Файл қосу
Қызметкерлерге сыйақы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ |
|ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|СМЖ құжаты 3 деңгейлі |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-14-3-01.1.20.3303-201|
| | |2 |
|ПОӘК | | |
|«Тереңдетілген қаржылық |Басылым №2 _________ | |
|есеп» пәнінің | | |
|оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«ТЕРЕҢДЕТІЛГЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП»
6№0508 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ» МАМАНДЫҒЫ МАГИСТРАНТТАРЫ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2012
МАЗМҰНЫ
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәріс материалдары |7 |
|3 |Тәжірибелік сабақтар | |
|4 |Магистранттардың өздік жұмыстары | |
1. ГЛОССАРИЙ
Ақша қаражаттарының қозғалысы - ақша қаражаттары мен олардың
баламаларының түсімдері және төлемдері.
Ағымдағы валюталық бағам – дереу есеп айырысуға арналған айырбас
бағамы.
Аралық қаржы есептілігі - не қаржы есептілігінің толық жиынтығынан не
аралық кезеңдегі ықшамдалған қаржылық есептер жиынтығынан тұратын қаржы
есептілігі.
Азшылық үлесі – бас ұйым еншілес құрылымдары арқылы тікелей немесе
жанама иелік етпейтін, еншілес ұйымның пайдасы мен залалының және таза
активтерінің оның капиталындағы үлесіне тиетін бір бөлігі.
Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-
біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті
айырбастауға болатын сома.
Баланстық құн – кез келген жинақталған амортизация және құнсызданудан
жинақталған залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома.
Биологиялық актив – жануар немесе өсімдік.
Бухгалтерлік пайда - салық төлеуге кететін шығысты шегерілгенге
дейінгі кезең ішіндегі таза пайда немесе залал.
Бағам айырмашылығы – шетелдік валюталар бірлігінің бірдей санын қайта
есептеу нәтижесінде пайда болатын айырмашылық.
Валюта бағамы – бір валютаны басқасына айырбастау коэффициенті.
Еншілес ұйым – басқа ұйым (бас ұйым деп аталатын) бақылайтын ұйым,
оның ішінде серіктестік тәрізді корпорацияланбаған ұйым.
Жарғылық капитал – бұл шаруашылық жүргізуші субъектіге келешекте табыс
табу мақсатында өндірістік қызметі үшін қажетті бастапқы капитал.
Жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет
соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып
отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым
алатындай есептік сома.
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар - (қаржылық жалдау шарты бойынша
иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік.
Зейнетақы қорына аударым – зейнетақы төлемі бойынша болашақ
міндеттемелерді өтеу үшін компанияның басқа тәуелсіз ұйымның (қордың)
есебіне активтер аударуы.
Инвестициялық қызмет – ақша қаражаттарының баламаларына жатпайтын ұзақ
мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату.
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері – салық салынатын уақытша
айырмашылықтарға байланысты алдағы кезеңдерде төленуге тиісті пайдаға
салынатын салық сомасы.
Қаржы қызметі – компанияның меншік капиталы [*] мен заем
қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.
Қаржы құралы – бірдей уақытта бір ұйымда қаржы активі пайда болып
және екіншісінде қаржы міндеттемесі немесе үлестік құрал пайда болатын кез
келген шарт.
Қаржылық жалдау - актив иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен
пайдаларды елеулі түрде көтеретін шарттар бойынша жалға беру.
Құнсызданудан болған залал - активтің баланстық құнының оның өтелетін
сомасынан асып түсетін сома
Мемлекеттік субсидиялар - компанияның операциялық қызметіне жататын
белгілі шарттарды өткен кезде және болашақта орындауға айырбас ретінде
компанияға ресурстар беру түріндегі мемлекеттік көмек.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына сәйкес қандай да
бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызмет мерзімінің соңында шығып
қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда
болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны.
Операциялық қызмет – компанияның кіріс келтіретін негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржы қызметінен айырмашылығы бар басқа қызмет.
Операциялық жалдау - қаржылық жалдан өзгеше жал.
Өткізудің ықтимал таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған ықтимал
шығындар мен өткізуге арналған ықтимал шығындарды шегеріп тастағанда
әдеттегі іс барысындағы болжамды сату бағасы.
Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы
және оны пайдалану құндылығы.
Салық салынатын пайда (салық салу кезінде есептелетін залал) – салық
органдары белгілеген ережелерге сәйкес анықталатын кезең ішіндегі пайда
(залал), осыған байланысты пайдаға салынатын салық төленеді (өтеледі).
Табыстар – бұл есеп беру кезеңінде активтердің көбеюі немесе
міндеттемелердің
азаюы.
Шартты актив - бұрынғы оқиғалардан туындайтын және болуы
компания толық бақыламайтын бір немесе одан да көп белгісіз болашақ
оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал актив
ретінде айқындайды.
Шоғырландырылған қаржы есептілігі – топтың біртұтас экономикалық ұйым
дайындаған сияқты болып ұсынылатын қаржы есептілігі.
2. ДӘРІС МАТЕРИАЛДАРЫ
Тақырып 1. Есепті күннен кейінгі оқиғалар
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Есепті күннен кейінгі түзетуші оқиғалар
2. Есепті күннен кейінгі түзетілмейтін оқиғалар
3. Дивидендтер
Есепті күннен кейінгі түзетуші оқиғалар стандартының мақсаты –
мыналарды:
- ұйым есепті күннен кейінгі оқиғаларды ескере отырып қаржы
есептілігін түзетуге тиіс болған кезде;
- ұйым қаржы есептілігі шығаруға бекітілген күнге қатысты ашуға тиісті
ақпаратқа қойылатын талаптарды, сондай-ақ есепті күннен кейінгі болған
оқиғаларды белгілейді.
Сонымен бірге, егер есепті күннен кейінгі оқиғалар қызметтің
толассыздығына жол берудің қолданылмайтынын көрсететін болса, ұйым
қызметтің толассыздығын негізге ала отырып өзінің қаржы есептілігін жасауға
тиіс емес.
Есепті күннен кейінгі болған оқиғалар туралы ақпаратты есепке алу және
ашу кезінде қолдану керек.
Есепті күннен кейінгі оқиғалар – бұл есепті күн мен қаржы есептілігін
шығаруға бекіту күні арасындағы кезеңде болатын қолайлы, сондай-ақ қолайсыз
оқиғалар. Мұндай оқиғалар екі түрге бөлінеді:
- есепті күні болған жағдайларды растайтын (есепті күннен кейінгі
түзетілетін оқиғалар) оқиғалар;
- есепті күннен кейінгі туындаған жағдайларды куәландыратын (есепті
күннен кейінгі түзетілмейтін оқиғалар) оқиғалар.
Жекелеген жағдайларда ұйым қаржы есептілігін акционерлерге қаржы
есептілігін оны шығарғаннан кейін бекітуге ұсынуға міндетті. Мұндай
жағдайларда қаржы есептілігі оны акционерлер мақұлдаған күн емес, керісінше
оны бастапқы шығарған күн шығару үшін бекітілген деп саналады.
|Мысал |
|20Х2 ж. 28 ақпанда ұйым басшылығы 20Х1 ж. 31 желтоқсанда аяқталатын жыл |
|үшін қаржы есептілігінің алдын ала нұсқасын жасауды аяқтады. 20Х2 ж. 18 |
|наурызда Директорлар кеңесі қаржы есептілігін қарап, оны шығару үшін |
|бекіткен. 20Х2 ж. 19 наурызда ұйым пайда туралы деректерді және кейбір |
|қаржы хабарламасын жариялады. 20Х2 ж. 1 сәуірде осы қаржы есептілігі |
|акционерлерге және басқа да пайдаланушыларға ұсынылады. 20Х2 ж. 15 мамырда |
|акционерлердің жылдық жиналысы қаржы есептілігін бекітті және 20Х2 ж. 17 |
|мамырда бекітілген қаржы есептілігі реттеуші органға ұсынылады. |
|Осы қаржы есептілігі 20Х2 ж. 18 наурызда бекітілді деп саналады |
|(Директорлар кеңесі қаржы есептілігін шығару үшін бекіткен кездегі күн). |
Жекелеген жағдайларда ұйым басшылығы қаржы есептілігін бақылау
кеңесіне бекітуге беруге міндетті (оның құрамына тек атқарушы емес
директорлар ғана енеді). Мұндай жағдайларда басшылық қаржы есептілігін
бақылау кеңесіне ұсынуға рұқсат еткен кезде ол шығару үшін бекітілген деп
есептеледі.
|Мысал |
|20Х2 ж. 18 наурызда ұйым басшылығы қаржы есептілігін бақылау кеңесіне ұсыну|
|туралы шешім қабылдайды. Бақылау кеңесі тек атқарушы емес директорлардан |
|ғана қалыптастырылады және оның құрамына ұйым қызметкерлері мен басқа да |
|тысқары мүдделі тұлғалардың өкілдері кіруі мүмкін. 20Х2 ж. 26 наурызда |
|бақылау кеңесі қаржы есептілігін бекітеді. 20Х2 ж. 1 сәуірде осы қаржы |
|есептілігі акционерлерге және басқа да пайдаланушыларға ұсынылады. |
|Акционерлердің жылдық жиналысы 20Х2 ж. 15 мамырда осы қаржы есептілігін |
|мақұлдайды, ал 20Х2 ж. 17 мамырда реттеуші органға ұсынылады. |
|Қаржы есептілігі 20Х2 ж. 18 наурызда шығару үшін бекітілген болып саналады |
|(ұйым басшылығының қаржы есептілігін бақылау кеңесіне ұсыну туралы шешім |
|қабылдаған күні). |
Есепті күннен кейінгі оқиғаларға, тіпті егер олар ұйымның пайдасы
туралы деректер немесе басқа да қаржы ақпарат жарияланғаннан кейін болса
да, қаржы есептілігін шығару үшін бекітілген күнге дейінгі барлық оқиғалар
жатады.
Есепті күннен кейінгі түзетілетін оқиғалар
Ұйым есепті күннен кейінгі түзетілетін оқиғаларды көрсету үшін оның
қаржы есептілігінде танылған соманы түзетуге міндетті.
Төменде ұйым не бұрын қаржы есептілігінде танылған сомаларды түзету
арқылы, не есепке алу объектілерінің есептілігінде танылмаған баптарды тану
арқылы ескеруге міндетті болатын, есепті күннен кейінгі түзетілетін
оқиғалардың мысалдары келтіріліп отыр:
1) ұйымда есепті күні міндеттемесінің болуын растайтын сот ісі бойынша
есепті күннен кейін шешім шығару. Ұйым 37-«Бағалау міндеттемелері, шартты
міндеттемелер және шартты активтер» IAS сәйкес осы сот ісіне қатысты бұрын
танылған кез келген бағалау міндеттемесін түзетеді. Ұйым сот ісі бойынша
шешім шығару нәтижесінде 37 IAS Халықаралық стандартын сәйкес
қарастырылатын қосымша куәліктердің пайда болуы негізінде жаңа шартты
міндеттемемен шектелмейді.
2) есепті күннен кейінгі не есепті күні болған активтің құнсыздануы
туралы, не есептілікте осы активтің құнсыздануынан шеккен бұрын танылған
залалды түзету қажеттілігі туралы дәлелдейтін ақпаратты алу. Мысалы:
- сатып алушының есепті күннен кейін болған банкротқа ұшырауы
әдетте есепті негізгі қызмет бойынша дебиторлық берешек бойынша залалдың
болуын және ұйымның осы дебиторлық берешектің баланстық құнын түзету
қажеттігін дәлелдейді;
- босалқыларды сату есепті күннен кейін осы босалқыларды сатудың
есепті күнгі жай-күйі бойынша ықтимал таза құнының растамасы болып табылуы
мүмкін.
3) есепті күнге дейін сатып алынған активтердің құнын немесе есепті
күнге дейін сатылған активтердің құнын есепті күннен кейін анықтау.
4) егер есепті күні ұйымда есепті күнге дейін заңды міндеттемесі
немесе болған оқиғалармен байланысты осындай төлем жасау міндеттемесі
болса, пайдаға немесе сыйлықақыға қатысу жоспарлары бойынша төлемдер
деңгейін есепті күннен кейін анықтау.
5) қаржы есептілігінің бұрмаланғанын растайтын алаяқтық немесе
қателіктер фактісінің анықталуы.
Есепті күннен кейінгі түзетілмейтін оқиғалар
Ұйым есепті күннен кейінгі түзетілмейтін оқиғалардың салдарын көрсету
үшін оның қаржы есептілігінде танылған соманы түзетуге құқылы емес.
Есепті күннен кейін болған түзетілмейтін оқиғалардың мысалы есепті күн
мен қаржы есептілігін шығару үшін бекіту күні арасындағы инвестициялардың
нарықтық құнының төмендеуі болып табылады. Нарықтық құнның төмендеуі,
әдетте, инвестициялардың есепті күнгі жай-күйіне байланысты болмайды,
салдарынан туындайтын жағдайды көрсетеді. Сондықтан ұйым осындай
инвестициялар оның қаржы есептілігінде танылған соманы түзетпейді. Ұйым
осыған ұқсас түрде 21-параграфқа сәйкес қосымша ақпаратты ашуына тура келуі
мүмкін болса да, есепті күнгі қаржы есептілігінде ашылған инвестициялар
мөлшері туралы ақпаратты жаңартпайды.
Егер ұйым есепті күннен кейін үлестік құралдардың иелеріне дивидендтер
туралы хабарласа (32-«Қаржы құралдары – ақпаратты ашу және беру» IAS
Стандартының анықтамасына сәйкес), ол осы дивидендтерді есепті күнгі
міндеттеме ретінде тануға құқылы емес.
Егер дивидендтер есепті күнге дейін, бірақ қаржы есептілігі шығару
үшін бекітілгенге дейін жарияланса (яғни, тиісті түрде бекітілген және
ұйымның қалауының мәні болып табылмайды), онда осы дивидендтер есепті күнгі
міндеттемелер ретінде тануға жатпайды, себебі 37 IAS Халықаралық
стандартындағы міндеттердің критерийлерін қанағаттандырмайды. Осындай
дивидендтер туралы ақпарат 1-«Қаржы есептілігін ұсыну» IAS стандартына
сәйкес қаржы есептілігінің ескертулерінде ашылады.
Ұйым, егер есепті күннен кейін басшылық ұйымды не таратуға, не оның
қызметін тоқтатуға ниет білдірсе немесе оның өзге шынайы баламасы жоқ
екенін шешетін болса, қызметтің толасыздығын негізге ала отырып қаржы
есептілігін жасауға құқылы емес.
Есепті күннен кейін операциялық қызмет нәтижелерінің және қаржы
жағдайының нашарлауы қызметтің толассыздығына жол берудің орындылығы
жөнінде қарау қажеттілігін көрсетуі мүмкін. Егер қызметтің толассыздығына
жол беру енді орынды болмаса, онда бұдан тиімділік елеулі болатыны
соншалық, осы Стандартқа сәйкес бухгалтерлік есептің бастапқы әдістеріне
сәйкес танылған соманы түзетпей, керісінше бухгалтерлік есеп әдісін
түбегейлі өзгертудің қажеттілігі туындайды.
Қаржы есептілігінде ашылатын, есепті күндегі бар
жағдайлар туралы ақпаратты нақтылау
Егер есепті күнінен кейін ұйым есепті күні болған жағдайлар туралы
ақпарат алатын болса, ұйым осы жаңа ақпаратты ескере отырып қаржы
есептілігінде ашылатын осы жағдайлар туралы ақпаратты ашуды анықтауға
міндетті.
Жекелеген жағдайларда ұйымға есепті күннен кейін алынған мәліметтерді
ескере отырып қаржы есептілігінде ашылған ақпаратты, тіпті егер алынған
мәліметтер қаржы есептілігінде танылған сомаға ықпал етпейтін болса да,
нақтылауы қажет. Мысалы, есепті күннен кейін ұйым есепті күні болған шартты
міндеттемені растауды алған кезде есептілікте ашылған ақпаратты нақтылауы
керек. 37-«Бағалау міндеттемелері, шартты міндеттемелер және шартты
активтер» ІАS Халықаралық стандартына сәйкес бағалау міндеттемесін тану
немесе өзгертудің мақсатқа сай екенін қарай отырып, ұйым сонымен қатар
алынған жаңа мәліметтерді ескере отырып шартты түрдегі міндеттемелер туралы
ақпаратты толықтырады.
Есепті күннен кейінгі түзетілмейтін оқиғалар
Егер есепті күннен кейін болған түзетілмейтін оқиғалардың маңызды
сипаты болса, онда олар туралы ашылмаған ақпарат пайдаланушылардың осы
қаржы есептілігі негізінде қабылданған экономикалық шешіміне әсер етеді.
Тиісінше, ұйым есепті күннен кейін болған түзетілмейтін оқиғалардың әрбір
маңызды санаттары үшін мынадай ақпаратты ашуға міндетті:
- оқиғаның сипатын;
- оның қаржы салдарларын немесе осындай бағалаудың мүмкін болмайтыны
туралы мәлімдемені бағалауды.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Есепті күннен кейінгі түзетілетін оқиғаларға түсінік беріңіз
2. Есепті күннен кейінгі түзетілмейтін оқиғалар туралы не
айтасыз.
3.Дивидендтер деген не?
4.Қаржылықесептілікті шығарудың бекітілген күні?
Әдебиеттер: (1) 67-86 бет, (2) 18-28 бет, (4) 54-164 бет
Тақырып 2. Сегменттік есептілік
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Шаруашылық сегмент және географиялық сегмент
2. Есептік сегменттерді анықтау
3. Сегменттің есеп саясаты
4. Екінші сегменттік ақпарат
Сараланымдық есептілік стандартының мақсаты – сараланымдар бойынша
қаржы ақпаратының есептерінде - компания және шығаратын тауарлар мен қызмет
көрсетулердiң әр түрлi тұрпаттарына және қаржы есептілігін пайдаланушыларға
көмектесу үшін ол жұмыс iстейтiн әр түрлі географиялық аудандарға қатысты
ақпаратты белгiлеу:
1) компанияның бұрынғы кезеңдердегi қызмет нәтижелерiн жақсы
түсiну;
2) компанияның тәуекелдерi мен пайдаларын жақсы бағалау; және
3) тұтас алғанда компанияға қатысты неғұрлым негiзделген шешімдер
қабылдау болып табылады.
Көптеген компаниялар тауарлар немесе қызмет көрсетулер тобын шығарады,
немесе пайдалылық нормалары, даму мүмкіндіктері, болашаққа перспективалар
және тәуекелдері әр түрлі географиялық аудандарда жұмыс iстейдi.
Компанияның тауарлары мен қызмет көрсетулерiнiң әр түрлi тұрпаттары және әр
түрлi географиялық аудандардағы оның операциялары туралы - көбiнесе
сараланымдық ақпарат деп аталатын - ақпарат әр тараптандырылған халықаралық
компанияның тәуекелдерi мен пайдасын бағалау үшiн маңызды болады, бiрақ
жиынтық деректерден анықталмауы мүмкiн. Сөйтiп, сараланымдық ақпарат қаржы
есептiлiгiн пайдаланушылардың қажеттерiн қанағаттандыруға керектi нәрсе
ретiнде кеңінен қарастырылады.
Егер бағалы қағаздары еркін айналымда жүрмеген компания Халықаралық
қаржы есептілігі стандарттарына сәйкес келетiн қаржы есептiлiктерiнде
сараланымдық ақпаратты ерiктi түрде ашып көрсетудi ұйғарса, ондай компания
осы Стандарттың талаптарын толық сақтауға тиiс.
Операциялық қызмет – компанияның кіріс әкелетiн негiзгi қызметi және,
инвестициялық және қаржы қызметінен өзгеше, басқа да қызметi.
Есеп саясаты – бұл қаржы есептiлiгiн әзiрлеу және ұсыну үшiн үйым
қабылдаған нақты принциптер, негіздер, келісімдер, ережелер мен практика.
Табыстар – бұл компанияның негізгі қызметiнiң барысында туындайтын
кезең iшiндегi экономикалық пайдалардың жалпы түсiмi, бұл жағдайда ондай
түсім акционерлер жарналарының есебiнен меншiктi капиталдың өсуiне
қарағанда өзгеше өсуге алып келеді.
“Шаруашылық сараланымы” және “географиялық сараланым” терминдерi осы
Стандартта мынадай мәндерде қолданылады:
Шаруашылық сараланымы – бұл жекелеген тауарлар өндiрумен (қызметтер
көрсетумен) компанияның немесе компанияның басқа сараланымдарына қарағанда
өзгеше тәуекелдерге ұшырайтын және пайдалар алатын өнімдерге немесе қызмет
көрсетулерге байланысты топтың айрықша құрамдас элементі. Тауарлар мен
қызмет көрсетулердiң байланысты болуын анықтаған кезде мынадай факторлар
қарастырылуға тиiс:
1) тауарлардың немесе қызмет көрсетулердiң сипаты;
2) өндiрiстiк процестердiң сипаты;
3) тауарларға немесе қызмет көрсетулерге арналған клиенттің тұрпаты
немесе сыныбы;
4) тауарларды тарату және қызмет көрсету үшін пайдаланылған
әдістер; және
5) егер мұны қолдануға болса, реттеушi ортаның сипаты, мысалы,
банк, сақтандыру және коммуналдық кәсiпорындар.
Географиялық сараланым – бұл басқа экономикалық жағдайларда iс-әрекет
ететiн құрамдас элементтердің тәуекелдерi мен пайдаларынан өзгеше
тәуекелдерге ұшырайтын және пайдалар алатын нақты экономикалық ортада өнім
өндiрумен немесе қызмет көрсетумен айналысатын компанияның айрықша құрамдас
элементі. Географиялық сараланымдарды анықтаған кезде мынадай факторлар
ескерiлуге тиiс:
1) экономикалық және саяси жағдайлардың ұқсастығы;
2) әр түрлi географиялық аудандардағы операциялардың арасындағы
қатынастар;
3) операциялардың жақындығы;
4) нақты аудандағы операциялармен байланысты арнайы тәуекелдер;
5) валюталық бақылау ережелерi; және
6) негiзiнде жатқан валюталық тәуекелдер.
Есептi сараланым – бұл жоғарыда келтiрiлген анықтамалардың негiзiнде
айқындалған шаруашылық немесе географиялық сараланым, ол үшін, осы
Стандартқа сәйкес, сараланымдық ақпарат ұсыну талап етiледі.
Шаруашылық және географиялық сараланымдарын анықтау үшін 9-параграфта
келтірілген факторлар қандай да болсын белгілі бір тәртiпке сәйкес
келтiрiлмеген.
Бір шаруашылық сараланымы едәуiр өзгеше тәуекелдер мен пайдалары бар
тауарлар мен қызмет көрсетулерді қамтымайды. Шаруашылық сараланымын анықтау
кезiнде бiр немесе бiрнеше факторларға қатысты алшақтықтар пайда болуы
мүмкiн болатындығына қарамастан, бiр шаруашылық сараланымына енгiзiлген
тауарлар мен қызмет көрсетулер факторлардың көпшiлiгiне қатысты ұқсас
болуға тиiс деп топшыланады.
Тәуекелдердiң басым көздерi компаниялардың көпшiлiгi қалай
ұйымдасқанына және қалай басқарылатынына ықпал етедi. Сөйтіп, компанияның
ұйымдық құрылымы және оның iшкi қаржы есептiлiгiнiң жүйесi оның
сараланымдарын анықтау үшiн негiз болып табылады. Компанияның тәуекелдерi
мен пайдалары оның операцияларының географиялық орналасқан жерiне де (оның
өнiмi қайда өндiрiледi немесе оның қызмет көрсету жөнiндегi қызметi қайда
орналасқан), сондай-ақ оның рыногы орналасқан жерге де (оның өнiмi қайда
сатылады немесе оның қызметтерi қайда көрсетiледi) байланысты болады.
Анықтау географиялық сараланымның мыналарға негiзделуіне рұқсат етеді:
1) компанияның өндiрiстiк және сервистiк қуаттарының және басқа да
активтерiнiң орналасқан жерiне; не
2) оның рыноктары мен клиенттерi орналасқан жерге.
Компанияның ұйымдық құрылымы және оның iшкi есептiлiгінің құрылымы
әдетте оның активтерi орналасқан жер (оны сататын жер) немесе оның
клиенттерi орналасқан жер (оны сату орны) географиялық тәуекелдердiң
негiзгi көзi болып табылу-табылмауы жайында дәлелдеме бередi. Тиiсiнше,
компания бұл құрылымды оның географиялық сараланымдары: оның активтерi
орналасқан жерге, немесе оның клиенттерi орналасқан жерге негiзделуге тиiс
екендiгiн анықтау үшiн қарастырады.
Шаруашылық немесе географиялық сараланымдарының құрамын анықтау
субъективті шешімнің белгiлi бiр үлесiн топшылайды. Ондай шешімдi
қабылдаған кезде компания басқармасы, осы Стандартта белгiленгендей,
сараланым бойынша қаржы ақпаратын ұсыну мақсатын және ХҚЕСК Принциптерінде
анықталғандай, қаржы есептiлiгiнiң сапалық сипаттамасын ескередi. Бұл
сапалық сипаттамалар компанияның тауарлары мен қызмет көрсетулерiнің әр
түрлi топтары және нақты географиялық аудандардағы оның операциялары
жайында есептiлiкте ұсынылатын қаржы ақпаратының уақытқа сай маңыздылығын,
сенiмдiлiгiн және салыстырмалылығын, және тұтас алғанда компанияның
тәуекелдерi мен пайдаларын бағалау үшiн осындай ақпараттың пайдалылығын
қамтиды.
Сараланымның кірісі – бұл компанияның пайдалары мен залалдары туралы
есепте ұсынылған кіріс, оның сараланымға тiкелей қатысы бар және компания
кірістерінің компаниядан тыс тараптармен операцияларынан немесе тап осы
компанияның басқа да сараланымдарымен операциялардан алынатын, негізді
түрде сараланымға жатқызылуы мүмкін кіріс. Сараланымның кірісі мыналарды
қамтымайды:
1) [жойылған]
2) егер сараланым операциялары негiзiнен қаржы сипатында болғанда
ғана, басқа сараланымдарға берілген аванстар немесе қарыздарға алынған
пайыздарды қоса, пайыздық немесе дивидендтiк кiрiстi; немесе
3) сараланым операциялары, негiзiнен, қаржылық сипатта болғанда
ғана, инвестицияларды сатудан түскен пайданы немесе борыштарды өтеуден
түскен пайданы.
Қауымдасқан компаниялардың, бiрлескен кәсіпорындардың немесе басқа
инвестициялардың үлес қосып қатысу әдiсi бойынша ескерiлген пайдалардағы
немесе залалдардағы компанияның үлесi, егер осы баптар компанияның
шоғырландырылған немесе жалпы кірісіне енгiзiлсе ғана, сараланымның
кірісіне қосылады.
Сараланымның кiрiстерi бiрлесiп бақылау жасалатын ұйымның
кірістеріндегі бiрлескен қызметке қатысушының үлесiн қамтиды, ол тепе-тең
шоғырландыру әдiсi бойынша ескерiледi.
Сараланымның шығыстары – бұл сараланымның негізгі қызметiнiң
нәтижесiнде туындайтын, сараланымға тiкелей қатысы бар шығыстар, және
ақылға қонымды негiзде сараланымға жатқызылуы мүмкiн шығыстардың тиiстi
бөлiгi, соның iшiнде сыртқы клиенттерге сатуға жататын шығыстар және тап
сол компанияның басқа сараланымдарымен операцияларға жататын шығыстар.
Сараланымның шығыстары:
1) [жойылған]
2) сараланым операциялары негiзiнен қаржы сипатында болғанда ғана,
пайыздарды, оның iшiнде басқа сараланымдардан алынған аванстар немесе
қарыздар бойынша пайыздарды;
3) сараланым операциялары негiзiнен қаржылық сипатта болғанда ғана,
инвестицияларды сатудан болған залалдарды немесе қарыздарды өтеуден болған
залалдарды;
4) қауымдасқан компаниялардың, бiрлескен кәсіпорындардың немесе
үлес қосып қатысу әдiсi бойынша ескерiлген басқа да инвестициялардың
залалдарындағы компанияның үлесiн;
5) пайдаға салынатын салықтан аударымдарды; не
6) жалпы әкiмшiлiк шығыстарды, бас кеңсенiң шығыстарын және
компания деңгейiнде туындаған және тұтас алғанда компанияға жататын басқа
да шығыстарды қамтымайды. Алайда кейде сараланымның атынан компания
деңгейiнде шығындар пайда болады. Ондай шығындар, егер олар сараланымның
операциялық қызметiне жататын болса және сараланымға тiкелей бөлінуі немесе
негізді түрде жатқызылуы немесе мүмкiн болса, сараланымның шығыстары болып
табылады.
Сараланымның шығыстары бiрлесiп бақылау жасалатын ұйымның
шығыстарындағы бiрлескен кәсіпкердің үлесiн қамтиды, ол тепе-тең
шоғырландыру әдiсi бойынша ескерiледi.
Негiзiнен қаржы сипатында болатын сараланым операциялары үшiн,
пайыздық табыс және пайыздық есептерде сараланымның есептiлiк мақсаттары
үшiн, егер осы баптар шоғырландырылған қаржы есептiлiгiнде немесе
компанияның қаржы есептiлiгiнде ұсынылса ғана, бір таза сома ретінде
ұсынылуы мүмкiн.
Сараланымның нәтижелерi – бұл сараланымның шығыстарын шегергендегi
оның кiрiстерi. Сараланымның нәтижелерi азшылық үлесiне жататын кез келген
түзетулерге дейiн анықталады.
Сараланымның активтерi – бұл сараланым өзiнiң негізгі қызметiнде
пайдаланатын және сараланымға тiкелей жатқызылатын, не ақылға қонымды
негiзде оған жатқызылуы мүмкiн активтер.
Сараланым активтерi үлес қосып қатысу әдiсiне сәйкес ескерiлген
инвестицияларды, егер ондай инвестициялардан алынған пайда немесе залал
сараланымның кiрiстерiне жатқызылатын болса ғана, қамтиды. Сараланым
активтерi бiрлесiп бақылау жасалатын кәсiпорынның операциялық
активтерiндегi бiрлескен кәсіпкердің үлесiн қамтиды, ол тепе-тең
шоғырландыру әдiсi бойынша ескерiледi.
Сараланым активтерi компанияның бухгалтерлік балансындағы тiкелей
есепке алулар ретiнде ұсынылатын тиiстi бағалау резервтерi шегерiлгеннен
кейiн анықталады.
Сараланымның мiндеттемелерi – бұл сараланымның операциялық қызметiнiң
нәтижесiнде туындайтын және сараланымға тiкелей бөлінетін не оған негiздi
түрде жатқызылуы мүмкiн операциялық мiндеттемелер.
Егер сараланым нәтижесi пайыздық шығыстарды қамтитын болса, онда оның
мiндеттемелерi пайыздары бар тиiстi мiндеттемелердi қамтиды.
Сараланымның мiндеттемелерi бiрлесiп бақылау жасалатын ұйымның
мiндеттемелерiндегi бiрлескен кәсіпкердің үлесiн қамтиды, ол тепе-тең
шоғырландыру әдiсi бойынша ескерiледi.
Сараланымның мiндеттемелерi пайдаға салынатын салықтар бойынша
мiндеттемелердi қамтымайды.
Сараланымның есеп саясаты – бұл шоғырландырылған қаржы есептілігін
ұсынатын топтың немесе компанияның қаржы есептерiн әзiрлеу және ұсыну үшiн
бекітілген есеп саясаты, сондай-ақ сараланымның есептiлiгiне тiкелей
қатысты есеп саясаты.
Сараланым кiрiстерiнің, оның шығыстарының, активтерi мен
мiндеттемелерiнің анықтамалары сараланымға тiкелей бөлінетін баптардың
сомаларын, және негiздi түрде соған жатқызылуы мүмкiн баптардың сомаларын
қамтиды. Компания өзiнiң iшкi қаржы есептiлiгi жүйесiн сараланымға тiкелей
бөлінуі немесе негiздi түрде жатқызылуы мүмкiн баптарды анықтауға арналған
басталу нүктесi ретiнде қарастырады. Яғни, iшкi қаржы есептiлiгiнiң
мақсаттары үшiн сараланымдар бойынша сәйкестендірілген сомалар есептi
сараланымның кiрiстерiн, оның шығыстарын, активтерi мен мiндеттемелерiн
өлшеу мақсаттары үшiн сараланымдарға тiкелей бөлінеді немесе негiздi түрде
жатқызылады деп жорамалданады.
Алайда, кейбiр жағдайларда кiрiс, шығыс, актив немесе мiндеттеме
компанияның басқармасы үшiн түсiнiктi, бiрақ қаржы есептерiн сыртқы
пайдаланушылар үшін субъективтi, даулы, түсiнуге қиын болатын негiзде iшкi
қаржы есептiлiгiне арналған сараланымдарға жатқызылуы мүмкiн. Ондай бөлу
осы Стандартта сараланымның кiрiстерi, оның шығыстары, активтерi мен
мiндеттемелерi анықтамаларына сәйкес негiзді бола алмас едi. Және,
керiсiнше, бұл үшiн негiз бар екендiгiне қарамастан, компания iшкi қаржы
есептiлiгiнiң мақсаттары үшiн кiрiстердiң, шығыстардың, активтің немесе
мiндеттеменiң қандай да болсын бабын бөлмеудi қалауы мүмкiн. Ондай бап осы
Стандартта келтiрiлген сараланымның кiрiстерi, оның шығыстары, активтерi
мен мiндеттемелерi анықтамаларына сәйкес бөлiнедi.
Сараланым мiндеттемелерiнiң мысалдарына өтелуге тиісті сауда және
басқа да дебиторлық берешектер, есептелген мiндеттемелер, клиенттердiң
аванстық төлемдері, өнiмге кепiлдi қызмет көрсетуге резервтер және тауар
беруге және қызмет көрсетуге қатысты басқа да наразылықтар жатады.
Сараланымның мiндеттемелерi қарыздық қаржыларды, активтерге жатқызылған,
қаржылық жалдау тақырыбы болып табылатын (17 IAS) мiндеттемелердi және,
дұрысын айтқанда, операциялық мақсаттарға қарағанда, қаржыландыру
мақсаттары үшiн қабылданған басқа да мiндеттемелердi қамтымайды. Егер
пайыздық шығыстар сараланым нәтижесiне қосылатын болса, онда пайыздары бар
тиiстi мiндеттеме сараланымның мiндеттемелерiне қосылады. Операциялары
негiзiнен қаржылық сипатта болмайтын сараланымдардың мiндеттемелерi
қарыздық қаржылар мен сол сияқты мiндеттемелердi қамтымайды, өйткенi
сараланым нәтижесi таза қаржы пайдасын немесе залалын емес, операциялық
пайданы немесе залалды бiлдiредi. Оның үстiне, қорлық мiндеттемелер бүкiл
компания шеңберiнде бас кеңсенiң деңгейiнде жиi шығарылатын болса,
сараланымға пайыз есептелетiн мiндеттеменi тiкелей бөлу немесе негiздi
түрде жатқызу жиi мүмкiн болмайды.
Сараланымның активтерi мен мiндеттемелерiн бағалау кәсіпорындарды
біріктірген кезде сатып алынған ұйым сараланымының жекелеген активтері мен
міндеттемелерінің негізгі баланстық сомаларын, тiптi бұл түзетулер
шоғырландырылған қаржы есептiлiгiн әзiрлеу мақсаттарында ғана жасалып, бас
ұйымның жекелеген қаржы есептiлiгiнде де, еншiлес ұйымның жеке қаржы
есептiлiгiнде де көрсетілмейтін болса да, оларды түзетуді қамтиды. Тап
осылайша, егер негізгі құралдар 16 ІАS Халықаралық стандартында
сипатталған қайта бағалау үлгісіне сәйкес қайта бағалауға ұшыраған болса,
онда сараланым активтерiн бағалау осы қайта бағалауларды көрсетедi.
Сараланымдық есептiлiктiң бастапқы және қайталама пiшiмдерi
Компанияның тәуекелдерi мен пайдаларының негiзгi көзi мен сипаты
шаруашылық сараланымы немесе географиялық сараланым сараланымдық
есептiлiктiң бастапқы пiшiмi болу-болмауын анықтауға тиiс. Егер компанияның
тәуекелдерi мен пайда нормалары, негiзiнен, өндiрiлетiн тауарлар мен қызмет
көрсетулердiң айырмашылықтарына байланысты болса, сараланымдық ақпарат
ұсыну үшiн оның бастапқы пiшiмi шаруашылық сараланымдар болуға тиiс; бұл
жағдайда қайталама ақпарат географиялық белгi бойынша ұсынылады. Дәл осы
сияқты, егер компанияның тәуекелдері мен пайда нормалары негiзiнен оның әр
түрлi елдерде немесе әр түрлi географиялық аудандарда жұмыс iстеу фактiсiне
байланысты болса, сараланымдық ақпарат тапсыру үшiн оның бастапқы пiшiмi
географиялық сараланымдар болуға тиiс; бұл жағдайда қайталама ақпарат
тиісті тауарлар мен қызмет көрсетулерге арналған есептiлiкте ұсынылады.
Компанияның ішкі ұйымдық басқару жүйесі, сондай-ақ оның iшкi қаржы
есептiлiгiнiң жүйесi әдетте шешуші басқарушы персоналына компания кездесiп
отыратын басым көздердi және тәуекелдердiң сипатын әрi пайданың
айырмашылығы бар нормаларын анықтау үшiн, сөйтiп, компания үшін
есептiлiктiң қандай пiшiмi бастапқы, қандайы қайталама болып табылатынын
анықтау үшiн негiз қалайды, бұған төменде (а) және (b) тармақшаларында
келтiрiлген жағдайлар кiрмейдi:
1) егер компанияның тәуекелдерi және пайда нормалары өндiрiлетiн
тауарлар мен қызмет көрсетулердегi айырмашылықтардың, сондай-ақ оның
қызметiнiң географиялық аудандарындағы айырмашылықтардың қатты ықпалында
болса, бұған компанияны басқарудағы және шешуші басқарушы персоналдың iшкi
есептiлiгiне “қалыптама көзқарас” дәлел бола алады, онда компания
шаруашылық сараланымдарын сараланымдық есептiлiктiң бастапқы пiшiмi ретiнде
және географиялық сараланымдарды - есептiлiктiң қайталама пiшiмi ретiнде
пайдалануға тиiс; және
2) егер ішкі ұйымдық және басқару құрылымы және оның шешуші басқарушы
персоналына iшкi қаржы есептiлiгiнiң жүйесi жекелеген тауарлар мен қызмет
көрсетулерге де немесе байланысты тауарлар/қызмет көрсетулер топтарына да,
географияға да негiзделмесе, компанияның шешуші басқарушы персоналының
компанияның тәуекелдерi мен пайдалары көп жағдайда өндiрiлетiн тауарлар мен
қызмет көрсетулерге немесе оның қызметiнiң географиялық аудандарына
байланысты ма, және соның салдары ретiнде, шаруашылық немесе географиялық
сараланымның қайсысы, басқа сараланымдарды есептіліктің қайталама пiшiмі
ретiнде пайдалана отырып, сараланымдық есептiлiктiң бастапқы пiшiмi ретiнде
пайдаланылуға тиіс екендігін таңдауы қажет.
Шаруашылық және географиялық сараланымдар
Сыртқы есептiлiк мақсаттары үшiн бөлiмше қызметiнiң бұрынғы
нәтижелерiн бағалау және ресурстарды болашақта бөлуге қатысты шешiмдер
қабылдау үшiн шешуші басқарушы персоналға ақпарат беретiн ұйымдық
бөлiмшелер компанияның шаруашылық және географиялық сараланымдары болуға
тиiс.
Егер ішкi ұйымдық және басқару құрылымдары және шешуші басқарушы
персоналға оның iшкi қаржы есептiлiгi жүйесi жекелеген тауарларға немесе
қызмет көрсетулерге немесе байланыстырылған тауарлар/қызмет көрсетулер
топтарына да, географияға да негiзделмейтiн болса, компанияның шешуші
басқарушы персоналы сараланымдық есептiлiктiң бастапқы пiшiмi ретiнде
олардың қайсысы компанияның тәуекелдерi мен пайдаларының бастапқы көзiн
көрсететiнiн, ал қайсысы есептiлiктiң қайталама пiшiмiн бiлдiретiнiн
бағалау негiзiнде салалық немесе географиялық сараланымдарды таңдауын талап
етедi. Бұл жағдайда компанияның директорлары мен басқармасы өзінің
шаруашылық және географиялық сараланымдарын шешуші басқарушы персоналға
өзiнiң iшкi қаржы есептiлiгiнiң бастапқы жүйесiнiң негiзiнде емес,
факторлардың негiзiнде сыртқы қаржы есептiлiгі үшiн өзінің шаруашылық және
географиялық сараланымдарын мынаған сәйкес анықтауға тиiс:
1) егер iшкi есептiлiкте директорлар кеңесiне және басқармаға
ұсынылған бiр немесе бiрнеше факторлардың негiзiнде шаруашылық немесе
географиялық сараланым болса, ал қалғандары ондай болмаса iшкi
сараланымдарға ғана қолданылуға тиiс (яғни анықтамаға сай келетiн iшкi
есептiлiктiң сараланымы әрi қарай саралануға тиiс емес);
2) iшкi есептiлiкте директорлар кеңесi мен басқармаға ұсынылатын
ішкі есептілік сараланымдары үшiн компанияның басшылығы тауарлық бағыттар
мен қызмет көрсетулер бойынша немесе географиялық бағыттар бойынша ақпарат
ұсынуды қамтамасыз ететін iшкi сараланымның келесi, неғұрлым төмен деңгейiн
табу мүмкіндігін қарастыруға тиiс; және
3) егер iшкi есептiлiктiң осындай неғұрлым төмен деңгейi 9-параграф
факторларының негiзінде шаруашылық немесе географиялық сараланымның
анықтамасына сай келетiн болса, бұл сараланымға есептерде ұсынылуға тиісті
сараланымдарды анықтау үшiн өлшемдер қолданылуға тиiс.
Стандартқа сәйкес компаниялардың көпшiлiгi өзiнiң шаруашылық және
географиялық сараланымдарын ұйымдастырушылық бөлiмше ретiнде анықтайтын
болады, олар бойынша ақпарат шешуші басқарушы персоналға бөлімшенің бұрынғы
қызмет нәтижелерiн бағалау үшiн және ресурстарды болашақта бөлуге қатысты
шешiмдер қабылдау үшiн бередi. Және де тiптi, егер компания оның iшкi
есептiлiгiнiң сараланымдары тауарлық/сервистiк мамандандыруға немесе
географиялық мамандандыруға сәйкес келмеуiне байланысты қолдануға мiндеттi
болса да, ол iшкi сараланымның келесi, неғұрлым төмен деңгейiн қарастыратын
болады, ол сараланымдарды тек қана iшкi есептiлiк мақсаттар үшiн жасап
қоймай, тауарлық және сервистiк мамандандыруға немесе географиялық
мамандандыруға сәйкес ақпарат ұсынуды қамтамасыз етеді. Компанияның ұйымдық
және басқару құрылымдарына және оның iшкi қаржы есептiлiгi жүйесiне сыртқы
есептiлiк мақсаттары үшiн компанияның шаруашылық және географиялық
сараланымдарын анықтау үшiн жолданып жасалатын мұндай көзқарас кейде
“басқару көзқарасы” деп аталады, ал iшкi ақпарат ұсынылатын ұйымдық
компоненттер кейде “операциялық сараланымдар” деп аталады.
Елеулi түрде ұқсас екi немесе одан да көп iшкi есептiлiктiң шаруашылық
немесе географиялық сараланымы бiр шаруашылық немесе географиялық
сараланымына бiрiгуi мүмкiн. Екi немесе одан да көп шаруашылық немесе
географиялық сараланымдар, егер:
1) олар ұқсас ұзақ мерзімді қаржы нәтижелерiн көрсетсе ғана; және
2) олар барлық факторлары бойынша ұқсас болса ғана елеулi түрде
ұқсас болады.
Шаруашылық немесе географиялық сараланым, егер оның кiрiсiнiң көп
бөлiгi сыртқы сатып алушыларға сату есебiнен қалыптасса, есептерде
ұсынылуға тиісті сараланым ретiнде анықталуға тиiс және:
1) сыртқы клиенттерге сатудан және басқа сараланымдармен
операциялардан түскен оның кiрiстерi - сыртқы да, iшкi де, - барлық
сараланымдардан түскен жалпы кiрiстiң кем дегенде 10 пайызын құрайтан
болса; не
2) оның нәтижесi, ол пайда немесе залал болса да, абсолюттiк
мөлшерi бойынша ненiң көп екендiгiне байланысты, пайда немесе залал бойынша
барлық сараланымдардың жалпы нәтижесiнiң кем дегенде 10 пайызын құраса; не
3) оның активтерi барлық сараланымдардың жиынтық активтерiнiң кем
дегенде 10 пайызын құраса, ұқсас болады.
Егер iшкi есептiлiк сараланымы мәндiлiк табалдырықтарының бәрiнен
төмен болса, онда:
1) бұл сараланым, оның мөлшерiне қарамастан, есептi сараланым
ретiнде анықталуы мүмкiн;
2) егер ол, оның мөлшерiне қарамастан, есептi сараланым ретiнде
анықталмаса, бұл сараланым 35-параграфта келтiрiлген, мәнділік
табалдырықтарының бәрінен төмен болған iшкi есептiлiктiң бiр немесе бiрнеше
ұқсас сараланымдарымен қоса жеке есептiк сараланымға бiрiктiрiлуi мүмкiн
(екi немесе одан көп шаруашылық немесе географиялық сараланымдар, егер
олар 9-параграфтың тиiстi анықтамасында айтылған факторлардың көбiсiне сай
келетiн болса, ұқсас болып табылады); және
3) егер бұл сараланым есептерде жеке ұсынылмаса немесе
бiрiктiрiлмесе, ол бөлiнбеген тексеру бабы ретiнде енгiзiлуге тиiс.
Егер есептi сараланымдарға бөлінетін сырттай жиынтық кiрiстер
шоғырландырылған жиынтық кiрiстердiң немесе компания кірістерінің 75
пайызынан кемiн құрайтын болса, қосымша сараланымдар, тiптi олар он
пайыздық табалдырық талабына сай келмесе де, жиынтық шоғырландырылған
кiрiстердiң немесе компания кірістерінің ең болмағанда 75 пайызы есептi
сараланымдарға қосылғанға дейiн, есепті сараланымдар ретiнде анықталуға
тиiс.
Егер компания есептiлiгiнiң iшкi жүйесi тiкелей бiрiктiрiлген қызмет
түрлерiн жеке сараланымдар ретiнде ескерсе, ал компания оларды сыртқы
есептерде шаруашылық сараланымдары ретiнде көрсетпесе, олай жасамауға
негiзді себеп болмаған жағдайда ғана, сыртқы есептерде ұсынылуға жататын
шаруашылық сараланымдарын анықтаған кезде, сатылатын сараланым сатып
алынатын сараланыммен (сараланымдармен) қосылуға тиiс, ондай жағдайда
сатылатын сараланым бөлiнбеген тексеру бабы ретiнде қосылар едi.
Он пайыздық табалдырықты қанағаттандыруына байланысты алдыңғы кезеңде
ұсынылуға жататын ретінде анықталған сараланым, оның кiрiстерi, нәтижесi
мен активтерi енді он пайыздық көрсеткіштерден аспауына қарамастан, егер
компанияның басқармасы сараланым өзiнiң мәндiлiгiн сақтап қалады деп
есептесе, ағымдағы кезеңде өзінің мәртебесiн сақтауға тиiс.
Егер сараланым, ол тиісті он пайыздық табалдырықты қанағаттандыруына
байланысты, ағымдағы кезеңде есептi сараланым ретiнде анықталса, салыстыру
мақсаттары үшiн ұсынылатын алдыңғы кезеңдегi сараланымның деректерi, тiптi
егер ол сараланым соның алдындағы кезеңде он пайыздық табалдырық туралы
көрсеткіштерді қанағаттандырмаса да, егер оны iс жүзiнде жүзеге асыру
мүмкiн болмаған жағдайда ғана, жаңа есептi сараланымды жекеше ретiнде
көрсету үшiн қайта есептелуге тиiс.
Сараланымдық ақпарат шоғырландырылған қаржы есептілігін ұсынатын
топтың немесе компанияның қаржы есептiлiгiн әзiрлеу және ұсыну үшiн
қабылданған есеп саясатына сәйкес әзiрленуге тиiс.
Компанияның директорлары мен басқармасы өздерінің шоғырландырылған
қаржы есептiлiгiн немесе компанияның қаржы есептiлiгiн әзiрлеу кезiнде
таңдап алған есеп саясаты – бұл сыртқы есептiлiк мақсаттары үшiн олар
барынша ыңғайлы деп есептейтiн саясат. Сараланымдық ақпараттың мақсаты
тұтас алғанда компания жайында жақсы түсiнiп, неғұрлым негiздi шешім
қабылдау үшiн қаржы есептiлiгiн пайдаланушыларға көмектесуде болғандықтан,
осы Стандарт сараланымдық ақпаратты әзiрлеген кезде директорлар мен
басқарма таңдап алған есеп саясатын пайдалануды талап етедi. Алайда бұл
шоғырландырылған есеп саясаты немесе компанияның есеп саясаты, егер
сараланымдар жеке есеп беретiн бiрлiктер болса, есептi сараланымдарға
қолданылуға тиiс екендiгiн бiлдiрмейдi. Бүкiл компания деңгейiнде нақты
есеп саясатын қолдану кезiнде жасалған егжей-тегжейлi есептеулер, егер бұл
үшiн объективті негiз болса, сараланымдарға бөлiнуi мүмкiн. Мысалы,
зейнетақы есептеу көбiнесе барлық компания үшiн жасалады, бiрақ компанияның
жалпы сандары жалақы және демографиялық жағдай туралы деректердiң негiзiнде
сараланымдарға бөлiнуi мүмкiн.
1) ақпарат ішкі ақпарат болса және ол шешуші басқарушы персоналға
сараланымдарға ресурс бөлуге және оның қызмет нәтижелерiн бағалауға қатысты
шешiмдер қабылдау үшiн ұсынылса және 2) осы қосымша ақпаратты өлшеу негізі
дәл сипатталған жағдайда, шоғырландырылған қаржы есептiлiгi немесе
компанияның қаржы есептiлiгi үшiн қабылданған есеп саясатынан өзгеше
негiзде әзiрленген қосымша сараланымдық ақпаратты ашып көрсетуге тиым
салмайды.
Екi немесе одан да көп сараланым бiрлесiп пайдаланатын активтер, егер
олардың тиiстi кiрiстерi мен шығыстары да осы сараланымдарға бөлiнетiн
болса ғана, сараланымдарға бөлiнуге тиiс.
Есептiлiктiң бастапқы пiшiмi
Компания есептiлiгiнiң бастапқы пiшiмi негiзiнде есептерде ұсынылуға
тиісті әрбiр есептi сараланымға қолданылуға тиiс.
Компания әрбiр есептi сараланым үшін сараланымдық кiрiсті ашып
көрсетуге тиiс. Сыртқы клиенттерге сатудан түскен сараланымның кiрiсi және
оның басқа сараланымдармен операциялардан түскен кiрiсi бөлек ұсынылуға
тиiс.
Ұйым жалғасатын қызметтің нәтижесін тоқтатылған қызмет нәтижесінен
бөлектей отырып әрбір есепті сараланым үшін сараланымдық нәтижені ашып
көрсетуге тиiс.
Ұйым қаржы есептілігінде ұсынылған алдыңғы кезеңдер үшін сараланым
нәтижелерін тоқтатылған қызметке қатысты талап етілетін ақпаратты ашу
ұсынылған кезеңдердің соңғысында есепті күнге тоқтатылған ретінде жіктелген
барлық қызметке қатысты болатындай етіп қайта есептеуге міндетті.
Егер компания сараланымның таза пайдасын немесе залалын немесе
сараланым пайдалылығының қандай да болсын басқа көрсеткiшiн есептей алатын
болса, онда сараланым нәтижесiне қосымша тиiсiнше сипаттай отырып, мұндай
мөлшердi (мөлшерлердi) ұсыну мақұлданады. Егер бұл көрсеткiш
шоғырландырылған қаржы есептiлiгi немесе компанияның қаржы есептiлiгi үшiн
бекiтiлген есеп саясатынан өзгеше негiзде әзірленетін болса, ол өзiнiң
қаржы есептiлiгiне осы көрсеткiштiң өлшеу базасын дәл сипаттауды қосады.
Пайдалар мен залалдар туралы есепте ұсынылған сараланым қызметiнiң
нәтижелерiн сараланым нәтижелерiнен жоғары өлшеу көрсеткiшiнiң мысалдары
үстеме сауда бағасының жалпы сомасы болып табылады. Пайдалар мен залалдар
туралы есепте ұсынылған сараланым қызметiнiң нәтижелерiн сараланым
нәтижелерiнен төмен өлшеу көрсеткiшiнiң мысалы негізгі қызметтен алынатын
пайда немесе залал (пайдаға салынатын салықтарға дейiн, не одан кейiн) және
таза пайда немесе залал болып табылады.
Компания әрбiр есептi сараланым үшін сараланым активтерiнiң жалпы
баланстық құнын ашып көрсетуге тиiс.
Компания әрбiр есептi сараланым үшін сараланым мiндеттемелерiн ашып
көрсетуге тиiс.
Компания есептерде көрсетілуге тиісті әрбiр есептi сараланым үшін бiр
кезеңнен асатын мерзiмнiң iшiнде пайдалану көзделiп отырған сараланым
активтерiн (негізгі құралдар және материалдық емес активтер) сатып алу үшiн
кезең iшiнде шыққан жалпы шығындарды ашып көрсетуге тиiс. Бұл кейде осы
принципте талап етiлетiн негізгі құралдардың өсуi немесе күрделi шығындар
өлшеу деп аталып отырған кезде, өлшеу кассалық негізде емес, есептеу
негізінде жүргiзiлуге тиiс.
Компания әрбiр есептi сараланым үшін кезең iшiндегi сараланымның
активтерiн амортизациялау түрiндегi сараланым нәтижесiне енгiзiлген
шығыстардың жалпы сомасын ашып көрсетуге тиiс.
Кезең iшiнде әрбiр есептi сараланымның қызмет нәтижелерiн түсiндiру
үшiн оларды ашып көрсету маңызды болатын көлемi, сипаты немесе ықпалы
сараланымның кiрiстерi мен шығыстарының кез келген баптарының сипаты мен
мөлшерiн компанияның ашып көрсетуi мақұлданады, бiрақ талап етiлмейдi.
Егер қауымдасқан компаниялардың, бiрлескен кәсіпорындардың немесе үлес
қосып қатысу әдiсi бойынша ескерiлген басқа да инвестициялардың таза
пайдасындағы немесе залалдарындағы компанияның жиынтық үлесi есептi
сараланыммен ашып көрсетiлетiн болса, осы қауымдасқан компанияларға және
бiрлескен кәсіпорындарға жиынтық инвестициялар да осы есептi сараланыммен
ашып көрсетiлуге тиiс.
Ұйым есептi сараланымдар мен жинақталған ақпарат үшін шоғырландырылған
қаржы есептiлiктерінде немесе компанияның қаржы есептiлiгiнде ашып
көрсетiлген ақпараттың салыстырмасын ұсынуға тиiс. Салыстырма ұсынған кезде
сараланымның түсімі ұйымның сыртқы клиенттерден алған түсімімен (ұйымның
сыртқы клиенттерден алған, сараланымның кiрiсiне енгiзiлмеген түсім сомасын
ашып көрсетудi қоса) салыстырылуға тиiс; сараланым нәтижесi компанияның
операциялық пайдасының немесе залалының салыстырылатын нәтижесiмен, сондай-
ақ компанияның таза пайдасымен немесе залалымен салыстырылуға тиiс;
тоқтатылған қызметтен алынған сараланым нәтижесі ұйымның тоқтатылған
қызметтен алынған пайдасымен немесе залалымен салыстырылуға жатады;
сараланымның активтерi компанияның активтерiмен салыстырылуға тиiс; ал
сараланымның мiндеттемелерi компанияның мiндеттемелерiмен салыстырылуға
тиiс.
Егер сараланымдық ақпаратты ұсыну үшiн компанияның бастапқы пiшiмi
шаруашылық сараланымдар болса, ол да мынадай ақпаратты ұсынуға тиiс:
1) әрбiр географиялық сараланым үшiн оның клиенттерiнiң
географиялық орналасуы негiзiнде географиялық аудандар бойынша сыртқы
клиенттерден түсетiн сараланымның кiрiстерi, барлық сыртқы клиенттерге
сатудан түсетiн кiрiстер компанияның барлық сыртқы клиенттерге сатудан
түскен жалпы кiрiстерiнiң кем дегенде 10 пайызын құрайды;
2) әрбiр географиялық сараланым үшiн активтердiң географиялық
орналасуына қарай сараланым активтерiнiң жалпы баланстық құны, оның
активтерi барлық географиялық сараланымдар активтерiнiң кем дегенде 10
пайызын құрайды;
3) әрбiр географиялық сараланым үшiн активтердiң географиялық
орналасуына қарай бiр кезеңнен астам мерзiм бойы пайдаланылады деп болжанып
отырған сараланым активтерiн (негізгі құралдар және материалдық емес
активтер) сатып алуға кезең iшiнде шыққан жиынтық шығындар, олардың
активтерi барлық географиялық сараланымдардың жиынтық активтерiнiң кем
дегенде 10 пайызын құрайды.
Егер сараланымдық ақпарат ұсыну үшiн компанияның бастапқы пiшiмi
географиялық сараланымдар болса (ол активтердiң орналасуына немесе
клиенттердiң орналасуына негiзделген болса да), ол да есептiлiкте сыртқы
клиенттерге сатудан түскен кiрiстерi компанияның барлық сыртқы клиенттерге
сатқан жиынтық кiрiстерiнiң кем дегенде 10 пайызын құрайтын немесе
активтерi барлық шаруашылық сараланымдарының жиынтық активiнiң кем дегенде
10 пайызын құрайтын әрбiр шаруашылық сараланымы бойынша мынадай
сараланымдық ақпаратты ұсынуға тиiс:
1) сыртқы клиенттерден түскен сараланымның түсімі;
2) сараланым активтерiнiң жиынтық баланстық құны; және
3) бiр кезеңнен астам мерзiм бойы пайдаланылады деп болжанып
отырған сараланым активтерiн (негізгі құралдар және материалдық емес
активтер) сатып алу үшiн кезең iшiнде шыққан жиынтық шығындар.
Егер сараланымдық ақпарат ұсыну үшiн компанияның бастапқы пiшiмi
активтердiң орналасуына қарай негiзделетiн географиялық сараланымдар болса,
және егер олардың клиенттерiнiң орналасуы оның активтерiнiң орналасуынан
өзгеше болса, онда компания да клиенттердiң орналасқан жерiне негiзделген,
сыртқы клиенттерге сатудан түскен кірістері компанияның барлық сыртқы
клиенттерге сатудан түскен жалпы кірістерінің кем дегенде 10 пайызын
құрайтын әрбiр географиялық сараланым үшiн сыртқы клиенттерге сатудан
түскен кірістерді ұсынуға тиiс.
Егер клиенттердiң орналасқан жерiне негiзделген географиялық
сараланымдар, және сараланымдық ақпарат ұсыну үшiн компанияның бастапқы
пiшiмi болса, және егер компанияның және оның клиенттерiнiң активтерi әр
түрлi географиялық аудандарда орналасса, онда компания активтерге
негiзделген, сыртқы клиенттерге сатудан түскен кiрiстерi немесе сараланым
активтерi тиiстi шоғырландырылған сомалардың немесе компания
көрсеткіштерінің кем дегенде 10 пайызын құрайтын әр түрлi географиялық
сараланым үшiн мынадай сараланымдық ақпаратты ұсынуға тиiс:
1) активтердiң географиялық орналасуы бойынша сараланым
активтерiнiң жалпы баланстық құны; және
2) активтердiң орналасқан жерi бойынша бiр кезеңнен астам мерзiм
бойы пайдаланылады деп болжанып отырған, сараланым активтерiн (негізгі
құралдар және материалдық емес активтер) сатып алу үшiн кезең iшiнде шыққан
жиынтық шығындар.
Ашып көрсетудiң басқа да мәселелерi
Егер өзi туралы ақпарат шешуші басқарушы персоналға ұсынылатын
шаруашылық немесе географиялық сараланым, өз кiрiстерiнiң көп бөлiгiн басқа
сараланымдарға сатудан алатын болғандықтан, есептерде ұсынылуға тиісті
сараланым болып табылмаса, бiрақ соған қарамастан оның сыртқы клиенттерге
сатудан алатын кiрiстерi компанияның барлық сыртқы клиенттерге сатудан
түскен жиынтық кiрiстерiнiң кем дегенде 10 пайызын құрайтын болса, компания
бұл фактiнi және (а) сыртқы клиенттерге сатудан және (b) басқа
сараланымдарға iшкi сатудан түскен кiрiстер сомасын ашып көрсетуге тиiс.
Басқа сараланымдармен операциялардан сараланым кiрiстерiн өлшеу және
ұсыну кезiнде, сараланымдар арасындағы табыстаулар компания осындай
табыстаулар кезiнде бағаларды анықтау үшiн нақты пайдаланған негiзде
өлшенуге тиiс. Сараланымаралық табыстау кезiндегi баға белгiлеу негiзi және
ондағы кез келген өзгерiс қаржы есептiлiктерiнде ашып көрсетiлуге тиiс.
Сараланымдық есептiлiк мақсаттары үшiн сараланымдардың арасындағы
табыстаулар осы табыстауларды бағалау үшiн компания нақты пайдаланатын
негiздi өлшенуiн талап етедi. Егер компания сараланымдар арасындағы
табыстауларды бағалау үшiн нақты пайдаланылатын әдiстi өзгертсе, алдыңғы
кезең үшiн қайта есептелуге тиiстi сараланымдық деректер үшiн есеп
саясатындағы өзгерiс болып табылмайды.
Компания әрбiр есептi шаруашылық сараланымына енгiзiлген тауарлар мен
қызмет көрсетулер тұрпаттарын көрсетуге және, егер бұл қаржы есептiлiгiнде
немесе қандай да бiр қаржы есебiнде ашып көрсетiлмесе ғана, әрбiр есептi
географиялық сараланымның құрамын, бастапқысында да, қайталамасында да,
көрсетуге тиiс.
Сұранымның өзгеруі, шикiзат пен материалдардың бағасындағы немесе
өндірістің басқа факторларындағы өзгерiстер және баламалы өнiмдер өндiру
және шаруашылық сараланымдарындағы процестер сияқты мәселелердің ықпалын
бағалау үшiн осы сараланым біріктірген қызмет түрлерiн бiлу қажет. Дәл сол
сияқты экономикалық және саяси жағдайлардың өзгеруiнiң географиялық
сараланымның тәуекелдер мен пайда нормаларына ықпалын бағалау үшiн осы
географиялық сараланымның құрамын бiлу маңызды.
Сандық табалдырықтарды бұдан былай қанағаттандырмайтын бұрын есептерде
ұсынылған сараланымдар есептерде бөлек ұсынылмайды. Олар сұранымның
төмендеуiне байланысты немесе сараланым қызметiнiң бiр бөлiгi
сатылғандықтан немесе басқа сараланымдармен бiрiктiрiлгендiктен, мұндай
табалдырық маңыздарының талаптарын қанағаттандырмауы мүмкiн. Бұрын
есептерде ұсынылған сараланымның ендi нелiктен есептерде көрсетiлмеу
себебiн түсiндiру де тарылып отырған рыноктарға қатысты күтулердi және
компанияның стратегиясындағы өзгерiстердi растау үшiн пайдалы болуы мүмкiн.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Шаруашылық сегмент деген не?
2. Географиялық сегмент деген не?
3. Есептік сегмент дегеніміз не?
4. Сегментті есептіліктің бірінші және екінші форматы туралы айтыңыз.
5. Сегменттің есеп саясатына анықтама беріңіз.
Әдебиеттер: (1) 87-92 бет, (2) 91-110 бет, (4) 164-170 бет
Тақырып 3. Түсім
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Түсімді бағалау
2. Тауарлардысату және кызметтер көрсету
3. Пайыздар, лицензиялық төлемдер мен дивидендтер
Қаржы есептілігін дайындау және таныстыру принциптерінде
акционерлердің салымдарымен қатысы жоқ капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған
есепті кезеңінің ішінде активтердің көбеюі немесе азаюы немесе
міндеттемелердің азаюы нысанында табыс экономикалық пайданың ұлғаюы ретінде
танылады. Табысқа компанияның түсімі де, басқа түсімдер де кіреді.
Компанияның түсімі - олар қызметтің әдеттегі түрлерінен келіп түскен
қаражаттың түсуі, олар әр түрлі аталады, оның ішінде сату, сыйақы,
пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер. Осы стандарттың мақсаты
белгілі бір операциялардың және жағдайлардың түрлерінен пайда болатын
түсімнің есептеу тәртібін анықтауынан тұрады.
Түсімді есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін анықтаудан
тұрады. Түсім компанияның сенімді түрде өлшенетін болашақ пайданы алу
мүмкіндігі болған жағдайда танылады. Осы Стандарт бұл белгілерді
қанағаттандыратын жағдайларды анықтайды және осылайша түсім танылады.
Осы бухгалтерлік стандарт мынадай операциялар және жағдайлардан пайда
болатын түсімді есептеуде қолданылуы керек:
1) тауарларды сатудан;
2) қызметтерді көрсетулерден; және
3) пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін
компания активтерін басқа жақтарымен пайдаланудан.
Тауарларға компанияның сату үшін шығарған, немесе қайта сату үшін
сатып алынған өнімі кіреді, оның ішінде, бөлшек саудамен айналысатын
саудагер қайта сату үшін сатып алынған тауарлар немесе жер және басқа да
мүлік.
Қызмет көрсетуге белгілі бір мерзім ішінде шартта келісілген
компанияның міндеттерді атқаруы. Қызметтер бір кезең ішінде немесе бірден
көп кезеңдерде көрсетілуі мүмкін. Қызмет көрсетуге арналған кейбір шарттар
құрылыс шарттарымен тікелей байланысты, мысалы, жоба жетекшілері және
архитекторларға қызмет көрсетуге арналған шарттар.
Компания активтерін басқа ұйымдардың пайдалануы түсімнің мынадай
нысандарда пайда болуына әкеліп соқтырады:
1) пайыздар - ақша қаражатын немесе оның баламаларын немесе
компанияға тиесілі соманы пайдаланғаны үшін төлемдер;
2) лицензияланған төлемдер - компанияның ұзақ мерзімді активтерін,
мысалы, патенттерді, тауар белгілерін, авторлық құқықтарды және
компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланғаны үшін төлемдер;
және
3) дивидендтер - пайданы акционерлік капиталды иеленушілер арасында
олардың белгілі бір сыныптың капиталына қатысуына қарай теңбе-тең бөлу.
Осы Стандарт мыналардан алынатын түсімдерге қатысты болмайды:
1) жалдау шарттарынан;
2) үлестік қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес есептелетін
инвестициялаудан дивидендтер;
3) 4-«Сақтандыру шарттары» IFRS қолдану саласындағы сақтандыру
шарттарынан;
4) қаржы активтерінің әділ құнында және қаржы міндеттемелерінде
немесе оларды өткізудегі өзгерістерден;
5) басқа қысқа мерзімді актив құнының өзгеруінен;
6) ауылшаруашылық бағытының биологиялық активтерінің әділ құнының
алғашқы танылуынан және өзгеруінен;
7) ауылшаруашылық өнімінің алғашқы танылуынан;
8) пайдалы қазбаларды өндіруден.
Түсім - компанияның әдеттегі қызметі барысында, осындай ағын
акционерлердің жарналары есебінен болатыннан өзге капиталдың ұлғаюына
әкеліп соқтырғанда туындайтын кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы
ағыны.
Әділ құн - жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауды қалаған және бір-
бірінен тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасағанда активке ауыстыруға
болатын немесе міндеттемені реттеуге болатын сома.
Түсімге тек компаниямен алынған және оның өз жеке шотына түсуі
міндетті экономикалық түсімдердің жалпы түсімі. Үшінші тараптың пайдасына
түскен сатылым салығы, тауарлар және қызметтерден алынатын салық және
қосымша құн салығы сияқты сомалар компанияға түсетін экономикалық пайда
болып табылмайды, және жеке капиталдың өсуіне әкелмейді. Сондықтан олар
түсімнен алынып тасталды. Агенттік қарым-қатынас кезінде тап осылай
экономикалық пайданың жалпы ағыны компанияның өз капиталының ұлғаюына
әкеліп соқтырмайтын принципал пайдасына жиналатын сомадан тұрады. Принципал
пайдасына алынған сомалар түсім болып табылмайды. Түсім делдалдық сыйақы
сомасы болып табылады.
Түсім алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құны
бойынша бағалануы тиіс.
Операциядан пайда болатын түсім сомасы, әдетте, компания және сатып
алушы немесе акцияны пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады. Ол
компаниямен ұсынылатын қандай да бір сауда жеңілдігінің сомасы немесе санға
жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну
әділ құн бойынша бағаланады.
Көпшілік жағдайда қарама-қарсы ұсыну ақша қаражаты немесе оның
баламалары нысанында ұсынылады, ал түсім сомасы - алынған немесе алынуы
күтілетін ақша қаражаттарының немесе оның баламаларының сомасы. Алайда,
ақша қаражаттарын немесе оның баламаларының түсімін кейінгіге қалдырған
жағдайда қарама-қарсы ұсынудың әділ құны алынған немесе алынуы күтілетін
ақша қаражаттарының номиналды сомасынан азырақ болуы мүмкін. Мысалы,
компания сатып алушыға пайызсыз кредит ұсынуы мүмкін немесе тауарларды сату
кезінде қарама-қарсы ұсыну ретінде одан нарықтағыдан төмен пайыз ставкасын
алуға вексель қабылдай алады. Шарт шын мәнінде қаржы операциясы ретінде
болғанда, қарама-қарсы ұсынудың әділ құны шартты пайыз ставкасының
көмегімен барлық болашақ түсімдердің дисконттауымен анықталады. Пайыздың
ендірілген ставкасы:
1) ұқсас төлем қабілеттілік рейтингімен эмитенттің бірдей қаржы
құралына арналған басым ставкадан; не
2) қаржы құралының номиналдық сомасына дисконт ретінде қолдану
олардың қаржы құралдарымен төлем жасаған кезде тауарлар мен қызмет
көрсетулердің ағымдағы сату бағасын алуға мүмкіндік беретін пайыздық
ставкадан тұратын нақтырақ анықталатын шама.
Әділ құн мен тиісті қарама-қарсы ұсынудың номиналдық сомасы арасындағы
айырма пайыз кірісі ретінде қабылданады.
Тауарлар немесе қызметтер сипаты және көлемі жағынан бірдей тауарлар
немесе қызметтерге айырбасталған жағдайда, айырбас түсім пайда болатын
операция ретінде қаралмайды. Бұл белгілі бір жерде уақытша негізде
сұранысты қанағаттандыру үшін әр түрлі жерлерде жабдықтаушылар қорды
ауыстырған кезде май немесе сүт өнімдерінде жиі болады. Ерекшеленетін
тауарлар немесе қызметтер тауарлар сатылғанда немесе қызметтер
көрсетілгенде айырбасталса, онда айырбас түсімді жасайтын операция ретінде
қаралады. Түсім ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына
түзетілген алынған тауарлар немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Алынған тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшене алмаған
жағдайда, түсім ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына
берілген тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Стандартта ұсынылған тану критерийлері әдетте әр мәміледе бөлек
қолданылады. Алайда белгілі бір жағдайда оның мзмұнын көрсету үшін
мәміленің бөлек бөлінген элементтеріне қолданылу керек. Мысалы, тауардың
сату бағасы әрі қарайғы қызмет көрсетуі үшін белгілі бір сомаға ие болған
жағдайда, бұл сома қызмет көрсетілу кезеңінің ішінде түсім ретінде
тасымалданады және танылады. Және керісінше, тану критерийлері олардың
байланысы коммерциялық тиімділігі жалпы мәміле топтамасына сілтемесінсіз
анықталуы мүмкін болған жағдайда екі немесе одан да көп мәмілелерге бірдей
қолданыла алады. Мысалы, компания тауарды сатып, осы уақытта болашақта
тауарларды сатып алуға бөлек мәміле жасай алады, осылай бірінші мәміленің
нәтижесін төмендетеді; осындай жағдайда екі мәміле бірге қаралады.
Тауарларды сатудан түскен түсім мынадай аталған талаптар
қанағаттандырылғаннан кейін танылуы тиіс:
1) компания сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі
тәуекелдерді және сыйақыларды аударғанда;
2) компанияның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және
сатылған тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;
3) түсім сомасы сенімді өлшенгенде;
4) компанияға мәмілемен байланысты экономкалық тиімділіктің пайда
болуы ықтимал болып табылғанда; және
5) мәмілемен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді
өлшенуі мүмкін болғанда.
Егер компания иеленудің елеулі тәуекелдерін сақтап қалса, мәміле сату
болып табылмайды және ол бойынша түсім танылмайды. Компания бірқатар
жағдайда иеленудің елеулі тәуекелін сақтай алады. Компанияның иеленумен
байланысты елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды сақтап қалу жағдайларына
мысалдар:
1) стандартты кепілдеме міндеттерімен өтелмейтін
қанағаттандырылмаған қызмет үшін жауапкершілікті сақтап қалғанда;
2) нақты сатудан алынған түсімдер тауарларын сату нәтижесінде сатып
алушымен алған түсімімен байланысты болғанда;
3) жіберілген тауарлардың қондырылуы міндетті болғанда, ал қондыру
компаниямен орындалмаған шарттың айтарлықтай бөлігін алып отыр; және
4) сатып алушы сату шартында анықталған себептермен және
компанияның пайда алуына сенімі болмаған жағдайда сату мәмілесін бұзуына
құқығы бар.
Егер компания иеленумен байланысты елеусіз тәуекелдерін сақтап қалса,
мәміле сату болып табылады және ол бойынша түсім танылады. Мысалы, сатушы
оған тиесілі соманың жинақталуын қамтамасыз ету үшін өзіне меншіктік заң
құқығын қалдыруы мүмкін. Осындай жағдайда егер компания иеленумен
байланысты елеулі тәуекелдерін және сыйақыларын аударса, мәміле сату болып
табылады және түсім танылады. Иеленудің елеусіз тәуекелін сақтайтын
компанияның тағы бір мысалы ретінде, клиенттің сатып алғанына
қанағаттанбаған жағдайда, ақшаның қайтарылуына кепіл болатын бөлшек сауда
дүкені бола алады. Егер сатушы болашақ қайтарымдарды сенімді бағалай алса
және алдыңғы тәжірибе мен басқа да елеулі факторлар негізінде қайтару
бойынша міндеттемені өзіне алса, мұндай жағдайларда түсім сату кезінде
танылады.
Қызмет көрсету болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алған
жағдайда, осы мәмілемен байланысты түсім есеп беру күніне мәміленің аяқталу
сатысына қатысты танылуы тиіс. Мынадай талаптар орындалса, мәміленің
нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін:
1) түсім сомасы сенімді өлшенсе;
2) компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті
ағынның пайда болуы ықтимал болып табылса;
3) есепті күнгі жағдайы бойынша мәміленің аяқталу сатысын сенімді
өлшеу мүмкіндігі болса; және
4) мәмілені жүзеге асыру үшін кетірілген шығынды және оны аяқтау
үшін қажетті шығынды сенімді өлшеу мүмкіндігі болса).
Мәміленің аяқтау кезеңі бойынша түсімді тану көбінесе «дайын болуына
қарай» әдісі деп атайды. Осы әдіске сәйкес түсім қызмет көрсету кезінде
танылады. Осы негіздегі түсімді тану қызмет көрсету бойынша қызмет масштабы
туралы және есеп кезеңі ішіндегі қызмет нәтижелері туралы маңызды
ақпаратты қамтамасыз етеді.
Сәйкес келетін ағымның компанияға мәмілемен байланысты экономикалық
пайданың шығуы ықтимал болған кезде ғана түсім танылады. Алайда, түсімге
кірген соманың инкассациялануы жөнінде белгісіздік туған жағдайда, соңына
дейін алынбаған сома немесе өтелу мүмкіндігі жойылған сома, басынан
танылған түсім сомасының түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
Компания мәмілеге қатысқан басқа жақтармен мынадай:
1) ұсынылуы және тараптардың алуы тиіс қызметке қатысты әрбір
жақтың пікір айту құқығын;
2) болжанып отырған қарама-қарсы ұсынуды; және
3) өзара есеп айырысу тәртібін және талаптарын келістіргеннен кейін
әдетте сенімді бағалауды жүзеге асыра алады.
Компанияда әдетт қаржылық жоспарлау мен есептіліктің тиімді ішкі
жүйесі болуға тиіс. Мәміленің орындалуына қарай шарт бойынша түсім мен
шығындарды бағалауды тексереді және қажеттілігіне қарай қайта қарайды.
Мұндай қайта қараулардың қажеттілігі шарттың нәтижесі сенімді түрде
бағалана алмайтынын білдірмейді.
Мәміленің аяқталу сатысы әр түрлі тәсілдермен анықталуы мүмкін.
Компания орындалған жұмыстың сенімді өлшенуін қамтамасыз ететінін
пайдаланады. Шарттың сипатына байланысты бұл әдістер мынадай:
1) орындалған жұмысты бақылауды;
2) қызметтердің жалпы көлеміне пайызбен есеп беру күніне ұсынылған
қызметтер,
3) есеп жасау күнгі келтірілген шарт бойынша шығынның мәміле
бойынша жалпы шығынның бағалау шамасына теңбе-тең арақатынасы. Есеп
дайындау күнінде келтірілген шығындарға тек осы күні көрсетілген қызметті
көрсететін шығындар жатады. Шарт бойынша бағалау жиынтық шығындарға тек
көрсетілген немесе көрсетілуі тиісті қызметтерді көрсететін шығындар
кіреді.
Тапсырыс берушілерден алынған аралық төлемдер және аванстар
көрсетілген қызметтерді көрсетпейді.
Тәжірибелік мақсат үшін, белгілі бір кезең аралығында қызметтер саны
белгісіз мөлшерде көрсетілсе, егер қандай да болмасын басқа бір әдіс
аяқталу сатысын жақсырақ көрсеткені туралы дәлелдеме болмаса, белгілі бір
кезең ішінде түсім түзу сызықты әдіс негізінде танылады. Белгілі бір
әрекет басқаға қарағанда маңызды болып саналса, түсімді тану осы әрекетті
жүзеге асырғанға дейін кейінге қалдырылады.
Қызмет көрсетуді шамалайтын операция нәтижесі сенімді бағаланбаған
кезде түсім тек өтелген шығыстардың тану шамасына ғана танылуы тиіс.
Мәмілені орындаудың бастапқы кездерінде оның нәтижесін сенімді бағалау
көп ретте қиын болады. Соған қарамастан мәмілені жүзеге асыру барысында
жұмсалған шығындар компаниямен өтелу ықтималдығы болуы мүмкін. Сондықтан
шарт бойынша жұмсалған шығындардың күтілетін орнын толтыру қаншалықты
деңгейде болса, түсім соншалықты танылады. Мәміле нәтижесін сенімді бағалау
мүмкін болмағандықтан, пайда танылмайды.
Мәміле нәтижесі сенімді бағалана алмаса және жұмсалған шығындардың
өтелуі ықтимал болған жағдайда, түсім танылмайды, ал жұмсалған шығындар
шығыс ретінде танылады.
Пайыздар, ЛицензиялЫҚ төлемдер және дивиденДтер
Басқа ұйымдардың пайыздар, лицензиялық төлемдер және дивидендтер
әкелетін компания активтерін пайдалануынан шығатын түсім 30-параграфта
белгіленген мынадай жағдайларда пайда болады
1) мәмілемен байланысты компанияға экономикалық тиімділіктің тиісті
ағынының пайда болуы мүмкін болғанда; және
2) түсім сомасының сенімді бағалану жағдайының негізінде танылуы
тиіс.
Түсім мынадай негізде танылуы тиіс:
1) пайыздық табыс пайыздық тиімді ставкасы әдісі негізінде танылуға
жатады;
2) лицензияланған төлемдер тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу
әдісі бойынша танылуы тиіс; және
3) дивидендер акционерлердің төлемді алуына құқығы орнағанда ғана
танылуы тиіс.
Пайызы бар инвестицияны сатып алу алдында төленбеген пайыздар
жинақталып қалса, бұдан әрі пайыздарды алу екі кезеңге бөлінеді: сатып алу
кезінде және сатып алғаннан кейінгі; алғаннан кейінгілердің бір бөлігі ғана
түсім ретінде танылады. Үлестік бағалы қағаздарға арналған дивидендтер таза
сатып алу кірісінен жарияланса, онда бағалы қағаздардың бастапқы құнынан
шегеріледі. Егер осындай бөлісуді тек арбитраждық тәсілден басқасымен
жүзеге асыру қиын болса, дивидендтер, үлестік бағалы қағаздардың бастапқы
құнының бөлігін ашықтан ашық өтеуді білдірмесе, түсім ретінде танылады.
Егер шарт мазмұнын ескере отырып түсімді тану үшін басқа сәйкес
келетін жүйелі ұтымды негіз болмаса ғана, лицензияланған төлемдер тиісті
шарттардың талаптарына сәйкес жинақталады және әдетте осы негізде танылады.
Компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның
пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана түсім танылады. Алайда, түсімге
кірген соманың инкассациялануы жөнінде белгісіздік туған жағдайда, соңына
дейін алынбаған сома немесе өтелу мүмкіндігі жойылған сома, басынан
танылған түсім сомасының түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
Компаниялар мынадай ақпаратты ашып көрсетуі керек:
1) түсімді тану үшін қабылданған есеп саясатын, соның ішінде,
қызметтерді көрсетумен байланысты операциялардың аяқталу сатысын анықтау
үшін пайдаланылатын әдістерді;
2) кезең ішінде танылған түсімнің әрбір маңызды санаты сомасын,
соның ішінде, мыналардан:
- тауарларды сатудан;
- қызмет көрсетуден;
- пайыздардан;
- лицензиялық төлемдерден;
- дивидендтерден келетін түсімдерді;
3) түсімнің әрбір маңызды санатына қосылған тауарларды немесе
қызметтерді айырбастаудан келетін түсім сомасын.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Түсімдерге анықтама беріңіз.
2. Пайыздар деген не?
3. Тауарларды сатудан қандай түсімдер алынады?
4. Лицензиялық төлемдер мен дивидендтер туралы не айтасыз.
5. Қызметтер көрсетуден қандай түсімдер алынады?
Әдебиеттер: (1) 93-111 бет, (2) 111-127 бет, (4) 116-154 бет
Тақырып 4. Қызметкерлерге сыйақы
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақылар
2. Мемлекеттік зейнетақы жоспарлары
3. Ауыспалы міндеттемелер есебі
4. Актуарлық пайдалар мен зияндар
5. Қызметкерлерге берілетін басқа да сыйақылар
Қызметкерлерге сыйақылар мыналарды қамтиды:
1) жасалған жоспарларға немесе компания және оның қызметкерлері
немесе олардың өкілдерінің арасындағы басқа да жасалған келісімдерге
сәйкес;
2) заңнаманың талаптарына сәйкес немесе компания ұлттық,
мемлекеттік, салалық немесе басқа да жұмыс берушілер тобына жарналар
төлеуді жүзеге асыруға тиісті сала ішіндегі шарттарға байланысты;
3) жүктелген міндеттеменің шығуына әкеліп соқтыратын компания
тәжірибесінің қалыптасуына сәйкес. Егер компанияның қызметкерлерге
төлеулерді жүзеге асыруына нақты баламасы болмаса, қалыптасқан тәжірибе
жүктелген міндеттемеге әкеліп соқтырады. Жүктелген міндеттеменің мысалы
компанияның қалыптасқан тәжірибесінің өзгеруі оның қызметкерлерімен қарым-
қатынасында тиімсіз зиянға әкеліп соқтыратын жағдайы болуы мүмкін.
Қызметкерлерге берілетін сыйақыға:
1)жұмысшыларға және қызметкерлерге берілетін жалақы және әлеуметтік
қамтамасыз етуге арналған жарналар, жыл сайынғы ақы төленетін демалыс және
ауруына байланысты ақылы демалыс, пайда және сыйлықақыларға қатысу (егер
олар кезең аяқталғаннан кейін 12 ай ішінде төленетін болса), сонымен қоса
осы уақытта жұмыспен қамтылған қызметкерлер үшін ақшалай емес нысандағы
сыйақылар сияқты (медициналық қызмет, үймен және көлікпен қамтамасыз ету,
ақысыз немесе күні белгіленген тауарлар немесе қызметтер сияқты)
қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақылар;
2)зейнетақы, зейнетке шыққаннан кейін берілетін басқа сыйақылар, еңбек
қызметі аяқталған соң өмірді сақтандыру және медициналық қызмет көрсету
сияқты еңбек қызметінің аяқталуына байланысты берілетін сыйақы;
3)жұмыс стажы ұзақ қызметкерлер үшін ақы төленетін демалыс немесе ақы
төленетін шығармашылық демалыс, мерейтойларға арналған, еңбекке
жарамсыздығы үшін ұзақ мерзімді жәрдемақылар, сондай-ақ пайдаға және
сыйлықақыға қатысуға, егер көрсетілген төлемдер кезең аяқталғаннан кейінгі
12 айдан астам кезеңде жүзеге асырылса, қызметкерлерге берілетін басқа да
ұзақ мерзімді сыйақылар; және
4)шығу жәрдемақылары.
Қызметкерлерге берілетін сыйақы қызметкерлерге берілетін, сол сияқты
асырауындағы адамдарға берілетін сыйақы сияқты, және/не қызметкерлердің,
олардың жұбайларының, балаларының немесе басқа асырауындағы адамдардың, не,
мысалы, сақтандыру компаниялары сияқты басқа тұлғалардың тікелей пайдасына
іске асырылатын төлем жасау (немесе тауарлар немесе қызмет көрсету үшін)
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Қызметкер компанияға толық жұмыс күні негізінде, тұрақты, біржолғы
немесе уақытша негізде ішінара жұмыспен қамту қызметін көрсете алады. Осы
Стандарттың мақсаты үшін қызметкерлер санына директорлар және басқа да
басқару саласының қызметкерлері кіреді.
Қызметкерлерге берілетін сыйақы – компанияның қызметкерлерге олар
көрсеткен қызметтің орнына ұсынылатын сыйақылардың және төлемдердің барлық
түрлері.
Қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақылар – қызметкердің
тиісті қызмет көрсеткен кезең ішінде кезең аяқталғаннан кейін толық көлемде
12 ай ішінде төленуге тиісті, қызметкерлерге берілетін сыйақы (шығу
жәрдемақылары және үлестік құралдарға өтемақы төлемдерін қоспағанда).
Еңбек қызметі аяқталған кезде төленетін сыйақылар - еңбек қызметі
аяқталғанда төленетін қызметкерлерге берілетін сыйақылар (шығу
жәрдемақылары және үлестік құралдарға өтемақы төлемдерін қоспағанда).
Еңбек қызметі аяқталған кездегі сыйақылар жоспары – компанияның
қызметкерлерге олардың еңбек қызметі аяқталғаннан кейін тиісінше төлейтін
сыйақыларға жасалған немесе жасалмаған келісімдері.
Белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспарлары – егер қор
қызметкерлерге ағымдағы және алдыңғы кезеңдерде олардың көрсеткен
қызметтері үшін есептелген барлық сыйлықақыларды төлеу үшін жеткілікті
қаражаты болмаса, компанияның белгіленген жарнаны бөлек қорға төлеуді
жүзеге асыруын және қосымша жарналар төлеу бойынша қандай да болмасын заңды
және жүктелген міндеттемелері болмаса, белгіленген жарнасы бар зейнетақы
жоспарларынан ерекшеленетін зейнетақы жоспарларын қамтамасыз етуді
болжайтын зейнетақымен қамсыздандыру жоспары.
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары – белгіленген жарналары
бар зейнетақы жоспарларынан айырмашылығы бар зейнетақымен қамсыздандыру
жоспары.
Жұмыс берушілер тобының зейнетақы жоспарлары – бұл:
1)жалпы бақылауда тұрмайтын әр түрлі компаниялар енгізген активтерді
біріктіретін; және
2)зейнетақы жарнасы және көлемі зейнетақыны алушы қызметкердің қандай
компанияда жұмыс істеуіне тәуелсіз анықталу шартымен бірнеше компаниялардың
қызметкерлерін зейнетақымен қамсыздандыру үшін бұл активтер пайдаланылатын
белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспарлары (мемлекеттік зейнетақы
жоспарларынан басқа) немесе белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары
(мемлекеттік зейнетақы жоспарларынан басқа).
Қызметкерлерге берілетін басқа да ұзақ мерзімді сыйақылар - қызметкер
тиісті қызмет көрсеткен кезең ішінде төлем жасау бойынша берешек, кезең
аяқталғаннан кейін 12 ай ішінде толық көлемде өтелу мүмкін болмайтын
қызметкерлерге берілетін сыйақы (еңбек қызметі аяқталуы бойынша төленетін
сыйақылар, шығу жәрдемақыларды және үлестік құралдармен өтемақы төлемдерін
қоспағанда).
Шығу жәрдемақылары –:
1)қызметкерді зейнеткерлік жасқа толмағанға дейін компанияның
шешімімен жұмыстан шығарса; не
2)қызметкердің өз еркімен осындай сыйақыға айырбастауға жұмыстан шығу
салдары болып табылатын қызметкерлерге берілетін сыйақылар.
Кепілдік берілген зейнетақылар – оларды алу құқығы қызметкерлердің әрі
қарайғы жұмысына тәуелді емес зейнетақылар.
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары бойынша міндеттемелердің
дисконтталған құны – ағымдағы немесе өткен кезеңдерде көрсетілген
қызметкерлердің қызметіне байланысты шығатын міндеттемені орындау үшін
қажетті күтіліп отырған болашақ төлемдердің дисконтталған құны (жоспар
активтерін есептеп шығарғанға дейін).
Ағымдағы қызмет көрсету құны – ағымдағы кезең ішінде қызметкерлерге
қызмет көрсету нәтижесінде белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары
бойынша міндеттемелердің дисконтталған құнының ұлғаюы.
Пайыздарға жұмсалған шығын – зейнетақыны төлеу сәтінің бір кезеңге
жақындауына байланысты шығатын кезең ішінде белгіленген төлемдері бар
зейнетақы жоспары бойынша міндеттемелердің дисконтталған құнының ұлғаюы.
Жоспар активтеріне:
1)қызметкерлердің ұзақ мерзімді сыйақылары қорларының активтері; және
2)белгілі бір талаптарды қамтамасыз ететін сақтандыру полистері
жатады.
Қызметкерлерге берілетін ұзақ мерзімді сыйақы қорының активтері (есеп
беруші компания шығарған жіберілуге тиісті емес қаржы құралдарынан басқа) –
бұл активтер мыналар:
1) есеп беретін компаниядан заңды түрде оқшауланған, тікелей
қызметкерлерді қаржыландыруды және сыйақы төлеуді жүзеге асыру мақсатында
жұмыс істейтін тұлғаға (қорға) жатады; және
2) қызметкерлерді қаржыландыруды және сыйақы төлеуді жүзеге асыру үшін
пайдаланылуы мүмкін, компания кредиторларының талаптарын қанағаттандыру
үшін пайдаланылуы мүмкін емес (бұдан әрі банкроттық жағдайында) және
мынадай жағдайларды қоспағанда, есеп беруші компанияға қайтарылуы мүмкін
емес:
-қорда қалатын активтер қызметкерлерге сыйақы беру бойынша барлық
міндеттемелер жоспарымен немесе есеп беруші компаниялар міндеттемелерімен
байланысты қанағаттандыруы үшін жеткілікті; не
-активтер есеп беруші компанияларға қызметкерлерге төленіп қойған
сыйақыны өтеу ретінде қайтарылады.
Белгілі бір талаптарды қанағаттандыратын сақтандыру полисі – егер
полистен келіп түсетін табыс есеп беруші компания тарапына байланысты болып
табылмайтын сақтандырушы шығарған сақтандыру полисі
1) белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары бойынша тек
қызметкерлерге берілетін сыйақыны қаржыландыру және төлеу үшін пайдалануы
мүмкін; және
2) компания кредиторларының (әрі қарай банкрот жағдайында) талаптарын
қанағаттандыру үшін қолданыла алмайды және есеп беруші компанияға мынадай
жағдайларды есептемегенде қайтарылмайды:
- түсімдер қызметкерлерге сыйақы беру бойынша барлық тиісті
міндеттемелерді қанағаттандыру үшін қажетті болып табылатын қосымша
активтерді білдіреді; не
-есеп беруші компанияға қызметкерлерге төленіп қойған сыйақыны өтеу
ретінде түсімдер қайтарылады.
Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауға келіскен және бір-
бірінен тәуелсіз тараптардың арасындағы мәмілені жасау барысында активке
айырбастауға болатын немесе міндеттемені реттеуге болатын сома.
Жоспар активіне кіріс – іске асырылған және іске асырылмаған пайда
және залалдармен бірге зейнетақы жоспарының активтерінен алынатын пайыздар,
дивидендтер және өзге де түсім, минус осы активтерді басқаруға арналған кез
келген шығындар және осы жоспарға қатысты төленуге жататын салықтар.
Актуарлық пайдалар және залалдар – актуарлық пайдаға және залалға
мыналар кіреді:
1)тәжірибе негізіндегі түзету (болашақ жағдайларға қатысты алғашқы
актуарлық жорамалдар және негізінде болған жағдайлар арасындағы айырма
нәтижелері);
2)актуарлық жорамалдағы өзгеріс нәтижесі.
Бұрынғы көрсетілген қызметтердің құны – төлемдер белгіленген зейнетақы
жоспарлары бойынша міндеттемелердің дисконтталған құнын қызметкерлердің
өткен кезеңде көрсеткен қызметіне байланысты ағымдағы кезеңде пайда болған
жаңа төлемдер енгізу немесе еңбек қызметінің аяқталуына байланысты бұрынғы
төлемдерді өзгерту нәтижесінде немесе басқа да ұзақ мерзімді төлемдерге
байланысты ұлғайту.
Қысқа мерзімді сыйақыларға мынадай баптар кіреді:
1) жұмысшыларға және қызметкерлерге төленетін жалақы және әлеуметтік
қамтамасыз етуге салынатын жарналар;
2) қызметкерлердің тиісті қызмет көрсеткен кезең аяқталғаннан кейін 12
ай ішінде болжанатын демалыс жағдайында қысқа мерзімді төленетін демалыс
(жыл сайынғы төленетін демалыс және ауруына байланысты демалыс сияқты);
3) қызметкерлердің тиісті қызмет көрсеткен кезең аяқталғаннан кейін 12
ай ішінде төленуі тиіс табыс және сыйлықақыларға қатысу;
4) осы уақытта жұмыспен қамтылған қызметкерлер үшін төленетін ақшалай
емес нысандағы сыйақы (медициналық қызмет көрсету, үймен, автокөлікпен және
ақысыз немесе күні белгіленген тауарлармен немесе қызметтермен қамтамасыз
ету сияқты).
Қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақыларды есепке алу әдетте
оңай, себебі міндеттемелерді немесе шығыстарды бағалау үшін актуарлық
жорамалдарға жол берілмейді, және компанияда актуарлық пайданың немесе
залалдың пайда болуы мүмкін емес.
Есеп беру кезең ішінде қызметкер компанияға қызмет көрсеткен кезде
компания осы:
1) кез келген төленіп қойған соманы ұстап қалғаннан кейін
міндеттемелер ретінде (есептелген шығыстың). Егер төленіп қойған сома
төлеулердің дисконтталмаған шамасынан асып кетсе, компания осындай асып
кету аванстық шығыстардың әкеліп соқтыратын шамасына қарай актив ретінде
(аванс шығыстарының) тану керек; және
2) активтің өзіндік құнына қосуға талап ететін немесе рұқсат
беретін басқа Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты сол сыйақылар
сомаларын есептемегенде шығыс ретінде қызметтердің орнына төленуі тиісті
қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақылардың дисконтталмаған
шамасын тануға тиіс.
Компания қызметкерлерге төленетін демалыс нысанындағы қысқа мерзімді
сыйақыларды төленуі күтілетін шығындарды мынадай:
1) жинақталатын ақы төленетін демалыс кезінде – болашақ ақы төленетін
демалысты пайдалануға қатысты олардың құқықтарын күшейтетін қызметкерлердің
қызмет көрсету кезінде;
2) жинақталмайтын ақы төленетін демалыс кезінде – тікелей
демалыс басталған кезде тануы тиіс.
Компания қызметкерлердің әр түрлі себептермен, соның ішінде жыл
сайынғы демалыс жағдайын, ауруы және қысқа мерзімді жұмыс жасауға
жарамсыздығын, бала бағу кезінде, ант берген заседатель ретінде қызметке
немесе әскер қызметін өтеу кезінде болмауын төлей алады. Ақы төленетін
демалыс екі санатқа бөлінеді: жинақталатын және жинақталмайтын.
Жинақталатын ақысы төленетін демалыстар, егер ағымдағы кезең ішінде
толықтай пайдаланбаған болса, олардың мерзімі кейінгіге жылжытылып және
келесі кезеңдерде пайдалануға болады. Жинақталмайтын ақысы төленетін
демалыстар не өтем жасалатын (басқаша айтқанда, қызметкерлердің
пайдаланбаған демалыстардың орнына ақшалай төлем құқығына ие), не өтем
жасалмайтын (қызметкердің пайдаланбаған демалыстардың орнына ақшалай
төлеулерді алуға құқығына ие болмаса) болуы мүмкін. Міндеттеме
қызметкерлердің қызметті қалай көрсеткені, болашақта олардың пайдалана
алатын ақы төленетін демалыстардың ұзақтығы ненің нәтижесінен көбейетініне
байланысты шығады. Қызметкерлер өтем жасалмайтын жинақталған демалыс алу
құқығын пайдаланғанға дейін жұмыстан шығу мүмкіндігі осы міндеттемені
бағалауға ықпал еткен жағдайда да міндеттеме ақы төленетін демалыс өтелетін
болып табылатын жағдайдың өзінде де күшін жоймайды және танылады.
Компания жинақталатын ақысы төленетін демалыстарды төлеуге күтілетін
шығындарды қызметкерге төлеу болжанатын қосымша сома және есеп беру күнгі
жағдайға байланысты жинақталған пайдаланбаған демалыстар ретінде бағалауы
тиіс.
Анықталған әдіске сәйкес міндеттеме тек қана ерекшелік ретінде
төлемдердің жинақталуына байланысты пайда болатын қосымша төлем шамасы
бойынша бағаланады. Көпшілік жағдайда компанияда пайдаланбаған ақысы
төленетін демалыстарға қатысты елеулі міндеттемелердің жоқ екендігі туралы
қорытындыға келу үшін толық есептеу қажеттілігі жоқ. Мысалы, ауруына
байланысты демалысқа қатысты міндеттеме ауруына байланысты пайдаланбаған
демалыс ақысы төленетін демалыс ретінде алынуы мүмкін формальды немесе
формальды емес болжауға негіз болған жағдайда ғана маңызды болады.
Компанияда 100 қызметкер жұмыс істейді. Әрқайсысы ұзақтығы бес
жұмыс күні болатын ауруына байланысты ақысы төленетін жыл сайынғы демалысқа
құқығы бар. Ауруына байланысты пайдаланбаған демалыс бір жылға кейінгіге
жылжытылуы мүмкін. Ауруына байланысты демалыс, ең алдымен ағымдағы жылға
қатысты күн есебінен алынып, одан кейін алдыңғы жылдан жылжытылған
пайдаланбай қалған демалыс есебінен алынады (ЛИФО негізінде). 20Х1 жылдың
31 желтоқсандағы жағдайы бойынша орташа есеппен ауруына байланысты ақысы
төленетін пайдаланбаған демалыс бір қызметкерге екі күннен келді. Негізгі
тенденциялары болашақта сақталуы болжанатын өткен тәжірибе негізінде
компания 20Х2 жылы ауруына байланысты ақысы төленетін демалысты 92
қызметкердің бес күннен көп алмайтынын, ал қалған сегізі орта есеппен
әрқайсысы алты жарым күннен алатынын күтеді.
20Х1 жылдың 31 желтоқсандағы жағдайы бойынша жиналған демалысты
пайдаланбау нәтижесінде компания қосымша ауруына байланысты 12 күн
демалысты төлейтінін болжайды (әрбір сегіз адамға шаққанда бір жарым
күннен). Осылайша компания ауруға байланысты демалысты 12 күн көлемінде
төлеу міндеттемесін таниды.
Жинақталмайтын ақысы төленетін демалыстар болашақ кезеңге
ауыстырылмайды: ағымдағы жылы пайдаланылмаған немесе толық пайдаланылмаған
жағдайда олар жойылады, және қызметкерлерге пайдаланбаған демалыс үшін
ақшалай төлемдерді алуға құқық бермейді. Әдетте бұл ауруына байланысты
демалысқа (өткен кезеңдердегі демалысты қаншалықты пайдаланбаса, болашақ
кезеңдерде демалыстардың ұлғаймауы сондай дәрежеде болады), бала күтімі
бойынша демалыс және ант берген отырыс төрағасы ретінде қызметке немесе
әскери қызметін өтеу кезінде берілетін демалысқа қатысты. Компания
қызметкер көрсеткен қызметіне сыйақы сомасының көбеюіне әкеліп
соқтырмайтындықтан, демалыс кезеңі басталғанға дейін міндеттемелерді немесе
шығыстарды танымайды.
Компания пайдаға қатысуға және сыйлықақыларды төлеуге жұмсалуы
күтілетін шығындарды:
1)компанияның ағымдағы немесе шартқа немесе заңнамаға сай туындайтын
немесе өткен оқиғаларға байланысты осындай төлемдерді жүзеге асыруға
міндеттемесі бар;
2) міндеттеме сенімді бағалануы мүмкін болған жағдайда ғана тануы
тиіс.
Ағымдағы міндеттеме компанияның төлемдерді жасамауға нақты
мүмкіндігі болмаған жағдайда ғана болуы мүмкін.
Пайдаға қатысудың кейбір жоспарлары бойынша қызметкерлер белгіленген
кезең ішінде компанияда жұмыс істеуге қалған жағдайда ғана пайда үлесін
алады. Осындай жоспарлар, егер қызметкерлер белгіленген кезең аяқталғанға
дейін компанияда жұмысын жалғастырып, олар төлеуге тиісті соманы ұлғайтатын
қызметтерді көрсеткендіктен, жүктелген міндеттеменің пайда болуына әкеліп
соқтырады. Осы сияқты жүктелген міндеттемені бағалау кейбір қызметкерлердің
тиісті пайда үлесінсіз жұмыстан кету мүмкіндігін ескереді.
Пайдаға қатысу жоспарына сәйкес компания ағымдағы жыл ішінде
жұмыс істеген қызметкерлерге жыл ішіндегі оның таза пайдасының белгілі бір
бөлігін беруі тиіс. Жыл ішінде қызметкерлердің ешқайсысы жұмыстан шықпаса,
онда пайдаға қатысу жоспары бойынша төлемдердің жалпы сомасы бір жылдың
таза пайдасының 3% құрайды. Компания кадр тұрақсыздығы таза төлем
пайдасының 2,5% дейін қысқаратынына сенімді.
Компания таза пайданың 2,5% мөлшеріндегі міндеттемені және
шығысты таниды.
Компания сыйлықақыларды төлеуге заңды міндеттемелерінің болмауы да
мүмкін. Алайда, кей жағдайларда компанияда сыйлықақыларды төлеу тәжірибесі
болуы да мүмкін. Осындай жағдайларда компанияның сыйлықақыларды төлемеуге
нақты мүмкіндігі болмағандықтан, жүктелген міндеттемесі болады. Жүктелген
міндеттемені бағалау бұл жағдайда кейбір қызметкерлердің компаниядан
сыйлықақы алмай кету мүмкіндігін есептейді.
Пайдаға және сыйлықақыларға қатысу жоспарлары бойынша міндеттемелер
компания иеленушілермен мәміле нәтижесіне емес, қызметкерлердің көрсеткен
қызметіне байланысты шығады. Сондықтан да компания пайдаға қатысу және
сыйлықақыны төлеу жоспары бойынша жұмсалған шығындарды таза пайданы бөлу
ретінде емес, шығыс ретінде таниды.
Егер пайдаға және сыйлықақыларға қатысу жоспарлары бойынша төленуі
тиісті сома қызметкерлердің қызметтерді көрсеткен кезеңі аяқталғаннан
кейінгі 12 ай ішінде толықтай төленбесе, олар қызметкерлерге берілетін
басқа ұзақ мерзімді сыйақыларға жатқызылады.
Еңбек қызметінің аяқталуы бойынша сыйақыларға, мысалы:
а) зейнет демалысына шыққан кездегі зейнетақылар сияқты сыйақылар;
және
б) еңбек қызметінің аяқталуы бойынша жұмыс істеу кезеңінің аяқталуы
бойынша өмірді сақтандыру және медициналық қамтамасыз ету сияқты басқа да
сыйақылар жатады.
Компания осыған сәйкес еңбек қызметінің аяқталуы бойынша сыйақыны
қамтамасыз ететін келісім еңбек қызметінің аяқталуы бойынша сыйақы жоспары
деп аталады. Компания осы Стандартты, олардың жарналар алуы немесе
зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруы үшін жеке заңды тұлға құруды көздейтін-
көздемейтіндігіне қарамастан, осы сияқты барлық келісімдерге қолданылады.
Зейнетақы жоспарлары оның негізгі талаптарынан келіп шығатын жоспардың
экономикалық мазмұнына байланысты белгіленген жарналары бар зейнетақы
жоспарларына және белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарларына
бөлінеді. Белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспарлары бойынша:
а) компанияның заңды немесе жүктелген міндеттемесі қорға салуға
оның келіскен сомасымен шектеледі. Осылайша, еңбек қызметінің аяқталуы
бойынша қызметкердің алған сомасы компанияның жарна ретінде алынған қаржы
инвестицияларына табыс жиынтығында зейнетақы жоспары немесе сақтандыру
компаниясына төленген жарна сомасымен анықталады;
б) осының салдарынан актуарлық тәуекел (сыйақылар күтілгеннен аз
болуын) және инвестициялық тәуекел (инвестициялық активтердің болжанып
отырған сыйақылардың қамсыздандыру үшін жеткіліксіз болуын) қызметкерге
жүктеледі.
Компанияның заңды түрдегі немесе жүктелген міндеттемесі болған
жағдайда қорға салуға келісімін берген компания міндеттемесі сомасымен
шектелмейтін жағдайға мысал:
а) тек жарналармен ғана байланысты емес зейнетақы жоспары бойынша
төлеу формуласымен;
б) зейнетақы жоспарлары арқылы не жанама, төлеуге арналған табыстың
нақты мөлшері арқылы не тура кепілдігімен; не
в) жүктелген міндеттеменің пайда болуына әкеліп соқтыратын сол
қалыптасқан тәжірибе. Мысалы, тиісті заңды түрдегі міндеттеме болмаса да,
инфляцияның ықпалын жою мақсатымен компанияда бұрынғы қызметкерлердің
зейнетақысын көтеру дәстүрі қалыптасқан жағдайда жүктелген міндеттеменің
пайда болуы мүмкін.
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарларының талаптары бойынша:
а) компания міндеттемесі жұмыс істеп жүрген немесе бұрынғы
қызметкерлерге келісілген сыйақы мөлшерін қамтамасыз етуден тұрады; және
б) актуарлық тәуекел (сыйақы шығындары күтілгеннен көп
болғандықтан) және инвестициялық тәуекел мәні бойынша компанияға жүктеледі.
Егер актуарлық немесе нивестициялық тәжірибе мәліметтері күтілгеннен нашар
болса, компания міндеттемесі ұлғаюы мүмкін.
Жұмыс берушілер тобының зейнетақы жоспарлары
Компания жұмыс берушілер тобының зейнетақы жоспарларын жоспарға сәйкес
(формальды жағдайлардың шегіне кіретін кез келген жүктеме міндеттемені
қосқанда) белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспары немесе белгіленген
төлемдері бар зейнетақы жоспары ретінде жіктеу тиіс. Жұмыс берушілер
тобының зейнетақы жоспары белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары болып
табылған жағдайда компания:
а) өзінің белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары бойынша
міндеттеменің пропорционалды үлесін, жоспар активтерін және осы сияқты кез
келген басқа белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары бойынша жоспарға
кіретін шығындарды есептеуі; және
б) сәйкес ақпаратты ашуы тиіс.
Қолда бар ақпараттың жұмыс берушілер тобының ұқсас жоспарына қатысты
белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары үшін қолданылатын есеп әдісін
пайдалануына жеткіліксіз болған кезде, компания:
а) оның белгіленген жарналары бар жоспар болып табылғандағыдай,
жоғарыдағыларға сәйкес жоспарды есептеуі тиіс; және
б) мыналарды ашуы тиіс:
1) жоспар белгіленген төлемдері бар жоспар болып табылатын
ақпаратты; және
2) белгіленген төлемдері бар жоспар әдісі бойынша есеп әдісін
жүргізуге ақпараттың жетіспеу себептерін; және
в) зейнетақы жоспарындағы өсуі немесе тапшылық болашақ төлеу
сомасына қаншалықты әсер ету мүмкін болса, соншалықты деңгейде қосымша
мыналарды:
1) көрсетілген өсу немесе тапшылық жөніндегі кез келген қолда бар
ақпаратты;
2) өсуді немесе тапшылықты анықтау кезінде пайдаланылған базаны;
3) мұндайлар болған жағдайда компанияға келтірілген зардабын ашу.
Төменде жұмыс берушілер тобының белгіленген төлемдері бар зейнетақы
жоспарынан бір мысал келтірілген:
а) жоспар бөлу әдісімен қаржыландырылады, ол мынаны білдіреді:
жарна осы кезеңде есептелген зейнетақыларды төлеу үшін жеткілікті болып
табылатын деңгейде белгіленеді; осы кезеңде істелген жұмысқа есептелетін
зейнетақы болашақ жарналардан төленеді; және
б) қызметкерлердің еңбекақысы олардың жұмыс стажының ұзақтығымен
айқындалады, ал жоспарға қатысатын компанияны, компанияның жоспардан шыққан
сәтіне дейін қызметкерлердің істеген жұмысына есептелетін зейнетақыларды
қамтамасыз ету үшін жарналарды төлемейінше, жоспардан шығаратын нақты тәсіл
жоқ. Мұндай жоспар компания үшін актуарлық тәуекел жасайды: есепті кезеңде
істеген жұмысына есептелетін зейнетақының жиынтық мөлшері күтілетіннен
жоғары мөлшерде болса, компания оның жарнасын көтеруге немесе төменгі
зейнетақыға келісу үшін қызметкерді көзін жеткізуге мәжбүр болады.
Осылайша, бұл жоспар төлемдер белгіленген зейнетақы жоспарын білдіреді.
Жұмыс берушілер тобы мен оның қатысушыларының зейнетақы жоспарының
арасында жоспар активтерінің өсімін қатысушылар арасында қандай тәсілмен
бөлуді (немесе тапшылықты қаржыландыруды) айқындайтын шарттық келісімдер
жасалуы мүмкін. Жұмыс берушілер тобының зейнетақы жоспарына осы жоспарды
белгіленген жарналары бар жоспар ретінде ескеретін осындай келісімі бар
қатысушы осы шарттық келісімнен туындайтын активтер мен міндеттемелерді
және одан туындайтын кірістер мен шығыстарды пайдаға немесе залалға тануы
тиіс.
|Мысал. Жұмыс берушілер тобының төлемдері белгіленген жоспарына қатысушы |
|ұйым өзінің оған қатысу үлесін 19-IАS негізінде бағаламайды. Тиісінше, ол |
|осы жоспарды белгіленген жарналары бар жоспар сияқты есепке алады. 19-IАS |
|негізінде құрылмаған жоспардың белгіленгендігін бағалау оның 100 млн. |
|мөлшерінде тапшылығы бар екендігін көрсетеді. Жоспар шеңберінде оған |
|қатысушы жұмыс берушілер тарапынан жарналар графигі туралы шарт жасалған, |
|бұл осы тапшылықты жуық арадағы бес жыл ішінде жоюға мүмкіндік береді. |
|Ұйым жарнасының жалпы сомасы осы шарт бойынша 8 млн. құрайды. |
|Ұйым ақшаның уақытша құнын, сондай-ақ пайдадағы немесе залалдағы шығыс |
|сомасына тең сомаға өзгерту үшін түзету жасай отырып, осы жарналарға |
|қатысты міндеттемені таниды. |
Жұмыс берушілер тобының жоспарлары бірлесіп басқарылатын зейнетақы
жоспарларынан өзгеше болады. Бірлесіп басқарылатын зейнетақы жоспарлары –
бұл инвестициялау әкімшілік шығыстар мен инвестицияларды басқаруға арналған
шығыстарды азайту мақсаттары үшін активтер пулын құру үшін біріктірілген,
бірақ сонымен бірге әр түрлі жұмыс берушілердің талап ету құқықтары өз
қызметкерлерін зейнетақымен қамсыздандыру мақсатында бөлінген әр түрлі
жұмыс берушілердің зейнетақы жоспарларының жиынтығы.
Компания мемлекеттік зейнетақы жоспарын жұмыс берушілер тобының
жоспары сияқты тануы тиіс.
Мемлекеттік жоспарлар барлық компанияларды (немесе белгілі бір
санаттағы, мысалы, нақты саладағы барлық компанияларды) қамту мақсатында
заңнамалық тәртіпте жасалады және ұлттық немесе жергілікті үкімет немесе
есеп беретін компания бақыламайтын және оның ықпалындағы емес басқа да
органдар жүзеге асырады. Компания жасаған кейбір жоспарлар міндетті
зейнетақы ретінде қамтамасыз етеді, олар керісінше жағдайда мемлекеттік
зейнетақы жоспарымен жабылады, сондай-ақ ерікті негізде қосымша
зейнетақымен қамсыздандырылады. Мұндай жоспарлар мемлекеттік болып
табылмайды.
Мемлекеттік жоспарлар компанияның жоспарға сәйкес міндеттемелерінің
сипаты бойынша төлемдер белгіленген жоспар және жарналар белгіленген
жоспар болып бөлінеді. Көптеген мемлекеттік жоспарлар белгіленген болып
табылмайды: жарналар осы кезеңге арнап есептелген зейнетақыларды төлеу
үшін жеткілікті болып болжанатын деңгейде белгіленеді; ағымдағы кезеңде
істеген жұмысына есептелген болашақ зейнетақылар болашақтағы жарналардан
төленеді. Алайда мемлекеттік жоспарлардың көпшілігіне сәйкес компанияның
болашақтағы зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруға заң жүзіндегі, сол сияқты
жүктелген міндеттемелері де жоқ; оның жалғыз міндеттемесі – төлем
мерзімінің басталуына орай жарна төлеу міндеттемесі болып табылады және,
егер де компания мемлекеттік зейнетақы жоспарына қатысушыларды жалдауды
тоқтатса, өз қызметкерлерінің өткен жылдардағы істеген жұмысына зейнетақы
төлеу міндеттемесі пайда болады. Осы себепті мемлекеттік зейнетақы
жоспарлары әдетте жарналары белгіленген жоспар ретінде қаралады. Алайда,
сирек жағдайларда, мемлекеттік зейнетақы жоспары төлемдер белгіленген
жоспар болып табылған кезде, компания есебін жүргізу әдісін қолданады.
Компания еңбек қызметінің аяқталуы бойынша төлемдер жоспарын
қаржыландыру үшін сақтандыру жарналарын төлеуі мүмкін. Компания өзінде
мынадай заң жүзіндегі және жүктелген міндеттемелер (тікелей немесе жоспар
арқылы жанама) туындаған жағдайдан басқа кездері жарналары белгіленген
жоспар сияқты жоспарды қарауға тиіс:
а) зейнетақыны төлеу мерзімдері басталған кезде қызметкерлерге
тікелей зейнетақы төлеу; не
б) қызметкердің ағымдағы және алдыңғы кезеңдердегі қызметіне
қатысты қызметкерге есептелген болашақтағы зейнетақыны сақтандырушы
төлемеген жағдайда қосымша жарналар төлеуге.
Сақтандыру шартын жасау арқылы сақтандырылған зейнетақы компанияның
зейнетақы міндеттемелерімен тікелей немесе автоматты түрде байланысты.
Сақтандыру шарттарын көздейтін еңбек қызметінің аяқталуына байланысты
төлемдер жоспарына қатысты өзге де белгіленген зейнетақы жоспарларына
қатысты сияқты белгілеу және есепке алу жүйелері арасындағыдай айырма
қолданылады.
Компания, сол арқылы заң жүзіндегі және жүктелген міндеттемелерді
сақтайтын сақтандыру полисі бойынша жарналарды төлеу арқылы еңбек қызметі
аяқталуы бойынша зейнетақы төлемдері бойынша міндеттемелерді қаржыландырған
кезде сақтандыру жарналарының төлемдері жарналары белгіленген зейнетақы
жоспары бойынша төлемдерге бара-бар емес. Осыдан келіп, компания:
а) жоспар активі ретінде белгілі бір талаптарды қанағаттандыратын
сақтандыру полисін таниды; және
б) өтемақы алу құқығы ретінде басқа да сақтандыру полистерін
таниды.
Сақтандыру полисі белгілі бір жоспарға қатысушының атына немесе
жоспарға қатысушылар тобына жазылған кезде және компанияның полис бойынша
қандай да болмасын залалдың орнын жабуға қандай да болмасын заңды немесе
жүктелген міндеттемесі болмаса, ол қызметкерлерге зейнетақы төлеу жөнінде
міндеттеме атқармайды, сақтандырушы зейнетақы төлеу бойынша жауапкершілікті
жалғыз атқарады. Мұндай шарттар бойынша белгіленген сақтандыру шарттарын
төлеу негізінде осы міндеттемені орындау мақсатында капитал салу ретінде
емес, қызметкерлерге зейнетақы төлеу бойынша міндеттемені орындау ретінде
қаралуға тиіс. Нәтижесінде компанияда бұдан былай активтер де, міндеттеме
де болмайды. Осылайша, компания мұндай төлемдерді белгіленген жарналары бар
жоспар ретінде есепке алады.
Еңбек қызметінің аяқталуына байланысты төленетін сыйақы: белгіленген
жарналары бар зейнеткерлік жоспарлары
Белгіленген жарналары бар жоспарды есепке алу өте қарапайым, өйткені
есеп беретін компанияның міндеттемесі әрбір кезең үшін осы кезеңдегі
жарналардың мөлшерінде айқындалады. Осыған орай міндеттемелерді немесе
шығыстарды бағалау үшін актуарлық жол берулер талап етілмейді және
компанияның ешқандай актуарлық пайда немесе залалды алу мүмкіндігі
болмайды. Оған қоса міндеттемелер, қызметкерлер тиісті қызмет көрсеткен
кезең аяқталғаннан кейін 12 айдың ішінде толық көлемде орындауға жатпайтын
жағдайларды қоспағанда, дисконтталмаған негізде бағаланады.
Егер қызметкер кезең ішінде компанияға қызмет көрсетсе, компания осы
қызметтердің орнына жарналары белгіленген зейнетақы жоспарына төленуге
тиісті жарналарды тануға тиіс:
а) бұрын төленген барлық жарналарды шегере отырып, міндеттеме
ретінде (есептелген шығыс). Егер бұрын төленген жарналардың сомасы есепті
күнге дейін көрсетілген қызметтер үшін есептелетін жарналардың шамасынан
асып кетсе, компания мұндай асып кетуді аванстық төлем, мысалы, болашақта
жасалатын төлемдерді қысқартуға немесе ақша қаражатын қайтаруға
соқтыратындай шамада актив (аванстық шығыс) ретінде тануға тиіс; және
б) басқа Халықаралық қаржылық есептілік стандарты талап ететін
немесе активтердің өзіндік құнына қосуға рұқсат ететін сыйақы сомасын
қоспағанда, шығыс ретінде.
Жарналары белгіленген жоспарға қызметкер тиісті қызмет көрсеткен
кезең аяқталғаннан кейін 12 айдың ішінде толық көлемде жарна төлеуге
жатпаса, олар дисконт ставкасын қолдана отырып, дисконтталуға тиіс.
Төлемдер белгіленген жоспарларды есепке алу барынша күрделі,
міндеттемелер мен шығыстарды бағалау үшін актуарлық жол берулер талап
етіледі, және актуарлық пайдалар немесе залалдар алу мүмкіндігі болады.
Бұған қоса, қызметкер тиісті қызметті көрсеткен кезең аяқталғаннан кейін
көп жылдар өткен соң орындалуы мүмкін болғандықтан, міндеттемелер
дисконтталған негізде бағаланады.
Компания өзінің төлемдері белгіленген зейнетақы жоспарының белгіленген
талаптарына сәйкес заңды міндеттемелерін ғана емес, сонымен қатар
қалыптасқан тәжірибесінен туындайтын кез келген жүктелген міндеттемелерді
де есепке алуы тиіс. Егер компанияның қызметкерлерге төлемді жүзеге асыру
үшін нақты баламалары болмаса қалыптасқан тәжірибе жүктелген
міндеттемелердің туындауына әкеліп соқтырады.
Төлемдері белгіленген зейнетақы жоспарының белгіленген талаптары
компанияның осы талаптар бойынша міндеттемесін тоқтатуға жол беруі мүмкін.
Алайда көптеген жағдайларда компания үшін, егер ол өз қызметкерлерін
сақтағысы келсе, бұл міндеттемелерді тоқтату оңай емес. Сондықтан компания
еңбек қызметінің аяқталуы бойынша төлемдерді есепке алу мақсатында
зейнетақы жоспары бойынша өз міндеттемелерін тоқтату туралы куәлігі
болмаған жағдайда, қазіргі уақытта өз қызметкерлеріне осындай төлем жасауға
уәде берген компания қызметкерлердің еңбек қызметінің қалған барлық
кезеңінде осындай әрекеттер жасайтыны болжанады.
Төлемдері белгіленген жоспар бойынша міндеттемелер ретінде танылатын
шама мынадай әрекеттердің таза нәтижесін білдіруі тиіс:
а) төлемдері белгіленген жоспар бойынша міндеттемелердің есепті
күнгі дисконтталған құны);
б) плюс айқындалған есеп саясатына сәйкес танылған кез келген
актуарлық пайда (кез келген актуарлық залалды шегеріп тастағанда);
в) минус ағымдағы кезде танылмаған бұрын көрсетілген қызметтер
құны;
г) минус есепті күнгі зейнетақы жоспары активтерінің
міндеттемелерді орындау үшін тікелей белгіленген әділ құны (егер мұндай
болса) .
Төлемдері белгіленген зейнетақы жоспары міндеттемелердің дисконтталған
құны – жоспардың кез келген активтерінің әділ құнын шегергенге дейінгі
жиынтық міндеттеме.
Компания төлемдері белгіленген зейнетақы жоспарының дисконтталған
құнын және жоспар активтерінің әділ құнын, қаржылық есептілікте танылған
шама есепті күні айқындалатын шамадан елеулі түрде ауытқу болмас үшін
жеткілікті түрде реттелгендей айқындауға тиіс.
Компанияның еңбек қызметі аяқталуы бойынша жасалатын төлемдер бойынша
барлық айтарлықтай міндеттемелерді бағалауға кәсіби актуарийді тартуы
құпталады, бірақ талап етілмейді. Тәжірибеге сүйенсек, компания кәсіби
актуарийдің есепті күнге дейінгі міндеттемелерін нақты бағалауын сұрата
алады. Алайда мұндай бағалаудың нәтижелері есепті күнге дейін орын алған
кез келген елеулі мәмілелерді және жағдайдың өзге елеулі түрде өзгеруін
ескере отырып жаңартылады (нарықтық баға мен пайыздық ставкалардың өзгеруін
қоса алғанда).
Талаптарға сәйкес айқындалған шама теріс болуы мүмкін (актив).
Компания пайда болған активті мынадай шамалардың ең азы бойынша бағалауы
тиіс:
а) жоғарыда аталғандарға сәйкес айқындалған шама;
б) сомалары:
1) кез келген жинақталған, танылмаған актуарлық залалдар және бұрын
көрсетілген қызметтер құны;
2) қаражатты жоспардан қайтару немесе жоспарға болашақ жарналарды
қысқарту нысанында алынған кез келген экономикалық пайданың дисконтталған
құны. Осы экономикалық пайданың дисконтталған құнына сәйкес айқындалған
дисконт ставкасын пайдалана отырып айқындалады.
Ұйым, басқа Стандарт активтің өзіндік құнына енгізуді талап ететін
немесе рұқсат ететін жағдайларды қоспағанда, төменде келтірілген баптардың
таза жиынтық құнын пайдада немесе залалда тануға міндетті:
- ағымдағы қызметтердің құны;
- пайыздарға жұмсалған шығындар;
- активтің кез келген жоспарына және өтемді алудан кез келген
құқықтардан түсетін болжамды табыс;
- ұйымның есеп саясатының талаптарына сәйкес актуарлық пайда және
залалдар;
- бұрын көрсетілген қызметтердің құны;
- кез келген есептердің немесе секвестрдің салдары және т.б.
Тану және бағалау: белгіленген төлемдері зейнетақы жоспары бойынша
міндеттемелердің дисконтталған құны және қызметкерлердің ағымдағы
қызметінің құны
Төлемдері белгіленген зейнетақы жоспары бойынша түпкілікті шығындар
зейнет демалысына шыққан кездегі жалақы шамасы, кадр тұрақсыздығы және
қайтыс болу, медициналық қамтамасыз етудегі үрдістер сияқты көптеген
ауыспалыларға және фундирленген жоспарға, жоспардың активтеріне арналған
инвестициялық кіріске тәуелді болуы мүмкін. Жоспардың түпкілікті шығындары
белгіленбеген және бұл белгісіздік әдетте ұзақ уақыт кезеңі бойы сақталады.
Еңбек қызметі аяқталғаннан кейін төлемдер міндеттемесінің дисконтталған
құнын және ағымдағы активтердің тиісті құнын бағалау үшін:
а) актуарлық бағалау әдісін қолдану;
б) қызмет кезеңдері бойынша сыйақы бөлу;
в) актуарлық жорамалдар жүргізу қажет.
Актуарлық бағалау әдісі
Компания төлемдері белгіленген зейнетақы жоспары бойынша өз
міндеттемелерінің дисконтталған құнын және ағымдағы қызметтердің тиісті
құнын және ол қолданылатын жердегі бұрынғы көрсетілген қызмет құнын
айқындау үшін болжанатын шартты бірліктер әдісін пайдалануы тиіс.
Болжанатын шартты бірліктер әдісі (кейде қызмет кезеңіне теңбе-тең
бөлінген жинақталған сыйақы әдісі немесе сыйақы әдісі/қызмет ұзақтығы әдісі
деп аталатын) зейнетақыға қосымша құқық үшін негіз ретінде әрбір қызмет
кезеңін қарайды және зейнетақының әрбір шартты бірлігін кезеңнің аяғындағы
міндеттемелерді қалыптастыру мақсатында жеке бағалайды .
Компания еңбек қызметі толық көлемде аяқталған кезде төлемдер бойынша
міндеттемені, міндеттеменің бір бөлігі есепті күннен кейінгі 12 ай ішінде
өтелуге жататын болған кезде де дисконттайды.
Мысал. Біржолғы сыйақы қызмет аяқталған кезде төлеуге жатады және
қызметтің әрбір жылы үшін зейнетақыға шығу сәтіндегі жалақы мөлшерінің 1(
тең болады. 1 жылдағы жалақы мөлшері 10,000 тең болады, бұл ретте ол әр
жылда 7( (күрделі пайыз) ұлғаяды деп болжанады. Дисконттың пайдаланылатын
ставкасы жылына 10(. Төменде келтірілген кесте актуарлық жорамалдарда
өзгерістер болмайтыны болжана отырып, бесінші жылдың соңында кететіндігі
күтілетін қызметкерге сыйақы төлеу бойынша міндеттеменің қалай
қалыптасатынын көрсетеді. Бұл мысалда қарапайымдылық үшін қызметкердің
компаниядан көрсетілген күннен ерте немесе кеш кету ықтималдығын көрсету
үшін қажетті қосымша түзетулерге көңіл бөлінбейді.
|Жыл |1 |2 |3 |4 |5 |
|Мыналар үшін сыйақы | | | | | |
|- өткен жылдары |0 |131 |262 |393 |524 |
|- ағымдағы жылы (соңғы |131 |131 |131 |131 |131 |
|жалақының 1() | | | | | |
|- ағымдағы және кейінгі |131 |262 |393 |524 |655 |
|жылдары | | | | | |
|Кезең басындағы |- |89 |196 |324 |476 |
|міндеттеме | | | | | |
|10( ставка бойынша |- |9 |20 |33 |48 |
|пайыздар | | | | | |
|Ағымдағы қызметтер құны |89 |98 |108 |119 |131 |
|Кезең аяғындағы |89 |196 |324 |476 |655 |
|міндеттеме | | | | | |
Ескертпе:
1. Кезең басындағы міндеттемелер өткен жылдарға қатысты төлемдердің
дисконтталған құнын білдіреді.
2. Ағымдағы қызметтердің құны – ағымдағы жылға қатысты төлемдердің
дисконталған құны.
3. Кезең аяғындағы міндеттемелер – ағымдағы және өткен жылдарға
қатысты төлемдердің дисконтталған құнын білдіреді.
Міндеттемелердің дисконтталған құнын және ағымдағы қызметтердің құнын,
бұл қолданылатын жерде бұрын көрсетілген қызмет құнын айқындаған кезде
компания қызмет кезеңдері бойынша сыйақыны жоспарда белгіленген формула
бойынша бөлуге тиіс. Алайда, егер қызметкердің қызметі неғұрлым ерте
жылдарға қарағанда соңғы жылдары айтарлықтай жоғары сыйақыға әкелетін
болса, компания мына кездерден бастап теңбе-тең негізде сыйақыны бөлуге
тиіс:
а) қызметкер сыйақыны алу құқығына ие болған кезден бастап (болашақ
қызметі олардың мөлшеріне әсер ету немесе етпеуіне қарамастан);
б) қызметкер жоспарға сәйкес есептелген барлық елеулі сыйақыларды
алуға құқылы болған сәтке дейін, жалақы қосымша өскен жағдайларды
қоспағанда, бұдан әрі болашақ қызметке тәуелді болмайды.
Болжанатын шартты бірлік әдісі компанияның сыйақыны ағымдағы кезеңге
жатқызуын (ағымдағы кезеңдегі қызмет құнын айқындау үшін), сондай-ақ оны
ағымдағы және келесі кезеңдерге бөлуін (төлемдері белгіленген зейнетақы
жоспары бойынша міндеттемелердің дисконтталған құнын айқындау үшін) талап
етеді.
Компания еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі сыйақы төлеу бойынша осы
міндеттеме туындаған кезеңдер бойынша сыйақыны бөледі. Бұл міндеттеме
компания болашақ есепті кезеңдерде төлеуді болжайтын еңбек қызметі
аяқталғаннан кейінгі сыйақының орнына қызметкердің қызмет көрсетуіне орай
туындайды. Актуарлық қабылдаулар компанияның осы міндеттемені борыштық
міндеттемені тануды негіздеу үшін жеткілікті дәрежедегі сенімділікпен
бағалауына мүмкіндік береді.
Мысал. Төлемдері белгіленген зейнетақы жоспары әрбір қызмет жылы үшін
100 мөлшерінде зейнетақы алуды қамтамасыз етеді.
100 мөлшерінде зейнетақы әр жыл үшін есептеледі. Ағымдағы қызмет құны
100 дисконтталған құнға теңестіріледі. Төлемдері белгіленген зейнетақы
жоспары бойынша міндеттемелердің дисконтталған құны қызметкердің есептік
күнге дейінгі қызмет істеген жылдарының санына көбейтілген 100
дисконтталған құнға тең болады.
Егер зейнетақы қызметкер компаниядан кеткеннен кейін дереу төлене
бастаса, ағымдағы қызметтердің құны және төлемдері белгіленген зейнетақы
жоспары бойынша міндеттемелердің дисконтталған құны қызметкердің
компаниядан кетуі күтілетін күнді білдіреді. Осылайша, дисконттауға
байланысты олар қызметкер есепті күні жұмыстан шыққан жағдайға қарағанда
кем болады.
Жоспар қызметтің әр жылы үшін зейнет демалысына шыққан кездегі жалақы
мөлшерінің 0,2( шамасында ай сайынғы зейнетақыны қамтамасыз етеді.
Зейнетақы төлеу қызметкердің жасы 65-ке толғанда басталады.
Болжамды жұмыстан шығу күнгі, зейнет демалысына шыққан кездегі жалақы
мөлшерінің 0,2( шамасындағы қызметкердің компаниядан күтілетін кету кезінен
бастап күтілетін болжамды қайтыс болуына дейін төленуге тиісті айлық
зейнетақының дисконтталған құнына тең сыйақы әрбір қызмет жылына бөлінеді.
Ағымдағы қызмет көрсету құны көрсетілген төлемнің дисконтталған құнына тең
болады. Төлемдері белгіленген зейнетақы жоспары бойынша міндеттемелердің
дисконтталған құны есепті күнге дейін жұмыс істелген жыл санына
көбейтілген зейнет демалысына шыққан кездегі жалақы мөлшерінің 0,2(
шамасындағы ай сайынғы зейнетақының дисконтталған құнына теңестіріледі.
Ағымдағы қызметтің құны мен төлемдері белгіленген зейнетақы жоспары бойынша
міндеттемелердің дисконтталған құны зейнетақы төлеу қызметкердің жасы 65-
ке толғанда басталуына байланысты дисконттауға жатады.
Қызметкердің қызметі, егер сыйақы болашақ қызметке негізделген
жағдайда (басқаша айтқанда кепілдік берілмеген зейнетақы), төлемдері
белгіленген зейнетақы жоспары бойынша міндеттемелердің пайда болуына алып
келеді. Қызметкердің қызметі кепілдік берілген зейнетақы төлемдерін алу
құқығы туындаған сәтке дейін қызметкер зейнетақы құқығын алуға дейінгі
көрсетуге тиісті қызметінің мөлшері есептіден кейінгі әрбір күнге
азаятынына байланысты жүктелген міндеттеме жасайды. Компания төлемдері
белгіленген зейнетақы жоспары бойынша міндеттемелерді бағалау кезінде
кейбір қызметкерлердің кепілдік берілген зейнетақыны алу талаптарын
қанағаттандырмауы ықтимал екендігін есепке алады. Еңбек қызметі
аяқталғаннан кейін сыйақының кейбір түрлері, мысалы, медициналық қамтамасыз
ету қызметкер компанияда жұмыс істемейтін кезде, белгілі бір жағдайлардың
болуына орай көрсетілуге тиіс екендігіне қарамастан, осыған сай міндеттеме
қызметкердің белгілі бір жағдайлардың болуына орай сыйақы алу құқығын
қамтамасыз ететін қызмет көрсеткен кезде қалыптастырылады. Белгілі бір
жағдайлардың туындау ықтималдығы міндеттемені бағалауға ықпал етеді, бірақ
оның болу фактісінің өзіне ықпал етпейді.
Мысал. Зейнетақы жоспары бойынша сыйақы қызметтің әрбір жылы үшін 100
мөлшерінде төленеді. Сыйақы он жыл қызметтен кейін кепілді болады.
100 мөлшерінде зейнетақы әр жыл үшін есептеледі. Бастапқы 10 жылдың әр
жылында ағымдағы қызметтің құны және міндеттемелердің дисконтталған құны
қызметкердің 10 жыл бойына қызмет етпеуі мүмкін екендігінің ықтималдығын
көрсетеді.
25 жасқа дейінгі қызметті қоспағанда, зейнетақы жоспары бойынша сыйақы
әрбір қызмет жылы үшін 100 тең. Сыйақыға бірден кепілдік беріледі.
Сыйақы 25 жасқа дейінгі қызмет кезеңіне есептелмейді, өйткені
қызметкерлер осы жасқа жеткенге дейін ешқандай сыйақыға құқығы жоқ (шартты
және шартсыз). Кейінгі әр жыл үшін сыйақы 100 мөлшерінде бөлінеді.
Міндеттеме қызметкердің одан әрі қызметі есептелетін сыйақының
айтарлықтай өсімі үшін барынша негіз болып табылмайтын кезге дейін өседі.
Сондықтан сыйақылардың барлығы осы кезде немесе оған дейін аяқталатын
кезеңге жатқызылады. Сыйақы жоспарда белгіленген формулаға сәйкес жеке
есептік кезеңдер арасында бөлінеді. Алайда қызметкердің қызметі неғұрлым
бұрынғы жылдарға қарағанда соңғы жылдары айтарлықтай неғұрлым жоғары
сыйақыларға әкелетін болса, компания сыйақыны қызметкердің одан әрі қызметі
есептелетін сыйақының айтарлықтай өсімі үшін барынша негіз болып
табылмайтын кезге дейін бірқалыпты негізде бөледі. Мұның өзі қызметкердің
барлық кезең ішіндегі қызметі, түпкі есебінде осындай неғұрлым жоғары
мөлшерде сыйақы төлеуге негіз болып табылатынына байланысты.
Мысал. Жоспар 10 жыл қызметтен кейін кепілдік берілген болатын 1,000
мөлшерінде біржолғы сыйақы беруді көздейді. Жоспар кейінгі жылдардағы
қызмет үшін қосымша сыйақыны қамтамасыз етпейді.
100 мөлшеріндегі сыйақы (1,000 10-ға бөлу керек) бастапқы 10 жылдың әр
біреуіне бөлінеді. Бастапқы 10 жылдың әр жылының ішінде ағымдағы қызметтің
құны қызметкердің 10 жыл бойына қызмет етпеуі мүмкін екендігінің
ықтималдығын көрсетеді.
Жоспар барлық жұмыс істейтіндер үшін 55 жасқа жеткеннен кейін 20
жылдан кем емес еңбек стажы болған кезде немесе жұмыс істейтіндер үшін 65
жасқа жеткенде еңбек стажына қарамастан 2,000 мөлшерінде біржолғы сыйақы
беруді көздейді.
Жұмысқа 35 жасқа дейін қабылданған қызметкерлердің қызметі 35 жастан
басталатын жоспардың талаптарына ілігеді (қызметкер 30 жасында жұмыстан
шығып, 33 жаста қайтып келе алады, бұл сыйақы төлеу мөлшеріне немесе
уақытына ешқандай ықпал етпейді). Бұл сыйақылар алдағы уақыттағы сыйақыға
негізделген. Сонымен қоса 55 жасқа жеткендегі қызмет сыйақының қандай да
болмасын өсуі үшін негіз болып табылмайды. Компания көрсетілген
қызметкерлерге 35-тен 55 дейінгі жастың әрбір жылы үшін 100 (2,000-ді 20-ға
бөлу керек) мөлшерінде сыйақы бөледі.
Жұмысқа 35-тен 45 жасқа дейін қабылданған қызметкерлер үшін 20 жылдан
астам стаж сыйақы сомасының қандай да болмасын айтарлықтай өсуі үшін негіз
болып табылмайды. Компания көрсетілген қызметкерлерге бастапқы 20 жылдың
әрбір жылы үшін 100 (2,000-ді 20-ға бөлу керек) мөлшерінде сыйақы бөледі.
Жұмысқа 55 жаста қабылданған қызметкерлер үшін 10 жылдан астам қызмет
сыйақы сомасының қандай да болмасын айтарлықтай өсуі үшін негіз болып
табылмайды. Компания көрсетілген қызметкерлерге бастапқы 20 жылдың әрбір
жылы үшін 200 (2,000-ді 10-ға бөлу керек) мөлшерінде сыйақы бөледі.
Барлық қызметкерлер үшін ағымдағы қызметтің құны және міндеттемелердің
дисконтталған құны қызметкердің қажетті мерзімде толықтай қызмет етпеуі
мүмкін екендігінің ықтималдығын көрсетеді.
Еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі медициналық қамтамасыз ету жоспары,
егер ол 10 жылдан астам уақыттан кейін жұмыстан шықса, бірақ 20 жыл
қызметтен кем болса, қызметкердің еңбек қызметі аяқталғаннан кейін
медициналық қамтамасыз етуге жұмсаған шығынының 40(-ын, және ол
компаниядан 20 және одан көп жыл қызмет істегеннен кейін кетсе, осы
шығынның 50(-ын өтеуді көздейді.
Компания жоспарда белгіленген формулаға сәйкес бастапқы 10 жылдың әр
жылына медициналық қамтамасыз етуге жұмсаған есептік шығынының 4(
дисконтталған құнын (40( 10-ға бөлінген) немесе екінші 10 жылдың әр жылына
1( (10( 10-ға бөлінген) бөледі. Ағымдағы қызметтің әр жылдағы құны
қызметкердің сыйақының бір бөлігін немесе барлығын істеген жұмысына
есептету үшін қажетті мерзімді толық істемеу ықтималдығы көрсетеді.
Компаниядан кетуі 10 жылдан бұрын күтілетін қызметкерге сыйақы бөлінбейді.
Еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі медициналық қамтамасыз ету жоспары,
егер ол 10 жылдан астам уақыттан кейін жұмыстан шықса, бірақ 20 жыл
қызметтен кем болса, қызметкердің еңбек қызметі аяқталғаннан кейін
медициналық қамтамасыз етуге жұмсаған шығынының 10(-ын, және ол
компаниядан 20 және одан көп жыл қызмет істегеннен кейін кетсе, осы
шығынның 50(-ын өтеуді көздейді.
Неғұрлым кейінірек жылдардағы қызмет бірінші жылдардағы қызметке
қарағанда неғұрлым айтарлықтай сыйақы деңгейіне әкеледі. Сондықтан компания
компаниядан кетуі 20 жыл және одан да көп қызмет жылынан кейін күтілетін
қызметкерлер үшін сыйақыны бірдей негізде бөледі. 20 жылдан астам қызмет
болашақ сыйақының айтарлықтай өсімі үшін негіз болып табылмайды. Осылайша,
бастапқы 20 жылдың әр жылына медициналық қамтамасыз етуге жұмсалған
есептік шығынның дисконтталған құнының 2,5( құрайды (50( 20-ға бөлінген).
Компаниядан кету мерзімі 10 және 20 жыл қызмет аралығында күтілетін
қызметкерлерге сыйақы бастапқы 10 жылдың әр жылына медициналық қамтамасыз
етуге жұмсалған есептік шығынның дисконтталған құнының 1( мөлшерінде
бөлінеді. Көрсетілген қызметкерлерге олардың қызметінің оныншы жылының
аяғынан бастап компаниядан кететін есептік күнге дейінгі қызметіне сыйақы
есептелмейді.
Компаниядан кетуі 10 жылдан бұрын күтілетін қызметкерлерге сыйақы
бөлінбейді.
Сыйақы сомасы зейнетақыға шыққан кездегі әрбір қызмет жылы үшін жалақы
мөлшерінің тұрақты үлесі нысанында белгіленген жағдайда, зейнетақыға шыққан
кезде жалақының болашақ өсуі есептік күнге дейінгі қызмет кезеңінде
күшінде болған міндеттемелердің орындалуы үшін қажетті қаражат мөлшеріне
ықпалын тигізеді, бірақ қосымша міндеттемелер жасамайды. Тиісінше:
а) мақсаттары үшін жалақыны көтеру сыйақының сомасы зейнетақыға
шыққан кездегі жалақыға тәуелді болмаған жағдайдың өзінде де қосымша
сыйақы төлеуге әкеліп соқтырмайды; және
б) әрбір кезеңге бөлінген сыйақы мөлшері осы сыйақы тәуелді
жалақының тұрақты үлесіне теңестіріледі.
Мысал.Қызметкерлер зейнет демалысына шығу сәтінде 55 жасқа жеткенге
дейінгі әрбір қызмет жылы үшін жалақы шамасының 3( мөлшерінде сыйақы алуға
құқылы.
Зейнет демалысына шығу сәтінде жалақы шамасының 3( мөлшеріндегі сыйақы
55 жасқа жеткенге дейінгі әрбір жылға жатқызылады. Қызметкердің осы күннен
кейінгі қызметі жоспар бойынша сыйақының айтарлықтай өсуіне әкелмейді.
Қызметкер көрсетілген жасқа жеткенде кейінгі қызмет жылдарына сыйақы
бөлінбейді.
Актуарлық жорамал әсіреленбеуі және өзара сәйкес келуі тиіс. Актуарлық
жорамал – компания жүргізген, еңбек қызметінің аяқталуына байланысты
сыйақымен қамтамасыз етуге арналған түпкілікті шығындарды айқындайтын
ауыспалыларды ең дұрыс бағалау. Актуарлық жорамалдарға мыналар кіреді:
а) сыйақы алуға құқығы бар, қазіргі уақытта жұмыспен қамтылған және
бұрынғы қызметкерлердің (және олардың асырауындағылардың) болашақ
мінездемесіне қатысты демографиялық жорамалдар. Демографиялық жол берулер
мынадай аспектілерді қарастырады:
1) қызметкерлердің жұмыспен қамтылған кезеңінде және еңбек қызметін
аяқтағаннан кейінгі уақытта қайтыс болу көрсеткіші;
2) кадр тұрақсыздығы, мүгедектік және мерзімінен бұрын жұмыстан
шығу деңгейі;
3) сыйақы алуға құқығы бар асыраушылармен бірге жоспарға
қатысушылардың үлесі;
4) медициналық қамтамасыз ету жоспарын пайдалану нормасы; және
б) мынадай баптарға қатысты қаржылық жорамалдар:
1) дисконт ставкасы ;
2) болашақ жалақы деңгейі және сыйақы ;
3) медициналық қамтамасыз етуге арналған жәрдемақыға қатысты –
олардың мәні айтарлықтай болу шартымен, өтінімді ресімдеу және жәрдемақылар
төлеуге арналған шығынды қоса алғанда, медициналық қамтамасыз етуге
арналған болашақтағы шығындар;
4) жоспардың активтеріне арналған күтілетін кіріс ставкасы .
Актуарлық жорамалдар жеткілікті түрде зерделеніп жасалса, әсірелеусіз
болады, бірақ сонымен бірге шамадан тыс консервативті де болып табылмайды.
Актуарлық жорамалдар инфляция, жалақының өсу қарқыны, жоспар активіне
кіріс және дисконт ставкасы сияқты факторлардың арасындағы экономикалық
қатынасты көрсетсе, өзара сәйкес болып табылады. Мысалы, инфляцияның
деңгейіне тәуелді барлық жорамалдар (мысалы, пайыз ставкаларына және
жалақының өсуіне және сыйақыларға қатысты жол берулер) болашақтағы кез
келген уақыт кезеңіне бірдей инфляция деңгейін болжайды.
Компания дисконт ставкасын және басқа да қаржылық жорамалдарды
номиналдық (белгіленген) көрсеткіште айқындайды, тек қана бағалау нақты
(инфляцияға түзетілген) көрсетуде, мысалы, гиперинфляция жағдайындағыдан
неғұрлым сенімді болмаса (қараңыз: 29-«Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық
есептілік» IAS) немесе сыйақы индекстелген және осы валюталардағы және
осындай шарттармен индекстелген облигациялар нарығының жеткілікті
тереңдігі болған жағдайда.
Қаржылық жорамалдар міндеттеме орындалған болуы тиіс кезең үшін есепті
күнгі нарықтық күтулерге негізделеді.
Еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақы беру бойынша
міндеттемелерді дисконттау үшін пайдаланылатын ставка (фундирленген, сол
сияқты фундирленбеген) жоғары сапалы корпорациялық облигациялардың есепті
күнгі жай-күйі бойынша нарықтық кірістілігі негізінде айқындалуы тиіс. Осы
түрдегі облигациялар нарығының жеткілікті тереңдігі жоқ елдерде
мемлекеттік облигациялардың нарықтық кірістілігі (есепті күнгі)
пайдаланылуы тиіс. Валюта және корпорациялық немесе мемлекеттік
облигациялардың талаптары валютаның еңбек қызметінің аяқталуына байланысты
сыйақымен қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелердің есептік талаптарына
сәйкес келуге тиіс.
Дисконт ставкасы сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді
көрсетеді. Компания іс жүзінде бұған сыйақыларды төлеу уақыты бойынша
есептік бөлуді, олардың мөлшері мен сыйақы төленуге тиісті валютаны
көрсететін орташа алынған бір дисконт ставкасын қолдану арқылы жиі қол
жеткізеді.
Кейбір жағдайларда барлық болжамды сыйақылар төленуге тиісті есептік
мерзімге сәйкес келетін ұзақ өтеу мерзімі бар облигациялардың жеткілікті
тереңдіктегі нарығы болмауы да мүмкін. Мұндай жағдайларда компания тиісті
қысқа мерзімді төлемдерді дисконттауға қолданылатын ағымдағы нарықтық
ставкаларды пайдаланады және ағымдағы нарықтық ставкаларды экстраполяциялау
арқылы ұзақ мерзімді міндеттемелерге арналған дисконт ставкасын есептейді.
Жалпы дисконтталған құн қазіргі сәтте айналыстағы корпорациялық немесе
мемлекеттік облигацияларды түпкілікті өтеу кезеңінің шегінен асатын
сыйақыларды төлеуге қатысты қолданылатын дисконт ставкасына байланысты болу-
болмауы белгісіз.
Актуарлық жорамал: жалақы, сыйақылар және медициналық қамтамасыз етуге
жұмсалған шығындар
Еңбек қызметі аяқталғаннан кейін сыйақылар беру бойынша
міндеттемелерді бағалауға арналған база мыналарды көрсетуі тиіс:
а) жалақыны бағалау арқылы болашақта көтеру;
б) жоспардың талаптары бойынша есепті күнгі белгіленген сыйақы;
в) төлемдері белгіленген зейнетақы жоспары бойынша берілетін
сыйақыға ықпал ететін кез келген мемлекеттік зейнетақылардың деңгейін
бағалау арқылы болашақта өзгертуді, мынадай жағдайда ғана:
1) осы өзгерістер есепті күнге дейін болса; не
2) бұрынғы тәжірибе не өзге де сенімді дәлелдеме осы мемлекеттік
зейнетақылардың қандай да болмасын болжамды бағыттарға, мысалы, болашақта
бағаның жалпы деңгейінің не жалақының жалпы деңгейінің өзгеруімен қатар
өзгеретінін көрсетеді.
Жалақының болашақта көтерілуін бағалаған кезде инфляция, лауазым,
қызметінде көтерілуі және жұмыс күші нарығындағы сұраныс пен ұсыныс сияқты
басқа да маңызды факторлар.
Актуарлық жорамалдар есепті күні жоспардың белгіленген шарттарында
белгіленбеген (немесе осы шарттардың шегінен тыс шығатын жүктелген
міндеттемелер) сыйақылардың болашақтағы өзгерістерін көрсетпесе. Мұндай
өзгерістер мыналар арқылы көрсетіледі:
а) бұрын көрсетілген қызметтің құны, өзгеріс болған сәтке дейін
көрсетілген қызмет үшін сыйақының мөлшерін өзгертетін шамада; және
б) өзгерістен кейінгі кезең үшін ағымдағы қызметтің құнын,
өзгерістен кейінгі қызмет үшін сыйақы мөлшерін өзгертетін шамада.
Еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі кейбір сыйақылар мемлекеттік
зейнетақылар деңгейі немесе мемлекеттік медициналық қамтамасыз ету сияқты
ауыспалылармен байланысты. Мұндай сыйақыларды бағалау осы ауыспалылардың
бұрынғы тәжірибенің және басқа да сенімді деректердің негізінде күтілетін
өзгерістерді көрсетеді.
Медициналық қамтамасыз етуге шығынға қатысты жорамалдар болашақта
күтілетін инфляцияға және медициналық қамтамасыз етуге арналған шығындарға
арнайы өзгерістерге негізделген медициналық қызмет көрсетудің құнын
өзгертуді ескеруі тиіс.
Еңбек қызметі аяқталғаннан кейінгі медициналық қамтамасыз ету бойынша
жеңілдікті бағалау болашақта медициналық көмек сұраудың деңгейі мен
жиілігіне оларды қанағаттандыруға арналған шығынға қатысты жорамалдарды
ескеруді талап етеді. Компания медициналық қамтамасыз етуге арналған
болашақтағы шығындарды оның жеке тәжірибесі туралы ақпарат, басқа
компаниялардан, сақтандырушылардан, медициналық мекемелерден және басқа да
дерек көздерінен алынған қажет болған кезде толықтырылған ақпарат негізінде
бағалайды. Медициналық қамтамасыз етуге арналған болашақтағы шығындарды
есептеуге техникалық прогрестің ықпалы, медициналық қызметті тұтыну және
ұсыну схемасындағы өзгерістер және жоспарға қатысушылардың денсаулық
жағдайындағы өзгерістер ескеріледі.
Медициналық көмек сұраудың деңгейі мен жиілігі қызметкерлердің жас
шамасына, денсаулығының жағдайына, сондай-ақ олардың жынысына да (олардың
асырауындағыларға) көп байланысты, және географиялық жағдай сияқты басқа да
факторларға байланысты. Сондықтан бұрынғы тәжірибенің деректері бұрынғы
тәжірибенің деректері пайдаланылған кезбен салыстырғанда тұрғындардың
демографиялық құрамы қандай шамада өзгергендігіне байланысты да түзетіледі.
Олар сонымен қатар тарихи үрдістердің жалғаспауының сенімді дәлелдемесі
болғанда түзетіледі.
Ақтуарлық пайда және залалдар
Төлемдері белгіленген жоспар бойынша міндеттемелерді бағалау кезінде
ұйым өзінің актуарлық пайда және залалдар үлесін, егер таза жинақталған
танылмаған актуарлық пайда және залалдар есепті кезеңнің соңында мына
мәндерден асып кеткен жағдайда, табыс және шығыс ретінде тиісінше тануға
міндетті:
а) төлемдер белгіленген жоспар бойынша міндеттемелердің осы күнгі
дисконтталған құнының 10( (жоспардың активтерін шегергенге дейін); және
б) жоспардың кез келген активтерінің осы күнгі әділ құнының 10(.
Көрсетілген шекаралар төлемдер белгіленген әрбір жоспар үшін бөлек
есептелуі және қолданылуы тиіс.
Төлемдер белгіленген әрбір жоспар үшін тануға жататын актуарлық пайда
мен залалдардың үлесі - бұл айқындалған, жоспарға қатысушы қызметкерлердің
зейнет демалысына шыққанға дейінгі қызметінің күтілетін орташа ұзақтығына
бөлінген үлестен асып кету. Алайда, ұйым, пайда мен залалға қатысты
кезеңнен кезеңге дейін жүйелі түрде пайдаланылатын тек қана бір базаны
қолдану шартымен актуарлық пайда мен залалды неғұрлым жылдам тануға алып
келетін кез келген жүйелік әдісті пайдалана алады. Ұйым, егер олардың
мөлшері белгіленген шектерде болса, аталған әдістерді пайда мен залалға
қатысты қолдана алады.
Бұрынғы қызметтердің құны
Төлемдері белгіленген жоспар бойынша міндеттемелерді бағалау кезінде
компания шығыс ретінде бұрынғы қызметтердің құнын олар өткеннен кейін
зейнетақы төлеуге кепілдік берілетін орташа уақыт кезеңі ішіндегі тең
үлестермен тануға тиіс. Төлемдері белгіленген жоспар немесе көрсетілген
жоспарға өзгерістер қолданысқа енгізілгеннен кейін зейнетақыны бірден
төлеуге кепілдік берілетін дәрежеде компания бұрынғы қызметтердің құнын
тануға тиіс.
Бұрынғы қызметтердің құны компания төлемдері белгіленген зейнетақы
жоспарын қолданысқа енгізгенде немесе қолданыстағы жоспарға сәйкес төленуге
жататын зейнетақы мөлшерін өзгерткенде пайда болады. Мұндай өзгерістер
қызметкерлер сол уақыт өткеннен кейін зейнетақы төлеуге кепілдік берілетін
уақыт кезеңі ішінде қызмет көрсетуге жауап ретінде осындай өзгерістер
енгізіледі. Осылайша, бұрынғы қызметтердің құны ол осыған дейінгі
кезеңдердегі қызметкерлердің қызметіне жатқызылатындығына қарамастан,
көрсетілген кезең ішінде танылады. Бұрынғы қызметтердің құны міндеттемеге
оларды түзету нәтижесіндегі өзгеріс ретінде бағаланады .
Есеп беретін компаниядан қорға есептелетін төленбеген жарналар
компания шығарған және қорға тиесілі берілуге тиісті кез келген қаржы
құралдары сияқты, жоспар активтеріне кірмейді. Жоспардың активтері,
қызметкерлерге сыйақы беруге байланысты емес қордың кез келген
міндеттемелерінің, мысалы, өндірістік қаржылық құралдарға байланысты
туындаған сауда және өзге де кредиттік берешек және міндеттемелерінің
сомасына азайтылады.
Сақтандыру полисі белгілі бір талаптарды қанағаттандыратын сақтандыру
полисі болып табылмаған жағдайда, осындай полис жоспар активі болып
табылмайды. мынадай жағдайлар қарастырылады: компания осы сомаға сәйкес
танылатын белгіленген төлемдері бар жоспар бойынша міндеттемелердің көлемін
азайту орнына жеке активтер ретінде сақтандыру полистері бойынша өтемақы
алуға өз құқығын таниды; компания басқа барлық аспектілерде осы активке
жоспар активтері үшін пайдаланылатын тәсілдерді қолданады. Оның ішінде
танылған белгіленген төлемдері бар жоспар бойынша міндеттемелер белгіленген
төлемдері бар жоспар бойынша міндеттемеге және танылмай қалатын өтемақы
алуға тиісті құқығына жататын таза жинақталған актуарлық пайда (зиян)
қажеттілігіне қарай ұлғаяды (азаяды).
Мысал
|Міндеттеменің дисконтталған құны |1,241 |
|Танылмаған актуарлық пайда |17 |
|Баланста танылған міндеттеме |1,258 |
|Жоспар бойынша кейбір сыйақыларға тиесілі шамасы және уақыт | |
|өлшемдері бойынша тура сәйкес келетін сақтандыру полистері |1,092 |
|бойынша құқықтар. Осы сыйақылардың дисконтталған құны 1,092 | |
|құрайды. | |
Егер белгіленген төлемдерімен жоспар бойынша төленетін кейбір немесе
барлық сыйақы сомасына және мерзімдеріне сәйкес келетін сақтандыру полисі
бойынша әділ құнымен өтемақы алу құқығы туындаса, өтемақы алуға құқығы
жоғарыда жазылған тиісті міндеттемелердің дисконтталған құны болып саналады
(егер өтемақы толығымен төленбесе, азаяды).
Жоспар активтеріне күтілетін табыс пайда мен залал туралы есепте
танылған шығыстар бабының біреуі болып табылады. Жоспар активтеріне
болжанып отырған және нақты кірісі арасындағы айырма актуарлық пайданы
немесе залалды құрайды; ол актуарлық пайдамен және залалмен қоса зейнетақы
жоспары бойынша міндеттемелерге таза жиынтық көлемін есептеу кезінде
белгіленген төлемдермен енеді, одан кейін белгіленген он пайыздық «дәліз»
шекарасымен салыстырып тексеріледі.
Жоспар активтеріне күтілетін табыс тиісті міндеттемелердің қолданылу
мерзімі бойынша пайда бойынша кезеңнің басындағы нарық болжамына
негізделеді. Жоспар активтеріне күтілетін пайда қор жарна алуы және қор
қаражатынан төлем жүзеге асыру нәтижесінде кезең ішінде қорға тиесілі
жоспар активтерінің әділ құнының өзгеруін көрсетеді.
Жоспар активтеріне күтілетін және нақты табысты анықтау кезінде
компания міндеттемені бағалау үшін пайдаланған актуарлық жорамалға
жатқызылмаған күтілетін әкімшілік шығындарды төлейді.
Мысал. 20Х1 жылдың 1 қаңтарына есеп беруші компания осы күнге нарықты
негізге ала отырып мынадай есептеулер жүргізді:
| |( |
|Қордың салықты төлегеннен кейінгі пайыздық және дивидендтік |9,25 |
|табыс | |
|Жоспар активтері бойынша іске асырылған және іске асырылмаған|2,00 |
|пайда (салықты төлегеннен кейін) | |
|Әкімшілік шығындар |(1,00) |
|Табыстың күтілетін ставкасы |10,25 |
|20Х1 жылға жоспар активтеріне күтілетін және нақты табыс | |
|мынаны құрайды: | |
|10,25( ставкасы кезінде 12 айда 10,000-ға табыс |1,025 |
|5( ставкасы кезінде алты айда 3,000-ға табыс (әрбір алты айда|150 |
|пайыздың күрделі ставкасы кезіндегі есептелетін 10,25 % | |
|жылдық баламаға тең) | |
|20Х1 ж. жоспар активтеріне күтілетін табыс |1,175 |
|20Х1 жылдың 31 желтоқсанына жоспар активтерінің әділ құны |15,000 |
|20Х1 жылдың 1 қаңтарына жоспар активтерінің әділ құнын |(10,000) |
|шегеріп тастағандағы | |
|Алынған жарналарды шегеріп тастағандағы |(4,900) |
|Төленген сыйақыларды қоса |1,900 |
|Жоспар активтеріне нақты табыс |2,000 |
Жоспар активтеріне күтілетін табыс (1,175) және жоспар активтеріне
нақты табыс (2,000) арасындағы айырма 825 көлеміндегі актуарлық табысты
құрайды. Осылайша, жиналған таза танылмаған актуарлық табыс 1,525 (760 825
қосқанда, 60 шегеріп тастағанда) құрайды. «дәліз» шегіндегі 1,500 көлемінде
(мыналардан асатын: (і) 15,000-нан 10( және (іі) 14,792-ден 10()
қалыптасады. Келесі жылы (20Х2 ж.) компания пайдалар мен залалдар туралы
есепте сыйақы алуғы қызметкерлердің орташа қызмет мерзіміне бөлінген 25
мөлшерінде (1,525 минус 1,500) актуарлық пайда алды. 20Х2 ж. күтілетін
жоспар активтерінің табысы тиісті міндеттеменің бүкіл қолданыс мерзімі
ішінде 1/1Х2 бойынша нарық болжамдарына негізделеді.
Секвестрлер және жоспар бойынша соңғы есеп айырысу
Компания белгіленген төлемдерімен зейнетақы жоспары бойынша секвестр
немесе түпкілікті есеп айырысу нәтижесінде секвестр немесе есеп айырысуды
жүзеге асыру сәтінде туындайтын пайда мен залалды мойындауы тиіс. Жоспар
бойынша секвестр немесе түпкілікті есеп айырысу нәтижесінде туындайтын
пайда мен залалға мыналар кіруі тиіс:
а) белгіленген төлемдерімен жоспар бойынша міндеттемелердің
дисконтталған құнының туындаған өзгерістері;
б) жоспар активтерінің әділ құнының туындаған өзгерістері;
в) барлық тиісті актуарлық пайда мен залал, сондай-ақ бұрын
танылмаған өткен жылдардағы құны.
Компания жоспар бойынша секвестр немесе түпкілікті есеп айырысу әсерін
бағалау алдында ағымдағы актуарлық жорамалдарды (ағымдағы нарықтық пайыздық
ставкалар мен нарықтық бағаларды қоса алғанда) пайдалана отырып,
міндеттемелерді (және жоспардың тиісті активтерін қайта бағалай отырып
жүзеге асыруы тиіс).
Секвестр мына жағдайларда жүргізіледі:
а) компания зейнетақы жоспарымен қамтылған қызметкерлер санын
формальды айтарлықтай қысқарту жүргізуге міндетті; не
б) белгіленген төлемдерімен жоспар талаптарын бар қызметкерлердің
болашақ қызметтерінің айтарлықтай бөлігі зейнетақы есептеу үшін негіз
болмайтын немесе азайтылған зейнетақы есептеу үшін негіз болатын ретінде
қарастырылатын түрде өзгертеді.
Секвестр қандай да бір ерекше жағдай, мысалы, компания жабылған немесе
қызметтің нақты бір түрі тоқтатылған, жоспардың қолданылуы жойылған немесе
тоқтатылған жағдай нәтижесінде орын алуы мүмкін. Секвестр ретінде
жіктелетін пайда немесе залал нәтижесінде қаржылық есепке айтарлықтай әсер
еткен туындаған жағдай мойындалса, айтарлықтай маңызды. Секвесторлар жиі
қайта құрылымдауларға байланысты. Сондықтан да компания секвестрді бір
мезгілде қайта құрылымдауларға ескереді.
Жоспар бойынша түпкілікті есеп айырысу одан әрі барлық заңды және
белгіленген төлемдерімен зейнетақы жоспарының талаптары бойынша ұсынылатын
зейнетақы қамтамасыз ету сомасының қайсыбір бөлігіне немесе барлығына
қатысты енгізілген міндеттемелерді тоқтататын, мысалы, жоспар
қатысушыларына немесе олардың пайдасына еңбек қызметі аяқталғаннан кейін
белгіленген сыйақыны алу құқығын тоқтату орнына біржолғы төлемдер жүргізген
осы компания болып табылатын тараптың біреуінің мәмілесі нәтижесінде
жүргізіледі.
Компания кейбір жағдайларда қызметкерлердің ағымдағы немесе алдыңғы
кезеңдердегі қызметі мерзіміне байланысты қызметкерлерге барлық сыйақы
немесе бөлігін қаржыландыру үшін сақтандыру полисін сатып ала алады.
Сақтандыру полисі бойынша құқықтарды сатып алу заңды және сақтандырушы
сақтандыру полисінде жазылған қызметкерлерге сыйақы төлеу бойынша
міндеттемелерін орындамаған кезде қосымша сыйақы төлеуге жүктелген
міндеттемелерін сақтаған жағдайда жоспар бойынша түпкілікті есеп айырысу
нысаны болып табылмайды. Жоспар активтері болып табылмайтын сақтандыру
полистері бойынша өтемақы бойынша құқықтарын тануға және бағалауға
жатқызылмайды.
Жоспар бойынша түпкілікті есеп айырысу жоспар міндеттемелерді орындау
арқылы жойылған жағдайда секвестрмен бір мезгілде жүргізіледі, оның
нәтижесінде жоспар жойылады. Алайда жоспардың жойылуы осы жоспар ұқсас
өтемақы ұсынатын жаңа жоспармен ауыстырылған жағдайда секвестр немесе
түпкілікті есеп айырысу нысаны болып табылмайды.
Мысал. Компания өндірістік сегмент қызметін тоқтатады және осы
сегменттің қызметкерлері одан әрі қандай да бір сыйақы таппайды. Осындай
жағдай жоспар бойынша түпкілікті есеп айырысусыз секвестрін білдіреді.
Ағымдағы актуарлық жіберілімдерді пайдалана отырып (ағымдағы пайыздық
ставкалар мен нарықтық бағаларды қоса алғанда), компания секвестр жүргізбей
тұрып белгіленген төлемдерімен жоспар бойынша оның міндеттемелерінің таза
дисконтталған құны 1,000 тең, жоспар активтері әділ құны бойынша 820-ны
құрайды, ал таза жинақталған танылмаған актуарлық пайда 50-ді құрайды.
Компания осы Стандартқа бір жыл бұрын көшкен. Бұл ретте міндеттемелер 100
бірлікке өскен, компания мұны бес жыл бойы тануды дұрыс көріп отыр.
Секвестр міндеттемелердің таза дисконтталған құнын 100-ден 900-ге дейін
төмендетеді.
Бұрын танылмаған актуарлық пайдадан және көлемнің ауыспалы құнынан
10% (100/1,000) үлес секвестр жолымен тоқтатылған міндеттемелер бөлігіне
жатады. Осылайша секвестрдің әсері төмендегідей болады:
| |Секвестрге дейін |Секвестрден түскен|Секвестрден |
| | |табыс |Кейін |
|Міндеттеменің таза |1 000 |(100) |900 |
|дисконтталған құны |(820) |= |(820) |
|Жоспар активтерінің әділ |180 |(100) |80 |
|құны |50 |(5) |45 |
|Танылмаған актуарлық табыс|(80) |8 |(72) |
|Танылмаған ауыспалы мөлшер| | | |
|(100х4/5) | | | |
|Бухгалтерлік баланста | | | |
|танылған таза | | | |
|міндеттемелер | | | |
| |150 |(97) |53 |
Өзара есеп айырысу
Компания басқа жоспарға жататын міндеттемелерге қарсы бір жоспарға
жататын активтерді ескеруі тиіс:
а) басқа жоспар бойынша міндеттемелерді орындау үшін бір жоспар
активтерінің өсуін пайдалануға заңды тіркелген құқығы бар;
б) сальдолау негізде міндеттемелерді орындауға не басқа жоспар
бойынша міндеттемелерді орындау үшін бір жоспардың активтерінің өсуіне
байланысты пайданы жүзеге асыруға ойы бар.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақылардың қандай
түрлері бар?
2. Мемлекеттік зейнетақы жоспарлары туралы не білесіз?
3. Ауыспалы міндеттемелер есебі туралы айтыңыз.
4. Актуарлық пайдалар мен зияндар деген не?
5. Қызметкерлерге берілетін басқа да сыйақылардың қандай түрлері бар?
6. Секвестрларға не жатады?
Әдебиеттер: (2) 128-147 бет, (4) 34-60 бет
Тақырып 5. Мемлекеттік субсидиялар есебі және мемлекеттік көмек
жөніндегі ақпараттарды ашу
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Мемлекеттік субсидиялар.
2. Ақшалай емес мемлекеттік субсидиялар
3. Мемлекеттік көмек
Мемлекеттік субсидиялар туралы ақпараттың есепке алынуы мен ашып
көрсетілуі кезінде және мемлекеттік көмектің басқа нысандары туралы
ақпараттың ашып көрсетілуі кезінде қолданылуға тиіс.
Мемлекеттік көмек көрсетілетін көмектің сипаты бойынша да, сондай-ақ
оған байланысты шарттар бойынша да айырмашылығы бар түрлі нысандарда болуы
мүмкін. Мемлекеттік көмектің мақсаты - көмек көрсетілмеген жағдайда,
компания қабылдамайтын іс-қимыл бағытын қабылдауға оны итермелеу.
Компанияның мемлекеттік көмекті алуының қаржы есептілігін әзірлеу үшін
екі себеп бойынша зор маңызы бар болуы мүмкін. Біріншіден, егер ресурстар
берілген болса, ондай беруді есепке алудың тиісті әдісі табылуға тиіс.
Екіншіден, компанияның сондай көмек алудан есепті кезеңде қандай деңгейде
пайда алғанын көрсеткен жөн. Оның өзі қаржы есептілігінің деректерін өткен
кезеңдердегі деректермен және басқа компаниялардың қаржы есептілігімен
салыстыруды жеңілдетеді.
Мемлекеттік субсидиялар кейде басқа терминдермен, мысалы, дотация,
субвенция немесе сыйлықақы терминдерімен белгіленеді.
Мемлекеттік субсидиялар, соның ішінде әділ құн бойынша ақшалай емес
субсидиялар:
a) оларға байланысты шарттарға компанияның кәсіпорынның сай
келетініне; және
б) субсидиялардың алынатынына жеткілікті сенімділік болған кезге
дейін мойындалмауға тиіс.
Мемлекеттік субсидия субсидияға байланысты шарттарды компанияның
орындайтынына және субсидияның алынатынына жеткілікті сенімділік пайда
болатын кезге дейін мойындалмайды. Субсидияның алынуы онымен байланысты
шарттардың орындалғанының немесе орындалатынының түпкілікті дәлелі болып
табылмайды.
Субсидия алу әдісі субсидия жөнінде қабылданатын есепке алу әдісіне
әсер етпейді. Сонымен, субсидия, ақшалай нысанда, немесе мемлекет алдындағы
міндеттемені кеміту нысанында алынғанына қарамастан, бірдей ескеріледі.
Мемлекеттен алынатын шартты-қайтарылмайтын қарыз, егер қарызды
қайтармау шарттарын компанияның орындайтынына жеткілікті сенімділік бар
болса, мемлекеттік субсидия ретінде ескеріледі.
Мемлекеттік субсидияларды есепке алудың екі негізгі тәсілі бар:
капитал тәсілі, оған сәйкес субсидия тікелей капиталға несиеленеді, және
табыс тәсілі, оған сәйкес субсидия бір немесе бірнеше есепті кезеңдердегі
табысқа жатқызылады.
Капитал тәсілін жақтаушылар мынадай дәлелдер ұсынады:
a) мемлекеттік субсидиялар қаржыландыру құралы болып табылады және
пайда мен залал туралы есепте емес, ал баланстағыдай көрсетіліп, өздері
қаржыландыратын шығыс баптарын өтеуге тиіс. Субсидияларды қайтару
көзделмегендіктен, олар тікелей капитал шотына несиеленуге тиіс; және
б) мемлекеттік субсидияларды пайда мен залал туралы есепте мойындау
орынсыз, өйткені олар еңбекпен табылмаған, ал мемлекет беретін, оларға
байланысты шығындарсыз ынталандыру нысаны болып табылады.
Табыс тәсілінің пайдасына мынадай дәлелдер ұсынылады:
a) мемлекеттік субсидиялар акционерлермен байланысты емес көздерден
түсетін түсімдер болып табылатындықтан, олар тікелей капитал шотына
несиеленуге, ал тиісті кезеңдердегі табыс ретінде мойындалуға тиіс;
б) мемлекеттік субсидиялар сирек жағдайларда қайырымдылық болып
табылады. Кәсіпорын оларды өздеріне қойылған шарттарды қанағаттандыра және
көзделген міндеттемелерді орындай отырып табады. Сондықтан мемлекеттік
субсидияларды табыс ретінде мойындау және оларға байланысты субсидиялар
өтеуге тиісті шығындармен арақатынасты белгілеу керек;
в) пайдаға салынатын салық және басқа салықтар табыстан шегерімдер
болып табылатындықтан, пайда мен залал туралы есепте сондай-ақ фискальды
саясаттың жалғасы болып табылатын мемлекеттік субсидияларды нақ солай
көрсету орынды.
Табыс тәсілін пайдалану кезінде мемлекеттік субсидиялардың тиісті
шығындармен өздерінің арақатынасын белгілеу үшін қажетті кезеңдерде табыс
ретінде жүйелі және ұтымды негізде мойындалуы маңызды. Мемлекеттік
субсидияларды алу кезінде олардың табыс ретінде мойындалуы есептеу әдісі
бойынша есепке алуға сәйкес келмейді және субсидияларды есепті кезеңдерге,
ол алынған бір кезеңнен басқасына, бөлуге арналған база жоқ болған жағдайда
ғана жарамды.
Кәсіпорын мемлекеттік субсидияға байланысты шығындарды немесе
шығыстарды мойындайтын кезеңдерді көпшілік жағдайларда оңай анықтауға
болады және, сөйтіп, айырықша шығындар мойындалған сәтте субсидиялар
тиісті шығыстар сияқты кезеңдегі табыстар ретінде мойындалады.
Амортизацияланатын активтерге жататын субсидиялар да, әдетте нақ солай, сол
активтердің амортизациясы есептелетін кезеңдер ішіндегі және пропорциядағы
табыс ретінде мойындалады.
Амортизацияланбайтын активтерге жататын субсидиялар сондай-ақ белгілі
бір міндеттемелердің орындалуын қажет етуі мүмкін, сол кезеңдердегі, сол
міндеттемелерді орындауға бағытталған нақты шығындар пайда болған кездегі
табыстарға жатады. Мысалы, жер телімін беру түріндегі субсидия онда
ғимарат салу шартымен шектелуі мүмкін, мұндай жағдайда оны ғимарат
пайдаланылатын мерзім ішіндегі табыс ретінде мойындау орынды.
Субсидиялар кейде бірқатар шарттар қойылатын қаржы немесе фискальды
көмек пакетінің бір бөлігі ретінде беріледі. Мұндай жағдайларда субсидия өз
ішінде табылатын кезеңдерде айқындалатын шығындар мен шығыстардың пайда
болуына әкеліп соғатын жағдайларды ерекше мұқият анықтау қажет.
Субсидияның бір бөлігін - бір негізде, екінші бөлігін басқа негізде бөлу
орынды болуы мүмкін.
Мемлекеттік субсидияны ұйым қандай да болмасын алдыңғы кезеңде
келтірілген шығыстар немесе залалдар үшін өтемақы ретінде алуы мүмкін.
Осындай субсидия, ол алу үшін тағайындалған кезеңдегі кіріс ретінде, осы
субсидияны алу нәтижелерін дұрыс түсінуді қамтамасыз ететін ақпаратты ашып
көрсете отырып танылады.
Активтерге жататын мемлекеттік субсидиялар, соның ішінде әділ құн
бойынша ақшалай емес субсидиялар баланста не субсидияны болашақ кезең
табысы ретінде көрсету жолымен немесе активтің баланстық құнын алу үшін оны
шегеру жолымен көрсетілуге тиіс.
Активтерге жататын субсидияларды (немесе олардың тиісті бөліктерін)
қаржы есептілігінде көрсетудің жарамды баламалар деп саналатын екі әдісі
бар. Бұл әдістер жарамды баламалар деп саналады.
Бірінші әдіс бойынша субсидия болашақ кезеңдердегі табыстар ретінде
ескеріледі, олар актив тиімді пайдаланылатын мерзім ішінде жүйелі және
ұтымды негіздегі табыс ретінде мойындалады.
Басқа әдіс бойынша субсидия активтің баланстық құнын алу үшін есептеу
кезінде шегеріледі. Субсидия амортизацияланатын актив тиімді пайдаланылатын
мерзім ішінде, әр кезеңде шығысқа жатқызылатын амортизация шамасын кеміту
жолымен табыс ретінде мойындалады.
Активтерді сатып алу және соған байланысты субсидияларды алу
компанияның ақша қаражаты қозғалысында елеулі өзгерістер пайда болуына
әкеліп соғуы мүмкін. Осы себеппен және активтерге инвестициялардың жалпы
көлемін көрсету мақсатында ондай өзгерістер ақша қаражатының қозғалысы
туралы есепте, субсидияның баланста көрсету кезінде тиісті активтен
шегерілетініне немесе шегерілмейтініне қарамастан, жеке баптар ретінде
жиі ашып көрсетіледі.
Табысқа жататын субсидиялар кейде пайда мен залал туралы есепте
түсімдер ретінде не жеке, не, мысалы, «Өзге табыстар» секілді жалпы бап
құрамында беріледі; баламалы нұсқа кезінде олар пайда мен залал туралы
есепте көрсету кезінде тиісті шығыстардан шегеріп тасталады.
Бірінші әдісті жақтаушылар табыс пен шығыс баптарын өзара есепке алу
дұрыс емес екенін және субсидияларды шығыстардан бөліп алу субсидия әсер
етпеген басқа шығыстармен салыстыруды жеңілдететінін айтуда. Екінші әдісті
қорғауға, егер субсидия болмаса, компания шығындар шекпес те еді, демек,
шығынның субсидияны есепке алмастан көрсетілуі есепті пайдаланушыларды
шатастыруы мүмкін екеніне негізделген дәлелдер келтірілуде.
Табысқа жататын субсидиялар туралы ақпарат берілген кезде екі әдіс те
жарамды деп саналады. Субсидия туралы ақпаратты ашып көрсету қаржы
есептілігін дұрыс түсіну үшін қажет болуы мүмкін. Әдетте, табыстың немесе
шығыстың жеке ашып көрсетуді қажет ететін кез келген бабына субсидия алудың
нәтижесін ашып көрсету қажет.
Қайтарылуға тиісті мемлекеттік субсидиялар есептеу бағасын қайта қарау
ретінде ескерілуге тиіс. Табысқа жататын субсидияның қайтарылуы,
біріншіден, сол субсидия жөнінде жасалған, кейінге қалдырылған түсімнің
амортизацияланбаған сомасына жатқызылуға тиіс. Қайтарылатын соманың сондай
кейінге қалдырылған түсімнен асып кетуіне қатысты немесе кейінге
қалдырылған түсім жоқ болған жағдайда, субсидияның қайтарылуы кезең шығысы
ретінде дереу мойындалуға тиіс. Активтерге жататын субсидияның қайтарылуы
активтің баланстық құнын арттыру немесе алдағы кезеңдердегі табыс сальдосын
қайтарылатын сомаға кеміту жолымен ескерілуге тиіс. Субсидия жоқ болған
кезде есеп берілетін күні шығыс ретінде есептелетін жинақталған қосымша
амортизация шығыс ретінде дереу мойындалуға тиіс.
Активтерге жататын субсидияның қайтарылуына әкеліп соғатын жағдайлар
активтің жаңа баланстық құнының ықтимал бөлінуінің қаралуын қажет етуі
мүмкін.
Пайызсыз несиелер немесе төмен пайызбен берілетін несиелер мемлекеттік
көмек түрлерінің бірі болып табылады, бірақ олар компанияға беретін пайданы
пайыз ставкасын қолдану көмегімен өлшеуге болмайды.
Осы стандартта мемлекеттік көмекке жалпы тасымал желісі мен
коммуникацияларды жақсарту жолымен инфрақұрылымды қамтамасыз ету, сондай-
ақ, жақсартылған, мысалы, сол жерде жұрттың бәріне шектеусіз пайда
келтіретін ирригация және сумен қамтамасыз ету сияқты жүйелер беру
қамтылмаған.
Қаржы есептілігінде мынадай ақпарат ашып көрсетілуге тиіс:
a) мемлекеттік субсидиялар үшін қабылданған есеп саясаты, соның
ішінде қаржы есептілігінде қабылданған субсидиялар беру әдістері;
б) қаржы есептілігінде мойындалатын мемлекеттік субсидиялар сипаты
мен мөлшері, сондай-ақ мемлекеттік көмектің компания тікелей пайда алған
басқа түрлерін көрсету;
в) мойындалған мемлекеттік көмекке байланысты орындалмаған шарттары
және басқа да шартты оқиғалар.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Мемлекеттік субсидияларға не жатады?
2. Мемлекеттік емес субсидиялар дегеніміз не?
3. Мемлекеттік көмек туралы не айтасыз?
4. Табысқа қатысты субсидиялар жөнінде қандай ақпараттар бар?
Әдебиеттер: (4) 60-74 бет
Тақырып 6. Займдар бойынша шығындар
1.
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Қарыздарбойынша шығындарды есепке алудың тәртібі.
2. Қарыздар бойынша шығындар – есептің рұқсат етілген балама тәртібі
3. Капиталдандыру үшін рұқсат етілген шығындар
3. Капиталдандырудың басталуы және тоқтатылуы
Стандарттың мақсаты - қарыздар бойынша шығындарды бухгалтерлік көрсету
әдісін анықтау. Осы Стандарт, негізінен, қарыздар бойынша шығындарды
шығыстар ретінде дереу мойындауды талап етеді. Алайда Стандартта баламалы
әдіс ретінде белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алуға, салуға
немесе өндіруге тікелей байланысты қарыздар бойынша шығындарды
капиталдандыруға жол береді.
Стандарт қарыздар бойынша шығындарды есепке алу үшін қолданылуға тиіс.
Міндеттемелер ретінде қаралмайтын акционерлік капитал (соның ішінде
артықшылықты акциялар) жөніндегі нақты немесе болжалды шығындарға қатысты
емес.
Қарыздар бойынша шығындар:
а) банк овердрафттары мен қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелер бойынша пайызды;
б) несиелерге байланысты жеңілдіктер немесе сыйақылар өтелімін;
в) несие алудың ұйымдастырылуына байланысты жеңілдіктерді немесе
сыйақылар өтелімін;
г) қаржы лизингі жөніндегі, 17-«Жалдау» IAS Халықаралық стандартына
сәйкес есептілікте көрсетілген төлемдерді;
д) шетелдік валютадағы қарыздар нәтижесінде пайыздар төлеу
жөніндегі шығындар түзетуі деп саналатын дәрежеде пайда болатын бағамдық
айырмашылықтарды қамтуы мүмкін.
Қарыздар бойынша шығындар - есепке алудың негізгі тәртібі
Қарыздар бойынша шығындар олар жасалған кезеңдегі шығыстар ретінде
мойындалуға тиіс.
Есепке алудың негізгі тәртібіне сәйкес қарыздар бойынша шығындар,
олар жасалған кезеңдегі шығыстар ретінде несие алу шарттарына қарамастан,
мойындалуға тиіс.
Қаржы есептілігі қарыздар бойынша шығындарды есепке алу үшін
қабылданған есепке алу саясатын ашып көрсетуге тиіс.
Қарыздар бойынша шығындар - есепке алудың жол беруге болатын баламалы
тәртібі
Қарыздар бойынша шығындар, оларға сәйкес капиталдандырылатын бөлігінен
басқасы, олар жұмсалған кезеңнің шығысы ретінде мойындалуға тиіс.
Белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алуға, салуға немесе
өндіруге тікелей қатысты қарыздар бойынша шығындар сол активтің құнына
қосу жолымен капиталдандырылуға тиіс. Қарыздар бойынша шығындардың
капиталдандыру үшін рұқсат етілген мөлшері осы Стандартқа сәйкес анықталуға
тиіс.
Жол беруге болатын баламалы әдіске сәйкес белгілі бір талаптарға сай
келетін активті сатып алуға, салуға немесе өндіруге тікелей байланысты
шығындар сол активтің бастапқы құнына қосылады. Қарыздар бойынша ондай
шығындар, компанияның болашақта экономикалық тиімділіктер алуы мүмкін және
шығындарды сенімді түрде өлшеуге болатын жағдайларда актив құнына қосу
жолымен капиталдандырылады. Қарыздар бойынша өзге шығындар олар пайда
болған кезеңдегі шығыстар ретінде мойындалады.
Қарыздар бойынша белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып
алуға, салуға немесе өндіруге тікелей байланысты шығындар – тиісті активке
шығындар жұмсалмаған болса, қарыздар бойынша жол бермеуге болатын
шығындар. Компания қаражатты тек белгілі бір талаптарға сай келетін нақты
активті сатып алу үшін қарызға алатын болса, сол активке тікелей байланысты
қарыздар бойынша шығындарды айқын анықтауға болады.
Белгілі бір талаптарға сай келетін активті қаржыландыру жөніндегі
уағдаластықтар компанияның қарыз қаражатын алуына және сол қаражаттың бір
бөлігі немесе ол түгелдей сол активке жұмсалатын шығын ретінде
пайдаланылудан бұрын қарыздар бойынша оған байланысты шығындардың пайда
болуына әкеліп соғуы мүмкін. Мұндай жағдайларда қаражатты ол жұмсалғанға
дейін белгілі бір талаптарға сай келетін активке уақытша инвестициялауға
болады. Кезең ішінде капиталдандыру үшін рұқсат етілген қарыздар бойынша
шығындар сомасын анықтау кезінде сондай қаражат бойынша алынған кез келген
табыс қарыздар бойынша шеккен шығындар сомасынан шегеріледі.
Қаражат жалпы мақсаттарда қарызға алынған және белгілі бір талаптарға
сай келетін активті сатып алу үшін пайдаланылған шектерде қарыздар бойынша
капиталдандыру үшін рұқсат етілген сома сол активке шығындарға
капиталдандыру ставкасын қолдану жолымен анықталуға тиіс. Капиталдандыру
ставкасы қарыздар бойынша шығындардың компанияның кезең ішінде өтелмей
қалған қарыздарына, белгілі бір талаптарға сай келетін активті сатып алу
үшін арнайы алынған қарыздардан басқасына, қатысты өлшенген орташа мәні
болуға тиіс. Кезең ішінде капиталдандырылған қарыздар бойынша шығындар
сомасы қарыздар бойынша сол кезең ішінде жұмсалған шығындар сомасынан
аспауға тиіс.
Белгілі бір талаптарға сай келетін активтің баланстық құны немесе
болжамды түпкілікті құны өтелетін сомадан немесе сатудың ықтимал таза
бағасынан асып кетсе, баланстық құн басқа Халықаралық қаржы есептілігі
стандарттарының талаптарына сәйкес ішінара немесе толық есептен шығарылады.
Белгілі бір жағдайларда ішінара немесе толық есептен шығару мөлшері сол
Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына сәйкес қалпына келтіріледі.
Қарыздар бойынша шығындарды белгілі бір талаптарға сай келетін актив
құнының бір бөлігі ретінде капиталдандыру:
а) сол актив бойынша шығындар пайда болған;
б) қарыздар бойынша шығындар пайда болған; және
в) активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға әзірлеу үшін
қажетті жұмыстар қолға алынған кезде басталуға тиіс.
Қаражат қарыздары бойынша шығындарды капиталдандыру объектіні
түрлендіру жөніндегі белсенді жұмыста үзіліс болатын ұзақ кезеңдер ішінде
уақытша тоқтатыла тұруға тиіс.
Қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру белгілі бір талаптарға сай
келетін активті мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау үшін
қажетті барлық жұмыстар іс жүзінде аяқталған кезде тоқтатылуға тиіс.
Объектінің нақты құрылысы аяқталған кезде, күнделікті әкімшілік
жұмыстарының одан әрі жалғастырыла беруі мүмкін екеніне қарамастан, ол
әдетте мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайын деп саналады. Егер
объектіні сатып алушының немесе пайдаланушының талаптарына сәйкес ресімдеу
секілді кішігірім жұмыста ғана қалса, оның өзі жұмыстардың іс жүзінде толық
аяқталғанын білдіреді.
Белгілі бір талаптарға сай келетін актив құрылысының бөліктері
аяқталып, әрбір бөлікті басқа бөліктердің құрылысы жалғасып жатқан кезде
пайдалануға болатын болса, қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру
активтің сол бөлігін мақсаты бойынша пайдалануға немесе сатуға дайындау
үшін қажетті барлық жұмыстар негізінен аяқталған кезде тоқтатылуға тиіс.
Қаржы есептілігінде мыналар ашып көрсетілуге тиіс:
а) қарыздар бойынша шығындар үшін қабылданған есеп саясаты;
б) қарыздар бойынша шығындардың кезең ішінде капиталдандырылған
сомасы;
в) қарыздар бойынша капиталдандыру жарамды шығындар мөлшерін
анықтау үшін пайдаланылған капиталдандыру ставкасы.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Займдар бойынша шығындар стандартының мақсаты қандай?
2. Қарыздар бойынша шығындарды есепке алудың негізгі тәртібі
туралы не айтасыз?
3. Қарыздар бойынша шығындарды капиталдандыру жөнінде айтыңыз.
Әдебиеттер: (1) 285-296 бет, 392-396, (2) 152-169 бет, (4) 194-222
бет
Тақырып 7. Зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламалары бойынша есеп
және есеп беру
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламалары.
2. Белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспары.
3. Тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құны.
4. Жоспар активтерін бағалау
Зейнетақы жоспарлары бойынша есептілік үшін осы тектес есептілік
жасалатын ұйымдарда қолданылуға тиіс.
Зейнетақы жоспарлары кейде өзгеше, мысалы, «зейнетақы схемалары»,
«еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақы схемалары» немесе «зейнетақымен
қамсыздандыру схемалары» деп аталады.
Жұмыстан шығарылған кездегі демалыс жәрдемақысы, мерзімі кейінге
қалдырылған өтемдер туралы шарттар, еңбек сіңірген жылдары үшін
жәрдемақылар, мерзімінен бұрын зейнеткерлікке шығару жөніндегі немесе
кадрларды қысқарту жөніндегі арнайы жоспарлар, әлеуметтік, медициналық
жоспарлар немесе сыйлықақы жоспарлары тәрізді жұмыс үшін төлемдердің басқа
түрлеріне бұл стандарттың қатысы жоқ. Әлеуметтік қамсыздандырудың
мемлекеттік жүйесі шеңберіндегі келісімдер де осы Стандарттың қолданылу
аясынан шығарылады.
Белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспары бойынша есептілікте
зейнетақы жоспарының таза активтері туралы бөлім және оны қаржыландыру
саясатының сипаттамасы болуға тиіс.
Белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспары жөніндегі есептіліктің
мақсаты оның инвестициялық қызметінің жоспары мен нәтижелері туралы дүркін-
дүркін ақпарат беріп отыру болып табылады. Әдетте бұл мақсатқа мынадай
ақпаратты:
а) кезең ішіндегі маңызды қызметті сипаттайтын және жоспарға
қатысты кез келген өзгерістердің ықпал етуін, оған мүше болуды, мерзімдері
мен шарттарын;
б) кезең ішіндегі операциялар мен инвестициялық қызметтің
нәтижелері туралы, сондай-ақ кезең соңындағы жағдай бойынша жоспардың
қаржылық жай-күйі туралы хабардар ететін бөлімдерді; және
в) инвестициялық саясатты сипаттауды қамтитын есептілікті ұсынумен
қол жетеді.
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары жөніндегі есептілік не:
а) мыналарды:
1) төлем көздері болып қызмет ететін таза активтерін;
2) кепілдік берілген және кепілдік берілмеген зейнетақыларды бөле
отырып, тиесілі зейнетақы төлемдерінің актуарлық дисконтталған құнын; және
3) жиынтығының артуын немесе тапшылықты көрсететін есепті; не
б) зейнетақылар төлеу үшін қолда бар зейнетақы жоспарының таза
активтері туралы есеп мынадай ақпарат:
1) кепілдік берілген және кепілдік берілмеген зейнетақыларды бөле
отырып, тиесілі зейнетақы төлемдерінің актуарлық дисконтталған құнын
көрсететін ескертпе; немесе
2) актуарийдің ілеспе есептілігіндегі осы ақпаратқа жасалған сілтеме
кіретін зейнетақы жоспарының таза активтері туралы есептілікті қамтуы тиіс.
Контекстіндегі тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құны
есеп-қисаптарда не ағымдағы, не жоспарланған жалақы деңгейін пайдалана
отырып, пайдаланылған әдісті аша отырып, қызметкерлерге жоспар шарттарына
сәйкес осы кезеңде көрсетілген қызмет үшін тиесілі зейнетақыларға
негізделуі тиіс. Актуарлық болжаулардағы кез келген өзгерістердің тиесілі
зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құнына тигізген елеулі ықпалы да
ашып көрсетілуге тиіс.
Есептілік тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құны мен
зейнетақы жоспарының таза активтері арасындағы өзара байланысты, сондай-ақ
тиесілі зейнетақыларды қаржыландыру саясатын түсіндіруі тиіс.
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарына сәйкес тиесілі
зейнетақылар төлемі жоспардың қаржылық жағдайы мен салымшылардың келешекте
бұл жоспарға жарналар салу қабілетіне, сондай-ақ инвестициялық қызмет
нәтижелері мен жоспар жұмысының оперативті тиімділігіне байланысты болады.
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары оның қаржылық жағдайын
бағалау, актуарлық жол берулерді тексеру және келешектегі жарналардың
шамасына қатысты ұсынымдар алу үшін актуарийдің дүркін-дүркін консультация
беруін қажет етеді.
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары бойынша есептіліктің
мақсаты жоспардың қаржы ресурстары мен қызметі туралы ақпараттың дүркін-
дүркін беріліп отыруы болып табылады, ол бүкіл кезең бойы жиналған
ресурстар мен зейнетақы төлемдері арасындағы өзара байланысты бағалау
кезінде пайдалы болуы мүмкін. Бұл мақсатқа әдетте мынадай ақпаратты:
а) кезең ішіндегі маңызды қызметті сипаттайтын және жоспарға
қатысты кез келген өзгерістердің ықпал етуін, оған мүше болуды, мерзімдері
мен шарттарын;
б) кезең ішіндегі операциялар мен инвестициялық қызметтің
нәтижелері туралы, сондай-ақ кезең соңындағы жағдай бойынша жоспардың
қаржылық жай-күйі туралы хабардар ететін бөлімдерді;
в) не есептіліктің бір бөлігі ретінде, не жеке есептілік түрінде
тапсырылған актуарлық ақпаратты; және
г) инвестициялық саясатты сипаттауды қамтитын есептілікті табыс ету
арқылы қол жетеді.
Зейнетақы жоспары бойынша күтілген төлемдердің дисконтталған шамасы
жалақының не ағымдағы деңгейлерін не жоспарға қатысушылардың зейнеткерлікке
шыққан кезге дейінгі жалақының болжамды деңгейлерін негізге ала отырып
есептелуі және есептілікте көрсетілуі мүмкін.
Ағымдағы жалақыға негізделген тиесілі зейнетақылардың актуарлық
дисконтталған құны есептілік жасалған күнгі алынған зейнетақы бойынша
міндеттемені көрсету үшін зейнетақы жоспары бойынша есептілікте ашылады.
Болжамды жалақыға негізделген тиесілі зейнетақылардың актуарлық
дисконтталған құны, әдетте, зейнетақы қорларына аударымдардың негізі болып
табылатын қызметтің толассыздық қағидаты негізінде әлуетті міндеттеменің
шамасын көрсету мақсатында ашылады. Тиесілі контексті айқын көрсету үшін
қосымша кеңейтілген түсіндірмелер талап етілуі мүмкін. Мұндай түсіндіру
зейнетақы қорларына жоспарланған болашақ аударымдардың жеткіліктілігі
туралы және жалақы мөлшерлерінің болжамдарына негізделген қорды
қаржыландыру саясаты туралы ақпарат нысанында болуы ықтимал. Мұның бәрін
қаржы ақпаратына немесе актуарийдің есептілігіне кіргізуге болады.
Актуарлық бағалауларды жүргізу жиілігі
Көптеген елдерде актуарлық бағалаулар өткізілмесе, онда бағалаулардың
ең соңғысы негіз ретінде алынады және бағалау жүргізілген күн көрсетіледі.
Есептілік мазмұны
Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары үшін ақпарат актуарлық
деректерді ашу мен ұсынудың әр түрлі практикасын көрсететін мынадай
форматтардың бірінде табыс етіледі:
а) есептілікке зейнетақы жоспарының таза активтерін, тиесілі
зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құнын және жиынтық артуды немесе
тапшылықты көрсететін бөлімді қамтиды. Зейнетақы жоспары жөніндегі
есептілікте сондай-ақ зейнетақы жоспарының таза активтеріндегі өзгерістер
және тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құнындағы өзгерістер
туралы ақпарат болады. Есептілік актуарийдің тиесілі зейнетақылардың
актуарлық дисконтталған құнын растайтын есептілігінің жеке нысанын қамти
алады;
б) зейнетақы жоспарының таза активтері және олардағы өзгерістер туралы
ақпаратты қамтитын есептілік. Зейнетақы жоспарының қолда бар таза активтері
тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құны есептілікке берілген
ескертуде ашылады. Есептілікке сондай-ақ актуарийдің тиесілі
зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құнын растайтын есептілігінің жеке
нысаны да кіруі мүмкін; және
в) жеке актуарлық есептіліктегі тиесілі зейнетақылардың актуарлық
дисконтталған құнымен бірге зейнетақы жоспарының таза активтері және
олардағы өзгерістер туралы ақпаратты қамтитын есептілік. Және актуарийдің
жеке есебіндегі тиесілі зейнетақы төлемдерінің актуарлық дисконтталған
құнымен бірге зейнетақыларды төлеу үшін зейнетақы жоспарының таза
активтеріндегі өзгерістер туралы бөлімді қамтиды. Әрбір форматта
есептілікке сондай-ақ басшылықтың немесе директорлардың есептілік қағидаты
және инвестициялық есептіліктер бойынша құрастырылған сенімгерлік меншік
иелерінің есептілігі қосылып ілесе алады.
Зейнетақы жоспарының инвестициялары әділ құн бойынша есепке алынуы
тиіс. Нарықтық бағалы қағаздар жағдайында нарықтық құн әділ құн болып
табылады. Зейнетақы жоспарының әділ құнды бағалау мүмкін емес
инвестициялары болған жағдайда, әділ құнның пайдаланылмау себебі ашып
көрсетілуі тиіс.
Зейнетақы жоспары бойынша есептілікте, мейлі ол төлемдері белгіленген
немесе жарналары белгіленген жоспар болсын, мынадай ақпарат болуға тиіс:
а) зейнетақы жоспарының таза активтеріндегі өзгерістер туралы
есептілік;
б) есеп саясатының айтулы элементтерінің жиынтығы; және
в) жоспарды және кезең ішінде жоспарға енгізілген кез келген
өзгерістердің әсерін сипаттау.
Зейнетақы жоспарлары бойынша есептер, егер қолданылуға келсе, мынадай
ақпаратты қамтиды:
а) зейнетақы жоспарының таза активтері туралы есеп, ол мыналарды ашады:
1) кезең соңындағы жағдай бойынша тиісті түрде жіктелген активтер;
2) активтерді бағалау әдісі;
3) зейнетақы жоспарының таза активтерінің 5%-нан, не кез келген
кластағы немесе үлгідегі бағалы қағаздардың жалпы құнының 5%-нан асатын
әрбір жеке инвестиция туралы егжей-тегжейлі мәліметтер;
4) жұмыс берушіге салынған әрбір инвестиция туралы егжей-тегжейлі
мәліметтер; және
5) тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құнынан өзгеше
міндеттемелер.
6) зейнетақы жоспарының таза активтеріндегі өзгерістер туралы
есептілік, онда мыналар көрсетіледі:
1) жұмыс берушінің салымдары;
2) қызметкердің салымдары;
3) пайыздар мен дивидендтер тәрізді инвестициялық кіріс;
4) басқа да кіріс;
5) төленген немесе төленуге тиіс зейнетақылар (санаттары бойынша
талданған, мысалы, қартаюы бойынша, қайтыс болуы себепті, еңбекке
жарамсыздығы бойынша зейнетақылар және біржолғы төлемдер);
6) әкімшілік шығыстар;
7) басқа да шығыстар;
8) пайдаға салынатын салықтар;
9) инвестициялардың жұмсалуынан болған пайдалар мен залалдар және
инвестициялар құнындағы өзгерістер; және
10) басқа жоспарлардан және басқа жоспарларға аударымдар;
г) зейнетақы қорына аударымдар саясатының сипаттамасы;
д) белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары үшін – жоспар
шарттарына сәйкес тиесілі зейнетақыларға, осы кезге дейін көрсетілген
қызметтің құнына және не жалақының ағымдағы деңгейлерін, не болжанған
деңгейлерін пайдалануға негізделген тиесілі зейнетақылардың (бұлар кепілдік
берілген және кепілдік берілмеген зейнетақылар болып бөлінуі мүмкін)
актуарлық дисконтталған құны; бұл ақпарат тиісті қаржы ақпаратымен бірге
оқуға арналған актуарийдің қоса беріп отырған есептілігіне қосыла алады;
және
е) белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары үшін – жасалған
елеулі болжауларды және тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған
құнын есептеуге қолданылған әдісті сипаттау.
Зейнетақы жоспары бойынша есептілікте не қаржы ақпаратының бөлігі
түріндегі, не жеке есептілік нысаны ретіндегі жоспардың сипаттамасы болады.
Оған мынадай ақпарат кіруі мүмкін:
а) осы жоспарға қамтылған жұмыс берушілер мен қызметкерлер топтарының
атаулары;
б) зейнетақы алатын қатысушылардың саны және тиісті түрде жіктелген
басқа да қатысушылардың саны;
в) жоспардың үлгісі – белгіленген жарналары немесе белгіленген
төлемдері бар;
г) жоспарға қатысушылардың жарналар салатынын не салмайтынын
түсіндіретін ескерту;
д) қатысушыларға тиесілі зейнетақыларды сипаттау;
е) жоспардың тоқтатылу жағдайларының әрқайсысын сипаттау; және
ж) есептік кезең ішінде а тармағынан е тармағына дейінгі өзгерістер.
Пайдаланушылардың қолы жететін басқа да құжаттарға сілтемелер жасау
әдеттегі практика болып табылады, бұларда зейнетақы жоспарының сипаттамасы
беріледі және есептілікке кейінгі өзгерістер туралы ғана ақпарат қосылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Табыс дегеніміз не?
2. Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары туралы айтыңыз.
3. Зейнетақы жоспары бойынша есептілікте қандай ақпараттар болады?
4. Тиісті зейнетақының актуарлық дисконттық құны деген не?
5. Жоспар активтері қалай бағаланады?
Әдебиеттер: (4) 222-232 бет
Тақырып 8. Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Қаржылық есептілікті қайта қарау.
2. Нақты құн негізінде дайындалған қаржы есептілігі.
3. Ағымдағы құн негізінде дайындалған қаржы есептілігі.
4. Гиферинфляция кезеңінен шығатын экономика.
Стандарт, шоғырландырылған қаржы есептілігін қосқанда, функционалды
валютасы гиперинфляциялық экономика валютасы болып табылатын кез келген
ұйымның дербес қаржы есептілігіне қатысты қолданылуға тиіс.
Гиперинфляция жағдайында есептерді қайта қарамайынша, шаруашылық
қызметтің нәтижесі мен қаржылық жағдай туралы есептілікті жергілікті
валютамен тапсыру пайдасыз. Ақшаның сатып алу қабілетінен айырылу қарқыны
соншалық, тіпті бір есепті кезең ішінде әр уақытта болған операциялар мен
өзге де оқиғалардан алынған сомаларды салыстырудың өзі шатастыратын болады.
Стандарт оның гиперинфляция сатысына көшердегі инфляция қарқынының
абсолюттік мәнін белгілемейді. Қаржы есептілігінің көрсеткіштерін қайта
қарау қажеттілігінің туындау кезін айқындау осы Стандартқа сәйкес
субъективтік шешімдер қатарына жатады. Қарастырылатын мемлекеттегі
экономикалық жағдайдың сипаттамалары гиперинфляцияның болуын көрсетеді,
бұларға басқаларымен қатар мыналар жатады:
а) халық тұтас алғанда өзінің жинақ ақшасын ақша түрінде емес
немесе біршама тұрақты шетел валютасында сақтауды артық санайды. Жергілікті
валютадағы қолда бар сомалар сатып алу қабілетін сақтау мақсатында дереу
инвестицияланады;
б) халық тұтас алғанда ақша сомаларын жергілікті валютада емес,
біршама тұрақты шетел валютасында қарастырады. Бағаларды осындай валютада
көрсетуге болады;
в) кредитке сату мен сатып алу, тіпті егер сол кезең ұзақ болмаса
да, кредит берілетін мерзім ішінде сатып алу қабілетінің күтілген
төмендеуін өтейтін бағалар бойынша жүргізіледі;
г) пайыздық ставкалар, жалақы және бағалар баға индексіне
байланысты; және
д) үш жыл ішінде инфляцияның жиынтық өсуі 100%-ға жақындайды немесе
одан асады.
Экономикасы гиперинфляция жағдайындағы бір елдің валютасымен есептілік
беретін барлық компаниялар осы Стандартты бірдей күннен бастап қолданғаны
жөн. Соның өзінде, компания есептілікті соның валютасымен жасайтын елде
гиперинфляция болуын анықтаған есептік кезеңнен бастап осы Стандарт кез
келген компанияның қаржы есептілігіне қолданылады.
Қаржы есептілігін қайта қарау
Айрықша факторлардың немесе жалпы саяси, экономикалық немесе
әлеуметтік жағдайлардың ықпалы нәтижесінде уақыт өткен сайын бағалар
өзгереді. Сұраныс пен ұсыныстың, технологияның өзгеруі сияқты осындай
айрықша факторлар жекелеген өнімдерге деген бағалардың едәуір және бір-
біріне байланыссыз артуын немесе төмендеуін туғызуы мүмкін. Бұған қоса,
жалпы сипаттағы жағдайлар бағалардың жалпы деңгейіндегі өзгерістерге және,
сөйтіп, ақшаның жалпы сатып алу қабілетіндегі өзгерістерге әкеліп соғуы
мүмкін.
Көптеген елдерде бастапқы қаржы есептілігі бағалардың жалпы
деңгейіндегі өзгерістерді немесе қайта бағалануы мүмкін негізгі құрал-
жабдықтар мен инвестицияларды қоспағанда, қолда бар активтердің белгілі бір
бағаларындағы ұлғаюларды есепке алмай, нақты құн негізінде жасалады. Алайда
кейбір компаниялар қолда бар активтердің нақты бағаларының өзгерістерін
көрсететін қалыпқа келтірілетін құнға негізделген бастапқы қаржы
есептілігін ұсынады.
Гиперинфляция жағдайында қаржы есептілігі, нақты құнға негізделе ме
немесе қалыпқа келтірілетін құнға негізделе ме, егер ол есептік күнгі
қолданыстағы өлшем бірліктерінде көрсетілсе ғана пайдалы болып табылады.
Соның нәтижесінде осы Стандарт гиперинфляциялық экономикасы бар елдің
валютасымен қаржы есептілігін беретін компанияның бастапқы қаржы
есептілігіне қолданылады. Қайта қаралмаған қаржы есептілігіне толықтыру
түрінде осы Стандарт талап ететін ақпаратты ұсынуға рұқсат берілмейді.
Мұның үстіне, оны қайта есептегенге дейін қаржы есептілігін жеке ұсынуға
жол берілмейді.
Таза ақша баптары бойынша пайда немесе залал таза табысқа қосылып,
жеке ашып көрсетілуге тиіс.
Нақты құн негізінде дайындалған қаржы есептілігі
Баланс
Есептік күнгі қолданыстағы өлшем бірліктерінде көрсетілмеген баланс
сомалары бұларға бағалардың жалпы индексі қолданыла отырып түзетіледі.
Ақша баптары қайта қаралмайды, өйткені бұлар есепті күнгі қолданыстағы
ақша бірліктерімен көрсетіліп қойылған. Ақшамен алуға немесе ақшамен
төлеуге жататын ақша мен баптар ақша баптары болып табылады.
Шарт бойынша бағалардың өзгерістеріне байланысты индекстік
облигациялар мен кредиттер тәрізді активтер мен міндеттемелер есептік күнгі
өтелмеген соманы айқындау мақсатында шартқа сәйкес түзетіледі. Бұл баптар
қайта есептелген баланста сондай түзетілген сомада ескеріледі.
Қалған басқа активтер мен міндеттемелер ақша емес болып табылады.
Кейбір ақша емес баптар ықтимал таза құн және нарықтық құн тәрізді есептік
күндегі қолданыстағы сомаларда есепке алынады, сондықтан бұлар
түзетілмейді. Қалған барлық ақша емес активтер мен міндеттемелер қайта
есептеледі.
Көптеген ақша емес баптар нақты өзіндік құны бойынша немесе
амортизацияны шегергендегі нақты өзіндік құны бойынша есепке алынады;
сондықтан бұлар сатып алу күніндегі сомалармен көрсетіледі. Әрбір баптың
нақты өзіндік құнының немесе амортизацияны шегергендегі нақты өзіндік
құнының түзетілген мәні оның нақты құны мен жиынтық амортизациясына сатып
алынған күннен бастап есептік күнгі дейінгі бағалардың жалпы индексінің
өзгеру шамасын қолдану жолымен анықталады. Сондықтан да негізгі
құралдардың, инвестициялардың, шикізат және тауар қорларының, іскерлік
бедел-абыройдың, патенттердің, сауда маркаларының және сондай активтердің
құны оларды сатып алу күнінен бастап түзетіледі. Ішінара дайын және дайын
өнім қорларының құны сатып алу мен өңдеуге шығындар жұмсалған күннен бастап
қайта қаралады.
Негізгі құралдардың жекелеген түрлерін сатып алған күндердің дәлме-дәл
жазбалары болмауы ықтимал, ал оларды бағалау мүмкін емес. Мұндай сирек
кездесетін жағдайларда осы Стандартты қолданудың бірінші кезеңінде оларды
қайта есептеу үшін негіз ретінде баптардың құнын тәуелсіз кәсіби бағалауды
пайдалану қажет болуы мүмкін.
Кейбір ақша емес баптар, мысалы, анағұрлым бұрынғы күндері қайта
бағаланған жылжымайтын мүліктің, ғимараттар мен жабдықтардың сатып алыну
немесе балансты жасау күндеріне сәйкес келмейтін күндердегі шын
мәнісіндегі сомаларда ескеріледі. Бұл жағдайларда баланстық құны қайта
бағалау күнінен бастап қайта қаралады.
Инвестиция салынатын, есебі қатысу әдісі бойынша жүргізілетін компания
экономикасын гиперинфляция қамтыған елдің валютасымен есеп бере алады.
Инвестицияланатын мұндай компанияның балансы және пайдалары мен залалдары
туралы есебі инвестордың таза активтердегі және қызметтің нәтижелеріндегі
үлесін есептеп шығару үшін осы Стандартқа сәйкес қайта қаралады.
Инвестицияланатын компанияның қайта қаралған қаржы есептілігі шетел
валютасымен көрсетілгенде, ол есептік кезеңнің аяғындағы бағамы бойынша
аударылады.
Инфляция әсері әдетте қарыздар бойынша шығындарда танылады. Қарыздар
қаражаты есебінен қаржыландырылатын күрделі шығындарды бір мезгілде түзету
және сол бір кезең ішінде инфляцияны өтейтін қарыздар қаражатының сол бір
бөлігін капиталдандыру тиімсіз. Қарыздар бойынша шығындардың осы бір бөлігі
олар пайда болған кезеңдегі шығыс ретінде танылады.
Ұйымның активтерді қосымша есептелген пайыздарды төлемей, төлемдердің
уақытын ұзартуға мүмкіндік беретін келісім бойынша алуына болады. Пайыздар
сомасын жүктеу мүмкін болмаған жағдайда, мұндай активтер алынған күннен
бастап емес, төлем жасалған күннен бастап түзетіледі.
Пайдалар мен залалдар туралы есептегі барлық баптар есептік күнгі
қолданыстағы өлшем бірліктерімен көрсетілуін талап етеді. Сонымен, барлық
сомалар оларға бағалардың жалпы индексіндегі кірістер немесе шығыстар бабы
бастапқыда қаржы есептілігіне жазылып қойылған күннен бастап болған
өзгерісті қолдану арқылы қайта есептелуге тиіс.
Таза ақша баптары бойынша пайда немесе залал
Инфляция кезеңінде ақша активтері ақша міндеттемелерінен асып кеткен
ұйым сатып алу қабілетін жоғалтады, ал ақша міндеттемелері ақша
активтерінен артқан ұйым активтері мен міндеттемелері бағалар деңгейіне
байланбаған дәрежеде сатып алу қабілетін ұлғайтады. Таза ақша баптары
бойынша осы пайда немесе залал ақша емес активтерді, капиталды және
пайдалар мен залалдар туралы есептің баптарын қайта қараудан және
индекстелетін активтер мен міндеттемелерді түзетуден алынған айырма ретінде
айқындалуы мүмкін. Пайда немесе залал кезең ішіндегі ақша активтері мен
ақша міндеттемелері арасындағы айырманың орташа алынған мәніне бағалардың
жалпы индексіндегі өзгерісін пайдалану арқылы бағалана алады.
Таза ақша баптары бойынша пайда немесе залал таза пайдаға қосылады.
Келісім бойынша баға өзгерістеріне байланған активтер мен міндеттемелерге
қарастырған мәтіндерге сәйкес жасалған түзету таза ақша баптары бойынша
пайдаларға немесе залалдарға кереғар есептеледі. Пайыздық кірістер мен
шығыстар және инвестицияланған немесе заем қаражатымен байланысты бағамдық
айырмалар сияқты пайдалар мен залалдар туралы есептің басқа баптары да таза
ақша баптарымен орайластырылады. Мұндай баптар жеке-дара талданып ашылса
да, бұларды пайдалар мен залалдар туралы есепте таза ақша баптары бойынша
пайдасымен немесе залалымен бірге көрсету пайдалы болуы мүмкін.
Ағымдағы құн негізінде дайындалған қаржы есептілігі
Қалпына келтірілетін құн бойынша көрсетілген баптар түзетілуге
жатпайды, өйткені бұлар есептік күнгі қолданыстағы өлшем бірліктерінде
көрсетілген. Баланстағы өзге баптарға сәйкес қайта есептеледі.
Қалпына келтірілетін құн бойынша пайдалар мен залалдар туралы есеп
қайта қаралғанға дейін әдетте солардың негізіне жататын операциялардың
немесе оқиғалардың болу кезіндегі шын мәнісіндегі шығындарды көрсетеді.
Сатылған өнімнің өзіндік құны мен амортизациясы бұларды жүзеге асыру
сәтіндегі ағымдағы құны бойынша есепке алынады; сату және өзге де шығыстар
олардың пайда болу кезінде ақшалай көрсетіледі. Сонымен, барлық сомалар
бағалардың жалпы индексін қолдану жолымен есептік күнгі қолданыстағы өлшем
бірліктеріне аударуға жатады.
Таза ақшалай айқындамалар бойынша пайда немесе залал және баптарға
сәйкес ескеріледі.
Қаржы есептілігін қайта қарау салық салынатын пайда мен есепке
алынатын пайда арасында айырмалардың пайда болуына әкеліп соғуы мүмкін.
Стандарт ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте барлық баптардың
есептік күнгі қолданыстағы өлшем бірліктерінде көрсетілуін талап етеді.
Өткен есептік кезеңнің тиісті көрсеткіштері нақты құнға негізделді ме,
болмаса қалпына келтірілетін құнға негізделді ме, оған қарамастан, бұлар
салыстырмалы қаржы есептілігі есептік кезеңнің соңында қолданыста болған
өлшем бірліктерінде тапсырылатын болып, бағалардың жалпы индексін қолдану
арқылы түзетіледі. Анағұрлым бұрынырақ кезеңдерге қатысты ашылатын ақпарат
та есепті кезеңнің соңына қолданыстағы өлшем бірліктерімен көрсетіледі.
Гиперинфляциялық экономикасы бар елдің валютасымен есеп беретін бас
кәсіпорынның гиперинфляциялық экономикасы бар елдердің валюталарымен есеп
беретін еншілес ұйымдары да болуы мүмкін. Мұндай еншілес ұйымның қаржы
есептілігі оның бас ұйымы жасайтын шоғырландырылған қаржы есептілігіне
қосылмас бұрын ол есеп беретін валютадағы елдің бағаларының жалпы индексін
қолдана отырып, қайта есептелуге тиіс. Мұндай еншілес ұйым шетелдік еншілес
ұйым болып табылғанда, оның қайта қаралған қаржы есептілігі кезең соңындағы
бағамдар бойынша қайта есептеледі.
Қаржы есептілігін қайта қарау жалпы сатып алу қабілетіндегі
өзгерістерді көрсететін бағалардың жалпы индексін пайдалануды талап етеді.
Бір ғана елдің валютасымен есеп беретін барлық кәсіпорындардың сол индексті
ғана пайдаланғаны жөн.
Экономика гиперинфляция кезеңінен шығып, кәсіпорын осы Стандартқа
сәйкес қаржы есептілігін жасап, ұсынуды тоқтатқанда, ол өзінің кейінгі
қаржы есептіліктеріндегі баланстық шамалар үшін негіз ретінде алдыңғы
есептік кезеңнің соңында қолданыста болған өлшем бірліктерінде көрсетілген
сомаларды пайдалануға тиіс.
Қаржы есептілігінде мынадай ақпарат:
а) қаржы есептілігі және өткен кезеңдердің тиісті көрсеткіштері
функционалды валютаның жалпы сатып алу қабілетіндегі өзгерістерді ескере
отырып қайта есептелу, сөйтіп, есептік күнге қолданыста болған өлшем
бірліктерінде тапсыру фактісі;
б) қаржы есептілігі нақты немесе қалпына келтірілетін құн негізінде
жасалды ма; және
в) есептік күнгі бағалар индексінің атауы мен деңгейі және ағымдағы
және өткен есептік кезеңдер ішіндегі индекстегі өзгерістер ашып көрсетілуге
тиіс.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Нақты құн негізінде дайындалған қаржы есептілігіне не жатады?
2. Ағымдағы құн негізінде дайындалған қаржы есептілігінің құрылымын
айтыңыз.
3. Салықтар деген не?
Әдебиеттер: (1) 297-306 бет, (2) 170-177 бет, (4) 170-194 бет
Тақырып 9. Аралық қаржылық есептілік
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аралық қаржылық есептілік құрамы
2. Аралық қаржылық есептіліктің нысаны мен мазмұны
3. Аралық қаржылық есептілікті ұсынуды талап ететін кезеңдер
4. Мезгілдік, циклдік және кездейсоқ алынған түсім
5. Тану және бағалау қағидаларын қолдану
Аралық қаржы есептілігі - бұл компанияның толық қаржы жылымен
салыстырғанда неғұрлым ықшамдалған кезең үшін толық немесе ықшамдалған
қаржылық есептер жиынтығын қамтитын қаржы есептілігі.
Аралық қаржы есептілігінің ең аз мазмұны ықшамдалған баланстан,
пайдалар және залалдар туралы ықшамдалған есептен, ақша қаражатының
қозғалысы туралы ықшамдалған есептен, капиталдағы өзгерістерді көрсететін
ықшамдалған есептен және жекелеген түсіндірме ескертулерден тұрады.
Компанияның аралық қаржы есептілігін оқыған әрбір адам ең соңғы жылдық
қаржы есептілігімен таныса алатындықтан, шындығында, жылдық қаржы
есептілігіне ескертулердің бір де бірі аралық есептілікте қайталанбайды
және жаңартылмайды. Оның орнына аралық ескертулерге негізінен компанияның
қаржы жағдайындағы және қызметінің нәтижелеріндегі өзгерістерді түсіну үшін
соңғы есептік күннен бастап болған маңызды оқиғалар мен өзгерістерді
түсіндіру кіреді.
Компания аралық қаржы есептілігінде ең соңғы жылдық қаржы есептілігін
жасағаннан кейін есеп саясатында жүргізілген, келесі жылғы қаржы
есептілігінде көрсетілуге тиіс өзгерістерді қоспағанда, өзінің жылдық қаржы
есептілігінде қолданатын есеп саясатын қолдануға тиіс. Компанияның жылдық,
жартыжылдық немесе тоқсандық есептілігінің кезеңдігі оның жылдық
нәтижелерін бағалауға ықпал етпеуге тиіс. Аралық есептілікті дайындау
кезінде осы мақсатқа қол жеткізу үшін бағалау жылдық негізде жүргізіледі.
Стандарттың қосымшасы активтердің, міндеттемелердің, кірістер мен
шығыстардың түрлі үлгілерінің аралық күндеріне арналған тану мен бағалаудың
негізгі қағидаттарын қолдану жөнінде нұсқау береді. Аралық кезең үшін
пайдаға салынатын салықты төлеу бойынша шығыстар пайдаға салынатын салықтың
салықтардың жылдық бағасымен келісілген, қолданылып жүрген орташа
ставкасына негізделеді.
Аралық қаржы есептілігінің мақсаттары үшін баптарды тану, жіктеу
немесе ашып көрсету тәртібін айқындау кезінде баптардың маңыздылығы
болжалды жылдық деректерге қатысты емес, аралық кезеңдегі қаржылық
ақпаратқа қатысты бағалануға тиіс.
Егер компанияның аралық қаржы есептілігі Халықаралық қаржы
есептілігінің стандарттарына сәйкес ұсынылса, ол осы Стандарттың барлық
талаптарын орындауға тиіс. Осыған байланысты тиісті ақпараттың мәнін ашуды
қажет етеді.
1 IAS Халықаралық стандарты қаржылық есептердің толық жиынтығын
айқындайды, оған мынадай құрамдас бөліктер кіреді:
а) баланс;
б) пайдалар және залалдар туралы есеп;
в) меншікті капиталдағы не:
1) меншікті капиталдағы барлық өзгерістерді, не
2) меншікті капиталдағы меншікті капитал иелері ретінде іс-әрекет
жасайтын меншікті капитал иелерімен операциялар нәтижесінде туындайтын
өзгерістерден басқа өзгерістерді көрсететін өзгерістер туралы есеп;
г) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп; және
д) есеп саясатының маңызды аспектілерінің қысқа сипаттамасын және
өзге де түсіндірме ескертулерді қосқандағы ескертулер.
Аралық қаржы есептілігінің ең аз құрамдастары
Аралық қаржы есептілігіне ең аз дегенде мынадай құрамдас бөліктер
кіруге тиіс:
а) ықшамдалған бухгалтерлік баланс;
б) пайдалар және залалдар туралы ықшамдалған есеп;
в) не 1) капиталдағы барлық өзгерістерді, не 2) меншік иелерімен
операциялардың және меншік иелерінің бөлістері нәтижесінде туындайтын
өзгерістерден басқа өзгерістерді көрсететін ықшамдалған есеп;
г) ақша қаражатының қозғалысы туралы ықшамдалған есеп; және
д) ішінара түсіндірме жазбалар.
Аралық қаржы есептілігінің нысаны және мазмұны
Егер компания өзінің аралық қаржы есептілігі ретінде қаржы есептерінің
толық жиынтығын жариялайтын болса, онда осы құжаттардың нысаны мен мазмұны
қаржылық есептердің толық жиынтығына қойылатын 1 IAS Халықаралық
стандартының талаптарына сәйкес болуға тиіс.
Егер компанияның ең соңғы жылдық есептілігі шоғырландырылған есептілік
болса, аралық қаржы есептілігі шоғырландырылған негізде жасалады. Бас
компанияның қаржы есептілігінің жекелеген нысандары ең соңғы жылдық қаржы
есептілігіндегі шоғырландырылған есептілікпен келісілмейді немесе
салыстырыла алмайды. Егер компанияның жылдық қаржы есептілігі
шоғырландырылған қаржы есептілігіне толықтыру ретінде бас компанияның қаржы
есептілігінің жекелеген нысандарын қамтыған болса, онда осы стандарт бас
компанияның қаржы есептілігінің жекелеген нысандарын компанияның аралық
қаржы есептілігіне қосуды талап етпейді және қосуға тыйым салмайды.
Компанияның аралық қаржы есептілігін пайдаланушы осы компанияның соңғы
жылдық қаржы есептілігін де пайдалана алатын болады. Осылайша, аралық қаржы
есептілігіне ескертулерге соңғы жылдық есептіліктің ескертулерінде
ұсынылған ақпараттың салыстырмалы түрде маңызды емес жаңартылуын кіргізудің
қажеттілігі жоқ. Аралық есептілік күніне қаржылық жағдайдағы және
компанияның соңғы жылдық есептілік күнінен басталған қызмет нәтижелеріндегі
өзгерістерді пайымдау үшін маңызды болып табылатын оқиғалар мен
операцияларды түсіндіру барынша пайдалы.
Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына сәйкестікті ашу
Егер компанияның аралық қаржы есептілігі осы Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес жасалынса, онда бұл факт ашылуға тиіс.
Аралық қаржы есептілігі әрбір қолданылатын Стандарттың және Түсіндірме
жөніндегі тұрақты комитет берген әрбір қолданылатын түсіндірменің барлық
талаптарын орындамаса ғана, ол Халықаралық қаржы есептілігінің
стандарттарына сәйкес деп сипатталмауы тиіс.
Аралық қаржы есептілігіне төмендегі кезеңдер үшін мынадай аралық
қаржылық есептер (ықшамдалған немесе толық) кіруге тиіс:
а) ағымдағы аралық кезеңнің аяғындағы жағдай бойынша бухгалтерлік
баланс және тікелей алдағы қаржы жылының аяғындағы жағдай бойынша
салыстырмалы бухгалтерлік баланс;
б) тікелей алдыңғы қаржы жылының салыстырылатын аралық
кезеңдеріндегі (ағымдағы және осы күн қарсаңындағы жыл үшін) пайдалар және
залалдар туралы есептермен салыстырылған ағымдағы аралық кезеңдегі және
өспелі қорытындымен ағымдағы қаржы жылындағы пайдалар және залалдар туралы
есептер;
в) тікелей алдыңғы қаржы жылының салыстырылатын кезеңіндегі есеппен
салыстырғандағы ағымдағы қаржы жылындағы өспелі қорытындымен капиталдағы
өзгерістерді көрсететін есептілік; және
г) тікелей алдыңғы қаржы жылының салыстырылатын кезеңіндегі есеппен
салыстырғанда ағымдағы қаржы жылы үшін жалпы қорытындымен ақша қаражатының
қозғалысы туралы есеп.
Шаруашылық қызметі анық маусымдық сипаттағы компания үшін аралық
есептілік күнімен аяқталатын он екі ай үшін қаржылық ақпарат және өткен он
екі ай үшін салыстырмалы ақпарат пайдалы болуы мүмкін. Тиісінше, шаруашылық
қызметі анық маусымдық сипаттағы компаниялардың алдыңғы параграфта талап
етілетін ақпаратқа толықтыру ретінде осындай ақпарат ұсыну мүмкіндігін
қарауы қуатталады.
Аралық қаржы есептілігінің мақсаты үшін бапты қалай тану, бағалау,
жіктеу немесе ашу туралы шешімдер қабылдау кезінде маңыздылық аралық
кезеңдегі қаржы деректеріне қатысты бағалануға тиіс. Маңыздылықты бағалау
кезінде аралық өлшемдердің жылдық қаржы деректерінің өлшемдеріне қарағанда
баға көрсеткіштеріне көбірек сүйене алатындығын мойындаған жөн.
Маңыздылықты бағалау кезінде әрқашан негіздеме қажет болатындықтан,
аралық сандарды түсінуді жеңілдетеді деген дәлелмен тану және ашу туралы
шешімді тек қана аралық кезеңдегі деректердің негізінде қабылдауды
көздейді. Осылайша, мысалы, ерекше баптар, есеп саясатындағы немесе
бағалаулардағы өзгерістер және қателер ашпау жағдайында туындауы мүмкін
жаңылыстарды болдырмас үшін аралық кезеңдегі деректерге қатысты маңыздылық
негізінде танылады және ашылады. Аралық кезең ішіндегі қаржылық жағдайды
және ұйымның қызмет нәтижелерін пайымдау үшін маңызы бар ақпараттың
барлығын аралық қаржы есептілігіне қосуды қамтамасыз ету басым мақсат болып
табылады.
Компания аралық қаржы есептілігінде келесі жылдық қаржы есептілігінде
көрсетілуге тиіс соңғы жылдық қаржы есептілігі жасалған күннен кейін болған
есеп саясатындағы өзгерістерді қоспағанда, жылдық қаржы есептілігіндегі
есеп саясатын қолдануға тиіс. Алайда, компания есептілігінің кезеңділігі
(жылдық, жартыжылдық немесе тоқсандық) оның жылдық нәтижелерін бағалауға
ықпал етпеуі тиіс. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін бағалаулар аралық
есептілікті жасау кезінде жыл басынан бастап белгіленген күнге дейін өткен
кезең негізінде жасалуы тиіс.
«Қаржы есептілігін әзірлеу және ұсыну тұжырымдамасына» (тұжырымдама)
сәйкес тану дегеніміз – бұл «элементті айқындамасына жауап беретін және
тануға арналған критерийлерді қанағатандыратын баптарды бухгалтерлік
балансқа немесе пайдалар мен залалдар туралы есепке қосу процесі».
Активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар айқындамаларының жылдық
есептілік секілді, аралық қаржы есептілігінің күнін тану үшін іргелі мәні
бар.
Қаржы жылының ішінде алынатын маусымдық, циклды немесе кездейсоқ
түсім, егер болжамдар және кейінге қалдыру компанияның қаржы жылының
аяғында бөлінбейтін болса, болжанбауға немесе аралық есептілік күнгі
жағдайы бойынша көшірілмеуге тиіс.
Мысалдарға дивидендтік кіріс, лицензиялық төлемдер және мемлекеттік
субсидиялар кіреді. Бұдан басқа, кейбір компаниялар басқа аралық кезеңдерге
қарағанда, қаржы жылының белгілі бір аралық кезеңдерінде ізінше молырақ
түсім алады, мысалы, бөлшек сауда жасайтын саудагерлердің маусымдық түсімі.
Мұндай түсім ол туындаған жағдайда ғана танылады.
Белгіленген тану мен бағалаудың жалпы қағидаттарын қолдану мысалдарын
қамтиды.
Аралық қаржы есептілігінде қолданылуға тиіс бағалау рәсімдері алынатын
ақпараттың сенімділігіне және компанияның қаржылық жағдайы мен қызметінің
нәтижелерін пайымдау үшін маңызы бар барлық елеулі қаржылық ақпараттың
тиісінше ашылғанына кепілдік беруге тиіс. Жылдық, сондай-ақ аралық қаржы
есептілігіндегі сомалары орынды бағалауларға негізделетіндіктен, аралық
қаржы есептілігін дайындау, жалпы алғанда, жылдық қаржы есептілігін жасауға
қарағанда бағалау әдістерін көбірек қолдануды талап ететін болады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Аралық қаржылық есептілік дегеніміз не?
2. Қаржылық есеп берудің қандай нысандары бар?
3. Тепе-теңсіз жұмсалған шығындарға не жатады?
4. Мезгілдік түсімдеген не?
5. Циклдік және кездейсоқ алынға түсімдерге не жатады?
Әдебиеттер: (1) 307-321 бет, 397-402 бет, (2).241-263 бет, (4) 232-
262 бет
Тақырып 10. Активтердің құнсыздануы
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Құны төмен активтерді идентификациялау
2. Ақша қаражаттарының болашақ ағымдары бағаларының құрылымы
3. Басым бірліктер және іскерлік бедел.
4. Азшылық үлесі
Стандарттың мақсаты ұйым өз активтерін олардың өтелетін сомасынан
аспайтын өлшем бойынша есепке алу үшін қолданатын рәсімдерді белгілеуден
тұрады. Егер активтің баланстық құны осы активті пайдалану немесе сату
есебінен өтелетін сомадан асатын болса, актив оның өтелетін сомадан асатын
өлшемі бойынша есептеледі. Ондай жағдайда актив құнсызданған актив ретінде
сипатталады, және Стандарт құнсызданудан болған залалды ұйымның тануын
талап етеді. Стандартта сондай-ақ ұйым құнсызданудан болған залалды қашан
қайта топтастыратыны көрсетіледі, және ақпаратты ашып көрсету тәртібі
белгіленеді.
Қайта бағаланған активтің мүмкін болатын құнсыздануын анықтау әділ
құнды анықтау үшін қолданылған әдіске байланысты болады:
- егер активтің әділ құны оның нарықтық құны болып табылса, онда
активтің әділ құны мен сатуға жұмсалған шығындар шегерілген оның әділ құны
арасындағы бірден-бір айырмашылық активтің шығып қалуына жұмсалған тікелей
қосымша шығындар болып табылады:
- егер шығару шығындары онша маңызды болмаса, онда қайта бағаланған
активтің өтелетін сомасы оның қайта бағаланған өлшеміне (яғни, әділ құнына)
барынша жақын немесе одан көп болады. Бұл жағдайда қайта бағалау талаптары
қолданылғаннан кейін қайта бағаланған актив құнының азаюы күмәнді болады,
сондықтан өтеу сомасын бағалаудың қажеттігі жоқ;
- егер шығару шығындары маңызды болса, онда сатуға шыққан шығын
шегерілген қайта бағаланған активтің әділ құны оның әділ құнынан міндетті
түрде төмен болады;
- егер активтің әділ құны оның нарықтық құнынан өзгеше негізде
анықталса, онда оның қайта бағаланған өлшемі (әділ құны) оның өтеу
сомасынан көп немесе аз болуы мүмкін. Сондықтан қайта бағалау жөніндегі
талаптар қолданылғаннан кейін, ұйым осы Стандартты актив құнының мүмкін
болатын құнсыздануын анықтау үшін қолданады.
Активтің баланстық құны өтелетін сомадан асқан кезде, ол құнсызданды
деп есептеледі. Активтің құнсыздануынан залалдың туындау мүмкіндігін
көрсететін кейбір белгілер сипатталған. Осы белгілердің кез келгені
анықталған жағдайда, ұйым өтелетін соманың ресми есебін жасауға тиіс. Осы
Стандарт құнсызданудан болатын залал белгілері жоқ болса, ұйымның өтелетін
сомаға ресми есеп жасауын талап етпейтін жағдай бұған кірмейді.
Ұйым әрбір есепті күні активтің мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің
болуын анықтауға міндетті. Кез келген осындай белгі анықталған жағдайда
ұйым активтің өтелетін сомасын бағалауға тиіс.
Бұған қоса, қандай да болсын құнсыздану белгісінің бар-жоғына
қарамастан, ұйым:
- пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес активті немесе
пайдалану үшін әлі қол жетпейтін материалдық емес активті оның баланстық
құнын оның өтелетін сомасымен салыстыру арқылы құнсыздану мәніне жыл сайын
сынақтауға міндетті. Құнсыздануға ондай сынақтама жылдық кезең ішінде кез
келген уақытта, ол жыл сайын тап сондай уақытта қайталанып отырған
жағдайда, орындалуы мүмкін. Әр түрлі материалдық емес активтер әр түрлі
уақытта құнсыздануға сынақталуы мүмкін. Алайда, егер мұндай материалдық
емес актив бастапқыда ағымдағы жылдық кезеңнің ішінде танылған болса, ол
осы ағымдағы жылдық кезеңнің соңына дейін құнсыздануға сынақталуға тиіс.
Материалдық емес активтің өз баланстық құнын өтеу үшін жеткілікті
болашақ экономикалық пайдалар іздестіру қабілеті, әдетте, актив пайдалануға
қол жеткізілгеннен кейінге қарағанда, ол пайдалануға қол жеткізілгенге
дейін неғұрлым жоғары шектеусіздік дәрежесімен сипатталады. Сондықтан осы
Стандарт ұйымнан, ең болмағанда, пайдалану үшін әлі қол жеткізілмеген
материалдық активтің баланстық құнын құнсыздануға жыл сайын сынақтауды
талап етеді.
Активтердің мүмкін болатын құнсыздану белгілерін анықтау барысында
ұйым, ең кем дегенде, мынадай факторларды қарастыруға міндетті:
- кезең ішінде активтің нарықтық құны уақыт өткеннен кейін немесе
қалыпты пайдаланылғаннан кейін күтуге болатынға қарағанда айтарлықтай
елеулі өлшемге азайған;
- ұйым үшін теріс әсер ететін елеулі өзгерістер кезең ішінде болған
немесе таяу болашақта ұйым жұмыс істейтін технологиялық, нарықтық,
экономикалық немесе заңдық жағдайларда немесе актив арналған нарықта
күтіледі;
- кезең ішінде инвестициялар кірістілігінің нарықтық пайыздық
ставкалары немесе басқа нарықтық көрсеткіштері ұлғайған және осы ұлғаюлар,
бәлкім, активті пайдалану құнын есептеген кезде дисконттау ставкасына әсер
етуі және оның өтелетін сомасын елеулі түрде азайтуы мүмкін;
- ұйымның таза активтерінің баланстық құны оның нарықтық
капиталдандыруынан асып түседі.
Ішкі ақпарат көздері:
- активтің тозуының немесе табиғи бүлінуінің дәлелдері бар;
- ұйым үшін теріс ықпал ететін елеулі өзгерістер кезең ішінде жасалды
немесе активті ағымдағы немесе болжамды пайдалану дәрежесінде немесе
тәсілінде таяу болашақта күтіледі. Ондай өзгерістердің қатарына: қарапайым
актив, актив пайдаланылатын қызметті тоқтату немесе қайта құрылымдау
жоспарлары, бұрын болжанған шығу күні басталғанға дейін активті өткізу
жоспарлары, сондай-ақ активтің қызмет мерзімін – шектеусіз мерзімнен уақыты
жағынан шектеулі мерзімге қайта қарау жатады.
- ішкі есептілік активті пайдаланудың ағымдағы немесе болашақ
нәтижелерінің болжанғаннан нашар екенін көрсетеді.
Өтелетін соманы активтің әділ құнының немесе сатуға және оны пайдалану
құндылығына шыққан шығындарды шегере отырып, қозғалысқа келтіретін
бірліктің ең үлкен өлшемі ретінде анықтайды.
Сатуға шыққан шығындарды шегеріп активтің әділ құнын да, және оның
пайдалану құндылығын да барлық жағдайларда анықтау міндетті емес. Егер осы
сомалардың кез келгені активтің баланстық құнынан асатын болса, онда бұл
актив құнының азаймағандығын және басқа соманы бағалау қажет еместігін
білдіреді.
Егер актив тіпті белсенді нарықта айналыста болмаған ретте де, сатуға
шыққан шығын шегеріліп әділ құн анықталуы мүмкін. Алайда, сатуға шыққан
шығын шегерілген әділ құнды кейде жақсы хабардар, осындай операцияны
жасағысы келетін тараптардың арасында мәміле жасалған кезде активті сатудан
алынуы мүмкін соманы сенімді бағалау үшін негіздің болмауына байланысты
анықтау мүмкін болмайды. Бұл жағдайда ұйым активті пайдалану құндылығын
оның өтелетін сомасы үшін қабылдауға құқылы.
Активті пайдалану құндылығы сату құнына шыққан шығындарды шегергендегі
оның әділ құнынан елеулі түрде асады деп есептеуге негіз болмаса, онда бұл
соңғы өлшемді оның өтелетін сомасы үшін қабылдауға болады. Көп жағдайларда
шығып қалуға арналған активтерге қатысты тап осындай жағдай орын алады. Бұл
шығып қалуға арналған активті пайдалану құндылығының негізінен оны
шығарудан таза түсімнен тұратынына негізделген, себебі актив өткізілгенге
дейін оны пайдалануды жалғастырудан ақшалай қаражаттардың болашақ
тасқындары елеулі бола қоймас.
Өтелетін сома жеке актив үшін анықталады, бұған басқа активтерге
немесе активтер тобына байланысты туындайтындардан тәуелсіз ақшалай
қаражаттардың тасқындарын қамтамасыз етпейтін жағдайлар кірмейді. Бұл
жағдайда өтелетін сома құрамына актив кіретін ақшалай қаражаттарды
қозғалысқа келтіретін бірлік үшін анықталады.
Кейбір жағдайларда бағалар, орташа көрсеткіштер және қысқартылған
есептеулер сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құнға немесе пайдалану
құндылығына қатысты осы Стандартта келтірілген егжей-тегжейлі есептеулер
нәтижелеріне жақындастырылған жеткілікті түрдегі сенімді деректерді
қамтамасыз етеді.
Пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес актив, оның мүмкін
болатын құнсыздану белгілерінің бар-жоғына қарамастан, оның баланстық құнын
өтелетін сомасымен салыстыру арқылы жыл сайынғы негізде құнсыздануға
сынақталуға тиіс. Алайда, ондай активтің өтелетін сомасына алдыңғы кезеңде
жасалған ең соңғы есептеулер, төменде келтірілген өлшемдердің барлығы
қанағаттандырылған жағдайда, ағымдағы кезеңде құнсыздануға сынақталған
кезде пайдаланылуы мүмкін:
- егер материалдық емес актив басқа активтер немесе активтер тобы
қозғалысқа келтіретін ақшалай қаражаттардан әдәуір дәрежеде тәуелсіз
болатын пайдалануды жалғастырудан ақшалай қаражаттардың тасқындарын
қозғалысқа келтірмесе, және сондықтан да өзі жатқызылған қозғалысқа
келтіретін бірліктің бір бөлігі ретінде құнсыздануға сынақталса, және, егер
мұндай бірлікті құрайтын активтер мен міндеттемелер өтелетін соманы соңғы
есептеген кезден бастап елеулі өзгерістерге ұшырамаса;
- өтелетін соманы ең соңғы есептеу нәтижесі активтің баланстық құнынан
әжептеуір асатын өлшем болса;
- өтелетін соманы соңғы есептеген кезден бастап болған оқиғалар мен
өзгерген міндеттемелерді талдау ағымдағы кезге анықталған өтелетін соманың
активтің баланстық құнынан аз болатыны неғайбіл екендігін дәлелдейді.
Сату туралы міндетті күші бар шарт немесе активке арналған белсенді
нарық болмаған жағдайда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құнды
анықтау үшін ұйым есепті күні жақсы хабардар, осындай мәмілені жасағысы
келетін және бір-біріне тәуелді емес тараптардың арасында мәміле жасау
кезінде шығарылу шығындары шегерілген активті шығарудан алуға болатын
соманы неғұрлым анық көрсететін ақпарат негіз болады. Ұйым осы соманы
анықтау кезінде тап сол саланың шеңберіндегі осындай активтермен жасалған
соңғы операцияның нәтижесін ескереді. Ұйым басшылығы шұғыл түрде сатуға
мәжбүр болған жағдайларды қоспағанда, сатуға шыққан шығындар шегерілген
әділ құн мәжбүрлеп сатуды көрсетпейді.
Активті пайдалану құндылығын есептеу кезінде мынадай элементтерді
көрсету керек:
- ұйым актив алуды күтетін ақшалай қаражаттардың болашақ тасқындарын
бағалау;
- ақшалай қаражаттардың осы тасқындарының келіп түсу мөлшері мен
мерзімдеріндегі мүмкін болатын түрлендірмелерге қатысты күтілімдер;
- ағымдағы нарықтық тәуекелсіз пайыздық ставка ұсынған ақшаның уақытша
құны;
- осы активке тән белгісіздік үшін үстеме ақы;
- ұйым активтен алуды күтіп отырған ақшалай қаражаттардың болашақ
тасқындарының өлшемін белгілеген кезде нарыққа қатысушылар көрсеткен
өтемсіздік сияқты басқа да факторлар.
Активті пайдалану құндылығын бағалау мынадай кезеңдерді қамтиды:
- активті пайдалануды жалғастыруға және оның біржола шығып қалуына
байланысты болашақ түсімдерді бағалау және ақшалай қаражаттардың жылыстауы;
- ақшалай қаражаттардың осы болашақ тасқындарына дисконттың тиісті
ставкасын қолдану.
- ақшалай қаражаттардың болашақ тасқындарын түзету, не дисконт
ставкасын түзету ретінде көрсетілуі мүмкін. Ұйым ақшалай қаражаттардың
болашақ тасқындарының мүмкін болатын өлшем түрлері мен мерзімдерін көрсету
үшін қандай тәсілдеме қолданатынына қарамастан, нәтиже ақшалай
қаражаттардың болашақ тасқындарының күтілетін дисконтталған құнын көрсету,
яғни мүмкін болатын барлық нәтижелерден орташа өлшенген нәтиже болып
табылады.
Ақшалай қаражаттардың болашақ тасқындары олар қозғалысқа келтірілетін
валютада бағаланады, ал одан кейін осы валютаға сәйкес келетін дисконт
ставкасының көмегімен дисконтталады. Ұйым пайдалану құндылығын есептеу
күнгі ағымдағы айырбастау бағамы бойынша дисконтталған құнды аударады.
Дисконт ставкасы (ставкалары) салық шегерілгенге дейінгі, мынадай
ағымдағы нарықтық бағалауды көрсететін ставка (ставкалар) болуға тиіс:
- ақшаның уақытша құнын;
- болашақ ақшалай тасқындарды бағалау кезінде түзету жасалмаған осы
активке айрықша тән тәуекелдерді.
Ақшаның уақытша құнын және осы активке айрықша тән тәуекелдерді
ағымдағы нарықтық бағалауды көрсететін ставка, егер ұйым осы активтен алуды
көздеп отырғандарға балама өлшемі, уақытша және тәуекел құрылымы бар
ақшалай қаражаттардың қозғалысқа келтіретін инвестицияларын қалаған
жағдайда инвесторлар талап ететін пайданың нормасына тең болады. Бұл ставка
осындай активтер үшін ағымдағы нарықтық операцияларда көзделген ставканың
негізінде немесе мүмкін болатын пайдалы қызмет мерзімдері және тәуекелдері
бойынша осы активке ұқсас бір активі (немесе активтер қоржыны) бар баға
белгілейтін ұйым капиталының орташа өлшенген құнының негізінде бағаланады.
Алайда активті пайдалану құндылығын бағалау үшін пайдаланылатын дисконт
ставкасы (ставкалары) ақшалай қаражаттардың болашақ тасқындарын бағалау
кезінде түзету жүргізілген тәуекелдерді көрсетпеуге тиіс. Олай болмаған
жағдайда кейбір ұйғарындардың әсері екі рет есептелетін болады.
Егер активтің өтелетін сомасы оның баланстық құнынан аз болған кезде
ғана, баланстық құн активтің өтелетін сомасына дейін азайтылуға тиіс. Бұл
азайтылу құнсыздану залалы болып табылады.
Қайта бағаланбаған актив бойынша құнсызданудан болған залал пайдалар
мен залалдар туралы есепте танылады. Алайда, қайта бағаланған актив бойынша
құнсызданудан болған залал, құнсызданудан болған залал осы активті қайта
бағалаудан қосымша капиталдың өлшемінен аспаған жағдайда ғана осы активті
қайта бағалаудан қосымша капиталдың азаюы ретінде тікелей танылады.
Ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін, актив тиесілі болатын бірлікті
бірегейлендіруге, сондай-ақ қозғалысқа келтіретін бірліктердің және
іскерлік беделдің баланстық құнын анықтауға және олардың құнсыздануынан
болған залалдарды тануға қойылатын талаптар белгіленеді.
Егер актив құнсыздануының қандай да болсын белгісі бар болса, онда
жеке алынған осы актив үшін өтелетін сома бағалануға тиіс. Егер жеке актив
үшін өтелетін соманы бағалау мүмкін болмаса, онда ұйым ақша қаражатын
қозғалысқа келтіретін, актив тиесілі болатын бірліктің (осы активтің
қозғалысқа келтіретін бірлігі) өтелетін сомасын анықтауға міндетті.
Жеке активтің өтелетін сомасы мынадай жағдайларда айқындала алмайды,
егер:
- активті пайдалану құндылығы, сатуға шыққан шығын шегерілген оның
әділ құнына мәні жағынан жуық ретінде бағалана алмаса;
- активті одан әрі пайдаланудан басқа активтер жүргізген ақшалай
тасқындарға қатысты емес елеулі дәрежеде ақшалай қаражаттардың тасқындарын
қамтамасыз етпесе.
Ондай жағдайларда пайдалану құндылығы және, тиісінше, өтелетін сома
осы активті қозғалысқа келтіретін бірлік үшін ғана анықталуы мүмкін.
Қозғалысқа келтіретін бірліктің өтеу сомасы мен баланстық құны
Ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірліктің өтелетін сомасы сатуға
және пайдалану құндылығына шыққан шығындар шегерілген оның әділ құнынан
алынған үлкен мәніне тең болады.
Ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірліктің баланстық құны қозғалысқа
келтіретін бірліктің өтелетін сомасын анықтау тәсіліне сәйкес анықталуға
тиіс.
Ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірліктің баланстық құны:
- ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірлікке негізделіп және жүйелі
негізде тікелей жатқызылуы немесе бөлінуі және ақша қаражатын қозғалысқа
келтіретін бірлікті пайдалану құндылығын анықтауға қатысатын ақшалай
қаражаттардың болашақ түсімдерін өндіретін активтердің ғана баланстық құнын
қамтиды;
- ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірліктің өтелетін сомасы, осы
міндеттемені есепке алмай анықтау мүмкін болмайтын жағдайларды қоспағанда,
кез келген танылған міндеттеменің баланстық құнын қамтымайды.
Бұл ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірліктің сатуға және
пайдалану құндылығына шыққан шығындар шегерілген әділ құны ақша қаражатын
қозғалысқа келтіретін бірлікке кірмеген активтерге және танылған
міндеттемелерге қатысты ақшалай қаражаттардың тасқындары ескерілмей
анықталатынына байланысты.
Активтер өтелетіндігін бағалау үшін топтастырылған кезде, ақша
қаражатын қозғалысқа келтіретін бірлікке ақшалай қаражаттардың тиісті
түсімдерін өндіретін және өндіру үшін пайдаланылатын барлық активтің кіруі
маңызды. Олай болмаған жағдайда іс жүзінде құнсызданудан залалдар орын алып
отырған кезде, ақша қаражатын қозғалысқа келтірілетін бірлік толық
өтелетіндей болып көрінуі мүмкін. Кейбір активтер қозғалысқа келтіретін
бірліктің ақшалай қаражаттарының болашақ тасқындарын құруға қатысып отырған
кезде, кейбір жағдайларда олар негізді және жүйелі түрде осы бірлікке
жатқызыла алмайды. Ондай жағдай іскерлік беделге немесе бас кеңсенің
активтері сияқты корпорациялық активтерге қатысты орын алуы мүмкін.
Құнсыздану мәніне сынақтау мақсаттарында, кәсіпорындар біріккен кезде
сатып алынған іскерлік бедел сатып алынған күннен бастап әрбір қозғалысқа
келтіретін бірлікке немесе сатып алушы-ұйымның қозғалысқа келтіретін тобына
бөлінуге тиіс, оларды пайдалану тиімділігі, осы бірліктерге немесе
бірліктер топтарына сатып алатын тараптың активтері немесе міндеттемелері
берілетініне немесе берілмейтініне қарамастан, бірігудің синергетикалық
әсерінің салдары ретінде арттырылуға тиіс.
Іскерлік бедел қозғалысқа келтіретін бірлікке жатқызылған, бірақ оған
бөлінбеген кезде, бұл бірлік оның мүмкін болатын құнсыздануының кез келген
белгісі болған жағдайда, іскерлік бедел есепке алынбай, оның баланстық
құнын оның өтелетін сомасымен салыстыру арқылы құнсыздануға сынақталуға
тиіс. Құнсызданудан болған кез келген залал танылуға тиіс.
Егер қозғалысқа келтіретін бірліктің баланстық құны шектеусіз пайдалы
қызмет мерзімі бар немесе әлі пайдалануға келмейтін материалдық емес
активті қамтитын болса, және мұндай актив құнсыздануға қозғалысқа
келтіретін бірліктің құрамында ғана сынақтала алатын болса, онда ондай
бірлік жыл сайынғы негізде сынақталуға жатқызылады.
Азшылық үлесі
3 IFRS Халықаралық стандартына сәйкес кәсіпорындар біріккен кезде
танылған іскерлік бедел, кәсіпорындардың бірігуі нәтижесінде бас үйым
бақылайтын іскерлік беделді емес, өзінің қатысу үлесіне сүйеніп бас ұйым
сатып алған іскерлік беделді білдіреді. Сөйтіп, азшылық үлесіне
жатқызылатын іскерлік бедел бас ұйымның шоғырландырылған қаржы
есептілігінде танылуға тиіс емес. Тиісінше, егер іскерлік бедел бөлінген
қозғалысқа келтіретін бірлікте азшылық үлесі бар болса, ондай бірліктің
баланстық құнына:
- бас компанияның үлесі де, бірліктің бірегейлендірілетін таза
активтеріндегі азшылық үлесі де;
- бас ұйымның іскерлік беделдегі үдесі де кіреді.
Алайда, осы Стандартқа сәйкес анықталған қозғалысқа келтіретін
бірліктің өтелетін сомасының бір бөлігі іскерлік беделдегі азшылық үлесіне
жатқызылады.
Тиісінше, іскерлік беделі бар қозғалысқа келтіретін бірліктің толық
емес меншігіндегі құнсыздану мәніне сынақтау мақсаттарында, бұл бірліктің
баланстық құны ол өтелетін сомамен салыстырылғанға дейін шартты түзетуден
өтеді. Ол азшылық үлесіне жатқызылатын іскерлік беделді қозғалысқа
келтіретін бірлікке бөлінген іскерлік беделдің баланстық құнының жалпы
сомасына енгізу жолымен жасалады. Шартты түзетілген бұл баланстық құн одан
кейін қозғалысқа келтіретін бірліктің құнсыздану фактісін анықтау үшін
бірліктің өтелетін сомасымен салыстырылады. Егер құнсыздану орын алатын
болса, онда ұйым, қозғалысқа келтіретін бірлікке бөлінген іскерлік беделдің
баланстық құнын кеміту мақсатымен, алдымен осы құнсызданудан болған залалды
бөледі.
Бірақ, іскерлік бедел бас ұйымның қатысу үлесінің шеңберінде ғана
танылатын болғандықтан, осы іскерлік беделге жататын құнсызданудан болған
кез келген залал бас үйымның үлесі мен азшылық үлесінің арасында таратып
жазылады, бұл жағдайда бас ұйымның залалдың үлесіне жатқызылған бөлігі ғана
іскерлік беделдің құнсыздануынан болған залал ретінде танылуға тиіс.
Егер іскерлік беделге жатқызылған құнсызданудан болған жиынтық залал
қозғалысқа келтіретін бірліктің шартты түзетілген баланстық құн оның
өтелетін сомасынан асатын сомадан кем болса, онда, бұл асып түсу осы
қозғалысқа келтіретін бірліктің басқа активтері оның құрамындағы әрбір
активтің баланстық құнының мәніне тепе-тең бөлінуге тиіс.
Іскерлік бедел бөлінген қозғалысқа келтіретін бірліктің құнсыздану
әрекетін жыл сайынғы сынақтауды, ондай жыл сайынғы сынақтау алдағы уақытта
ылғи бір мезгілде жүргізілетін жағдайда, жылдық кезеңнің ішінде кез келген
уақытта жүргізуге болады. Қозғалысқа келтіретін әр түрлі бірліктер
құнсыздануға әр түрлі уақытта сынақталуы мүмкін. Бірақ, егер қозғалысқа
келтіретін бірлікке бөлінген іскерлік бедел ағымдағы жылдық кезеңнің ішінде
кәсіпорындар біріктірілген кезде ішінара немесе толық сатып алынған болса,
ондай қозғалысқа келтіретін бірлік осы ағымдағы жылдық кезең аяқталғанға
дейін құнсыздануға сынақталуға тиіс.
Іскерлік бедел бөлінген қозғалысқа келтіретін бірлікті сынақтау
кезінде өзінде іскерлік бедел жасалған бірліктің құрамындағы сол немесе
басқа активтің құнсыздану белгісі пайда болуы мүмкін. Ондай жағдайларда
ұйым бұл активті бірінші кезекте сынақтайды және өзінде іскерлік бедел
жасалған қозғалысқа келтіретін бірлікке қатысты құнсыздануға сынақтау
өткізілгенге дейін ол бойынша құнсызданудан болған кез келген залалды
таниды. Сол сияқты, өзінде іскерлік бедел жасалған бірліктер тобының
құрамындағы қозғалысқа келтіретін бірліктің құнсыздану белгісі пайда болуы
мүмкін. Ондай жағдайларда ұйым тап осы қозғалысқа келтіретін бірлікті
құнсыздануға бірінші кезекте сынақтайды және өзінде іскерлік бедел
бөлінген қозғалысқа келтіретін бірліктер тобына қатысты құнсыздануға
сынақтау өткізілгенге дейін осы бірлік бойынша құнсызданудан болған кез
келген залалды таниды.
Іскерлік бедел бөлінген қозғалысқа келтіретін бірліктің өтелетін
сомасына қатысты алдыңғы кезеңде жүргізілген ең соңғы егжей-тегжейлі
есептеулердің нәтижесі мынадай өлшемдер қанағаттандырылатын жағдайда осы
бірлікті құнсыздануға сынақтаған кезде пайдаланылуы мүмкін:
- осы бірлікті құрайтын активтер мен міндеттемелер өтелетін сома ең
соңғы есептелген кезден бастап елеулі өзгерістерге ұшырамаған;
- өтелетін соманы ең соңғы есептеу нәтижесінде осы бірліктің баланстық
құнынан едәуір асатын сома алынған;
- өтелетін сома ең соңғы есептелген кезден бастап болған оқиғаларды және
өзгерген мән-жайларды талдау ағымдағы кезге анықталған өтелетін
соманың қозғалысқа келтіретін бірліктің баланстық құнынан аз болуы
неғайбіл екендігін дәлелдейді.
Ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірлікті құнсыздануына сынақтау
кезінде ұйым қаралып отырған қозғалысқа келтіретін бірлікке жататын
корпорациялық активтердің барлығын бірегейлендіруге міндетті. Егер
корпорациялық активтің баланстық құнының бір бөлігі:
- негізді және жүйелі түрде осы бірлікке бөлінуі мүмкін болса, онда
ұйым корпорациялық активтің баланстық құнының осы бірлікке бөлінген бөлігін
қоса, осы бірліктің баланстық құнын, оның өтелетін сомасымен салыстыруға
міндетті. Құнсызданудан болған кез келген залал танылуға тиіс;
- негізді және жүйелі түрде осы бірлікке бөлінуі мүмкін болмаса, ұйым:
- осы бірліктің баланстық құнын, корпорациялық активті есепке алмай,
оның өтелетін сомасымен салыстыруға және құнсызданудан болған кез келген
залалды тану;
- қаралып отырған бірлік құрамына кіретін және корпорациялық активтің
баланстық құнының бір бөлігі негізді және жүйелі түрде бөлінуі мүмкін
қозғалысқа келтіретін бірліктердің ең шағын тобын бірегейлендіруге;
- корпорациялық активтің баланстық құнының бірліктің осы тобына бөлінген
бөлігін қоса, қозғалысқа келтіретін бірліктің осы тобының баланстық
құнын осы топтың өтелетін сомасымен салыстыруға міндетті.
Құнсызданудан болған залал ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін
бірлікке қатысты, егер де осы бірліктің өтелетін сомасы осы бірліктің
баланстық құнынан аз болса ғана, танылуға тиіс. Бірлік активтерінің
баланстық құнын азайту үшін құнсызданудан болған залал былайша бөлінуге
тиіс:
- алдымен ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін осы бірлікке (бірліктер
тобына) бөлінген кез келген іскерлік беделдің баланстық құнын азайту үшін;
- одан кейін бірліктің құрамындағы әрбір активтің баланстық құнына
тепе-тең етіп бірліктің басқа да активтеріне.
Баланстық құнды осы азайтулар жекелеген активтер бойынша құнсызданудан
болған залалдар ретінде ескерілуге және танылуға тиіс.
Құнсызданудан болған залалды бөлу кезінде, ұйым активтің баланстық
құнын мыналардың:
- сатуға шыққан шығындар шегерілген оның әділ құнының;
- оның пайдалану құндылығының (егер ол анықтауға келсе);
- нөлдің ең көп мәнінен төмен азайтуға құқылы емес.
Егер ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірліктің әрбір жеке
активінің өтелетін сомасын бағалау мүмкін болмаса, онда, осы Стандартқа
сәйкес, қозғалысқа келтіретін бірліктің барлық активтері бірге жұмыс
істейтіндіктен, осы бірліктің іскерлік беделден өзгеше активтерінің
арасында құнсызданудан болған залалды еркін бөлу қажет.
Активке немесе қозғалысқа келтіретін бірлікке қатысты танылған
құнсызданудан болған залалды қайта топтастыруға қойылатын талаптар
белгіленеді. Осы талаптарда "актив" термині пайдаланылады, бірақ олар жеке
активке де, ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірлікке де тең дәрежеде
қолданылады.
Активті пайдалану құндылығы ақшалай қаражаттардың болашақ
тасқындарының дисконтталған құны олардың келіп түсу мерзімдерінің
жақындауына қарай ұлғаятындықтан ғана, оның баланстық құнынан асуы мүмкін.
Алайда активтің қызмет әлуеті ұлғайған жоқ. Сөйтіп, құнсызданудан болған
залал, тіпті егер активтің өтелетін сомасы оның баланстық құнынан асып
кетсе де, уақыттың өтіп кетуіне байланысты қайта топтастырылмайды (бұл
кейде дисконтты "жабу" деп аталады).
Жеке активтің құнсыздануынан болған залалды қайта топтастыру
Құнсызданудан болған қайта топтастырылған залалдың есебінен ұлғайған
активтің баланстық құны, егер алдыңғы жылдары актив үшін құнсызданудан
болған залал танылмаған болса, анықталуы мүмкін (амортизацияны шегеріп)
баланстық құннан аспауға тиіс.
Егер алдыңғы жылдары актив үшін құнсызданудан болған залал танылмаған
болса, анықталуы мүмкін болатын баланстық құннан тыс (амортизацияны
шегеріп), іскерлік беделден басқа, активтің баланстық құнының кез келген
ұлғаюы қайта бағалау болып табылады. Ондай қайта бағалауды есепте көрсету
үшін ұйым активке тиісті Халықаралық қаржы есептілігі стандартын қолданады.
Қайта бағаланған актив бойынша құнсызданудан болған залалды қайта
топтастыруға меншікті капиталдың шотына "Қосымша бағалау сомасы" деген
тақырыппен тікелей кредит беріледі. Алайда, егер қайта бағаланған тап сол
актив бойынша құнсызданудан болған залалды қайта топтастыру бұрын пайдалар
мен залалдар туралы есепте танылған болса, онда мұндай залалды қайта
топтастыру да пайдалар және залалдар туралы есепте танылады.
Құнсызданудан болған залалды қайта топтастыру танылғаннан кейін актив
үшін амортизациялық аударым активтің өзгертілген баланстық құнын, оның
тарату құнын шегере отырып, оның қалған пайдалы қызмет мерзімінің ішінде
жүйелі негізде болашақ кезеңдер үшін түзетілуге тиіс.
Қозғалысқа келтіретін бірлестіктің құнсыздануынан болған залалды қайта
топтастыру
Ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін бірлікке қатысты құнсызданудан
болған залалды қайта топтастыру сомасы, іскерлік беделден басқа, осы
бірліктің активтеріне осы активтің баланстық құнының мәндеріне тепе-тең
бөлінуге тиіс. Баланстық құн мәндерінің осы ұлғаюлары қозғалысқа келтіретін
бірлікке қатысты құнсызданудан болған залалды қайта топтастыру ретінде
есепке алынуға және танылуға тиіс.
Іскерлік беделдің құнсыздануынан болған залалды қайта топтастыру
Іскерлік беделге қатысты танылған құнсызданудан болған залалды келесі
кезеңде қайта топтастыруға тиым салынады.
38-"Материалдық емес активтер" IAS Халықаралық стандарты ұйым ішінде
жасалған іскерлік беделді тануға тиым салады. Іскерлік беделдің өтелетін
сомасының осы іскерлік беделге қатысты құнсызданудан болған залал
танылғаннан кейінгі кезеңдердегі кез келген ұлғаюы сатып алынған іскерлік
ақпаратқа қатысты танылған құнсызданудан болған залалды қайта топтастыруға
қарағанда, ұйымның ішінде жасалған іскерлік беделдің ұлғаюын білдіреді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Активтердің құнсыздануы дегеніміз не?
2. Азшылық үлесі
3.Дисконт ставкасы деген не?
4.Корпоративті активтерге не жатады?
Әдебиеттер: (1) 307-321 бет, 397-402 бет, (2).241-263 бет, (4) 232-
262 бет
Тақырып 11. Бағалау міндеттемелері, шартты міндеттемелер
және шартты активтер
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Бағалау және басқа міндеттемелер
2. Резервтердің және шартты міндеттемелердің жіктелуі
3. Резервтерді тану және бағалау тәртібі
Стандарттың мақсаты - бағалау міндеттемелеріне, шартты
міндеттемелерге және шартты активтерге тиісті мойындау критерийлері мен
бағалау базаларын қолдануды, сондай-ақ қаржы есептілігін пайдаланушылар
олардың сипатын, уақытша өлшемдері мен көлемін түсіну үшін қаржы
есептілігіне ескертулерге жеткілікті ақпарат ашуды қамтамасыз ету.
Орындалу үстіндегі келісім-шарттар - тараптардың бір де біреуі
міндеттемелерін орындамаған не екі тарап та өз міндеттемелерін ішінара және
тең дәрежеде орындаған шарттар.
Бағалау міндеттемелерінің, шартты міндеттемелердің және шартты
активтердің нақты түрлері басқа Стандартта қаралған жағдайларда, ұйым бұл
Стандартты осы Стандарттың орнына пайдаланады. Төменде Халықаралық
стандартта қолданылатын бағалау міндеттемелерінің белгіленген түрлері
бойынша қаралады:
а) құрылыс салуға жасалған шарт;
б) пайдаға салынатын салық;
в) жалдау;
г) қызметкерлерге берілетін сыйақылар;
д) сақтандыру шарттары.
Бағалау міндеттемелері болып есептелетін кейбір сомалар кірісті
мойындаумен байланысты болуы мүмкін, мәселен, компания ақы үшін кепілдікпен
қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді.
Бағалау міндеттемесін уақытқа қатысты немесе міндеттемені өтеу үшін
қажетті болашақ шығындар сомасына қатысты белгісіздік болғандықтан, сауда
кредиторлық берешек және есептеу сияқты басқа міндеттемелерден ерекшелеуге
болады. Салыстыру үшін:
а) сауда кредиторлық берешек сатып алынған немесе жеткізілген және
шот-фактура жазылған немесе жеткізушімен ресми келісілген тауарлар мен
қызмет көрсетулерге ақы төлеу міндеттемесін білдіреді; және
б) есептеу сатып алынған немесе жеткізілген, бірақ ақы төленбеген
және шот-фактура жазылмаған немесе жеткізушімен ресми келісілмеген тауарлар
мен қызмет көрсетулерге ақы төлеу міндеттемелерін білдіреді; бұған
қызметкерлерге тиісті (мысалы, демалысқа ақы төлеуге есептелген сомалар)
сомалар кіреді. Кейде есептеу сомасын немесе уақытын бағалау қажет, әдетте
бұл жерде бағалау міндеттемелеріне қарағанда белгісіздік едәуір төмен.
Есептеу сауда немесе өзге де кредиторлық берешектің бір бөлігі ретінде
есепте жиі көрсетіледі, ал бағалау міндеттемесі бөлек ұсынылады.
Жалпы алғанда, барлық бағалау міндеттемелері шартты болып табылады,
өйткені оларды уақыт және сомаға бөлу анықталмаған. Алайда осы Стандартта
«шартты» термині танылмаған міндеттемелер мен активтерге қолданылады,
өйткені олардың болуы компания толық бақылауға алмайтын белгісіз болашақ
оқиғалардың біреуінің немесе одан да көбінің басталуы не басталмауымен
расталады. Бұдан басқа, «шартты міндеттеме» термині мойындау критерийіне
жауап бермейтін міндеттемелерге қолданылады.
Стандартта мынадай міндеттемелер арасында ажырату жүргізіледі:
а) міндеттеме ретінде танылатын бағалау міндеттемелері (сенімді
бағалау жасалады деген үмітпен), өйткені олар ағымдағы міндеттемелер болып
танылады және экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару міндеттемелерді
өтеу үшін қажет болуы ықтимал: немесе
б) міндеттеме ретінде танылмайтын шартты міндеттемелер, олар не:
1) ықтимал міндеттеме, өйткені компанияның экономикалық пайдасы бар
ресурстарын шығаруға себеп болатын ағымдағы міндеттемелерінің бар болуын
растауы қажет; немесе
2) осы Стандартта мойындау критерийлеріне жауап бермейтін ағымдағы
міндеттемелер (экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару міндеттемелерді
өтеу үшін қажет болмауынан немесе міндеттеме сомасын барынша сенімді
бағалаудың жоқтығынан).
Тану
Бағалау міндеттемелері:
а) өткен оқиғалар нәтижесінде компанияның ағымдағы міндеттемелері
болғанда (заңды және енгізілген);
б) осы міндеттемелерді орындау үшін ықтимал болып табылатын
экономикалық пайдасы бар ресурстарға қандай да бір қажеттілік туындағанда;
в) міндеттеме сомасына сенімді есеп жасалғанда танылады.
Кейбір жағдайларда, мәселен, сотта қарағанда, компанияның ағымдағы
міндеттемелерінің бар-жоқтығы анық болмайды. Мұндай жағдайларда бұрынғы
оқиға, есепті күнгі ағымдағы міндеттемелердің болу ықтималдығы осындай
міндеттемелердің болмау мүмкіндігінен асып түскен жағдайда барлық бар
куәліктерді ескере отырып, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына алып
келеді деп есептеледі.
Әдетте, барлық жағдайларда өткен оқиғаның ағымдағы міндеттемелердің
пайда болуына әсері анық болады. Сирек жағдайларда ғана, мәселен, сот
қарауларында, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына белгілі бір
оқиғалардың әсері болған-болмағандығы туралы пікір таластыруға болады.
Мұндай жағдайда компания, мысалы, сарапшылардың пікірлерін қоса алғанда,
барлық мәліметтерді назарға ала отырып, есептік күніне ағымдағы
міндеттеменің болғандығын анықтайды. Қаралатын мәліметтерге есептік күнінен
кейінгі оқиғаларға байланысты алынған кез келген қосымша деректер де
кіреді. Осындай мәліметтер негізінде:
а) есептік күні ағымдағы міндеттеменің болу мүмкіндігі оның болмау
мүмкіндігінен жоғары болған жағдайда, компания бағалау міндеттемесін таниды
(тану критерийлерін сақтаған кезде); және
б) есепті күні ағымдағы міндеттеменің болуына ешқандай негіз жоқ
болған жағдайда, компания экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару
мүмкіндігі оқшау болған жағдайлардан басқа, шартты міндеттемелерді ашады.
Ағымдағы міндеттеменің пайда болуына алып келетін өткен оқиға
міндеттелген оқиға деп аталады. Міндеттелген оқиға компанияда осы оқиғаның
нәтижесінде пайда болған міндеттемені өтеудің нақты баламасының жоқтығы
болып табылады. Бұл компания міндеттемені өтеуге заң бойынша мәжбүр
болған жағдайларда ғана жүргізіледі немесе енгізуден туындаған міндеттеме
жағдайында оқиға (компанияның іс-әрекетімен болуы мүмкін) басқа тараптарда
компанияның өз міндеттемелерін орындағаны туралы негізделген күтулер
тудырады.
Қаржылық есептілікте есептік кезеңнің соңындағы компанияның
болашақтағы ықтимал жағдайы емес, оның қаржы жағдайы көрсетіледі. Сондықтан
болашақта келтірілетін шығындар бойынша ешқандай бағалау міндеттемелері
мойындалмайды. Компанияның балансында танылатын жалғыз міндеттеме есептік
күнінде болған міндеттемелер болып табылады.
Бағалау міндеттемелері ретінде компанияның болашақ іс-әрекеттеріне
(яғни, өз ісін болашақта жүргізуге) тәуелсіз бұрынғы оқиғалардан пайда
болған міндеттемелер ғана танылады. Осындай міндеттемелердің мысалы ретінде
айыппұл немесе компанияның болашақ іс-әрекеттеріне тәуелсіз міндеттемелерді
реттеу кезінде экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығаруға әкеп соғатын
қоршаған ортаның заңға қарсы ластануы нәтижесінде ауаны тазалауға кеткен
шығындарды айтуға болады. Компания, сол сияқты, мұнай өңдеу немесе атом
электр станциясы ғимараттарын жоюға кеткен шығындар бойынша бағалау
міндеттемелерін таниды және компания үшін келтірілген зиянды жою міндет
болып саналады.
Міндеттеме әрқашан алдында міндеттемесі бар басқа тараптарды тартады.
Осыған қарамастан, алдында міндеттемесі бар тарапты білу міндет емес, - бұл
тұтастай бір қоғам болуы мүмкін. Міндеттеме басқа тараптың алдындағы міндет
болғандықтан, басшылықтың немесе директорлар кеңесінің шешімі практикадан
туындаған міндеттемелердің есептік күні пайда болуына әкелмейді, бұған
осындай шешімге тап болатын тараптар бұл туралы есептік күніне дейін және
барынша нақты нысанда компанияның өз міндеттемелерін орындайтыны туралы
негізделген күтулер тараптарда пайда болғандығы хабарланған жағдайлар
қосылмайды.
Міндеттеменің тез туындауына әкелмейтін оқиғаның басталуы
міндеттеменің кейін, мысалы, заңнамаға өзгерістер немесе компанияның іс-
әрекеті (мысалы, нақты ашық мәлімдеме жасау) практикадан туындайтын
міндеттемелерге әкелуі нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Мысалы, қоршаған
ортаға зиян келтірілген кезде зардаптарды жою жөніндегі міндеттеме болмауы
мүмкін. Алайда, жаңа заң бар зиянды жоюды талап еткен немесе компания өзіне
ашық түрде практикадан туындайтын міндеттеме жасайтын зиянды жоюға
жауапкершілік қабылдаған жағдайларда зиян келтіру міндет жүктелген оқиға
болады.
Егер заңнамаға болжанып отырған өзгеріс әлі де талқылау үстінде болса,
өзгеріс қандай түрде ұсынылса, сол түрде қабылданатынына күмән болмаған
жағдайда ғана міндеттеме пайда болады. Осы Стандарттың мақсаттары үшін
мұндай міндеттеме заңды міндеттеме ретінде қарастырылады. Заң күшіне енген
жағдайлардағы айырмашылық заңды енгізу сөзсіз жасайтын бірыңғай оқиғаны
көрсетуге мүмкіндік бермейді. Көптеген жағдайларда заңды нақты қабылдағанға
дейін оның қабылдануына шын мәнінде сенімді болу мүмкін емес.
Міндеттеме мойындау критерийлеріне сәйкес келуі үшін тек қана ағымдағы
міндеттемелер қажет емес, сонымен бірге осы міндеттемені жою үшін
экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару мүмкіндігі де қажет. Осы
Стандарттың ресурстарды шығару немесе өзге де оқиғалар ықтимал осындай
оқиғалардың басталу мүмкіндігі оның басталмауына қарағанда жоғары. Ағымдағы
міндеттеменің барлығына сенім болмаған жағдайда, экономикалық пайдасы бар
ресурстарды шығару мүмкіндігі оқшау болып табылған жағдайларды қоспағанда,
компания шартты міндеттемелерді ашады.
Бірқатар ұқсас міндеттемелер (мысалы, бұйымның сапа кепілдігі немесе
ұқсас шарттар) болғанда міндеттерді өтеуге қажетті ресурстарды шығару
мүмкіндігі тұтастай міндеттемелер класын қарау арқылы анықталады. Кез
келген бір бап бойынша ресурстарды шығару мүмкіндігі аз болғанына
қарамастан, қандай да бір ресурстарды шығару тұтастай міндеттемелер класын
өтеу үшін қажет болады.
Бағалауды пайдалану қаржылық есептілікті дайындаудың елеулі бір бөлігі
болып табылады және оның сенімділігін жоймайды. Бұл баланстың көптеген
басқа баптарына қарағанда өз сипаты бойынша неғұрлым белгісіз болатын
бағалау міндеттемелеріне тән. Өте сирек жағдайларда ғана компания ықтимал
нәтижелердің диапазонын анықтауға және, тиісінше, бағалау міндеттемелерін
мойындау кезінде пайдалану үшін барынша сенімді міндеттемелерді бағалауға
кабілетті.
Компания шартты міндеттемені мойындамауға тиіс.
Шартты міндеттеме, экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару
мүмкіндігі алыс болып табылған жағдайды қоспағанда, жоғарыдағы талаптарға
сәйкес ашылады.
Компания міндеттеме бойынша ортақ жауапкершілік атқарған жағдайда,
басқа тарап міндеттемелердің бір бөлігін жойса, ол шартты міндеттеме болып
есептеледі. Компания, сенімді бағалау жасалынбайтын ерекше сирек
жағдайларды қоспағанда, экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару мүмкін
міндеттемелердің бір бөлігінде бағалау міндеттемелерін таниды.
Шартты міндеттемелер бастапқыда күтілгендей дамымауы мүмкін. Сондықтан
экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару мүмкіндігінің пайда болуын
белгілеу үшін олар үздіксіз бағаланады. Егер болашақ экономикалық пайданы
шығару бұрын шартты міндеттеме ретінде қарастырылған бап бойынша қажет
болатыны мүмкін болса, онда бағалау міндеттемесі ықтимал өзгеріс болатын
кезеңдегі қаржылық есептілікте танылады (сенімді бағалау жасалынбайтын
ерекше сирек жағдайларды қоспағанда).
Компания шарты активті мойындамауға тиіс.
Шартты активтер әдетте жоспарланбаған немесе күтпеген оқиғалардан
пайда болады, олар компанияға экономикалық пайда әкелу мүмкіндігін
туғызады. Оған нәтижесі белгісіз, компания сот қарауы арқылы қанағаттанатын
талап-арыз мысал бола алады.
Шартты міндеттемелер қаржылық есептілікте танылмайды, өйткені ол
ешқашан іске асырылмайтын кірісті мойындауға алып келуі мүмкін. Алайда,
кірісті алу іс жүзінде күмәнсіз болған жағдайда, тиісті актив шартты актив
болып табылмайды және оны мойындау орынды.
Шартты актив талап етілгендей, экономикалық пайданың түсуі мүмкін
болған жағдайда ашылады.
Шартты активтер қаржылық есептілікте тиісті өзгерістерді көрсетуді
қамтамасыз ету үшін үздіксіз бағаланады. Егер экономикалық пайданың
түсетіні іс жүзінде күмәнсіз болса, онда актив пен тиісті кіріс өзгеріс
болған кезең ішіндегі қаржылық есептілікте мойындалады. Егер экономикалық
пайданың түсуі мүмкін болса, онда компания шартты активті ашады.
Бағалау міндеттемелері ретінде танылған сома есепті күнге ағымдағы
міндеттемелерді өтеу үшін қажетті шығындарды ең дұрыс бағалауды білдіреді.
Ағымдағы міндеттемелерді өтеу үшін қажетті шығындарды ең дұрыс бағалау
- бұл есепті күніне міндеттемелерді өтеу үшін компания орынды төлеген
немесе осы күнге үшінші тарап аударған сома. Әдетте, есепті күнге
міндеттемені өтеу немесе аудару мүмкін емес немесе өте қымбат болады.
Алайда, компания міндеттемені өтеу немесе аудару үшін дұрыс төлеген соманы
бағалау есепті күнгі ағымдағы міндеттемелерді өтеу үшін қажетті шығындарды
ең дұрыс бағасын береді.
Бағалау міндеттемелері ретінде танылған сомаларға қатысты белгісіздік
жағдайға байланысты әр түрлі тәсілдермен қарастырылады. Өлшенетін бағалау
міндеттемелеріне баптардың ірі жиынтығы кірген жағдайда, міндеттеме олардың
тиісті мүмкіндіктері бойынша барлық ықтимал нәтижелерді салыстыру арқылы
бағаланады. Мұндай статистикалық әдіс «күтілген құн» деп аталады. Бағалау
міндеттемелері осы соманың, мысалы, 60% немесе 90 % жоғалу мүмкіндігіне
байланысты әр түрлі болады. Ықтимал нәтижелердің үздіксіз диапазоны бар
жерде, осы диапазонның әрбір нүктесі басқалары сияқты соншалықты ықтимал
болғандықтан, диапазонның орташа нүктесі пайдаланылады.
Мысал. Компания сатып алушының сатып алынғаннан кейін алты ай ішінде
анықталған кез келген өндірістік ақауын жөндеуге кеткен нақты шығындарын
жабады. Әрбір сатылған заттан аздаған ақаулар табылған жағдайда, оны
жөндеуге кететін шығын 1 миллионды құраған болар еді. Әрбір сатылған заттан
ірі ақауларды анықтаған кезде жөндеуге кететін шығын 4 миллионды құрайды.
Компанияның бұрынғы тәжірибесі және болашақтағы күтулері алдағы жылы
сатылған бұйымдардың 75 пайызының ақауы болмайды, 20 пайызында ұсақ
ақаулар, ал 5 пайызында ірі ақаулар болады деп көрсетеді. Компания тұтастай
кепілдік міндеттемелері бойынша ресурстарды шығару мүмкіндігін бағалайды.
Жөндеуге кететін шығындардың күтіліп отырған құны:
(нөлден 75%) + (1,000,000-нан 20%) + (4,000,000-нан 5%) = 400 000
құрайды.
Бірыңғай міндеттеме өлшенгенде, жеке, барынша ықтимал нәтиже
міндеттеменің ең дұрыс есептік бағалауы болуы мүмкін. Алайда, мұндай
жағдайда да компания басқа ықтимал нәтижелерді қарастырады. Басқа ықтимал
нәтижелер негізінен жоғары немесе төмен болған жағдайда, ең дұрыс есептік
бағалау да көп немесе аз сома болады. Компания тапсырыс беруші үшін
шығарылған негізгі жабдықтағы аздаған ақауды жөндейді деп ойласақ, 1,000
мөлшеріндегі шығындар кезінде бірінші әрекеттен-ақ жөндеу жұмыстарын аяқтау
неғұрлым ықтимал нәтиже болып табылады. Егер бірінші әрекеттен ақауды жою
мүмкін болмаса, онда бағалау міндеттемесін 1,000 асып түсетін сомаға
мойындау керек.
Бағалау міндеттемелері салыққа дейін өлшенеді, өйткені бағалау
міндеттемелерінің салықтық салдарлары және олардағы өзгерістер 12-«Пайдаға
салынатын салықтар» IAS Халықаралық стандартында қаралады.
Көптеген оқиғалар мен жағдайлардың болуы шүбәсіз тәуекелдер мен
белгісіздік бағалау міндеттемелері бойынша ең дұрыс есептік бағалауды алу
үшін ескерілуі тиіс.
Тәуекел нәтиженің өзгергіштігін көрсетеді. Тәуекелдерге түзету енгізу
өлшенетін міндеттеменің сомасын көбейтуі мүмкін. Белгісіздік жағдайында
пікір айтқан кезде кірістер мен активтерді көтермеу үшін және шығыстар
немесе міндеттемелерді төмендетпеу үшін сақтық керек. Алайда, белгісіздік
артық бағалау міндеттемелерін жасауды немесе міндеттемелерді әдейі көтеруді
ақтамайды. Мысалы, аса жағымсыз нәтижелердің болжанатын шығындары сақтықпен
бағаланса, онда кейін нәтиже шын мәніндегіге қарағанда неғұрлым ықтимал
ретінде қарастырылмайды. Тәуекел мен белгісіздікке түзету бағалау
міндеттемелерін кейін көтеру арқылы қайталанбас үшін сақтық қажет.
Шығындар сомасына қатысты белгісіздіктерді ашу (b)-тармаққа сәйкес
жүргізіледі.
Ақшаның уақытша құнына әсер көп болғанда, бағалау міндеттемелерінің
сомасы міндеттерді өтеу үшін қажет шығындардың дисконтталған құнын
білдіреді.
Есептік күнінен кейін пайда болатын ақша қаражаттарының кетуіне
жататын бағалау міндеттемелері ақшаның уақытша құнына байланысты неғұрлым
қиын болса, осы сомада ақша қаражаттарының кетуі кейінірек пайда болады.
Сондықтан, ықпал елеулі болса, бағалау міндеттемелері дисконтталады.
Дисконттау ставкасы (немесе ставкалары) міндеттемелерге тән ақша мен
тәуекелдің уақытша құнының ағымдағы нарықтық бағалауын көрсететін салыққа
дейін ставка (немесе ставкалар) болуы тиіс. Дисконттау ставкасы
(ставкалары) ақша қаражаттарының болашақ тасқындары түзетілген тәуекелдерді
көрсетпеуге тиіс.
Міндеттемелерді өтеу үшін қажетті сомаға әсер ететін болашақ оқиғалар
олардың болуы туралы жеткілікті объективті растаулар болған жағдайда
бағалау міндеттемелері сомасында көрсетіледі.
Күтілетін болашақ оқиғалар бағалау міндеттемелерін өлшеу кезінде
ерекше болуы мүмкін. Мысалы, технологиядағы болашақ өзгерістер нәтижесінде
алаңды тазалау бойынша шығындарды компания оны пайдалану мерзімінің
аяқталуына байланысты төмендеуі мүмкін деп санайды. Танылған сома алаңды
тазалау сәтінде қажет болатын технологияға қатысты барлық бар
негіздемелерді есепке ала отырып, техникалық білікті объективті
бақылаушылардың орынды күтулерін көрсетеді. Сондықтан бар технологияларды
қолдану тәжірибесімен немесе тазалау бойынша бұрын оған қолданылған
неғұрлым ірі немесе неғұрлым күрделі қолданылып жүрген технологияны
қолданудың күтіліп отырған шығындарына байланысты шығындардың күтіліп
отырған қысқартуын енгізу орынды. Алайда компания бұл барынша объективті
негіздемемен расталмайынша тазалау үшін мейлінше жаңа технологияны
әзірлеуді күтпейді.
Ықтимал жаңа заңнаманың әсері іс жүзінде заңнаманың сөзсіз
қабылданатынына жеткілікті объективті негіздеме болған жағдайда, қолданылып
жүрген міндеттемелерді өлшеу кезіндегі есеп қабылданады. Практикада пайда
болатын міндеттемелердің алуан түрлілігі әрбір жағдайға жеткілікті
объективті негіздеме болатын бірыңғай оқиғаны айқындауды қиындатады.
Негіздеме болашақ заңнамадағы талаптарға қатысты қаншалықты қажет болса,
шын мәнінде ол қабылданып, енгізіле ме деген мәселелерге де қажет. Көптеген
жағдайларда жеткілікті объективті негіздеме заңды іс жүзінде қабылдағанға
дейін болмайды.
Активтердің күтілетін шығаруынан түсетін пайда бағалау міндеттемелерін
өлшеу кезінде есептелмеуге тиіс.
Күтілетін шығару бағалау міндеттемелерінің пайда болуына себеп болатын
оқиғаларға тығыз байланысты болғанның өзінде, активтердің күтілетін
шығаруынан түсетін пайда бағалау міндеттемелерін өлшеу кезінде есептелмеуге
тиіс. Мұның орнына компания тиісті активтерді қарастыратын Халықаралық
қаржы есептілігінің стандарты белгілеген сәтте активтердің күтілетін
шығаруынан болған пайданы таниды.
Бағалау міндеттемелерін қамтамасыз ету үшін қажетті кейбір немесе
барлық шығындарды күтілетін басқа тарап өтейді деп өтеу компания
міндеттемені өтей алатыны күмәнсіз болған жағдайда ғана, сонда ғана өтеу
мойындалады. Өтеу жеке актив ретінде ескерілуге тиіс. Өтеу ретінде танылған
сома бағалау міндеттемесінің сомасынан аспауға тиіс.
Пайда мен залал туралы есепте бағалау міндеттемелеріне жататын шығыс
өтеуге қатысты танылған соманы шегеріп тастағанды білдіреді.
Жекелеген жағдайларда компания бағалау міндеттемелерін қамтамасыз
етуге қажетті (мысалы, сақтандыру шарты, жеткізушінің шығындарды өтеу
немесе кепілдіктер туралы жазғандары) шығындардың барлығын немесе бір
бөлігін басқа тарап жабады. Басқа тарап компания төлеген соманы қайтарады
не осы соманы тікелей төлейді.
Көптеген жағдайларда компания қаралып отырған барлық сомалар үшін
жауапты болады, яғни компания қандай да бір себептермен үшінші тарап
төлемеген жағдайда, соманың барлығын төлеуі тиіс. Осындай жағдайда бағалау
міндеттемелері міндеттеменің толық сомасында мойындалады және күтіліп
отырған өтеу бойынша жеке актив танылады; әрі мұндай актив, егер компания
міндеттемені жапқанда өтеу алынатын болса, актив сөзсіз танылады.
Кейбір жағдайларда компания, үшінші тарап төлей алмайтын болса,
қаралып отырған шығындар бойынша жауап береді. Мұндай жағдайларда компания
осындай шығындар бойынша міндеттемелер алмайды және олар бағалау
міндеттемелеріне кірмейді.
Бағалау міндеттемелері әрбір есептік күні қайта қаралуы және ағымдағы
ең дұрыс есептік бағалауда көрсету үшін түзетілуі тиіс. Егер міндеттемені
реттеу үшін экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығаруды қажет ететін
міндеттемелерді реттеу үшін мүмкіндік болмаса, онда бағалау міндеттемелері
қайтарылады.
Дисконттауды пайдалану кезінде уақыт факторын көрсету мақсатында әрбір
кезеңде бағалау міндеттемелерінің баланстық құны көбейеді. Бұл көбею
пайыздық шығыс ретінде танылады.
Бағалау міндеттемелері бастапқыда мойындалғандар үшін осы шығындар
бойынша ғана пайдаланылады.
Бағалау міндеттемелеріне қарсы бастапқыда жасалғандарға қатысты
шығындар ғана есептеледі. Бастапқыда басқа мақсаттарда жасалған бағалау
міндеттемелеріне қарсы шығындарды есептеу екі түрлі оқиғаның әсерін
жасыратын болады.
Бағалау міндеттемелері операциялық қызметтен болған болашақ залалдар
үшін мойындалмауға тиіс.
Компанияда міндет жүктелген шарт болған жағдайда, осы шарт бойынша
ағымдағы міндеттеме танылады және бағалау міндеттемесі ретінде өлшенеді.
Көптеген шарттар (мысалы, сатып алуға арналған әдеттегі тапсырмалар)
басқа тарапқа өтемақы төлемей-ақ жойылуы мүмкін және тиісінше бұл жерде
міндеттеме болмайды. Басқа шарттар әрбір келісетін тараптар үшін құқықтар
мен міндеттерді белгілейді. Оқиға осындай шартты міндет жүктелген шарт
жасағанда, ол осы Стандартты қолдану саласына тап болады және танылатын
міндеттемесі болады. Міндет жүктелген болып табылмайтын орындалу үстіндегі
шарттар осы Стандартты қолдану саласына кірмейді.
Төменде қайта құрылымдау анықтамасына кіретін оқиғалар мысалы
берілген:
а) қызмет түрін сату немесе тоқтату;
б) елде немесе аймақта шаруашылық бөлімшелерін жабу немесе
шаруашылық қызметін бір елден екінші елге немесе аймаққа ауыстыру;
в) менеджмент құрылымындағы өзгерістер, мысалы, менеджменттің
қандай да бір деңгейін жою;
г) компания қызметінің сипатына және бағытына елеулі әсер ететін
түбірлі қайта ұйымдастыру.
Қайта құрылымдауға шығындар бойынша бағалау міндеттемелері бағалау
міндеттемелері үшін мойындаудың жалпы критерийлерін сақтаған кезде ғана
танылады. Мойындаудың жалпы критерийлері сияқты қайта құрылымдауға
қолданылады.
Қайта құрылымдау бойынша бағалау міндеттемелерінің құрамына қайта
құрылымдауға байланысты пайда болатын тікелей шығындар, яғни бір мезгілде:
а) міндетті түрде қайта құрылымдаумен байланысты; және
б) компанияның ағымдағы қызметімен байланысты емес шығындар ғана
кіреді.
Қайта құрылымдау бойынша бағалау міндеттемелеріне мынадай
міндеттемелер:
а) жұмыс істеуді жалғастырып отырған қызметкерлерді қайта даярлауға
немесе орнын ауыстыруға кеткен шығындар;
б) маркетингке шығыстар;
в) жаңа жүйелерге және тарату желілеріне инвестициялар кірмейді.
Болашақта істі жүргізуге жататын осындай шығындар есептік күнге қайта
құрылымдау бойынша міндеттемелер болып табылмайды. Осындай шығындар қайта
құрылымдаудан бөлек келтірілген болса, онда олар танылады.
Қайта құрылымдау күніне дейін бірегейлендірілген болашақ операциялық
шығындар, берілген анықтамаға сәйкес міндет жүктелген шарттарға
жататындарды қоспағанда, бағалау міндеттемелеріне енбейді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Бағалау міндеттемелері дегеніміз не?
2. Шартты міндеттемелерге не жатады?
3.Резервтер қалай жіктеледі?
4.Резервтердібағалау қалай жүргізіледі?
Әдебиеттер: (1) 307-321 бет, 397-402 бет, (2).241-263 бет, (4) 232-
262 бет
Тақырып 12. Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер мен мәмілелер
2. Үлестік құралдардың әділ құнын анықтау
3. Үлестік құқықтарды бөлу шарттарының есебі
4. Ақша қаражаттарын төлеу мен үлестік құралдар негізіндегі мәмілелер
Стандарттың мақсаты үлестік құралдарға негізделген төлем мәмілесін
жүзеге асыратын кәсіпорын үшін қаржы есептілігін жасау тәртібін белгілеу
болып табылады. Атап айтқанда, ол кәсіпорыннан қызметкерлерге үлестік
құралдарға опциондар ұсынатын операцияларға байланысты шығыстарды қоса
алғанда, үлестік құралдарға негізделген төлем операцияларының әсерін пайда
немесе залал құрамында және қаржы жағдайында көрсетуді талап етеді.
Кәсіпорын үлестік құралдарға негізделген төлемдер мәмілелерінде
алынған немесе сатып алынған тауарларды немесе қызмет көрсетулерді осы
тауарларды немесе қызмет көрсетулерді алу сәтінде тануы тиіс. Кәсіпорын,
егер тауарлар немесе қызмет көрсетулер үлестік құралдарға негізделген, ол
бойынша есеп айырысу үлестік құралдармен жүргізілетін төлемдер
мәмілелерінде алынса, меншікті капиталдың тиісті ұлғаюын немесе, егер
тауарлар немесе қызмет көрсетулер үлестік құралдарға негізделген, ол
бойынша есеп айырысу ақша қаражаттарымен жүргізілетін төлемдер
мәмілелерінде алынса, міндеттемелерді тануы тиіс.
Егер үлестік құралдарға негізделген төлемдер мәмілелерінде алынған
немесе сатып алынған тауарлар немесе қызмет көрсетулер активтер ретіндегі
тану критерийлеріне сәйкес келмесе, онда олар шығыстар ретінде танылуы
тиіс.
Әдетте, шығыс тауарларды немесе қызмет көрсетулерді тұтыну нәтижесінде
туындайды. Мысалы, қызмет көрсетулер әдетте бірден тұтынылады және осы
жағдайда шығыс қызмет көрсетуді қарсы тарап көрсету сәтінде танылады.
Тауарлар қандай да болмасын уақыт кезеңі ішінде немесе қорлар неғұрлым
кешірек күні сатылған жағдайда тұтынылуы мүмкін; осы жағдайда шығыс
тауарлар тұтынылған немесе сатылған кезде танылады. Дегенмен кейде шығысты
тауарлар немесе қызмет көрсетулер тұтынылғанға немесе сатылғанға дейін тану
қажет, себебі олар активтер ретінде тану критерийлеріне сәйкес келмейді.
Үлестік құралдарға негізделген, есеп айырысу үлестік құралдармен
жүргізілетін төлемдер операциялары үшін кәсіпорын алынған тауарларды немесе
қызмет көрсетулерді және меншікті капиталдағы тиісті ұлғаюды алынған
тауарлардың немесе қызмет көрсетулердің әділ құны бойынша, осы әділ құн
сенімді түрде өлшенбейтін жағдайды қоспағанда, тікелей өлшеуі тиіс. Егер
кәсіпорын алынған тауарлардың немесе қызмет көрсетулердің әділ құнын
сенімді түрде өлшей алмаса, ол олардың құнын және меншікті капиталдағы
тиісті ұлғаюды жанама, яғни ұсынылған үлестік құралдардың әділ құны
негізінде өлшеуі тиіс.
Әдетте, акциялар, акцияларға опциондар немесе басқа да үлестік
құралдар қызметкерлерге олардың сыйақыларының бір бөлігі ретінде,
қызметкерлерге ақша қаражатымен төленетін жалақыларына және басқа
сыйақыларына қосымша ретінде ұсынылады. Әдетте қызметкерлердің сыйақылары
пакетінің белгілі бір компоненттері үшін алынған қызмет көрсетулерді
тікелей өлшеу мүмкін емес. Сонымен қатар, ұсынылған үлестік құралдардың
әділ құнын тікелей өлшемеуге қарамастан, барлық сыйақылар пакетінің әділ
құнын тәуелсіз өлшеу мүмкін болмай қалады. Осыған қосымша ретінде акциялар
немесе акцияларға опциондар кейде негізгі сыйақының бір бөлігі ретінде
емес, сыйлықақы келісімдерінің бір бөлігі ретінде ұсынылады, мысалы,
қызметкерлер үшін кәсіпорындағы жұмыстарын жалғастыруына немесе олардың
кәсіпорын қызметінің нәтижесін жақсарту бойынша қосқан күштері үшін сыйақы
мақсатында ынталандыру. Акцияларды немесе үлестік құралдарға опциондарды
басқа сыйақылар түріне қосымша ретінде ұсына отырып, кәсіпорын қосымша
пайда алу үшін қосымша сыйақы төлейді. Осы қосымша пайдалардың әділ құнын
бағалау қиын болуы мүмкін. Алынған қызмет көрсетулердің әділ құнын тікелей
өлшеудің қиындығы салдарынан кәсіпорын қызметкерлерден алынған қызмет
көрсетулердің әділ құнын оларға ұсынылған үлестік құралдардың әділ құны
негізінде өлшеуі тиіс.
Ұсынылған үлестік құралдардың әділ құны негізінде өлшенетін
операциялар үшін кәсіпорын ұсынылған үлестік құралдардың әділ құнын, егер
бар болса, нарықтық бағаларға негіздей, осы үлестік құралдар ұсынылған
талаптарды ескере отырып, өлшеу күні өлшеуі тиіс.
Егер нарықтық бағалар жоқ болса, онда кәсіпорын ұсынылған үлестік
құралдардың әділ құнын тәуелсіз, жақсы хабардар, осындай операцияларды
жасауға ниетті тараптар арасында операциялар жасау кезінде өлшеу күні осы
үлестік құралдардың бағасы қандай болғанын айқындауға арналған бағалау
әдістерін пайдалана отырып есептеуі тиіс. Бағалау тәсілі қаржы құралдарының
бағасын айқындаудың жалпы қабылданған әдістемесіне сәйкес келуі және жақсы
хабардар, осындай операцияларды жасауға ниетті нарық қатысушылары баға
белгілеу кезінде қарайтын барлық факторлар мен жорамалдар кіруі тиіс.
Кәсіпорын алынған тауарларды немесе қызмет көрсетулерді және меншікті
капиталдағы тиісті ұлғаюды танығаннан кейін, ол өту күнінен кейін меншікті
капиталдың жалпы сомасына әсер ететін кейінгі ешқандай түзетулерді жасамауы
тиіс. Мысалы, егер кейіннен қызметкер оған өткен үлестік құралдардан
айырылса немесе егер үлестік құралдарға опциондар жағдайында опциондар
орындалмаса, кәсіпорын кейіннен қызметкерден алынған қызмет көрсетуге
қатысты танылған соманың реверсивтік жазбасын жасамауы тиіс. Дегенмен осы
талап кәсіпорынға меншікті капитал ішіндегі қозғалысты, яғни соманың
меншікті капиталдың бір компонентінен басқасына өтуін тануға кедергі
жасамайды.
Аталып өткен талаптары кәсіпорыннан үлестік құралдарға негізделген
төлем операциясын ұсынылған үлестік құралдардың әділ құны негізінде
өзгертуді талап ететін жағдайда қолданылады. Сирек жағдайларда кәсіпорын
өлшеу күні ұсынылған үлестік құралдардың әділ құнын сенімді түрде бағалай
алмайды. Осы сирек жағдайларда ғана кәсіпорын:
а) үлестік құралдарды олардың ішкі құны бойынша, ең алдымен
кәсіпорын тауарларды сатып алған немесе қарсы тарап қызмет көрсеткен күні
және одан әрі әрбір есепті күні және түпкілікті есеп айырысу күні өлшеуі
тиіс, бұл ретте пайдадағы немесе шығындағы ішкі құнның өзгерісі танылады.
Акцияларға опциондар ұсыну үшін үлестік құралдарға негізделген төлемдер
туралы келісім бойынша түпкілікті есеп айырысу опциондар орындалған,
алынған (мысалы, қызметкер жұмыстан шыққан кезде) немесе күші жойылған
(мысалы, опцион мерзімінің соңында) кезде жүргізіледі;
б) алынған тауарларды немесе қызмет көрсетулерді түпкілікті
қорытындысында өткізілетін немесе (қайда қолданылса) түпкілікті
қорытындысында орындалатын үлестік құралдар саны негізінде тануы тиіс.
Егер кәсіпорын жоғарыда айтылғандай қолданса, онда басқаны қолданудың
қажеттілігі жоқ, себебі үлестік құралдар ұсынылған талаптардың барлық
өзгерісі жоғарыда жазылған ішкі құн әдісін қолдану кезінде есепке алынады.
Дегенмен, егер кәсіпорын жоғарыдағы мәтінде қолданылған үлестік құралдарды
ұсыну туралы келісім бойынша өтеуді жүргізсе, онда:
а) егер өтеу өту кезеңі ішінде жүргізілсе, кәсіпорын осы өтеуді
өтуді жеделдету ретінде ескеруі тиіс және сондықтан керісінше жағдайда өту
кезеңінің қалған мерзімі ішінде алынған қызмет көрсетулерге қатысты танылуы
мүмкін соманы жедел тануы тиіс;
б) өтеу кезінде жүргізілген төлем үлестік құралдарды сатып алу
ретінде, яғни төлем сатып алу күні өлшенген үлестік құралдың ішкі құнынан
асатын соманы қоспағанда, меншікті капиталдан шегеру ретінде есепке алынуы
тиіс. Осындай кез келген асып кету шығыс ретінде танылуы тиіс.
Кәсіпорын үлестік құралдар ұсынылған талаптарды өзгерте алады. Мысалы,
ол қызметкерлерге ұсынылған опциондарды орындау бағасын азайта (яғни, өзге
бағаны белгілей) алады, бұл осы опциондардың әділ құнын ұлғайтады. Осындай
өзгерістердің ықпал етуін есепке алу жөніндегі талаптары қызметкерлермен
жасалған, үлестік құралдарға негізделген төлемдер операцияларының
мазмұнында беріледі. Дегенмен осы талаптар қызметкерлер болып табылмайтын
тараптармен жасалған, үлестік құралдарға негізделген, ұсынылған үлестік
құралдардың әділ құны негізінде өлшенетін төлемдер операцияларына да
қолданылуы тиіс. Соңғы жағдайда «ұсынылған күніне» сілтеменің орнына
кәсіпорын тауарларды алған немесе қарсы тарап қызмет көрсеткен күніне
сілтеме қолданылуы тиіс.
Үлестік құралдарға негізделген, есеп айырысу ақша қаражаттарымен
жүргізілетін төлемдер мәмілелер үшін кәсіпорын сатып алынған тауарларды
немесе қызмет көрсетулерді және міндеттемелердің әділ құны бойынша
туындаған міндеттемені өлшеуі тиіс. Міндеттеме өтелмейінше кәсіпорын
міндеттемелердің әрбір есепті күнгі, сондай-ақ міндеттемелер бойынша есеп
айырысу күнгі әділ құнын кезең ішіндегі пайданың немесе залалдың
құрамындағы міндеттеменің әділ құнындағы өзгерісті тани отырып қайта
бағалауы тиіс.
Егер кәсіпорын қарсы тарапқа үлестік құралдарға негізделген төлемдер
мәмілелер бойынша ақша қаражатымен немесе үлестік құралдар шығару арқылы
есеп айырысу тәсілін таңдау құқығын ұсынса, онда кәсіпорын борыштық
компонент (яғни, қарсы тараптың ақыны ақша қаражатымен төлеуді талап ету
құқығы) және үлестік компонент (яғни, қарсы тараптың есеп айырысуды ақша
қаражатымен емес, үлестік құралдармен талап ету құқығы) кіретін аралас
қаржы құралын ұсынады. Қызметкерлер болып табылмайтын тараптармен алынған
тауарлардың немесе қызмет көрсетулердің әділ құны тікелей өлшенетін
операциялар үшін, кәсіпорын аралас қаржы құралының үлестік компонентін
тауарлар немесе қызмет көрсетулер алынған күнгі алынған тауарлардың немесе
қызмет көрсетулердің әділ құны және борыштық компоненттердің әділ құны
арасындағы айырма ретінде өлшеуі тиіс.
Қызметкерлермен операцияларды қоса алғанда, басқа операциялар үшін
кәсіпорын аралас қаржы құралдарының өлшеу күнгі әділ құнын ақша қаражатына
немесе үлестік құралдарға құқықтар ұсынылған талаптарды ескере отырып
өлшеуі тиіс.
Кәсіпорын өтеу күні міндеттемені оның әділ құны бойынша қайта бағалауы
тиіс. Егер есеп айырысу кезінде кәсіпорын үлестік құралдар шығарса, ақша
құралдарымен төлемесе, онда міндеттеме шығарылған үлестік құралдар үшін
өтем ретінде меншікті капиталға тікелей аударылуы тиіс.
Егер өтеу кезінде кәсіпорын үлестік құралдар шығармай ақша
қаражаттарымен төлесе, онда бұл төлем міндеттемені толық өтеуі тиіс. Бұрын
танылған үлестік компонент меншікті капиталдың құрамында қалуы тиіс. Өтеу
ретінде ақша қаражатын алуды таңдай отырып, қарсы тарап үлестік құралдарды
алу құқығынан бас тартты. Дегенмен осы талап кәсіпорынға меншікті капитал
құрамындағы қозғалысты, яғни меншікті капиталдың бір компонентінен
басқасына аударуды тануға кедергі жасамайды.
Үлестік құралдарға негізделген, келісім талаптары кәсіпорынға есеп
айырысу тәсілін таңдауды ұсынатын төлемдер мәмілелері
Үлестік құралдарға негізделген, келісім талаптары кәсіпорынға есеп
айырысуды ақша қаражатымен немесе үлестік құралдар шығару арқылы жүргізуді
таңдауды ұсынатын төлемдер мәмілелері үшін кәсіпорын тиісті түрде оның есеп
айырысуды ақша қаражатымен жүргізу міндеттемесінің бар екендігін айқындауы
және үлестік құралдарға негізделген төлем операциясын ескеруі тиіс.
Кәсіпорында, егер есеп айырысуды үлестік құралдармен таңдаудың коммерциялық
мазмұны болмаса (мысалы, егер кәсіпорынға акциялар шығаруға заңды түрде
тыйым салынса) немесе кәсіпорынның ақша қаражатымен есеп айырысу тәжірибесі
немесе белгіленген саясаты болса, немесе әдеттегідей, егер қарсы тарап
өтініш білдіріп есеп айырысуды ақша қаражатымен жүргізсе, есеп айырысуды
ақша қаражатымен жүргізу міндеттемесі бар.
Егер кәсіпорынның есеп айырысуды ақша қаражатымен жүргізу міндеттемесі
болса, онда ол операцияны үлестік құралдарға негізделген, есеп айырысу ақша
қаражатымен жүргізілетін төлемдер операцияларына қолданылатын талаптарына
сәйкес есепке алуы тиіс.
Егер кәсіпорында осындай міндеттеме болмаса, онда ол операцияны
үлестік құралдарға негізделген, есеп айырысу ақша үлестік құралдармен
жүргізілетін төлемдер операцияларына қолданылатын талаптарына сәйкес есепке
алуы тиіс:
а) егер кәсіпорын ақша қаражатымен есеп айырысуды таңдаса, онда
ақшалай төлем меншікті капиталдың үлесін сатып алу ретінде, яғни төмендегі
б) тармағында көрсетілген жағдайларды қоспағанда, меншікті капиталдан
шегерім ретінде ескерілуі тиіс;
в) егер кәсіпорын үлестік құралдар шығару арқылы есеп айырысуды
таңдаса, онда төмендегі г) тармағында көрсетілген жағдайларды қоспағанда,
одан кейінгі есепке алу талап етілмейді (егер қажет болса, меншікті
капиталдың бір компонентінен басқасына аударудан басқа);
г) егер кәсіпорын есеп айырысу күні неғұрлым жоғары әділ құнмен
есеп айырысу тәсілін таңдаса, онда ол қосымша өткізілген құн сомасындағы
қосымша шығысты, яғни осы ережелердің қайсысы қолданылатынына қарай
төленген ақша қаражаты және керісінше жағдайда шығарылуы мүмкін үлестік
құралдардың әділ құны арасындағы айырманы немесе шығарылған үлестік
құралдардың әділ құны және керісінше жағдайда төленуі мүмкін ақша қаражаты
сомасы арасындағы айырманы тануы тиіс.
Ұсынылған акциялардың және акцияларға опциондардың әділ құнын өлшеу
қарастырылады. Қызметкерлерге акциялар немесе акцияларға опциондар ұсыну
бойынша операциялардың жалпы сипатты болып табылатын белгілі бір талаптарға
ерекше назар аударылады. Осыған байланысты ол жан-жақты болып табылмайды.
Сонымен қатар бұдан әрі қарастырылатын бағалау мәселелері негізінен
қызметкерлерге ұсынылған акцияларға және акцияларға опциондарға жатады,
акциялардың немесе акцияларға опциондардың әділ құны ұсыну күні өлшенетіні
туралы жорамал қабылданады. Дегенмен бұдан әрі қарастырылатын көптеген
бағалау мәселелері (мысалы, күтілетін өзгергіштікті айқындау) кәсіпорын
тауарлар алатын немесе қарсы тарап қызмет көрсетін күні қызметкерлер болып
табылмайтын тараптарға ұсынылған акциялардың немесе акцияларға опциондардың
әділ құнының есеп айырысу бағасы контексте қолданылады.
Қызметкерлерге ұсынылған акциялардың әділ құны кәсіпорын акцияларының
акциялар ұсынылған талаптардға сәйкес әділ құнды өлшеуден алынып тасталатын
өту талаптарын қоспағанда) ескерілетіндей етіп түзетілген нарықтық бағасы
бойынша (немесе, егер кәсіпорынның акциялары нарықта еркін айналмаса,
есептелген нарықтық бағасы бойынша) өлшенуі тиіс.
Қызметкерлерге ұсынылған акциялар опциондар үшін көптеген жағдайларда
нарықтық бағаларға қолы жетпейді, себебі ұсынылған опциондар бойынша
нарықта айналыстағы опциондарға қолданылмайтын талаптар белгіленген. Егер
нарықта осындай талаптармен айналыстағы опциондар болмаса, онда ұсынылған
опциондардың әділ құны опциондардың бағасын айқындау үлгісін қолдану арқылы
бағалануы тиіс.
Баға белгілеудің барлық үлгісі кем дегенде мынадай факторларды:
а) опционды орындау бағасын;
б) опционның мерзімі;
в) акциялар негізін құрайтын ағымдағы бағасы;
г) акциялар бағасының күтілетін өзгергіштігін;
д) акциялар бойынша күтілетін дивидендтерді (егер қолданылса);
ж) опционның мерзіміне тәуекелсіз пайыздық ставканы назарға алады.
Нарықтың жақсы хабардар, операция жасауға ниетті қатысушылары баға
белгілеу кезінде қарауы тиіс басқа факторлар да назарға алынуы тиіс әділ
құнның өзгеруіне алынып тасталатын өту талаптарын және қалпына келтіру
сипаттарын қоспағанда.
Акциялар мен дивидендтер негізінде жатқан күтілетін өзгергіштікті
бағалау кезінде олар бойынша мақсат опцион үшін ағымдағы нарықтық немесе
шарттық айырбастау бағасында көрсетілуі мүмкін күтілетін жақындаған баға
болып табылады. Тиісінше, қызметкерлерге ұсынылған үлестік құралдарға
опциондарды мерзімінен бұрын орындаудың ықпалын бағалау кезіндегі мақсат
қызметкерлердің опциондарды орындау ерекшеліктері туралы нақты ақпаратқа
рұқсаты бар сыртқы тараптың ұсыну күнінен қол жеткізілген ақпаратқа
негіздей отырып әзірлеуі тиіс күтулердің жақындаған бағалаудан тұрады.
Күтілетін өзгергіштік күтіліп отырғандай кезең ішінде баға өзгеретін
соманың көрсеткіші болып табылады. Опционның бағасын айқындау үлгісінде
пайдаланылатын өзгергіштік көрсеткіштері уақыт кезеңі ішінде пайызды
үздіксіз қосу формуласы бойынша есептелген акциялардың пайдалылық
нормаларының жылдық мәнге келтірілген стандарттық ауытқуы болып табылады.
Өзгергіштік әдетте жылдыққа келтірілген, уақыт кезеңіне қарамастан
салыстыруға болатын, есептеу кезінде пайдаланылған мәндермен көрсетіледі,
мысалы, бағаны күн сайын, апта сайын немесе ай сайын бақылау.
Акция бойынша кезең ішіндегі пайдалылық нормасы (оң немесе теріс болуы
мүмкін) акционердің дивидендтен немесе акция бағасының өсуінен (немесе
азаюынан) қандай пайда алғанын өлшейді.
Акцияның жылдық мәнімен көрсетілген күтілетін өзгергіштігі жобамен
үштен екі жағдайда үздіксіз есептелген пайдалылық нормасының түсуі
күтілетін диапазон болып табылады. Мысалы, егер үздіксіз қосылған пайыз
формуласы бойынша есептелген, 12% күтілетін пайдалылық нормасы бар акцияның
30% өзгергіштігі бар екені айтылады, бұл акцияның пайдалылық нормасы бір
жыл ішінде -18% (12% - 30%) және 42% (12% + 30%) арасында, жобамен үштен
екіге тең болу ықтималдылығын білдіреді. Егер акцияның бағасы жыл басында
100 а.б. құраса және дивидендтер төленбесе, онда жылдың соңында акцияның
бағасы 83,53 а.б. (100 а.б. х е-0,18) және 152,20 а.б. (100 а.б. х е0,42)
арасында жобамен үштен екі ықтималдылықпен болады деп күтуге болады.
Күтілетін өзгергіштікті бағалау кезінде қарау қажет факторларға
мыналар кіреді:
а) нарықтағы айналыстағы кәсіпорынның акцияларға опциондардың
немесе кәсіпорынның, егер бар болса, опциондардың сипаты (айырбасталатын
берешек сияқты) кіретін басқа үлестік құралдарының жобаланған өзгергіштігі;
б) негізінен опционның күтілетін мерзімімен (опционның шартта
көзделген қалған мерзімін және күтілетін мерзімнен бұрын орындаудың ықпалын
ескере отырып) салыстырылатын соңғы кезең ішіндегі акциялар бағасының
тарихи өзгергіштігі;
в) кәсіпорынның акциялары нарықта еркін айналатын уақыт ұзақтығы.
Жақында листингтен өткен кәсіпорынның листингтен бұрын өткен осындай
кәсіпорындармен салыстырғанда жоғары тарихи өзгергіштігі бар болуы мүмкін.
Жақында листингтен өткен кәсіпорындар бойынша бұдан кейінгі нұсқау төменде
берілген;
г) өзінің орташа мәніне, яғни ұзақ мерзімді орташа деңгейге қайтып
келу өзгергіштігінің үрдісі және күтілетін болашақ өзгергіштіктің өткен
өзгергіштіктен айырмашылығы болатынын көрсететін басқа факторлар. Мысалы,
егер кәсіпорын акциясының бағасы белгілі бір уақыт кезеңі ішінде болмай
қалған жойылудан немесе біршама қайта құрудан өте өзгергіш болса, онда осы
кезең тарихи орташа жылдық өзгергіштікті есептеу кезінде назарға алынбайды;
д) бағаларды бақылауға арналған тиісті және жүйелі аралықтар. Бағаны
бақылау кезеңнен кезеңге дейін келісілуі тиіс. Мысалы, кәсіпорын әрбір
аптаның жабу бағасын немесе аптаның ең жоғары бағасын пайдаланады, бірақ
бір аптаның жабу бағасын және басқа аптаның ең жоғары бағасын пайдаланбауы
тиіс. Сонымен қатар бағаны бақылау нәтижелері орындау бағасының валютасымен
көрсетілуі тиіс.
Листингтен өтпеген кәсіпорында күтілетін өзгергіштікті бағалау кезінде
қарау үшін қажетті тарихи ақпарат жоқ. Оның орнына қарау үшін қажетті
кейбір факторлар төменде берілген.
Кейбір жағдайларда листингтен өтпеген, қызметкерлер (немесе басқа
тараптар) үшін жүйелі түрде опциондар немесе акциялар шығаратын кәсіпорын
өз акциялары үшін ішкі нарықты белгілей алады. Күтілетін өзгергіштікті
бағалау кезінде акциялардың осы бағаларының өзгергіштігі назарға алынады.
Балама ретінде кәсіпорын листингтен өткен, олар бойынша акциялардың
бағасы немесе күтілетін өзгергіштік бағалау кезінде пайдалануға болатын
опцион бағасы туралы ақпарат бар осындай кәсіпорындардың тарихи немесе
болжанған өзгергіштігін қарайды. Бұл қадам, егер кәсіпорын өз акцияларының
құнын бағалауды листингтен өткен осындай кәсіпорындар акцияларының бағысына
негіздесе, дұрыс болады.
Егер кәсіпорын өзінің акцияларының құнын бағалауды листингтен өткен
осындай кәсіпорындар акцияларының бағаларына негіздемесе, ал оның орнына өз
акцияларын бағалаудың басқа әдісін пайдаланса, онда ол күтілетін
өзгергіштіктің осы бағалау әдісіне сәйкес келетін бағалауды алады. Мысалы,
кәсіпорын өз акцияларын таза активтердің немесе пайданың мәндері негізінде
бағалай алады. Ол таза активтердің немесе пайданың осы мәндерінің күтілетін
өзгергіштігін назарға алады.
Күтілетін дивидендтерді ұсынылған акциялардың немесе опциондардың әділ
құнын өлшеу кезінде назарға алуға болатыны не болмайтыны туралы мәселе
қарсы тараптың дивидендтерге немесе дивидендтердің баламасына құқығы бар не
жоқ екендігіне қатысты болады.
Мысалы, егер қызметкерлерге опциондар ұсынылса және олардың негізінде
жатқан акциялар бойынша дивидендтерге немесе дивидендтердің баламасына
ұсыну күні және орындау күні арасындағы кезең ішінде олардың құқығы бар
болса, онда ұсынылған опциондар олардың негізінде жатқан дивидендтер
төленбегендей бағалануы тиіс, яғни күтілетін дивидендтер жөніндегі бастапқы
ақпарат нөлге тең болады.
Әдетте, тәуекелсіз пайыздық ставка нөлдік купоны бар, елде орындау
бағасы көрсетілген валютамен шығарылған, өтелгенге дейін бағаланатын
опционның күтілетін мерзіміне тең қалған мерзімі бар (шартта көзделген,
опционды қолданудың қалған мерзімі негізінде және күтілетін мерзімінен
бұрын орындаудың ықпалын назарға ала отырып) мемлекеттік облигациялар
бойынша ағымдағы кірістілік болып табылады. Егер осындай мемлекеттік
облигациялар болмаса немесе жағдай нөлдік купоны бар мемлекеттік
облигациялар бойынша болжанған кірістіліктің тәуекелсіз пайыздық ставканы
ашпайтынын көрсетсе (мысалы, жоғары инфляциясы бар экономикаларда), балама
ставкаларды пайдалану қажет болады. Сонымен қатар қолдану мерзімі
бағаланатын опционның күтілетін қолдану мерзіміне тең болатын опционның
әділ құнын бағалау кезінде балама ставкалар, егер нарықтың қатысушылары
әдетте тәуекелсіз пайыздық ставканы, нөлге тең купоны бар мемлекеттік
облигациялар бойынша болжанған кірістілікті емес, осы балама ставкаларды
пайдалану арқылы белгілеген жағдайда пайдалануы тиіс.
Әдетте, нарықта айналыстағы акцияларға опциондарды кәсіпорын емес,
үшінші тұлғалар шығарады. Осы опциондар орындалған кезде сатушы акцияларды
опционның иесіне жеткізеді. Бұл акциялар акционерлерден сатып алынады.
Осылайша, нарықта айналыстағы акцияларға опциондардың орындалуының ажырату
әсері жоқ.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер мен мәмілелерге не
жатады?
2. Қызметтерді көрсетумен байланысты мәмілелергелерге не жатады?
3.Үлестік құралдардың әділ құны қалай анықталады?
4.Опциондықайталау құқығының есебі қалай жүргізіледі?
5. Мүмкін төленетін ақша қаражаттарының үлестік құраладры
негізіндегі мәмілелерге не жатады?
Әдебиеттер: (1) 307-321 бет, 397-402 бет, (2).241-263 бет, (4) 232-
262 бет
Тақырып 13. Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және
тоқтатылған қызмет
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Сатуға арналған ұзақ мерзімдіактивтердің жіктелуі және оны бағалау
2. Ұзақ мерзімді активтерді бағалау
3. Құнсызданудан және оларды реверсиялаудан туындаған зияндарды тану
4. Тоқтатылған қызметтер бойынша ақпараттар беру
5. Жалғастырылатын қызметке қатысты табыстар мен зияндар
Стандарттың мақсаты сатуға арналған активтерді есепке алуды анықтау
және тоқтатылған қызмет туралы ақпаратты ұсыну әрі ашып көрсету болып
табылады. Атап айтқанда:
а) сатуға арналған ретінде жіктеу критерийлерін қанағаттандыратын
активтердің ең аз баланстық және сату шығындарын шегергендегі әділ құнмен
өлшенуін және бұл активтерге амортизация есептеудің тоқтатылуын;
б) сатуға арналған ретінде жіктеу критерийлерін қанағаттандыратын
активтерді баланстың өзінде бөлек ұсынуды және тоқтатылған қызмет
нәтижелерін пайда және залал туралы есепте бөлек ұсынуды талап етеді.
Егер ұзақ мерзімді активтің (немесе шығаруға арналған топтың)
баланстық құнының оны пайдалануды жалғастыра беру арқылы емес, негізінен
сату есебінен толтырылса, кәсіпорын оны сатуға арналған ретінде жіктеуі
тиіс.
Ол үшін актив (немесе шығаруға арналған топ) қазіргі күйінде және
осындай активтерді (немесе шығаруға арналған топтарды) сатқанда қоса
жүретін әдеттегі талаптармен дереу сатуда болуы тиіс, және де сату
ықтималдығы жоғары болуы тиіс.
Сату ықтималдығы жоғары болу үшін, тиісті басшылық деңгейі активті
(немесе шығаруға арналған топты) сату жөнінде жоспар қабылдауы тиіс және
сатып алушыны іздеу әрі жоспарды орындау жөнінде қарқынды бағдарлама
басталуға тиіс. Оның үстіне, активті (немесе шығаруға арналған топты) оның
ағымдағы әділ құнымен салыстырғанда негізделген бағамен сату жөнінде
қарқынды жұмыс жүргізілуі тиіс.
Бұған қоса, шешілген жағдайларды қоспағанда, сату жіктеу күнінен
бастап бір жыл ішіндегі аяқталған сату деп тануға арналған талаптарды
қанағаттандырады деп күтілуге тиіс және сату жөніндегі жоспарды орындау
үшін талап етілетін іс-әрекеттер жоспарда маңызды өзгерістер болуының
немесе жоспарды болдырмай тастаудың тіпті де мүмкін емес екендігін
көрсетуге тиіс.
Кәсіпорын пайдаланылуы тоқтатылуға тиіс ұзақ мерзімді активті (немесе
шығаруға арналған топты) сатуға арналған ретінде жіктемеуі тиіс, өйткені
оның баланстық құны негізінен алғанда пайдалануды жалғастыру арқылы
өтеледі. Алайда, егер пайдаланылуы тоқтатылуға тиіс шығаруға арналған топ
жоғарыда көрсетілген критерийлерге жауап берсе, онда кәсіпорын шығаруға
арналған топтың ақша қаражатының нәтижелері мен ағындарын пайдалану
тоқтатылған күні, тоқтатылған қызмет ретінде көрсетуі тиіс. Пайдаланылуы
тоқтатылатын ұзақ мерзімді активтерге (немесе шығаруға арналған топтарға)
экономикалық қызметінің мерзімі аяқталғанға дейін пайдаланылатын ұзақ
мерзімді активтер (немесе шығаруға арналған топтар) және жабылатын, бірақ
сатылмайтын ұзақ мерзімді активтер (немесе шығаруға арналған топтар)
кіреді.
Ұзақ мерзімді активтерді (немесе шығаруға арналған топтарды) өлшеу
Кәсіпорын сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активті
(немесе шығаруға арналған топты) сату шығындарын шегере отырып, ең аз
баланстық немесе әділ құны бойынша өлшеуге тиіс.
Егер таяу арада сатып алынған актив (немесе шығаруға арналған топ)
сатуға арналған ретіндегі жіктеу критерийлеріне жауап берсе,онда қолдану
активті (немесе шығаруға арналған топты) бастапқы таныған кезде, егер ол
осылайша (мысалы, өзіндік құны бойынша) жіктелмеген болса, баланстық құнның
және сату шығындарын шегергендегі әділ құнның ең азымен өлшеуге әкеледі.
Сөйтіп, егер актив (немесе шығаруға арналған топ) бизнесті біріктірудің бір
бөлігі ретінде сатып алынса, онда ол сату шығындарын шегергендегі әділ құн
бойынша өлшенуге тиіс.
Сату бір жыл өткен соң орын алады деп күтілсе, онда кәсіпорын сату
шығындарын келтірілген құн бойынша өлшеуге тиіс. Сату шығындарының
келтірілген құнын уақыт ағынымен кез келген ұлғайту пайданың немесе
залалдың құрамында қаржыландыру шығындары ретінде көрсетілуге тиіс.
Активті (немесе шығаруға арналған топты) сатуға арналған ретінде
тікелей бастапқы жіктеу алдында активтің (немесе топтағы барлық активтер
мен міндеттемелердің) баланстық құны қолданылып жүрген ХҚЕС-ына сәйкес
өлшенуге тиіс.
Шығаруға арналған топты бұдан әрі қайта өлшеген кезде осы Стандарттың
өлшеуге қоятын талаптарының қолданылу аясына кірмейтін, бірақ сатуға
арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топқа кіретін кез келген
активтің немесе міндеттеменің баланстық құны қолданылып жүрген ХҚЕС-на
сәйкес сату шығындарын шегергендегі шығаруға арналған топтың әділ құнын
қайта өлшегенге дейін өлшенуге тиіс.
Кәсіпорын активті (немесе шығаруға арналған топты) сату шығындарын
шегергендегі әділ құнға дейін кез келген бастапқы немесе бұдан кейінгі
есептен шығарған кезде құнсызданудан болған залалды ол сәйкес танылмаған
шамада тануға тиіс.
Кәсіпорын активті сату шығындарын шегергендегі әділ құндағы кез келген
кейінгі ұлғаюдан болған, бірақ құнсызданудан болған, не осы Стандартқа
сәйкес танылған, не бұрын 36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық
стандартына сәйкес жинақталған шығын сомасынан аспайтын басқа да пайданы
тануға тиіс.
Кәсіпорын шығаруға арналған топты сату шығындарын шегергендегі әділ
құндағы кез келген кейінгі ұлғаюдан болған басқа да пайданы:
а) ол танылмаған шамада, бірақ
б) не осы Стандартқа сәйкес, не бұрын осы Стандарттың өлшеу
жөніндегі талаптарының қолданылу аясындағы ұзақ мерзімді активтер бойынша
36 IAS Халықаралық стандартына сәйкес танылған құнсызданудан болған
жинақталған шығыннан асырмай, тануға тиіс.
Шығаруға арналған топ үшін танылған, құнсызданудан болған шығын
(немесе кез келген кейінгі пайда) осы Стандарттың өлшеу бойынша
талаптарының қолданылу аясына 36 IAS (2004 жылғы редакциясы) (а) және (в)
және жоғарыда баяндалған бөлу тәртібімен кіретін топтағы ұзақ мерзімді
активтердің баланстық құнын азайтуға (немесе ұлғайтуға) тиіс.
Ұзақ мерзімді актив сатуға арналған ретінде жіктеліп тұрғанда немесе
ол сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың бір бөлігі
болып тұрғанда, кәсіпорын оны амортизацияламауға тиіс. Пайыздар және сатуға
арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың міндеттемелеріне
жатқызылатын шығыстар үшін тану жалғастырыла беруге тиіс.
Кәсіпорын компонентіне операциялық жағынан және қаржы есептілігінің
мақсаттары үшін кәсіпорынның басқа бөлігінен айқын оңашаланған болуы мүмкін
ақша қаражатының қызметі мен ағындары кіреді. Басқаша айтқанда, кәсіпорын
компоненті ол пайдалануға арналып тұрған кезде ақша қаражатын құрайтын
бірлік немесе бірліктер тобы болуға тиіс.
Сатуға арналған ретінде жіктелген, тоқтатылған қызметтің анықтамасына
сәйкес келмейтін ұзақ мерзімді активті (шығаруға арналған топтарды) қайта
өлшеуден болған басқа да пайда немесе залал жалғастырылған қызметтен түскен
пайдаға немесе залалға жатқызылуға тиіс.
Сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активті немесе
шығаруға арналған топты көрсету
Кәсіпорын сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активті және
сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың активтерін
баланста басқа активтерден бөлек көрсетуге тиіс. Сатуға арналған ретінде
жіктелген шығаруға арналған топтың міндеттемелері баланста басқа
міндеттемелерден бөлек көрсетілуі керек. Бұл активтер мен міндеттемелер
өзара есепке алынбауы және бір сома ретінде көрсетілмеуі керек. Сатуға
арналған ретінде жіктелген активтер мен міндеттемелердің негізгі қызметі
бөлек не баланстың өзінде, рұқсат етілген жағдайларды қоспағанда,
ескертулерде ашып көрсетілуге тиіс. Кәсіпорын тікелей меншікті капиталда
танылған және сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активке
(шығаруға арналған топқа) жататын кез келген жинақталған кірістер мен
шығыстарды бөлек көрсетуге тиіс.
Кәсіпорын ұзақ мерзімді активтер бойынша немесе сатуға арналған
ретінде жіктелген шығаруға арналған топтардың активтері мен міндеттемелері
бойынша көрсетілген сомаларды өткен кезеңдердің баланстарында ең соңғы
көрсетілген кезең үшін баланста көрсету үшін екінші рет қайта жіктемеуге
және ұсынбауға тиіс.
Кәсіпорын ұзақ мерзімді актив (немесе шығаруға арналған топ) сатуға
арналған ретінде жіктелген не сатылған кезең үшін ескертулерде мынадай
ақпаратты:
а) ұзақ мерзімді активтің (немесе шығаруға арналған топтың)
сипатын;
б) сату немесе болжанатын шығаруға әкелетін фактілер мен
жағдайлардың сипатын және осы шығарудың күтілген тәсілі мен уақытын;
в) танылған басқа да пайда немесе залалды, егер пайда және залал
туралы есептің өзінде бұл жеке көрсетілмесе, онда осы пайда немесе залал
кіретін пайда және залал туралы есептің бабын;
г) егер қолданылса, онда ұзақ мерзімді актив (немесе шығаруға
арналған топ) сегментті ашып көрсетуге тиіс.
Егер жоғарыда айтылғандай қолданылса, онда кәсіпорын ұзақ мерзімді
активті (немесе шығаруға арналған топты) сату жоспарына өзгерістер енгізу
жөнінде шешім қабылданған кезеңде осы шешімге әкелген фактілер мен
жағдайлардың сипатын және бұл шешімнің осы кезең және осының алдында
көрсетілген кезеңдер қызметінің нәтижелеріне тигізетін әсерін ашып
көрсетуге тиіс.
Бұл қосымша осы Стандарттың ажырамас бөлігі болып табылады.
|ақша қаражатын |Басқа активтерден немесе активтер тобынан түскен ақша |
|құрайтын бірлік |қаражатының ағындарынан едәуір деңгейде тәуелсіз ақша |
| |қаражатының ағындарын құрайтын ең аз |
| |сәйкестендірілетін активтер тобы. |
|кәсіпорын компоненті |Операциялық жағынан және қаржы есептілігінің |
| |мақсаттары үшін кәсіпорынның қалған бөлігінен айқын |
| |оңашалауға болатын ақша қаражатының қызметі және |
| |ағыны. |
|сату шығындары |Қаржыландыруға жұмсалатын шығындарды және пайдаға |
| |салынатын салық бойынша шығыстарды қоспағанда, |
| |активтің (немесе шығаруға арналған топтың) шығарылуына|
| |тікелей байланысты қосымша шығындар. |
|қысқа мерзімді актив |Мына критерийлердің біріне жауап беретін актив: |
| |1) сатылады деп болжанады не ол сатуға немесе |
| |кәсіпорынның қалыпты операциялық айналымы барысында |
| |пайдалануға арналған; |
| |2) ол негізінен сауда мақсаттары үшін ұсталады; |
| |3) ол есепті күннен кейін он екі ай ішінде сатылады |
| |деп болжанады; |
| |4) егер тек есепті күннен кейін кем дегенде он екі ай |
| |ішінде міндеттемелерді өтеу үшін оны ауыстыруға немесе|
| |пайдалануға шек қойылмаған болса, ақша қаражаты немесе|
| |ақша қаражатына балама актив болып табылады. |
|Тоқтатылған қызмет |Не шығарылған, не сатуға арналған ретінде жіктелген |
| |кәсіпорын компоненті, |
| |(а) және жеке маңызды қызмет түрін немесе операциялар |
| |жүргізудің географиялық ауданын білдіреді; |
| |(b) жеке маңызды қызмет түрінің немесе операциялар |
| |жүргізудің географиялық ауданының үйлестірілген |
| |біртұтас шығару жоспарының бір бөлігі болып табылады |
| |немесе |
| |(c) тек қана кейіннен қайта сату мақсатымен сатып |
| |алынған еншілес кәсіпорын болып табылады. |
|шығаруға арналған топ|Осы операцияда берілетін осы активтермен тікелей |
| |байланысты бір операцияның немесе міндеттеменің |
| |нәтижесінде сату арқылы немесе өзгеше жолмен қосылып |
| |топ ретінде шығаруға жататын активтер тобы. Егерде топ|
| |36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық |
| |стандартының іскерлік бедел бөлінген ақша қаражатын |
| |құрайтын бірлік немесе егерде бұл ақша қаражатын |
| |құрайтын осы бірлік ішіндегі қызмет болып табылса, |
| |бизнес біріктірілген кезде сатып алынған іскерлік |
| |бедел топқа кіреді. |
|әділ құн |Мәміле жасауды қалайтын, жақсы хабары бар тәуелсіз |
| |тараптар арасында осындай мәміле жасалған кезде |
| |активті айырбастауға немесе міндеттемені орындауға |
| |болатын сома. |
|қатаң сатып алу |Байланыспаған тараппен жасалған, екі тарапты да |
|міндеттемесі |міндеттейтін және әдетте заңдық жағынан бекітілген, |
| |(а) операцияның бағасын және уақытын қоса алғанда |
| |барлық маңызды шарттарды айқындайтын, (b) және |
| |орындамауға жеткізетін амалды тосқауылдайтын, |
| |міндеттемені орындауды барынша ықтимал етуге |
| |айтарлықтай жеткілікті келісім. |
|ықтималдығы жоғары |Жай ғана ықтимал емес, ықтималдығы мейлінше жоғары. |
|ұзақ мерзімді актив |Қысқа мерзімді активтің анықтамасына жауап бермейтін |
| |актив. |
|ықтимал |Мүмкін емеске қарағанда, мейлінше мүмкінірек. |
|өтелетін сома |Екі шаманың: сату шығындарын шегергендегі әділ құнның |
| |және пайдалану құнының үлкенірегі. |
|пайдалану құны |Активті пайдалануды жалғастырудан және тиімді |
| |пайдалану мерзімінің соңында оның шығарылуынан |
| |күтілетін ақша қаражатының есептелетін болашақ |
| |ағындарының келтірілген құны. |
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтерге не жатады?
2. Сатуға арналған активтер қалай бағаланады?
3.Құнсызданудан туындаған зияндар қалай танылады?
Әдебиеттер: (1) 307-321 бет, 397-402 бет, (2).241-263 бет, (4) 232-
262 бет
Тақырып 14.Банктердің және өзге де қаржылық институттардың
қаржылық есептіліктеріндегі ақпараттарды ашу
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Есеп саясаты
2. Пайда мен зияндар туралы есеп
3. Баланс
4. Негізгі банктік тәуекелділіктер
5. Сенімді операциялар
Бірлескен қызмет жүзеге асырылатын құрылымдарға немесе нысандарға
қарамастан, кәсіпкерлер мен инвесторлардың бірлескен қызметке қатысу
үлесін есепке алу және олардың бірлескен қызметінің қаржы есептілігіндегі
активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар бойынша есептілігі үшін
қолданылуға тиіс. Алайда ол кәсіпкерлердің:
а) тәуекелді капиталы бар ұйымдарға,
б) өзара қорларға, жарналық инвестициялық қорларға және сол
сияқты құрылымдарға, соның ішінде инвестициялық сақтандыру қорларына
қарасты бірлесе бақыланатын ұйымдарға қатысуының үлестеріне қолданылмайды.
Бірлесе бақыланатын ұйымға қатысу үлесі бар кәсіпкер төмендегі
шарттар орындалғанда:
а) 5-«Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған
қызмет» IFRS Халықарадық стандартына сәйкес сатуға арналғандай жіктелген
үлес;
б) бірлесе бақыланатын ұйымға инвестициясы бар басты ұйымға
шоғырландырылған қаржы есептілігін ұсынбауына мүмкіндік беретін ерекшелік
қолданылғанда;
в) төмендегілердің бәрі қолданылғанда:
1) басқа ұйымның толық немесе ішінара меншігінде болып табылатын
еншілес ұйым кәсіпкер болса, ал оның иелері, соның ішінде басқа жағдайларда
дауыс беру құқығы жоқтары ескертілгенде және инвестордың тепе-тең
шоғырлануды немесе үлесті қатысу бойынша есепке алу әдісін қолданбауына
қарсы болмағанда;
2) кәсіпкердің қарыз немесе үлес құралдары ашық рынокта (ішкі
немесе шетелдік қор биржасында немесе биржадан тыс рынокта, соның ішінде
жергілікті және аймақтық рынокта) айналымда болмағанда;
3) кәсіпкер құралдардың әлдебір түрін кейін ашық рыноктағы
айналымға шығару мақсатында өзінің қаржы есептілігін бағалы қағаздар
жөніндегі комиссияға немесе басқа да реттеуші органға ұсынбағанда және
ұсынатын күйде болмағанда;
4) кәсіпкердің түпкі немесе кез келген аралық басты ұйымы ашық
пайдалануға болатын, Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының
талаптарына сәйкес келетін шоғырландырылған қаржы есептілігін шығаратын
болғанда 30 (тепе-тең шоғырлану) және (үлесті қатысу бойынша есепке алу
әдісі)- талаптарын орындаудан босатылады.
Жеке қаржы есептілігі – тепе-тең шоғырлану немесе үлесті қатысу
бойынша есепке алу қолданылатын қаржы есептілігі де, еншілес те,
қауымдастырылған да ұйымы, бірлесе бақыланатын ұйымға қатысу үлесі де жоқ
ұйымның қаржы есептілігі де емес.
Жеке қаржы есептілігі – шоғырландырылған қаржы есептілігіне,
инвестицияларды есепке алу үлестік қатысу бойынша есепке алу әдісін
пайдалана жүзеге асырылатын қаржы есептілігіне, кәсіпкерлердің бірлескен
қызметтегі үлесі тепе-тең негізде шоғырландырылатын қаржы есептілігіне
толықтыру ретінде ұсынылатын қаржы есептілігі. Жеке қаржы есептілігі мұндай
есептілікті толықтыруға немесе сүйемелдеуге міндетті емес.
Бірлескен қызметті түрлі нысандар мен құрылымдар түрінде жүзеге
асыруға болады. Осы Стандартта үш негізгі түр белгіленген - бірлесе
бақыланатын операциялар, бірлесе бақыланатын активтер және бірлесе
бақыланатын ұйымдар – бұлар осылай деп жинақтап аталады және бірлескен
қызмет анықтамасына сай келеді. Мына сипаттамалар бірлескен қызметтің
барлық түрлеріне тән:
а) екі немесе одан көп компания шартты келісіммен байланысты;
б) шарттық келісімдерде бірлескен бақылау орнатылады.
Инвестициялар объекті заң жүзінде қайта ұйымдастырылатын немесе
банкрот болған, немесе кәсіпкерге қаражат аудару жөніндегі өз мүмкіндігіне
қатысты ұзақ мерзімді қатаң шектеулер жағдайларында жұмыс істеген кезде
бірлескен бақылау алып тасталуы мүмкін. Егер бірлескен бақылау одан әрі
жалғасатын болса, ол оқиғалар осы Стандартқа сәйкес бірлескен қызметті
есепке алудан бас тарту үшін өздігінен жеткілікті негіз бермейді.
Шарттық келісімнің болуы бірлескен бақылауды қамтитын қатысу үлесін
инвестордың елеулі ықпалы бар қауымдасқан ұйымдарға салынған
инвестициялардан өзгеше етеді. Өз негізінде бірлескен бақылау орнату
туралы шарттық келісімі жоқ қызмет осы Стандарт мақсаттарында бірлескен
қызмет болып мойындалмайды.
Шарттық келісімнің дәлелі, мысалы, кәсіпкерлер арасындағы шарт
немесе олардың арасындағы келіссөздер хаттамасы болуы мүмкін. Кейбір
жағдайларда келісім жарғыға немесе бірлескен қызметтің басқа да құрылтай
құжаттарына қосылады. Нысаны қандай екеніне қарамастан, шарттық келісім,
әдетте, жазбаша нысанда рәсімделеді және мына мәселелерге:
а) бірлескен қызмет есептілігі бойынша қызметке, ұзақтыққа және
міндеттемелерге;
б) директорлар кеңесін немесе бірлескен қызметті басқарудың
баламалы органын тағайындауға және кәсіпкерлердің дауыс беру құқықтарына;
в) кәсіпкерлердің капиталға төлеген жарналарына;
г) кәсіпкерлер арасында өндіріс көлемін, кірісті, шығысты немесе
бірлескен қызмет нәтижелерін бөлуге қатысты болады.
Шарттық келісім бірлескен қызметке бірлескен бақылау орнатады. Мұндай
талап бірлескен кәсіпкерлердің бір де бірінің бұл қызметке жеке-дара
бақылау орнатуға мүмкіндігі болмайтынына кепілдік береді.
Шарттық келісім бір кәсіпкерді бірлескен қызметтің жетекшісі немесе
басқарушысы етіп белгілей алады. Жетекші бірлескен қызметке бақылау жасай
алмайды, ал шарттық келісімге сәйкес кәсіпкерлер келіскен және функционер
ретінде оған табысталған қаржы және операция саясатының шеңберінде іс-қимыл
жасайды. Егер жетекші экономикалық қызметтің қаржы және операция саясатын
басқару жөніндегі өкілдіктерге ие болса, ол ондай қызметті бақылайды және
ол бірлескен қызмет емес, ал оның еншілес ұйымы болып табылады.
Бірлескен қызметтің кейбір түрлерінің операциялары корпорация,
серіктестік немесе өзге ұйым, немесе бірлескен кәсіпкерлерден бөлек қаржы
құрылымын құруды емес, ал кәсіпкерлердің активтері мен өзге де ресурстарын
пайдалануды көздейді. Әрбір кәсіпкер өзінің негізгі құралдарын пайдаланады
және өз қорларын жасайды. Оның сондай-ақ өз шығыстары мен міндеттемелері
болады, ол өз міндеттемелері болып саналатын өзінің қаржыландыру көзін
алады. Бірлескен қызметті кәсіпкердің жалдамалы қызметкерлері оның өзінің
сондай қызметімен қатарластыра жүзеге асыра алады. Бірлескен қызметті
тағайындау туралы келісімде әдетте бірлесе өндірілген өнімді сатудан түскен
түсім және кез келген бірлесе жұмсалған шығыстар кәсіпкерлер арасында өз
көмегімен бөлінетін құрал көзделеді.
Екі немесе одан көп кәсіпкер нақты өнімді, мысалы, ұшақты жасау, оны
сату және тарату үшін өз операцияларын, ресурстары мен тәжірибесін
біріктіретін жағдай бірлесе бақыланатын қызметінің мысалы бола алады. Әрбір
кәсіпкер өндірістік процестегі өз бөлігін жүзеге асырады. Әрбір кәсіпкер өз
шығынын жұмсайды және ұшақты сатудан түсетін түсімнен өз үлесін алады, ал
бұл үлес шарттық келісімге сәйкес анықталады.
Бірлесе бақыланатын активтерге өзінің қатысу үлесі жөнінде әрбір
кәсіпкер өзінің қаржы есептілігінің жекелеген нысандарында мыналарды:
а) өзі бақылайтын активтер мен бар міндеттемелерді;
б) жұмсалған шығыстарды және бірлескен қызметпен өндірілген
тауарларды сату немесе қызметтер көрсету нәтижесінде кірістерден алатын өз
үлесін мойындауға міндетті.
Активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар кәсіпкердің қаржы
есептілігінде мойындалғандықтан, ол шоғырландырылған есептілікті ұсынған
кезде бұл баптарға түзетулер немесе шоғырландырудың басқа рәсімдері қажет
етілмейді.
Бірлескен қызметтің өзі үшін жекелеген есеп жазбаларының қажет
етілмеуі, сол сияқты қаржы есептілігінің жасалмауы мүмкін. Алайда
кәсіпкерлер бірлескен қызмет нәтижелерін бағалау үшін басқару шоттарын
әзірлей алады.
Бірлескен қызметтің кейбір түрлері бірлескен бақылау болуын, көп
ретте – бірлескен қызмет мақсатында салынған немесе алынған және бірлескен
қызмет мақсаттарына жетуге арналған бір немесе бірнеше активтерді
кәсіпкерлердің бірлесе иеленуін көздейді. Кәсіпкерлер ол активтерді пайда
табу үшін пайдаланады. Әрбір кәсіпкер активтермен өндірілген өнімнен үлес
алуына болады және әрбір кәсіпкер шығыстардың келісілген бөлігін өз мойнына
алады.
Бірлескен қызметтің мұндай түрлері корпорация, серіктестік немесе өзге
ұйым, немесе кәсіпкерлердің өздерінен бөлек қаржы құрылымын құруды қажет
етпейді. Әрбір кәсіпкер болашақтағы экономикалық пайдалар үлесін бірлесе
бақыланатын активтегі өз үлесі арқылы бақылайды.
Мұнай мен газ өндіру саласындағы көптеген компаниялар, сондай-ақ
минералдық шикізат өндіретін компаниялар бірлесе бақыланатын активтерді
пайдаланады. Мысалы, бірқатар мұнай компаниялары мұнай құбырын бірлесе
бақылай және пайдалана алады. Әрбір кәсіпкер мұнай құбырын өз өнімін
тасымалдау үшін пайдаланады, ал оның орнына сол мұнай құбырын пайдалануға
жұмсалатын шығыстардың келісілген бөлігін өз мойнына алады. Бірлесе
бақыланатын активтің басқа мысалы - екі ұйым мүлікті бірлесе бақылайды,
алынатын жалдау ақысының бір бөлігі әрқайсысына тиесілі және де
шығыстардың тиісті бөлігін әрқайсысы өз мойнына алады.
Бірлесе бақыланатын активтерге қатысу үлесі жөнінде кәсіпкер
өзінің қаржы есептілігінде:
а) активтердің сипатына сәйкес сараланған бірлесе бақыланатын
активтердегі өз үлесін;
б) өзі қабылдаған кез келген міндеттемені;
в) бірлескен қызмет жөнінде басқа да кәсіпкерлермен қатар кез
келген міндеттемедегі өз үлесін;
г) бірлескен қызмет нәтижесінде өндірілген өнімдегі өз үлесін,
бірлескен қызметке байланысты жұмсалған кез келген шығыстағы өз үлесімен
бірге, сатудан немесе пайдаланудан алынған кез келген табысты;
д) бірлескен қызметке қатысудағы өз үлесі жөнінде, мысалы,
кәсіпкердің активтердегі үлесінің қаржыландырылуына, өндірілген өнімдегі өз
үлесін сатуға байланысты ол жұмсаған кез келген шығыстарды мойындауға
міндетті.
Бірлесе бақыланатын активтерге қатысудағы өз үлесі жөнінде әрбір
кәсіпкер:
а) инвестициялар сияқты емес, ал бірлесе бақыланатын, активтердің
сипатына сәйкес сараланатын активтердегі өз үлесін. Мысалы, бірлесе
бақыланатын мұнай құбырының үлесі негізгі құрал ретінде сараланады;
б) мысалы, активтердегі өз үлесін қаржыландыру жөнінде ол
қабылдаған кез келген міндеттемелерді;
в) бірлескен қызмет жөнінде басқа кәсіпкерлермен бірге қабылданған
кез келген міндеттемелердегі өз үлесін;
г) бірлескен қызмет нәтижесінде өндірілген өнімдегі өз үлесін,
бірлескен қызметке байланысты жұмсалған кез келген шығыстағы өз үлесімен
бірге, сатудан немесе пайдаланудан алынған кез келген табысты;
д) бірлескен қызметке қатысудағы өз үлесі жөнінде, кәсіпкердің
активтердегі үлесін қаржыландыруға және өндірілген өнімдегі өз үлесін
сатуға байланысты ол жұмсаған кез келген шығыстарды өзінің есеп жазбаларына
қосады және қаржы есептілігінде мойындайды.
Активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар кәсіпкердің қаржы
есептілігінде мойындалғандықтан, ол шоғырландырылған есептілікті ұсынған
кезде бұл баптарға түзетулер немесе шоғырландырудың басқа рәсімдері қажет
етілмейді.
Бірлесе бақыланатын активтерді есепке алу тәртібі бірлескен
қызметтің мазмұны мен экономикалық мәнін және, әдетте, заңдылық нысанын
көрсетеді. Бірлескен қызметтің өзіне арналған жекелеген есептілік жазбалар
кәсіпкерлер бірігіп жұмсаған және, түптеп келгенде, қатысудың келісілген
үлестеріне сәйкес олардың арасында бөлінген шығыстармен шектелуі мүмкін.
Бірлескен қызметтің қаржы есептілігінің жасалмауы да мүмкін, дегенмен
кәсіпкерлер бірлескен қызметтің тиімділігін бағалауларына мүмкіндік беретін
басқару шоттарын дайындай алады.
Бірлесе бақыланатын ұйым – корпорация, серіктестік немесе әрбір
кәсіпкерлерде өзінің қатысу үлесі бар басқа ұйым құруды көздейтін бірлескен
қызмет. Ондай ұйым, кәсіпкерлер арасындағы шарттық келісім оның
экономикалық қызметіне бірлескен бақылау орнататыннан басқа жағдайларда,
өзге ұйымдар сияқты жұмыс істейді.
Бірлесе бақыланатын кәсіпорын бірлескен қызметтің активтерін
бақылайды, міндеттемелер қабылдайды, шығындар жұмсайды және пайда алады. Ол
өз атынан бірлескен қызмет мүдделерінде шарттар жасайды және қаржы алады.
Әрбір кәсіпкер бірлесе бақыланатын ұйым пайдасының бір бөлігін алуға
құқылы, алайда кейбір бірлесе бақыланатын ұйымдар бірлескен қызмет
нәтижесінде алынған өнімнің бөлінуін көздейді.
Бірлесе бақыланатын кәсіпорынға тән мысал - екі ұйым нақты саладағы өз
қызметін тиісті активтері мен міндеттемелерін бірлесе бақыланатын ұйымға
беру жолымен біріктіретін жағдай. Оның басқа бір мысалы – ұйым басқа елдің
үкіметімен немесе басқа агенттігімен ынтымақтаса отырып, сол ұйымның,
үкіметтің немесе агенттіктің бірлескен бақылауында болатын жеке компания
құру жолымен өз ісін сол елде бастайтын жағдай.
Көптеген бірлесе бақыланатын ұйымдар іс жүзінде бірлесе
бақыланатын операциялар немесе бірлесе бақыланатын активтер деп аталатын
бірлескен ұйымдарға ұқсас. Мысалы, кәсіпкерлер мұнай құбыры сияқты бірлесе
бақыланатын активті салықты немесе басқа да себептерді басшылыққа ала
отырып бірлесе бақыланатын ұйымға аудара алады. Кәсіпкерлер бірлесе
пайдаланылатын активтерді бірлесе бақыланатын ұйымға нақ солайша енгізе
алады. Кейбір бірлесе бақыланатын операцияларда қызметтің нақты
аспектілерін жүзеге асыру үшін, мысалы, өнімді әзірлеу, өткізу, тарату
немесе тауарды сатудан кейін қызметпен қамту үшін бірлесе бақыланатын ұйым
құру көзделеді.
Кәсіпкер бірлесе бақыланатын кәсіпорынға өзінің қатысу үлесін
айтылған тепе-тең шоғырландыру әдісін немесе баламалы әдісті пайдалана
мойындауға міндетті. Тепе-тең шоғырландыру әдісін пайдалану кезінде
есептіліктің төменде көрсетілген екі форматтың бірі қолданылуға тиіс.
Инвестор рөлінде болатын кәсіпкер бірлесе бақыланатын ұйымға
қатысу үлесін тепе-тең шоғырландыруға арналған есептіліктің екі форматының
бірін, еншілес ұйымдарға инвестицияларының бар-жоғына қарамастан, пайдалана
отырып мойындайды немесе өзінің қаржы есептілігін шоғырландырылған қаржы
есептілігі ретінде ұсынады.
Кәсіпкердің бірлесе бақыланатын компанияға қатысу үлесін
мойындай отырып, бірлескен қызметтің нақты құрылымын немесе нысанын емес,
ал бар келісімнің мәні мен экономикалық әділдігін көрсетуі маңызды. Бірлесе
бақыланатын ұйымда кәсіпкер болашақтағы экономикалық тиімділіктердегі өз
үлесін сол ұйымның активтері мен міндеттемелеріне қатысу үлесімен
бақылайды. Осы мән мен экономикалық әділдік кәсіпкердің шоғырландырылған
қаржы есептілігінде, ол бірлесе бақыланатын ұйымның активтеріне,
міндеттемелеріне, кірісі мен шығысына тепе-тең шоғырландыруға арналған,
айтылған екі форматтың бірін пайдалана қатысу үлесін мойындаған кезде
көрсетіледі.
Кәсіпкер активтерді бірлескен қызметке өткізгенде немесе сатқанда
операция бойынша пайданың немесе залалдың кез келген бөлігін мойындау сол
операцияның мазмұнын көрсетуге тиіс. Активтер бірлескен қызметте ұсталатын
кезде және кәсіпкер иелену құқығына байланысты елеулі тәуекелдер мен
сыйақыларды табыстаған жағдайда, кәсіпкер пайданың басқа кәсіпкерлердің
қатысу үлесіне тиесілі бөлігін ғана мойындауға міндетті.(*) Салым немесе
сату қысқа мерзімді активтерді сатудың таза ықтимал құнының кемігінен
немесе құнсызданудан залал келгенін дәлелдейтін кезде кәсіпкер кез келген
залалдың бүкіл сомасын мойындауға міндетті.
Кәсіпкер бірлескен қызмет активтерін сатып алған кезде, егер ол
активтерді тәуелсіз жаққа қайта сатпайтын болса, сол операция бойынша
бірлескен қызметтің пайдасындағы өз үлесін мойындамауға құқылы емес.
Кәсіпкер бұл операциялардан келген залалдардағы өз үлесін, дәл пайдадағы
сияқты мойындауға міндетті, бұған жатпайтыны: залалдар қысқа мерзімді
активтерді сатудың таза ықтимал құны кемігенінен немесе құнсызданудан залал
келгенінің дәлелі болып табылатын кезде олар дереу мойындалуға тиіс.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Есеп саясатында не көрсетіледі?
2. Пайда мен зияндар туралы есептілікте қандай баптар бар?
3.Баланс деген не?
4.Банктік тәуекел деген не?
5.Байланысты тараптармен операцияларға қандай операциялар жатады?
Әдебиеттер: (1) 307-321 бет, 397-402 бет, (2).241-263 бет, (4) 232-
262 бет
Тақырып 15.Ауыл шаруашылығы
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Жалпы ұғымдар. Тану мен бағалау.
2. Табыстар мен зияндар
3. Мемлекеттік субсидиялар
Ауыл шаруашылығы стандарттың мақсаты есеп тәртібін белгілеу, қаржы
есептілігін ұсыну және ауылшаруашылық қызметі туралы ақпаратты ашып көрсету
болып табылады.Осы Стандарт ауылшаруашылық қызметімен байланысты мынадай
объектілерді есепке алу процесінде қолданылуға тиіс:
- биологиялық активтерді;
- жинаған кездегі ауылшаруашылық өнімін;
Осы Стандарт мыналарға қолданылмайды:
- ауылшаруашылық мақсатындағы жерге;
- ауылшаруашылық мақсатындағы материалдық емес активтерге.
Активтің әділ құны осы уақыт кезеңінде оның орналасқан жеріне және жай-
күйіне байланысты болады. Мәселен, фермадағы ірі қара малдың әділ құны,
малды рынокқа жеткізу жөніндегі көлік шығындары мен басқа да шығындарды
шегергенде, тиісті рыноктағы оның бағасы болып табылады.
Тану және Өлшеу. Кәсіпорын биологиялық активті немесе ауылшаруашылық
өнімін мынадай жағдайда ғана тануға тиіс:
- кәсіпорын активті бұрынғы оқиғалардың нәтижесінде бақылайды;
- кәсіпорынның осы активтен болашақ экономикалық пайдалар алу
мүмкіндігі бар;
-активтің әділ құнын немесе активтің өзіндік құнын жеткілікті
сенімділік деңгейінде өлшеуге болады.
Биологиялық актив бастапқы тану кезінде және баланстың әрбір
күніндегі жағдай бойынша, есептік өткізу шығындары шегеріліп, әділ құн
бойынша өлшенуге тиіс, әділ құнды жеткілікті сенімділік деңгейінде өлшеуге
болмайтын реттер кірмейді.
Кәсіпорынның биологиялық активтерінен жиналған ауылшаруашылық
өнімін, есептік өткізу шығындарын шегеріп, астық жинау кезінде белгіленген
әділ құн бойынша өлшеген жөн. Ондай өлшеу өзіндік құн болып табылады.
Өткізу шығындары делдалдар мен дилерлерге комиссиялық ақшаларды,
тіркеуші органдар мен тауар биржаларының алымдарын, меншікті беруге
салынатын салықтарды, сондай-ақ баждарды қамтиды. Көлік шығындары және
активтерді рынокқа жеткізу жөніндегі басқа да шығындар өткізу шығындарына
жатпайды.
Егер биологиялық актив немесе ауылшаруашылық өнімі үшін белсенді рынок
бар болса, онда мұндай рынокта белгіленген баға осы активтің әділ құнын
анықтау үшін тиісті негіз болып табылады. Егер кәсіпорын бірнеше белсенді
рынокқа қол жеткізе алса, олардың ішіндегі неғұрлым ыңғайлысының бағасы
қолданылады. Мысалы, егер кәсіпорын екі белсенді рынокқа қол жеткізе алса,
пайдаланылады деп болжанып отырғанында қолданылатын баға пайдаланылады.
Белсенді рынок жоқ болған жағдайда, кәсіпорын әділ құнды анықтау
үшін төменде көрсетілген көрсеткіштердің біреуін немесе бірнешеуін
пайдаланады:
- операция жасалған күн мен баланс күнінің арасындағы кезеңде
шаруашылық жағдайларда елеулі өзгерістер болмаған кезде рыноктағы соңғы
операцияның бағасын;
- айырмашылықтар ескеріліп түзетілген осындай активтердің рыноктық
бағаларын;
- салалық көрсеткіштерді, мысалы, бақ дақылдарының бір жаймаға,
бушельге немесе гектарға шаққандағы құнын және ірі қара малдың бір
килограмм етке шаққандағы құнын.
Өзіндік құн мынадай жағдайда шамамен алғанда әділ құнға тең болуы
мүмкін, атап айтқанда:
- бастапқы шығындарды жүзеге асырған кезден бастап елеулі
биотүрлендіру болмаса (мысалы, жеміс-жидек ағаштарының екпелері дәл баланс
күнінің қарсаңында егілген);
- биотүрлендірудің бағаға елеулі ықпалы күтілмейді (мысалы, орман
шаруашылығында өндірістік кезеңі 30 жылды құрайтын қарағайдың бастапқы өсуі
кезінде).
Биологиялық активтер көбінесе жермен тығыз байланысты болады (мысалы,
орман шаруашылығындағы ағаштар). Жермен тығыз байланысты биологиялық
активтердің жеке рыногы болмауы мүмкін, солай бола тұрса да өзара
байланысты активтердің белсенді рыногы, яғни біртұтас нәрсе ретінде
қаралатын биологиялық активтер, өңделмеген жер және аумақты көркейту
объектілері рыногы жұмыс істеуі мүмкін. Кәсіпорын өзара байланысты активтер
туралы ақпаратты биологиялық активтердің әділ құнын анықтау үшін пайдалана
алады. Мысалы, биологиялық активтердің әділ құнын есептеу үшін өзара
байланысты активтердің әділ құнынан өңделмеген жердің және аумақты көркейту
объектілерінің әділ құнын шегеруге болады.
Биологиялық активтерді әділ құн бойынша бастапқы тану кезінде
есептік өткізу шығындары шегеріліп, сондай-ақ биологиялық активтің әділ
құнын өзгертуден, есептік өткізу шығындары шегеріліп туындайтын, басқа да
кірістер мен шығыстарды олар орын алған кезең ішінде таза пайданы немесе
залалды анықтаған кезде ескеру керек.
Биологиялық активті бастапқы тану кезіндегі залал биологиялық
активтің әділ құнын белгілеген кезде есептік өткізу шығындары
шегерілетініне байланысты пайда болуы мүмкін. Биологиялық активті бастапқы
тану кезіндегі пайда, атап айтқанда, бұзау туған кезде пайда болуы мүмкін.
Кәсіпорын ағымдағы кезеңде биологиялық активтер мен ауылшаруашылық
өнімін бастапқы тану кезінде, сондай-ақ есептік өткізу құны шегеріліп,
биологиялық активтердің әділ құнындағы өзгерістен пайда болатын пайдалардың
немесе залалдардың жалпы сомасын ашып көрсетуге тиіс.
Кәсіпорын биологиялық активтердің әрбір сыныбының сипаттамасын
беруге тиіс. Тұтынылатын және жеміс беретін биологиялық активтерді, сондай-
ақ піскен және піспеген биологиялық активтерді шектей отырып, биологиялық
активтердің әрбір тобы туралы сандық ақпарат ұсыну мақұлданады. Мысалы,
кәсіпорын алдымен тұтынылатын және жеміс беретін биологиялық активтер
шегінде баланстық құнды ашып көрсете алады. Одан кейін баланстық құн піскен
және піспеген активтердің арасында бөлінеді. Бұл бөлініс ақшалай
қаражаттардың болашақ тасқындарын уақытқа қарай бөлуді бағалау кезінде
пайдалы болуы мүмкін ақпаратты ұсынады. Кәсіпорын пайдаланылып отырған
сыныптылықтың негізінде жатқан принциптерді ашып көрсетуге тиіс.
Тұтынылатын биологиялық активтер – бұл ауылшаруашылық өнімі түрінде
жиналатын немесе биологиялық активтер түрінде сатылатын активтер. Сату үшін
етке арналған ірі қара мал, балық өсіру шаруашылығындағы балық, жүгері және
бидай сияқты астық дақылдары, сондай-ақ сүрек дайындау мақсатымен
өсірілетін ағаштар тұтынылатын биологиялық активтердің мысалы болып
табылады. Жеміс беретін биологиялық активтер – тұтынылатын емес басқа да
биологиялық активтердің барлығы; мысалы, сүтке арналған ірі қара мал,
жүзімдіктер, жеміс-жидек ағаштары, сондай-ақ ағашты кеспей отын әзірлеуге
арналған биологиялық активтер. Жеміс беретін биологиялық активтер – бұл
ауылшаруашылық өнімі емес, өзінен өзі қалпына келтірілетін объектілер.
Биологиялық активтерді піскен және піспеген активтерге бөлуге
болады. Піскен биологиялық активтер – бұл не өнімді жинауға мүмкіндік
беретін шамаға жеткен (тұтынылатын биологиялық активтер), не өнім жинауды
ұдайы негізді қамтамасыз ете алатын (жеміс беретін биологиялық активтер)
активтер.
Кәсіпорын, егер соңғысы қаржы есептілігімен бірге жарияланған
құжаттарда ашып көрсетілмесе, мынадай ақпараттың сипаттамасын беруі керек:
- биологиялық активтердің әрбір сыныбы бойынша өз қызметінің сипатын;
- мыналарға қатысты табиғи түрдегі қаржылық емес шамаларды немесе
есептік көрсеткіштерді:
- кезең соңында кәсіпорынның биологиялық активтерінің әрбір сыныбына;
- кезеңнің ішінде ауылшаруашылық өнімін өндіру көлеміне.
Кәсіпорын ауылшаруашылық өнімін жинау кезінде оның әрбір сыныбының
әділ құнын анықтау кезінде пайдаланылған әдістер мен елеулі олқылықтар,
сондай-ақ биологиялық активтердің әрбір сыныбының әділ құны туралы
ақпаратты ашып көрсетуі керек.
Кезең ішінде жиналған ауылшаруашылық өніміне қатысты кәсіпорын жинау
кезінде есептелген әділ құнды, есептік өткізу шығындарын шегеріп, ашып
көрсетуі қажет.
Кәсіпорын мынадай ақпаратты ашып көрсетуі керек:
- пайдаланылуына қатысты белгілі бір шектеулер қолданылатын
биологиялық активтердің болуын және баланстық құнын, сондай-ақ
міндеттемелерді қамтамасыз ету ретінде кепілге берілген биологиялық
активтердің баланстық құнын;
- биологиялық активтерді жетілдіруге немесе сатып алуға байланысты
міндеттемелердің сомасын; және
- ауылшаруашылық қызметіне байланысты қаржы тәуекелін басқару
стратегиясын.
Кәсіпорын кезеңнің басында және аяғында биологиялық активтерді,
баланстық құнындағы өзгерістердің салыстырмалы тексерімін ұсынуы керек.
Салыстырма тексеру кезінде мыналарды ескеру қажет:
- есептік өткізу шығындары шегерілген әділ құнды өзгертуден болған
басқа да пайда немесе залал;
- активтер сатып алуға байланысты құнның өсуі;
- сатуға және 5 IFRS сәйкес сатуға арналған ретінде жіктелген (немесе
сатуға арналған ретінде жіктелген, шығатын топқа енгізілген) биологиялық
активтерге жататын кемулер;
- өнімді жинауға байланысты құнның кемуі;
- бизнесті біріктіру нәтижесінде құнның өсуі;
- қаржы есептілігін берудің басқа валютасына ауыстырған кезде және
шетелдік қызметті есеп беруші кәсіпорынның ұсыну валютасына ауыстыру
кезінде туындайтын таза бағамдық айырмалар ; және
- басқа да өзгерістер.
Биологиялық активтің есептік өткізу шығындары шегерілген әділ құны
табиғи қасиеттерінің де, рыноктағы бағалардың да өзгеруіне байланысты
өзгеріп отыруы мүмкін. Табиғи қасиеттердің өзгеруі туралы ақпаратты
бағалардың өзгеруі туралы ақпараттан бөлек ашып көрсету ағымдағы кезең
ішіндегі қызметтің нәтижелерін және болашаққа, әсіресе өндірістік кезең бір
жылдан асатын кездегі болжамдарды бағалауға мүмкіндік береді. Ондай
жағдайларда кәсіпорынға табиғи қасиеттердің өзгеруіне байланысты және
бағалардың өзгеруіне байланысты таза пайданы немесе залалды анықтау кезінде
ескерілетін әділ құндағы өзгерістер сомасын, есептік өткізу шығындарын
шегеріп, - активтер топтарының шегінде немесе өзге тәсілмен ашып көрсету
ұсынылады. Бұл ақпарат, әдетте, өндірістік кезең бір жылдан аз болған кезде
онша пайдалы емес (мысалы, тауық немесе астық дақылдарын өсірген кезде).
Биотүрлендіру нәтижесінде табиғи қасиеттерде бірқатар өзгерістер
болады – бұл өнімнің өсуі, азғындауы, өндірілуі және ұдайы өсуі – олардың
әрқайсысын бақылауға және өлшеуге болады. Табиғи өсу өзгерістерінің
әрқайсысы болашақ экономикалық пайдалармен тікелей байланысты.
Ауылшаруашылық өнімін жинауға байланысты туындайтын биологиялық активтің
әділ құнының өзгеруі де табиғи қасиеттердің өзгеруін білдіреді.
Әділ құнды жеткілікті сенімділік деңгейінде өлшеу мүмкін емес
биологиялық активтер туралы қосымша ақпаратты ашып көрсету.
Егер ағымдағы кезеңнің ішінде кәсіпорын биологиялық активтерді,
жинақталған амортизация мен құнсызданудан болған жинақталған залалдарды
шегеріп өлшейтін болса, кәсіпорын ондай биологиялық активтер істен шығып
қалған кезде танылатын басқа да пайдалар мен залалдарды ашып көрсетуге
тиіс, ал салыстырып тексеру ұсынылған кезде осындай жинақталған амортизация
мен құнсызданудан болған жинақталған залалдарды шегеріп өлшейтін болса,
ондай кәсіпорын биологиялық активтерге жататын көрсеткіштерді бөлек ашып
көрсетуі қажет. Бұдан басқа, салыстырып тексеру процесінде осы жинақталған
амортизация мен құнсызданудан болған жинақталған залалдарды шегеріп
өлшейтін болса, ондай кәсіпорын биологиялық активтерге жатқызылған таза
пайданың немесе залалдың есебіне енгізілетін төмендегі көрсеткіштерді
ескеруі қажет:
- құнсызданудан болған залалдар;
- құнсызданудан болған залалдар бойынша реверсивті босалқылар; және
- амортизациялау.
Егер ағымдағы кезеңнің ішінде бұрын жинақталған амортизация мен
құнсызданудан болған жинақталған залалдар шегеріліп, өзіндік құн бойынша
өлшенген биологиялық активтердің әділ құнын жеткілікті сенімділік
деңгейінде өлшеу мүмкіндігі пайда болса, осы биологиялық активтерге қатысты
кәсіпорын мынадай ақпаратты ашып көрсетуге тиіс:
- биологиялық активтердің сипаттамасы;
- әділ құнды жеткілікті сенімділік деңгейінде өлшеу мүмкіндігі пайда
болған себептерді түсіндіру; және
- әділ құнға көшудің ықпалы.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Табыстар деген не?
2. Зияндар дегеніміз не?
3.Мемлекеттік субсидиялар деген не?
Әдебиеттер: (1) 316-321 бет, (2).211-230 бет, (4) 342-350 бет
3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тәжірибелік (семинар) сабақ 1. Есепті күннен кейінгі оқиғалар.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Есепті күннен кейінгі түзетуші оқиғалар
2. Есепті күннен кейінгі түзетілмейтін оқиғалар
3. Дивидендтер
Сабақ мақсаты: - есепті күнен кейінгі оқиғаларды оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 307-321, 397-402
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 13-19, 228-237
3) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 16-27 беттер.
Тәжірибелік (семинар) сабақ 2. Сегменттік есептілік.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Шаруашылық сегмент және географиялық сегмент
2. Есептік сегменттерді анықтау
3. Сегменттің есеп саясаты
4. Екінші сегменттік ақпарат
Сабақ мақсаты: - сегменттік есептілікті жасау тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 307-321, 397-402
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 13-19, 228-237
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл
Тәжірибелік (семинар) сабақ 3. Түсім.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Түсімді бағалау
2. Тауарлардысату және кызметтер көрсету
3. Пайыздар, лицензиялық төлемдер мен дивидендтер
Сабақ мақсаты: - түсім түсінігін меңгерту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есепті құру, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 307-321, 397-402
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 13-19, 228-237
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл
Тәжірибелік (семинар) сабақ 4. Қызметкерлерге сыйақы.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Қызметкерлерге берілетін қысқа мерзімді сыйақылар
2. Мемлекеттік зейнетақы жоспарлары
3. Ауыспалы міндеттемелер есебі
4. Актуарлық пайдалар мен зияндар
5. Қызметкерлерге берілетін басқа да сыйақылар
Сабақтың мақсаты – қызметкерлерге берілетін сыйақылар, оның түрлері
тиісті шоттар есебінің жүргізілуін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 87-92
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
91-110
3) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 146-154
4) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл
Тәжірибелік (семинар) сабақ 5. Мемлекеттік субсидиялар есебі және
мемлекеттік көмек жөніндегі ақпараттарды ашу
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Мемлекеттік субсидиялар.
2. Ақшалай емес мемлекеттік субсидиялар
3. Мемлекеттік көмек
Сабақ мақсаты- мемлекеттік субсидиялар есебі және мемлекеттік
көмек жөніндегі ақпараттарды ашу оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - әдебиеттермен және бухгалтерлік есеп
регистрларымен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау
қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 93-111
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
111-127
3) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 123-145
Тәжірибелік (семинар) сабақ 6. Займдар бойынша шығындар
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Қарыздарбойынша шығындарды есепке алудың тәртібі.
2. Қарыздар бойынша шығындар – есептің рұқсат етілген балама тәртібі
3. Капиталдандыру үшін рұқсат етілген шығындар
4. Капиталдандырудың басталуы және тоқтатылуы
Сабақ мақсаты- займдар бойынша шығындардың есебін жүргізу тәртібін
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с. 128-
147
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского
учета, основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) -
Караганда, 2007 г. с. 86-122
3) МСФО № 16 «Недвижимость, здание и оборудование».
Тәжірибелік (семинар) сабақ 7. Зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламалары
бойынша есеп және есеп беру
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламалары.
2. Белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспары.
3. Тиесілі зейнетақылардың актуарлық дисконтталған құны.
4. Жоспар активтерін бағалау
Сабақ мақсаты- зейнетақымен қамтамасыз ету бағдарламалары бойынша
есеп және есеп беру бағалауды оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен және бухгалтерлік есеп
регистрларымен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау,
қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с. 128-
147
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского
учета, основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) -
Караганда, 2007 г. с. 86-122
3) МСФО № 16 «Недвижимость, здание и оборудование».
4) Методические указания по международному стандарту финансовой
отчетности № 16 «Недвижимость, здание и оборудование».
Тәжірибелік (семинар) сабақ 8. Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық
есептілік
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Қаржылық есептілікті қайта қарау.
2. Нақты құн негізінде дайындалған қаржы есептілігі.
3. Ағымдағы құн негізінде дайындалған қаржы есептілігі.
4. Гиферинфляция кезеңінен шығатын экономика
Сабақ мақсаты- гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілікті
жүргізу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с. 128-147
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 86-122
3) Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии. Учебник -Алматы:
Экономика, 2005. с.60-74
Тәжірибелік (семинар) сабақ 9. Аралық қаржылық есептілік
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Аралық қаржылық есептілік құрамы
2. Аралық қаржылық есептіліктің нысаны мен мазмұны
3. Аралық қаржылық есептілікті ұсынуды талап ететін кезеңдер
4. Мезгілдік, циклдік және кездейсоқ алынған түсім
5. Тану және бағалау қағидаларын қолдану
Сабақ мақсаты- Аралық қаржылық есептіліктің нысаны мен мазмұнын,
құрамын оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 285-296, 392-396
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
152-169
3) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского
учета, основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) -
Караганда, 2007 г. с. 191-210
Тәжірибелік (семинар) сабақ 10. Активтердің құнсыздануы
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Құны төмен активтерді идентификациялау
2. Ақша қаражаттарының болашақ ағымдары бағаларының құрылымы
3. Басым бірліктер және іскерлік бедел.
4. Азшылық үлесі
Сабақ мақсаты- активтердің құнсыздануын, олардың есепте бейнелену
тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 285-296, 392-396
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
152-169
3) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского
учета, основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) -
Караганда, 2007 г. с. 191-210
Тәжірибелік (семинар) сабақ 11. Бағалау міндеттемелері, шартты
міндеттемелер және шартты активтер
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Бағалау және басқа міндеттемелер
2. Резервтердің және шартты міндеттемелердің жіктелуі
3. Резервтерді тану және бағалау тәртібі
Сабақ мақсаты- бағалау міндеттемелері, шартты міндеттемелер
және шартты активтер түсінігі, олардың есебі және шоттарда көрсетілу
тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии. Учебник -Алматы:
Экономика, 2005. с.222-232
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 211-228
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл
Тәжірибелік (семинар) сабақ 12. Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер мен мәмілелер
2. Үлестік құралдардың әділ құнын анықтау
3. Үлестік құқықтарды бөлу шарттарының есебі
4. Ақша қаражаттарын төлеу мен үлестік құралдар негізіндегі мәмілелер
Сабақ мақсаты- үлестік құралдар негізіндегі төлемдер мен
мәмілелерді оқыту және әрбір түрін жеке қарастыру.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 297-306
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
170-177
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл
Тәжірибелік (семинар) сабақ 13. Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер
және тоқтатылған қызмет
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтердің жіктелуі және оны
бағалау
2. Ұзақ мерзімді активтерді бағалау
3. Құнсызданудан және оларды реверсиялаудан туындаған зияндарды тану
4. Тоқтатылған қызметтер бойынша ақпараттар беру
5. Жалғастырылатын қызметке қатысты табыстар мен зияндар
Сабақ мақсаты- сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған
қызмет тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 307-321, 397-402
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
241-263
3) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 13-19, 228-237
Тәжірибелік (семинар) сабақ 14. Банктердің және өзге де қаржылық
институттардың қаржылық есептіліктеріндегі ақпараттарды ашу
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Есеп саясаты
2. Пайда мен зияндар туралы есеп
3. Баланс
4. Негізгі банктік тәуекелділіктер
5. Сенімді операциялар
Сабақ мақсаты- банктердің және өзге де қаржылық институттардың
қаржылық есептіліктеріндегі ақпараттарды ашу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 307-321, 397-402
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
241-263
3) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 13-19, 228-237
Экономика, 2000 жыл
7) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
Тәжірибелік (семинар) сабақ 15. Ауыл шарушылығы
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Жалпы ұғымдар. Тану мен бағалау.
2. Табыстар мен зияндар
3. Мемлекеттік субсидиялар
Сабақ мақсаты- ауыл шаруашылығындағы есептің жүргізілу тәртібін
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 1996г. с. 307-321, 397-402
2) Кирьянова Э.К. Теория бухгалтерского учета. М, 1998г с.
241-263
3) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 13-19, 228-237
4) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл
4. МАГИСТРАНТТАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Магистранттардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар
Магистранттардың өздік жұмыстарын орындаудың әдістемелік
нұсқауының мақсаты - «Тереңдетілген қаржылық есеп» пәні бойынша
экономикалық мамандықтар магистранттарына - қаржылық есеп туралы
білімдерін толықтырып, бекіту.
Әдістемелік нұсқаудың міндеті - магистранттардың материалды
меңгеруіне көмек көрсету.
«Тереңдетілген қаржылық есеп» курсы бойынша студенттердің өздік
жұмысы (СӨЖ) - дидактикалық тапсырмаларды орындауға студенттердің өзіндік
бағыты, оқу түрі.
Магистранттардың өздік жұмысы оқытушының қатысынсыз
аудиториядан тыс тапсырмаларды орындау және бекітілген график бойынша
оқытушымен бірге аудиториядан тыс жұмыстар орындау (ОМӨЖ).
Магистранттардың өздік жұмысы аудиториядан тыс формасында
студент кітапханада, компьютерлік кластарда оқу материалын игереді.
Магистранттардың өздік жұмысы жазбаша түрлерін (реферат, баяндама, бақылау
жұмысы) виртуальді ақпаратты іздеу арқылы (интернет және локальді сеть
көмегімен), теориялық ілімдерді іске асыруды (студенттердің ғылыми
конференциясына қатысу арқылы) жүргізеді.
«Тереңдетілген қаржылық есеп» пәні бойынша студенттердің өздік
жұмысына есептер шығару, белгілі сұрақтарға конспект жазу, межелік және
ағымдағы бақылауға дайындалу жатады.
Магистранттардың өздік жұмысы теориялық білімді, логикалық ойлауды,
шығармашылық ізденістерді оқу материалын толық игеруге жұмсалады.
Өздік жұмысты орындаудың әдістемелік нұсқауы «Тереңдетілген
қаржылық есеп» пәні бойынша пәннің оқу- әдістемелік кешені негізінде
жасалған.
4.2 Рефераттар тақырыптарының тізімі
|Қаржылық есептердің ұсынылуы. |
|Ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есеп. |
|Сегментті есептілік. |
|Акцияның пайдасы. |
|Ақпараттың ашылуының сұрақтары. |
|Валюта курсының өзгеруіне әсер ету. |
|Байланысқан жақтар туралы ақпараттың ашылуы. |
|Есептік күннен кейінгі оқиғалар. |
|Есеп саясаты, бухгалтерлік есептеулердегі өзгерістер мен қателіктер. |
|Айналымнан тыс активтердің шығуы және тоқталған қызмет. |
|Гиперинфляция шарттарындағы қаржылық есептілік. |
|Аралық қаржылық есептілік. |
|Зейнетақы жоспарлары бойынша есеп және есептілік |
|Қорлар |
|Қозғалмайтын мүлік, ғимараттар мен құрылғылар |
|Қозғалмайтын мүлікке инвестициялар |
|Материалдық емес активтер |
|Активтердің құнсыздануы |
|Ауыл шаруашылығы |
|Пайдаға салық. |
|Жұмысшыларды марапаттау. |
|Жалға беру. |
|Резервтер шартты міндеттемелер және шартты активтер. |
|Сатудан алынған табыс. |
|Мердігерлік шарты. |
|Мемлекеттік субсидиялар есебі және мемелекеттік көмек туралы ақпараттардың |
|ашылуы. |
|Займдар бойынша шығындар. |
|Сақтандыру шарттары. |
|Үлестік құралдарға төлемдер. |
|Қаржылық құралдар: тану және бағалау. |
|Қаржылық құралдар: ақпаратты ашу және ұсыну |
|Бизнесті біріктіру |
|Консолидациялық және жеке қаржылық есептілік |
|Ассоцияланған компанияларға инвестициялар есебі |
|Біріккен қызметке қатысқаны туралы қаржылық есептілік |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz