Файл қосу
Жергілікті қаржы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты | ПОӘК | |
| | |УМКД 042 -18-2.1.009/03-2013|
| | | |
|«Муниципалды | | |
|менеджмент» пәнінің |Басылым №3 18.09.2013ж | |
|оқу-әдістемелік |Басылым №2 28.08.2009 ж| |
|материалы |орнына ауыстырылды | |
| | | |
| |
5В051000 «Мемлекеттік және жергілікті басқару» мамандығы студенттері үшін
«Муниципалды менеджмент» пәнінен
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ
Семей 2013
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Курстық жұмыс орындау бойынша әдістемелік нұсқау
5. Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
Аванс – белгілі борыш, немесе болашақ төлем есебінен алдын ала
берілетін ақшалай зат.
Кәсіпті аванстау – бизнес –жобаларды, бизнес –операцияларды,
келісімдерді іске асыру жағдайында кәсіпкер немесе компаниямен ақшалай
қаражаттарды алу.
Администратор – басқарушы, басшы, менеджер.
Акциздер – кейбір көпшілік қолды тауарларға, қызметтерге салынатын
жанама салық.
Акциялар - өнеркәсіптің пайдасына ортақ болу үшін акционерлік
қоғамның пайына сай төлейтін бағалы қағаздар.
Амортизация –негізгі қорлардың ұсталуына, тозуына қарай құнын өтеу
үшін ауық-ауық ұстап отыратын жарна.
Аренда –уақытша пайдалану үшін белгілі жал ақысын төлеу арқылы
берілетін мүліктік жалдау.
Ассоциация –заңдық және жеке тұлғалардың өз ерігімен бірігетін
қауымдастық.
Банкроттік актісі –банкроттықты мойындайтын құқықтық әрекеттер.
Қарызын төлеуге дәрмені болмай қалған кезде қолданылатын жағдай.
Баланс – мекеменің белгілі мерзімге қаражат жайы туралы есебі.
Банк –уақытша бос ақшаларды (салымдарды) үйлестіретін, оларды
уақытша біреулерге несие ретінде ұсынатын, кәсіпорындар, мекемелер немесе
жеке адамдар арасында төлемдерін және есептерін айырысуна қатысатын және
елдегі ақшалай айналымды реттейтін қаржылық кәсіпорын.
Моральдық ескіру –жетілдірілген конструкциялы машина шығуына
байланысты бұрынғы қондырғылардың тозуы.
2. Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы
Модуль 1 Жергілікті басқарудың теориялық – әдістемелік негіздері
Тақырып 1. Басқару мәні
Ұйым басқару мәнінің себептері. Ұйымның анықтамасы. Басқару
процессінің анықтамасы басқару қызметін жүзеге асыру ретінде. Басқару
қызметтері: жоспарлау, жұмысты ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау, басқару
шешімін қабылдау процесстері. Ұйым стратегиясын жасау. Басқапу кадрларымен
жұмыс істеу.
Біз өмір сүріп жатқан уақыт - өзгерістер заманы. Біздің қоғамымыз өте
қиын, көп жағдайда қарама қайшы, бірақ тарихи болмай қалмайтын әрі қажетті
қайта құруды жүзеге асыруда. Әлеуметтік-саяси өмірде - бұл тоталитарлық
жүйеден демократияға, экономикада - әкімшілік-командалық жүйеден нарыққа,
әрбір адамның өмірінде - оның "бұрандадан" шаруашылық қызметінің дербес
субъектісіне айналуы дер едік. Сонымен қоғамда, экономикада және адамдардың
жеке өмірінде болып жатқан осындай өзгерістер, біздің мінез, ойлау
қабілетімізді өзіміздің өзгеруімізді талап етеді. Осыған байланысты бізге
жаңа біліммен қаруланып, оны практика жүзінде пайдаланудың маңызы зор.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей осындай білімнің маңызды бөлігінің бірі -
менеджмент ғылымы мен өнерін меңгеру болып табылады.
Менеджмент - бұл алдағы қойған мақсаттарды басқа адамдарды
құлықтандыру, зиялығын, еңбегін пайдалану арқылы жету. Ағылшын тілінен
аударғанда «басқару - адамдарға басшылық жасаудың түрі, қызметі деген
мағынаны білдіреді. Менеджмент осы қызметті жүзеге асыруға бағытталған
адамзат білімінің бір бөлігі іспеттес.
Қазіргі заманғы экономикалық ғылымда "менеджмент" ұғымы нарықтық
экономиканың міндеттеріне жауап беретін тиімді басқарудың түрі ретінде
қарастырылады.
Муниципалды менеджмент - басқару жүйесіндегі ғылыми пән, аймақтық
әлеуметтік-экономикалық жүйелерді басқаруды зерттейтін экономикалық білім.
Кез келген ұйымдастыру компониялар жүйе ретінде алуан түрлі затарды
сыртқы экономикалық ортаға шығарды және одан кез келген өнімді немесе
қызмет алуға сөйтіп, сыртқы экономикалық ұғымын белсенді қатысып орнатуы
мүмкін.
Сыртқы экономикалық орта. Сыртқы экономикалық орта элеметтеріне
жататыны: капитал, машиналар, ғимараттар, тауар қорлары, кеңсе жабдықтары,
әр түрлі аспаптар, сондай-ақ қолда бар ақша;
- жұмысшы күші. Қойылған мақсаттқа жету, міндеттерді жүзеге асыру үшін
қажетті мамандықтағы жұмысшы күшімен қамтамасыз ету.
- баға деңгейі. Мәселен, инфляция (ақшаның құнсыздығы) коммерсиялық
кәсіпорындардың қалыпты қызметін бұзып қана қоймай, еңбек өнімділігін де
кемітеді.
- жоғары білікті кәсіпкерлер мен әкімдердің болуы өте жоғары бағаланады.
- үкметтің қаржы және салық саясаты экономикалық ортаның маңызды элементі.
- сатып алушылар. Тұтынушыларды тарта біру үшін кәсіпорын адамдар нені
қалайтынын және нені алғысы келетіндігін біліп отыру тиіс.
Сыртқы технологиялық орта. Іскерлік белсендік пен технология арасында
тығыз байланс бар. Аумалы – төкпелі дүниеде кез келген коммерциялық
кәсіпорын өмір сүру үшін технологияның соңғы жетістіктерінен хабардарт
болуы тиіс, өйткені оның өзі таур немесе қызмет көрсету арқылы өндіріс
процесі ретінде де, сондай-ақ жұмыс тәсілін жетілдіру үшін де пайдаланылуы
мүмкін.
Жүздеген жылдар бойы америкалық әлеуметтік дамуда бірқатар әлеуметтік
сенім қалыптасты. Ал, мұнымен басқарушы санаспай тұра алмады. Бұлардың ең
бастылары мыналар:
1. Сенімділіктің болатын себебі сол, жұмыс істегісі келетін адамдарда
алуан түрлі мүмкіндіктер болатындықтан, осы мүмкіндіктерді пайдалану
қажет.
2. Бизнеске сену және кәсіпорын басшысын құрметтеу.
3. Тұрмыстың барлық саласында, әсіресе, іскерлік қыметте
бәсекелестіктің және бәсекелесу қабілетінің қажеттілігіне сену.
4. Жеке адамдардың нәсіліне, діни сенім мен нанымына қарамаста
құрметтеу.
5. Өз меншікіне иелік ететін билеушіні, оның кәсіптік білімін саясй
орынын құрметтеу.
6. Білімге сені және оны құрсеттеу.
7. Қисынды (логикалы) процестерге, ғылым мен техникаға сену.
8. Болып жатқан өзгерістердің маңыздылығына жәнеде бір нәрсені таңдаулы
әдіспен істеу үшін эксперимент жасаудың қажеттілігіне сену.
Сыртқы саяси орта. Басқарушының саяси және заңды ортасы әлеуметтік
ортамен тығыз байланста болады. әдетте әлеуметтік қысымның және әлеуметтік
проблеманың нәтижесіне қабылданады.
Саяси орта, әдетте, саяси және үкмет басшылары мен заң шығарушылардың
көзқарасы мен әрекетінің орталығы болғандықтан, мұның өзі әлеуметтік талап
пен сенімнің бәсендеуі мен көтерілуіне қарай өзгеріп тұрады.
Сыртқы этикалық орта. Этикалық орта әлеуметтік ортаның құрамдас
элементіне жатады да, практикада жалпы қабылданған және қолданылып жүрген
жеке бастың жүріс-тұрыс стандарттары жиынтығынан тұрады. Кейде этикалық
талаптар заңдарда нақты қарастырылады.
Кез келген әлеуметтік-экономикалық жүйе біршама дербес, бірақ өзара
байлансты екі бөліктен тұрады: басқарылатын (басқару объектісі) және
басқарушы (басқару субъектісі).
Басқарылатын жүйе деп, ретке келтіру мақсатындабасқару ықпалынжүргізуге
арналған объектіні, яғни белгіленген жүйеге жетуге мүмкіндік беретін даму
формасын айтады. Оның өзі өндірістің алуан саласындағы процесті жүзеге
асырады.
Бақарушы жүйе – бұл техникалық құралдар көмегімен мақсатқа сай ықпал
етуді жүзеге асыратын органдар мен жеке жұмыскерлер жйынтығы.
Басқарушы жүйе – бұл «нені» немесе «кім» басқарады, ел басқарылатыны –
«нені» немесе «кімді» басқарады. Бұған ұқсас ұғымдар – «басқару субъектісі»
мен «басқару объектісі».
Басқаратын және басқарушы жүйелер субъектіден объектіге енетін және
объектіден субъектіге шығатын тікелей ақпараттар көмегімен байлансты болып,
олардың үнемі әрекеттесуін, жұмыс істеуін және дамуын қамтамасыз етеді.
Муниципалды менеджмент - жергілікті меншікті басқарудың формасы
ретінде жергілікті басқару деген ұғымды білдіреді.
К.Р Конституциясында "Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар
мәселелерді халықтың өзі шешуі үшін жергілікті басқару енгізілген. ТМД
мүшелері-елдерінің жергілікті басқару модельды заңына сәйкес "муниципалдық
құрылым" - бұл жалпы территориялық аумақта біріккен қалалық және ауылдық
елді мекенде муниципалды басқару, муниципалды меншік, жергілікті бюджеттің
болуы және сайланатын жергілікті басқару органдарының қалыптасуы.
Муниципалды құрылымдардың шекаралары халықтың тарихи замандардан
қалыптасқан шекараларын есептеп отырып мемлекеттік үкімет органдарымен
белгіленеді.Қазір ешкімнен де құпия емес, Муниципалды менеджмент -
басқарудың жаңа типі ретінде өзінің қалыптасуының алғашқы кезеңінде
көптеген қиындықтар көруде, ол экономикалық дағдарыс.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Біз өмір сүретін уақыттың ерекшелігі неде?
2. Менеджмент дегеніміз не?
3. Муниципалды қызмет, муниципалды меншік ұғымдарын түсіндіріндер.
4. Муниципалды менеджменттің кіріспесіне нені жатқызады?
5. Нормативтік әдісті сипаттаңыз.
6. Баланстық әдісті сипаттаңыз.
7. Экономикалық-математикалық әдісті сипаттаңыз.
8. Жүйелік талдау әдісіне сипаттама беріңіз.
9. Статистикалықәдісті сипаттаңыз.
10. Аймақтық саясаттың негізгі мақсаты неде жатыр?
11. Аймақтық дамудың негізгі міндеттері неде білінеді?
12. Жергілікті өзін өзі басқару қалыптасуының тарихы жөнінде не білесіз?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып2.Муниципалды менеджмент ғылыми пән ретінде
Пәннің мәні және міндеттері. Муниципалды құрылымдардың әлеуметтік-
экономикалық дамуын болжағанда, қолданылатын әдістермен нормативтер.
Муниципалдық басқарудың аймақтық негізі. ҚР аймақтық басқарудың реформасы
Муниципалдық өзін өзі басқарудың Жарғысы
ҚР Конституциясына сәйкес әрбір муниципалдық құрылым жарғы қабылдау керек.
Онда төмендегідей жағдайлар қарастырылады:
Аталуы, құрамы, муниципалдық құрылым аумағының шекаралары, шартты
белгілерінің болуы /герб, эмблема т.б./;
Муниципалдық құрылым қарауына жататын жергіліктік маңызы бар мәселелер;
Жергілікті маңызы бар мәселелерді тікелей халықтың қатысуымен шешудің
түрлері, тәртібі мен кепілдіктері;
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құрылымы, оларды дайындау тәртібі,
өзін өзі басқару органдары мен лауазымды қызмет иелерінің өкілеттілігі,
олардың өкілеттілік мерзімі;
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының нормативтік құқық актілерінің
түрлері, қабылдануы мен күшіне ену тәртібі;
Жергілікті өзін өзі басқару органдарындағы қызметшілер мен осы органдардың
негізі мен жауапкершілік түрлері;
Муниципалдық қызметті ұйымдастырудың жағдайлары мен тәртібі;
Жергілікті басқаруды жүргізудің экономикалық және қаржылық негізі,
муниципалды меншікті иелену және пайдаланудың жалпы тәртібі;
Жергілікті өзін өзі басқаруды ұйымдастырудың сұрақтары.Муниципалдық
құрылымның жарғысын қалалық және ауылдық жерлер өмірінің негізгі заңы,
тіпті жергілікті конституция ретінде бағалауға болады. Ж.Б органдарының
өкілеттілігінің принциптері :
Ж.Б.органдарының негізгі ережелері Конституция не Заң арқылы бекітіледі.
Ж.Б.органдары кез келген сұрақтар бойынша толық еркін қимылдауына болады.
Мемлекеттік өкілеттіктерді жузеге асыру, яғни орындау, әдетте, азаматтарға
жақын тұрған билік органдарына жүктеледі.
Ж.Б. органдарына өкілеттілік әдетте толық болуы қажет.
Орталық және аймақтық органдар өз өкілеттіліктерінің бір бөлігін Ж:Б:
органдарына берген жағдайда оны олар жергілікті жағдайға іске асыруға
бейімдеуі қажет.
Жергілікті өзін өзі басқару қызметінің ерешеліктеріне жататындар:
• муниципалдық меншікті басқару;
• жергілікті бюджетті құру, басқару және орындау;
• жергілікті салықтар мен алымдарды белгілеу;
• қоғамдық тәртіпті сақтауты қамтамасыз ету .
Жергілікті өзін өзі басқару қызметі халықтың жергілікті маңызы бар
мәселерді шешу, муниципалдық меншікті пайдалану, иелену жөніндегі
жұмыстарын қамтамасыз етуге бағытталған.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. ҚР жергілікті өзін өзі басқару саласында мемлекеттік үкімет
органдарының өкілеттілігі қандай?
2. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының міндеттері қандай?
3. Муниципалды қызмет қандай принциптерге сүйенеді?
4. Жергілікті өзін өзі басқарудың өкілетті және атқаратын органдар
қандай сұрақтармен шұғылданады?
5. Муниципалды меншікке нені жатқызады?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып 3. Муниципалдық басқарудың даму тарихы
Өзін- өзі басқару теориясының ( Н.М.Коркунов, П.П.Гронских, Н.И.
Лазаревских, М.Д.Загряцков ж.б.) негізгі сипаттамалары мыналар болды:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің мемлекеттік емес
және шаруашылық сипатта болуы;
- шұғылданатын мәселелердің нақты тізбесінің болмауы;
- қоғамдық мүдделерінің мемлекеттік істерге қарсы қойылуы.
Мемлекеттік ашық басқару басталғаннан- ақ ресми құқықтық көздер мен
бастауы неғұрлым жақтаушылары Гнейст пен Штейн болған өзін- өзі басқарудың
мемлекеттік теориясын жасаудың қажеттілігін тудырғаны әлбетте өзінен өзі
түсінікті .Бұл орайда Ресейде жасалған Жер реформасы (1864ж) көп назар
аудартады, мұнда земства-сословиялық, квоталық мекеме болып табылады да,
олардың атқарушы қызметтері жергілікті маңызы бар міндеттерді ғана емес
сонымен қатар мемлекеттік те істермен шұғылданды (салық жинау, оны
қазынаға жеткізу, земстволық соттар және полиция құру, земстволық
мекемелердің шенеуніктерін тағайындау т.с.с.).
Алайда сол кезде, 19- ғасырдың ортасынан бастап мемлекет заңдылық
жәйіттердің ауқымында орталық және жергілікті үкіметтердің арасында лайықты
өзара қатынас болуы керектігін қажет деп санады.Жергілікті үкімет мынандай
болғанда тиімді деп саналды, егер ол:
1) дербестігі бар және заңдылық аясында жұмыс істесе;
2) өз ауқымындағы жұртшылықтың мәселелерін ұтымды шеше алатын болса;
3) жергілікті ағымдағы мәселелерді мемлекеттің мүддесін есептей отырып
шешетін болса.
Бұрынғы КСРО – территориясында 1990- 1991 жылдары басталған жергілікті
жерлердегі үкіметтерді реформалау процестері елде жергілікті (муниципалдық)
басқаруды қалыптастырудың негізгі болып табылған КСРО-да жергілікті өзін
өзі басқарудың және жергілікті шаруашылықтың жалпы бастаулары туралы,
заңды қабылдауға түрткі болды.
Қазақстан Республикасында 1991 жылдың 15- ақпанында қабылданған
«Жергілікті өзін өзі басқару және Қазақстан Республикасының жергілікті
кеңестерінің халық депутаттары» туралы Заңы аз уақыт қана жұмыс істеді,
өйткені жергілікті жерлерді кеңестендірудің ескі әдістерін қайталады және
мемлекеттік пен қоғамдық мүдделердің ара -жігін ашып бере алмады. Шын
мәнісінде аймақтық қоғамдық өзін өзі басқарудың жергілікті органдары мен
атқарушы органдары жергілікті өзін өзі басқаруға жататын.
Мемлекеттік құрылыстың осы кездегі тәжирибесі жергілікті өзін өзі
басқарудың ағылшын - американдық және еуропалық үлгілеріне салды. Ағылшын-
американдық үлгіге үкіметті децентрализациялау және деконцентрациялау,
яғни барлық деңгейдегі үкіметтерді жергілікті басқарумен жүргізу
мемлекеттік деңгейдегіден (штаттар, провинциялар) төмен. Бұл модельдің
мәнісі мынада- қалыптасқан тарихи және заңдылықтардың дәстүрлеріне орай
мемлекет өзінің әрекет жасар аясын айқын біле тұрып аймақтық және
жергілікті маңызы бар барлық мәселелерді жергілікті өзін өзі басқару
органдарына (муниципалитеттерге) шешуін жөн көрген. Алайда аймақтың
ерекшеліктерін ескеру мүмкіндігі сақтайды, алайда АҚШ-та тіпті бір штаттың
өзінде муниципалитеттерді ұйымдастырудың унификациясы, мүмкіндігі жоқ.
Көптеген шетелдердің басым көпшілігінде (АҚШ, Канада, Жапония ж.б.)
жергілікті басқару органдарының жүйесі өзін өзі басқаруға әсер ететін
факторларды ескере отырып, әкімшілік аумақтық бірліктер жұйесі негізінде
құрылады. Міне осы жәйіттер Н.М.Коркуновтың, Н.И.Лазаревскийдің қоғамдықты
мемлекетке қатысты ашық құқық берілген ерекше құқықтық тұлға ретінде
қарауларына негіз болған.
Мысалы, АҚШ-та муниципалдық өзін өзі басқару моделін таңдауда
муниципалдық қоғамдастықтың дербестігі бар. Мұндай модельдер 50-ге
жуық.Солай бола турса да осылардан муниципалдық өзін өзі басқарудың алты
түрі таңдап алынған, олар: графстволар, қалалар, бороулар, виллидждар, таун
және тауншиптер (вилидждар 17 штатта, таун-30 штатта, тауншиптер Солтүстік
Батыста). Әдетте муниципалитеттердің басқару жүйесін ұйымдастыру үш
сызбада сақталған:
- «комиссиондық», алғаш рет 1901 ж. қолданылды (Техас штатында). Бұл
схема бойынша жұртшылық муниципалдық кеңесті 3-5 жылға сайлайды,
алайда кеңестің әр мүшесі бір мезгілде муниципалитеттің атқарушы
департаменттерінің біреуінің басшысы болып табылады;
- муниципалдық кеңес менеджер (кеңес менеджер) тағайындайды, ол келісім-
шарт негізінде жұмыс істейді және атқарушы аппаратты басқарады.
Менеджер кандидатурасын табуды жеңілдету мақсатымен менеджерлердің
Ұлттық ассоциациясы кандидаттар туралы банк деректерін ғана емес, сонымен
бірге вакансиялар туралы да мағлұматтар жинайды. Сайланатын муниципалдық
кеңес өз құрамының ішінен мэр (кеңес мэр) сайлайды.Басқарудың бұл
схемасының екі нұсқасы болады:
А) мэр (жай мэр) 3-5 жылға сайланады, ол кеңеске есеп беріп отырады және
салтанаттылық, өкілеттілік функциялар атқарады және веттолық құқықпен
пайдаланылады;
Б) бұл күшті мэр (тағайындалатын) атқарушы аппаратты дербес басқарады және
муниципалдық округ аумағында өз шешімін жүргізе алады.
Жергілікті өзін өзі басқарудың еуропалық моделіне дуалистикалық
принцип тән, оның мәні жергілікті мемлекеттік басқаруды орталықтандыру
дәрежесінің жоғары және өзін өзі басқарудың мықтылығы бір бірімен қабысып
жатқандығымен айқындалады. Англияда және Францияда да жергілікті өзін өзі
басқару жүйесі коммуналар болып табылады, олардың саны 36 мыңнан астам. Әр
коммунаның өз кеңесі бар, олар өз кезегінде мэр-ді сайлайды.
Алайда мұндай модель орталық үкіметті децентрализациялау,
деконцентрациялау кезінде қалыптасқан. Біріншіден, децентрализациялау
қоғамдық өмір саласына үкімет тарапынан үнемі ықпал ету мақсатындағы
реакциядан туған. Екіншіден, жалпыұлттық шешім қабылдауға қауіп
келтіруі де мүмкін, өйткені жергілікті жұртшылықтың мүдделері есепке
алынбаған. Үшіншіден, азаматтардың өздерін өздері танытуларына қажеттілік
пісіп, сақталуда.
Германияда өзін өзі басқару қалыптасқан дәстүрлер және құқықтық
доктриналарға сәйкес ашық құқық берілген заңды тұлғалармен жүзеге
асырылады. Яғни мемлекет аудандарда, қалаларда жергілікті өзін өзі
басқаруды өз функцияларының аудандардағы және қоғамдастықты жалғасы
тұрғысынан көреді. Осыған орай Германияда қоғамдастықты ұймдастырудың
негізгі төрт түрі бар болып отыр:
А) магистраттық;
Б) бургомистерлік;
В) солтүстік германдық;
Г) оңтүстік германдық
Қоғамдастық өзінің жауапкершілігіндегі мәселелерді жергілікті
деңгейде шешеді және ашық басқаруды бірыңғай және дербес шешуші болып
табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік мекемелер тарапынан құқықтық бақылау
жасау құқығын сақтайды. Ол өз өкілеттілігін муниципалдық органдардың заңды
түрде орындауларын жүзеге асырады.Сондай-ақ өзін өзі басқару органдарының
функцияларын орындауларына кәсіптік бақылау жасауды жүзеге асырады.
Қоғамдастықтың шешімі құқықтық бақылау жасаушы (ішкі істер
министрлігінің органдары) тапсырылатындығы және осы бақылаушы органдар оның
заңдылығын бір ай ішінде қарсы келмей бекіткенде орындалатындығын айтсақ
та жеткілікті.
Көптеген мемлекеттердің (АҚШ, ФРГ ж.б.) конституциялары осы және басқа
да жайттардың тек жалпы жағдайларын ғана қамтитындығын ескере келе
Еуропадағы интеграциялық процестер, социалистік ынтымақтастықтағы елдердің
(Польша,Венгрия ж.б.) демократиялық институттарының қалыптасуы 1985 жылы
жергілікті өзін өзі басқарудың Еуропалық хартиясын қабылдау қажеттігін
тудырды.Хартияға қол қойған, Еуропадағы жергілікті, аймақтық органдардың
мүдделерін тұрақты түрде қорғайтын Еуропа кеңесінде қабылданған жергілікті
өзін өзі басқарудың Еуропалық Хартиясы муниципалдық құқықтың аса маңызды
көзі болып табылады.
Аталған құжатта жергілікті өзін өзі басқару заң аясында жұмыс істей
отырып жергілікті өзін өзі басқару органдарының мемлекеттік істердің елеулі
бөлегін шеше алатындығы, жергілікті жұртшылықтың мүддесін өз
жауапкершіліктеріне ала алатындығы тұжырымдалған. Алайда кейбір мамандар
жергілікті өзін өзі басқарудың еуропалық Хартиясын француз тілінен сәтсіз
аударылған түрін қабылдағанымыз жайлы айтып жүр және заң аясында
жауапкершілік алып жұртшылықтың мүддесіне қарай әңгімеде жергілікті
қоғамдастықтардың құқылары және мүмкіндіктеріне орай болуы тиіс.Проблема
біз ойлағандай аударманың дәл болуымен ғана шектелмейді. Жергілікті
үкіметтің болмысын анықтау бұдан гөрі маңыздырақ. Үкімет қашанда болсын
өзіне қоғамдық сипатты негіз етіп алады. Жүйелілік тұрғысынан келу
үкіметтің қоғамдық құрылысының құпияларын және функцияларың ашуға
бағытталатындығы кездейсоқ емес. Проблеманың мәні мынада, егер мемлекеттік
мүдде институтционалдық сипатта көрінсе онда бұл жергілікті өзін өзі
басқару үшін өту қиын тар жол тайғақ кешу болады.Мұны Ресей Федерациясының
тәжірибиесінен де көрдік.Бұл елдің бірқатар аймақтарында жергілікті өзін
өзі басқарудың конституциялық талаптарын орындау қиынға соғып РФ-ның 1996
жылдың 26 қарашасында «РФ-сы азаматтарының жергілікті өзін өзі басқару
органдарына сайлауға және сайлануға конституциялық құқықтарын қамтамасыз
ету жөнінде» федералдық заң қабылдауларына және РФ-сы азаматтарының
жергілікті өзін өзі басқару органдарына сайлануға құқықтары барлығына
қамтамасыз ете алмайтын субъектілерде «Жергілікті жерлерде өзін өзі басқару
органдарына депутаттың лауазымды тұлғаларды сайлаудың» уақытша ережелерін
қабылдауға мәжбүр етті.
Бұл проблема өз мәнісінде өзін өзі ұлғайту және үкіметті
орталықтандыру тенденцияның баламасы сияқты болды. Саясаттанушылардың
есептеулерінше үкіметтің негізі азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама
қайшылығынан немесе функцияларының үйлеспеушілігінен көрінген. Бұл орайда
1975 жылы Каракаста (Венесуэла ) өткен басқару жөніндегі 16-әлемдік
конгрестің жұмысы атап айтарлықтай болды. Жаңа нақты жағдайлар басқару
әдістерін қайта құруды, басқарушылардың (менеджерлердің) жауапкершіліктерін
көтеруді және үкіметтің ресурстарын неғурлым тиімді пайдалануды қажет
етеді.Үкімет субъектілерге әрекет жасап оларға талап қоя алатындығы назарда
болуы тиіс.Бұл жерде әңгіме жергілікті өзін өзі басқаруға қатысатын
тұлғаларға ма, болмаса азаматтарға ма қандай қатысты барлығына байланысты
еместігін атап көрсеткен жөн.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Муниципалды құқықтық нормаларға тән ерекшеліктерін анықтаңыз.
2. Муниципалды құқықтық нормаларды жіктеуінің негіздерін ашыңдар және
олардың түрлерін атаңыз.
3. Материалды және процессуалды нормалардың мәні қандай?
4. Тыйым салынған және өілетті нормалардың мәні қандай?
5. Құқықтық қатынастар деп нені түсінуге болады және муниципалды
құқықтық қатынастардың ерекшелігі неде?
6. Муниципалдық құққықтық қатынастардың мазмұнын ашыңдар және олардың
әкімшілік құқықтық қатынастардан айырмашылығы неде?
7. Орталық және жергілікті үкіметтер арасындағы ара қатысы неде
білінеді?
8. Жергілікті өзін өзі басқаруды ұйымдастырудың ағылшын-американдық
үлгісінің мәні неде?
9. Жергілікті өзін өзі басқаруды ұйымдастырудың еуропалық үлгісінің
мәні неде?
Ұсынылатын әдебиет
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Модуль 2 Атқарушы органдарының қызметтерін ұйымдастыру
Тақырып 4. Үкіметтің орындаушы органдарының жергілікті өкілеттіліктерінің
өзара қарым қатынасы
ҚР әкімшіліктік- аймақтық бөлінуі. ҚР орындаушы органдарының
жергілікті өкілеттіліктерінің жүйесі. Маслихат- депутаттар жиналысы қала,
облыс, ауыл тұрғындарын жергілікті өзін өзі басқарудың формасы. Маслихаттың
өзара қарым қатынасы.
Республика Парламенті депутаттарының мәртебесі Республика Парламентінің
депутаты
1. Парламент депутатының өкілеттігі оны Республиканың Орталық сайлау
комиссиясы Парламент депутаты ретінде тіркеген сәттен басталады.
Парламенттің бірінші сессиясын] да оның Палаталарының бірлескен отырысында
депутаттар Қазақстан халқына мынадай ант береді: "Қазақстан халқына адал
қызмет етуге, Қазақстан Республикасының тұтасі тығы мен тәуелсіздігін
нығайтуға, оның Конституциясы мен зандарына қатаң бағынуғаі езіме жүктелген
депутаттың мәртебелі міндетін абыроймен аткаруға ант етемін". АнттіІ
Президент қабылдайды және ант беру Республика Үкіметі, Конституциялық
Кеңесі мүше^ лерінің, Жоғарғы Соты судьяларының, экс-Президенттерінің
қатысуымен салтанатты жағ дайда еткізіледі.
2. Парламент депутатының басқа екілді органның депутаты болуға, оқытушылық,
ғылыми немесе езге де шығармашылық қызметтен басқа, ақы теленетін езге де
жүмысты атқаруға, кәсіпкерлік қызметпен шүғылдануға, коммерциялық үйымның
басшы органы-ның немесе байқаушы кеңесінің қүрамына кіруге құқығы жоқ. Осы
ереженің бұзылуы Республика Орталық сайлау комиссиясының үсынуымен
депутаттың екілеттігін токтатуға әкеп соғады.
3. Парламент депутатының екілеттігі орнынан түскен, ол қайтысболған,
соттыңзанды күшіне енген шешімі бойынша депутат іс-әрекетке қабілетсіз,
қайтыс болтан немесе хабарсыз кеткен деп танылған жағдайларда және
Конституция мен осы Конституциялық занда көзделген езге де жағдайларда
токтатылады.
4. Парламент Мәжілісінің Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлаған
депутаттарының өкілеттігі оның шешімі бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы
мүмкін.
5. Парламент Сенатыныңтағайындалғандепутаттарыныңекілеттігі Республика
Президентінің шешімі бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.
Тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика
астанасының барлық мәслихаттары атынан өкілдік ететін депутаттар болып
табылатын таңдаушы-лардың бірлескен отырысында сайланған Парламент Сенаты
депутаттарының екілеттігі осы таңдаушылардың шешімі бойынша мерзімінен
бұрын токтатылуы мүмкін.
6. Парламент депутаты:
1) ол Қазақстаннан тысқары жерге түрақты тұруға кеткен;
2) оған қатысты соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген;
3) Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтқан кезде ез мандатынан
айырылады.
Парламент Мәжілісініңдепутаты:
I) конституциялық заңға сәйкес езін сайлаған саяси партиядан шыққан немесе
шығарылған!)Конституциялық заңға сәйкес депутатты сайлаған саяси партия
қызметін тоқтатқан мандатынан айырылады.
Парламент депутатының өкілеттігі осы баптың 3 және 6-тармақтарында
көзделген (ойынша тоқтатылған кезде Орталық сайлау комиссиясы Парламент
депутаты -11 ігін токтатуға әкеп соғатын негіздердің басталу фактісін
керсетіп қаулы қабылданған және Парламенттің тиісті Палатасына Парламент
депутатының өкілеттігі мерзімінен туралы ұсыну енгізу туралы шешім
қабылдайды.
Сайлау комиссиясының ұсынуы негізінде Парламент Палатасы тиісті Парламент
палатасының өкілеттігін тоқтатады.
Парламент депутатының өкілеттігі осы баптың4,5 және 7-тармактарында
көзделген (бойынша токтатылған кезде Орталық сайлау комиссиясы тиісті
адамның Парламент палатасының өкілеттігін жоғалтқаны жөніндегі фактіні
керсетіп қаулы қабылдайды. Парламент және Парламент Мәжілісі депутаттарының
өкілеттігі тиісінше Парламент Парламент Мәжілісі таратылған жағдайларда
токтатылады.
бал. Республика Парламенті депутатының өкілеттігі
Парламент сессиясында және езі құрамына кіретін оның органдарының
отырысында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын
пайдаланады. Парламент депутаты: I) Парламент пен оның Палаталарының
үйлестіруші және жүмыс органдарын сайлауға
Комиссияның күн тәртібі, талқыланатын мәселелерді қарау тәртібі мен олардың
мәні ұсыныстар мен ескертпелер енгізуге;
Парламент Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын не Парламент Палатала-
ii, тағайынндауға келісім беретін лауазымды түлғалардың кандидатуралары
женінде айтады
Парламент Палаталарының бірлескен және белек отырыстарында қарау үшін
мәселелер бойынша Палаталар Бюросына ұсыныстар енгізуге, ал оның ұсыныс
кабылданбаған жағдайда оларды Палаталардың пленарлық отырыстарының қарауы
негізделеді.
I)) Парламент пен оның Палаталары органдарының отырыстарында қарау үшін
мәселері ұсынылады.
) Парламент Палаталарына есепті лауазымды түлғалардың есебін немесе
хабарлары Парламент сессиясында тындау туралы ұсыныстар енгізуге; /) занда
белгіленген тәртіппен депутаттық сұрау салуға;
8) жарыссөздерге қатысуға, баяндамашыларға, сондай-ақ отырысқа төрағалық
етушігеберуге;
9) дауысқа салу себептері бойынша езінің ұсыныстарын негіздеп сейлеуге,
анықтама
10) Парламент қабылдайтын зандардың, қаулылардың, баска да актілердің
жобаларына енгізуге;
11) Парламент депутаттарын азаматтардың қоғамдық маңызы бар үндеулерімен
таныстыруға; •
12) Парламент отырыстарының стенограммалары мен хаттамаларындағы
депутаттардың сөйлеген сөздерінің мәтіндерімен танысуға;
13) осы Конституциялық заңға, Парламент пен оның Палаталарының
регламенттеріне сәйкес басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға хақылы.
26-бап. Депутаттың Парламент сессияларына,
оның Палаталарының отырыстарына қатысуы
1. Депутат Парламенттің және өзі құрамына сайланған оның органдарының
жұмысын қатысуға міндетті. Парламентте дауыс беруді депутаттың жеке өзі
ғана жүзеге асырада
2. Палатаның Төрағасы, не тиісінше депутат мүшесі болып табылатын органның
басшысы регламентпен белгіленген мерзімде депутатка сессиялардың, орган
отырыстарі ның өткізілетін уақыты мен орны туралы, сондай-ақ олардың
қарауына енгізілетін мәселер туралы делутатқа хабарлайды, оған осы
мәселелёр бойынша қажетті материалдард . береді.
3. Депутат мәжіліске келуге мүмкіндігі болмаған жағдайда бұл туралы
Палатаның ТөрІ ғасына не тиісінше Парламент органының немесе оның
Палатасының басшысына күнібұрын хабарлайды.
4. Депутаттың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына дәлелді
себептерсі үш реттен артық қатыспауы, сол сиякты дауыс беру құқығын басқаға
беруі депутатқа осі Конституциялық занда белгіленген жазалау шараларын
қолдануға әкеп соғады.
5. Палаталар Бюроларының, олардыңтүракты комитеттерінің, Парламент
комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кіретін депутат кез келген
мәселелер меі үсыныстарды қарауға енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге,
олар бойынша шешімдері талқылап, қабылдауға, сондай-ақ қабылданған
шешімдердің жүзеге асырылуын ұйымдарға таратуға, олардың орындалуын
бақылауға қатысуға хақылы.
6. Өзі құрамына кіретін Парламент органының шешімімен келіспеген депутат
Парла мент сессиясында өз көзқарасын баяндауға немесе ол туралы төрағалық
етушіге жазбаша түрде хабарлауға хақылы.
7. Палаталар Бюроларының, олардың тиісті тұракты комитеттерінің, Парламент
комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кірмейтін депутат аталған
органдарды отырыстарына қатысып, ұсыныстар енгізе алады, қаралатын
мәселелерді талқылауға жөн кеңесші дауыс құқығымен шешімдерді қабылдауға
қатыса алады. Депутат Палаталар Бюроларының, тұрақты комитетінің немесе
комиссиясының шешімімен келіспеген жағдайдға өзұсыныстарын заңжобасына,
қаулы жобасына түзетулер ретінде енгізе алады. Депутат енгізген түзетулер
Парламент сессиясында қаралады әрі оларды дауысқа салу өткізіледі,
27-бап. Депутаттық сұрау салу мен сауалдар
1. Депутаттық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және белек
отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларына осы
органның немесе лауазымды тұлғаның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде
Парламент сессиясын да негізделген түсініктеме беруін немесе өз көзқарасын
баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.
2. Парламент депутатының Қазақстан Республикасының Премьер-министрі мен
Үкімеі мүшелеріне, ¥лттық Банкі Төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының
Төрағасы мен мүшелеріне, Бас Прокурорына, ¥лттық қауіпсіздік комитетінің
Төрағасына, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп
комитетінің Төрағасы мен мүшелеріне сұрау салуға құқығы бар. Бұл ретте Бас
Прокурорға салынған сұрау қылмыстық қудалау функцияларын жүзеге асыруға
байланысты мәселелерге қатысты бола алмайды. ¥лттық қауіпсіздік комитетінің
Төрағасына салынған сұрау Палаталардың жабық отырысында қаралады.
3. Сұрау салу жазбаша түрде енгізілуі мүмкін және Парламент сессиясында
жария етілуге тиіс.
4. Өздеріне сұрау салынған лауазымды тұлғалар Парламент сессиясында ол
жөнінде] ауызша немесе жазбаша жауап қайтаруға міндетті. Сүрау салуға
жазбаша жауап әрі кетенде бірдй мерзімде табыс етіліп, сессияда жария
етіледі. Сұрау салуға қайтарылған жауап бойынша жарыссөз өткізілуі мүмкін.
Депутат салынған сұрауына қайтарылған жауапқа өз пікірін білдіруге хақылы.
5. Сұрау салуға қайтарылған жауап пен оны талқылаудың нәтижелері бойынша
немесе оның тиісті Палатасының қаулысы қабылданады. Сұрау салу мен жауап
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануы мүмкін.
Палаталардың бірлескен және бөлек отырысында Қазақстан Республика Министрі
мен Үкіметі мүшелеріне, ¥лттық Банкі Төрағасына, Орталық комиссиясының
Төрағасы мен мүшелеріне, Бас Прокурорына, ¥лттық қауіпсіздік, Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп мен мүшелеріне ауызша сауалдар
қоюға хақылы. Сауалға жауап осы
жауап беру үшін қосымша даярлық қажет болған ретте үш күн мерзім ішінде »
Лауазымды тұлғалармен кідіріссіз қабылдану қүқығы
қызмет мәселелері бойынша депутат мемлекеттік органдарға, қоғамдық" •,
мемлекеттік ұйымдарға бөгетсіз кіру құқығын, сондай-ақ олардың басшылар да
лауазымды түлғаларымен кідіріссіз қабылдану қүқығын пайдаланады.
Мемлекеттік құпияларға байланысты ұйымдарға депутаттың кіріп-шығу тәртібі
Депутаттардың қызметін ақпараттық қамтамасыз ету
Бюролары депутатты Парламент қабылданған құжаттармен, сондай-ақ пен оның
органдарының, басқа да мемлекеттік органдар мен қоғамдық ресми таратылатын
ақпараттық және аныктамалық материалдармен қамтамасыз етеді.
Органдар мен ұйымдар, олардың лауазымды тұлғалары депутатқа оның
қызметінде туындаған мәселелер жөнінде консультациялық көмек көрсетеді.
Депутаттардың қызметін материалдық,қаржылық жою әлеуметтік-тұрмыстық
жағынан қамтамасыз ету
аттар жалақысын Республика Конституциясының 44-бабының 9)-тармақша
тәртіппен Республика Президенті белгілейді.
Республика астанасынан тыс жерде тұратын депутаттарға олардың өкілеттігі
тегін пайдалану шартымен мемлекеттік тұрғын-уй қорынан және заңдарда пен
нормалар бойынша тұрмысқа жайлы және жиһазбен жабдықталған тұрғын үй
Парламент депутаттың өз сайлаушыларымен өзара қарым-қатынас жасауы, оларды
парламент қызметі туралы ұдайы хабардар етіп отыруы, Парламенттің,.оның
Палаталары тапсырмаларын орындауы үшін әрбір депутатқа:
1) көлікпен жол жүру құжаттарын кезектен тыс алу;
2) сайлау округтеріне іссапарларға шығып тұру құқығы беріледі. Бұл ретте іс
сапар Республика Конституциясы 44-бабының 9) тармақшасында белгіленген
бөлінетін қаражаттан өтеледі,
Парламенттің, оның Палаталары мен олардың органдарының тапсырмаларын
орындалуы үшін депутат іссапарларға жіберілген жағдайда оған заңдарда
белгіленген нормалар іс сапар шығыстары төленеді.
5. Депутаттарға Қазақстан Республикасының астанасы шегінде автомобиль
көлігімен қызмет көрсету, оларға емдеу-сауықтыру және санаторий-курорттық
қызмет көрсету Республика Президенті белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады.
5-1. Парламенттің депутатына оның өкілеттік мерзімі аякталған соң, сондай-
ақ ол отставкаға кеткен немесе Парламент немесе Парламент Мәжілісі
таратылған жағдайда және жұмысқа орналасқан немесе зейнеткерлік жасқа
жеткен кезге дейін ай сайын орташа .айлық жалақысы мөлшерінде, бірақ
өкілеттігі тоқтатылған немесе отставкаға кету туралы өтініш
қанағаттандырылған күннен бастап үш айдан аспайтын уақыт жәрдемақы
төленеді.
31-бап. Депутаттық өкілеттігін жүзеге асыруының кепілдіктері
1. Депутаттық қызметін атқаруына бөгет жасау мақсатымен депутатқа немесе
ohJ жақын туыстарына қандай тұрде болмасын ықпал жасау Қазақстан
Республикасынь| заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соғады.
2. Мемлекеттік органдар мен қоғамдықбірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі
басқару оргаі дарының, ұйымдардың депутат алдындағы өз міндеттерін
орындамаған, оған көрінеу жа ған ақпарат берген, депутаттық қызметтің
келілдіктерін бұзған лауазымды тұлғалары Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жауапқа тартылуға тиіс.
32-бап. Депутатқа ешкімнің тиіспеу қүқығы
1. Парламент депутатын оның өкілеттік мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп
әкелуі сот тәртібімен белгіленген әкімшілік жазалау шараларын қолдануға,
қылмыс үстінде ұстагі ған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерде езге, тиісті
Палатаның келісімінсіз қылмысты| жауапқа тартуға болмайды.
2. Депутатты қылмыстық жауапқа тартуға, қамауға алуға немесе сот тәртібімеі
белгіленген әкімшілік жазалау шараларын қолдануға келісім алу үшін Бас
Прокурор Сенатқ| не Мәжіліске ұсыныс енгізеді, оны Палаталартиісті
Палатаның отырысында қарауға әзірлеу үшін Орталық сайлау комиссиясына
жібереді. ¥сыныс депутатқа айып тағудың, оны қамауя алуға санкция берудің
немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді сотқа жіберудіі алдында
енгізіледі. Бас Прокурордың ұсынысы мен Орталық сайлау комиссиясының
тұжырымы олар келіп түскен күннен бастап екі апта мерзімнен кешіктірілмей
қаралады жәна Палата тиісті лауазымды түлғалар мен органдардың қосымша
ақпарат тапсыруын талаі етуге хақылы. Палата дәлелді шешім қабылдап, оны
Республиканың Бас Прокурорына және анықтау мен алдын ала тергеуді жүзеге
асыратын Республика мемлекеттік органының басшысына үш күн мерзім ішінде
жібереді. Депутат өзіне ешкімнің тиіспеу қүқығы тураль мәселені Палата
қараған кезде қатысуға хақылы.
3. Депутатқа қатысты қылмыстық істі анықтау мен алдын ала тергеуді жүзеге
асыратын Республика мемлекеттік органының басшысы ғана қозғай алады және ол
іс жүргізуі аякталысымен қадағалауды жүзеге асыру үшін Бас Прокурорға
тапсырылуға тиіс.
4. Орталық сайлау комиссиясы іс бойынша шешім қабылдаған тиісті соттан істі
қарау нәтижелері туралы ақпаратты сұратып алады және айыптау үкімі
шығарылған жағдайда| тиісті Палатаға депутаттық мандаттан айыру жөнінде
ұсыныс енгізеді.
33-бап. Депутатка қодданылуы мүмкін жазалау шаралары
1. Депутат Палаталар мен оның органдарының отырыстарына дәлелді себептерсіз
үш реттен артық қатыспаған жағдайда оған қатыспаған күндері үшін жалақы
төлеуден бас тартылады. Депутат Палаталар мен оның органдарының
отырыстарына дәледці себептерсіз бір айдан артық қатыспаған жағдайда ол осы
Конституциялық заңның 30-бабының 1,3,4,5 тармақтарымен өзіне берілген
барлық материалдық, қаржылық және әлеуметтік-тұрмыстық қамтамасыз ету
жағдайларынан айырылады. Бұл жөніндегі шешімді депутат Палата отырысына
немесе Палаталардың бірлескен отырысына қатыспаған жағдайда тиісті
Палатаның Төрағасы, ал Палата органдарының отырыстарына қатыспаған жағдайда
тиісті Па латаның Бюросы қабылдайды.
2. Депутат өзінің даусын басқа біреуге берген жағдайда Палата Бюросының
шешімімен оған дауысты басқа біреуге беруге жол берілген күн үшін жалақы
төлеуден, ал дауыс басқа біреуге қайталап берілген жағдайда айлық жалақысын
төлеуден бас тартылады.
3. Парламент пен оның Палаталарының регламенттерімен белгіленген депутаттық
әдеп ережелерін бұзған жағдайда тиісті Палата Төрағасының шешімімен
депутатқа мынадай жазалау шаралары қолданылуы мүмкін:
1) парламенттік мінеу;
2) көпшілік алдында кешірім сұрауға мәжбүр ету;
бірлескен немесе бөлек бір отырысының бойында сөз бермеу: I)палаталардың
бірлескен немесе белек үш отырысының бойында сез бермеу;бірлескен немесе
белекбір отырысының уақытына отырыс залынан
жіберу;
олардың бірлескен немесе бөлек үш отырысы уақытына отырыс залынан шығару
бір күндік еңбекақысынан айыру.аталған шараларды қолдануға байланысты
мәселелерді әзірлеуді Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы
жүзеге асырады. Депутаттардың огандарының отырыстарына келуін, сондай-ақ
депутаттың біреуге беруіне жол берілмеуін бақылауды Орталық сайлау
комиссиясының ірі жүзеге асырады.
Мәжіліс депутаттарына осы бапта кезделген жазалау шараларын қолдану туралы
Мәжілісте өкілдік ететін, құрамына депутаттар кіретін саяси партиялардың
фраксиялық бастамашы болуы мүмкін.
Мәслихаттың құрамына 34 депутат кіреді. Мәслихат аппаратының басшысы
мәслихат бастығына бағынбайды. Мәслихат құрылымының кестесі 2 суретте
көрсетілген.
|Мәслихат бастығы - мәслихат мәжілістерін басқарушы |
| | | | | | | |
|Саясат, | |Өндірістік және | |Депутаттар | |Тексеру |
|денсаулықты | |әлеуметтік | |этикасы, | |комиссиясы |
|қорғау, ғылым, | |инфрақұрылым, | |заңдылық, | | |
|білім, халықаралық| |экономикалық | |қоғамдық тәртіп, | | |
|қатынастар, | |реформалар, | |адам құқығы, | | |
|жастарға | |қоршаған ортаны | |әімшілік құрылым | | |
|байланысты | |қорғау, бюджет | |мәселелері | | |
|мәселелер | |және қаржы | |жөніндегі | | |
|жөніндегі комиссия| |мәселері | |комиссия | | |
| | |жөніндегі | | | | |
| | |комиссия | | | | |
| | | | | | | |
| | |Мәслихат аппаратының басшысы | | |
Сурет - Семей қаласы мәслихатының құрылымы.
Мәслихат жұмысын қамтамасыз ету үшін екі түрлі құрылымдық -жұмыс
топтары мен комиссиялар жұмыс істейді. Олардың қызметін мәслихат
белгілейді. Қазіргі кезде депутаттар үйлестіретін мәслихат қызметінің 12
бағытта жұмысы анықталған. Мәслихат аппараты қалалық мәслихаттың
ұйымдастыру-техникалық, құқықтық, ақпараттық және қаржы-шаруашылық
жұмыстарын қамтамасыз ететін орган.
Мәслихат аппаратының мідеттері:
• мәслихат пен аппаратының жұмысы тиімді жүруі үшін жағдай жасау;
• мәслихатқа келетін хаттар, азаматтардың өтінішін қарайды және
олардың себептерін анықтайды.
Ақпарат құрамында ұйымдастыру және жалпы бөлімдер де бар.
Аппарат басшысы /мәслихат секретары/ қызметіне қалалық мәслихат
бекітеді. Тексеру комиссиясы жеке құрылым болып естептеледі және ол қалалық
бюджеттің қызметін бақылайды.
Атқарушы орган. Семей қаласындағы атқарушы органдардың құрамына
әкімшілік, қалалық салалық және аумақтық басқару органдары кіреді. Атқарушы
органда жалпы алғанда әкімінің басшылығымен жұмыс істейтін қалалық
әкімшіліктен тұрады.
Әкімнің негізгі қызметі қаладағы барлық әлеуметтік-экономикалық
процесстерді басқару болып табылады. Оның билігіне барлық атқару-нұсқау
қызметтері кіреді. Әкім атқару билігіндегі органдардың құрамын белгілейді
және қалыптасқан жағдайға байланысты оны өзгерте алады. Ол барлық атқарушы
билік органдарының қызметін анықтайды және осы органдар - туралы ережені
бекітеді. Әкім атқарушы органдары басшыларын қызметке тағайындайды, ал
керек еткен жағдайда орындарынан алады. Әкім мәслихаттың келісімімен қажет
жағдайда округтардағы өз өкілдерін жұмыстан босатады.
Әкім аппараты барлық қабылданатын жоспарларды, шешімдерді, әдістемелік
нұсқауларды дайындайды.
Әкім аппаратының құрамында: денсаулық; еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау;өнеркәсіп, көлік, байланыс; сауда; тұрғын үй-шаруашылық
департаменттері, экономика, білім, мәдениет басқармалары; құрылыс және
тұрғын үй, архитектура, жер қатынастары жөніндегі комитеттер; тұрғын үй
жәрдемақы орталығы.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Қазақстанда Муниципалды менеджмент және өзін өзі басқару органдарының
өзара қатынастарының принциптерін атаңыздар.
2. Өзін өзі басқарудың негізгі ұйымдастырушылық-құқықтық үлгілерін
атаңыздар.
3. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құрылымы, оның сандық
құрамын, Жарғыға өзгерістерді енгізуінің тәртібін, органдардың өзара
қатынасының ретін және т.б. кім анықтайды?
4. Жергілікті өзін өзі басқару сайланған органдарының ерекшеліктерін
көрсетіңіздер (бюджетті, жоспарлар мен бағдарламаларды, салықтар мен
алымдарды және т.б. бекіту).
5. Семей қаласындағы мемлекеттік басқару органдарының құрылымы қандай?
6. Семейдегі қалалық мәслихаттың қызметтерін атаңыз.
Ұсынылатын әдебиет
1. Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент. Семей, 2004, 214 б.
2. Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ.
Муниципалды менеджмент. Семей, 2007, 184б.
3. Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б.Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
Тақырып 5. Басқару және үкіметтің орындаушы және өкілеттілік органдары
қызметтерінің ұйымдастырушылық негізі
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қаржылық саладағы
өкілеттілігі
Әлемдік практика көрсеткендей, жергілікті өзін өзі басқару
органдарының ең басты өкілеттілігі бюджетті толтыру мен оны басқару.
Мемлекеттің бюджеттік - салық саясаты Европалық хартияда көрсетілген
жергілікті өзін өзі басқарудың жалпы қағидаларына сүйенеді /9-бап/:
• ұлттық экономикалық саясат аясында жергілікті өзін өзі басқару
органдары жергілікті мөлшерде қаржылық қаражаттары болуына және
өздерінің қызметтерін атқару барысында қаражаттарды еркін игеруіне
құқығы бар;
• жергілікті өзін өзі басқару органдарының Конституциямен берілген және
заң жүзінде пайдалануға болатын қаржы қаражаттары болады;
• жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті салық пен адамдардан
түскен қаражаттардың бір бөлігін өздеріне қалдырады;
• жергілікті өзін өзі басқару органдарынын қаражатына негізделген
қаржылық жүйелердің жұмысы мейлінші әртүрлі және оралымды болуы керек,
өйткені жергілікті органдардың іс-қимылы барысында болатын болжанбаған
шығындарға ілесу үшін;
• жергілікті орындары қаражат көздерінің дұрыс бөлінбеген нәтижелерін
түзету үшін, әрі қаржылық тене-теңдік процедураларын енгізу әлсіздерді
қорғауға септігін тигізеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті бюджетті бекітеді
және оны пайдалану барысына бақылау жасайды.
Салық салу мен жинаудың жалпы қағидалары ҚР Конституциясына сәйкес
бекітіледі. ҚР салық кодексі енгізілген, онда жергілікті бюджетке түсетін
кірістердің ең төменгі мөлшері көрсетілген /пайдаға салынатын салық,
қосымша құнға салынатын салық және т.б./.
Муниципалдық меншіктің құрамына кіретін кәсіпорындардың алған
пайдасына салынатын салық мөлшерін жергілікті өзін өзі басқару органдары
дербес анықтайды. Мынадай салықтар: жарнамадан, автокөліктерді алып сатудан
түскен т.б. жергіліктіге жатады.
Жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттілігі табиғатты қорғау
заңдылығын бұзу мен айыпалу және тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғаудан
түскен қаржыны бюджеттен тыс мақсатты қорларды құруға құқы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалдық займ мен лотереялар
шығаруға құқығы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары банктерден қысқа мерзімге несие
алуға және несие беруге құқығы бар.
Жергілікті бюджетке меншікті жекелендіруден түскен табыс, кейбір
қызмет түрлерімен айналысуға рұқсат-лиценция беруден алынған ақша, табиғи
ресурстарды пайдаланудан аударылған кірістер толықтай түседі.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының муниципалдық меншікті
басқарудағы өкілеттілігі
Қазақстан Республикасының Конституциясы жергілікті өзін өзі басқару
органдарына меншік иемдену құқығын толықтай берген: иеленуге, пайдалануға
және бұл меншікті басқаруға кепілдік береді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалдық меншікке қатысты
төмендегідей өкілеттіктері бар:
Муниципалдық меншіктің құрамына кіретін мүліккке байланысты меншік
құқығына иелік жасайды /жергілікті бюджет қаржысы, бюджеттен тыс қорлар,
жергілікті өзін өзі басқару органдарының мүлкі, жер және басқа табиғи
ресурстар, кәсіпорындар және ұйымдар, тұрғын үй қоры, ешкім тұрмайтын
ғимараттар, білім, денсаулық, мәдениет, спорт және т.б. мекемелер/.
• Муниципалдық меншік объектілерін жекелей және заңды тұлғаларға
уақытша және тұрақты пайдалануға береді, жалға өткізеді, осыған
байланысты келісімдер жасаумен айналысады.
Келісімдерде жекешелендірілген не пайдалануға берілетін
объектілердің беру жағдайын, шарттарын анықтайды: жергілікті өзін өзі
басқару органдарының өкілетті қызметшілері муниципалдық меншікті
жекешелендірудің тәртібі мен жағдайларын анықтай алады;
• сыртқы экономикалық қызметпен айналысады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының табиғи ресурстарды пайдалану
және қоршаған ортаны қорғау саласындағы өкілеттілігі
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жерді пайдалану жағдайын
анықтайды және жерді пайдалануды бақылайды. Мұндай өкілеттілік ҚР
Конституциясы және ҚР Жер кодексімен реттеледі.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жерді пайдалануға, жалға және
меншікке беруге құқығы бар. Қазақстанда жерді пайдалану ақылы, сондықтан
жер салығы алынады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жерді есепке алу, бөліп беру
жұмыстарын ұйымдастырады, жер бөліктерінің шекарасын белгілейді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары суландыру жұмыстарына қатысады.
Суландыру жүйелері мен құрылыстарын иелігіне алып оларды жобалау және
сараптау жұмыстарына қатысады.
Жер қойнауының байлықтары муниципалдық меншіктің иелігінде болуы
мүмкін. Жергілікті басқару органдары өзінің аумағында пайдалы қазбалаларды
іздеп, зерттеп және пайдаланып жатқандардан төлем алуына құқығы бар.
Су кодексіне сәйкес кішігірім су объектілері муниципалдық меншікке
берілуі мүмкін.
Жергілікті басқару органдары су объектілірін пайдаланды реттеу, су
объектілерінде суды пайдалану тәртібін орнатады /суға түсетін орындар, суды
жіберетін, малды суғаратын және т.б./.
Жергілікті басқару органдары мемлекеттік органдармен органдармен
бірлесе отырып қоршаған ортаны қорғау шараларын өткізеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары қоршаған ортаны қорғаудың
негізгі бағыттарын дайындайды. Осыған орай ауаға қалыпты және қалыптан тыс
зиянды заттарды шығарудан алынған түсімдер мен, күл-қоқысты шығарудан
түскен және экологиялық тәртіпті бұзудан түскен айыптардан жергілікті
экологиялық қорлар құрылады.
Экологиялық қорлардың қаржысын пайдалану мақсатты:
□ сыртқы ортаны қорғау бағдарламаларын дайындау мен жүзеге асыру;
□ тазалайтын құрылыстарды салу;
□ экологиялық таза технологияларды енгізу.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өндірістік инфрақұрылымды салу,
сауда, тұрғын ұй- коммуналдық және халықты тұрмыстық қызметпен қамтудағы
өкілеттілігі
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті бюджеттің қаржысына
жүргізілетін құрылыстардың жобасын дайындайды және бекітеді; тұрғын
ұйлерді, әлеуметтік мәдени бағыттағы және коммуналды шаруашылық
объектілерін жөндеу мен салуды ұйымдастыру, муниципалдық объектілердің
құрылысын жүргізуге тапсырыс береді; өзінін жер аумағында өндірістік
бағыттағы әр түрлі объектілерді салуға рұқсат береді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жолды салу, муниципалдық
мекемелер мен халықты көлікпен қамтамасыз ету жұмысын ұйымдастырады. Олар
жергілікті қоғамдық көлікпен жүрудің кестесі мен бағыттарын бекітеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құзырына халықты және
мекемелерді отынмен қамтамасыз етуді ұйымдастыру, муниципалдық жарық, газ,
жылу, су және тазалау жүйелерін ұстау мен дамыту кіреді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары ақпараттық қызметті ұстау мен
ұйымдастыруға тиісті, яғни жергілікті өзін өзі басқаруға қатысты ақпарат
әрбір адамға жетуі керек, ол кітапханаларда, архивтерде, мәліметтер
банкісінде болуы керек.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары әрбір Қазақстан азаматының
Конституцияда көрсетілген баспанаға құқығын жүзеге асыру ісінде маңызды
роль атқарады.
Муниципалдық жүргізу үшін органдар азаматтардың, ұйымдардың және
кәсіпорындардың ерікті жарналарынан тұрғын үй құрылыстарын жүргізу қорларын
құрып, тұрғын үй жағдайларын жақсартуға мәжбүр адамдарды тізімге алып,
тұрғың үйлерді бөлу, сату есебін жүргізеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары электр жарығына және газға
тұрғын-коммуналдық тарифтер мен қызмет көрсету, тұтыну мөлшерін бекітеді,
сонымен бірге муниципалдық меншіктегі кәсіпорындар үшін электр жарығы мен
жылу энергияларының тарифын жекелей анықтауға құқысы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының сауда, қоғамдық тамақтану мен
тұрмыстық қызмет көрсету салаларындағы өкілеттілігі ҚР заңдарында
көрсетіліген, мысалы, "Тұтынушылардың құқығын қорғау" заңы.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалдық құрылым аумағындағы
қоғамдық тамақтану және бөлшек сауда кәсіпорындарын тиімді орналастыруы
керек. Олардың міндетіне осы салада нарықтық құрылымдардың, бәсекелестіктің
дамуына және монополияны еңсеру кіреді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары бәсекелестікті шектеуге не
болдырмауға бағытталған әрекеттерге бармауы керек.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілеттілігіне жерлейтін
орындарды ұстау және қызмет көрсету кіреді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әлеуметтік-мәдени облыстағы
өкілеттілігі Қазақстан Республикасының Конституциясымен айқындалады, сол
сияқты "ҚР азаматтарды медициналық қамсыздандыру" заңымен және т.б.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілеттілігі жергілікті білімді
басқару саласындағы
Органдарын құрып, оның құрылымын және өкілеттілігін анықтайды және
білім беретін мекемелердің құрылтайшысы болады. Жергілікті өзін өзі басқару
органдары білім мекемелерінің материалдық-қаржылық мәселелерін шешеді және
жергілікті бюджетте білімге шығындар мен білімді дамыту қорларын құрайды.
Оларға білім беру саласын қаржыландырудың жергілікті мөлшерін және білім
мекемелерінің қызметін бақылау өкілеттілігі берілген. Олар стипендиямен,
жатақхана мен интернаттардағы орындармен қамтамасыз ету, жеңілдікпен не
тегін көлікпен жүру және тамақтану, материалдық көмек және т. б. сұрақтарды
шеше алады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының мәдениет саласындағы өкілеттілігі
Муниципалдық құрылымдар мәдениет пен өнер мекемелерінің қызметіне,
тарих пен мәдениет ескерткіштерін сақтауға жағдай жасап, бұқаралық ақпарат
құралдары мен ойын-сауық шараларын қамтамасыз ету.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары мәдениет саласын басқаратын
органдарын құрайды, бюджеттегі шығындарды ескереді, мәдениет үйлері мен
ғимараттары құрылысын жүргізеді, халыққа бағалы мәдениет байлықтарын
көрсетуге жағдай жасайды.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының денсаулықты қорғау саласындағы
өкілеттілігі
Денсаулық мекемелерін ұстау мен дамыту, азаматтардың санитарлық
қажеттілігін қамтамасыз ету, физкультура мен спортты дамыту, сыртқы ортаны
қорғауға қатысу. Муниципалдық құрылымдардагы басқару органы шығындар мен
халықтың денсаулығын сақтау үшін арнаулы қорлар құрады, міндетті
медициналық қамсыздандыруды қамтамасыз етеді.
Жергілікті өзін өзі басқару халықтың санитарлық-тазалық сауатталығына
да жауапты, халықты қоршаған қауыпты аурулардың пайда болуынан
сақтандырады, медицина мекемелері мен халықтың денсаулығын сақтау саласының
қызметін бақылайды, медициналық көмек көрсету стандартын орындауды,
дәрілерімен қамтамасыз етуді бақылайды.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әлеуметтік қорғау саласындағы
өкілеттілігі
Олар зейнетақы мен жәрдемақы төлеу, оларды есептеу, зейнетақы мен
жәрдемақы қосымшаларды төлеуге байланысты заңдылықты жүзеге асырады.
Жергілікті билік органдары әлеуметтік қызмет көрсететің мекемелердің
көбейюіне ықпал етеді. Оған жататындар: әлеуметтік қызмет көрсететін
орталықтар, жастары кәмелетке толмағандарды реабилитациялау орталықтары,
жетім балаларға, мүгедектерге көмек көрсету орталықтары.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары әлеуметтік қызмет көрсететін
органдар және оларға көмек көрсететін әрі қолдайтын басқару органдарын құра
алады. Оларды қаржыландыру жұмысы жергілікті бюджет және республикалық
бюджет тарапынан іске асады.
Жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттілігі әсіресе халықты еңбек пен
қамту саласында маңызды. Мысалы, жаппай қысқарту жағдайында еңбеккерлерді 6-
ай мерзімге дейін жұмыстан шығармауға шамасы келеді. Сонымен бірге
жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы төлеу тәртібі мен жағдайларын қабылдай
алады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қоғамдық тәртіпті сақтаудағы
өкілеттілігі
Қазақстан Республикасының Конституцияда қоғамдық тәртіпті сақтау
муниципалдық құрылымдардың қарауына берілген. Жергілікті өзін өзі басқару
органдарының осы саладағы өкілеттілігі төмендегідей заң актіларімен
реттеледі: "ҚР Қылмыстың кодексі", "Милиция туралы", "Прокуратура туралы",
«Тұтынушылар құқығын қорғау туралың, "Жол журу қауіпсіздігі туралы" және
т.б. Сондай ақ өкілеттілігінде қоғамдық тәртіпті сақтау, әкімшілік және
бақылайтын комиссиялар, кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия
және т.б. құру көзделген.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары сот орындарына, прокуратураға
қажетті ақпарат пен материалдарды қажет етсе беруге ықпал жасайды.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әлеуметтік-мәдени облыстағы
өкілеттілігі
2. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілеттілігі жергілікті
білімді басқару саласындағы
3. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қоғамдық тәртіпті сақтаудағы
өкілеттілігі
4. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының мәдениет саласындағы
өкілеттілігі
5. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының денсаулықты қорғау саласындағы
өкілеттіліг Ұсынылатын әдебиет
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып 6. Жергілікті басқару органы жұмысындағы жоспарлау
Ірі экономикалық, әлеуметтік және демографиялық міндеттерді шешу
жоспарлы және жобалы жұмыстарды әзірлеу кезінде кеменді көзқарасты талап
етеді. Бүгінгі таңда тәжірибеге әкімшілік-аймақтық бірліктердің
экономикалық және әлеуметтік дамуының кеменді жоспарларын жасау тәжірибеге
еніп келеді.
Кеменді жоспарлаудың маңызды мақсаты - жергілікті өкімет органдары мен
олардың аумағында орналасқан кәсіпорындардың күш-жігеріп әлеуметтік
инфрақұрылымда дамытуды көздеген бағдарлама дайындау.
Осындай кеменді жоспарды жүзеге асыру елеулі қаржы ресурстарын талап
етеді.
Бюджеттік жүйе, ведомство мен кәсіпорындардың ақшалай қаражаттарын
реттеп, шоғырлау қажет. Ал бұл, өз кезегінде, аймақтық жиынтық қаржы
балансын әзірлеуді талап етеді.
Қаржы жоспарларының алуан түрлерін біріктіру қажет:
□ шаруашылық кәсіпорындары мен ұйымдары;
□ аумақтық бюджеттің;
□ тұрғын салықтың ақшалай, кірістері мен шығыстары.
Аталғандар осы аумақта құрылған және осында пайдаланатын ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлудің жеке тұстары мен казеңдерін көрсетеді; бұл
әкімшілік-аумақтық бірліктің барлық қаржы ресурстарының жинақталуы мен
пайдалануын толық суреттейді.
Аумақтық жиынтық қаржы балансының негізгі міндеті - аймақта
жинақталған осында түскен және жұмсалған қаржы ресурстарының көлемін
анықтау /орталықтандырылған және аумақтық бюджеттер қайта бөліп берген,
сондай-ақ , кәсіпорындар мен ұйымдар ресурстары/.
Қаржы ресурстарын жоспарлау - аумақтық қаржы ресурстарын жұмылдыру мен
деңгейдің аумақтық даму талаптарына сәйкестігінің дәрежесін анықтау.
Бюджеттің кіріс бөлігіне аумақта жинақталған, алайда жоғарғы бюджетке,
ведомстволық қорларға және басқа арналарға жіберілген қаржы кіреді.
Біріншіден, ол табыс салығы, қосымша құнға салынған салық пен жеке
тұлғаларға салынған жоғарғы бюджеттерге жіберілетін салықтарының бөлігі,
кәсіпорындардың ведомстволардың қорына төлейтін жарнамалары.
Аймақтың жиынтық қаржы жоспары оперативтік қаржы төлемі болмайды және
қаржы несие жүйесінің оперативтік жоспарын алмастыра алмайды /бюджеттерді,
кәсіпорындандыруың қаржы ресурстары және т.б./. Оның көмегімен қаржы-несие
жүйесінік барлық түйіндері үймстіріледі, барлық оперативтік жоспарларының
жалпы шектері мен құрылым анықталады.
Аумақтық қаржы жоспарын әзірлеуге қажет ақпарат:
□ аумақтық, экономикалық, қаржы, статистика органдарының деректері;
□ аумақтық өкімет органдары қызмет етуші бөлімшелерінің деректері;
□ аумақтық даму туралы экономикалық деректер /негізгі көрсеткіштер
бойынша/;
□ аумақтық экономикалық және әлеуметтік дамуы жоспарлары
жобаларының көрсеткіштері;
□ аумақта орналасқан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың,
ведомстволық бағынуына қарамастан, кірістер мен шығыстар
баланстарының мәліметі.
Аумақтық жиынтық қаржы балансы көрсеткіштерінің нысаны мен құрамы 6.3.
кестеде көрсетілген.
Өзін өзі бақылайтын сұрақтар
1. Семей қаласының табиғи жағдайларын қысқаша мазмұндаңыздар.
2. Семей қаласының қандай муниципалды округтерін білесіңдер?
3. Семей қаласының муниципалды округтерінде экологиялық жағдай қандай
факторлар бойынша бағаланады?
Ұсынылатын әдебиет
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Модуль 3 Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржы-экономикалық
негіздері
Тақырып 7. Басқарудың жергілікті орган қызметінің материалдық-қаржылық
негізі.
Муниципалдық өкілдікті органдарға өз міндеттерін атқару үшін белгілі
бір мүліктік және қаржы бюджеттік құқықтар беріледі.
Тәжиребі көрсеткендей осы құқықтарды ресурспен муниципалдық қаржы
қамтамасыз етеді. Оған жергілікті бюджеттер (ҚР - облыс, аймақ, қала, ауыл,
село бюджеттері) және аймақтың мұқтажын қанағаттандыру үшін пайдаланылатын
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы кіреді. Муниципалдық қаржы
тұрғын халыққа әлеуметтік-мәдени және коммуналдық-тұрмыс қажетін өтеу
қызметтімен байланысты шараларды қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Сөйтіп,
муниципалдық қаржы ол муниципалдық құрылымдардың экономикалық және
әлеуметтік дамуына жұмсалатын ақшалай қаражат қорын, ұлттық табысты бөлу
және қайта бөлуді жүзеге асыруға ықпал ететін экономикалық қатынастар.
Муниципалдық қаржы арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асырады.
Жергілікті өкімет органдарына бюджет қаржысын беру арқылы білім беру,
денсаулық сақтау, тұрғын халыққа коммуналдық қызмет көрсету, құрылыс
жүргізу мен және жолдарды қалпында сақтау істерін қаржыландырады.
Муниципалдық қаржының көмегімен мемлекет тарихи, географиялық, әскери
және басқа жағдай нәтижесінде экономиклық және әлеуметтік дамуы бойынша
Қазақстанның басқа аймақтарынан артта қалған аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму денгейлерін теңестіре алар еді. Осындай артта қалушылықты
жеңіп шығу үшін аймақтық бағдарламалар әзірленуге тиіс. Оларды жүзеге
асыруға қажет қаржы тиісті әкімшілік-аймақтық бөліністердің бюджет
кірістері көздерінен, сондай-ақ жоғары бюджеттер салығынан жинақталады.
Муниципалдық бюджеттерге аймақтық салықтардан қаржы аударылады, сондай-ақ
субвенциялар бөлінеді, яғни денсаулықты сақтау, жол құрылысы, коммуналдық
объектілердің және дамуының т.б. жоғары құрылымдар бюджетінен бөлінетін
қаржы ресурстары.
Муниципалдық қаржы ресурстарының көздері
Муниципалдық қаржыны пайдаланудың басты бағыты әлеуметтік және
өндірістік инфрақұрылымның қаржысымен қамтамасыз етілуі болып табылады.
Муниципалдық қаржыландырудың көзі - бюджет қаржылары мен шаруашылық жүргізу
субъектілерінің қаржысы (кәсіпорын, ұйымдар) болып саналады. Муниципалды
қаржылардың құрамдас бөлігі - жергілікті бюджеттер. Бүгінгі таңда
жергілікті аймақтарында өндірістін және өндірістін емес салалардың кешенді
дамуын бұрын соңды болмаған дәрежеде қамтамасыз етуге міндетті. Олардың
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы үйлестіруші рөлі де артады. Бұл
жергілікті органдардың қаржы базасын одан әрі кеңейту және нығайту,
муниципалдық құрылымдардың қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану
тәсілдерін жетілдіру мен тығыз байланысты аса маңызды проблемаларды шешудің
қасиетін туғызады.
Муниципалдық қаржы түйінінің бірі - шаруашылық жүргізетін
субъектілердің қаржысы болып табылады. Оған:
-біріншіден, муниципалдық меншікке кіретін кәсіпорындардың қаржы
ресурстары жатады. Көбінесе ол коммуналдық кәсіпорындар,
-екіншіден, ол кәсіпорын, фирма, ұйымдардың әлеуметтік-мәдени және
тұрғын үй-коммуналдық объектілері қаржыландыруға пайдаланылатын қаржы
ресурстары.
Шаруашылық жүргізетін субъектілер өз қызметкерлерін әлеуметтік тұрғыда
қолдау мақсатымен үй, пәтер, мектепке дейінгі балалар мекемесін,
әдістемелік мекемелерді және демалыс объектілерін сатып алады немесе
салғызады. Тіпті муниципалдық қаржысынаң жалпы көлемінде кәсіпорындардың
едәуір қаржысы әлеуметтік дамуға жұмсалады.
Муниципалдық қаржысының зандық негізі
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында жергілікті органдарға өзіне
қарасты аймақта шаруашылық және мәдени құрылысты басқару саласында үлкен
құқық берілген. Олар құрылысты, коммуналдық шаруашылықты, білім беру,
денсаулық сақтау ісін басқарады; ауыл, қаланы өркендету шараларын жүзеге
асырады; жол құңысы саласындағы жұмысты ұйымдастырады.
Муниципалдық өкілдікті және атқару органдарының өз аймақтарындағы
экономикалық және рухани даму саласындағы шешімін күткен міндеттерді
орындаудағы рөлін одан әрі арттыру қажет. Осының бәрі олардың құқықтарын
кеңейтіп, материалдық техникалық базасын нығайтуды талап етеді. ҚР 1992
жылдың 13 қантарындағы «Жергілікті өзін-өзі басқару туралың Заңында осы
мәселердің бәрі тілге тиек етілген. Осы Заңда жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық негізгі көрсетілген. Оған аймақтың табиғи
ресурстары, коммуналдық меншік, сондай ақ жергілікті бюджетке кіріс кіргізу
көзді болып табылатын меншіктің басқа түрлері кіреді.
Жергілікті өкімет органдары және аймағында орналасқан кәсіпорындардың
өзара реттеледі. Ол қарым-қатынастар келісіл негізінде жүзеге асады. Барлық
кәсіпорындар жергілікті бюджтті толықтыру ісіне өз кірісінің бөлігін беру
арқылы қатысуға міндетті. Жергілікті өкімет органдарына өзінен жоғары
органдармен келіспей ақ, кәсіпорын құру, аймақ қансеттілгін қанағаттандыру
мақсатымен олардың бағытын өзгертуге, аймақтың жергілікті шаруашылықты
басқарудың және аймақ аралық, салалық және сала аралық органдарын құнуға
құқылы.
Заңға сәйкес, жергілікті өкімет органдары өздеріне берілген өкілеттін
шамасында аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуынан, жоспарларын өздері
әзірлейді.
Жергілікті өкімет органдарының жаңа құқықтарында валюталық өзін-өзі
ақтау принципі негізінде сыртқы-экономикалық қарым-қатынас жасауға жол
ашты. Жергілікті өкімет органдары өз аймағында орналасқан кәсіпорындардың
осындай байланыстарынын кеңеуіне, экспорттық базаны сыртқы рынокта
бәсекеге түсуге қабілеті бар өнім, өндіру жұмыс, қызмет көрсету жөніндегі
шараларды жүзеге асырады.
Тиісті аймақта құрылып пайдаланылатын қаржы ресурстарының жалпы
көлемін анықтау үшін жергілікті өкімет органдары аймақтық жиынтық қаржы
балансын жасайды. Ал мемлекеттік және қоғамдық орган кәсіпорын мекеме мен
ұйымдар жергілікті өкімет органдарына осы балансты әзірлеуге қажет мәлімет
береді.
Тұрғын халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғау мақсатымен өкімет
органдарына ағымдағы шығындар бөлігінде жергілікті бюджеттің ең төмен
мөлшерін ұстау құқығы беріледі. Ол жергілікті бюджеттің былтырғы шығындары
деңгейіп сақтай отырып, жоғарғы органдар шешімдерінен туындайтын шығындарды
ескере отырып жасалады.
Жергілікті өкімет органдары қаржы ресурстарының бюджеттік тыс қорын,
валюталық қорын құрып, пайдалануға, жергілікті өкімет органдары мен
кәсіпорындарды қаржысын жалпы аймақтың шараларды қаржыландыру үшін
біріктіруге құқылы.
Оларға мынадай құқық беріледі:
□ жергілікті бюджет қаржысысын пайдаланудың бағытын дербес
белгілеу;
□ қаражаттың мөлшеріне қаран тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық,
денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамсыздандыру, құқық
қорғау органдарына жұмсалатын шығындардың бекітілген нормаларын
арттыруға;
□ тұрған халықтың кейбір санаттарына көмек көрсету үшін қосымша
жеңілдіктер мен жәрдемақы белгілеуге;
□ резерв қор ашуға.
Жергілікті өкімет органдарына қаржы-бюджет қатынастыры бойынша
белгілі құқықтар берілген. Ережелерді біріктірілген, ең төмен мөлшердегі
бюджет, ең төмен әлеуметтік және қаржы нормалары, қаржысына орташа
қамтамасыз етілу, бюджет дербестігі және қаржы қатынастарын реттеу
принциптері.
Жергілікті өкімет органдары үшін:
Бекітілген кірістердің деңгейлері, олар минималды бюджеттік кіріс
бөлімінің 70% кемінде құрауға тиіс; дотациялар мен субвенцияларды беру және
пайдалану тәртібі; ретегіш налогтардан аударалатын нормативтерінін бекіту
және белгілеу принциптері; бюджеттің әртүрлі түлеріне кірісті бөлу.
Жергілікті өкімет органдары өз бюджеттерінің шығынын қалыптастыруға құқылы.
Өзін өзі бақылайтын сұрақтар
1. Жергілікті қаржы ресурстарының муниципалдық құрылымдардың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы ролі қандай?
2. Муниципалдық ресурстар қалай қалыптасады?
3. Муниципалдық қаржы қалыптасуының заңдық негізі қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып 8. Жергілікті басқарудың экономикалық механизмі
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық
негізін:
• Муниципалдық меншік;
• Жергілікті қаржы;
• Мемлекеттік меншікке жататын және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының негізіне берілген мүлік құрайды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып табылатын
материалдық-қаржылық ресурстар жергілікті өзін-өзі басқарудың органдарының
тиімділігін белгілейді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негіздерін қоғамдық қарым-
қатынастарды бекітіп реттейтін құқықтық нормалар құрайды және олар
муниципальдық құрылымның тұрғын халқы мүддесіне пайдаланатын муниципальдық
мүлікті, жергілікті бюджет пен басқа жергілікті қаржысылары толықтырып
қалыптастырады.
Экономикалық негіздер жергілікті өзін-өзі басқарудың шаруашылық
дербестігін қамтамасыз етіп, тұрғын халық қажеттілігін қанаттағаттандыру
ісіне қызмет етеді, онын тұрмысына қажет жағдай туғызады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негіздерін нығайту және
дамыту жалпы Қазақстанның экономикалық жағдайына орасан зор ықпалын
тигізеді: осыдан мемлекеттік билік органдары жергілікті өзін-өзі басқарудың
экономикалық негіздерін дамытуға ықпал етуге міндетті деген қорытынды
жасауға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес өкімет
мынаны қамтамасыз етеді:
• мемлекеттік мүлік объектілерін муниципальдық мүлікке беру тәртібін
заң арқылы реттеуді;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарына осы органдарға заң
негізінде берілген кейбір мемлекеттік өкілеттіктерді жүзеге асыруға
қажет материалдық ресурстарды беруді;
• мақсатты аймақтық бағдармалар арқылы міндеттерді атқару ісіне
қатысуы;
• қабылданған мемлекеттік шешімдерді орындау барысында пайда болған
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қосымша шығындарын өтеуді;
• мемлекеттік шағын әлеуметтік стандарттарды әзірлеуді.
Муниципалдық мүлік
Муниципалдық мүлікті қалыптастыру процесі 1992 жылы 13 қаңтардағы
Қазақ КСР "ҚР жергілікті өзін-өзі басқару" туралы атты Заңның
қабылданғанынан кейін басталды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес қалалық, ауылдық
елді мекендер мен басқа муниципалдық меншігіне жататын мүлік муниципалдық
мүлік болуға тиіс.
Қазақстан Республикасында жүргілікті /муниципалдық/ құрылымның
меншігіндей мүлік екіге бөлінеді. Бір бөлігі муниципалдық кәсіпорындар мен
мекемелерге шаруашылық жүргізү және оперативтік басқару құқығы кезінде
бекітіліп беріледі. Басқа бөлігі, яғни жергілікті бюджеттің қаражаты және
муниципалдық кәсіпорындар мен мекемелері бекітіліп берілмеген басқа мүлік,
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес тиісті муниципалдық құрылымның қазынасын
құрайды.
Муниципалдық мүліктің құрамына мыналар кіруге тиіс:
• жергілікті бюджеттің қаражаты, бюджеттін тыс қорлар;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүлкі;
• муниципалдық жер және муниципальдық менщік жүретін басқа табиғи
ресурстар;
• муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдар;
• муниципалдық банктер мен басқа қаржы-несие ұйымдары;
• муниципалдық тұрғын үй қоры және тұрғын үйлерден басқа ғимараттар;
• муниципалдық білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт
мекемелері, басқа қозғалатын және қозғалмайтын мүлік.
Муниципалдық мүліктің субъекті болып аумақтық басқару органдары
табылады.
Муниципалдық меншік мүлікті есепке алу ісі муниципалдық мүлікке не
болу, оны пайдалану және басқару тәртібі туралы ережеге сәйкес жүзеге
асырылады. Аталған ереже Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген
заңдарына сәйкес /Қазақстан Республикасының Конституциясына, ҚР Азаматтық
кодексіне/ әзірленді.
Меншікті есепке алу ісін муниципалдық мүлік объектілерінің реестрін
/тізімін/ жүргізу алу арқылы мүлікті басқару жөніндегі комитет жүзеге
асырады.
Қаланың муниципалдық мүліктері объектілері тізілімінде мыналар
ескеріледі:
• муниципалдық унитарлы /бірыңғай/ кәсіпорындар;
• муниципалдық мекемелер;
• муниципалдық тұрғын үйлер және тұрғын үйлерден басқа ғимараттар,
құрылыстар, қалалық бюджет қаражатына бюджеттен тыс қорлардық
есебінен сатып алынған және салынған немесе муниципалдық мүлікке
заңда көрсетілген тәртіпке сәйкес берілген ғимараттар мен
құрылыстар;
• акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталындағы акциялар пакеті;
• дербес бюджеті бар қалалық өзін-өзі басқару органдарының құрылымдық
бөлімшілерінің мүлкі.
Муниципалдық құрылымның жергілікті өзін-өзі басқару органдары
муниципалдық меншіктік дербес басқарады. Олар муниципалдық меншіктік
объектілерін жеке және заңды тұлғаларға уақытша және тұрақты пайдалануына
беруге, жалға беруге, белгіленген тәртіпке сәйкес бөлектеуге, мүліктік
мәмімелерді жүргізіп, келісімдер мен келісім шарттарды жекешеленген және
пайдалануға берілген объектілерді пайдалану шартын белгілеуге құқылы.
Муниципалдық меншікті мемлекет мойындайды және қорғайды / Қазақстан
Республикасы Конституциясының 87 б./
Муниципалдық меншікке жататын қозғалмайтын мүлік объектілерді /
ғимараттар, құрылыстар, түрғын үйлер мен тұрғын үйлерден басқа ғимараттар/
сатуға- сатып алуға, айырбастауға, басыбайлы беруге, жалға беруге болады;
тұрғын үйлерді уақытша пайдалануға берілуі, белгілі бір мерзімге тегін
пайдалануға немесе сенімхат бойынша пайдалануға берілуі мүмкін.
Сатып алу. Муниципалдық мүліктін объектілерін сату-сатып алуды мүлікті
басқару комитетіне жазбаша өтінішін берген заңды және жеке тұлғалар жүзеге
асырады.
Өтінішті тіркегеннен кейін комитет аумақтық әкімшіліктің балансын және
басқа мекемелермен келісе отырып, қозғалмайтын мүліктің объектін сату ісін
жүзеге асырады.
Муниципалдық меншікке объектілерді сатып алу департамент, басқарма
комитет, бөлім ұсыныстары сондай-ақ әкімшіліктің тұрақты комиссияларының
шешімі бойынша жүргізіледі.
Объектілердің сату немесе сатылу бағасы тиісті лицензиясы бар
бағалаушылар белгілеген нарықтық құны бойынша жүзеге асады. Объектті сату-
сатып алу келісімін мүлікті басқару жөніндегі комитет жазбаша түрде екі жақ
қол қойған бір құжат толтыру арқылы жасайды.
Айырбас. Ғимараттар, құрылыстар, тұрғын үйлер мен тұрғын үйге
жатпайтын басқа мүлік, өзге мүлікке айырбастау арқылы кез келген меншікке
берілуі мүмкін. Айырбас туралы келісім сату-сатып алу ережесіне сәйкес
жүргізіледі /ҚР Азаматтық кодексінің 152 б./
Айырбас туралы келісімді жазбаша түрде мүлікті басқару жөніндегі
комитет жасайды және ол осы комитетте міндетті тіркеуден өткізіледі.
Басыбайлы. Басыбайлы беру келісімі бойынша уағдаласушы жақтық бірі
/сыйға беруші/ екінші жаққа муниципалдық меншікке ғимараттарды,
құрылыстарды, тұрғын үйлерді және тұрғын үйлерге жатпайтын ғимараттар мен
басқа қозғалмайтын және қозғалатын мүлікті береді.
Басыбайлы беруші /сыйға берүші/ мүлікті басқару жөніндегі комитет
болып табылады.
Басыбайлы беру келісімі мүлікті басқару жөніндегі комитетте тіркеледі.
Барлық жағдайда: сату, айырбастау, басыбайлы беру келісім - шарттар
бойынша қозғалмайтын мүлікке деген меншік құқығының мемлекеттік тіркеуі ҚР
заңдарына сәйкес жүргізіледі.
Жалға беру . Мүліктің жалға берушісі мүлікті басқару жөніндегі комитет
болып табылады. ҚР заңды және жеке тұлғалары, шетелдік заңды және жеке
тұлғалар, біріккен кәсіпорындар жалға алушы бола алады.
Жер учаскерлер, кәсіпорындар және басқа мүлік компонентері,
ғимараттар, құрылыс, тұрғын үйлер және тұрғын үйлерден басқа ғимараттар,
жабдық , көлік және пайдалану барысында өзінің табиғи қасиеттерін жоймайтын
басқа заттар жалға берілуі мүмкін.
Мүлікті жалға алсам дейтін заңды және жеке тұлғалар мүлікті басқару
жөніндегі комитетке алам дейтін обьектіні көрсете отырып жазбаша өтінішін
береді.
Мүлікті басқару жөніндегі комитетке бірнеше өтініш түскен жағдайда ,
жалға беру құқығына сауда - саттық өткізіледі.
Жалға беру келісімінде жалгердің қызмет көрсететін мекемелермен /ТүКШ,
су арнасы, жылу жүйелер және т.т./ жалға алған мүлікті пайдалану және
коммуналдық қызмет көрсету жөнінде келісім-шарт жасасуының мерзімі
белгіленеді. Мүлікті жалға беру акт негізінде жүзеге асады.
Жалгерлік мүліктің жалгерлік ақысы ақшалай түрде белгіленеді және
жергілікті бюджеттің қаржысы болып табылады.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1.Сіз қандай жергілікті өзін өзі басқарудың ұйымдастырушылық формаларының
негізгі топтарын білесіздер?
2. Жергілікті өзін өзі басқаруды жүзеге асырудағы халықтың қатысуының
маңыздыформаларын атаңыздар.
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып 9. Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негіздері (муниц.
мүлік, құқығы, СЭҚ, АЭА)
1. Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негізі.
2. Жергілікті білім берудің муниципалды меншігі.
3. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының кәсіпорындарды, мекемелерді,
ұйымдарды құруға құқығы.
4. Жергілікті басқарудың СЭҚ.
5. Арнайы экономикалық аймақтар (АЭА).
Қ.Р.да жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізін:
Муниципалдық меншік;
Жергілікті қаржы;
Мемлекеттік меншікке жататын және ж.б.органдарының негізіне берілген
мүлік құрайды.
Ж.Б. экономикалық негіздерін қоғамдық қарым- қатынастарды бекітіп реттейтін
құқықтық нормалар құрайды және олар муниципальдық құрылымның тұрғын халқы
мүддесіне пайдаланатын муниципальдық мүлікті, жергілікті бюджет пен басқа
жергілікті қаржысылары толықтырып қалыптастырады.
Ж.Б.экономикалық негіздерін нығайту және дамыту жалпы Қазақстанның
экономикалық жағдайына орасан зор ықпалын тигізеді: осыдан мемлекеттік
билік органдары жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негіздерін
дамытуға ықпал етуге міндетті деген қорытынды жасауға болады.
Муниципалдық мүлікті қалыптастыру процесі 1992 жылы 13 қаңтардағы Қазақ КСР
"ҚР жергілікті өзін-өзі басқару" туралы атты Заңның қабылданғанынан кейін
басталды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес қалалық, ауылдық елді
мекендер мен басқа муниципалдық меншігіне жататын мүлік муниципалдық мүлік
болуға тиіс.
Муниципалдық мүліктің құрамына мыналар кіруге тиіс:
• жергілікті бюджеттің қаражаты, бюджеттін тыс қорлар;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүлкі;
• муниципалдық жер және муниципальдық менщік жүретін басқа табиғи
ресурстар;
• муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдар;
• муниципалдық банктер мен басқа қаржы-несие ұйымдары;
• муниципалдық тұрғын үй қоры және тұрғын үйлерден басқа ғимараттар;
• муниципалдық білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт
мекемелері, басқа қозғалатын және қозғалмайтын мүлік.
Муниципалдық мүліктің субъекті болып аумақтық басқару органдары табылады.
Муниципалдық меншік мүлікті есепке алу ісі муниципалдық мүлікке не болу,
оны пайдалану және басқару тәртібі туралы ережеге сәйкес жүзеге асырылады.
Ж.Б. органдары шаруашылық қызметін жүргізу үшін заңға сәйкес
кәсіпорын, мекеме, ұйым құруға , оларды қайта құру және жабу жөніндегі
мәселелерді шешуге құқылы. Олар кәсіпорындар қызметінің мақсаты , шарты мен
тәртібін өздері белгілейді, өнімінің қызметтері бағасы мен тарифтерін
реттейді, жарғысын бекітіп , аталған кәсіпорын, мекеме , ұйымдардың
басшыларын тағайындап, қызметі туралы есептерін тыңдайды.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негізін не құрайды?
2. Муниципалды меншіктің құрамына қандай құралдар кіреді?
3. Сатып алу деген не?
4. Айырбас деген не?
5. Сыйлау деген не?
6. Жалдау деген не?
7. Жергілікті өзін өзі басқару органдары кәсіпорындарды, мекемелерді,
ұйымдарды құруға құқығы бар ма?
8. СЭҚ сұрақтары бойынша әкімшілік қандай міндеттерді атқарады?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Модуль 4 ҚР Әкімшіліктік- аймақтық саясаты және басқару мәселесі
Тақырып 10. ҚР аймақтық саясаты.
Аймақтық саясат елдің әлеуметтік - экономикалық дамуының стратегиялық
мақсаттары мен міндеттерің шешу үшін мемлекеттің өмір сүру және шаруашылық
жүргізудің аумақтық факторларын тиімді пайдалануға бағыттылған мемлекеттің
жалпы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады.
ҚР аймақтық саясатының мақсаты - халықтың өмір сүруіне тен мүмкіндік жасау
және ұтымды аумақтық еңбек бөлігін және аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту
принциптерін қалыптастыру негізінде әр аймақтың ресурс - өндірістік
қуатың пайдалану.
Аймақтық саясаттың мақсатына жету мына міндеттерді біртіндеп шешуді талап
етеді:
▪ аймақтардың шаруашылық дербестігін қамтамасыз ететін саяси,
экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаты бар шаралар кешенін
әзірлеу:
1. аумақтық приоритет мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы
стратегиялық қағидаларына сәйкес белгілеу;
2. мемлекеттің жеке аудандарды іріктеп қолдауын экономикалық белсендікті
мемлекеттік ынталандырумен үйлестіру;
3. аймақтық және жалпы республикалық тауар еңбек және капитал
нарықтарының, институционалды және нарықтық инфрақұрылымды
қалыптастыру және дамыту;
4. шағын және орта шаруашылықтардың экономикасын дағдарыстан шығару және
әлеуметтік - экономикалық дамуын жетелдету мақсатымен қолдау және
қайта құру;
5. артта қалған аулдар мен селоларды жаңарту үшін материалдық негіз
әзірлеу;
6. экономиканың ұтымды құрылымын қалыптастыру, өндірістің аумақтың
ұйымдастыруын жетілдіру;
7. өндірістік кешеннің ресурс мақсаты сәйкестігін қамтамасыз ету,
аумақтардың экологиялық-экономикалық ғылыми - техникалық табиғи
ресурстарың қалпына келтіру;
8. аймақтар бойынша халық өмірінің деңгейі мен сапасындағы
айырмашылықтарды тенестіру, аймақтарды экономика мен әлеуметтік
сападағы тоқырауды жою, әсіресе, аз дамыған аймақтарда.
Аймақтық саясатты іс жүзіне асыру мына прициптерге суйенеді:
9. мемлекет пен оның жеке аймақтары мүддерінің ұтымды үйлесуі;
10. аймақтардағы іс-әрекеттің мемлекеттің сыртқы саясаты және сыртқы
экономикалық қызметінің негізгі принциптері үйлесімдігі;
11. шаруашылық жүргізетін субъектілердің тиімді аймақ аралық еңбек бөлісі
мен өндірістің интеграция негізінде әрекет жасау;
12. аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы міндеттерін шешудегі
аймақтардың экономикалық дербестігі, экономиканы реформалардың
әлеуметтің нәтижелерін жұмсарту және осы мақсатқа қажет қаржы және
өндірістік ресурстарды жұмылдыру;
13. аймақтарда тұратын халықты әлеуметтік нормативтер және кепілдіктермен
қамтамасыз ету;
14. аймақтық органдардың тұрғын халық өмірінің деңгейі мен сапасы, минерал
- шикізат, жер, су және басқа ресурстарды ұтымды пайдалану, өсімдік
және жануарлар әлемін будандару үшін жауапкершілігін күшейту.
Аймақтық саясаттың бағыттары және олардың ішінде артықшылық алатындар
Аймақтық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне байланысты оның мынадай
негізгі бағыттарын атап көрсетеді:
1. өндірісті қолдау және ішкі және сыртқы рыноктарда сұранысқа ие болған
өнім шығаруды арттыру, аймақтардың экспортық потенциалын арттыру;
2. экономикалық тұрғыда келешегі жоқ өндірісті экологиялық бақылауды
күшейтумен қоса біртіндеп азайту;
3. өнеркәсіптің іргелі салалық ірі кәсіпорындарында технологиясы бойынша
өзара тығыз байланысты өндірістерді, жәңе /аймақ аралық/ ұйымдастыру
құрылымдарын капиталды шоғырландыру және өндіріс қызметін жандандыру
мақсатымен қалыптастыру;
4. жергілікті кәсіпкерлікті, әсіресе халықты жұмыспен қамту және жаңа
жұмыс орындарын ашу мақсатымен шағын және орта бизнесті қолдау;
5. инвестицияларды, оның ішінде тікелей шетелдік инвестицияларды ел,
алуымен материалдық өндіріс саласы және аймақтың инфрақұрылымға тарту
үшін қолайлы жағдай туғызу;
6. аймақтың қаржы ресурстарын қаржылы жинақтын, инвестицияларға
айналдыруға қабылетті институционалдық инвесторлар жүйесін
қалыптастыру.
Республикалық, аймақтық приоритеттерді анықтау үшін қабылданған үлгілер
жіктеу қолданылады жаңа салық және бюджетті саясатын қалыптастыру жағынан
қарағанда үш аймақты атап көрсетеді.
1 топ - бір адамға шаққандағы кірістері кірістердің орташа
республикалық деңгейінен артатын аймақтар /Ақмола, Ақтөбе, Шығыс-
Қазақстан, Қарағанды, Манғыстау, Павлодар облыстары және Алматы
қаласы/.
2 топ - кірістері орташа республикалық деңгейге жақын аймақтар
/Атырау, Жезқазған, Солтүстік Қазақстан облыстары/.
3 топ - бір адамға шақандағы орташа кірістің ең төменгі деңгейімен
сипатталатын аудандар /Алматы, Жамбыл, Батыс-Қазақстан, Қызыл-Орда
және Оңтүстік Қазақстан облыстары/.
Осы жіктеуге сәйкес республиканың аумақтық дамуының приоритеттеріне 1
және 2 топ жатады. Даму деңгейі жоғары, /қазақстандық өлшемдер бойынша
аумағында негізгі экономика және өнеркәсіп қуаты шоғырланған
аймақтарға республика экономикасын дағдарыстан шығару және одан әрі
өсіру жөнінде үлкен үміт артылады.
3-і топтың аймақтары - әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі төмен,
артта қалған облыстарды, мемлекеттік қолдау көрсету үшін әрқашан
назарда ұстау қажет.
Аймақ ішінде приоритеттерде анықтау және нарықтың процесстері жүзеге
асырудың механизмдерін белгілеп алу үшін аймақтарды мамандануы бойынша
жіктеу қолданылады, соған сәйкес аймақтар 4 топқа бөлінеді.
Бірінші топ - стратегиялық сипаты бар минерал ресурстарының бірегей
қоры бар және ғылыми-өндіріс қуатын дамуту қарқыны жоғары, республика
экономикасын дүниежүзілік шаруашылыққа жедел қарқынмен шоғырландыруға
қабілетті, алайда ауыл мен селолары экономика мен әлеуметтік саласы
бойынша артта қалған, ал көбінің экологиялық жағдайы қолайсыз
аймақтар.
Аймақтардың осы тобы үшін мына проблемалар приоритетті:
7. шикізаттың стратегиялық түрлерінің бай кен көздерін /көмірсутегі,
хромит, калий тұздары, алтын, күміс, мыс, мырыш, фосфат, борат,
никель, кобальт және т.т./ қазу және көмірсутегі және минерал
шикізатын кешенді өндеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде
жеделдетіп игеру;
8. дүниежүзілік стандарттарға сай, елімізден және шетелдік инвесторларға
қолайлы инвестициялық жағдай туғызатын дамыған өндірістік, әлеуметтік
және нарық инфрақұрылымын қалыптастыру /қонақ үй, кеңсе ғимараттарын
халықаралық порт пен причал салу, байланыс жүйесі, сыртқы шетелдік
рынок автомобиль және темір жол көлігін құру/.
Екінші топ - ғылыми өндірістік қуаты жоғары ауыр индустрия саласы бойынша
маманданған, ғылымды талап ететін жоғары технологиялы өндіріс құру үшін
қолайлы экономикалық жағдай бар, иегірлген табиғи ресурстары өздерінен
табылатын аймақтар.
Осы аудандардың экономикасын реформалаудың приоритетті бағыттары болуға
тиіс:
9. ірі өндірістік потенциалын техника-технологиялық өрбуінің және
экспорттық потенциалын қалыптастырудың базасы ретінде одан әрі қайта
құру, сонымен қоса шетелдік инвестицияларды тарту арқылы;
10. ғылымды талап ететін жаңа өнім, машина мен жабдықты жаңа
технологиялары негізінде шығаруды ұйымдастыру- электроника,
информатика құралдарын, автомобиль, автоматтандырылған басқару
аспаптары мен жүйелерін шығару және т.т.
11. өндіріске жай беріп, өрлеуіне ықпал ететін өнеркәсіптің жетекші
салалары ірі кәсіпорындарды басқарудың жаңа ұйымдастыру нысандарын
құру, оның ішінде кәсіпорындарды шетелдік және еліміздің фирмаларының
басқаруына беру арқылы, өндірістің және әлеуметтік инфрақұрылымының
аумақтық басқаруының ұтымды деңгейін қалыптастыру, тұтыну нарығы -
бойынша материалдық базасын қалыптастыру.
3 топ - агроөнеркәсіп кешендері еліміздің азық-түлік қорын қалыптастыруда
жетекші болып табылатын аймақтар.
Әлеуметтік-экономикалық дамуының приоритетті бағыттары:
12. ауылшаруашылық өнімі өндірісінің тиімді мамандануы;
13. озық ауылшаруашылық техника лизингі жүйесін құру;
14. аймақтың АӨК қызметінің түрлі салаларының дамуындағы сәйкессіздікті
жою;
15. республиканың тұрақты азық-түлік кешенің қалыптастыру мақсатымен а/ш
шикізатың өңдейтін шағын кәсіпорындардың жүйесін және оны сақтау
жөніндегі казіргі заманға сай индустрия құру;
16. қажетті өндірістік жою әлеуметтік инфрақұрылымды құру, тұтыну
нарығының қалыпты дамуы үшін тұтыну заттар шығаратын өнеркәсіп
салалары мен а/ш материалдық-техникалық базасын нығайту.
Осы топтың еңбекке жарамды жұмыссыздар саны көп аймақтарында а/ш шикізатын
өндейтін шағын кәсіпорындармен қатар, жаңа жұмыс орындарын ашып, халықтың
жұмыспен қамтылу проблемасын жұмсарту үшін шағын және орта бизнестің
дамығаны жөн.
4 топ - топырағы, климаты, экономикалық шараларды шектейтін әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары төтенше, шаруашылыгына тиімсіз салалық құрылымына
тән аймақтар, сондай-ақ экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар. Осы
аймақтарда қалыптасқан шаруашылық байланыстарының үзілуі, экономикалық және
әлеуметтік құлдыраудан өз күшімен шығалмайтын шекті деңгейге жетті.
Аймақтардың осы тобы үшін мына проблемалар жетекші болып табылады:
17. экологиялық дағдарыстың тереңдеу процесін тоқтату;
18. шаруашылық кешенін осында тұратын халықтық тәжірибесі мен дәстүрлерін,
жергілікті ресурстарды ескере отырып түбегейлі ауыстыру, қайта құру,
шалғайдағы селолық аудандардағы а/ш шикізатын өнеркәсіптік өндеуден
өткізудің алғашқы сатыларын құру;
19. тұрғын халықтық тұрмыс деңгейі мен сапасын арттырудың материалдық
негізін құру жөнінде нақты шара қолдану;
20. шетелдік техникалық және гуманитарлық көмекті тарту және оны тиімді
пайдалану.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. ҚР аймақтық саясатты өзгертуінің қажеттілігі неде?
1. ҚР аймақтық саясатының қандай мақсаттарын білесіз?
2. Бүгін ҚР аймақтық саясаттың приоритеттері бар?
3. Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің мәні неде?
4. Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің қандай әдістерін Сіз
білесіз?
5. Білім саласында аймақтық саясаттың мәні неде?
6. Денсаулық сақтау саласының маңызы қандай.
7. Халықты әлеуметтік қорғау мәселелерінің аймақтық саясатынің мәні неде?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007.
Тақырып 11. Аймақтағы экономикалық реформа процесстерін басқару
Нарықтық шаруашылық жағдайында ұлттық экономикалық дамуын реттеу ісі ерекше
маңызға ие болады. Оның себебі нарықтық жүйенің мынадай кемшіліктерін жеңу
қажетілігінде жатыр: біріншіден, ұжымдық және қоғамдық қажет бар тауар
шығарып қызмет көрсету үшін ынталандыру шараларының болмауы; екіншіден,
шаруашылық жүргізетін субъектілерде өзінің өндірістік қызметінің
нәтижелеріне жауап әрекет жасауға мүдделі болмайтыны; үшіншіден, еңбек
етуге құштар және жұмыс істей салатындарға еңбек кепілінің жоқтығы;
төртіншіден, азаматтардың тұрақты тұрмысқа деген құқығының кепілсіздігі;
бесіншіден, ғылымдағы іргелі зерттеулердің дамуына ықпал етуге
қабілетсіздік; алтыншыдан, даму тұрақсыздығы, инфляциялық процестерге
ұшырау қауіпы. Аталған проблемаларды қоғамда өтіп жатқан әлеуметтік-
экономикалық процестерге араласудың түрлі формаларын пайдалану арқылы
мемлекет шешуге тиіс.
Мемлекеттің экономиканы реттеуі - барлық нарықтық жүйелерде кездесетін
белгі болуға тиіс. Ал ауқымы, ұйымдастыру нысандары және жолдары әртүрлі
болуы мүмкін. Мемлекеттік реттеу - нарықтық экономикадағы реттеу механизмі
жүйелерінің бірі, онда нарықтық - нақты жүйе /рыноктың, өзін-өзі реттеу
механизмі/, монополистік реттеу /монополистік қарсы реттеу/ және ұлттық
реттеу жүйесі.
Экономиканың дағдарысқа ұшыраған кезінде мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
арта түсетінін тарихи тәжірибе көрсетіп отыр. Нарықтық жүйенің дамымаған
кезінде нарықтық қатынастардың қалыптасу және құрастыру процесінің өзі
реттеудің объектіне айналады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының мемлекеттік реттеуі - мемлекеттік
/республикалық және аймақтық экономикалық органдар жүйесі арқылы/ өндіргіш
күштердің кеңістікте орналасуы және дамуы процесіне, аумақтық
/муниципалдық/ құрылымдардың әлеуметтік-экономикалық дамуына жоспарлы
шаралармен ықпал етуі. Ол түрлі бағдармалар, болжамдар, жоспарлар да
көрінісін табады және тікелей, жанама реттеу түрінде жүзеге асырылады.
Аймақтық дамудың мемлекеттік реттеуінің объектісі болып республиканын жеке
аймақтары /муниципалдық құрылымдары/ экономиканың белгілі аумақтық-
құрылымдық жүйесі ретіндегі республиканың шаруашылығы. Мемлекет тарапынан
реттеу ықпалына республика аумақтары шегінде өндіргіш күштерді кеңістік
орналастыру және даму процестері, нарықтық қатынастарды қалыптастырудың
аймақтық аспектілер, сондай-ақ жеке аймақтар дамуының басқа аспектілері.
Аймақтық дамудың мемлекеттік реттеуінің субъекті республикалық және
аумақтық экономикалық органдар болады.
Экономиканының мемлекеттік реттеуінің негізгі нысандары - құқық нормалары,
бюджет - салық тетіктері, несие - ақша құралдары және стратегиялық
жоспарлау.
Әкімшілік-құқықтық реттеудің мақсаты - адамдар қызметінің алуан тұрлерін,
олардың әлеуметтік құқық нормалары көмегімен ұйымдастыру; мемлекеттік және
аймақтар басқару органдары коммерциялық ұйымдардың құзырын, өкілеттер мен
міндеттер ауқымын анықтау. Құқықтық реттеу механизмін түрлі нормативтік
актілер, заңдар, жарғылар, заңға сәйкес актілер- құқық көздері.
Нарықтық экономиканың мемлекеттік реттеу жүйесінің маңызды құрылымдық
элементтері болып бюджет - салық жетістіктері табылады. Осы жүйенің негізгі
элементтері салық саясаты, мемлекеттік /республикалық/ бюджет,
амортизациялық саясат.
Салық саясаты экономикалық өсу, ғылыми-техникалық өрлеуді ынталандыру,
құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру, еліміздегі шығарылатын тауарлардың
экспорттық бәсекелесуге қабілетін арттыруда қолданылады.
Осы проблемаларды шешу үшін қолданылатың тәсілдердің екі тобы бар:
а/ салық жүйесінде және салық мөлшерлерлері деңгейіндегі өзгерістер және
б/ кәсіпкерлер мен жеке тұлғаларға инвестициялық қызметінің мөлшеріне ықпал
ету мақсатымен тікелей және жанама жеңілдіктер беру.
Мемлекеттік бюджеттің көмегімен жүзеге асырылады:
а/ приоритетті ғылыми зерттеулерді, біліктілігі жоғары жұмысшылар күшін
даярлау бағдарламасын, инфрақұрылымды жаңарту бағдарламаларын қалыптастыру
және жүзеге асыру, елдің қоғаныс қабілетін және конверсияны қамтамасыз ету
саласындағы бағдарламаларды қаржыландыруға бағытталған мемлекеттік
инвестицияларды қаржыландыру;
б/ негізгі капиталды модернизациялау және оның өнімділігінің өсүін қаржылай
ынталандыру, табиғатты қорғау және табиғатты ұғымды пайдалануда шараларын
қаржылау, әлеуметтік инфрақұрылым салаларын қаржылау және әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесінің қызметін қамтамасыз ету;
в/ мемлекеттің материалдық резервтерін толықтыру, басқа жалпы мемлекеттік
мұқтаждарға қажет ресурстарды сатып алуы.
Амортизациялық саясат негізгі капиталды жеделдетуді, ғылыми-техникалық
өрлеуді қамтамасыз ету үшін қолданылады.
Несие-ақша құралдары - мемлекеттің ұдайы өндіріс процесіне ықпал ету
құралдары болып табылады. Оларды қолдана отырып, мемлекет Ұлттық банк
арқылы меншік институттар ауқымы мен сипатына ықпал етеді, өйткені дамыған
нарықтық жүйеде олар елдің бүкіл ақша-несие жүйесінің негізі болады. Осы
реттеу бір бірімен байланысты бірнеше бағытта жүзеге асырылады: есеп
саясаты; ең төмен резервтер саясаты, ақша эмиссиясын басқару; ашық
нарықтағы операциялар, ерікті келісімдер.
Аймақтар экономикасы мемлекеттік реттеуінің механизмдері мен тәсілдері
Жоғарыда аталған проблемаларды шешу және экономиканың мемлекеттік реттеуін
жүзеге асыру үшін мемлекет әлеуметтік-экономикалық процестерге ықпал етудің
түрлі механизмдері мен тәсілдерін қолданады.
Аймақ экономикасы мемлекеттік реттеуінің маңызды механизмдері:
21. жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделерінің өзара байланысы мен
үйлесуін, аймақтағы өндірістік-экономикалық, интеллектуалды және
экспорттық мүмкіндіктерді нығайту және ұтымды пайдалануды
қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуы және
ҚР өндіргіш күштерінің орналастырылуының ұзақ мерзімді
перспективаға бағытталған кешенді болжамы;
22. кешенді болжамда атап көрсетілген еліміздің әлеуметтік-
экономикалық дамуының кезендері мен приоритеттеріне мақсат тұтқан
жалпы мемлекеттік, аймақтық және салалық деңгейлеріндегі
стратегиялық жоспарлар жүйесі;
23. ірі ауқымды аймақ аралық проблемаларды шешу жөніндегі жалпы
мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру;
24. жеке аймақтар дамуындағы өткір проблемаларды шешу жөніндегі
мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру, оның ішінде экологиялық
апатқа ұшыраған аудандарды, тоқырауға ұшыраған шағын және орта
қалаларды мемлекеттік қолдаудың, шалғайдағы ауылды аудандырды
дамытудың арнаулы бағдарламалары;
25. тиісті аймақты дамытуды жеделдеу мақсатымен, оның мүмкіндіктерін
неғұрлым толық пайдалану, шетелдік инвестицияларды тарту, қазіргі
заманға сай технологияларды, шетелдік ғылыми-техникалық басқару
тәжірибесін тарту, таяу және алыс шетелмен экономикалық интеграция
үшін тиісті заң, институционалдық және әдістемелік негізгі бар
арнаулы экономикалық аймақтар құру;
26. қаржы-несие және салық тетіктері.
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу тәсілдері жоғарыда атап кеткендей
екі топқа бөлінеді: тікелей /әкімшілік/ және жанама /экономикалық/.
Экономиканы реттеудің тікелей тәсілдері реттеудің бөлгілі объектісінің
экономикалық қызметіне араласуға бағытталады. Оларға нақты тауардың
/қызметтер/ белгілі көлемін өндіруге мемлекеттік тапсырыс беру,
орталықтандырылған күрделі қаржы, дотациялар бөлу, субсидия /субвенсия
беру/, баға, тариф және т.б. ең жоғарғы және ең төменгі шегін белгілеу.
Жанама тәсілдер бір объектіге ғана бағытталмайды, олар нарықтың барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілеріне қатысты. Олардың қатарына салықпен
реттеу, қаржы-несие, ақша, амортизациялық саясат және т.б. жатады.
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет тәсілдер жүйесін қолданады. Ол
икемді, сараланған және кешенді, аймақтар ерекшелігін, олар шешетін
стратегиялық және тактикалық міндеттердің сипатын ескеретін болуға тиіс.
Стратегиялық маңызы бар минерал ресурстары бар, өнеркәсіптік негізгі
салалары өнімін өндеуге мамандандырылған аймақтар, сондай-ақ ғылыми-
өндірістік потенциалы жоғары, әскери-өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары
дамыған алысақтарды мемлекеттік реттеу тәсілдері, бірінші кезенге, аймақтың
экономикасын қайта құруға ықпал ету және жағдай туғызуға, сонымен қатар
кәсіпорындарды техникамен қаруландыруға бейімделуге тиіс. Оның мақсаты -
экспортқа бейімделген өнім және конверсия салаларында халық тұтынатын тауар
шығару. Осы аймақтар үшін сыртқы сауда және шетелдік инвестицияларды тарту
саласындағы мемлекеттік реттеу, ірі кәсіпорындарда жекешелендіру шарттарын
белгілеу, ішкі және шетелдік инвестицияларды тарту ісіндегі мемлкеттік
реттеу терең маңызға ие болады. Осы аймақтарда құрылымдық қайта құруды
ынталандыру факторы приоритетті саламен бойынша амортизациялық жеңілдіктер
беру, сараланған инвестиция және салық несиесі бола алады. Осы аудандарға
салық жеңілдіктері жүйесі арқылы шетелдік инвестицияларды тарту, ең алдымен
қысқа мерзім ішінде дүниежүзілік деңгейге шығып, бүкіл шаруашылықты
техникамен қаруландыру ісіне, сонымен қатар жалпы аймақтық инфрақұрылымда
маңызды рөл атқаруы мүмкін.
Еліміздің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақтар тобында, экономикалық
тетіктер мен ынталандырулар шағын және орта бизнестің дамуына, халықты
жұмыспен қамтуды арттыруға, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу түрлері мен
тәсілдерін кеңейту, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме-
өндірістік нарықтар, сауда үйлері мен биржаларын, маркетинг қызметін,
лизинг компанияларын, кәсіпорындар мен меншіктің түрлі нысанды ұйымдарының
агроөнеркәсіптік интеграциясының жаңа тиімді нысандарын қалыптастыру.
Экологиялық апатқа және тоқырауға ұшыраған, сондай-ақ шағын және орта
қалалар, шалғайдағы аудандарға арналған мемлекеттік реттеу тәсілдері ең
алдымен оларға экономикасын жандандыру және халықты әлеуметтік қолдау,
экологиясын жақсарту және әлеуметтік-экономикалық дамуы бойынша белгілі
жобалар мен мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыру, сондай-ақ
шетелдік техникалық және гуманитарлық көмекті тартуға ықпал етуге
бағытталуға тиіс.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің мәні неде?
2. Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің қандай әдістерін Сіз
білесіз?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып 12. ҚР әкімшіліктік-аймақтық құрылысының реформасы
Жергілікті өзін өзі басқарудың тұрақты атқарушы органы болып әкімшілік
саналады.
Жергілікті әкімшілік заңды тұлға болып есептеледі, сондықтан:
• жергілікті бюджеттен қаржыланатын өзіндік көздері, жеке мүлкі
болады;
• өз атынан мүліктін және мүліктік емес құқық пен міндеттерді алады
және жүргізеді;
• сотта арыз беруші және жауап беруші болу;
• өзіне гербілік мөрі, төртпул /штамп/ мөрі және банк мекемелерінде
есеп және т.б. шоттары болады.
Әкімшілік құрылымы жергілікті өзін өзі басқарудың өкілетті органымен
келісе отырып, атқарушы орган бекітеді.
Өзін өзі басқарудың атқарушы органдарындары құрылымында әкімшіліктің
коллегиясы маңызды роль атқарады. Коллегия - жергілікті әкімшілік әкімінің
жанында құрылатын кеңесетін ақылдасатың орган. Ол жергілікті жердің маңызды
ұзақ мерзімдік және мақсатты бағдарламаларын талқылап, бекіту үшін
шақырылады.
Әкімшілік қызметтің ұйымдастырушылық негізі болып жұмыс жоспарлары
саналады. Оларды әкімшіліктің барлық құрылымдары муниципалдық құрылымдардын
мәселелерін кешенді шешу үшін әр тоқсанға жасайды.
Әкімшіліктің жұмыс жоспарын жасау үшін оның орынбасары мен құрылымдық
бөлімдердің басшылары тоқсанның бітуіне 15 күн қалғанға дейін өз
ұсыныстарын әкім аппаратының жетекшісіне береді.
Аппарат жетекшісі түскен жүмыс жоспарларын талдап қорытып, келісіп,
өзгерістер енгізіп айдың 5-жұлдызына дейін әкімге бекітуге ұсынады.
Бекітілген жоспар департаменттерге, комитеттерге және басқармаларға
жіберіледі және әкімнің орынбасарларына бекітілгеннен кейінгі үш күннің
ішінде жеткізіледі.
Әкімшіліктің жұмыс жоспары 4 бөлімнен тұрады:
1. Әкім қарайтын мәселелер;
2. Коллегияда қаралатын мәселелер;
3. Әкімнің орынбасарлары қарайтын мәселелер;
4. Ұйымдастыру жұмыстары /семинар, жиналыс, ғылыми-практикалық
конференция т.б./.
Жергілікті әкімі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
тағайындалады.
Жергілікті әкімшілік әкімінің қызметтері:
• жергілікті бюджетті дайындау және оны орындауды ұйымдастырады,
бюджетті орындау барысында несиелерді басқарып жұмсаушы қызметтерін
атқару;
• муниципалдық құрылымның генералдық аумақтық даму жоспарын
дайындауды ұйымдастырады;
• экологиялық қауіпсіздік бағдарламасын дайындау және орындауды
ұйымдастырады;
• әкімшіліктің құрылымы мен құрамын анықтап, жергілікті өзін өзі
басқару органының өкілетті бірлігі, яғни мәслихатқа бекітуге
ұсынады;
• жылына кем дегенде бір рет халық алдында және жергілікті басқарудың
органы мәслихатқа есеп береді /әкімшілік жұмысы туралы/;
• тәртіпті қамтамасыз ету шараларын жүргізіп, қылмысқа қарсы күресті
үйлестіреді;
• муниципалдық құрылымдардың азаматтық қорғану жұмысына басшылық
жасайды және аумақты, тұратын халықты төтенше жағдайлардан қорғау
жұмыстарына басшылық жасайды;
• әкімшіліктің басшылары мен муниципалдық кәсіпорындардың басшыларын
тағайындайды және босатады;
• шешімдер шығарады;
• өзінің қызмет аясының шамасына қарай басқа да қызметтермен
айналысады.
| |Әкім | |
| | |Әкімнің орынбасарлары |
| | | |
| | |Департаменттер |
| | | |
| | |Комитеттер |
|Әкім аппаратының | | |
|жетекшісі | | |
| | |Басқармалар |
| | | |
| | |Орталықтар |
| | | |
| | |Инспекциялар |
| | | |
| | |Бөлімдер |
| | | |
| | | |
| |Аумақтық | |
| |округтар | |
1. сурет. Семей қаласын басқару құрылымы
Әкімнің орынбасарларының қызметтері.
Олардың саны муниципалдық құрылымдардың деңгейіне байланысты /қала, аудан,
село, ауыл/.
Мысалы, жергілікті өзін өзі басқару органының әкімінде:
а/ бірінші орынбасары;
б/ орынбасарлары-әкімшіліктің құрылымдық бөлімшелерінің басшылары;
в/ экономика жөніндегі, құрылыс жөніндегі және әлеуметтік сұрақтар
жөніндегі орынбасарлары.
Орынбасарлар арасындағы қызметтер әкімнің шешімімен белгіленеді. Олар
өз қызметтерін әкімнің берген өкілеттілігі шеңберінде атқарады.
Семей қаласы әкімінің бірінші орынбасарының қызметтерін /шамамен/
келтіреміз:
1/ мына мәселелерге жетекшілік жасайды:
• ауыл шаруашылыға, жер қатынастары, экология, орман шаруашылығы;
• мемлекеттік мүлік және жекешелендіру жөніндегі аймақтық комитет
сұрақтары.
2/ басшылық жасайды және бақылайды:
• қалалық ауыл шаруашылық департаментін;
• жер қатынастары жөніндегі қалалық комитеттің;
• ауданаралық экология және биоресурстар жөніндегі басқармаға;
• орман шаруашылығы бірлестігі;
• қалалық инспекциялар.
3/ Басшылық жасайды:
• жерді қорғау мен пайдалануды, балықты қорғау мен аңдар әлемін
қорғауды бақылау;
• жалға беру, қозғалмалы мүлік, стандарттау, метрология және
сертификаттау орталықтары;
• әскерге шақыратын, халық санағын жүргізетін және алдын ала сыйлыққа
ұсынатын комиссия жұмыстары.
Әкімнің орынбасарлары өздеріне бекіттілген сұрақтар бойынша шешім
қабылдайды, оларды тиісті органдар мен лауазымды қызметтейлер орындауы
тиіс.
Жергілікті әкімшіліктің қызметін ұйымдастырып жүргізетін оның аппараты.
Семей қаласындағы әкім аппаратының негізгі құрылымдары мынадай:
• жалпы бөлімі;
• ұйымдастыру бөлімі;
• бақылау бөлімі;
• әділет бөлімі;
• істер басқармасы.
Әкім аппараты бөлімдер құрылымына тағы басқа ұсақ құрылымдар кіреді.
Мысалы, әкім аппаратының жалпы бөліміне мыналар кіреді:
• нұсқаулық құжаттармен жұмыс істеу секторы;
• канцелярия;
• көбейтіп-басатын бюро;
• азаматтарды қабылдау және азаматтардың жолдаған хаттарын қарайтын
сектор.
Әкім аппараты жетекшісінің қызметтері:
• әкімнің тапсырмасын, әкімшіліктің қабылдаған құжаттарының
орындалуын бақылау;
• әкім аппараты қызметін ұйымдастыру;
• архив жұмысы, азаматтық актілерді тіркеу органдарының жұмысын;
• азаматтартың хатын, өтініштерін қарау, қабылдауды ұйымдастыру;
• әкімшілік бөлімдері, аппарат қызметкерлері оқуын өткізу мен
ұйымдастыру;
• құжаттармен жұмыс істеу тәртібін қамтамасыз ету және әкімшіліктің
іс қағаздарын жүргізу;
• сыйлыққа ұсыну материалдарын дайындау;
• әкімшілік жұмысын жоспарлау;
• муниципалдық кеңестің мәжілістерін өткізуге дайындықты ұйымдастыру;
• әкім аппаратының қаржылық-шаруашылық қызметі;
• әкімшілік коллегиясының, мәжілісінің материалдарын дайындау;
• әкімшілік бөлімі мен қызметінің жұмысын ақпараттандыру мен
компьютерлендіру;
• әкімшілік ғимаратында тәртіпті және жауапты қызметкерлердің
кезекшілігін қамтамасыз ету.
Мына бөлімдердің жұмысын бағыттайды және бақылайды:
• жалпы бөлімнің;
• ұйымдастыру бөлімінің;
• бақылау бөлімінің;
• ведомствоаралық бөлімнің;
• ЗАГС басқармасын.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Семейдің әкімінің қандай өкілеттілігі бар?
2. Әкімшіліктің қызметтерін атаңыз.
3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық формаларының
негізгі топтарын атаңыз.
4. Жергілікті өзін-өзі басқарудағы халық қатысуының маңызды
формаларын атаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып 13. Жергілікті бюджет табысын жоғарлату жолдары.
Жергілікті өкімет органдары міндеттерін атқару үшін өзінің бюджетін
қалыптастырады. Осы органдарға берілген бюджеттін және мүліктік құқықтар
оларға өз бюджетін әзірлеп қарап, бекітіп орындауға, өздеріне берілген
бюджетті, басқарып, одан кіріс алуға мүмкіндік береді.
Жергілікті бюджеті тұрғын халыққа өндірістің түпкі нәтижелерін
жеткізудің негізгі арналарының бірі. Осы бюджеттер арқылы қоғамдық тұтыну
қорлары арқылы осы бюджеттер тұрғын халықтың жеке топтарына бөліп
беріледі. Осы бюджеттен өндірістін салаларының дамуы қаржыландырылады, және
бірінші кезекте, жергілікті тамақ өнеркәсібі, коммуналдық шаруашылық.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың міндеті арқылы
көрінеді. Осы бюджеттер мына міндеттерді атқарады:
• жергілікті өкімет органдарының қызметін қаржысымен қамтамасыз
ететін ақшалай қор ашу;
• осы қорлардың халық шаруашылығы салалары арасында бөлу және
пайдалану;
• осы өкімет органдарына бағынышты кәсіпорын, ұйым, мекемелердің
қаржы-шаруашылық қызметін бақылау.
Жергілікті бюджеттер қоғамның әлеуметтік инфрақұрылымын жүргізу және
дамыту ісіндегі маңызы зор.
Жергілікті өкімет органдарына мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге
асырудың маңызы міндеті жүктелген. Тұрғын халыққа әлеуметтін қызмет көрсету
шараларын қаржыландыру негізінен бюджет қаржысы кірістер есебінен жүзеге
асырылады. Әлеуметтік саясатты жүзеге асыру көп материалдық және әлеуметтік
ресурстарды талап етеді.
Жалпы мемлекеттік қаржы ресурстарын бюджеттік жүйенің салалары бойынша
бөлудің негізінде аймақтың бюджеттердің дербестігі, оларды мемлекеттің
қолдай, кіріс көздерінің аймақтық толықтыру принциптері жатыр. Осы
принциптерге сәйкес жергілікті бюджеттердің кірістері кірістердің меншікті
және реттегіш көздері арқылы қалыптасады.
«Меншікті, немесе бекітіліп берілген кірістер термині осы қаржы
бюджеттік құқығы субъектінікі деген мағына береді, яғни толық немесе
тұрақты қаржыланып отырған бөлігі үнемі жоғарғы бюджеттерге қамыспай,
тиісті бюджетке түсіп отырады.
Меншікті бюджеттің негізін жергілікті салықтар мен алымдар, жергілікті
бюджетке тұрақты бөлігі түрінде берілген республикалық және аймақтық
салымдардан аудармалар құрайды.
Аймақтық өкімет органдарына бағдарламаларды басқаруына берілген
меншікті кірістерден тыс қаржы ресурстарын өздеріне жүктелген міндеттерін
атқару үшін мемлекет береді. Сөйтіп, мемлекет барлық бюджеттерді реттейді,
кірістері мен шығындарын теңестіреді.
«Реттегіш кірістер термині жоғарғы бюджеттерден төменгі бюджеттерге
кірістері мен шығыстарын реттеу /теңестіру/ үшін берілетін ақшалай
қаражаттың жиынтығы.
Реттегіш кірістерге осы мақсатта қолданылатын барлық қаржы ресурстары
жатады, яғни өзара есеп айырысу бойынша жоғарғы бюджеттерден түскен қаражай
таруың республикалық салық, дотация, субвенцияларды проценттік аудармалар.
Бұл жоғарғы өкімет органдарының төменгі органға заң актісі негізінде /заң,
қаулы, шешім, өкім/ берген қаржылары. Қаржы алдын ала беріледі, яғни
жоспарлы жылдың бюджеті туралы заң актісі және реттеу жоспары негізінде
жоспарлы жыл басталмай тұрып, немесе жоғарғы өкім беруші және атқарушы
органдардың нұсқау бойынша бюджетті атқару барысында.
Қазақстанда жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет қаражаттар
көлемінің кірістер бойынша 35%, ал шығындар бойынша 40% құрайды.
Жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері жергілікті салық пен
алымдар құқылы қалыптасады.
Ең ірі жергілікті салықтар мен алымдар:
• әкімшілік айыппұл мен санкциялар бойынша түсімдер;
• автомобиль инспекциялары жинаған алымдар;
• кәсіпорын, қоғамдық ұйымдар, банктер мен олардың филиалдарын
тіркеуден алымдар;
• көлік салығы;
• жарнама салығы;
• автомобиль, есептеу техникасы мен дербес компьютерлерді алып-сату
салығы;
• сауда құқығы алымы;
• барлық ұйымдастыру-құқықтық нысанды кәсіпорындар мен азаматтардан
милицияға, қаланы, ауыл көркейту және басқа мақсаттарға жұмсау үшін
мақсатты алымдар;
• кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан алынатын тіркеу
алымы;
• тауар биржаларында валютаны сату және сатып алу кезіндегі
мәлімлерден алым;
• елді мекендерді тазалау үшін салымдар;
• қызметтің кейбір түрлеріне милициялардан түскен жарнама;
• заңды тұлғалардан білім бері мекемелері қажетіне алынатын алымдар;
• әлеуметтік сала объектілері мен тұрғын үй қорын қалпында сақтау
салығы;
• спирт ішімдектері мен сыра өндіру және сату құқығы үшін лицензиялық
алым.
Мүлік салықтары, оның ішінде:
• мұраға алу және басыбайлы беру тәртібімен өтетін мүлік салығы;
• кәсіпордар мүлігіне салық;
• жеке тұлғалар мүлігіне салық.
Жекешелендіруден түскен кірістер /муниципалдық құрылымдардың мүлігі/,
оның ішінде:
• муниципалдық меншіктің объектілерін жекешелендіру кірістері;
• жерді сату кірістері;
• азаматтарға пәтер сату кірістері.
Жер салығы, оған мыналар кіреді:
• жер салығы және ауылшаруашылығы жерлері үшін жалгерлік ақы, оның
ішінде орман қоры құрамындағы ауылшаруашылығы алқаптар;
• жер салығы және шаруашылық жерлері үшін жалгерлік ақы;
• жер салығы қаражаты орталықтандыру кірістері және ауылшаруашылығы
жерлер, қала және басқа елді мекендер жерлері үшін жалгерлік ақы;
• ауылшаруашылығы алқаптарын иелігінен алуға байланысты а/ш өндірісі
шығындарын өтеу.
Міндетті медициналық сақтандыру, салалық қорлардың қаражаты. Жер
қойнауы мен табиғи ресурстарды пайдалану төлемдері, оның ішінде:
• арнайы салықтар және жер қойнауын пайдаланушылардың төлемдері;
• орман төлемдері, оған жалгерлік ақы мен орман қорына кіретін жер
ақысы;
• өнеркәсіп кәсіпорындарының су шаруашылық жүйелерінен алған су үшін
ақы;
• зиянды заттардың нормативтік және нормадан тыс шығарылу,
қалдықтарды орналастыру;
• орманның ұдайы өндірісі, оны қорғау және күзетуге аударым
жарнамалар.
Жергілікті өкімет органдары меншікті кірістерінің молайуына мүдделі
болғандықтан, шаруашылық белсенділік танытып бюджетке қүйылатын төлемдердің
молайуына ықпал етеді.
Жергілікті бюджеттердің басты реттегіш кірістеріне мына аударым
жарнамалар жатады:
• қосымша құнға салынатын салықтан;
• акциздерден;
• заңды тұлғалардан алынатын табыс салығынан;
• жеке тұлғалардан алынатын табыс салығынан.
Жергілікті бюджеттердің кірістерінде көлемі мен экономикалық мәні
бойынша жетекші орында реттегіш кірістерден түсетін аударым жарнамалар алып
отыр.
Жергілікті бюджеттерді реттеудің бүгінгі таңдағы жүйесінің бір қатар
артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Артықшылығы - жергілікті бюджеттерді
жергілікті көздерінің өнімділігіне қарамастан қажетті қаражатпен қамтамасыз
етуге мүмкін береді, кейбір аймақтың бірліктердің даму деңгейлерін
тенестірудің алғышартын жасайды, жергілікті өкімет органдрын салық жинау
жоспарларын орындауға ынталандырады.
Кемшілігі - жергілікті бюджеттердің реттегіш кірістерін қалыптастыру
барысндағы субъективтілік элементерінің болуында, яғни аударым
жарнамалардың нормативтерін таңдағанда және құрамын таңдағанда.
Еліміздің әр тұрғынының қажетті әлеуметтік мүліктермен қамтамасыз
етілуінің ең төменгі нормасын есептеп бекіту қажет.
Елдің экономикалық әлеуметінің дамуы, тұрғын халық санының өсуі,
кеттену процесінің кеңейуі аймақтық бюджеттердің саны мен көлемінің өсуінің
негізгі факторлары болып шығындар табылады.
Жергілікті бюджеттердің өсуі кенттену процесімен тығыз байланысты,
демек әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның кеңейтілуімен. Жергілікті
бюджеттердің жалпы көлемінде қалалық және поселкелік бюджеттерді үлес
салмағы үнемі өсіп отырады.
Қалалар саны өсіп, қала тұрғындарының саны артып, әр тұрғынға шаққанда
бюджет шығыны шағын қалалармен салыстырғанда 5-7 есе астын ірі қалалар
санының өсуі қала бюджеттерінің шығынының өсуіне әкеп соғады, ал олардың
өсуі қарқыны жергілікті бюджет буындарының өсу қарқынынан озып кетеді.
Экономикалық және әлеуметтік процесстердің нәтижелері жергілікті
бюджеттірдің шығыс бөлігіне өз әсерін тигізеді. Жергілікті өкімет органдары
қызметінің басты тұстары - бағынышты аумақта экономикалық және әлеуметтік
даму жоспарларын әзірлеу және оны жүзеге асыру.
Жаңғырған елді мекендердің көбеюі жергілікті бюджеттердің шығындарын
арттырады. Шығындық артуы қираған тұрғын үй - коммуналдық және мәдени-
тұрмыстық инфрақұрылымды қалпына келтіру және оны қалпында сақтауда
жұмсалатын шығының өсуімен байланысты.
Семей қаласы бюджетінің шығындары құрылымының ең көп үлесін білім
саласы құрайды ( 27,1%). Бұл шығындар мектептерді, бала бақшаларды, мектеп-
интернаттарды, лицейлерді қаржыландыруға және олпрдың материлдық-техникалық
базаларын нығайтуға бағытталады.
Үлесі бойынша екінші орынды денсаулық сақтау саласы алады (22,9%).
Мұнда жергілікті деңгейде халыққа тұрақты және жедел дәрігерлік-санитарлық,
мамандандырылған амбулаториялық-клиникалық көмек көрсету белгіленген.
Сонымен қатар, бюджеттің шығындарында елеулі орынды әлеуметтік
сақтандыру мен қамсыздандыру алып отыр (12,6%).
2011 жылы Семей қаласында «Ертіс өзені арқылы көпірді салу» жобасы
бойынша республика бюджетінің трансферттерінен 1 044 140 мың тенге қаржы
бөлінген, соның нәтижесінде көлік және байланыс шығындарының көбеюіне
әкелді (21,2%).
Дегенімен, кейбір салаларға-ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, құрылысқа
қала бюджетінен әлі де жеткілікті назар аударылып отырған жоқ, Сонымен,
мемлекет жергілікті бюджет арқылы жергілікті жерлерде әлеуметтік саясатты
қарқынды өткізіп отыр. Жергілікті бюджеттердің кейбір түрлері
шығындарының құрылымы біркелкі емес екендігін атап өтуге болар және ол
жергілікті шаруашылықтың көлеміне және оның түрлі деңгейдегі жергілікті
органдардың бағыныштылығынды байланысты.
Қаржы ресурстарын пайдалануды басты бағыттарының бірі - жергілікті
өндірістік базаны дамытуды қаржыландыру болуға тиіс, содан соң білім беру
және денсаулық сақтау мекемелерін.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары :
1. Жергілікті қаржы ресурстарының муниципалдық құрылымдардың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы ролі қандай?
2. Муниципалдық ресурстар қалай қалыптасады?
3. Муниципалдық қаржы қалыптасуының заңдық негізі қандай?
4. Жергілікті бюджеттердің кіріс және шығыс жақтары қалай қалыптасады?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып14. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселесі
1. Мемлекеттің экономиканы реттеуінің қажеттігі мен мәні
2. Аймақтар экономикасы мемлекеттік реттеуінің механизмдері мен
тәсілдері
1. Мемлекеттің экономиканы реттеуінің қажеттігі мен мәні
Нарықтық шаруашылық жағдайында ұлттық экономикалық дамуын реттеу ісі
ерекше маңызға ие болады. Оның себебі нарықтық жүйенің мынадай
кемшіліктерін жеңу қажетілігінде жатыр: біріншіден, ұжымдық және қоғамдық
қажет бар тауар шығарып қызмет көрсету үшін ынталандыру шараларының
болмауы; екіншіден, шаруашылық жүргізетін субъектілерде өзінің өндірістік
қызметінің нәтижелеріне жауап әрекет жасауға мүдделі болмайтыны; үшіншіден,
еңбек етуге құштар және жұмыс істей салатындарға еңбек кепілінің жоқтығы;
төртіншіден, азаматтардың тұрақты тұрмысқа деген құқығының кепілсіздігі;
бесіншіден, ғылымдағы іргелі зерттеулердің дамуына ықпал етуге
қабілетсіздік; алтыншыдан, даму тұрақсыздығы, инфляциялық процестерге
ұшырау қауіпы. Аталған проблемаларды қоғамда өтіп жатқан әлеуметтік-
экономикалық процестерге араласудың түрлі формаларын пайдалану арқылы
мемлекет шешуге тиіс.
Мемлекеттің экономиканы реттеуі - барлық нарықтық жүйелерде кездесетін
белгі болуға тиіс. Ал ауқымы, ұйымдастыру нысандары және жолдары әртүрлі
болуы мүмкін. Мемлекеттік реттеу - нарықтық экономикадағы реттеу механизмі
жүйелерінің бірі, онда нарықтық - нақты жүйе /рыноктың, өзін-өзі реттеу
механизмі/, монополистік реттеу /монополистік қарсы реттеу/ және ұлттық
реттеу жүйесі.
Экономиканың дағдарысқа ұшыраған кезінде мемлекеттік реттеудің
қажеттілігі арта түсетінін тарихи тәжірибе көрсетіп отыр. Нарықтық жүйенің
дамымаған кезінде нарықтық қатынастардың қалыптасу және құрастыру
процесінің өзі реттеудің объектіне айналады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының мемлекеттік реттеуі -
мемлекеттік /республикалық және аймақтық экономикалық органдар жүйесі
арқылы/ өндіргіш күштердің кеңістікте орналасуы және дамуы процесіне,
аумақтық /муниципалдық/ құрылымдардың әлеуметтік-экономикалық дамуына
жоспарлы шаралармен ықпал етуі. Ол түрлі бағдармалар, болжамдар, жоспарлар
да көрінісін табады және тікелей, жанама реттеу түрінде жүзеге асырылады.
Аймақтық дамудың мемлекеттік реттеуінің объектісі болып республиканын
жеке аймақтары /муниципалдық құрылымдары/ экономиканың белгілі аумақтық-
құрылымдық жүйесі ретіндегі республиканың шаруашылығы. Мемлекет тарапынан
реттеу ықпалына республика аумақтары шегінде өндіргіш күштерді кеңістік
орналастыру және даму процестері, нарықтық қатынастарды қалыптастырудың
аймақтық аспектілер, сондай-ақ жеке аймақтар дамуының басқа аспектілері.
Аймақтық дамудың мемлекеттік реттеуінің субъекті республикалық және
аумақтық экономикалық органдар болады.
Экономиканының мемлекеттік реттеуінің негізгі нысандары - құқық
нормалары, бюджет - салық тетіктері, несие - ақша құралдары және
стратегиялық жоспарлау.
Әкімшілік-құқықтық реттеудің мақсаты - адамдар қызметінің алуан
тұрлерін, олардың әлеуметтік құқық нормалары көмегімен ұйымдастыру;
мемлекеттік және аймақтар басқару органдары коммерциялық ұйымдардың
құзырын, өкілеттер мен міндеттер ауқымын анықтау. Құқықтық реттеу
механизмін түрлі нормативтік актілер, заңдар, жарғылар, заңға сәйкес
актілер- құқық көздері.
Нарықтық экономиканың мемлекеттік реттеу жүйесінің маңызды құрылымдық
элементтері болып бюджет - салық жетістіктері табылады. Осы жүйенің негізгі
элементтері салық саясаты, мемлекеттік /республикалық/ бюджет,
амортизациялық саясат.
Салық саясаты экономикалық өсу, ғылыми-техникалық өрлеуді ынталандыру,
құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру, еліміздегі шығарылатын тауарлардың
экспорттық бәсекелесуге қабілетін арттыруда қолданылады.
Осы проблемаларды шешу үшін қолданылатың тәсілдердің екі тобы бар:
а/ салық жүйесінде және салық мөлшерлерлері деңгейіндегі өзгерістер және
б/ кәсіпкерлер мен жеке тұлғаларға инвестициялық қызметінің мөлшеріне ықпал
ету мақсатымен тікелей және жанама жеңілдіктер беру.
Мемлекеттік бюджеттің көмегімен жүзеге асырылады:
а/ приоритетті ғылыми зерттеулерді, біліктілігі жоғары жұмысшылар күшін
даярлау бағдарламасын, инфрақұрылымды жаңарту бағдарламаларын қалыптастыру
және жүзеге асыру, елдің қоғаныс қабілетін және конверсияны қамтамасыз ету
саласындағы бағдарламаларды қаржыландыруға бағытталған мемлекеттік
инвестицияларды қаржыландыру;
б/ негізгі капиталды модернизациялау және оның өнімділігінің өсүін қаржылай
ынталандыру, табиғатты қорғау және табиғатты ұғымды пайдалануда шараларын
қаржылау, әлеуметтік инфрақұрылым салаларын қаржылау және әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесінің қызметін қамтамасыз ету;
в/ мемлекеттің материалдық резервтерін толықтыру, басқа жалпы мемлекеттік
мұқтаждарға қажет ресурстарды сатып алуы.
Амортизациялық саясат негізгі капиталды жеделдетуді, ғылыми-техникалық
өрлеуді қамтамасыз ету үшін қолданылады.
Несие-ақша құралдары - мемлекеттің ұдайы өндіріс процесіне ықпал ету
құралдары болып табылады. Оларды қолдана отырып, мемлекет Ұлттық банк
арқылы меншік институттар ауқымы мен сипатына ықпал етеді, өйткені дамыған
нарықтық жүйеде олар елдің бүкіл ақша-несие жүйесінің негізі болады. Осы
реттеу бір бірімен байланысты бірнеше бағытта жүзеге асырылады: есеп
саясаты; ең төмен резервтер саясаты, ақша эмиссиясын басқару; ашық
нарықтағы операциялар, ерікті келісімдер.
2. Аймақтар экономикасы мемлекеттік реттеуінің механизмдері мен тәсілдері
Жоғарыда аталған проблемаларды шешу және экономиканың мемлекеттік
реттеуін жүзеге асыру үшін мемлекет әлеуметтік-экономикалық процестерге
ықпал етудің түрлі механизмдері мен тәсілдерін қолданады.
Аймақ экономикасы мемлекеттік реттеуінің маңызды механизмдері:
жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделерінің өзара байланысы мен үйлесуін,
аймақтағы өндірістік-экономикалық, интеллектуалды және экспорттық
мүмкіндіктерді нығайту және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін
аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуы және ҚР өндіргіш күштерінің
орналастырылуының ұзақ мерзімді перспективаға бағытталған кешенді болжамы;
кешенді болжамда атап көрсетілген еліміздің әлеуметтік-экономикалық
дамуының кезендері мен приоритеттеріне мақсат тұтқан жалпы мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлеріндегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
ірі ауқымды аймақ аралық проблемаларды шешу жөніндегі жалпы мемлекеттік
бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру;
жеке аймақтар дамуындағы өткір проблемаларды шешу жөніндегі мақсатты
бағдарламаларды жүзеге асыру, оның ішінде экологиялық апатқа ұшыраған
аудандарды, тоқырауға ұшыраған шағын және орта қалаларды мемлекеттік
қолдаудың, шалғайдағы ауылды аудандырды дамытудың арнаулы бағдарламалары;
тиісті аймақты дамытуды жеделдеу мақсатымен, оның мүмкіндіктерін неғұрлым
толық пайдалану, шетелдік инвестицияларды тарту, қазіргі заманға сай
технологияларды, шетелдік ғылыми-техникалық басқару тәжірибесін тарту, таяу
және алыс шетелмен экономикалық интеграция үшін тиісті заң,
институционалдық және әдістемелік негізгі бар арнаулы экономикалық аймақтар
құру;
қаржы-несие және салық тетіктері.
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу тәсілдері жоғарыда атап
кеткендей екі топқа бөлінеді: тікелей /әкімшілік/ және жанама
/экономикалық/.
Экономиканы реттеудің тікелей тәсілдері реттеудің бөлгілі объектісінің
экономикалық қызметіне араласуға бағытталады. Оларға нақты тауардың
/қызметтер/ белгілі көлемін өндіруге мемлекеттік тапсырыс беру,
орталықтандырылған күрделі қаржы, дотациялар бөлу, субсидия /субвенсия
беру/, баға, тариф және т.б. ең жоғарғы және ең төменгі шегін белгілеу.
Жанама тәсілдер бір объектіге ғана бағытталмайды, олар нарықтың барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілеріне қатысты. Олардың қатарына салықпен
реттеу, қаржы-несие, ақша, амортизациялық саясат және т.б. жатады.
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет тәсілдер жүйесін қолданады. Ол
икемді, сараланған және кешенді, аймақтар ерекшелігін, олар шешетін
стратегиялық және тактикалық міндеттердің сипатын ескеретін болуға тиіс.
Стратегиялық маңызы бар минерал ресурстары бар, өнеркәсіптік негізгі
салалары өнімін өндеуге мамандандырылған аймақтар, сондай-ақ ғылыми-
өндірістік потенциалы жоғары, әскери-өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары
дамыған алысақтарды мемлекеттік реттеу тәсілдері, бірінші кезенге, аймақтың
экономикасын қайта құруға ықпал ету және жағдай туғызуға, сонымен қатар
кәсіпорындарды техникамен қаруландыруға бейімделуге тиіс. Оның мақсаты -
экспортқа бейімделген өнім және конверсия салаларында халық тұтынатын тауар
шығару. Осы аймақтар үшін сыртқы сауда және шетелдік инвестицияларды тарту
саласындағы мемлекеттік реттеу, ірі кәсіпорындарда жекешелендіру шарттарын
белгілеу, ішкі және шетелдік инвестицияларды тарту ісіндегі мемлкеттік
реттеу терең маңызға ие болады. Осы аймақтарда құрылымдық қайта құруды
ынталандыру факторы приоритетті саламен бойынша амортизациялық жеңілдіктер
беру, сараланған инвестиция және салық несиесі бола алады. Осы аудандарға
салық жеңілдіктері жүйесі арқылы шетелдік инвестицияларды тарту, ең алдымен
қысқа мерзім ішінде дүниежүзілік деңгейге шығып, бүкіл шаруашылықты
техникамен қаруландыру ісіне, сонымен қатар жалпы аймақтық инфрақұрылымда
маңызды рөл атқаруы мүмкін.
Еліміздің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақтар тобында,
экономикалық тетіктер мен ынталандырулар шағын және орта бизнестің дамуына,
халықты жұмыспен қамтуды арттыруға, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу түрлері
мен тәсілдерін кеңейту, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме-
өндірістік нарықтар, сауда үйлері мен биржаларын, маркетинг қызметін,
лизинг компанияларын, кәсіпорындар мен меншіктің түрлі нысанды ұйымдарының
агроөнеркәсіптік интеграциясының жаңа тиімді нысандарын қалыптастыру.
Экологиялық апатқа және тоқырауға ұшыраған, сондай-ақ шағын және орта
қалалар, шалғайдағы аудандарға арналған мемлекеттік реттеу тәсілдері ең
алдымен оларға экономикасын жандандыру және халықты әлеуметтік қолдау,
экологиясын жақсарту және әлеуметтік-экономикалық дамуы бойынша белгілі
жобалар мен мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыру, сондай-ақ
шетелдік техникалық және гуманитарлық көмекті тартуға ықпал етуге
бағытталуға тиіс.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің мәні неде?
2.Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің қандай әдістерін Сіз білесіз?
3.Білім саласында аймақтық саясаттың мәні неде?
4.Денсаулық сақтау саласының маңызы қандай.
5. Халықты әлеуметтік қорғау мәселелерінің аймақтық саясатынің мәні неде?
Ұсынылатын әдебиет
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Тақырып 15. Унитарлы және федеративті мемлекеттегі муниципалдық басқару
Франциядағы муниципалдық үкімет идеясы қоғамдастықты жергілікті
істерді сондағылардың өздерінің қараулары бойынша шешу қажеттігінен туған.
Жергілікті өзін өзі басқару идеясы ең алғаш рет 1790 жылы Турэнің
Францияның Ұлттық жиналысында жасаған баяндамасында тұжырымдалды.
Франция басқа да құрлықтық елдер сияқты аумақтық басқару мен өзін өзі
басқаруда бір реформа ғана жасап қойған жоқ. Айталық 1982 жылды алып
қарасақ, елде аумақтық басқару үш деңгейде жүзеге асырылған: олардың екеуі:
коммуна мен департамент аумақтық ұжымдар, ал үшіншісі небәрі «территориялық
ашық мекеме», яғни статусы анықталмаған заңды құрылым ғана болған.
Француз мамандарының пікірінше децентрализациялаудың себептері: саяси
және ұйымдастырушылық-техникалық жайлар болған.
Біріншіден, децентрализация мемлекеттің, қоғамның барлық өмір саласына
үнемі ықпал жасауының өсе түскендігіне шектеу жасау мақсатында туған.
Екіншіден, қоғамдық деңгейде шешім қабылдарда көптеген жергілікті
факторлар ескерілмеді, нақты жағдайлар мен азаматтардың мүдделеріне сай
келмеді, ал жұртшылық мемлекеттік мекемелерге жүгінгеннен гөрі өздері
сайлаған тұлғалармен жұмыс істеуді артық санады. Осы тұрғыдан алғанда
децентрализация – демократияны дамытудың қажетті жолы болып табылады.
Үшіншіден, азаматтың өзін көрсете білу құқын, сондай-ақ азаматтардың
бірлестіктерін ұжым ретінде тану қажеттігі туды. Децентрализация,
И.Люшердің пікірі бойынша осындай қажеттіліктерді және жергілікті
ерекшеліктерді ескеруді қамтамасыз етеді.
Ұйымдастырушылық-техникалық сипаттағы себептерден бөліп
көрсетілетіндері: орталықтың оларға ештеңе істей алмайтындығы экстремалды
жағдайларда шешім қабылдарда жауапкершіліктен жалтарып кететіндігі.
Ұлыбританияда жергілікті өзін өзі басқару корольдік үкіметтен жеке
жеке қалалар мен аумақтардың бөлініп шыға бастаған кезінен басталған.
Мысалы, Генрих 1-ші 1129 жылы құрған Лондон хартиясында былай деп жазған:
«Азаматтар шағымдарын қараулары үшін сотты өз орталарынан сайлаулары
керек». Бұдан әрі хартия «ешкімді де ешкім король болсын, басқа болсын
басқа жерге жібере алмайды. Лондонның барлық тұрғындары жол жүру ақысынан,
тауарларын өлшету ақысынан, басқа да Англияның барлық жерінен және теңіз
порттарынан өту ақыларынан босатылады».
Қазіргі кезде британдық жергілікті өзін өзі басқару мынадай сипаттарға
ие: жергілікті өзін өзі басқару органдарының заңды тұлғалық статустары
бар; тиісті аумақтарда әкімшіліктік өкілеттіліктері бар; қаражат дербестігі
сақталған, оның ішінде жергілікті салықтарды өздері белгілейді; жергілікті
органдардың басшылары сайланып қойылады. 1985 жылдан бері жергілікті өзін
өзі басқару заңдылығы жаңартылған және даму мен жетілдіруде еркін
тенденциялары бар болып отыр.
Жапониядағы жергілікті өзін өзі басқару («дзити») нақты билік жүргізе
алады, биліктің жергілікті органдары өз иеліктеріндегі меншіктерін өздері
жұмсай алады, заңдылық шегінде өздері қаулы-қарарлар қабылдап алады.
Жергілікті автономия туралы Заң үкіметтің жергілікті органдары өздері
атқаратын функциялардың аясында заңды қаулылар алады және жергілікті өзін
өзі басқаруды жүзеге асырады. Аталған заңмен қатар жергілікті өзін өзі
басқарудың құқықтық негізін елеулі түрде жергілікті коммуналдық қызмет,
жергілікті салықтар және басқалар туралы қаулылар құрайды.
Жапонияда жергілікті өзін өзі басқару органдарының құрылымы екі
деңгейден тұрады:
- префектуралық;
- қалалық.
Жергілікті өкілетті органдар (жиналыс) жергілікті заңды жиналыстың
функцияларын атқарады. Жиналыстың тиісті нормативтік-құқықтық актлері жалпы
ұлттық заңдарға және үкіметтің қаулыларына сәйкес жарияланады.
Жапонияның аумағы 43 “кен” префектурасына, бір арнаулы қалалық “То”
(Токио), екі “фу” префектурасына (Осака, Киото) және бір «до»
префектурасына (Хоккайдо) бөлінген.
Муниципалдық деңгейдегі қалаға (“си”), поселкелерге, деревняларға
жатқызылады. Муниципалдық деңгейдегі жергілікті өзін өзі басқарудың барлық
бірліктері өздерінің көлемдеріне қарамастан бірдей құқықтық статусқа ие.
Жиналыстың компетенциясына енетін мәселелер жылына төрт реттен артық
шақырылмайтын пленарлық сессияларда қаралады.
Германияда жергілікті өзін өзі басқару институттары басқарудың
ерекшеліктері ескеріле отырып сөзсіз өзгеріп, жетілдіріліп отырды, оларды
мамандар бөліп көрсетті, олар: полицейлік мемлекет жағдайындағы абсолютизм
кезеңіне басқару; либералды “құқықтық мемлекет” кезінде басқару; “тұтыну
қоғамы” кезінде басқару, “жоспарлы экономикалы мемлекет” кезінде басқару.
Бұдан басқа мемлекеттің федералдық құрылымы ФРГ-нің конституциясы
мемлекеттік органдарға өзін өзі басқару аясына орайластырып жеке жеке
жерлер берді; оларда жергілікті өзін өзі басқарудың формалары сан алуан
болды, бұл ФРГ-нің коммуналдық моделіне елеулі әсер етті.
Өзін-өзі тексеру тест сұрақтары
1.Ұлыбританиядағы жергілікті өзін өзі басқару
2.Жапониядағы жергілікті өзін өзі басқару
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
3.Практикалық сабақтың құрылымы
«Муниципалды менеджмент» пәнінің практикалық сабақтарында дәрісте қаралатын
сұрақтарды пысықтау, қосымша сұрақтарды талқылау қарастырылады. Практикалық
сабақ он бес тақырыптан тұрады.Мұнда әрбір сабақтың мақсаты, оқу -
әдістемелік нұсқаулары ұсынылған.
Практикалық сабақтың тақырыбы №1 Басқару мәні
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Сабақтың мақсаты: Ұйым басқару мәнінің себептері. Ұйымның анықтамасы.
Басқару процессінің анықтамасы басқару қызметін жүзеге асыру ретінде.
Басқару қызметтері: жоспарлау, жұмысты ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау,
басқару шешімін қабылдау процесстері. Ұйым стратегиясын жасау. Басқару
кадрларымен жұмыс істеумен танысу.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №1
1.Басқару ғылымының анықтамасы, обьектісі мен әдістері
2.Басқару ғылымы мектептерінің қалыптасуы мен айырмашылқтары
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №2 Муниципалды менеджмент ғылыми пән ретінде
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2
Сабақтың мақсаты: Пәннің мәні және міндеттері. Муниципалды құрылымдардың
әлеуметтік-экономикалық дамуын болжағанда, қолданылатын әдістермен
нормативтер.
Муниципалдық басқарудың аймақтық негізі. ҚР аймақтық басқарудың
реформасымен студенттерді таныстыру.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №2
1.Муниципалды менеджменттің кіріспесіне нені жатқызады?
2.Нормативтік әдісті сипаттаңыз.
3.Баланстық әдісті сипаттаңыз.
4.Экономикалық-математикалық әдісті сипаттаңыз.
5.Жүйелік талдау әдісіне сипаттама беріңіз.
6.Статистикалық әдісті сипаттаңыз
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №3 Муниципалдық басқарудың даму тарихы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №3
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырып бойынша студенттерге Орта ғасырдағы қалалық
дәне ауылдық қоғамдастар. ХІХ ғасырдағы муниципалдық реформалар. Аймақтық
басқарудың аймақтық негізі. Еркін қоғамдастық теориясы. Жергілікті
басқарудың мемлекеттік теориясы туралы қарастырылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №3
1. ХІХ ғасырдағы муниципалдық реформалар.
2. Аймақтық басқарудың аймақтық негізі.
3. Еркін қоғамдастық теориясы.
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №4 Үкіметтің орындаушы органдарының
жергілікті өкілеттіліктерінің өзара қарым қатынасы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4
Сабақтың мақсаты: Студенттерге ҚР әкімшіліктік- аймақтық бөлінуі. ҚР
орындаушы органдарының жергілікті өкілеттіліктерінің жүйесі. Маслихат-
депутаттар жиналысы қала, облыс, ауыл тұрғындарын жергілікті өзін өзі
басқарудың формасы. Маслихаттың өзара қарым қатынасы туралы түсініктемелер
ұсынылады.
Студенттердің білімін бағалаудағы тексеру тапсырмалары №4
1. Жергілікті өзін өзі басқарудың құқықтық негіздері
2. Жергілікті өзін өзі басқаруды қолдаудың мемлекеттік шаралары
Коммуналдық басқарудың негізгі деңгейлері және олардың сипаттамасы
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №5 Басқару және үкіметтің орындаушы және
өкілеттілік органдары қызметтерінің ұйымдастырушылық негізі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №5
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Маслихат қызметін жүзеге асыру формалары.
Сессия қызметтің негізгі формасы ретінде. Маслихат сессиясы төрағасының
міндеттері және сайлау шарты. Тұрақты және уақытша комиссия жұмысын
ұйымдастыру. Әртүрлі сферадағы жергілікті органдардың өкілеттілігі туралы
студенттерге түсініктеме беріледі.
Студенттердің білімін тексеру тест сұрақтары №5
1. Маслихат қызметін жүзеге асыру формалары.
2. Сессия қызметтің негізгі формасы ретінде.
3. Маслихат сессиясы төрағасының міндеттері және сайлау шарты.
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №6 Жергілікті басқару органы жұмысындағы
жоспарлау
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №6
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Қазақстандағы экономикалық жоспарлау
жүйесін тасымалдау. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жаму болжамы.
Қазақстан аймағындағы мақсатты-бағдарламалық жоспарлау. Жергілікті
әкімшілік балансын құру туралы қарастырылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №6
1. Қазақстандағы экономикалық жоспарлау жүйесін тасымалдау.
2. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жаму болжамы.
3. Қазақстан аймағындағы мақсатты-бағдарламалық жоспарлау.
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №7 Басқарудың жергілікті орган қызметінің
материалдық-қаржылық негізі.
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №7
Сабақтың мақсаты: Жергілікті басқарудың қаржылық ресурстары. Жергілікті
бюджетті құру принциптері және орындауы. Жергілікті салықтың фискалды,
реттеуші және бақылаушы қызметтері. Жергілікті бюджет шығындары. Дотация,
субвенция, ссудалар. Жергілікті органдардың бюджеттен тыс және валюталық
қорлары. ҚР коммуналдық жекеменшікті құру процессі бойынша студенттерге
түсінік беріледі.
Сабақтан алған білімді бағалауға студенттің өздік жұмысы №7
Жергілікті басқару органдарының салалардағы өкілеттілігі тақырыбы бойынша
реферат
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №8 Жергілікті басқарудың экономикалық
механизмі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №8
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Экономикалық механизмнің анықтамасы.
Аймақты экономикалық дамытудың негізгі мақсаттары, тапсырмалары және
принциптері. Муниципалды шаруашылық құрылымындағы шаруашылық және
әлеуметтік кешендері туралы студенттерге түсініктемелер беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №8
1. Экономикалық механизмнің анықтамасы.
2. Аймақты экономикалық дамытудың негізгі мақсаттары, тапсырмалары және
принциптері.
Муниципалды шаруашылық құрылымындағы шаруашылық және әлеуметтік кешендері
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №9 Экономикалық басқарудың орталық және
аймақтық органдар.
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №9
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта студенттерге ҚР саяси және әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық мақсатын анықтау кезіндегі жалпы
мемлекет мүддесінің артықшылықтары. Аймақ құқығы. Аймақтық басқарудағы
жергілікті органдардың шешетін тапсырмалары туралы түсініктер ұсынылады.
Студентердің білімін тексеру тест сұрақтары №9
1. «Жергілікті мемлекеттік басқаруға» анықтама беріңіз:
А. халық билігінің ерекше институты
В. жергілікті қауымдасдығының жергілікті істерді өздік басқарудың
азаматтардың құқығы
С. биліктердің бөліну принциптерімен қатар (биліктердің көлденеңінен
бөлінуі), басқарудың жүйесін анықтайтын (басқарудың тігінен бөлінуі)
конституциондық қалыптың, биліктің негізінің біреуі
D. жоғарғы аумақтық басқарудың әкімшілігімен немесе орталық билікпен
жергілікті әкімшілік-аумақтық бірліктеатқарылатын басқарушылық қызмет
E. мемлекеттік басқарушылық қызметтің неғұрлым орталықсыздандырылған қалпы,
халыққа берілген биліктің өздік формасы
2.ҚР жергілікті өзін өзі басқару. . .
А. жергілікті өзін өзі басқару органдарын халықпен сайлау
В. мәслихат депутаттарымен
С. қала әкімімен
D. облыс әкімімен
Е. Президентпен тағайындалады
3.Қазақстанда жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігі қандай принциптерге
байланысты?
А. қарапайымдылық, жылдамдық, құпиялық
В. дәл, заңды
С. орталықсыздықтан, бейімділіктен, әріптестіктен
D. өнімділік, интеграциялық
Е. алғышарттық, реттілік, пропорционалдык
4.Жергілікті басқарудың объектісі:
А. экономиканың өндірістік және әлеуметтік салаларын біріктіретін аумақтық
шаруашылық
В. жергілікті өзін өзі басқарудың органдары
С. муниципалды қызметтің қызметкерлері
D. аймақтық саясат
Е. аудандар, қалалар, поселкелер ж.б.
5.Жергілікті өзін өзі басқарудың жұмысын қайта құрудың міндеті:
А. қазіргі өндірістік құрылымды демонополизациялау
В. кәсіпорындарды шағындандыру
С. жеке заңдық тұлғаның статусына филиалдарды, цехтарды ауыстыру
D. бір қатар кәсіпорындарға ведомстволық статусты беру
Е. қазіргі өндірістік құрылымды демонополизациялау; кәсіпорындарды
шағындандыру
6.Қазыналық органдардың басты міндеттері болып:
А. републикалық бюджетті орындалыуын ұйымдастыру, жүзеге асыру және бақылау
В. бюджеттік мекемелер арасында қаржылық қатынастарды реттеу
С. белгілі уақытқа белгіленген мемлекеттік шығындардың шамасында
ресурстарды қолмақол басқару
D. мемлекеттік қазынаны есеп жүргізу үшін операцияларды еңгізу
Е. републикалық бюджетті орындалыуын ұйымдастыру, жүзеге асыру және
бақылау; белгілі уақытқа белгіленген мемлекеттік шығындардың шамасында
ресурстарды қолмақол басқару саналады
7.Қажетті материалды және қаржылық ресурстарды беру арқылы кейбір
мемлекеттік өкілеттіліктер кімге беріледі, бірақта олардың жүзеге
асырылуына бақылау мемлекет иелігінде қалады:
А. мемлекетке
В. жергілікті өзін өзі басқару органдарына
С. жергілікті бюджеттерге
D. мемлекетке, жергілікті бюджеттерге
Е. банктерге
8.Органдардың құрылымы:
А. жергілікті өзін өзі басқару органдарымен
В. мемлекетпен
С. жергілікті әкімшілікпен
D. муниципалдық құрылыммен
Е. муниципалды банктермен анықталады
9.Жергілікті норма шығармашылықтың негізгі бір рөлі:
А.муниципалды құрылымдардың жарғыларына
В. жергілікті өзін өзі басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілеріне
С. мемлекеттің нормативтік-құқықтық актілеріне
D. муниципалды құрылымдардың жарғыларына; жергілікті өзін өзі басқару
органдарының нормативтік-құқықтық актілеріне; мемлекеттің нормативтік-
құқықтық актілеріне
Е. муниципалды құрылымдардың жарғыларына; мемлекеттің нормативтік-құқықтық
актілеріне жатады
10.Олар жергілікті өзін өзі басқару жүйесінде ұйымдастырушылық, атқарушылық
және бақылау қызметті жүзеге асыру үшін қажет:
А. муниципалды құрылымның жарғысы
В. муниципалды саясат
С. муниципалды бағдарлама
D. нормативтік актілер
Е. . муниципалды құрылымның жарғысы; муниципалды саясат
11.Азаматтық құқықтың субъектілері:
А. жергілікті референдум және қайтадан шақырып алу
В. жергілікті құқық сақтау органдары
С. қалалық, ауылдық тұрғындар және басқа муниципалды органдар
D. муниципалды қызмет
Е. жергілікті референдум және қайтадан шақырып алу; жергілікті құқық
сақтау органдары
12.Жергілікті өзін өзі басқару органдарының басты қаржылық базасы:
А. банктер
В. муниципалды қызмет
С. жергілікті бюджет
D. мемлекеттік бюджет
Е. банктер; жергілікті бюджет
13.Жергілікті референдумның комиссиясы:
А. жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілдері
В. саяси партия
С. қоғамдық ұйымдар және қозғалыстар
D. жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілдері; саяси партия;
қоғамдық ұйымдар және қозғалыстар
Е. саяси партия; қоғамдық ұйымдар және қозғалыстар
14.Қызметкерлердің басқарушылық қызметінің тиімділігін анықтайтын қажетті
жағдайы:
А. басқарушылық тиімділіктің үлесімді белгісі
В. тиімділіктің формасын және оның көрсеткіштерін анықтау
С. кәсіпорын қызметінің рентабельділігі
D. шаруашылық субъектілерінің бюджеттік ассигнованиялары және қаражаттары
Е. басқарушылық тиімділіктің үлесімді белгісі; тимділіктің формасын және
оның көрсеткіштерін анықтау; кәсіпорын қызметінің рентабельділігі;
шаруашылық субъектілерінің бюджеттік ассигнованиялары және қаражаттары
15.Муниципалды меншікті кім қорғайды және мойындайды?
А. Президент
В. Әкім
С. Жергілікті органдар
D. Мемлекет
Е. Президент; Әкім; Жергілікті органдар; Мемлекет
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №10 ҚР аймақтық саясаты.
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №10
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Аймақтық саясаттың болашақтағы мақсаты,
стратегиялық және тактикалық тапсырмасы. ҚР аймақтық саясатты құру
принциптері туралы ұсынылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №10
1. Аймақтық саясаттың болашақтағы мақсаты, стратегиялық және тактикалық
тапсырмасы.
2. ҚР аймақтық саясатты құру принциптері
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №11 Аймақтағы экономикалық реформа
процесстерін басқару
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №11
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырып бойынша Аймақтық экономика мәні және құру
себептері. Нарықтық қатынасты құрудағы аймақтық ерекшелгіне әсер ететін
факторлары. Бәсекелестік ортаны құру. Нарықтық инфрақұрылымды құру.
Кәсіпкерлікті қолдау. Қаржы секторын дамыту ұсынылады.
Сабақтан алған білімді тексеру тест сұрақтар №11
1.Аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару, реттеу-ол:
А. мемлекеттік қызметкердің
В. қазынашылықтың
С. банкі қызметкерінің
D. аймақтық әкімшілік басшысы
Е. муниципалды қызметкердің функциясы
2 .Аймақтың өзін өзі басқарудың құқықтық негізін:
А. аймақтың бюджеттік және бюджеттен тыс қаражаттар
В. мемлекеттік бюджет
С. «Жергілікті бюджет туралы» Заңы
D. азаматтық бюджет
Е. Қазақстан Республикасының Конституциясы құрайды
3.Муниципалды лауазымды келісім-шарт жасасу арқылы орнын баса тұру және
лауазымы бойынша ұйымдастырушылық-басқарушылық өкілеттілігімен қамтамыз
етілетін:
А. муниципалды құрылымның сайлаулы лауазымды адамы
В. муниципалды құрылымның лауазымды адамы
С. жергілікті бюджеттің лауазымды адамы
D. мемлекеттік бюджеттің лауазымды адамы
Е. тура лауазымды адам
4.Қазақстан Республикасының муниципалды құқығы ғылыми пән ретінде-ол…
А. мемлекеттің қалпын, мемлекеттік билігі органдарының принциптері мен
функцияларын реттейтін, мемлекеттің құқын, бостандығын және міндеттерін
бекітетін құқықтың фундаменталды саласы
В. мемлекеттік басқаруды немесе мемлекеттің атқару-басқарушылықты жүзеге
асыру процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды реттейді
С. азаматтар мен заңды тұлғалар арасында қоғамдық қатынастарды реттейді
D. мемлекеттің қаржылық қызметі барысында қоғамдық қатынастарды реттейді
Е. азаматтардың өздерін өздері басқаруларына құқық беретін ғылыми көз-
қарастары мен тұжырымдамалардың жиынтығы
5.Жергілікті үкіметті ұйымдастыру идеясы және муниципалды құқықтың ғылыми
пән ретінде ең алғашқы теория болып…
А. әлеуметтік бақталастық
В. әлеуметтік ынтымақтастық
С. земстволық мекемелер
D. еркін қоғамдасу
Е. жергілікті автономдық қоғамдастықтар саналады
6.Муниципалды құқықтың теориялық көздеріне не жатады?
А. азаматтардың жергілікті мәселереді жергілікті өзін өзі басқару органдары
арқылы дамыту және мүмкіндікті шешу құқығы
В. әлеуметтік әріптестік негізінде мемлекет органдарымен әрекет жасайтын
муниципалды құрылымдар автономиясының теориясы
С. жергілікті халықтың және мемлекеттердің аумақтық ұймдастыруының
мүддесінің ерекшеліктерін ескере отырып өзін өзі басқарудың түрлі үлгілерін
дамытуға жағдай жасау
D. өз функцияларын жүзеге асыру үшін жергілікті үкіметтің және оның
ресурстық қамтамасыз етуі көздерінің теориясы
Е. аталғандардың барлығы
7.Өзін өзі басқарудың аталған үлгісі жоғарғы әкімшілік органдарымен
тағайындалатын муниципалды үкіметтің және мемлекеттік басқару органдары
институтының немесе уәкілетті лауазымды түлғалардың бар екендігін
дәлелдейді:
А. Еуропалық
В. Ағылшын-американдық
С. Африкалық
D. Азиялық
Е. Еуразиялық
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №12 ҚР әкімшіліктік-аймақтық құрылысының
реформасы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №12
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Әкімшіліктік-аймақтық өзгеру әлеуметтік-
экономикалық реформаны құру ретінде.
Әкімшіліктік-аймақтық құрылысын тиімді құру факторлары. Реформалау мақсаты
және тапсырмасы. Қайта құру сатылары. Реформалау аспектілерітуралы түсінік
беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №12
1.Муниципалды өзін өзі басқарудың осы үлгісін қолданатын мемлекеттер
жергілікті жерлерде өздерінің биліктерін саналы шектейді және өздерінің
ықпалын муниципалитеттерге артады:
А. Еуропалық
В. Ағылшын-американдық
С. Африкандық
D. Азиялық
Е. Еуразиялық
2 .Нормативті құқықтық акті – ол …
А. муниципалдық қауымдастықта қалыптасқан ереже немесе олардың жиынтығы
В. өкілетті лауазымды тұлғалар немесе мемлекеттік органдар немесе
мемлекеттік муниципалды үкімет қабылдаған және құқықтық нормаларды
бекітетін, өзгертетін, жоятын немесе әрекет жасауын тоқтататын ресми құжат
С. нақтылы іс бойынша сотпен қабылданған және басқада істерді қарастыру
кезінде міндетті болып саналатын шешім
D. келісім-шарт қатысушыларына міндетті тәртіп ережелерін сақтайтын екі
немесе одан да көп субъектілерінің келісімі
Е. құқықта немесе құқықтың жеке саласында қалыптасқан көзқарастардың,
пікірлердің, қағидалардың жүйесі
3.Құқықта немесе құқықтың жеке саласында қалыптасқан көзқарастардың,
пікірлердің, қағидалардың жүйесі – ол…
А. Нормативті құқықтық акт
В. Құқықтық дәстүр
С. Соттық прецедент
D. Ғылыми құқықтық доктрина
Е. Сот практикасын толықтырып байыту
4.Муниципалды қоғамдастықта және әлеуметтік құқықтық ретінде азаматтардың
санасында ұялап қалған тәртіптер немесе олардың жиынтығы – ол …
А. Нормативті құқықтық акт
В. Құқықтық дәстүр
С. Соттық прецедент
D. Ғылыми құқықтық доктрина
Е. Cот практикасын толықтырып байыту
5 .Мамандардың пікірі бойынша аталғандардың қайсысы құқық көзіне жатпайды,
өйткені тәртіп ережесін сақтамайды және ресми үкімет оны толық танымайды?
А. Нормативті құқықтық акт
В. Құқықтық дәстүр
С. Соттық прецедент
D. Ғылыми құқықтық доктрина
Е. Cот практикасын толықтырып байыту
6.Жергілікті өзін өзі басқаруды қалыптастыру барысында пайда болатын құқық
қатынастық субъектілерді көрсетіңіз:
А. енжар және белсенді сайлау құқына ие болған және тиісті ауылдық немесе
қалалық аумағында тұратын ҚР азаматтары
В. халықпен сайланатын жергілікті өзін өзі басқарудың сайланбалы органдары
С. жергілікті өзін өзі басқарудың атқарушы органдары
D. жергілікті өзін өзі басқарудың муниципалды органдары немесе олардың
қарауына мемлекетпен берілетіні
Е. аталғандардың бәрі
7.Олардың көмегімен муниципалды құқықтың нормалары белгіленеді және
құқықтық қатынастар реттеледі:
А. муниципалды құрылымның жарғысы
В. муниципалды саясат
С. нормативті актілер
D. муниципалды бағдарлама
Е. муниципалды саясат, муниципалды құрылымның жарғысы
8.Құқықтық актілерді қабылдайтын:
А. муниципалды қызметтің қызметкерлері
В. муниципалды менеджер
С. жергілікті бюджет
D. жергілікті өзін өзі басқарудың өкілетті органдары
Е. әкімшілік басшысының орынбасарлары
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №13 Жергілікті бюджет табысын жоғарлату
жолдары.
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №13
Сабақтың мақсаты:
Бұл тақырыпта Жергілікті бюджет тапшылығы. Муниципалды қарызды ұйымдастыру.
Қарызды жіктеу. Қарызды жүзеге асырудағы тәуекелділік. Жекешелендіру
процессіндегі жергілікті басқару органдарының рөлін күшейту қарастырылады.
Студенттердің білімін бағалауға арналған сұрақтары
1.Аймақтық экономика мәні және құру себептері.
2.Нарықтық қатынасты құрудағы аймақтық ерекшелгіне әсер ететін факторлары.
3.Бәсекелестік ортаны құру. Нарықтық инфрақұрылымды құру
4.Аймақтық саясаттың болашақтағы мақсаты, стратегиялық және тактикалық
тапсырмасы.
5.ҚР аймақтық саясатты құру принциптері
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №14 Аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселесі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №14
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта ҚР жеке аудандарының әлеуметтік-
экономикалық мәселесі. Жұмыспен қамтылудың аймақтық мәселесі. Шағын және
орта қалалардың депрессивтік мәселесі. Кедейшілік мәселесі. Қазіргі сатыда
ҚР кедейшілікті шешу жолдары туралы ұсынылады.
Сабақтан алған білімді тексеру тестілік сұрақтар №14
1. ҚР жеке аудандарының әлеуметтік-экономикалық мәселесі.
2. Жұмыспен қамтылудың аймақтық мәселесі.
3. Шағын және орта қалалардың депрессивтік мәселесі.
4. Кедейшілік мәселесі.
5. Қазіргі сатыда ҚР кедейшілікті шешу жолдары
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №15 Унитарлы және федеративті мемлекеттегі
муниципалдық басқару
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын
терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №15
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Францияда жергілікті өзін өзі басқарудың
қалыптасуы мен дамуының тәжірибесі. Ұлыбританияда жергілікті өзін өзі
басқару. Жапонияда жергілікті өзін өзі басқару. Германияда жергілікті өзін
өзі басқару. Ресей Федерациясында жергілікті өзін өзі басқару. Чехияда,
Польшада, Венгрияда Словакияда жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің
қалыптасу процесі қарастырылады.
Сабақтан алған білімді тексеру тест сұрақтары №15
1. Францияда жергілікті өзін өзі басқарудың қалыптасуы мен дамуының
тәжірибесі.
2. Ұлыбританияда жергілікті өзін өзі басқару.
3. Жапонияда жергілікті өзін өзі басқару.
4. Германияда жергілікті өзін өзі басқару.
5. Ресей Федерациясында жергілікті өзін өзі басқару.
6. Чехияда, Польшада, Венгрияда Словакияда жергілікті өзін өзі басқару
жүйесінің қалыптасу процесі
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
4. Курстық жұмысты орындау бойынша оқу-әдістемелік нұсқаулар
Курстык жұмыс жазудың максаты: Әрбір студент өзінің болашақ
мамандығын қалыптастыратын пәндерді оқып-үйрету барысында алған теориялык
білімдерін одан әрі тереңдетіп, жетілдіре беруі үшін күнделікті болып
жатқан (алда да болатын) экономикалық және әлеуметтік процестерді
баскарудың тәжірибесін мемлекеттік, салалык және аймақтық тұрғыдан
жеткілікті талдап, соның арқасында баскару тәжірибесінің салыстырмалы
жетістіктері мен кемшіліктерін анықтай отырып, соңғыларын одан әрі
болдырмаудың жолдары мен әдістерін ғылыми-методологиялык және
ұйымдастырушылық жағынан негіздей білуге тиіс. Сондықтан дәл осы мақсатқа
кол жеткізу үшін осы пән бойынша курстык жұмыс жазу керектігі оқу
жоспарында қаралған.
Курстык жұмыстың мәні, жазу әдістемесі мен сатылары: Курстық жұмыстың
мәні - жинастырылтан ресми, әдеби-статистикалык және болжамдык
материалдарды жүйелі түрде саралап талдап, одан алынған тұжырымдар мен
қорытындыларды алынған такырыпты терең ашып беру үшін белгілі логикалык
сәйкестілікке келтіруге және осылардың барлығын өз сөзбен жазып шығуға
үйрету болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда студенттердің жазбаша жұмыстары
дипломдык жұмыс жазумен аякталуға тиіс. Курстық жұмыс жазу барысында
мынадай әдістемелік нұсқау сакталғаны жөн:
- тақырыптын ғылыми-әдістемелік астарын толык меңгеру үшін керекті
әдебиетті аныктап, оны оқып-үйреніп, өзіне жарамды дегендерін жазбаша
жинактау;
- ғылыми-теориялык тұжырымдарды қоғамдық өмірдің тәжірибесінде болып жаткан
жағдайлармен салыстыра қарастыру үшін ресми материалдар мен динамикалық,
құрылымдық, мөлшерлік және сапалық көрсеткіштерді терең талдау;
- тақырыпты тандап алғандағы мақсатқа кол жеткізу үшін жоғарыда аталған
жұмыстарды логикалық бірізділікке келтіру, зерттеу объектісінің басқару
механизмдерін одан әрі жетілдіру және экономикалық – әлеуметтік тиімділігін
арттыру жолдары мен әдістерін негіздеу.
Курстық жұмысты орындау ұйымдастыру жағынан келгенде мынадай сатылардан
өтуге тиіс:
- кафедра мәжілісінде алдын ала бекітілген тақырыптар тізімі студентгерге
беріледі;
- әрбір студент өзіне оңтайлы тақырыпты таңдап алып, ол бойынша әдебиеттер
тізімін жасағаннан кейін жұмыстың мазмұнының (жоспарының) жобасын жасақтап,
оны кафедрадан бекітілетін ғылыми жетекшімен бірлесе отырып жетілдіреді;
- жоғарыдағы "әдістемелік нұскауларға" сәйкес жазылған курстық жұмыс ғылыми
жетекшіге тапсырылады;
- ғылыми жетекшінің кеңесі бойынша курстық жұмыс түзетіледі және
жетілдіріледі. Ғылыми жетекші жұмысты жарамды деп таппаса, онда бұл жұмыс
корғауға жіберілмейді;
- ғылыми жетекші жазылған жұмысты жарамды деп тапқан жағдайда ол кафедра
шешімімен құрылған арнайы комиссия алдында тиісті дәрежеде қорғалады.
Курстық жұмысты қорғау барысында студент тандап алған тақырыбын
өздігімен түбегейлі зерттегенін, барлық талданған әдеби-статистикалық
материалдарды түгел меңгергенін, талдаудың негізгі корытындыларын
тұжырымдағанын, қойылған теориялық және практикалық сұрақтарға жауап бере
алатынын дәлелдеп шығуы тиіс. Олай болмаған жағдайда комиссия курстық
жұмысқа теріс баға беріп, оның түзетіліп жазылуына мерзім тағайындайды.
Курстқы жұмыс А4 (210x297) ГОСТ 2.30.1-68 "ЕАКД.-Форматы" бойынша бір
бетіне жазылып, ал кесте немесе суреттер кезінде А 3 (297x420) форматы
қолданыла береді.
Курстық жұмыс келесі талаптармен жазылады: сол, жоғарғы, төменгі 20
мм – ден кем болмауы тиіс, оң жолдың шеті 10 мм – ден аспауы тиіс.
Абзацтар 1,25 см – дей арақашықтықта, интервал -1,5 см болуы тиіс.
Курстық жұмыстың құрылымдық элементтерінің аттарын, негізігі
бөлімдерінің бөлімшелерінің аттарын жол ортасында және үлкен әріптермен
аяғында нүктесіз. Бөлімше аттарында сөзді тасымалдауға болмайды.
Кіші бөлімшелердің және бөлімшелердің аттарын үлкен әріптермен,
абзацпен, ал қалған сөздерді кіші әріптермен жазуға болады.
Бөлімше атауынан кейін нүкте қойылмайды және асты сызылмайды. Егер
бөлімше аты бірнеше сөйлемдерден құралса, олар нүктемен ажыратылады.
Бөлімше атауменен және текст арасында 2 см – ден кем емес болуы қажет.
Яғни екі интервал. Бөлімше атауыменен және кіші бөлімшенің атауыменен 1 см
– ден кем емесе болуы қажет.
Курстық жұмыстың беттерін араб цифрларыменен белгілеу қажет. Беттің
нөмері оң жақтың жоғарғы жағында нүктесіз және сызықшасыз жазылуы тиіс.
Алғашқы бет, мазмұндама, қосымшалар есептеледі, алайда нөмір
жазылмайды.
А 3 форматындағы бет бір бет болып саналады.
Курстық жұмыс тақырыптары
1. Баскару процесі басқару қызметінің жүзеге асырылуы ретінде
2. Басқару теориясындағы ұйымды - мінез-құлықтык тәсіл
3. Әлеуметтік-экономикалық компетенция ортасы және жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының реттеуші функциялары
4. Жергілікті басқарудың әкімшіл-аумақтық бөлінуі
5. Әлеуметтік саланың аймақтық дамуының негізгі бағыттары
6. ҚР-ғы жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржы-экономикалық негізі
7. ҚР-ғы өкілетті және атқарушы органдар жүйесі
8. Қазақстан Республикасындағы өкілетті органдардың функциялары мен
окілдігі
9. Қазақстан Республикасындағы жергілікті атқарушы органдар қызметінің
негізгі формалары және ролі
10. Аймақтық экономика дамуының приоритетті бағыттары
11. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі
12. Қазақстан аймақтарындағы бағдарлама-мақсаттық жоспарлау
13. Жергілікті бюджеттің орындалу, құрылу және қалыптасу қағидалары
14. Жергілікті бюджеттің кірісі мен шығысының қалыптасуы, олардың
рационалды бөлінуі
15. Жергілікті билік органдарының мақсатты бюджеттен тыс және валюталық
қорлары
16. Қазақстанның мемлекет болып қалыптасуындағы аймақтану және орталықтану
диалектикасы
17. Қазақстан Республикасының саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуының
стратегиялық мақсаттарын анықтаудағы жалпы мемлекеттік мүдденің
артықшылықтары
18. Жергілікті саясат және шешім қабылдау процесі
19. Концепция, болжамдар және аймақтық бағдарламалар әлеуметтік-
экономикалық бағдардың жүйесі ретінде
20. Кедейшілік деңгейін төмендетудегі мемлекеттік органдар қызметінің
тиімділігі
21. Казақстан Республикасындагы жергілікті мемлекеттік басқаруды
реформалау
22. Аймақтық дамудың стратегиялық жоспары және оны болжау
23. Аймақ территориясындағы экспортқа бағдарланған өндірістің дамуы
24. Қазақстан Республикасындағы жұмысбастылықтың аймақтық мәселелері
25. Францияда территориалды басқаруды ұйымдастыру
26. Жергілікті бюджет және жергілікті салық салу жүйесі
27. Германияда муниципалды басқаруды ұйымдастыру
28. АҚШ территориалды басқару және АҚШ-ғы муниципалды менеджментті
ұйымдастырудың негізгі типтері
29. Ресей Федерациясындағы муниципалды баскарудың дамуы
30. Ресей Федерациясының әкімшіл-аумақтық қалыптасуы
Әдебиеттер тізімі
1.«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-
өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы N
148 Заңы
2.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б.
Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
3.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды
менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды
менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы.
2007
5. ҚР Конституциясы – Астана 2007ж.
6. ҚР «Жергілікті өзін өзі басқару және ҚР жергілікті халық депуттары
кеңесі» туралы заңы
7. ҚР Жер туралы кодексі
8. ҚР «Әкімшілік-аумақтық қалыптасуы» туралы заңы
9. Шет елдердің әкімшілік құқығы Оқу құралы
10. Бондарь Н.С. Муниципалдық құқық және оның қалалық басқаруда іске
асырудың тәжірбиесі Ростона Дону. 2001
11. С.Х.Тойкин және басқалар Муниципалды менеджмент Оқу құралы. 2006 жыл
12. Практикум по муниципальному менеджменту. Алматы. 2003 жыл
14. Тойкин С.Х. Еңбек нарығының экономикасы. Оқу құралы.2002ж.
15. Фадеев.В.И. Ресейдің муниципалдық құқығыМ.2003
16. Худяков А.И. Қазақстанның қаржылық құқығы А. 2001
5 Студенттердің өздік жұмысы
СӨЖ орындауға әдістемелік нұсқаулар: «Муниципалды менеджмент» курсы
бойынша кредиттік технология студенттерімен СӨЖ эссе түрінде орындалады.
СӨЖ орындауға кіріскенде студенттер берілген тапсырманың тақырыбын зерттеуі
керек. Сонымен қатар ұсынылған әдебиеттер мен инструктивтік материалдарды
қолдануға болады. Жұмыс А4 стандартты парақтың бір жағына жазылады.
Студенттерге өздік жұмысты дәптерге жазуға рұқсат етіледі. Жұмысты орындау
барысында келесідей өлшемдерді сақтау қажет: сол жағынан - 25-30 мм, оң
жағынан – 10 мм, жоғарғы және төменгі жағынан – 20 мм. Қызыл жол бес
белгіге немесе 15-17 мм-ге тең.
Жұмыс тақырыбын қолжазба түрінде немесе компьютермен жазуға болады.
Қолжазба әдісімен мәтін қара немесе көк түсті сиямен, анық жазумен жазылуы
тиіс. Бір жұмыста түрлі түсті сия қолдануға болмайды (графиктерді,
диаграммаларды, суреттерді, кестелерді орындағанда түрлі түсті сия
қолдануға болмайды.)
Жұмыс қолмен жазылғанда мәтіннің әрбір беті 28-30 жолдан тұруы қажет,
әрбір жол ортасы 60-65 белгіден болуы керек, мұндағы әрбір сөздер
арасындағы пробел бір белгі болып есептеледі. Қолжазбалық мәтінге №3
трафареті қолданылады. Жұмыстың қолжазбалық нұсқадағы жалпы көлемі
қосымшаларды есептемегенде 5 беттен кем болмауы тиіс. Жұмыс беттерінде еш
қателіктер жіберілмеуі тиіс – жолдарды және сөздерді сызу, жоларалық
қосымша жазулар және т.б.рұқсат етілтейді. Сонымен қатар, жалпы
қабылданбағандардан басқа сөздерді және сөз тіркестерін қысқартуға
болмайды.
Жұмыстың әрбір тарауы жаңа беттен басталады, ал бөлімдер жолдың ортасынан
мәтіннен бір жол қалдырғаннан кейін жазыла береді.
Екінші жағдайда жұмыс мәтіні компьютерде Microsoft Word мәтіндік
редакторінде, Timеs New Roman шрифімен, 14 мөлшермен, жартылай жоларалық
интервалмен басылады. Жұмыстың жалпы көлемі 5 беттен кем болмауы тиіс.
Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы сұхбаттасу, жазбаша бақылау
жұмысы, рөлдік ойындар түрінде өтеді. Студенттің белсенді қатысуына қарай
білімі бағаланады.
5. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1. «Қазақстанда жергілікті өзін өзі басқару дамуының жағдайын талдау және
болашағы – Эссе (2апта)
2. Семей қаласы жергілікті өзін-өзі басқаруының құрылымының сызбасын
келтіру және тоық сипаттама беру – 1 - тапсырма (3апта)
3. Маслихат қызметін жүзеге асыру формалары – Эссе(4апта)
4. Жапонияда жергілікті өзін өзі басқару ерекшелікт ері- Эссе (5апта)
5. Ресей Федерациясында жергілікті өзін өзі басқару ерекшеліктері –
Эссе(6апта)
6. ШҚО әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштерін талдау
– Тапсырма 1(8апта)
7. Тамақ азықтары, сумен, жылумен, газбен, светпен, қалалық көлікпен
халықты сапалы қамтамасыз (қызмет көрсету) етуімен байланысты сауалнама
сұрақтарын құрастыру.(9апта)
8. Семей қаласы дамуының бағдарламасына талдау жүргізу - Тапсырма
2(10апта)
9. Семей қаласының жергілікті бюджетті құру принциптерін және орындалуын
талдау- Тапсырма 3. (11апта)
10.Семей қаласы бойынша тұрмыстық-коммуналдық шаруашылығын талдау -
Тапсырма 4(12апта)
11.Семей қаласы бойынша шағын кәсіпкерлік жағдайын талдау – Тапсырма
5(13апта)
12.Семей қаласы бойынша АӨК жағдайының талдау – Тапсырма 6 (14апта)
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz