыздықтан жүрекке түскен жазылмас
жараларын қалай емдерлерін білмей, іштегі шемен-шерін сүйектері сырқырай
сыртқа шығарады. Ол кедейге тиген байдың қызы ма, төрт құбыласы сай
шонжарға тоқтық пен киімі көктікті патриархальдық-феодальдық қоғамда аяққа
салынған тұсау, жымға құрылған тор болған. «Қан мен тер» романындағы бұрын
бірін-бірі көрмеген, бейтаныс Ақбала мен Кенжекейдің құдық басындағы
диалогі соған меңзейді («Қан мен тер». «Жазушы», 1976).
Диалог неғұрлым «қызыл тілге қысқа, кенен ойға ұзын» болса, соғұрлым,
қуатты да өткір. Ондай диалоегтер Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ә.Нұрпейісов,
ара-тұар Ә.Кекілбаев романдарында да мол кезігеді. Бірнеше кейіпкерлерінің
ешқандай ремаркасыз берілген диалогтерінен сөйлеп тұрған қай қаһарман
екенін сөз саптауынан танып, бет-әлпетін көріп отырғандай әсерге бөленеміз.
Қазақ тарихи романдарында диалогта контуры сызылған ұжымдық портреттер жиі
ұшырасады.
Диалогтің адамды мінездейтін мүмкіндігі мол. «Ботагөзде» Итбай
болыстың «алып кел, шауып келі», «шабар қылышы, атар мылтығы», көрсетер
«қырғи-қабағы» - Бүркітбайдың күндердің бір күні «иес» қара басына
қастандық жасағанына көзі анық жетіп, қанына қараятыны бар. Ол «қараюы»
әмірі зор болысты халық қаһары қалтыратқан шаққа дөп келеді. Көтерілген
жұрт Итбайды өлтірмей тынбауға бет алғанда, халық қаһарынан зәре-құты
қалмайй, қайда тығыларын білмей сасқан болыс, басыбайлы құлы Бүркітбайды
кездестіріп:
-Бүркітбай! – деді ол жлап жіберіп, - бауырым, тық мені, сақта!..
-Кір менің к... әкеңнің аузын! – деді Бүркітбай жағасынан шап беріп
алып (С.Мұқанов Таңд. Шығ. он алты том. «Жазушы», 1972). Диалогте адамның
басына түскен зобалаң, мүсәпір күйі, жалынышты қалпы кескінделген. Дүние –
кезек. Кеше аспанға түкіріп жүрген Итбай енді есігіңдегі құлына кітіптар.
Кіріптар күйінде адамның бар қалпы айқын, боямасыз көрінеді.
Сонымен, диалог, полилог поэтикасы өте күрделі. Ол екі не одан да көп
адамның қарапйым сұхбаты деуге келмейтін, уақыттың, заманның тылсым сырына,
қоғамның әлеуметтік-саяси ахуалыны бойлататын, кейіпкерлердің сан қырлы
қасиетьін ашып, мінездеуге, психологиясын тануға септігін тигізетін, ұлттық
характердің өзіндік ерекшеліктерін байқауға т.б. мүмкіндік беретін қуатты
көркемдік компоненттер. Қаламгерлеріміз күрделі қоғамдық-саяси оқиғаларға
кейіпкерлерін араластырып, заманға талдау жасағанда диалогті полилогқа
ұластырып жібереді.
Бақылау сұрақтары:
1.Диолог пен полилог жайлы түсінік.
2.Диолог – характер жасаудың құралы.
3.Диолог адам жанын ашатын кілт.
4.Диологтың полилогқа ұласуы.
5.Диологтың қоғамды, адамды, табиғатты жете тануға ықпалы.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 27-28. Тарихи роман және монолог.
Дәріс мазмұны:
1.Монолог туралы түсінік.
2.Қазақ тарихи романындағы монолог.
3.«Қан мен тер» романындағы монолог формалары.
4.«Аңыздың ақырындағы» монолог.
5.Монологты формалары.
«Адамның ішкі сырын ойлап білу», жүрегін, жанын сөйлету, жан
диолектикасын меңгеру-психологиялық талдаудың қызметіне жатады. Сол
психологиялық талдаудың ең басты компонеттерінің бірі – монолок кемелерінен
келген әдебиеттің иығына шақ. Псхоанализ-көркем әдебиеттің зерттеу
әдістемесі. Адам жанын иірімдері, тылсым тұңғыйығы, нәзік тебіреністері,
томаға тұйық сырлары адамның ішкі әлеміне бүгулі, бүркеулі жатады. Сол
басқаның көзінен қалтарыстағы сана мен сезім ағысын тек қуатты қалам иесі
ғана көрмек, кестелемек. О.Бальзак ол тарапында: «Талант проявляетця в
описании прицин, порождающих факты, в тайнах движениях человеческого серца,
которыми критики пренбрегают» (Собр.соч.,т 15. М.,1955)-деп сонау
алагеуімде-ақ жұрт мойындамағанды ол мойындаған. Демек, адам жүрегінің адам
соғысын қапы жібермей, ондағы құпия ағыстарды аңдатататын фактілерден
суыртпақтап, себебіне табан тіремей, қоймайтын өнерді меңгеру оңый
болсынба?... Көркем шығарманың мақсаты-қоғамды, әлеуметтік ортаны
дүрліктірген оқиғалардың пронологиялық тізбегін жалаң баяндап беру емес,
сол оқиғалар адам жанына қалай «сіңіп», әрекетке бастағанын көрсетеді.
Тарихтың психологиялых, әлеуметтік, адамгершілік шындығын ашу. Ол – судың
бетін сүзумен шектелмей, терең иірімдер нәрін сүзетін азапты тіршілік.
Моннолок-психологиялық, философиялық романдарға тән көркемдік әдіс.
Адам қоғамында қайрымдылық пен зұлымдық, әдемілік пен сұмпайылық, мәңгілік
пен сәттік, өліммен-өмір праблемаларын жаңа, философиялық қырынан көрінбек.
Психологиялық – философиялық романдарда философиялық талас арнасына симай
ыңыранып жатады... Сондықтан олардан көп дауысты, полифониялық үн естіліп
тұруы заңды құбылыс.
Ә.Нүрпейісов адамзат қоғамында төңкеріс жасаған өтпелі дәуірдің
шындығын философиялық – эпекиялық баяндау жүйесімен өрістете отырып
әлеуметтану, этика, философия мәселелерінен табан тіреген. Сол арқылы
адамдар сезімінің тұңғыйығына, жан тереңіне, ой-арманына үңіледі.
Кейіпкерлері содан болар, шетінен ойлы, сезімтал, арманшыл, қиялшыл,
әрекетке ақыл таразысын тартып барып араласуы басымырақ жатады. Оларға
жасалған әлеуметтік талдаудың қуаттылығы сондай, мінез – құлықтарының
психологияқ дәлелдемесі талас тудырмайды. Кейіпкерлер тағдырын, іс-әрекеті,
ақыл-ойын бағып, зейін қойған адам.
Ал, Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақырында» әскери диктаттың феодалдық
мемлекеттің түбіне жеткен зауалы түстеп таңбаланған. Жазушы дәуірдің
жүрегіне құлағын төсеп, мәнді проблемаларын жіктеп жіліктеп берген.
Ә.Нүрпейісов пен Ә.Кекілбаев психологиялық-философиялық шығарма жазу
табиғатын, стилін меңгеріп, өзіндік суреткерлік соқпағын салуда Батыс
Еуропо, орыс жазушыларының көп нәрсені үйреніп, меңгерген. Атап айтқанда,
ұлы инкивизатор Ф.Достоевскидің аналитикалық мектебі мен сұлулықты,
шындықты, философияның, моральды синтездеуде Л.Толстой мектебіне арқа
сүйеген. Кереғар философиялық ұғымдар қырық пышақ болып шарпысып, ақыры
кемпірқосақ бояуындай жігі білінбей жымдасып, тұтасып кететін, Л.Леоновтың
кейіпкер дүние танымын саралап, эвалюциясын ашатын, философиялық жинақтауға
дейін алқындай көтерілетін қуаты тәнті етпей қоймаған. Солардың «мектебін»
меңгерген Нүрпейісов пен Кекілбаев өмірді өзге қырынан бақылап,
философиясын жіті бағып, шынайы тағдыр, шынайы мінездерді іздеген.
Сондықтан олар күрмеуі көп өмірдің күрделі де қатпарлы деолектикасына
дендеп барады. Соның нәтижесінде әркім-ақ айналдырып сілікпесі шыққан
(жаттанды идеология қайзалап тастағандай) көрінген тақырып бұрын қалам
тимегендей құлпырып шыға келген.
Қазақ тарихи романдарында кейіпкерлердің ішкі монологтарын беру типтері
әралуан. Соның бірі – қаһарманның күйзеліске түскен шағындағы жан толқынын
беру. Мәселен, «Қан мен терде» Тәңірберген мырза балықшылардың бас
көтерері Еламанның қитығына тиіп, намыс отына өртеу үшін тападай-тал түсте
оның үйіне көп түсіп, бұрынғы көңілдесі Ақбаланы тағы да емексітіп, сұлу
келіншектің күйеуін жер ғып кетеді. Өрт тілеп тұрған қауға шала тастап,
«қуса жетіп, қасша құтылатын» атына мініп, жайына бет түзейді... Сол
сәттегі Еламанның жан дүниесіндегі құбылысын баяндау формасында берілетін
монологта кейіпкер лексикасы сақталып, синтаксисі мен интонациясы автордікі
болып қалады. Осы монолог болашақьа әділетті көксеп, күрес жолына түсетін
Еламанға Абырайлы әулеті неге өмір түбінен өштесіп келе жатқанына оқырман
назарын тереңірек аударуға қажет болған. Мал-жаны көп Абыралы ауылы кедей
ауылға ауыз су бермей, оларды қамшымен сабап, найзамен түйреп, жуандығын
көрсетіп, қиянатын асырады. Қиянатқа төзбеген Еламанның әкесі Науан қанына
қарайып, Абыралымен жекпе-жекке шыққанда, астындағы атының осалдығынан көк
сүңгіні денесіне дарытып, арманда кетеді. Сол найзагер Абыралының үлкен
баласы Құдайменде жылқышысы Еламанды қасқыр жарып кеткен атына бола
жәбіреуілдің амалына кіріскен шақта, жігерлі жігіт дүниеқоңыз, тоңмойын
баймен ат кекілін кесіседі. Енді міне, соның інісі Тәңірберген некелі
әйеліне көз сұғып қадап, қақ түрінде көсіле жатып, шаңырағын «шайқалтып»
кетіп отыр. Бұлардың ешкімге қылдай қиянаты жоқ болғанымен, Абыралы әулеті
үнемі жуандығын жасап, намысын таптап, қорғансыздарды қорлаудан айылып
жиыр емес...
Монодог – адамның ішкі драматизімін зерттеудің ең тиімді көркемдік
тәсілі. Ол арқылы біз кейіпкер характерінің қалыптасуы, өсу процесін
сезінеміз. Еламанның монологінен біз оның ар-ожданы кіршіксіз, түйсігі
өткір, санасы сезімтал, жаны жомарттылығына тәнті болыа, рухы мықты, өз
арының алдында тазалығына шұбаланбаймыз. Ол - өзіне қатал, өзгеге кең,
кешірімді. Драматизм оның ішкі әлемінде буырқпып, үнемі ізін өкшелеп
жүреді. Бірде жығылады, бірде тұрады, адасады, қайта жол табады, неше
«өліп» неше «тіріледі», қысқасы, өз характерлерін өздері сомдаған. О баста
асау, тәкәппар, өркөкірек, қиялы көк құшқан Ақбала, тағдыры тосқан шиыр-
шатқалдардан өте келе, өмір сүру алгебрасынан дәріс алады, сүйімен сүйікті
болудың ұғымын,а бойлап, кіммен бақыты жанатынына қып-қызыл шоқты баса
жүріп, табаны күйген соң ғана сезінеді.
Қазақ тарихи романында ішкі монологтың пайда болу, туу процесі әр түрлі
формада көрініс береді. Соның бірі – толқымалы сезімдердің аяқ астынан
пайда болуы. Кейіпкер бір істі лаяқ астынан жасап алып, кейін өкінеді.
Мәселен, «Қан мен терде» Еламан Мюлгаузенмен достасып алып, оның халықтың
мақсат –мүддесіне қайшылау келетін іс-әрекеттермен айналысып жүргеніне көзі
жеткен соң, ойланбай оның қосып жеккеніне өкінеді. Ознобин мен Селивановтың
ыңғайына көшеді. Шалқар қаласына Ақбаламен кездесіп қалып, біраз
төңіректеп, емексітеді де оған кейін өзі қапаланатыны бар. Мұндай толқымалы
сезімдерді Мөңке, Әлиза, Кенжекей, Тәңірберген, Ақбала, «Аңыздың ақыры»
романының кейіпкеріне де тағдыры маңдайына жазған.
Екінші формасы – кейіпкер белгілі бір іс-әрекетке кірісер алдында
өзімен-өзі оңаша сырласып, өткен буының бастарынан кешкені мен өзі тап
болған жағдайды салыстырып барып, бір күйінге келеді. Айталық,
І.Есенберлиннің «Алмас қылышындағы» Әбілқайыр хан, «Қаһардағы» Кенесары,
Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаңындағы» Әбілқайыр, сондай әрекет тән.
Оңайда ой кешіп, өздерін қинаған шетін мәселелерді қалай, қайтіп, тіпті
болмаса кім арқылы шешіп, тиянақтап, түйіндеуді іштей пісіріп алып, амал-
әрекеткен көшеді.
Үшінші формасы – қаламгерлер тарихи шындықтың түбегейлі, мәселесі
туралы қаһармандардың толғанысына анализ жасайды. Мәселен, «Қан мен терде»
отаршылдыққа қарсы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы жеңіліп, оның
жетекшісі Кәлен көтеріліске қолға түскен отбасы мүшелерін азат етпек болып,
Тәңірберген болыстың үйіне өз аясымен келіп қолға түседі.
Бақылау сұрақтары:
1.Монолог туралы түсінік.
2.Қазақ тарихи романындағы монолог.
3.«Қан мен тер» романындағы монолог формалары.
4.«Аңыздың ақырындағы» монолог.
5.Монологты формалары.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Дәріс 29-30. Тарихи роман синтаксисі.
Дәріс мазмұны:
1.Тарихи роман синтаксисі
2.Жай сөйлем синтаксисі және тарихи роман.
3.Құрмалас сөйлем және тарихи роман.
4.Аралас құрмалас сөйлем және тарихи роман.
Тарихи тақырыпқа қалам тербеген жазушылармыз көтерген тақырыптары бір-
біріне ұқсастау көрінгенімен, бірін-бірі қайталамайды. Өздерінің індете
қазған өзекті мәселелері, оның игерудегі стильдері бар. Жазушының өзіндік
стилі орнығуы үшін оның өмірге деген өзіндік көзқарасы болуы шарт. Онсыз
оны суреткер санау ертерек. Академик – жазушы Ғ.Мүсірепов: «... көркем
шығармада желі бар, қазықтар бар, түйіндер бар, төбе бар, ойпат бар, т.т.
Желінің қазықтары: желі өн бойына тұп-тура болмай жоғары-төмен, оңға-солға
бұрылып отырады. Қазықтар жерге қағылады, яғни желі керекті бір түйінге
соға қайтады. Шығарма ауырту керек, емдеу керек, қуанту керек, ренжіту
керек, шығарманың бояулары ақ пен қара ғана емес, қызылы да, көгі де,
сарысы да бар... (Ғ.Мүсіреповтің қойын дәптерінен. Ә.Нарымбетовтың
мақаласынан алынады. «Қазақ әдебиеті», 9 шілде. 1993), - деуінде терең мән
жатыр. Сөз зергері қалам ұстағандардың неге өзіне тән жазушылық стилі
болатынын қарапайым тілмен жеткізіп айтып берген.
Тарихи роман материалын игеру барысында жазу техникасы да жетіле,
күрделене түседі. Оқиғаны тақ-тұқ жай сөйлемдермен беріп, көкейіндегі
қордалы ойды шолақ қайырып, мақал-мәтелдер стилінен аспай, көсілуге тарлық
ететіндей үрдіс келе-келе іштей байып, түлей бастады. Атадан қалған асыл
сөз өнерлі қолда қалай қалыпты құйып, қаласа да ырыққа жүріп, көз жауын
алатын әсем де берік, сырлы, көркем ғимарат тұрғызуға мүмкіндігі молдығын
танытты. Ол - әдебиетіміздің көркемдік шеңбері кеңігендігінің нышаны. Қай
әдебиеттің де болбыр, балаң шағы табанына тік тұрған кезі, кемеліне келген
тал түсі болмақ. Айталық, орыстың мәдениеті прозасынан бастауында тұрған
Пушкиннің тілі қысқа, қарадүрсінділеу, одан кейін аренаға шыққан И.Тургенов
прозасының тілі жұп-жұмыр, жұтынып тұрады. Л.Толстой көркем проза тіліне
реформаттар болып «килікті». Оның тілі ауыр, шұбалаңқы болып келеді. Неге
олай деген заңды сұрақ туады ғой. Оған Н.Толстойдың шығармашылық өнерін
зерттеушілерінің соңғы буынының өкілі Л.Д.Опульская; «... осложненный
синтаксических строй прозы Толстого является нужным ему инструментом
социалного и психологического анализа, что это существенная составная часть
стиля именно романа-эпопеи («Роман-эпопея Л.Н.Толстого «Война и мир». М.,
«Просвещение» 1987. стр 145.), - деп түсіндіреді.
Тіл – стилдің поэтикалық регуляторы. Шығарма тілінің күрделенуі,
стильдің өзгеруі көркем туындының материалына қатысты. Егер ол халық
тарихын шыңырау, қырық қабатымен қопара, тергеп-тексере жазып,
миллиондардың тағдырын шырқау шыңына жеткізе бейнелеуді мақсат тұтатын
роман-эпопея болса, қара жердің қабырғасы қайыстырар ауыр жүкті арқасына
тартқан талант оны көтеріп, арманды биігіне жеткізгенше қанша әдіс, амал-
айласын тауып, қажырын сақпақ. Стиль – сол арқасына артқан ауыр жүкті
межелі жеріне қылшығын қисайтып жеткізудегі амал-айла, әрекеттердің, әдіс-
тәсілдерінің жиынтығы. Кереметті жасаудағы жазушының материалы да, құралы
да – тіл. Л.Толстой қоғамға «әлеуметтік-психологиялық таладу жасайтын» ұлы
шығармасын жазу барысында өзіне дейінгі бар өнерді қалт жібермей, жоғаны
«реформа» жасамасқа шарасы болмаған. Абзалы, бастан кешкен жайды тақ-тұқ
баяндап отыратын жай сөйлемдер синтаксисі оны қанағаттандырмай, ойды біріне-
бірін тізіп, кең арнада тулата, қанатын жайып көсіле сілттетіретін
құрмалас сөйлемдер синтаксисін қалаған. Онда да көп компонентті құрмалас
сөйлемдер синтаксисі «қолына жаққан». Текіректеп отыратын келте сөйлемдерге
қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезовтің де құлқы соға қоймаған. Жазушы
Николай Анов оның «келте сөйлемдерге қарсы болу» себебін сұрағанда, ол:
«Сізге Анатоль Франс ұнаса, маған Бальзак ұнайды. Сөйлем қомақты, қосалқы
болуы керек. Сөйткенде автордың стилі мәнерлі, әсерлі шығады. Мен өзім әр
уақыт солай жазуға талпынамын». («Біздің Мұхтар». «Жазушы», 1976), - деп ол
өз жазу мәнері, стилін құптаған.
Енді екнші романнан үзінді келтірейік. «Қақ төбедегі мәр-мәр шатырлар
да, қос қапталдағы безерген мылқау қабығалар да, тас бағандардың тасасына
тығылған ұры көлеңкелер де, аяғының астындағы мысаты кілемнің жапырыла
құлап жатқан майса түктері де, тіпті қолындағы шырағдан да - әр адымын. Көз
жазбай бағатындай; сарай ішіндегі әлдебір қалтарыстардың енді қайтер деп
тағаттары таусылып, аңдып тұрған мыңдаған тіміскі көздер мен қазір
қаймығып, дымдары ішінде боп, жұмулы тұрған талай-талай жымысқы еріндер, ол
қазір Кіші Ханым жатқан бөлменің таблдырығынан аттауы мұң, бәрі бірдей
жабыла, табала жөнелгендей тұрғандай» (Ә.Кекілбаев. Таңд. Шығ. 2 томд. ІІ
т. «Жазушы», 1989). Үзінді қысқалы-ұзынды, тиянақты-тиянақсыз9 сөйлемнен
тұрады. Жұрттың көзі мен сөзінен қорқатын: бірақ жарты әлемді аузыан
қаратқан, «құлыпсыз түрмеде» отырған Алмас ханға ендігі жерде «жас иіс
қызықтырып, жас құшып алдартқанын жастан кеткендіктен», «еркектің темір
тегеурінін аңсаған» Кіші Ханышаның «есігін ашып, әйелінің төсегіне жатудан»
асқан бейнет, қорқыныш, қасірет жоқ. Тақ, тәж, атақ, даңқ, дәулет бәрі
біткен құдіретті адам, екінші жағынан, өзімдікі дегені өзгенікі, сорлы,
шарасыз.
Дегенмен, күрделі компонентті құрмалас сөйлемдер кейде таланттың қажыр-
қайратын, шеберлігін сынға салатыны бар. Үлкен құрылыс, күрделі архитектура
математикалық дәлдікті, берік материалды, асқан іскерлікті талап ететіні
тәрізді, құрмалас сөйлемде сөздің уызындай нәрлісін, келісімдісін, ойдың
құшағы кең тереңдігін, қысқасы «қырғимен қаз ілдіретін» зергерлікті
қалайды. Ә.Кекілбаев, С.Сматаев, Д.Досжанов,Б.Алдамжаровтың тарихи
романдарында күрделі концтрукциялы сөйлемдер жиі ұшырасатыны
сүйсінгенімізбен, кейде жазғандарын айтып кеткен ойын қызықтай, сәтті
текстерін қайыра тықпалап, қайталап, салып кеткен суреттерін қайта
баттастыра бояп отыратын мін-мүлтіктерден де таза еместігін ескерткеніміз
орынды. Сондықтан болар, кейде ұзын сөйлемнің ұзын сыңарын сылып тастасаң,
контекске еш залалы сезілмейді, қайта ой жеңілдей түседі. Заты, «кенен
ойға ұзын боп, қызыл тілге болғанға» не жетсін...Ешбір жаңалық мін-
мүлтіксіз өмірге келмейді. Жонылып, жуылып, толықтырылып, өнделіп барып
мінсіз дүниеге айналмақ. «Ботагөз», «абай жолы», «Қан мен тер» романдары
бастан кешкен, қайта «қорытылу» процесі тағлымы соған меңзейді.
Қорыта келе айтарымыз, қазақ тарихи романдарының авторлары халқымыздың
көп ғасырлық тарихының бимәлім қатпарларына бойында ана тілінің барша
табиғаты тұнып тұрған әсем де әсерлі, қуатты көркемдік құралдарыныңболат
түренін салып, игергені көңіл көшіртеді. Әзірге қол жеткізгеніміз де мол,
жеткізбей жүргеніміз қаншама... Алатын асуларымызда алыстап бара жатыр.
Үміт көп, ниет бекем. Өйткені, биікке қыран, байтаққа дария құштар.
Қашаннан қыранға тұғыр, дарияға арна бола білген қазақ сахарасы көне
тарихының сауырын әлі сипаттай, ішке бүгіп жатыр. Қазір туған даламыз,
егемен еліміз қайта туу, даму, қайта өрлеу заманын бастан кешуде. Халқының
көне тарихы, кешегісі мен бүгінгісі қызықтырған дарынның аяғынан өре, тұсау
алынды, жолына кедергі жоқ. Қалыптасқан дәстүр, өнеге сепкен мектеп бар.
Тарихи тақырып еш ортаға түспейтін, жаңа құнармен үстемеленіп жататын
телегей-теңіз. Қазынасы – қастерлі, тағлымы – тегеурінді
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихи роман синтаксисі
2.Жай сөйлем синтаксисі және тарихи роман.
3.Құрмалас сөйлем және тарихи роман.
4.Аралас құрмалас сөйлем және тарихи роман.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
3 СЕМИНАР САБАҚТАРЫ
Семинар 1. «Қазақ тарихи романының поэтикасы» пәні
Семинар мазмұны:
1.Тарихи роман поэтикасы пәні.
2.Қазақ тарихи романының тууы, дамуы.
3.Тарихи романға тарихи сипаттың тәндігі.
4.Тарихи романға стильдік ерекшеліктің қажеттігі.
5.Тарихи роман потикасына қарасты компоненттер.
Семинар сабағының мақсаты - қазақ тарихи романының поэтикасы пәнінің мақсат
пен міндеттерін ашу.
Бақылау сұрақтары:
1. Тарихи роман поэтикасы пәні.
2.Қазақ тарихи романының тууы, дамуы.
3.Тарихи романға тарихи сипаттың тәндігі.
4.Тарихи романға стильдік ерекшеліктің қажеттігі.
5.Тарихи роман потикасына қарасты компоненттер.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 2. Қазақ тарихи романының жанрлық типологиясы
Семинар мазмұны:
1. Романның көркем әдебиетте алатын орны, қоғамдық - әлеуметтік сипаты.
2. Роман – синтетикалы жанр екені.
3. Роман жанрының тарихты меңгеру мүмкіндігі.
4. Романның пластикалық қуаты.
5. Романды түрге бөліп жіктеу өлшемі.
6. Роман типологиясы.
Семинар сабағының мақсаты - Тарихи роман және жанр типологиясының
сараланымын таныту.
Бақылау сұрақтары:
1. Романның көркем әдебиетте алатын орны, қоғамдық - әлеуметтік сипаты.
2. Роман – синтетикалы жанр екені.
3. Роман жанрының тарихты меңгеру мүмкіндігі.
4. Романның пластикалық қуаты.
5. Романды түрге бөліп жіктеу өлшемі.
6. Роман типологиясы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге
келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 3. Тарихи роман стилі
Семинар мазмұны:
1. Стиль дегеніміз не?
2. «Стиль - кейіпкер» (Л.Леонов).
3. Тарихи роман стилі.
4. Стильді көркемдік компоненттері.
Семинар сабағының мақсаты - Тарихи роман стилінің мәнін айқындау.
Бақылау сұрақтары:
1. Стиль дегеніміз не?
2. «Стиль - кейіпкер» (Л.Леонов).
3. Тарихи роман стилі.
4. Стильді көркемдік компоненттері.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге
келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 4-5. Тарихи роман және әдет-ғұрып, салт-сана
Семинар мазмұны:
1.Тарихи романдарда әдет-ғұрыптың суреттелуі.
2.Тарихи романдарда салт-сананың көрінісі.
3.Тарихи роман және елдік дәстүр.
Семинар сабағының мақсаты - Тарихи роман, ұлттық салт-сана, әдет-ғұрып,
дәстүрі ықпал-әсерін айқындау.
Бақылау сұрақтары:
1. 1.Тарихи романдарда әдет-ғұрыптың суреттелуі.
2.Тарихи романдарда салт-сананың көрінісі.
3.Тарихи роман және елдік дәстүр.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 6. Тарихи роман және тілді қолдану ерекшелігі
Семинар мазмұны:
1.Тіл – халқымыздың рухани құнары.
2.Тарихи романның тілі.
3.Жазушыларымыздың тілді қолданудағы ізденістері.
4.Тіл – шығарма тарихилығының өлшемі.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи роман және тілді қолдану ерекшелігі
мәнін таныту.
Бақылау сұрақтары:
1. Райлардың түрленуі (жіктелуі).
2. Шақ түрлерінің мағыналары.
3. Жасалу жолдары (амал-тәсілдері).
Әдістемелік нұсқаулар:
1.Тіл – халқымыздың рухани құнары.
2.Тарихи романның тілі.
3.Жазушыларымыздың тілді қолданудағы ізденістері.
4.Тіл – шығарма тарихилығының өлшемі.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 7. Тарихи романның сөздік қоры
Семинар мазмұны:
1. Әр дәуірдің лайық сөздік қоры болатыны.
2. Жазушы және сөздік қор, сөздік қордың «алтын сандығы».
3. Кейіпкер тілін тарихи принципке сәйкес берудің ішкі заңдылықтары.
4. Тарихи романдарға қатысты компоненттердің ішкі заңдылықтары.
5.Сөздің дәмін кіргізіп, сюжеттік желіні ширатуға мақал-мәтелдердің
атқаратын қызметі.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи романның сөздік қоры мәнін ашу Бақылау
сұрақтары:
1. Әр дәуірдің лайық сөздік қоры болатыны.
2. Жазушы және сөздік қор, сөздік қордың «алтын сандығы».
3. Кейіпкер тілін тарихи принципке сәйкес берудің ішкі заңдылықтары.
4. Тарихи романдарға қатысты компоненттердің ішкі заңдылықтары.
5.Сөздің дәмін кіргізіп, сюжеттік желіні ширатуға мақал-мәтелдердің
атқаратын қызметі.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге
келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 8. Тарихи романдағы география, жаралыстану принциптерінің
ескерілуі
Семинар мазмұны:
1.Тарихи романда географиялық атаулардың алатын орны.
2.Тарихи романда жаратылыстануға қатысты шындықтың үлес салмағы.
3.Тарихи романда биологиялық танымның көркемдік болмысы.
4.Табиғат тылсымы – даналықтың қайнар көзі.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи романдардағы география жаратылыстану
принсиптерінің ескерілуі мәнін ашу
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихи романда географиялық атаулардың алатын орны.
2.Тарихи романда жаратылыстануға қатысты шындықтың үлес салмағы.
3.Тарихи романда биологиялық танымның көркемдік болмысы.
4.Табиғат тылсымы – даналықтың қайнар көзі.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 9. Тарихи роман және интерьер
Семинар мазмұны:
1.Интерьерсіз шығарма – тұссыз аспен пара-пар.
2.Интерьер – адам характерін ашуда өткір құрал.
3.Интерьердің символдық мәні.
4.Интерьердің әлеуметтік сипаты.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи роман және интерьер мәнін ашу
Бақылау сұрақтары:
1.Интерьерсіз шығарма – тұссыз аспен пара-пар.
2.Интерьер – адам характерін ашуда өткір құрал.
3.Интерьердің символдық мәні.
4.Интерьердің әлеуметтік сипаты.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге
келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 10. Тарихи романдағы лирикалық, батальдық картиналар
Семинар мазмұны:
1.Лирикалық картиналардың тарихи романдардағы орны.
2.Лирикалық картиналардың мазмұны, көркемдік қызметі.
3.Батальдық картиналардың тарихи романдардағы орны.
4.Батальдық картиналардың көркемдік-философиялық сипаты.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи романдардағы лирикалық батальдық
картиналармен танысу
Бақылау сұрақтары:
1. Лирикалық картиналардың тарихи романдардағы орны.
2.Лирикалық картиналардың мазмұны, көркемдік қызметі.
3.Батальдық картиналардың тарихи романдардағы орны.
4.Батальдық картиналардың көркемдік-философиялық сипаты.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 11. Тарихи романдағы портрет жасау шеберлігі
Семинар мазмұны:
1.Көркем портрет – кейіпкер психологиясын берудің ең тиімді компаненті.
2.Статикалық портрет.
3.Живописьтік портрет.
4.Психологиялық портрет.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи романдардағы портрет жасау шеберлігі
турасында мәліметтер беру
Бақылау сұрақтары:
1.Көркем портрет – кейіпкер психологиясын берудің ең тиімді компаненті.
2.Статикалық портрет.
3.Живописьтік портрет.
4.Психологиялық портрет.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 12. Тарихи роман және көркем деталь
Семинар мазмұны:
1.Деталь туралы түсінік.
2.Сюжетті дамытуда детальдың қызметі.
3.Характерді ашуға детальдың қызметі.
4.Деталь-параллелизмдер.
5.Детальдың кейіпкерлердің типтік бейнесін қалыптастырудағы орны.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи роман және көркем деталь зерттелуін
таныту
Бақылау сұрақтары:
1.Деталь туралы түсінік.
2.Сюжетті дамытуда детальдың қызметі.
3.Характерді ашуға детальдың қызметі.
4.Деталь-параллелизмдер.
5.Детальдың кейіпкерлердің типтік бейнесін қалыптастырудағы орны.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 13. Тарихи роман және диолог
Семинар мазмұны:
1.Диолог пен полилог жайлы түсінік.
2.Диолог – характер жасаудың құралы.
3.Диолог адам жанын ашатын кілт.
4.Диологтың полилогқа ұласуы.
5.Диологтың қоғамды, адамды, табиғатты жете тануға ықпалы.
Семинар сабағының мақсаты - тарихи роман және диалог пен полилог
зерттелуін таныту
Бақылау сұрақтары:
1.Диолог пен полилог жайлы түсінік.
2.Диолог – характер жасаудың құралы.
3.Диолог адам жанын ашатын кілт.
4.Диологтың полилогқа ұласуы.
5.Диологтың қоғамды, адамды, табиғатты жете тануға ықпалы.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 14. Тарихи роман және монолог
Семинар мазмұны:
1.Монолог туралы түсінік.
2.Қазақ тарихи романындағы монолог.
3.«Қан мен тер» романындағы монолог формалары.
4.«Аңыздың ақырындағы» монолог.
5.Монологты формалары.
Семинар сабағының мақсаты – тарихи роман және монолог зертелуін таныту
Бақылау сұрақтары:
1.Монолог туралы түсінік.
2.Қазақ тарихи романындағы монолог.
3.«Қан мен тер» романындағы монолог формалары.
4.«Аңыздың ақырындағы» монолог.
5.Монологты формалары.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
Семинар 15. Тарихи роман синтаксисі
Семинар мазмұны:
1.Тарихи роман синтаксисі
2.Жай сөйлем синтаксисі және тарихи роман.
3.Құрмалас сөйлем және тарихи роман.
4.Аралас құрмалас сөйлем және тарихи роман.
Семинар сабағының мақсаты – тарихи роман синтаксисінің қазіргі жайы.
Болашақ бағыт-бағдарын ашу.
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихи роман синтаксисі
2.Жай сөйлем синтаксисі және тарихи роман.
3.Құрмалас сөйлем және тарихи роман.
4.Аралас құрмалас сөйлем және тарихи роман.
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір
пікірге келуі тиіс.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Жанр сипаты. «Ғылым». Алматы, 2000. 125-129 б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. «Жазушы» Алматы, 2001. 295-300
б.
3. Затонский Д. Искуство романа и ХХ век. «Художественный литературы».
М., 2002. 295-300 б.
4. Историка-литературный процесс (Проблемы и методы изучения).
«Наука». Л., 2004. 111-115 б.
5. Исенов А.Х. Мастерство психологического анализа. Алма-Ата, 2005.
214 б.
6. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. Типология.
Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. Поэтика) «Ер –Дәулет» басп.
Алматы, 1996. 38-42 б.
5 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
5.1 Студенттің өздік жұмысын өткізуге арналған әдістемелік нұсқау
Студенттің өздік жұмысының тапсырмалары жазбаша жұмыс (бақылау жұмысы)
түрінде берілген. Сұрақтарға жауаптарды конспект түрінде дәптерге жазып: 1-
кредит бойынша 3, 6-апталарда, 2-кредит бойынша 11, 14-апталарда ОЖСӨЖ
сабағында тексеріледі. Сабақ барысында студенттің теориялық білімі,
белсенділігі, ынтасы және шығармашылық шешім таба білу дағдысы бағаланады.
Студенттің өздік жұмысының тақырыптары
5.1 М.Мағауиннің «Аласапыран» романындағы тарихи шындық және көркемдік
шешім.
5.2 Рамазан Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» роман-хамсасы.
5.3 Дәстүрлілік пен жаңашылдық.
5.4 Олжас Сүлейменов шығармашылығындағы ұлттық рух.
5.5 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі жаңашыл-модернистік сипаттағы жас ақын-
жазушылар шығармашылығы.
5.6 Шона Смаханұлы сатирасы
5.7 Дидар Амантайдың «Шайыр мен шайтан» романының идеялык-эстетикалық
нысанасы.
5.8 Софы Сматаевтың «Елім-ай» (2003, 3-кітап) трилогиясының тарихилық
және көркемдік сипаты.
5.9 Ұлықбек Есдәулеттің лирикасы.
5.10 Көркемдік логика.
5.11 Көркемдік шеберлік мәселелері.
5.12 Қадыр Мырзалиевтің өлеңдеріндегі философиялық сарындар.
5.13 Қазіргі қазақ сыны.
5.14 С.Қирабаевтың ұлттық тәуелсіздік, сана еркіндігі, рухани
құндылықтар туралы толғамдары.
5.2 Реферат тақырыптары
5.2.1 «М.Мағауиннің «Аласапыран» романының тарихи-көркемдік қырлары».
5.2.2 «Тәкен Әлімқұловтың лирикалық прозасы».
5.2.3 «Олжас Сүлейменов шығармаларындағы ұлттық тіл мен діл».
5.2.4 «Олжас Сүлейменов шығармаларындағы егемендік сипаты».
5.2.5 «Қазіргі қазақ әдебиетіндегі жаңашыл-модернистік сипаттағы жас
ақын-жазушылар шығармашылығындағы өмір шындығы мен көркем шындықтың
ара қатынасы».
5.2.6 «Сатира мен юмордың қарым-қатынасы.».
5.2.7 «Т.Кәкішев - әдебиет сыншысы».
5.2.8 «Б.Ыбырайым - әдебиет сыншысы».
5.2.9 «Р.Нұрғалиев - әдебиет сыншысы».
5.2.10 «Ш.Елеукенов - әдебиет сыншысы»
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz