Файл қосу
Педагогикалық диагностика әдістерінің жалпы сипаттамасы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3-деңгейдегі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | | |
| | |ПОӘК 042-18.30.1.33/01-2014 |
|«Педагогикалық |№ 2-басылым | |
|диагностика» пәнінің |03.09.2014 | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
«Педагогикалық диагностика» пәні
5В010200 – Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ-2014
1 Мазмұны
1. Пән бойынша негізгі түсініктер (глоссарий).
2. Пәні бойынша дәрістер кешені.
3. Пәні бойынша практикалық сабақтар кешені
4. Пәні бойынша cтуденттердің өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар
1 ГЛОССАРИЙ
БӨЛІМ 1. ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ
Авторитарлық қарым-қатынас - мұғалімнің оқушылар пікірімен
санаспай,қызығушылықтарын ескермей шешім қабылдауы,тек өзінің айтқанын
орындауға бағытталуы.
Аксиология (грек тілінің «ахіа» - құндылық және «logos»-ілім) -
құндылықтардың табиғаты жайлы және дүниедегі құндылықтар жүйесі туралы
философиялық ілім.
Әміршіл-әкімшіл(авторитарная) педагогика - көзсіз бағыну тәрбиесін алға
тартқан педагогика.
Білім беру процессі - мұғалімнен, оқытушыдан балаға, студентке ақпаратты
жеткізу.
Вербальды қарым-қатынас - бір адамнан екінші адамға не болмаса бір топ
адамдар арасындағы сөз арқылы ақпараттармен алмасу процессі.
Вербальсыз қарым-қатынас - мимика,ым-ишара,пантомима (дене қозғалысы,қол
қимылдары) арқылы жасалатын сөзсіз қарым қатынас.
Гуманизм - адам тұлғасын ең жоғарғы құндылық ретінде қабылдауға негізделген
көзқарастар жиынтығы;тұлғаның құқығы мен бостандығын қорғауға бағытталған
жане тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуын қарастыратын ілім.Гуманизм-адамның
өмірлік ұстанымы,ол адамның адами қасиеттерін сақтап қалуға,тек
жағымды,жақсы істерге бағыттайды.
Даралылық - адамды басқа адамдардан ерекшеліндіріп тұратын айрықша
қасиеттері,ешкімге ұқсамастығы,оның қайталанбастығы.
Демократиалық қарым-қатынас - оқушы білімді іздестіруде қарым-қатынаста тең
құқылы субьект ретінде қарастырылады.Оқушылар мен мұғалім ынтымастық қарым-
қатынаста болады.
Діл (менталитет) - тұлғаның, адамдар тобының немесе белгілі бір социум
дүниетанымның, дүниеге деген көзкарастарының және мінез-құлықтарының терең
жатқан негіздері болып табылатын мәдениеттің мазмұны. Мәдениеттану және
философиялық әдебиеттерде діл белгілі бір кезеңдегі, географиялық аймақтағы
және әлеуметтік ортадағы адамдар қауымы көзқарастарының, сезімдерінің
жиынтығы, тарихи және әлеуметтік үрдістерге ықпал ететін қоғамның ерекше
психологиялық салты ретінде түсіндіріледі. Діл - рухани кұбылыс.
Диагностика -
Дарынды балалар – жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, сурет
салуға,техникаға т.б.) байқатқан балалар.
Жеке тұлға - индивидтің әлеуметтік маңызды сапалар жүйесі,оның әлеуметтік
құндылықтарды меңгеруі және сол құндылықтарды меңгеруі және сол
құндылықтарды іске асыру қабілеттері.Жеке тұлға ретінде адам өзінің
санасының даму деңгейімен,өз санасын қоғамдық санамен сәйкестендіруімен
сипатталады. Жеке тұлға-қоғамдық мәні бар адам.Кез келген адам өмірге
индивид болып келіп,тек саналы қоғамдық және еңбек іс-әрекеттері арқылы
ғана жеке тұлғаға айналады.
Ізгілікті (гуманистическая) педагогика – шәкіртті педагогикалық үрдістің
субъекті ретінде танып, адам менмдам арасындағы қатынасты ұлықтай білген
педагогика.
Интерактивті қарым қатынас – адамдардың өзара тығыз әрекетте болуларын,
тығыз байланыста,көпшілік ішінде жұмыс істей алуға бейімделуіне бағытталған
қарым-қатынас.
Индивид - адамды адамзат тұқымының жеке бір өкілі ретінде,биологиялық
тіршілік иесі ретінде қарастыратын ұғым. Индивид-жекелік,яғни көп
адамдардың біреуі.
Құндылық – кез келген индивид, топ, ұжым, этнос, т.б. үшін өмірлік маңызы
жоғары материалдық немесе рухани нысаналар.
Педагогика – адам тәрбиесі жайлы ғылым.
Педагогикалық үрдіс- оқу мен тәрбие бірлігі арқасында орындалатын білімдену
мақсатынан оның нәтижесіне қарай болған іс-әрекет,ілгері қозғалыс.
Педагогикалық диагностика-
Оқу – оқушының алдағы іс-әрекеті үшін білім, білік, дағдылары мақсатты
түрде меңгеру процесі.
Өзін-өзі тәрбиелеу - өзіндік адамгершілік сапаларды қалыптастыру бойынша
тұлғаның саналы іс-әрекеті,бір мақсатқа сәйкес адамның өз тұлғасын өзі
қалыптастыруы.
Қарым-қатынас - өзара іс-әрекеттер қажеттіліктернен туындайтын және
ақпараттармен алмасу,адамды адам қабылдау,түсінудіқамтитын адамдар
арасындағы байланыстарды орнату және дамытудың күрделі процесі.
Профессиограмма – маманның кәсіби даярлығына қойылатын талаптар жүйесі;
мұғалімнің, оқытушының, сынып жетекшісінің, педагогтың идеалды үлгісі,
эталоны, моделі.
Педагогикалық парадигма дегеніміз нақты педагогикалық міндеттерді шешудегі
үлгі,стандарт,модель ретінде ұстанатын, негізгі қалыптасып қалған ғылыми
жетістіктер,әдістер,теориялар,көзқарастар жүйесі.
Перцептивті қарым қатынас – басқа адамның ішкі жан дүниесін сезіне алу
(perceptio – қабылдау,сезіну).
Педагогикалық іс-әрекет - педагогикалық процесте жас ұрпақты
оқытып,тәрбиелеп,дамытуға,өздерін өздері іске асыруға және еркін
шығармашылық тұрғыдан өздерін таныта алуларына қолайлы жағдай жасауға
бағытталған кәсіби іс-әрекет.
Педагогикалық жүйе - жеке, дара тұлғаны жетілдіруге, қалыптастыруға
бағыттау мен белгілі бір мақсатқа жету жолындағы арнайы педагогикалық
ықпалды ұйымдастыруға қажетті өзара байланысқан әдістердің, құралдарының
жиынтығы.
Рефлексия – адамның өзін-өзі зерттеуі, түсінуі, өзін басқалардың қалай
қабылдайтаны жайлы өзін бағалауы.
Ретиалды қарым қатынас – ақпаратты бір адамнан бір топ адамға жеткізу
процесі (мұғалім және сынып оқушылары арасындағы қатынас).
Симпатия – бір адамның екінші адамға оң,жағымды көзқарасының қалыптасуы.
Шығармашылық – жаңа сапалы материалдық және рухани құндылықтарды жасаудағы
адамның іс-әрекеті.
Эмпатия – мұғалімнің оқушылардың психикалық жағдайын, көңіл-күйлерін
түсінуі, өзін басқа адамның орнына қоя алуы
2 ПӘНІ БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ.
ДӘРІС ТАҚЫРЫПТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖАЗУҒА ӘДІСТЕМЕЛІК
НҰСҚАУ
Мақсаты: студенттерді курс бойынша тиісті теориялық білімдерін
қамтамасыз ету
Міндеттері:
- Әр тақырыпты меңгерту барысында жүйелі білім беру;
- Әр тақырып бойынша негізгі ұғымдармен таныстыру және меңгерту;
- Пәнге қызығушылығын арттыру және өздігінен жұмыс істей білуге үйрету.
Дәріс -жоғары оқу орындарындағы оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы.
Ол студенттерге олар үшін жаңа ақпараттарды беруге тиімді.
Дәріс студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттырады, алынған білімді
практикалық міндеттерді шешуде қолдануға көмектеседі.
Дәріс - студенттерге өздігінен терең білім алуға ізденіс туғызады.
Дәріс сабағын тыңдау және жазуға даярлық:
- Сабаққа кешікпеңіз;
- Дәріс дәптеріңізді және қаламыңызды ұмытпаңыз.
- Дәріс барысында мәтінді қалмай жазып отыруға талпыныңыз.
Тақырып 1. Педагогикалық диагностиканың ғылыми-теориялық негізі
Мақсаты :
Студенттерді педагогикалық диагностиканың ғылыми - теориялық негіздерімен
таныстырып,оның мақсаттары мен міндеттері туралы түсінік беру.
Жоспар:
1.Педагогикалық диагностиканың оқыту пәні.
2.Педагогикалық диагностиканың мақсаты мен міндеттері.
3.Педагогикалық диагностиканың қолданылуын талап ететін арнайы тәжірибе
аумақтары.
Педагогикалық диагностика - педагогикалық ғылымның бір саласы және
сонымен қатар практикалық педагогиканың негізгі формасы болып табылады.
Қазіргі жалпы ғылыми көзқарасқа сүйенсек, «диагностика» дегеніміз- белгілі
бір обьектінің ахуалын танып білу немесе оның тәртібінің болжауы мен сол
тәртібіне әсер етуінің мүмкіншіліктері туралы шешім қабылдау мақсатында сол
обьектінің негізгі параметрлерін тез тіркеу жолымен содан кейін оны белгілі
бір диагностикалық категорияға жатқызу жүйелерін тану болып табылады.
Сондықтан, психодиагностика деген кезде, біз диагностикалық танымның
белгілі бір обьектілер,яғни психикасы бар нақты адамдар туралы айтамыз.
Әртүрлі қасиеттерді зерттеуден ғылыми педагогикалық диагностиканың
қорытындыға өту үшін белгілі бір әдістерді, тесттерді, эксперттік
шкалаларды қолдануды талап етеді. Сондықтан, педагогикалық диагностиканың
негізгі түсініктеріне диагностикалық қасиеттер және диагностикалық
категорияларды жатқызамыз. Қасиеттерді зерттеп, тіркеуге болады. Ал
категориялар негізгі зерттеуден жасырын, олар латентті (латентные
переменные) болып келеді. Педагогикалық диагностиканың қиындығы қасиеттер
мен категориялардың арасында қатаң байланыстың жоқтығында. Бір қорытынды
жасау үшін бір қасиеттің өзі жетіспейді, ол үшін бірнеше қасиетті тесттер
арқылы талдау жасау керек. Педагогикалық диагностикадағы тест деп, біз
сыналатын адамға көрсететін бірнеше стандарттық қысқа сындарды айтамыз.
Тесттік тапсырмалар сыналатын адамның әртүрлі жасырын факторларды анықтауға
көмектеседі. Осы қысқа сынаулардың нәтижелері өлшенетін фактордың деңгейін
көрсетеді. Сонымен «педагогикалық диагностика» ұғымы- психологиялық тестпен
тығыз байланысты.
Педагогикалық тесттен басқа эксперттік(клиникалық) педагогикалық
диагностикалық әдістер қолданылады.Стандарттық сандық тесттер бір топ
адамдар туралы қысқа уақытта мәліметтер алу үшін және қатаң альтернативті
шешім қабылдау үшін керек.( мысалы: жұмысқа қабылдау- қабылдамау, демалыс
беру немесе кезектікке қою).Бұл тесттер әртүрлі әдістемелік қателерді
болдырмайды. Эксперттік әдістерді көбінесе тәжірибелі мамандар психологтар
қолданады. Олар белгілі бір адамның бірден - бір өмірлік жағдайына енуді
көздейді, бірақ бұған ұзақ уақыт талап етеді. Бұл әдістердің тиімділігі
педагог диагносттың өзі психологиялық көмек көрсетіп, психокоррекцияны,
психотерапияны, тренинг және психологиялық араласудың басқа түрлерін
пайдаланғандығында. Педагогикалық диагноз -бір ғана сөзден тұрмайды, кең
мағынада жүйелі түрде болады. Қазіргі педагогикалық диагностикада
педагогикалық диагноз - ауруды анықтамайды, сонымен қатар психологиялық
ауруларға болжам жасамайды. Педагогикалық диагноз кез - келген сау адамға
қойылып, сонымен қатар психикалық қасиеттердің комплекстік бейнесін береді,-
қабілеттілігін, стилін және адамның өзіне байланысты себептерін,
Мысалы,бір адамда бір уақытта бірден бірнеше қабілеттер анықталады:
креативтік дамуының жоғары деңгейі, вербальдық(ауызша) интеллекттің орташа
деңгейі, социалдық табысқа жетуінің негізі, себептердің негізінде зейінді
концентрациялау қабілеттілігінің төмен деңгейі. Белгілі бір адамның кейбір
қасиеттері мен қабілеттері кейбір жағдайларда өзара конфликтке ұшырап,
әртүрлі қимылдарға итермелеуі мүмкін. Педагогикалық диагностиканың мақсаты
- адамның қайсы педагогикалық қасиеттері өзара қайшылықтарға ұшырағанын
анықтау. Бүл ішкі конфликтті шешуге көмектеседі. Педагогикалық
диагностикада норма деген ұғымның үлкен маңызы бар. Норманың екі түрі
болады: статистикалық және социокультуралық. Бірінші түрі- стильдік және
мотивациялық қасиеттерді бағалау үшін пайдаланады. Екіншісі - қабілеттерді
және жетістіктерді бағалау үшін. Статистикалық норма - өлшенетін қасиеттің
орта диапазоны.
Социокультуралық норма - қоғамда қажет қасиеттің деңгейі.
Барлық жағдайда ғылыми және практикалық педагогикалық диагностика өзіне
тән бірнеше міндеттерді шешеді. Олар мыналар:
1.Адамдағы белгілі бір психологиялық сапалар мен мінез - құлық
ерекшеліктерінің бастамасын анықтау.
2.Бұл сапаның даму деңгейін анықтау, оның белгілі бір сапалық және сандық
көрсеткіштерінде көрініс табуын анықтау.
3.Қажет болған жағдайда адамның (мінез- құлық) диагностикаланған мінез
құлық және психологиялық ерекшеліктерін сипаттау.
4.Әр түрлі адамдардағы бұл сапалардың даму деңгейін салыстыру.
Практикалық педагогикалық диагностикада бұл міндеттердің барлығы бөлек -
бөлек шешіледі немесе жүргізілетін зерттеулердің мақсатына байланысты
комплексті түрде шешілуі мүмкін. Барлық жағдайда нәтижелерді сапалы
сипаттаудан басқа, сандық талдау әдістерін меңгеру де талап етіледі.
Сонымен психодиагностика арнайы дайындықты талап ететін психологтың кәсіби
қызметінің күрделі аймағы болып табылады. Психолог диагносттың(меңгеруге
тиісті болған дағды мен икемділік,білімнің жиынтығы) меңгеруіне тиісті
барлық білімдер жиынтығы, дағды мен икемділіктері соншалықты аумақты,ал
білім, дағды мен икемділіктері соншалықты күрделі, психодиагностика
психолог кәсібіндегі арнайы сапа ретінде қарастырылады. Шынында да, мысалы,
АҚШ- та практикалық психологтарды дайындау XIX – ғасырдың соңынан бастап
жүргізіліп келеді, бұл жерде мамандарды арнайы екі жылдық факультетте
жоғары психологиялық, қосымша педагогикалық салада дайындайды.Бұл факультет
түлектері мынадай кәсіптердің бірін меңгеріп шығады: психодиагностика,
психологиялық консультация және психокоррекция(түзету). Бұл жерде
дипломдарының артықшылығы оларға практикалық психодиагностикамен де
шұғылдануға құқық береді. Әрине, бүл салаларда психодиагностика бірінші
орында тұр. Психологияның бұл саласынсыз бірде бір психолог маманы жұмыс
істей алмайды. Кәсіби дайындықта мамандарды іріктеу практикалық психологтар
арасындағы еңбекті іріктеумен сәйкес келеді. Олардың бірі
психодиагностикамен айналысса, екіншілері психологиялық кеңес берумен
шұғылданады, ал үшіншілері психологиялық коррекциямен айналысады. Әсіресе,
психодиагностика аумағында мұндай еңбектің нақты бөлінуі мен өз сапасын
терең меңгеру кәсіби біліктіліктің ең жоғарғы деңгейіне жетуіне
көмектеседі. Психодиагностикадағы кәсіби қателіктердің салдарынан
эксперименталды нәтижелермен қатар, консультациялық, психокоррекциялық
жұмыстар да жоққа шығарылады. Осыған орай психодиагностқа және оның
психодиагностикалық әдістеріне бірнеше қатаң талаптар қойылады.
Психодиагносттың ғылыми білімдері қолданылатын психодиагностикалық әдістер
мен соған негізделіп жасалынатын нәтижелердің анализі мен
интерпретацияларына негізделіп жинақталады. Егер де мысалы, мұндай
әдістерге проективті тұлғалық тесттер жататын болса, оларды кәсіби және
дұрыс қолдану қажет. Егер де бұл тесттер адамның тұлғалық белгілерін
бағалау мен өлшейтін болса, онда оларды кәсіби тұрғыдан қолдану үшін тұлға
белгілерінің жалпы психологиялық теорияларын білу қажет. Тек қана
әдістердің бір бөлігін меңгеру психодиагностикадағы кәсіби жұмысқа
жеткіліксіз болып табылады. Психодиагностикадағы ғылыми жалпы білім негізін
білмеу, өте үлкен қателіктерге әкелуі мүмкін. Мысалы, әйгілі Миннесоталық
көпфакторлы тұлғалық сауалнама( қысқ. - МКТС) әртүрлі психологиялық
ауытқулары бар адамдарды іріктеу барысында тіркеліп, реттелініп жасалынды,
іс - тәжірибеде бұл әдістеме тұлғаның клиникалық диагностикасында жиі
қолданылады яғни адамды медициналық тұрғыдан нормадан ауытқу дәрежесін
анықтау мақсатында қолданылады. Бірақта бұл ерекшеліктер тесттің өзінде жоқ
кәсіби тұрғыдан дайындалмаған адам бұл тестті жалпы психологиялық тұлғалық
тест деп қабылдап, оны адамның кез - келген сапаларының деңгейін анықтауға
көмектеседі деп ойлауы мүмкін. Осыған орай, бұл тестті адамның кәсіби
жарамдылығын яғни басқарушылық қабілетін анықтауға пайдалану идеясы туындап
отыр. Басқарушылар мен бұл орынға үміттенушілер тобын зерттеу үшін ММРІ
тесті қолданылады, алынған нәтижелері нормамен салыстырылады, егерде
нормадан ауытқыса немесе нормада болатын болса, сонда зерттелінуші адамның
кәсіби жарамдылығы туралы қорытынды жасалынады. Негізінен кәсіби
психодиагностқа қойылатын негізгі талап - бұл адамдардың сенімінен шыға
білу, адамдарды өзіне тарта білу және жауаптарының шынайы болуына қол
жеткізу.
Арнайы теориялық білімсіз практикалық психодиагнстиканың жоғарғы
деңгейге көтерілуі мүмкін емес. Біріншіден, психодиагностикалық тесттердің
көпшілігі бланкілік әдістемелер болып табылады,яғни адамның санасына
қатысты бірнеше сұрақтар жинағын құрайды. Егер де зерттелінуші
психологиялық тұрғыдан ашылып, психологқа сенім білдірмесе, онда берілетін
сұрақтарға шынайы жауап бермейді. Келесі талаптың бірі –
психодиагностикалық әдістер мен оларды дұрыс қолдану жағдайы туралы
білімдерді нақты меңгеру болып табылады. Бұл талапқа көбіне көңіл бөлмейді,
әдістерді терең меңгеру мен оның апробацияларына назар аудармайды. Көбіне
кәсіби психологтар жаңа тесттерді қолдану кезінде оларды меңгеру мен кәсіби
деңгейде өткізуі үшін апталап, айлап қарқынды түрде жұмыс істеуге тура
келеді. Негізгі талаптардың ішінен валидтілікті, бірізділікті, дәлдікті,
беріктілікті атап кетуге болады. Психодиагностикалық мақсатта белгілі бір
тәжірибелік әдістемені қолдану үшін психолог таңдалған әдістеменің қандай
талаптарға жауап беретінін білуі тиіс. Мұндай ұғымдар жинағынсыз психолог
жұмыс бағдарын меңгере алмайды.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1. Психодиагностиканың пәні мен міндеттерін анықтау ?
2. Психодиагностиканың міндеттерін шешу тәсілдерін көрсету ?
3. Арнайы тәжірибенің аймақтарын бөліп көрсету ?
4. Психодиагностикадағы аралас әдістердің бағытын бөліп көрсету ?
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.-
М.,-2003
Тақырып 2. Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістемелік
негіздері.
Мақсаты :
Студенттерді психодиагностиканың әдістемелік негіздерімен таныстыру және
компьютерлік психодиагностика туралы түсінік беру.
Жоспар:
1. Психодиагностиканың әдістемелік негіздері.
2.Компьютерлік психодиагностика.
Психодиагностиканың әдістемелік негіздері.
Психодиагностика практикалық психологияның бағыты ғана емес, ол теориялық
пән болып табылады. Теориялық пән ретінде психодиогностика адамның ішкі
дүниесін сипаттайтын тұрақты және тұрақсыз шамалармен жұмыс істейді. Бұл
шамаларды анықтап,сипаттап, тіркеу үшін фактілерді қорытындылап, анализдің
теориялық жұмысы жүргізіледі. Осы фактілер арнаулы әдістерімен тексерілетін
теориялық құрылымдары мен гипотезалардың негізін құрайды. Сондықтан
психодиогностика бір жағынан теориялық құрылымдарын тексеру әдісі , екінші
жағынан абстрактық теориядан жылжу әдісі болып табылады. Мысалы, жеке
тұлғаны зерттеу барысында тұлғаның қорғау механизмдері деген ұғымға көп
жүгінген. Теориялық диагностикамен айналысатын психологтар үшін мына
сұрақтар қызықтыруы мүмкін.
1. Қорғау механизмдері адамның іс - қимылдары фактілерінің деңгейінде
қалай көрінеді.
2. Қалай, қандай әдістермен оларды тіркеу керек.
Теориялық психодиагностика жалпы психологияның мәліметтерін
пайдаланады.( оның салаларының, психометриканың, психологиялық білімді
пайдаланып практиканың мәліметтерін ) т.б.
Психодиагностика психологияның негізгі әдістеріне сүенеді:
1. Кескіндеу принципі( қоршаған дүниенің адекваттық кескіндеу адамға оның
іс қимылдарының тиімді регуляциясын қамтамасыз етеді).
2. Даму принципі(психикалық құбылыстардың пайда болу жағдайын зерттеуге
бағытталған жобалау(ориентация), олардың өзгеруінің тенденциясы,сол
өзгеруінің сапалық және сандық мінездемелерінің тенденциялары).
3. Құбылыс пен мәннің диалектикалық байланысының принципі ( осы
философиялық категориялардың өзара қамтамасыз етілуі )
4. Іс-қимылдарының және сананың бірлік принципі (сана мен психика адам іс-
қимылдарында қалыптасады).
Психологтың осы салада жинаған нәтижесі психологиялық информацияны
алудың әдістері болып табылады. Ол әдістерді өзінің әріптестеріне беру
мүмкіншілігі бар.
Психодиагностикалық методика – шешілген психологиялық есеп. Бұл
есепте психологиялық информацияны алудың әдістері бар , әртүрлі варианттары
, сол варианттардың мәні. Психологияда көптеген әдістер өзінің авторларының
есімімен аталған – Роршахтың тесті, Розенцвейгтің тесті , Вартеннің тесті ,
Косстың кубиктері , Равенттің тесті және т.б.
Компьютерлік психодиагностика.
Экспериментальды психодиагностикалық әдістердің дамуында
психодиагностикалық хабар алудың стимуляциясын тіркеуде және өңдеуде
техникалық құралдар негізгі орын алады. Компьютерді қолдану практикалық
психодиагностика тұрғысынан қарағанда бірнеше тиімділіктерге қол жеткізеді:
1. Дәстүрлі психодиагностикалық эксперименттің ескішіл тәсілдерін
жеделдету (автоматизациялау). Оларға зерттелетін адамның жауаптарын тіркеу
, хаттама жүргізу , нәтижелерді шығарып беру және т.б. жатады. Мұндай
жеделдетудің арқасында психодиагностиканың стандарттық деңгейі жоғарылайды
, диагностикалық мәліметтерді алудың жылдамдығы мен нақтылығы жоғарылайды.
2. Көпшілік психодиагностикалық зерттеуде қысқа мерзімде өткізу.
3. Психодиагностикалық зерттеулердің жаңа түрлерін реализациялау :
жаңа стимулдарды генерирация өткізу мүмкіншілігі;
стимулдық жүйелікті ұйымдастыру;
зерттелетіндердің реакция параметрлерін тіркеу;
психодиагностикалық әдістемелерін копьютер ойындары ретінде бейнелеу;
статикалық стимулдарды (мәтіндерді, суреттерді) жылжымалы динамикалық
объектілерге өзгерту және т.б.
4. Психодиагностикадағы жаңа бейнелерді ажырата білу, алгоритімдердің
жаңа түрін шығару, жасанды интелекттердің әдістерін шығару.
Жоғарыда аталған тиімділіктер тек қана компьютерлік технологияларды
қолданғанда пайда болады. Компьютерлік зерттеулерді барлық жағынан жақсы
деп айтуға болмайды. Зерттелетін адамда компьютермен жұмыс істегенде
«психологиялық тосқауыл» эффекті пайда болуы мүмкін. Сондықтан
психологиялық зерттеулердің жеделдетілген жүйесі ресстандартизациядан өту
керек.
Компьютерлік психодиагностиканың дамуының үш негізгі бағытын анықтауға
болады.
1. Психодиагностикалық мәліметтердің даму базасын құру;
2. Психодиагностикалық информация анализінің тиімді әдістерін құру;
3. Интеллектуалдық психодиагностикалық жүйесін құру;
Психодиагностикалық мәліметтердің базасы:
Мәліметтер базасының негізгі мақсаты информацияны қайталауды эою және
әртүрлі информацияның ішкі түсінігін информациялау болып табылады.
Біріншіден, мәліметтер базалары шексіз информацияны және мәліметтерді
жинап, сақтауды мүмкіншілік береді. Екіншіден, мәліметтер базалары
зерттелетін контингенттердің статистикалық мінездемелерінің оперативті
анықтауларды жүргізуге мүмкіншілік береді.
Психодиагностикалық мәліметтердің анализінің компьютерлік әдістері.
Мәліметтердің компьютерлік анализі информацияны шығарудың әдістерінің
жиынтығынан тұратын кең сала.
Қазіргі заманның компьютерлері психодиагностикалық информацияның
күрделі құрылымын толық есепке алады.
Интеллектуалдық психодиагностикалық жүйелер.
Қазіргі компьютерлер бағдарламашылардың негізгі еңбегін өздері атқарып,
басқа салаларды да тиімдін. Бұл бағыт жасанды интеллектті зерттеу негізінде
80-жылдары пайда болған. Бұл бағыттың аты интеллектуалдық жүйелердің
өндірісі. Интеллектуалдық жүйелер интеллектуалдық есептерді шешуге
арналған. Олар мәтінді түсініп құрастыру есептерін табиғи түрде шешіп тіл
түсінуімен синтезі, бейнелеудің анализі, синтезі және өңдеуі болып
табылады.
Мысалы отандық нұсқау 17ЛФ интеллектуалдық психодиагностикалық жүйе. Ол
алдыңғы 16РҒ Р.Кеттелдің тестінен көптеген модернизациялауымен көзге
түседі. Мұнда :
1. Оригиналдық әдістің пункттері нақтыланған.
2. Тесттің толық психометриялық бейімделуі атқарылған.
3. Шкалалардың мықтылығы жоғарылаған.
4. Кері байланыстың көмегімен зерттелетіннің стратегиясын меңгеру
әдістері қолданылады.
Қорытынды.
Психодиагностика іс жүзінде қолданатын психология ғылымы ретінде
әдістемелік қамтамасыз етілуден басқа психодиагносттың зерттелетін адаммен
әр түрлі психодиагностикалық жағдайларда қарым-қатынас жасайды,
зерттеулердің нәтижелерін тіркеу технологиясын, зерттеулер негізінде
диагностикалық қорытынды жасалады. Клиентке нәтижелер туралы кері байланыс
туғызады, диагностқа деген талаппен мамандық-этикалық стандарттар
көрсетіледі. Сонымен мамандықты жете білуді, мамандық құпиясын сақтау және
мамандар еместерді психодиагностикалық әдістерге жолатпау, алынған
мәліметтерді құпия түрде сақтау талап етіледі.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
1. Психодиагностика психологияның қандай әдістерін қолданады ?
2. Психодиагностиканың әдістемелік негіздеріне не жатады?
3. Арнайы тәжірибенің аймақтарын бөліп көрсету ?
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
Тақырып 3. Психологиялық – педагогикалық диагностиканың пайда болу тарихы
Мақсаты:
Студенттерді психодиагностиканың пайда болу тарихымен таныстыру. Ежелгі
Қытай, Үнді және Вьетнам елдеріндегі психодиагностиканың дамуы туралы
түсінік беру.
Жоспары:
1.Психодиагностиканың қысқаша тарихы.
2.Психодиагностиканың ғылым ретіндегі қайнар көздері.
1.Психодиагностиканың қысқаша тарихы.
Педагогикалық диагностикарың тарихы ІІІ- ғасырдан басталады.
Ежелгі Мысыр, Қытайда, кейіннен ежелгі Грецияда, Вьетнамда
мемлекеттік қызметке үміткерлерді, дінге қызмет етем деушілерді бірнеше
сындардан өткізетін еді. Психодиагностиканың тарихы ғылыми негізделген
компакттық әдістердің, нұсқаулардың методологиясы ретінде ХХ ғасырдың
басында психологиядан бөлек дами бастады. Ол психологияның бірнеше
бағыттарының әсерімен пайда болды. Оның біріншісі – экспериментальдық
психология. Өйткені психодиагностикалық әдістемелерінің негізінде
эксперименттер болатыны заңды.
Экспериментальды психология 1878 жылы пайда болған делінеді, өйткені
осы жылы В.Вундт Германияда өзінің экспериментальдық психологияның бірінші
лабораториясын ашты. Бұл лабораторияда негізінен түйсіктер және олардан
пайда болатын іс- қимыл актілер – реакциялар. Сонымен қатар перифериялық
және бинокулярлық көру, түстерді ажырату және т.б. зерттелді. В.Вундттың
лабораториясы сияқты басқа да елдерде экспериментальдық лабораториялары
ашылды. Англияда Ч.Дарвиннің Ф.Гальтон бірінші болып өзі шығарған жаңа
комплексттік ғылымы «антропометрикаға» ерекше сындарды кіргізген. Мысалыға
көзінің өткірлігін анықтау, есту қабілетін т.б. реакцияларын анықтау және
Ф.Гальтон «Тест» терминді енгізді, соның атымен психодиагностика тарихының
пайда болуын байланыстырады. Алғашқы да психодиагностика экспериментальдық
дифференциялық психологияның әдістемелері туралы ғылым ретінде қалыптасты.
Эксперимент арқылы адамдар арасындағы психологиялық айырмашылықтарды
зерттейді, бұл зерттеулер медицинамен педогогика содан соң өнер кәсіп
өндірістерінің талаптарының ықпалымен пайда бола бастаған. Әр психологиялық
мектептерінің негізін қалаушыларымен олардың жолын қуғандар практиканың
талаптарына әр түрлі жауап берген. Тесттік әдістемелер Бихебиоризмнің
теориялық принциптерімен тығыз байланысты. Бихебиоризмнің методологиялық
тұжырымдамасы организммен қоршаған ортаның арасында бірдей себептік қарым –
қатынастар негізінде пайда болған. Организм қоршаған ортаның стимулдарына
жауап беріп, жағдайларды өзіне пайдалы жағына өзгертіп соған бейімделеді.
Бихебиоризм психологияға тәртіпті жетекші категория ретінде енгізді.
Алғашқы да диагностиканың мақсаты тәртіпті тіркеуге келіп тірелген. Бірінші
психодиагносттар тест әдісін шығарған. Клиникалық бағыт ассоциятивтік
психологиямен психоанализге негізделген. Психодиагностиканың келесі кезеңі
А.Бине есімімен байланысты. Ол ой дамуының және ой әрекетінің артта
қалуының дәрежесінің психодиагностика әдістемелерінің нұсқауларына негіз
салды. В.Штерн iQ коефицентін (ой дамуының) ұсынды. Бұл коефицент
зерттелетін адамдардың даму деңгейінің интегралдық мінездеме ретінде
алынған. Ешқандай қиындықтарға қарамастан интеллектің психодиагностикасы
практиканың әр түрлі салаларында кең таралып кәзіргі күнге дейін
пайдаланады. Сонымен қатар К.Юнгтің есімімен ассоциация әдісімен
Г.Роршахтың (1921) тесттері проекцияның әдістемелік принципіне негізделген
жеке тұлғалық құрылымының психодиагностикалық алғашқы проективтік әдістері
пайда болады. 30-шы 40-шы жылдары консультациялық нұсқаулар өзекті бола
бастады. 40-шы 60-шы жылдары жеке анкеталар кең таралған болатын.
Г.И.Россолиммо (1910) еңбектерінен бастап интелектуалдық дамуының
әдістерінің адаптациясымен пайда бола бастағандығына байланысты үлкен жұмыс
атқарылды. Критикалық емес мамандардың емес бөгде адамдардың тест
нәтижелеріне араласып тез арада дұрыс емес шешім қабылдау арқасында СССР-де
психодиагностиканың барлық зерттеулер таратылған еді. Психодиагностиканың
қайта өрлеуі 60-шы 70-шы жылдарына тура келген.
Психодиагностика (грек тілінен Diagnostikos-танып білуге қабілетті
деген мағынаны білдіреді) жеке тұлғаның индивидуалдық ерекшеліктері мен
оның дамуының ерекшеліктерін айқындайтын әдістерді жасап шығаратын
психологияның сапасы болып табылады. Педагогикалық диагностиканың даму
тарихы шамамен педагогика сапасының даму жолымен сәйкес келеді. Кез келген
педагог өзінің кәсіби қызметін жоспарлау барысында өзінің мүмкіндігінің
мативациясы мен оның нәтижесін анықтай білуге тырысқан. Мұндай әрекеттер
мың жылдықтар барысында әр түрлі әдістер көмегімен жүзеге асырылып отырды.
Егерде педагогикалық диагностика оқу-тәрбие процессінің нәтижелілігін
зерттеудің қортындысы болса, онда оның тарихы ежелгі ғасырлар тереңіне
кетеді. Ол әртүрлі қабілеттер білім мен дағдыларды зерттеумен –
III мың жылдықтың ортасында ежелгі Вавилонда мектеп бітіретін түлектерге
арналып жазушыларды дайындау үшін сынаулар өткізілетін болған. Кәсіби
дайындалған жазушы сол кездегі цивилизациядағы ең негізгі адам болып
табылған. Ол барлық арифметикалық әрекет-амалдарды беруі тиіс еді, жерлерді
өлшей алды, рациондарды анықтап мүліктерді бөліп беруі тиіс еді, ән айту
өнері мен музыкалық инструменттерде ойнай білуі тиіс еді. Сондай ақ
маталарды, металлдарды, өсімдіктердің және т.б. ажырата білуі тиіс болған.
Ежелгі Египетте білім алу үшін белгілі бір сынау жүйесінен өту керек.
Ең алдымен адамнан биографиялық мәліметтер алу үшін әңгімелесу процесі
жүреді, соның нәтижесінде оның білім деңгейі де анықталып отырған, сондай-
ақ сырт келбеті мен әңгімені колдау қабілеттілігі де бағаланған. Одан кейін
еңбек ете алу қабілеттілігі, тыңдай білуі мен сөйлей білуі, отпен, сумен,
қорқынышпен сынау процестері де жүріп жатты.
Бұл қатаң жазаларға қоса әрбір адам, бұл сынауларға төзе алады ма, әлде
жоқ па? өзі шешуі тиіс еді, егерде сыннан өте алмаған жағдайда өлім
жазасына кесілетін еді. Сондықтан да әрбір адамға, алдын ала жақсылап бәрін
таразылап алу ұсынылатын еді. Мұндай қатаң сынаулардың барлығын Пифагор
сәтті өткізген еді. Грецияға келісімен ол мектеп ашты. Мектепке тек қана
белгілі бір сынаулар жүйесінен өте алған балалар ғана жіберіліп отырды.
Деректерге сүйенетін болсақ, Пифогор «Меркурийді кез келген ағаштан
жонып алуға бола бермейді» дей келіп, интеллектуалдық қабілеттердің маңызды
рөлін атап өткен. Сондықтан осы қабілеттердің диагностикасына ерекше маңыз
берген. Бұл үшін әрбір адамға салыстырмалы түрде күрделі математикалық есеп
берілді. Есептің шешімін тапқан талапкер лезде қабылданатын болған. Алайда
көпшілік жағдайда есептің шешімі табыла бермейтін еді. Жасы болмағанды
үлкен бөлмеге кіргізіп, сынақ ережесі бойынша мұнда оны оқушылар аяусыз
күлкіге айналдыруы тиіс болды. Егерде сынға алынған адамның бұл сыны
сағаттағы қимыл-әрекеті жасалынып жатқан сөз шабуылдарына лайықты түрде
жауап берумен және өзін-өзі лайықты түрде ұстай білумен сипатталса,онда ол
адам мектепке қабылданатын еді.
Пифогор жастардың күлкісі мен жүріс-тұрыстарына ерекше мән берді. Ол
күле беру адамның мінез-құлқының ең жақсы көрсеткіші болып табылады деп
есептеді. Ол ата-аналар мен мұғалімдердің ұсыныстарына зейін қойып
қарады,жаңадан келген әрбір баланы өз көз қарасын еркін түрде айтуға және
де қарсыластарының көз-қарастарымен қысылмастан таласуға шақырғаннан кейін
оларды мұқиятты түрде бақылауға алып отырады.
Б.з.д 2200 жыл бұрын ежелгі Қытайда үкімет шенеунерінің лауазымын
иеленгісі келген тұлғалардың қабілеттерін тексеруге арналған жүйе
қалыптасқан болатын. Шенеуніктер әрбір үш жыл сайын музыка, садақ ату, ат
үстінде отыру, жазу, санау, жөн-жорадғылар мен сән-салтанаттарды білу
секілді алты «өнер» бойынша императордың алдында емтиханды қайта тапсырып
отырды. Мемлекет үшін емтихандар жүйнсі қажетінше қабілетті, тапқыр және де
ең бастысы үкіметке одан әрі пайдалану үшін таңдап алудың маңызды тәсілі
болды.(Р.Dubois,1970)
Интеллектуалдық қабілеттерді сынаудың нәтижелері жиі түрде белгілі бір
халықтың мақтанышына да айналып отырды , ал кей жағдайларда ол табыс көзі
ретінде қызмет етті. Мәселен, үнді патшасы Девсаремнің ирандықтардың
данышпандығын сынау мақсатында, оларға шахмат жібергені мәлім.
Ирандықтардың бұл ойынның мәнін ашуға қабілеттері жетпейді деп ұйғарылып
осы шарт бойынша олар Үндістанға алым-салық жөнелтуі тиіс болды. Алайда,
Хосраудың уәзірі Важургмихр ойынның ережесін түсініп, өз кезегінде кәзіргі
уақытта «нарды» деп аталатын ойыынды ойлап тапты. Ол (Хосрау) уәзірді жаңа
ойынмен бірге Үндістанға жібереді. Ал мұнда ешкім де бұл ойынның мәнін аша
алмаған екен (И.А.Орбели,1936).
Тестілік сипаттағы сынақтарды пайдаланудың өзге де бір көрінісі ретінде
чань-буддизмнің діни ілімінің негізін білдіретін материалдар болып
табылады. Чань-буддизмнің ұстаздары жұмбақтарды,таңғажайып сурақтарды
пайдалана отырып, сонымен бірге психологиялық стресс жағдайын қалыпиастырып
отырды. Бұл сұрақтарға бір сәтте,ойланбастан, лезде жауап беру қажет болды.
Н.В.Абаев келтіргендей, чаньдік жекпе-жек сұхбаттарда сұрақтардың
қойылуының таң қаларлығының өзі (мәселен, сақалды жабайының сақалы болды
ма?) ұстаздың бүкіл қимыл-әрекеті арқылы күшейтілген шиеленісті жағдайды
қалыптастырып отырды. Өз қарсыласын жұлқып, әрі оған Айт! Айт! Кідірместен
жауап бер! Деп айқайлап отырып, ол психикалық шиеленісті жағдайды
қалыптастырып отырды.Осы автордың пікірінше чаньдық ғажайып жұмбақтар
белгілі бір чаньдық ойлау барысына тест ретінде пайдаланылды. Тестіленуші
неофиттің осы жұмбақтарға қалай жауап беруіне қарай, тәжірибелі жетекші
оның «көзінің ашылуының» қай деңгейде екенін және оның «чаньдық
тәжірибесін» тереңдету үшін нендей амалдарды қолдану керектігін анықтап
отырды. Сондай ақ дөрекілік пен түсініксіз қылықтардың аржағында өзінің
дәрменсіздігін жасырып тұрған симулянттарды да айқындап отырды.(Н.В
Абаев,1980).
Чжурчшеньдердің (шүршіттердің) құрған Цзинь мемлекетінде емтихан
нәтижелері медицинналық училищелердің түлектерін жұмыс орындарына бөлу үшін
қолданылды. Емтиханнан сүрінбей өткендердің ішіндегі ең үздіктері емдеуші
дәрігер, оқытушы немесе зерттеуші ретінде мемлекеттік қызметке орналасты.
Ал емтиханнан сүрінгендерге дайындықты жалғастыру немесе мамандықты өзгерту
ұсынылды ( М.В.Воробьев,1983).
Орта ғасырлық Вьетнам мемлекетінде де әртүрлі байқаулар мен емтихандар
өткізіліп жатты. 1370 пен 1972 жылдар аралығындағы екі жылда бүкіл әскери
және адамзаттық шенеуніктер қайта аттестациядан өтті. Бұл бүкіл елдегі
мемлеекеттік аппаратты тексеруді ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Мұның
нәтижесінде Вьетнам қуатты және өміршең феодалдық мемлекетке айналды,
әсіресе соғысқа аса қабілетті офицерлік корпустық құрылуына ерекше назар
аударылды. XVI ғасырда конкурстық сынақтар белгілі бір тәртіпке келтірілді.
Олар кезеңдер мен турлар бойынша өткізілетін болды. Емтихандарда жоғары
дәрежелерді беру рәсімі аса үлкен құрметпен өткізілді. Лауреаттар,
корольден сыйлықтар алып отырды, олардың есімдері астананың Шығыс қақпасына
ілінетін «алтын тізімге» енгізілді,олардың жеңістері жайлы туған қауымына
хабар беріліп отырылды. Ал ерекше көзге түскендердің есімдері әдебиет
храмында орнатылған арнайы тас қабырғаларға қашалып жазылды
(Э.О.Берзин,1982).
Шамандарды оқыту жайындағы қызықты мәліметтерді В.Н.Басилов келтіреді.
Кейбір халықтарда мәселен эскимостарда әрбір ересек ер адам өзін шамандыққа
қабілеттімін деп есептеді. Алайда мұндай талап-сенім сынаудың барысында
жоққа шығарылып отырылды.
Тексеру мен оның нәтижесі – мойындау, шамандық қызметтің міндеті шартты
болды. Әртүрлі халықтарда шаманды сынау, алуан түрлі формаға ие болды.
Айталық қазақтарда өзін шаманмын (бақсымын) деп жариялаған адам халықтың
талап етуі бойынша мұздай қар үстімен жалаң аяқ,бас киімсіз,қызған темірді
тілімен жалауы тиіс болды. Ал ханттар халқында жолы болмаған үміткерді есі
ауысқан деп есептеді. Ульчилер шамандарды кісіні жерлеу сәтінде сынақа алып
отырды, дәл осындай дәстүр нанайлықтарда да болды (В.Н.Басилов,1984).
Осы келтірілген қысқаша тарихи шолу жеке бастық қабілеттерін сынауды
көптеген халықтардың көне замандардан күні бүгінге дейінгі қоғамдық
өмірінің ажырамас бір бөлігі ретінде қарастырудың қажеттілігі туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл тарихи тәжірибе адамдардың,адам
мүмкіндіктерінің мәнін тануға деген ұмтылыстары қандайда бір өлшемдегі сапа
мен қасиетте болғандығын және де бола беретіндігін дәлелдейді. Алайда таным
әдістері ұзақ уақыт бойы тұрпайы болып келді.
2. Қазіргі заманғы психодиагностиканың тарихы XIX ғасырдың бірінші
жартысынан басталады. Бұл кезеңнің ерекшелігі сонда, адам туралы
эмпирикалық псмхологиялық білімдерді талдауда шешуші рольді дәрігерлер
атқара бастады. Психиатр -дәрігер Еуропа емханаларында науқастарды жүйелі
түрде бақылауға алып, өз бақылауларының нәтижелерін жазып алып, талдап
отырды. Осы кезде психодиагностиканың бақылау, сауалнама жүргізу,
құжаттарды талдау секілді әдістері пайда болды. Алайда, ол жылдардағы
психодиагностика әлсіз, буыны бекімеген сипатта болды. Мұндай жағдайды
шектеулі әдістердің көмегімен белгілі бір науқастарды қайта-қайта бақылауға
алған, дәрігердің келтірген әртүрлі қорытындылары мен ой-қорытындыларынан
байқауға болады.
Психодиагностиканың сандық әдістемелерінің пайда болуының бастапқы
кезеңі ретінде XIX ғасырдың екінші жартысын айтуға болады. Сол кезде
көрнекті неміс психологы В.Вундтың басшылығымен дүние жүзі бойынша алғашқы
тәжірибені жасау үшін психологиялық зертхана құрылды. Мұнда
психодиагностика мақсатында техникалық құрылғылар мен аспаптар қолданыла
бастады.
Адамдағы негізгі психологиялык процесстерге, қасиеттер мен жағдайларға
қатысы бар. Қазіргі заманғы психодиагностиканың бастапқы кезеңі ретінде XIX
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басын атауға болады. Бұл кезеңде белсенді
түрде, әрине маман психологтардың қатысуынсыз ықтималдық теориясы мен
математикалық статистиканың кейінгі уақыттарда сандық психодиагностиканьщ
ғылыми әдістері арқа сүйеген салалары дами бастады.
Статистикалық тұрғыдан дәйектелген алғашқы ой-өріс тесттерінің бірін
1905-1907 жылдары француз ғалымы Т.Симонмен бірге ол осы тесттерді
жетілдірс түсті. Сондықтан бұл тесттер психодиагностика тарихына Бине -
Симон тесті ретінде енді.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдарында адамның әртүрлі процестері мен
қасиеттеріне психодиагностика жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа
психологиялық, соның ішінде интеллектуалдық және жеке адамға арналған
тесттер пайда бола бастады.
Алуан түрлі психодиагностикалық әдістемелердің басым көпшілігі XX
ғасырдың 50-60-шы жылдарында пайда болды. Бұл ғалым психологтардың
психометриялық аса белсенді кезеңі болды.
Қазіргі кездегі психодиагностика ғылымы және практикалық психологиялық
білімдердің жеке саласы болып XIX ғасыр мен XX ғасырдың шегінде бөлінді.
Көптеген психодиагностикалық әдістемелер құрылды және де олардың саны
жылдам қарқынмен көбейіп келеді.
Психодиагностикада барған сайын математика мен физиканың казіргі
заманғы әдістері сондай-ақ электронды психодиагностика құралдары мәселен
ЭВМ-дер кең түрде қолданысқа енгізілуде.
Студенттің өзін өзі бағалауға арналған сұрақтар:
1.Психодиагностика қашан және қалай пайда болды?
2. Ғылым ретінде психодиагностиканың дамуына үлес қосқан алғашқы
ғалымдар?
3.Ғылым ретіндегі психодиагностиканың қайнар көздері?
4.Психикада тұлғалық бастаманың артықшылығы ретінде нені түсінеміз?
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
Тақырып 4.Психологиялық – педагогикалық диагностиканың экспериментальдық
психологияның қойнауында қалыптасуы
Мақсаты :
Студенттерге 19- ғасырдың бірінші жартысынан бастап психодиагностиканың
дамуы жайында түсінік қалыптастыру. Оларды кезеңнің психологтары В.Вундт
пен Ф.Гальтонмен Г.Эббингаузбен және олардың әдістерімен таныстыру.
Жоспар:
1. 19- ғасырдың бірінші жартысындағы психодиагностика.
2. Психодиагностиканың қазіргі замандағы әдістерінің қалыптасуы.
1. Қазіргі заманғы психодиагностиканың тарихы XIX ғасырдың алғашқы
ширегіне яғни психологиялық білімдердің дамуындағы клиникалық кезең
дегеннің басталуымен басталады. Бұл кезеңнің сипаты ерекшелігі мынада:
адам жайындағы эмпирикалық, психологиялық білімдерді алу мен оны
талдаудағы басты рөль дәрігерлерге тиесілі болды.( бұларға дейін
мұнымен негізінен философтар мен жазушылар айналысты). Дәрігерлерді
сол кезде дамыған елдерде тараған емделуі қиын психикалық аурулар мен
невроздардың пайда болу себептері қызықтырды. Психиатор- дәрігерлер
Еуропа емханаларында өз бақылауларының нәтижелерін жазып талдай
отырып,науқастарға жүйелі бақылау орнатты. Осы уақытта
психодиагностиканың бақылау,сауалнама,жан қуаттарын талдау секілді
әдістері пайда болды.
Алайда бұл кездегі психодиагностика қатаң емес,еркін сипатта болды. Бұл
әсіресе бір науқастарда бақылауға алған және оларды бірдей әдістердің
көмегімен зерттеген, дәрігерлердің келген қорытындыларынан көрінеді. Бұл
сол кездегі психодиагностиканың әлі де болса сапалық сипатқа ие
болғандығынан болды.
Психодиагностиканың сандық әдістерінің басталуын XIX ғасырдың
екінші жартысы деуге болады. Бұл кезде көрнекті неміс психологы В.Вунттың
басшылығымен дүние жүзіндегі ең алғашқы тәжірибелік психологиялық зертхана
құрылған болатын. Мұнда психодиагностика мақсатында техникалық құрылғылар
мен құралдар қолданыла бастады. Сондай-ақ осы уақытқа физикалық(денелік)
және психологиялық құбылыстарының құрылуын жеделдеткен негізгі
психофизикалық заңның ашылуы жатады. Негізгі психофизикалық заң
психологиялық құбылыстарды өлшеудің мүмкіндіктерін ашты және де осы жаңалық
сезімдікпайымдарды өлшеуге арналған субьективті шкалалар дегеннің пайда
болуына алпы келді. Осы заңға сәйкес өлшемнің негізгі обьектіс адамның
сезімдік пайымдары болды және де ұзақ ұақыт бойы XIX ғасырдың соңына дейін
психодиагностика сезімдік пайымдарды өлшеумен ғана шектелді.
Адамның негізгі психологиялық процестеріне, қасиеттеріне және
жағдайларына қатысты психодиагностиканыңқазігі заманғы әдістерінің
қалыптасуынң бастапқы кезеңі ретінде XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы
деп есептеуге болады. Бұл уақытта белсенді түрде әрі маман психологтардың
қатысуымен ықтималдар теориясы мен математикалық статистиканың кейінірек
сандық психодиагностиканың ғылыми әдістері арқа сүйей бастаған салалары
дами бастады. Тәжірибелік мәліметтерді статистикалық өңдеудің алғашқы және
екінші әдістері дәл сол жылдары пайда болды. Алайда бастапқыда
математикалық статистиканы психологияда емес, биология, экономика, медицина
секілді ғылым салаларында қолдана бастады.
Алғашқы психометриялық мекемені Англияда көрнекті ағылшын психологы
Гальтон ашқан болатын. 1884 жылы ол Антропометриялық зертхананы ашты.Бұл
зертхананың мақсаттарының бірі- адамның қабілеттері жайлы статистикалық
мәліметтерді алу болды. Бұл зертханаға келушілердің өз қабілеттерін
өлшеуіне мүмкіндіктері болды және де осы психометриялық тәжірибеден 10000
адам өтті. Гальтон психологияда статистиканы қолданудың бастамашысы болды
және де ол статистикалық әдістерді жасап шығуда көп еңбек сіңірді. Гальтон
1877 жылы психологияда корреляция әдісін қолдануды ұсынды. Гальтон, Пирсон
және Фишер секілді математик ғалымдарды бірлесе жұмыс істеу үшін өз жағына
тартты,сондықтан олардың математикалық статистикадағы атақтары
психолоктармен бірге жұмыс істегендіктерінің арқасында шықты.Фишер
дисперсионды анализді ойлап тапса, ал өзге ағылшын ғалымы Гальтонның
замандасы Спирмен - факторлы талдауды ойлап тапты. Бұл екеуі де өздерін
психологияда математикадағыдан кем емес дәрежеде көрсете білді. Психология
тарихына Спирмен өзінің 1904 жылы жарыққа шыққан «Жалпы интеллект,
обьективті айқындалған және өлшенген» деген классикалық еңбегінің арқасында
енді. Г.Айзенг пен Р.Кеттель кейінірек факторлы талдауды тұлғаның өзіне тән
ерекшеліктерін психологиялық диагностикадан өткізу үшін қолданды.
Интеллектінің статистикалық тұрғыдан негізделген тесттерін француз ғалымы
А.Бине 1905-1907 жылдары құрастырып жариялады. Кейінірек өзге француз
ғалымы Т.Симонмен бірге ол осы тестті жетілдіре түскен. Бұл тест
психодиагностика тарихына Бине – Симон тесті деген атпен енді.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдарының екінші жартысында адамның алуан
түрлі үрдістері мен қасиеттерін психодиагностикадан өткізуге мүмкіндік
беретін жаңа психологиялық, соның ішінде интеллектуалдық және жеке адамдық
тесттер пайда бола бастады. Сандық сипаттағы психодиагностикалық амалдардың
ішіндегі тарихы еңсоңғы пайда болып практикаға енгендері әлеуметтік
психалогиялық байланыстылары енді. Бұл американ психолыгы Я.Мореноның
құрған социометриялық тесті және фашизм жылдары АҚШ - қа қоныс аударған
неміс психологы К.Левиннің шәкірттері мен ізбасарлары – бір топ американ
әлеуметтік психологтарының құрған көптеген өлшем әдістемелері еді.
XX ғасырдың 50-60-шы жылдарында алуан түрлі психодиагностикалық
әдістемелердің негізгі көпшілігі пайда болды. Бұл психолог ғалымдардың ең
көп психометриялық белсенді жылдары еді.
Психодиагностиканың пайда болып оның жасақталуына XIX ғасыр мен XX
ғасырдың шегінде психологиялық ғылымда пайда болған жалпы дағдарыстың әсер
еткенін ескеруіміз қажет. Ол бірінші кезекте әсіресе қабілеттер, интеллект
және тұлға (жеке адам) секілді күрделі құбылыстардың дәл
психодиагностикасы ғылыми тұрғыдан негізделген амал-тәсілдердің жоқтығы
мен байланысты интроспективті психологияның кемшіліктерін айқын аңғартты.
Осы тектес әдістердің жасалуы психологияның процестер, қасиеттер және
жағдайлар жөнінде ішкі ойдан туындаған және субьективті емес, дәл айқын
және обьективті білімдерді алуға мүмкіндік берді.
Мұндай ілімдер антроспекцияға толық негізделген ой қорытындысына
қарағанда, теориялық жалпылау мен практикалық ұсыныс үшін мықты негіздеме
юола алды. Нәтижеде психология лезде жаңа әрі мықты теориялармен түсіп, тек
академиялық тұрғыдан лайық қана емес, практикалық тұрғыдан пайдалы ғылымға
айналды. Психодиагностикаға негізделген қолданбалы білім салаларының соның
ішінде еңбек психологиясының, психофизиологияның, инженерлік және
медициналық психологияның, педагогикалық психологияның дамуы үшін кең
мүмкіндіктер ашылды.
Студенттің өзін өзі бағалауға арналған сұрақтар:
1.20 ғасырдың ішіндегі психодиагностика қалай дамыды?
2.сиходиагностиканың дамуына үлес қосқан ғалымдар.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
Тақырып 5. Психологиялық – педагогикалық диагностиканың қазіргі жағдайы
Мақсаты :
Студенттерді психодиагностиканың қазіргі жағдайымен, оның мәселелері мен
шешілулерімен таныстыру, психодиагностикалық әдістемелердің негізінде жеке
тұлғалардың дамуы туралы түсінік беру.
Жоспар:
1. Психодиагностиканың жағдайы(мәселелері) және олардың шешілуі.
2.Психологиялық қызметті құру туралы қаулының маңыздылығы.
3.Ресей мен Қазақстандағы психодиагностиканың жағдайы.
1. Психодиагностиканың жағдайы(мәселелері) және олардың шешілуі.
Қазіргі таңда психодиагностика ғылыми және практикалық психологиялық
білімнің жеке саласы болып бөлінді. Көптеген психодиагностикалық
әдістемелер пайда болып, тез арада көбейіп кетті. Математика мен физиканың
қазіргі әдістері, электрондық психодиагностиканың құралдары яғни ЭВМ
кеңінен қолданылуда.Көптеген елдерде, мысалы АҚШ та, Германияда көптеген
ғылыми және практикалық баспаларда жүйелі түрде психологиялық әдістерді
сипаттаған. Соңғы жылдары мұндай әрекеттер Ресейде де жасалынған. Бірақ
оның ешқандай тұжырымдамасы мен ғылыми негізі жоқ еді. Бұл жағдайда
тұжырымдама дегеніміз негізделген , психодиагностикалық әдістемелердің
классификациялау негізіне салынған жүйе. Ғылыми негіз ретінде
психодиагностикалық әдістер , олардың ауқаттылығын , күшті және әлсіз
жақтарын айтамыз. Баспаларда шығатын әдістемелер ешқандай керек
мәліметтермен толықтырылмаған.
Бұл формальдық талап емес. Көптеген психодиагностикалық әдістемелер
белгілі психологтармен баспаға шығарылған болса да, жоғарыда аталған
талаптарға сай келмейді.
Педагогикалық іс - әрекетте өзінің мақсаттары, мазмұны, формасы,
әдістері және нәтижелері бар.
Педагогикалық диагностика мұғалімнің кәсіби жұмысының бір бөлігі
ретінде мектепке дейінгі, бастауыш сыныптағы оқушыны,жеткіншекті және
жоғары сыныптағы оқушыны , оның дамып жатқан жеке тұлғасын зерттейді.
Сондықтан кәсіби диагностикалық жұмыстың практикасы мен теориясын білем
деушілер жеке тұлға ұғымының қазіргі түсінігімен таныс болу керек.
Социологиялық , психологиялық зерттеу ешқандай өзінің педагогикалық
талдауын ауыстыра алмайды. Кешендік зерттеу тұлғаны зерттеу барысында
әлеуметтік , психологиялық және педагогикалық зерттеудің бірлігін
қамтамасыз етеді. Жүелілік жағынан педагогика тұлғаны жүйелі ұйымдастырудың
спецификалық денгейін басқа ғылымдардың адам туралы алынған нәтижелері мен
біргелікте қарастырады. Тұлға дегеніміз үнемі өзгеріп дамитын жүйе , ол
белгілі әлеуметтік түрде қалыптасады. Тұлғаның қалыптасуы саналы өзін - өзі
басқаруына қабілетінің дамуымен ғана сипатталып қоймайды, ол керекті
тәртібін қамтамасыз ететін сәйкес мотивацияны қалыптастырумен сипатталады.
Мотивация (себеп) ішкі конфликттерді жеңіп шығуды қамтамасыз етеді. Адам
тұлға болып тек өзінің тәртібі мен іс - әрекетін басқаруға қабілетті ететін
психологиялық дамуының денгейіне жеткен кезде ғана қалыптасады.
(Л.И.Божович)
Психикалық іс-әрекеттің дамуы динамикалық пен тұрақсыздан тұрақтыға
қарай жүреді. Сыртқы әсерлер психикалық процестер мен жағдайларды тұрақты
қасиеттерге айналдырады. Жағдайлардың фонында психикалық процестер мен
тұлғаның қасиеттері пайда болады. Қасиеттер белсенділіктің белгілі бір
адамға қатысты тұрақты және орнықты денгейін сипаттайды. Бұл денгей
тұлғаның әлеуметтік құндылығын анықтайды және оның әрі қарай дамуына
субъективтік жағдай жасайды. Қалыптасқан жүйе ситуациялық әсерлер мен
өзгерістердің тәртіптің егеменділігін қамтамасыз етеді. Бұл егеменділік
тұлғаның анықтығы мен жетілуінің көрсеткіші болып табылады.(А.Г.Ковалев).
Педагогикада оқушы тұлғасын талдаудың негізгі бағыттары анықталған:
1. Кішкентай кезіндегі баланы тәрбиелеу бірыңғай процесс болып табылады.Ал
оқушы тұлғасының қалыптасуы, тәрбиелеу функцияларының(стимулдық, іс
әрекетінің сәйкестігімен, тәрбиелеу процесінің бөліктерінің
біртұтастығымен, В.С.Ильин) жүзеге асуымен қамтамасыз етіледі.
2. Тұлғаның қалыптасуындағы даму, тәрбиелеу, оқу потенциалы.(Ю.К.Бабанский,
В.В.Давыдов, А.А.Кирсанов, И.Я.Лернер,М.И.Махмутов және т.б.). Оқу іс
-әрекеті жеке белсенділіктің спецификалық формасы ретінде тұлғаны өзгертуге
бағытталған. Мысалы, оқу процесінде өнегелік сана- сезім дамиды,ал
танылатын ортаның дамуы, нормалық өнегеліліктің талаптары туралы
спецификалық балалық көзқарасының қалыптасуына әкеледі.
3.Оқушының басқалармен араласу қарым- қатынасы субьектінің болу процесі
ретінде. Оқушының тәртібі араласу субьектісі ретінде әлеуметтік жағдайларды
анықтайды. Оның негізгісі- «Мен» деген бейне. Оның негізін тұлғаның өзін-
өзі сыйлауы құрайды. Әлеуметтік жағдайларға: қарым- қатынас жағдайы, басқа
адамға бағытталған жағдай, эмпатияға дайындық яғни жанашырлыққа,
мейірімділікке және т.б.(А.В.Мудрин).
4.Оқушы тұлғасының өзін-өзі тәрбиелеуі. Өзін-өзі тәрбиелеу тұлғаның
белсенділігімен анықталады. Өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігі тұлғаның
дамуының ең жоғарғы формасында. Оқушының өзін-өзі тәрбиелеу мазмұнын
жігерлілік пен өнегелік, жаман қасиеттерді жеңу.(А.А.Арет,
А.Г.Ковалев,Л.И.Рувинский және т.б.).
5.Түлғаның тәртібі мен дамуындағы ауытқуларды жеңу.
Қиын балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесінің негізгі өлшемі тұлғаның
белсенділігімен бағытталуы, жетекші іс-әрекеттерге көзқарасы, жеке
психологиялық ерекшеліктер мен қасиеттер болып табылады. Тәрбиесінің
ауытқулары бар балалар - қиын тәрбиеленетін балалар, заң бұзушы
жасөспірімдер және кәмелетке толмаған қылмыскерлер.(М.А.Алемаскин,
А.С.Белкин, И.А.Невский, Б.Ф.Райский және т.б.).
Қорытынды:
1. Тұлғаның тәртібі мен іс- әрекетінің негізгі факторы- әлеуметтілік
болып саналады.
2. Тұлға деп қарым-қатынасы өзінше ретімен дамитын жүйені айтамыз.
3. Тұлғаның қалыптасуы- бірыңғайлық үрдіс.
Сонымен тұлға дегеніміз- қоғамның әлеуметтік дамуының нәтижесі және
әлеуметтік сапасы болып табылады. Тұлғаның әлеуметтілігі көп жоспарлы болып
саналады.Әлеуметтік сапа ретінде тұлға тәрбиеленеді. Педагогикалық ұғым
ретінде тұлға өзінше іс-жүзіне асатын, өзінше дамитын қарым- қатынастардың
жүйесі болып саналады. Бұл жүйе тұрақты құрылымның(білім алу, жағдай, сапа)
динамикалық бірегейліктің біртұтастығын құрайды.
Тұлғаның жеке дамуы оның сапалық жағдайларының кезекті ауысымында
көрсетілген бөліктердің тұрақтылығының дамуы болып саналады. Бұл адамның
даму деңгейінің динамикасының психосоматикалық бағыттың зерттеу
нәтижелерімен расталады. Жеке сана-сезімнің қалыптасуы оның онтогенетикалық
дамуының процесінде кезекті деңгейлерімен іске асырылады. Тұлға сана-сезімі
деңгейлерінің ауысымының кезектілігін А.А.Меграбен төмендегідей көрсеткен:
1.Сенсорно-процептивтік;
2.Ойлау - логикалық;
3.Практикалық іс- әрекеттерін және қимылдау функцияларын меңгеру деңгейі;
4.Витальдық(өмірлік) құштарлықты меңгеруінің деңгейі;
5.Тәртіптің сана- сезімдік өзін - өзі басқарудың деңгейі;
Өмірдің әр кезеңінде адам әртүрлі қиындықтарды басынан өткізеді. Әр
кезеңде тұлға белгілі бір қиын құбылысты меңгереді. Бірінші деңгейде
сезімнің жинақы еместігінің құбылысын бағындырады. Екінші деңгейде ойлау
танудың сезімдік көлемінің шектеулігін жеңіп шығады. Үшінші деңгейде-өзінің
қызыққан нәрселерінің қиын құбылысын меңгереді, аффектілері мен
құмарлықтарының құбылыстарын меңгеріп, оларды жылудың көзіне айналдырады.
Төртінші деңгейде-сана-сезім мен тәртібінің зоологиялық жекешелендірудің
белгілерін жеңіп шығады, ой өнегеліктің шыңына көтеріледі. Тұлғаны
тәрбиелеу жүйке жұмысының физиологиялық көзқарасы тұрғысынан қарағанда
динамикалық стереотиптер тұрақты жүйені құру болып
есептелінеді.(И.С.Марьенко). Бас миының қабығының қасиеті болып саналатын
жаңа әсерлерді қабылдау және байланыстарды құру, бұзу тенденциясы немесе
бұрынғы байланыстарды қайта құрайды. Сонымен қатар ескі динамикалық
стереотип тұрақтылықты меңгерген, сондықтан қайта құруға қарсы тұрады.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Отандық педагогикалық диагностикадағы зерттеушілерді атаңыз.
2. Педагогикалық
диагностиканың қазіргі трактовкасы.
3.Тұлғаның дамуы мен қалыптасуы
туралы психологиялық теориялардың негізгі жағдайлары.
4. «Тұлғаның даму процесі» ұғымын қалай түсінесіз.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
Тақырып 6. Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістері
Мақсаты :
Студенттерге Педагогикалық диагностика әдістерінің анықтамасы туралы
түсінік беру және педагогикалық диагностика әдістерінің өлшемдерін анықтау.
Жоспар:
Педагогикалық диагностика әдістердің жалпы сипаттамасы. Әдіс, әдістеме,
әдістемелік негіз.Қатаң ережелі және қатаң ережесіз әдістер. Педагогикалық
диагностика әдістерге қойылатын талаптар. Жарамдылық, сенімділік,
объективтілік.Тест – Педагогикалық диагностиканың негізгі құралы ретінде.
Тесттердің түрлері, оларды топтастыру негіздері. Проективті әдістерге
сипаттама.
Педагогикалық диагностика әдістерінің жалпы сипаттамасы.
“Ïñèõîäèàãíîñòèêà” ñ¼çiíi» психологияда åêi íåãiзãi ìà¹ûíàñû áàð.
Îíû» áiði ïñèõîëîãèÿлық áiëiìíi» ¹ûëûìè-çåðòòåó ñàëàñûìåí
áàéëàíûсñà, åêiíøiñi ïñèõîëîãèÿëûº áiëiìíi» ïðàêòèêàäà ºîëäàíó åðåêøåëiãií
ê¼ðñåтеді.
±ûëûì ¼ðiñi ðåòiíäå ïñèõîäèàãíîñòèêà ¼çiíå òèiñòi ¸ð-ò¾ðëi ¹ûëûìè
¸äiñòåðäi,îëàðäû» ïðèíöèïòåðiн, ò¸ðòiáiн áiðiêòiðåäi.
Ïðàêòèêà ñàëàñû ðåòiíäå îë ¸äiñòåðäi» ïðàêòèêàäà ºîëäàíóûíà áàéëàíûñòû
ïðîôåññèîíàëäûқ áiëiì ìåí áiëiêòiëiêêå áà¹ûòòàë¹àí.
Åêi æà¹äàéäà äà ¸»ãiìå àäàìíû» ïñèõîëîãèÿëûº ïðîöåñòåðiíi» ºàñèåòiн æ¸íå
ºàë-æà¹äàéûí áà¹àëàó ò¸ñiëäåði æàéûíäà.Òåîðèÿëûº ïñèõîäèàãíîñòèêà ºàëàé
æàºñû iñòåó êåðåêòiãií ä¸ëåëäåéäi, àë ïðàêòèêàëûº ïñèõîäèàãíîñòèêà îíû
ºàëàé ä½ðûñ æ¸íå ñåíiìäi iñòåó êåðåêòiãií ê¼ðñåòåäi.
Ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði ïñèõîëогияның æ¸íå àäàìçàò òiðøiëiãiíi» ¸ð-ò¾ðëi
ñàëàëàðûíäà ºîëäàíàäû.
Êåéáið ïðîôåññèÿëàð ïñèõîëîãèÿ¹à æ¸íå àäàìíû» æ¾ðiñ-ò½ðûñûíà åðåêøå
òàëàïòàð ºîÿäû.Á½ë æåðäå àäàìíû» ò¸æiðибеде æàðàìäûëû¹ûн ïàéäàëûëû¹ûí
àíûºòàéòûí äèàãíîñòèêà ºàæåò.
ľíèå æ¾çiíäå ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði ìû»íàí àñàäû æ¸íå îëàðäû
àðíàéû жүйе áîëìàñà ò¾ñiíó ì¾ìêií åìåñ.
Ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåðiíi» æ¾éåñi:
1. Áàºûëàó íåãiçiíäåãi ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði.
2. Ñàóàëíàìà íåãiçiíäåãi ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði.
3. Ïñèõàäèàãíîñòèêàíû» àäàìíû» æ¾ðiñ- ò½ðûñûí, å»áåãiíi»
í¸òèæåëåðií åñåïòåéòií æ¸íå ñàðàïòàéòûí îáúåêòèâòi ¸äiñòåð.
4. Ïñèõîäèàãíîñòèêàíû» ýêñïåðèìåíòòiê ¸äiñòåði.
Áiðiíøi òîï – áàºûëàó íåãiçінäåãi äèàãíîñòèêà ¸äiñiìåí ìiíäåòòi ò¾ðäå
áàºûëàóäû» å»ãiçóií æ¸íå îíû» í¸òèæåëåðií ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº
ºîðûòûíäûëàðäà ºîëäàíóäû áîëæàéäû.
Ñàóàëíàìà íåãiçiíäåãi ïñèõîäèàãностика ¸äiñòåði àäàìíû»
ïñèõîëîãèÿëûº åðåêøåëiêòåðií ñàóàëíàìà àðºûëû (æàçáà í/å àóûçøà àëûí¹àí)
æàóàïòàðûíà ñàðàïòàó íåãiçiíäå ºàëàí¹àí.
Á½ë ¸äiñòåðäi» áiðíåøå ò¾ði áàð; àíêåòà, ñàóàëíàìà, èíòåðâüþ.
Àíêåòàäà ñûíàëóøû òåê ñ½ðàºòàð¹à ¹àíà æàóàï áåðiï ºîéìàé, ¼çi
òóðàëû ¸ëåóìåòòiê-äåìîãðàôèÿëûº ì¸ëiìåòòåðäi àéòàäû. Ìûñàëû: ¼ç æàñûí,
ìàìàíäû¹ûí, áiëiêòiëiãií, æ½ìûñ îðíûí, ºûçìåòií æ¸íå ò.á.
Ñàóàëíàìà ¸äiñiíäå ñûíàëóøû¹à æàçáàøà ñ½ðàºòàð ºîéûëàäû. Á½íäàé
ñ½ðàºòàð åêiãå á¼ëiíåäi: àøûº æ¸íå æàáûº.
Æàáûº ñ½ðàºòàð¹à ñûíàëóøû áåëãiëi áið ¾ëãiãå (ñòàíäàðòºà) ñàé æ¸íå
îíû» îéûíøà ä½ðûñ æàóàïòàðäû òà»äàó êåðåê. Ìûñàëû: ”èÿ”, ”æ”,
”êåëiñåìií”, ”êåëiñïåéìií”, ”æàóàï áåðóãå ºèíàëàìûí”.
Àøûº ñ½ðàºòàð¹à ñûíàëóøû åðêií ò¾ðäå, ¼çi ºàëà¹àí ¾ëãiäå æàóàï
áåðåäi. Æàáûº ñ½ðàºòàð¹à ¸äåòòå ñàíäûº òàëäàó æàñàëñà, àøûº ñ½ðàºòàð¹à
ñàïàëûº òàëäàó æàñàéäû.
Ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ñàóàëíàìà, á½äàí áàñºà, òóðà æ¸íå æàíàìà
áîëóû ì¾ìêií. Òóðà ñ½ðàºòàð¹à ñûíàëóøû ¼çiíi» êåéáið ïñèõîëîãèÿëûº ºàñèåòií
ñèïàòòàéäû æ¸íå áà¹àëàéäû. Æàíàìà ñ½ðàºòàðäà ñûíàëóøûíû» ïñèõîëîãèÿëûº
ºàñèåòiíå òiêåëåé áà¹à áåðiëìåéäi, áiðຠñî¹àí ºàðàìàñòàí îíû»
ïñèõîëîãèÿлық äàìóûíà æàíàìà ïiêið áåðiëåäi.
Æàçáàøà ñàóàëíàìàäàí áàñºà, àóûçøà ñàóàëíàìàëàð áàð. Îíû» áiði
èíòåðâüþ. Ïñèõîëîã ñûíàëóøû¹à ¼çi ñ½ðàºòàð ºîéûï, æàóàïòàðûí äà ¼çi æàçûï
àëàäû. Á½ë ñ½ðàºòàð àëäûí àëà áåëãiëåíiï, æàçáàøà ñ½ðàºòàðìåí òèïòåñ áîëóû
ì¾ìêií.
°ðåêåò í¸òèæåëåðií òàëäàó àðºûëû æàñàëàòûí ïñèõîäèàãíîñòèêàíû» áið
¸äiñi êîíòåíò-àíàëèç áîëûï òàáûëàäû. Êîíòåíò-àíàëèçäå ñûíàëóøûíû» æàçáàøà
æàóàïòàðû, øû¹àðìàëàðû, õàòòàðû, å»áåê í¸òèæåëåði àëäûí-àëà áåëãiëåíãåí
æ¾éåãå ñàëûíàäû. Îíû» ìàºñàòû – àäàìíû» æàçáà øû¹àðìàëàðûíäà ê¼ðiíåòií
ïñèõîëîãèÿëûº ìiíåçäåìåñií (åðåêøåëiêòåðií) àíûºòàó æ¸íå áà¹àëàó.
Ýêñïåðèìåíòòi» ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñi ðåòiíäåãi åðåêøåëiãi
ñûíàëóøûíû» êåéáið ºàñèåòiíå áà¹à áåðó ¾øií àðíàéû ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº
ýêñïåðèìåíò ¼òêiçó. Á½íäàé ýêñïåðèìåíò ¼òêiçóäi» ò¸ðòiái ¸ëäåáið æàñàíäû
æà¹äàé àðºûëû, ñûíàëóøûíû» çåðòòåëiï æàòºàí ºàñèåòií ê¼ðó.
1. Ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåði, îëàðäû æiêòåó.
²àçiðãi òà»äà ¹ûëûì¹à áåëãiëi áàðëûº ïñèõîëîãèÿëûº ïðîöåñòåðäi,
àäàìíû» ºàñèåòòåðiíå æ¸íå õàëäàðûí ºàìòèòûí ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåð
æàñàë¹àí æ¸íå ïðàêòèêàäà ºîëäàíóäà.
Ïðàêòèêàäà ºîëäàíàòûí æ¸íå æàñàë¹àí ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåðäi»
ê¼ïøiëiãi áëàíêòiê ¸äiñòåìåãå êiðåäi. Ñûíûëóøûíû» àóûçøà íåìåñå æàçáàøà
æàóàïòàðûíà ºàðàï, îíû» ïñèõîëãèÿñûíà áà¹à áåðåäi.
²îëäàíó жиілігіне ºàðàé åêiíøi îðûíäû ñàóàëíàìà ¸äiñòåìåñi àëàäû.
°äiñòåìåäå ñûíàëóøû¹à ïñèõîëîã àóûçøà æàóàï áåðiï, îíû» æàóàïòàðûí áåëãiëåï
¼»äåéäi. Á½ë ¸äiñòåìåíi» åðåêøåëiãi – àðíàéû áëàíêiëåð äàéûíäàëìàéäû æ¸íå
ïñèõîëîã ¼çií ñûíàëóøûìåí åðêií ½ñòàéäû.
¶øiíøi îðûíäû ñóðåò æ¸íå ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåìåëåð àëàäû.
Ñûíàëóøûíû» ºàë-æà¹äàéûí çåðòòåó ¾øií ¼çäåðiíi» ñóðåòòåðiн ºîëäàíàäû.
Ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåìåëåðäi» àðàñûíäà ïðîåêòòiê ¸äiñòåìåëåð
åðåêøå îðûí àëàäû. Îëàð áëàíêòi», ñàóàëíàìà æ¸íå ñóðåò ¸äiñòåði áîëà àëàäû.
Êåçåêòåãi òîï – îáúåêòòi» – ìàíèïóëÿòîðëûº ñûíàóøûëàð¹à
òàïñûðìàëàð çàòòàð ê¾éiíäå áåðiëåäi. Çàòòàðäàí ¸ëäåáið í¸ðñå æàñàó êåðåê:
æèíàéäû, æàñàéäû, º½ðàéäû, á½çàäû.
Òåñòòiê òàïñûðìàëàðäû» òèïi áîéûíøà ïñèõîäèàãíîñòèêà ¸äiñòåìåñi
ñàóàëíàìàëûº, ò½æûðûì-äàìàëûº, æåìiñòiëiê, ¸ðåêåòòåíóøiëiê, ôèçèîëîãèÿëûº
áîëûï á¼ëiíåäi.
Òåñòòiê ìàòåðèàëäû» áà¹ûòûíà áàéëàíûñòû ïñèõîäèàã-íîñòèêàëûº
¸äiñòåìåëåði:
À) Ñàïàëû (àäàìíû» ñàíà-ñåçiìiíå áàéëàíûñòû).
Á) Ñàíàñûç ( àäàìíû» ñàïàñûíà áàéëàíûñòû åìåñ ðåàêöèÿëàð¹à áà¹ûòòàë¹àí),
áîëûï á¼ëiíåäi.
À-òèïiíå ñàóàëíàìà ¸äiñòåìåñi ìûñàë áîëàäû.
Á-òèïiíå ïðîåêòòiê ¸äiñòåìå æàòàäû.
Ñûíàëóøû¹à òåñòòiê ìàòåðèàëäûң ½ñûíûëóûíà áàéëàíûñòû
ïñèõîäèàãíîñòèêàëûº ¸äiñòåð áëàíêòi» òåõíè-êàëûº æ¸íå ñåíñîðëûº áîëûï
á¼ëiíåäi.
²îëäàíàòûí ïñèõîäèàãíîñòèêà ºîðûòûíäûëàð, ì¸ëiìåò-òåðäi» ¼çãåøåëiãiíå
áéëàíûñòû ¸äiñòåð îáúåêòèâòiê æ¸íå ñóáúåêòèâòiê áîëûï á¼ëiíåäi. Îáúåêòèâòi
¸äiñòåìåíi» ìûñàëû ðåòiíäå ôèçèîëîãèÿëûº, ðåôëåêñòiê ê¼ðñåòêiøòåðií íåìåñå
ñûíàëóøûíû» ïðàêòèêàëûº í¸òèæåëåðií ñàðàïòàéòûí òåñòòåð áîëà àëàäû.
Қазіргі заманда ғылымға белгілі барлық психологиялық процестерін,
адамның қасиеттерін және жағдайларын қамтитын психодиагностикалық әдістер
пайда болып,іс жүзінде қолданылып жүр.Жаңа ғылыми ұғымдар мен олардың
құбылыстарын қолдануға, ғылыми құқығының пайда болуы мен оны сипаттау,
экспериментальдық зерттеуге жарайтын психодиагностика құралдарымен қатар
жүреді. Ғылым ретінде психологиядағы жұмыс ХХ ғасырдың басында бір
себептермен пайда болып, зерттеулер анықтағандай әдістеріне басқа
ғылымдарда қолданылатын (мысалыға физикада) талаптар кең қолданылады. Олар
операционализация және верификация.
Операционализация дегеніміз ұғымдағы сипатталатын құбылыс шынымен бар
екеніне көз жеткізетін процедуралармен әдістерге сілтеу жасайтын талап.
Операционализация кез келген зерттеуші істей алатын практикалық іс
әрекеттермен тәсілдерді көздейді, зерттеуші ұғымдағы құбылыс өзіне қажетті
ғана қасиеттерге ие болып тұрғанына көз жеткізу үшін керек.
Верификация дегеніміз кез келген жаңа үғым ғылыми деген статус алу
үшін тексеруден өту керек. «Верификация» «тексеру» дегенді білдіреді.
Мұндай тексеру психодиагностика қабылдауының көмегімен өткізіледі. Мысалы
ғылымға «мотив» (себеп) ұғымын кіргізер кезде біріншіден, басқа ұғымдар
арқылы нақты анықтама беру керек. Мысалы анықтамамыз мынандай түрде болсын.
«Мотив- белсенділікпен мақсатқа жету құштарлығын беретін адамның іс
әрекетінің ішкі, психологиялық ақыл оймен сезілетін және сезілмейтін түрткі
болатын бұлақ»
Мотив ұғымын операционализациялаудың келесі кезеңінде біз ерекше
психодиагностикалық әдісті ұсынуымыз керек еді. Бұл әдістің көмегімен
берілген ұғымның негізгі бөлігінде айтылатын құбылыстар іс жүзінде бар
екеніне көз жеткізетін едік. Соңғы кезеңде біз мотив құбылысының барын оны
сипаттайтын қасиеттері барысында практикалық тексеру жүргізу керек еді. Бұл
ұғымның верификациясы болып табылады. Сонымен операционализация-теориялық,
ал верификация-практикалық болып бөлінеді.
Психодиагностикалық әдістерінің көбісі бланк әдісі болып келеді. Бұл
әдісте зерттелетін адамға бір қатар сұрақтар ұсынылып, оларға ауызша немесе
жазбаша жауап беруі керек. Алынған жауаптарына қарап сол адамның
психологиясы туралы мәлімет алуға болады. Бланк әдісі өте кең қолданылады,
өйткені олардың қоданылуы оңай және алынған мәліметтерді, нәтижелерді өңдеу
жағыда қолайлы. Екінші орында сұрақ әдісі қолданылады. Ауызша сұрақ қойып
психолог зерттелетін адамның берген жауаптарын өңдейді. Бұл әдістің
оңайлығы бланктердің дайындаудың қажеттігі жоқтығында. Бірақ бұл әдісиің
кемшілігі де бар сұрақтардың таңдауда субъективті бастама бірінші орында
тұрады. Бұл әдістемені стандартқа келтіру қиын. Үшінші орында
психодиагностикалық суреттер әдісі қолданылады. Мұнда психологтар белгілі
бір тақырыпта немесе бос тақырыпқа зерттелетін адамға сурет салдырады.
Кейде зерттелетін адамға интерпретациялауға стандарттық дайын суреттер
беріледі. Бұл суреттердің кейбіреулерінің мазмұнында жасырылған есептерді
шешу керек.(мысалы, матрицалық Равен тесті). Бірінші мен үшінші түрлерінің
екі варианты бар: компьютерлік және қолдық. Қолдық вариантта бүл әдіс
басынан аяғына дейін электрондық-есептеу техника құралдарынсыз
эксперименттік материалды презентациялау және өңдеуді өткізеді.
Компьютерлік вариантта психодиагностиканың келесі кезеңінде ЭВМ
қолданылады. Мысалыға, мәтінді немесе суретті дисплей арқылы ұсынуға
болады, ал процессорды сандық есептеулер үшін қолданады.
Психодиогностикалық әдістердің ішінде жобалық әдістер бірінші орын алады.
Бұл әдістер бланктық, сұраулы және суретті болады. Жылдан жылға олардың
қолданылуы жиелеп келеді, осы топтың әдісі валидтік және информативтік
болып бөлінеді. Келесі әдістің тобы-обьективтік-манипуляциалық. Мұндағы
есептер нақты заттар түрінде беріледі, оларды жинау, жасау немесе бұзу
керек. Психодиагностикалық әдістердің топтарға бөлінуіне сүйеніп, негізгі
өлшемдерді анықтап, кең түрде топтастыруға болады.
Өлшемдер төмендегідей болады:
1. Әдістемеде қолданылатын тест есептердің түрлері.
2. Әдістемеде қолданылатын тест материалының жайы.
3. Зерттелетін адамның тест материалын ұсыну формасы.
4. Психодиагностика нәтижелерінің қорытындылау үшін қолданылатын
мәліметтердің сипаттамасы.
5. Әдістемедегі тест нормасының бар болуы.
6. Әдістеменің ішкі құрылысы.
Тест тапсырмаларын қолдану типі бойынша психодиагностикалық
әдістемелер сұраулы (зерттелетін адамдарға арналған сұрақтар қолданылады ),
мақұлдайтын (зерттелетін адам бір ой – пікірлерді мақұлдау немесе
мақұлдамау), өнімділік (зерттелетін адамның өзінің шығармашылық өнімінің
түрі қолданылады), әсерлі (зерттелетін адам өзінің психологиясы туралы
сипаттайтын белгілі бір кешенді практикалық іс - әрекетті жасау туралы
есепті орындайды), физиологиялық (бұл жағдайда психодиагностика адам
организмінің физиологиялық реакция немесе еркін емес физикалық анализдің
негізінде өткізіледі), Мысалы, бір адамның психологиясын бағалау үшін
тікелей немесе жанама сұрақтарды, бір пікірді мақұлдату немесе мақұлдатпау,
ауызша, жазбаша, бейнелі, техникалық т.б. іс - әрекет, оның еркін немесе
еркін емес қимылдарын және жауаптарға реакциясын және т.б. қолдануға
болады. Электроэнцефалограмма, электрокардиограмма, электромиограмма, тері
– гальваникалық реакция және басқа рефлекстер де қолданылады.
Тест материалдың жағдайы бойынша психодиагностика әдістемелері сана –
сезімдік және сана – сезімсіздерге бөлінеді.
Бірінші типке сұраулы , ал екіншісіне жобалау әдістемесі жатады.
Зерттелетін адамға ұсынылатын тест материалының психодиагностикалық
әдістемелері бланктік (тест жазбаша түрінде немесе сурет, схема түрінде
болады), техникалық (зерттелетін адамға тест материалы аудио – видио немесе
кино түрінде болады), сенсорлық (тест материалы физикалық стимул түрінде
болады).
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1.Тест түрлері және оны қолдану салалары.
2.Тест жүргізу үшін қойылатын талаптар.
3.Тест нормаларының ұғымы және орнату әдісі.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
Тақырып 7. Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістемелеріне
қойылатын талаптар
Мақсаты :Студенттерді психодиагностикалық әдістемелерге қойылатын
талаптармен таныстыру. Тест, тест түрлері деген ұғымдарды түсіндіру.
Жоспар:
1.Тест – психодиагностиканың негізгі құралы.
2. Тесттің түрлері.
1. Тест – психодиагностиканың негізгі құралы.
Психологияда тест деп психодиагностикалық стандартты әдістемелерін айтады.
Бұл әдістемелер зерттелетін қасиеттердің даму дәрежесінің салыстырмалы
сапалық және сандық көрсеткіштерді алуға көмектеседі. Барлық кезде бірдей
болғандықтан бұл әдістемелерді стандарттық деп айтамыз,зерттелетін адам
алатын жағдай мен нұсқаудан бастап, есептеу мен интерпретацияны алатын
көрсеткіштермен аяқтайды. Тестпен алынған бағаларды қашан қай жерде
алынғанына қарамастан, бір бірімен салыстыруға болады, сондықтан біз оны
салыстырмалы дейміз. Тесттерге қойылатын психодиагностикалық әдістемелердің
ішіндегі ең қатаңы деп валидтық нақтылықты және бірегейлікті көздейтін
әдістемелерді айтамыз. Бірнеше топтарға бөлінетін тесттердің көп түрлері
бар: Тесттелетін қасиетіне қарай, тестте қолданылатын есептердің
ерекшеліктеріне қарай, зерттелетін адамға ұсынылатын материалына қарай,
бағаланатын объектісіне қарай. Тесттер интеллектуалдық (адамның әртүрлі
қызығушылық процестердің даму дәрежесін бағалайтын), тұлғалық және
тұлғааралық болып бөлінеді. Қолданылатын есептердің ерекшеліктеріне қарай
практикалық , бейнелік және вербальдық тесттер болып бөлінеді. Ұсынылатын
тест материалына қарай тесттер бланктық , аппараттық болып бөлінеді.Баға
объектісіне – процессуальдық, жетістік тесттер, құбылыстар мен қасиеттер
тесттері.Интеллектуальдық тесттер- адамның интеллектік даму деңгейін
бағалауға, жеке когнитивтік процестерін (қабылдау, зейін, жады, сөйлеу)
бағалауға арналған. Тұлғалық тесттер - адамның жеке тұрақты
ерекшеліктерінің психодиагностикасымен байланысты: темпераментке, мінезге,
мотивация, эмоция, қабілеттерге арналған тесттер. Тесттердің арасында
тұлғаның жағдайын немесе оның жеке қасиеттерінің даму дәрежесінің жүйелі
бағасын беретіні кездеседі. Комплекстік (жүйелілік) тесттерге КЕТТЕЛ, ММРІ
және т.б. жатады. Жекешеленген тесттерге - адам тұлғасының жеке бір
қасиеттерін бағалайтын тесттер жатады. Тұлғааралық деп- әртүрлі әлеуметтік
топтардағы адам қарым - қатынастарын бағалайтын тесттерді айтамыз. Мысалы,
социометриялық тест, топтың ұжым ретінде өзін- өзі тексерудің әлеуметтік -
психологиялық тесті. Практикалық тест тапсырмалары- есептер мен
жаттығулардан тұрады.Образдық тапсырмалар- суретті, схемалық, бейнелік
тапсырмалардан тұрады. Вербальдық тесттер- тәсілдік сөздермен
тапсырмалардан тұрады. Мысалы, ұғымдарды анықтау, ой қорытындылары,
сөздердің көлемі мен мазмұнын салыстыру, әртүрлі логикалық тәсілдердің
түсініктерін орындау және т.б. Тестте қолданылатын көп тапсырмалар кешендік
болып келеді, яғни практикалық, теориялық, бейнелік, вербальдық іс -
әрекеттерден және тапсырмалардан тұрады.Адамға өмірде кездесетін көп
есептер кешенді болып келеді, ал тест адамның іс-қимылдарын және мүмкін
болатын жетістіктерін лабораториялық жағдайда емес, өмірде болжау үшін
өткізіледі. Бланктік тест деп- зерттелетін адамның алатын тест материалы
бланк түрінде (суреттер, схемалар, таблицалар, сұрақ-жауаптар және т.б.)
болады. Аппаратуралық тесттерде- нәтижелерді өңдеу үшін әртүрлі аудио-
видеотехника,электрондық есептеу машиналары қолданылады. Процессуальдық
тесттер- психологиялық және іс- әрекеттік процестерді зерттеп, нәтижесінде
нақты сапалық және сандық мінездеме беріледі. Тест жетістіктері тобына-
адамның әртүрлі іс әрекеттердегі жетістіктері бағаланатын тесттер жатады.
Мысалы, танудың түрлі ортасында: естің (жадының) жетістігі,ойлау логикасы,
зейіннің тұрақтылығы, вербальдық ойлаудың даму деңгейі және т.б.
Тесттердің жағдайы мен қасиеттері, адамның тұрақты психологиялық
қасиеттерінің диагностикасына қатысты болады. Жобалау тесттерін жеке бір
топ етіп бөлуге болады. Олар адамның психологиялық сапасын тура емес ,
жанама бағалауға негізделген. Мұндай бағалау көптеген объектілерді адам
қалай қабылдап және интерпретация жасап, талдау нәтижесінде алынады,
алынған мазмұнды объектілері: сюжеттік суреттер, формасыз дақтар, бітпеген
сөйлемдер және т.б. болуы мүмкін. Бұл тесттерге қатысты, мысалыға,
Роршахтың, Апперцептивтік тақырыптық тесттер және т.б. жатады.
Жобалық тесттер деп зерттелетін адамның жасырын немесе еркінен тыс
басынан өткізетін психологиялық ерекшеліктердің психодиагностикасын
айтамыз. Психодиагностикалық эксперимент әдіс ретінде жеке жағдайларда ғана
қолданылады: егер керекті қасиетті басқа әдіспен анықтауға болмайды.
Процессуалдық тесттер зерттелетін адамның психикалық және іс-
әрекеттік просцесстердің өту ерекшеліктері зерттеушілерді қызықтырады. Ал
жетістіктер тесттер қабілеттер, дағдыларды бағалау есебі шешілген кезде
қолданылады.
Жеке топқа интеллект тесттері жатады. Олар адамның интеллектуалдық
дамуыныың жалпы деңгейін нақты және сапалық жағынан анықтаған кезде
қолданылады.
Тесттерге нақты психодиагностиканың әдістері ретінде ерекше талаптар
қойылады.
Тесттің социокультуралық адаптациясы. Бұл дегеніміз тест тапсырмаларының
және тест бағаларының сәйкестігі. Мысалы Еуропада пайда болған интеллект
тесті құрылымында сөздік-логикалық емес, образдық-практикалық ойлау басым
болатын, интеллекті бар елде қолданылса, ол міндетті түрде әлеуметтік-
мәдени түрде адаптациядан өту керек. Кері жағдайда біз сол елдің
тұрғындарының ой дамуының деңгейіне сәйкес келмейтін төмен нәтижелерді
аламыз.
Және, керісінше, практикалық ойлауға тапсырмалары бар интеллект тесті
вербалдық интеллекті басым елде қолданған кезде біз ой дамуының адекваттық
емес көрсеткіштерді аламыз.
Егер тест пайда болған жағдайлардан мүлдем басқа жағдайда қолданылатын
болса, міндетті түрде ол жаңа жағдайларға бейімделіп, адаптациядан өту
керек. Бірінші кезекте бұл нәрсе бланктік тесттерге қатысты, өйткені олар
басқа елден алынған және сол елдің тілінде жазылған. Тест тапсырмаларының
бір тілден екіншіге аудармасы ешқашан нақты болмайды. Көбінесе сөзбе-сөз
емес мағынасына қарай аударылады.
Екінші талап- тұжырымдамалардың қарапйымдылығы және тест
тапсырмаларының бір мағыналылығы. Бұл талап бойынша сөздік және басқа
тапсырмаларда адамдар әртүрлі мағынада түсініп қалмау керек олар: (сурет,
сөздер болуы мүмкін).
Үшінші талап- тест тапсырмаларын орындау үшін бөлінген уақыт.
Психологиялық тест тапсырмаларын орындау үшін бөлінген уақыт 1,5-2 сағаттан
аспау керек, өйткені бұдан ұзақ уақытта адам, өзінің жұмыс істеу қабілетін
жоғары деңгейде сақтай алмайды.
Төртінші талап- белгілі тест үшін тест нормалары.
Бұларға репрезентативтік орташа көрсеткіштер жатады, яғни ол бір топ
адамдар. Белгілі бір адамның көрсеткіштерін оның психологиялық даму
деңгейін бағалап сол адамдармен салыстыруға болады. Тест нормасы
зерттелетін адамдардың жасына, жынысына қарай және алынған бағаны жасына,
жынысына және басқа релеванттық көрсеткіштердің дифференциамен орталандыру
нәтижесінде алынады.
Тест нормасы дегеніміз зерттелетін адамға бірнеше әлеуметтік –
демографиялық мінездемелер бойынша ұқсас адамдардың үлкен шынтығының
дамуының орта деңнейі. Барлық нормалар адамдардың психологиялық дамуында
жылдап өзгеретін табиғи өзгерістерімен бірге өзгереді. Мысалы ХХ ғасырдың
25-ші жылдарындағы интеллектуалдық даму нормасы 90-шы жылдардағы адамның ой
даму денгейімен салыстыра алмаймыз. Эмпирикалық ереже бойынша бес жылда бір
рет тест нормалары қайта қарастырылу керек.
Бұл қайта қарау төмендегідей өту керек. Біріншіден, бір топ адам
зерттеуді жүргізу үшін керек. Содан соң өзінің әлеуметтік – демографиялық
мінездемелері бойынша топшаларға бөлінеді. Әр топша үшін тесттің көмегімен
құрметті адамдар іріктеліп зерттеледі. Соңында көрсеткіштерді орталандыру
жолмен белгілі адамдардың жиынтығы үшін тест нормасы анықталады. Тестті
сипаттаған кезде міндетті түрде норма кімге , қай кезде , қалай орнатылғаны
туралы айту керек.
Тестті өткізу үшін , нәтижені өңдеп интерпретация жүргізу үшін қатаң
ережелер белгіленген:
1.Бір тестті қолдану үшін, психолог оны бірінші өзіне өткізу керек.
Бұл нәрсе тесттің нюанстарын білмеу қателіктерінен сақтайды.
2.Зерттелетін адамдар тест инструкциясымен мұқият танысып, оны жақсы
түсініп алу керек.
3.Тест барысында зерттелетіндер бір-бірінен көмек сұрамай, жеке өз
алдына жауап беру керек.
4.Әр тест үшін нәтижелерді өңдеп, интерпретация жүргізу үшін
тексеруден өткен процедура болу керек. Әсіресе бұл мәліметтерді математико-
статистикалық әдістерге қатысты. Практикалық тест өткізу үшін белгілі
дайындық жүргізу керек. Біріншіден, зерттелетіндерге тестті беріп
түсіндіреді, не мақсатта өткізілетіні, оның нәтижесінде қандай мәліметтер
алынуы мүмкін және өмірде олар қалай қолдануы мүмкін.Содан соң ол
инструкцияны түсініп алу керек. Соның бәрінен кейін психолог тестті
жүргізеді.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1.Тест түрлері және оны қолдану салалары.
2.Тест жүргізу үшін қойылатын талаптар.
3.Тест нормаларының ұғымы және орнату әдісі.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003.
5.Шванцари Й. Диагностика психического развития. – Прага : медицинское
издание Авиценнум ,1978.
Тақырып 8. Психологиялық – педагогикалық диагностиканың құралдардың
топтастырылуы
Мақсаты :
Студенттерге педагогикалық диагностика әдістерінің анықтамасы туралы
түсінік беру және педагогикалық диагностика әдістерінің өлшемдерін анықтау.
Жоспар:
1. Психодиагностика әдістерінің жалпы сипаттамасы.
2.Психодиагностика әдістері және оларды жіктеу.
Психодиагностикалық қорытындыларда қолданылатын мәлімет-тердің
сипаттамасы бойынша әдістемелер объективтік (зерттелетін адамның немесе
экспериментатордың сана – сезімінен немесе еркінен тәуелсіз көрсеткіштер
қолданылады) және субъективтік (зерттелетін адамның немесе
экспериментатордың сана – сезімдерімен еріктеріне тәуелді мәліметтер
қолданылады). Объективтік түрге мысал ретінде қолданғанда бағалаудағы
субъективтік минимумға келтірілген физиологиялық , рефлексивтік нәтижелері
бар тесттерді айтуға болады. Субъективтік түріне мысал ретінде интуиция мен
ішкі тәжірибеге негізделіп жасалынған интроспекция мен қорытындыларды
айтуға болады. Тест мөлшерлерінің бәрінің өлшемі бойынша
психодиагностикалық әдістемелер ұқсас мөлшерлерге және ұқсас еместерге
бөлінеді. Ішкі құрылысына қарай психодиагностикалық әдістемелер мономерлік
және многомерлік деп бөлінеді. Біріншісінде бір ғана қасиет бағаланып
диагностика жүргізіледі, екіншісінде бірнеше психологиялық қасиеттер
бағаланып олардың психодиагностикасы жүргізіледі. Ал соңғысында
психодиагностикалық әдістеме бірнеше жеке әдістерге бөлінеді. Олар
подшкалалар деп аталып жеке бір психологиялық қасиеттерді бағалайды.
Мысалыға белгілі бір Спилбергер – Ханен тесті адамның үрейленуін бағалау
үшін жасалынған. Бұл мономерлік әдістеме , ал Кеттелдің тұлғалық тесті
многомерлік әдістемеге жатады. Психодиагностикалық әдістеме жан – жақты
қарастырылып топтастырылады. Сондықтан кез – келген әдістемені жалғыз емес
бірнеше топтарға топтастырып жатқызуға болады. Осыған байланысты жоғарыда
аталған топтастырылған өлшемдер әртүрлі әдістемелердің сипаттамасында бірін-
бірі толықтыратын етіп бағалануы керек. Бөлек топқа эксперименталдық
мәліметтердің сапалық және сандық талдауына негізделетін
психодиагностикалық әдістемелер кіреді. Бірінші жағдайда диагностикадан
өтетін қасиет белгілі ғылыми ұғымдарда сипатталады, ал екінші жағдайда
белгілі бір адамды басқа адамдармен салыстырғанда ұнамды дәрежеде
сипатталады. Кейде сапалық және сандық сипаттамалар бір-бірімен үйлеседі
соңында зерттелетін қасиет сапалық және сандық сипат алады. Мысалы
А.Е.Личко тестінде (жасөспірімдер мінезінің диагностикасы) мінезінің әр
қасиеті сапалық және сандық сипаттамада болады.
Педагогикалық диагностиканың әдістемелері ғылыми және практикалық
болып бөлінеді. Мұндай бөлінуі шартты түрде: белгілі психодиагнос-тикалық
әдістемелердің көбісі практикалық психодиагностикада да , ғылыми – зерттеу
эксперименттерінде де қолданылады. Олардың айырмашылығы төмендегіде: ғылыми
– зерттеу әдістемелері анықтауға және әрі қарай зерттеуге бағытталған , ал
практикалық – практикалық мақсаттарда қолданылып және оның дамуының
дәрежесінің бағалауына бағытталған.
Және ғылыми әдістеме тек ғылыми зерттеулерде қолданылып , кең
практикалық психодиагностика үшін тиімді емес. Практикалық әдістеме ,
керісінше , жан-жақты , қарапайым және арзанға түсу керек.
Педагогикалық диагностика әдістемелерінің көптігі қолданылуда
шектеулер бар болғандығымен түсіндіріледі. Сондықтан шектеулері жоқ
әдістемелерді шығарып , қолдану керек.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1.Психодиагностикалық әдістемелер және олардың зерттеу
әдістемелерден айырмашылығы?
2.Бланктық әдістемелерді сипаттап беріңіз.
3.Сұраулы әдістемелер және психодиагностикадағы оның орны?
4.Суретті психодиагностикалық әдістемелер және олардың орны.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-
5.Шванцари Й. Диагностика психического развития. – Прага : медицинское
издание Авиценнум , 1978.
Тақырып 9. Кіші мектеп жасындағы балаларды психологиялық – педагогикалық
диагностикалау ерекшеліктері
Мақсаты: Студенттерді кіші және орта мектеп жасындағы балалардың
психодиагностикалық ерекшеліктерімен таныстыру.
Практикалық психодиагностиканың қолданылуы туралы анықтама беру.
Жоспар:
1.Кіші мектеп жасындағы балалардың психодиагностикасының ерекшеліктері.
2. Практикалық психологтардың жұмысындағы графикалық әдістерді қолдануы.
Мектепке барғанға дейін балалардың психологиялық даму деңгейінің жеке
айырмашылықтары жоғарылайды. Балалардың бір-бірінен интелектуалдық,
моральдық, персонааралық даму жағынан айырмашылықтары болады. Олар әр
психодиагностикалық жағдайларға әр түрлі әрекет жасайды, бірдей нұсқауларға
әр түрлі қарай бастайды.
Мысалыға, бір балалар үлкен адамдарға арналған психодиагностикалық
тесттерден жеңіл өтеді, басқалары -4-6 жасарларға арналған тесттерден
қиналып өтеді. Бұл нәрсе әсіресе вербальдық өзін-өзі бағалау, рефлексия
және қоршаған ортаның баланың саналық қиын бағалар қолданылатын
психодиагностикалық әдістемелерге қатысты.
Баланың психологиялық дамуының шындық деңгейін бағалау үшін,
психодиагностикалық әдістемені кіші мектеп жасындағы балаларға қолданудан
бұрын, интеллектуалдық жағынан ол балаларға қиын емес пе, керісінше, тым
оңай емес пе соны анықтау.
6-7 жасар балалардың психологиялық дайындығына қатысты белгілі
эмпирикалық мәліметтер бойынша 50%-тен-80% ке дейін балалар мектепке дайын
еместігін көрсетеді. Көбісі физиологиялық жасы жағынан дайын болғанымен
оның психологиялық жасы 5-6 жасар баланікі сияқты болуы мүмкін. Егер ол
балаға қиындау тестті ұсынса (тест баланы аз қызықтырып , одан да көп күш
жігер, еркін зейін, жады, бейнелеуді талап етеді) , ол тапсырманы орындай
алмауы мүмкін. Оның себебі тұлғалық – психологиялық дамуының деңгейінің
төмен екенін көрсетеді, интеллектуалдық қабілеттіліктерінің жоқтығынан
болмайды. Ал егер тест тапсырманы балаға ойын түрде ұсынса, онда нәтижелер
әлдеқайда жоғары болуы мүмкін.
Бұл жағдайды 1,2 сыныптағы балаларды психодиагностикасында ескеру
керек.
3-4 сынып балаларына үлкендерге берілетін тесттер ұсынылады (тест
тапсырмалары оларға түсінікті болу керек). Егер балалар өте қызығып отырса
және мотивациясы өте күшті болса, онда тест нәтижелері жоғары болады. Үлкен
адам жігерлік қасиеттер көмегімен кезінде өз-өзін меңгере алады, ал 1-2
сыныптағы мен 8-9 сыныпқа дейінгілер олай ете алмайды. Бастауыш
сыныптардағы оқушылардың психодиагностикасындағы үлкендерге арналған
тесттерді қолдануға қатысты белгілі бір шектеулер бар. Бұл шектеулер
көбінесе ойлау, тұлғалы және тұлғааралық қатынастарды зерттеу үшін
қолданылатын тесттерге қатысты. Қазір пайдаланатын интеллектуалдық
тесттердің көбісі (үлкендерге арналған) сөйлеу – логикалық ойлаудың даму
деңгейін бағалайды. Бұл ойлаудың түрі балалардың басқа ойлаудың құнды
түрлеріне қарағанда (бейнелі және образдық ойлау) кемдеу болады. Сонымен
қатар үлкендерге арналған тесттерде интеллектуалдық тапсырмалар сөйлеу
түрде тұжырымдалады, үлкендердің өмірлік тәжірибелерін бейнелейтін тілден
және ұғым жүйелері қолданылады. Сондықтан бұл тесттерді балаларға бейімдеу
керек. Кейде ол мүмкін болмайды, сол кезде жаңа варианты құрылады, мысалы,
Векслердің интеллектуалдық тесттің , Кеттелдің тестін. Бірақ , бұл кезде
бір проблема туындайды: бірдей психологиялық қасиеттің құрылымы мен мазмұны
әртүрлі тесттердің көмегімен алынған тест нәтижелері ешқашан бірдей
болмайды және сәйкестендіруді талап етеді. Тестаралық сәйкестендіруде
өтпелі коэффициент анықталады. Өтпелі коэффициент бір әдістеменің сандық
көрсеткіштердің басқа әдістеменің көрсеткіштеріне орта қатынасы ретінде
анықталады.
Мысалы, Векслер тесттің үлкендердің де, кішілердің де нұсқалары
түсінікті жеткіншектер кішілердің нұсқасы бойынша 100% көрсеткіш алады, ал
үлкендердің -80% , онда өтпелі коэффициент кішіден үлкендерге қарай 1,25-ке
тең болу керек. Бұл көрсеткішті 100% 80% ге бөлуден шығады.
Үлкендердің тұлғалық тесттердің шектеулері тек сандық айырмашылықтарға
ғана әкеліп соқпайды. Үлкендердің тесті бағалайтын тұлға қасиеттері балада
болмауы мүмкін. Және керісінше, балаларда жасы үлкейген сайын жоқ болып
кететін тұлғалық ерекшеліктер үлкендерде мүлдем жоқ.
Бұл жағдайдың шешімі бар. Үлкендерге және кішілерге арналған тұлғалық
тесттерді іс жүзінде қолданғанда жас ерекшеліктер психологиясы біліміне
және тесттерді дұрыс құру үшін және алғашқы валидтықты қамтамасыз ету үшін
керекті информация беретін адамның тұлғалық дамуының психологиялық
теорияның біліміне сүйену керек.
Ұсынылатын психодиагностикалық әдістемелердің жүйесі мектепке енді
баратын балалардың психологиялық даму деңгейінің кешендік бағалауы үшін
арналған. Бұл жүйе бастауыш сыныптардың оқушыларына да арналған, олардың
тану процестерінің сипаттамасына тұлғалық және тұлғааралық қатынастарына,
олардың әзірге бар қабілеттердің бағасына да арналған.
Бұл жүйенің негізінде балалардың мектепке дайындығын , оқу кезінде
психологиялық дамуын (1-4 сынып) бағалауға мүмкін болады.
Психодиагностикалық бағалауға төмендегілер жатады:
1. Қоршаған ортада балалардың жалпы ориентациясы.
2. Мектепке оқытуға баланың көзқарасы.
3. Зейін.
4. Жады.
5. Ойлау.
6. Сөйлеу.
7. Көркемдік – бейнелеу қабілеті.
8. Еңбекке қабілеттілігі.
9. Жетістіктерге жету мотивациясы.
10. Тұлғалық қасиеттер.
11. Тұлғааралық қасиеттер.
Бұл кешенге 6-7 ден 10-11 жасар балаларды зерттеу үшін қолданылатын
әдістемелер кіреді. Барлық әдістемелер бойынша алынған бағалар кіші жастағы
балалардың жеке психологиялық даму картасына жазылады.
Балалар психологиялық жағынан дамитын үш негізгі сала бар – тану
процестер, тұлғалық және тұлғааралық қатынастар. Олардың бәрі бағаланады
және олар үшін арнайы әдістемелер бар.
Бұл әдістемелер кешенде психодиагностикалық бағалауға зейін, бейнелеу,
жады, ойлау, сөйлеу, процестері жатады, сонымен қатар, оқу мотивациясы
жетістіктерге жету, кейбір базистық тұлғалық қасиеттер, өзінің құрдастары
және үлкендермен қарым-қатынасы.
Бұл әдістемелер кешенінің көмегімен өткізілетін балалар
психодиагностикасы төмендегі мақсаттарға жетуге арналған:
1. Баланың дамуы анықталады.
2. Ондағы бар қабілеттер уақытылы анықталады.
3. Баланың оқудан қалып кетудің себептері немесе нашар тәрбиенің себептері
анықталады.
4. Балаға, оқытушыға немесе ата-аналарға мамандықты таңдауға ғылыми
негізделген нұсқауларды ұсыну.
Мүмкіншілік бар жерде жеке емес, топтық зерттеу өткізу уақытты
үнемдеуге мүмкіндік береді. Бұл мүмкіншіліктер мен шерттарды орындау керек,
олар туралы әрбір әдістемеге комментаршілерде айтылған. Егер ондай
комментаршілер жоқ болса, онда бұл әдістемені жеке және топтық зерттеу үшін
қолдануға болады.
Психодиагностикалық зерттеу өткізу үшін, төмендегі нәрселерді орындау
керек:
1. Әдістеме мәтінімен танысу.
2. Берілген әдістеменің комментаршілерін оқу (егер бар болса).
3. Әдістемеге керек материалдарды дайындау.
4. Бұл әдістеменің көмегімен бір баланың алғашқы зерттеуді өткізіп,
нәтижелерді өңдеу.
2. Практикалық психологтардың жұмысында графикалық әдістерді
қолдану.
Практикалық психологтар графикалық тесттер мен әдістерді жиі қолданады.
Әсіресе балалармен қарым-қатынас жасау қиын болса, сол кезде бұл әдістің
пайдасы тиеді. Бұл кезде сұраулықтар мен дәстүрлі әңгімелер тиімді
болмайды.
Волгоградтық психолог Т.Ю.Андрущенко графикалық анықтаудың арнайы
әдістерін құрастырған. Біріншіден, графикалық іс-әрекеттің нәтижелері
бойынша баланың проблемеларын анықтап іске асырады, екіншіден, аяғына дейін
сезінбеген, дифференцияланбаған уайымдарды , оларды тудырған себептермен
қосу, үшіншіден, пайда болған қиындықтардың анализін жүргізу. «Менің
араласатын ортам» – бұл әдіс баланың құрдастарымен, ата-аналармен,
оқытушылармен іс-әрекеттің ортасымен сипатын анықтауға арналған.
Әңгімені бастағанда, консультант: «Мен білемін, әр адам бейтаныстың
сұрақтарына жауап бергісі келмейді. Сол үшін сен өз өміріңді суретте
бейнелеп бер, ал содан кейін біз сенің өміріңнің қызықты моменттерін
талдаймыз», – деу керек. Мұндай ұсыныс баланы қызықтырып, күдігін жоққа
шығарады.
1.Кіммен, қай жерде күні бойы қарым-қатынас жасайтыныңды елестетіп көрейік,
бейнелеп бер, әр адамға орын тауып бер ( «үй» ).
Консультант шеңбер салады, баламен ақылдасып, екіге бөледі (қарым-
қатынас сфералары). Екі сектор пайда болады: «мектеп», «мектептен тыс» .
Горизонтальдық сызық «құрдастар» , «ата-ана» секторларын анықтайды.
Әңгіменің мақсатына байланысты әр қатынас сфераға белгілі бір кеңістік
беру мынадай болуы мүмкін: Мысалы, мектепте: балалар, мұғалімдер; мектептен
тыс: ауладағы балалар; үйде: туысқандар. Басқа жағдайларда жоғары және
төмен жартышарлар көңілді қарым-қатынастардың сфералары болады (+) және
көңілсіз қарым-қатынастар (–-).
2. Енді әр «үйге» адамдарды «орналастыру» керек.
Ол жағымды және жағымсыз адамдар болуы мүмкін. Сен олармен орналасқың
келмесе де, амал жоқ араласады. Әртүрлі себептерге байланысты.
белгі көмегімен консультант барлық балалар мен үлкендерді еңгізе
бастайды. Олар туралы барлық мәліметтерді баланың өзі айтып береді.
3. «Сенің араласатын адамдарыңның ішінен жақсы қарым-қатынастағы және
нашар қарым-қатынастағы адамдарды белгіле.
- көк пен немесе қызылмен штрихтау
барысында консультант көп мәлімет алады.
4. Үлкен шеңбердің ішінде екі шеңбер салайық: біреуі – ортада,
екіншісі–кішкентайы , ортаға таман. Ортасына өзіңді қойып, есіміңді жаз.
Енді екі түсті қарындашпен қара – «жағымсыз» , ақшыл түсті «жағымды» , кім
кімге қалай қарайды, кім көбірек қуаныш әкеледі тағы да сол сияқты. Баламен
бірге консультант түстерге қарай, симпатия мен антипатия өлшеуін анықтайды.
Егер симпатия мен антипатия анық болса, онда ортадан ( «Мен» баланың ) және
сыртқы шеңбердегі –- белгісімен ( басқа адам) сәйкес түсті сызықүш
интервал етіп жүргізіледі. Егер керісінше болса стрелкамен қарым-қатынас
шектері қойылады бірінші немесе екінші шеңберге дейін. Әр жағдайда баланың
қарым-қатынас партнердің көзқарас туралы сипаттама анықталып, стрелкамен
бағыты мен анықтық өлшеуі белгіленеді.
« Кім кінәлі? » –- бұл әдіс әр партнермен қарым-қатынас жасау
барысындағы пайда болатын және конфликттерді шешу үшін жауапкершілік
өлшеуін баламен сезінуін анықтауға бағытталған. «Араласу шеңберін» бала
шкалаларда анықтайды.( әр қайсысы 10 бөлікте тұрады).
– конфликттің пайда болуындағы әр қатысушының инициатива өлшеуін.
– конфликтті шешу үшін әр қатысушының инициатива өлшеуі ( ашық түспен
белгіленеді).
– конфликтті шешуде әр қатысушының қарсы тұру өлшеуі (қара түспен
белгіленеді). Өзінің іс-әрекетін және партнердің әрекетіне комментарий
бергенде конфликттердің пайда болуына, дамуына және шешілуіне керекті
себептер анықталады: достасуға сенімсіздік , түсініспеушіліктің қорқынышы
және т.б. проблеманы талқылау баланың агрессия дәрежесін , партнерға, өзіне
көзқарасының өзгертуін анықтайды.
« Менің өмірімдегі қуанышпен реніштер » – бұл әдіс уайымдардың басымдылық
модальдығын анықтауға бағытталған.
1. Баланың туылғанынан қазірге дейінгі «өмір жолы» салынады, онда үйде
болуы, бақшаға баруы, мектепке бару кезеңдері интервал ретінде бейнеленеді.
2. Екі кеңістік – сызықтан жоғары, төмен. Жоғарыда өмірдің жақсы, көңілді
кезеңдер; төменінде – мұңлы, ренішті кезеңдер. Жиі \ сирек штрихтар
уайымдардың , интенсивтігін білдіреді.
Субъективтік бағаның уақыт шкаласы баланың өміріндегі болған
жағдайлардың маңыздылығын «сол жерде, сол кезде» көруге көмектеседі,
дәулеттілік дәрежесін.
Дәулеттілік дәрежесі қуанышты кезеңдердің санын ренішті кезеңдердің
санына қатынасымен анықтаймыз.1 ден көп өлшеулер қуанышты кезеңдердің
басымдылығының белгісі. Егер 1ден кем болса, онда ренішті кезеңдердің
басымдылығын білдіреді. Мысалы , қуанышты кезеңдер бала магнитафон немесе
велосипед және т.б. сатып алумен байланысты , жаңа статусты алумен (оқушы
аталуы , жарыста лидер болуы ),басқа біреуде досы пайда болуымен
байланысты. Ренішті кезеңдерді біреуі бір затты жоғалтуымен, аурумен,
екінші – « нашар » адамның пайда болуымен байланыстырады, үйден қашып
кетуімен.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
Кіші мектеп жасындағы балалардың психологиялық даму деңгейіндегі жеке
айырмашылықтар.
Кіші мектеп жасындағы балалардың психодиагностикасындағы эксперименттік
және ойын ситуацияларының ролі.
3.Кіші мектеп жасындағы балалар жұмысында қолданылатын графикалық әдістер
туралы айтып беріңіз.
Әдебиеттер
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003.
5.Шванцари Й. Диагностика психического развития. – Прага : медицинское
издание Авиценнум ,1978.
Тақырып 10. Психологиялық – педагогикалық диагностиканың кәсіби және
этикалық сұрақтары
Мақсаты: Студенттерді психодиагностиканың кәсіби-этикалық нормаларымен
таныстыру. Психодиагност этикалық кодекстің қандай принциптерін
меңгеретіндігі туралы түсінік беру .
Жоспар:
1. Этикалық кодекстің негізгі принциптері.
2.Моральдық-этикалық нормалар.
Этикалық кодекстің негізгі принциптері.
Практикалық психодиагностика-психологтардың кәсіби іс-әрекетінің өте қиын
және жауапты саласы. Ол сәйкес білімді, кәсіби шеберлікті қажет етеді, ол
адамның тағдырына әсер етуі мүмкін. Оның негізінде медициналық немесе сот-
психологиялық диагноз қойылады, оның негізінде жұмысқа іріктелу
жүргізіледі. Осыған байланысты психодиагностикаға және психодиагносттарға
бірқатар әлеуметтік – этикалық талаптар қойылады. Оның жартысы практикалық
психологтың этикалық кодексіне енгізілген. («білім алу психологиясы», 28-
парау), қалғандары қосымша талқылауды қажет етеді. Оның ішінде –
психодиагностика құпияларын сақтау, психодиагностикалық әдістемелердің
ғылыми негізделуі, зерттеу нәтижелерінің ашықтығы, қорытындылардың
объективтігі және ұсынылатын нұсқаулардың тиімділігі.
Құпия сақтау принципі. Зерттелетін адамның рұқсатынсыз зерттеу нәтижелерін
жарияламау. Біріншіден, бұл нәрсе кәмелет жасқа жеткендерге қатысты. Егер
кәмелет жасқа толмағандар туралы айтатын болсақ, онда олардың ата-
аналарының немесе басқа олардың орнындағы адамдардың рұқсаты керек. Егер
зерттеу эксперимент ретінде өткізілсе, онда аты жөндері өзгертіліп жазылу
керек.
Ғылыми негізделу принципі психодиагностиканың валидты болуын, сенімді
нәтижелерді талап етеді.
Зерттелетіндерге зардап келтірмеу принципі. Психодиагностикадан өтетін
адамға нәтижелер ешқандай зиян келтірмеу керек. Бұл принцип нәтижелердің
ашықтығы принципімен қатар қолданылады.
Қорытындылар объективтігі принципі нәтижелер ғылыми негізделгендігін талап
етеді, яғни тест нәтижелерінен шығу керек, ол тесттерде мықты, сенімді және
валидтық әдістемелер қолдануы керек, тест өткізетін адамдарға тәуелді
болмауы керек.
Ұсынылатын нұсқаулардың тиімділік принципі. Нұсқаулар міндетті түрде
зерттелетінге пайдалы болу керек. Пайдасы жоқ тест нәтижелерінен ешқандай
нұсқау ұсынуға болмайды.
Психодиагностикамен айналысатын адамдарға ерекше кәсіби талаптар қойылу
керек. Мыналар негізгілері:жақсы теориялық дайындық, психодиагностикалық
әдістемелерді өте жақсы білу сәйкес әдістемелердің практикалық қолданудың
жеткілікті тәжірибенің бары.
Әр психодиагностикалық әдістеме бос жерден пайда болмайды, ол сол объектің
психологиялық теорияның негізінде пайда болып, дамиды. Мысалы интелект
тесттері өзінің шығу табиғатына, құрылымы, маңызы туралы ғылыми
анықтамаларына негізделеді. Тұлға тесттері тұлғаның белгілі бір теориясынан
жығады. Әр сәйкес теорияны біліп, зерттелетін объект туралы қорытынды
жасауға болады. Мысалы, бір қасиеттің психодиагностикасын жүргізіп, екінші
қасиет туралы нәтижелер алуға болады. Мысалы Фрейдтің психоанализіне
сүйенетін тақырыптық апперцептивтік тест тұлға тестінің нәтижелерін
интерпретациялап және ғылыми негізделген қортындыларды алуды көздейді.
Кез келген психодиагностикалық әдістемелік дұрыс қолдануға байланысты
теорияны білу міндетті болады. Онсыз психодиагностика анализде қате жіберуі
мүмкін.
Бірде бір психологиялық тестті зерттеуші бәрін түсініп тексермейінше
қолдануға болмайды. Тест қандай болмасын жақсы болғанымен міндетті түрде
жағдайды, зерттелетіндердің жеке ерекшеліктерін, басқа психодиагностикаға
релевантты факторларды ескеру керек.
Сәйкес психодиагностикалық әдістемелердің практикалық қолданудың жеткілікті
тәжірибесі аз маңызы жоқ. Бұл нәрсе жобалы және басқа, контент-анализ
қолданатын интуитивтік немесе стандарттық процедураларын және нәтижелер
интерпретацияларын қолданылатын әдістемелерге қатысты. Бұндай
психодиагностикалық әдістемелерді қолдану тәжірибесі үздіксіз болу керек,
өйткені ұзақ үзілістер керекті білімді жоғалтуға, жұмыстың санасының
төмендеуіне әкеліп соғады.
Психодиагносттың білімі, дипломы міндетті түрде тұру керек пе ? Кейбір
жағдайларда, мысалы, сот-медициналық немесе психодиагностикалық экспертиза
өткізу керек, жұмысқа қабылдаған кезде, қиын психологиялық тесттерді
қолдану кезінде дипломдағы білім міндетті түрде керек. Ал егер мектепте,
басқа мекемелерде жай, қарапайым психодиагностикалық тест өткізу үшін
психологияның өзінше алған білімі жетеді. Жоғары кәсіби дайындық барлық
мемлекеттік білім алу мекемелерде (практикалық психологтарды дайындайтын)
мүлдем ойдағыдай емес. Мысалы, қанағаттанарлық деңгейде психодиагностикамен
кез келген жоғары педагогикалық, медициналық, әлеуметтік білімі бар адамдар
шұғылданулары мүмкін.
2. Моральдық-этикалық нормалар.
Төменде берілген моральдық-этикалық нормалармен танысыңыз.
1.Адамды өзінің рұқсатынсыз ешқандай психодиагностикалық зерттеуден
өткізуге болмайды, тек заңға негізделген жағдайда ғана соттың немесе
медициналық практикада.
2. Тест өткізу алдында зерттелетін адамға зерттеу процесінде ол өзі туралы
кейбір мәліметтерді еркінен тыс беретінін ескерту керек.
3. Әр адам (егер заңмен негізделмеген болса) тест нәтижелерін білуге және
қай жерде, қашан қолданылатынын білуге құқығы бар.
4. Тест нәтижелері тестті жүргізетін адамдармен беріледі. Кәмелет жасқа
толмаған балалардың ата-аналары тест нәтижелерін білуге құқылы.
5. Егер тест жұмысқа алу үшін жүргізілсе, онда адам тек нәтижелерін ғана
емес, оның әрі қарай не мақсатта қолданылатыны туралы құқылы.
6. Іс жүзінде психолог тесттерді дұрыс қолдану жауапкершілігі психологтарға
жүктеледі.
7.Көп елдерде психологиялық тесттерді таратуға және қолдануға мемлекеттік,
заңда тіркелген шектеулер бар. Олар міндетті нормалардан тұрады:
8. Кәсіби іріктелуге және экспертизаға қолданатын психологиялық тесттің
кәсібін БАҚ-та (бұқаралық ақпарат құралдарында) шығаруға тыйым салынған,
өйткені кәсібі жоқ адамдар қолданылуы мүмкін.
9. Психологиялық тестті қолданылатын және психологиялық тестілеумен
нұғылданатын психологтар жоғары психологиялық білім туралы дипломы және
психологиялық ғылым кандидаты деген ғылыми дәрежесі болу керек, ал басқа
адамдар – осы әрекетпен шұғылдануға рұқсат беретін лицензиялары болу керек.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1.Психодиагностқа тест жағдайында, нұсқауға қойылатын талаптар.
2. Психодиагностика қалай және қашан пайда болған.
3. Психодиагносттарға және психодиагностикаға қойылатын әлеуметтік-этикалық
талаптар.
4.Психодиагностиканы жүргізетін адамдарға қойылатын кәсіби талаптар.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003.
5.Шванцари Й. Диагностика психического развития. – Прага : медицинское
издание Авиценнум ,1978.
6.Эльконин Д.Б.Психолого-педагогическая диагностика: проблемы и задачи, в
кн. Психодиагностика и школа под ред. К.М.Гуревича. Таллин, 1990.
7.Богданова Т.Г. Корнилова Т.В.Диагностика позновательной сферы ребенка.
М. 1996.
8.Варданян Г.А. Диягностика икоррекция умственногоразвития в начальных
классах. Ереван, 1995.
9.Дусавицкий А.К. Развите личности в учебной деятельности М. 1996.
10.Зак. А. З. Диагностика видов мышления младшего школьника. М. 1995.
11.Ингенкамп К. Педагогическая диагностика, пер. с. нем. М. 1991.
12.Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.М. 1996.
13.Никишина В.Б. Василенко Т.Д. Психодиагностика в системе социальной
работы. М.2000.
14.Непомнящая Н.И. психодиагностика личности. М. 2001.
Тақырып 11. Мектепке дейінгі балалардың психодиагностикасы
Жоспар:
1. Мектепке дейінгі балалардың психодиагностикасының ерекшеліктері.
2. Мектепке дейінгі балалардың қызығушылық процесінің психодиагностикасының
әдістемелері.
мақсаты:
Студенттерді мектепке дейінгі балалардың (Мдб) психодиагностикасының
ерекшеліктерімен таныстыру. Психодиагностикалық әдістемелердің стандарттық
кешені туралы анықтама беру.
Мектепке дейінгі балалар (МДБ) психодиагностикасының
ерекшеліктері.
МДБ бірнеше психологиялық және әрекеттік ерекшеліктерге ие болады.
Оларды білу психодиагностикалық зерттеу процесінде шын нәтижелерді алу үшін
керек. Бұл ерекшеліктерге сананың төмен деңгейі қатысты.
Психодиагностика контекстінде сана туралы айтқан кезде, біз ішкі бақылау
туралы, баланың негізгі тану процестерінің сөйлеу реттігін, оның қабылдау,
зейін, жады, ойлау туралы айтамыз. Бұл процестер өте төмен даму деңгейде
болады, өйткені бұл кезде когнитивтік даму әлі аяқталмаған. Баладағы тану
процесінің еркіндігі 3-4 жастан басталып жасөспірім кезінің аяғына дейін
барады. Сол үшін тест тапсырмалары баладан тану процестері жоғары дамыған
және оны меңгеруді талап етеді. Бала жеткен даму деңгейі туралы дұрыс ой
болу үшін тест тапсырмалары когнитивтік сфераның еркін және еріксіз
деңгейге лайықты болу керек. Бұл нәрсе, бір жағынан, тану процестерінің
еркіндік дәрежесін адекваттық бағалайды, екінші жағынан – егер олар әлі
еркін болмаса, онда оларды реалдық деңгейін бағалайды.
3-6 жасар балалар туралы айтатын болсақ, онда оларда барлық тану
процестерін меңгеруде еркіндік элементтері бар. Сонымен қатар, ондай
балалардың үлкен бөлігінде еркінсіз тану процестері басым болады.
Айналадағы нәрсені тану үшін, бала осы аталған процестерге сүйенеді. Осы
жастағы балалардың психодиагностикасы екі жақты бағыттайды:
табиғи(еркінсіз) тану процестерінің дамуының детальдық зерттеуіне және
еркіндік когнитивті әрекеттер мен реакциялардың нақты сипаттауына және
уақтылы оларды табуына.
МДБ-дың сана-сезімнің төмен деңгейі туралы айтқан кезде біз МДБ-
дың , әсіресе 4 жасқа дейінгілер, өзінің тұлғалық қасиеттерін аз сезінеді
және өздерінің тәртіптеріне дұрыс баға бере алмайды. Өздерінің жақсы
жақтары мен кемшіліктері туралы ешнәрсе анық білмейді және өзін-өзі бағалау
мен талап деңгейі әлі қалыптаспаған.
4 пен 6-ға дейінгілердің ондай мүмкіншіліктері бар, олар өздерін тұлға
ретінде бағалайды, бірақ, көбінесе үлкен адамдар көңіл бөлген қасиеттерді.
Төрт жасқа дейінгі балалардың тұлғалық және әрекеттік психодиагностика
әдістері баланың сана-сезіміне бағытталған тапсырмалар мен сұрақтардан
тұрады. Бұл ережені бұзу баланың қойылған сұрақтарға жауап бермеуге немесе
сұрақтардың мағынасын түсінбей, жауап беруді көздейді.
Төрт-алты жасар балаларға адекваттық өзін-өзі бағалауға сүйенетін
тұлғалық және әрекеттік сұраулықтарды ұсынуға болады. Бірақ юұл жастағы
балалардың өзін-өзі бағалау мүмкіншіліктері шектеулі екенін есте сақтау
керек.
МДБ-дың тұлғалық және әрекеттік психодиагностикасын өткізген кезде
алынған баланы жақсы танитын, кәсіби дайындықтан өткен ересек адамдарды
тәуелсіз эксперттер ретінде алып , сыртқы эксперттік бағалау әдісін қолдану
керек. Мектепке дейінгі үлкен жастағыларға эксперттік бағаларға баланың өзі-
өзіне беретін бағасын қ осуға болады, бірақ ол туралы үлкендердің
тұжырымдамаларға көп көңіл бөлу керек.
Бұл жаста психодиагностика әдістемелерді қолдануға белгілі бір қиындықтар
мен шектеулер бар. Бұлар үшін тұлғаулық сұраулықтар (тіке және жанама
сұрақтары бар) жарамайды. Егер оларды қолдануға мәжбүр болсаңыз, онда әр
сұрақты өте жақсы, қарапайым түрде балаға түсіндіру керек.
Тағы бір ерекшелік туралы айтайық. МДБ-лар тек егер психодиагностиканы
өткізу уақыты бойы әдістемелер мен психодиагностикалық тапсырмалар оларды
қызықтырса, сол кезде ғана олар өзінің қабілеттіліктерді, яғни
психологиялық дамуының деңгейін дұрыс көрсететін нәтижелерді көрсетеді.
Қалай қызығушылық өтеді, солай бала өзінің қабілеттерін көрсетпей қалады.
Балалардың психогендық факторларды еске алу керек. Ол үшін тест
тапсырмаларды өте ұзақ етіп құруға болмайды. Оптималдық уақыт1 ден 5
минутқа дейін, баланың жасы не ғұрлым кіші болса, соғұрлым уақыт кем болу
керек.
Жасына қарай МДБ-дың психодиагностикасының ерекшеліктерін айтып өтейік :
1.1 ден 3-ке дейін.
2.3 тен 5-ке дейін.
3.5 тен 6-ға дейін.
Ерте жастағы (1-3 жас) балалардың психодиагностикасы тек обьективті болу
керек, яғни өзін-өзі бағалауға және анализге. Баланың сырттан бақылайтын
әрекеттер мен реакциялардың эксперттік бағалаумен байланысты
психодиагностикалық материал өте құнды болады. Балалар туралы мәлімет жинау
құралы бақылау болады, ал негізгі психодиагностикалық әдіс – табиғи
эксперимент болады. Бұл кезде балаға жақсы таныс өмірлік ситуация пайда
бола бастайды. Психодиагностиканың ең, жақсы нәтижесін бір затпен ойнау
барысын бақылығанда алуға болады.
3 тен 5-ке дейінгі жастағы балаларға психодиагностика өткізген кезде
ойының түрін, әлеуметтік белсенділіктің жаңа түрінің пайда болуын ескеру
керек.
Бұл жастағы балалар бірінші рет өзінің құрдастарына тұлға ретінде қарап,
олармен бірге ойнай бастайды. Сол үшін психодиагностика әдістемелерді
балаларды жеке ойын әрекетте және ұжымдық ойында бақылауға мүмкіншілік
беретіндей құрастыру керек.
Бұл ойынға үлкендерге қатысуы мүмкін. Психологтың өзі де осы ойынды
ұйымдастыра алады.
Бұл жаста балалардың санасезімнің мәліметтеріне және басқа балаларға ,
үлкендерге (ересектерге) беретін бағаларға негізделуге мүмкіншілік бар. Бұл
әсіресе айналадағылармен қарым-қатынас жасауда әртүрлі жеке қасиеттерді
көрсетуге қатысты.
5-7 жаста аталған әрекеттер түрлеріне ережелері бар ойындар қосылады,
қарапайым рефлексивтік қабілеттер пайда болады. Бұл жастағы балалар білім
алу немесе ойынмен қатар, өзінің іс-әрекетін анализ жасап, өзіне және
айналадағыларға баға береді. Бұл нәрсе оқушылар мен ересектердің
психологиясын зерттеуге қолданылатын психодиагностикалық әдістемелерін
қолдануға мүмкіншілік береді. Ең бірінші бұл тану процестерін зерттеу
әдістеріне қатысты.
Барлық ескертулер мен шектеулерді психодиагностикалық әдістемелердің
стандарттық кешенінде көрсетілген.
2. МДБ-дың тану процестерінің диагностика әдістері. Стандарттық кешен деп
әдістемелердің жиынтығын айтамыз. Бұл кешен белгілі бір жастағы балалардың
психологиясын барлық қасиеттер бойынша жан-жақты бағалайды «Стандарттық»
дегеніміз барлық әдістемелерге бір бағалау шкаласын қолдануды айтамыз.
Бұл бөлімде сипатталатын әдістемелердің көбісі психологиялық дамудың
стандарттық , 10 ұпайлық шкалада көрсетілген көрсеткіштерді алуға
көмектеседі.
8 ден 10 ға дейінгі көрсеткіштер баланың қабілеттерінің жақсы дамуын
көрсетеді.
0 ден 3 ұпайға дейін – баланың психологиялық дамуында оқаулықтар барын
көрсетеді.
Егер 4-7 ұпай болса, онда баланың психологиялық дамуы басқа балалардікіне
сәйкес болғаны. Әр ұсынылған әдістемелер кешенінде, оның сипаттамасынан
кейін, алынған нәтижелерді бағалау әдісі, алынған мәліметтер негізіндегі
бала дамуының деңгейі туралы қорытындылар шарттары мен процедурасы
беріледі. Ең соңында баланың психологиялық дамуының жеке картасы беріледі.
Онда баланы кешенді зерттеудің жеке психодиагностикалық әдістемелер бойынша
алынған көрсеткіштер болады. Бұл картаға қайта өткізілген
психодиагностикалық зерттеулерге қатысты әр жылғы мәліметтерді кіргізуге
болады. Көрсеткіштер - 5-6 жасар балаға қатысты, олардың жеткен даму
деңгейін кескіндейтін , сипатталған әдістемелерде қолданған ұпайлар мен
мінездемелер. Егер бала 5-6 жаста болса онда алынған көрсеткіштер бойынша
оның психологиялық дамуының деңгейі туралы қорытынды жасауға болады. Бұл
көрсеткіштер одан да жас балаларға қатысты болады, бірақ бұл жерде олар 5-6
жастағылардың даму деңгейімен салыстырмалы түрде қарастырылады.
Мысалы. 5-6 жастағы бала «Суреттерге не жетпейді?» деген әдістеменің
психодиагностикасы бойынша нәтижесінде 10 ұпай алды. Осыған сәйкес оның
психологиялық дамуының деңгейі өте жоғары деп бағалануы керек.
Егер 2-3 ұпай алған болса – төмен деп бағаланады. Бірақ осы методика
бойынша 3-4 жасар 2-3 ұпай алған болса – төмен деп бағаланады.
Бірақ осы методика бойынша 3-4 жасар 2-3 ұпай алған болса, оның деңгейін
төмен деп айтуға болмайды. Олай деп 5-6 жастағы бала туралы айтуға болады.
Ол өзінің құрдастарымен салыстырғанда- орта болады. Сол үшін қорытындыда
міндетті түрде «5-6 жасар балалармен салыстырғанда» деп жазу керек.
Ұсынылатын психодиагностикалық әдістемелердің кешенінде әртүрлі
психологиялық қасиеттер үшін бір емес бірнеше әдістемелер бар (қасиеттерді
жан-жақтан бағалайтын).
Бақылау сұрақтары:
1. Кейбір психодиагностикалық әдістемелердің қолдану мүмкіншілігін
шектейтін МДБ-дың психологиялық ерекшеліктері.
2. Неге МДБ-ға тест сұрақтарды үнемі қолдануға болмайды.
3. Әртүрлі жастағы МДБ-дың психодиагностикасының айырмашылығы неде?
4. МДБ-дың психодиагностикалық әдістерге бейімделуі және ол не үшін
керек?
5. Психодиагностикалық әдістемелердің стандартизациясы дегеніміз не?
Студенттердің өзіндік жұмыстарының тақырыптары:
1. МДБ-ның зейінінің психодиагностикасын өткізіп, нәтижелерін өңдеп,
интерпретациялау.
2. Әртүрлі әдістемелер көмегімен МДБ-ның жадысын зерттеу
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003.
5.Шванцари Й. Диагностика психического развития. – Прага : медицинское
издание Авиценнум ,1978.
Тақырып-12. Баланың мектепте оқуға дайындығын анықтау әдістері және
оның таным процестерінің даму деңгейінің диагностикасы.
Жоспар:
1. Баланың мектепке оқуға психологиялық дайындығын анықтау.
2. Таным процестерінің даму деңгейінің диагностикасы.
мақсаты:
Тұлғалық дайындық, интелектуалдық дайындық, әлеуметтік-психологиялық
дайындық ұғымдарымен студенттерді таныстыру. Таным процестерінің
диагностикалық сұрақтарын беру.
1. Соңғы кезде мектепке дайындық мақсаттары психологиялық ғылымның
дамуында жетекші орын алады. Баланың тұлға дамуының мақсаттарына жету,
оқытудың тиімділігін көтеру, баланың мектепке қаншалықты дайын екенінің
деңгейін неғұрлым дұрыс анықтауға тәуелді.
А.Анастази мектептік «ержетуді», «біліммен, қабілеттіктермен
мотивациямен меңгеру және мектеп бағдарламасын оптималдық деңгейде қабылдау
үшін қажет әрекеттік мінездемелерді меңгеру деп анықтайды» (А.Анастази т.2,
6-бет.)
И.Шванцара мектеп «ержетуін» тереңірек анықтап, оны дамудағы бала
«мектепте оқуға қабілетті» болды деген дәрежеге жету сияқты көрсетеді.
Мектепке дайындық компоненттер етіп И.Шванцара ойлы, әлеуметтік және
эмоционалдық компоненттерді анықтайды.
Л.И.Божлович 60-шы жылдарда-ақ мектепке дайындық ой әрекеттерінің
белгілі бір даму деңгейінен тұрады, тану процестерін, өзінің тану әрекетін
еркін меңгеру мен оқушының әлеуметтік позицияға дайындығынан тұрады.
Осы сияқты көзқарасты А.И.Запорожец әрі қарай дамытқан. Ол мектепте
оқуға дайындық деп «тұлғаның мотивациясының ерекшеліктерінен, тану,
аналитико-синтетикалық әрекеттерінің дамуынан, іс-әрекеттердің жігерлік
реттіліктің механизімдерінің қалыптасуының дәрежесінен тұратын бала
тұлғасының өзара байланысты бірегей жүйесін» айтады.
Бүгінгі таңда практикалық түрде жалпы қабылданған анықтама мектепте
оқуға дайындық-кешенді психологиялық зерттеулерді талап ететін көп
компонентті білім алу.
Психологиялық дайындық жүйесінде төмендегідей компоненттерді анықтайды
(Л.А.Венгер, А.Л.Венгер, В.В.Холмовский, Я.Я.Коломинский, Е.А.Пашко және
т.б. мәліметтері бойынша ):
1. Тұлғалық дайындық.
Бала мектептегі жаңа іс әрекетке ғана емес, сонымен бірге өзінің құқы мен
міндеттері бар оқушының жаңа әлеуметтік жағдайына да дайын болуға тиіс.
Тұлғалық дайындық деген ұғым сондай ақ баланың мектепке, оқу іс-
әрекетіне, жаңа мектеп ұжымына енуіне, әрбір ұжым жұмысына белсене
араласуына мүмкіндік беретін: оқытушыларға, өз- өзіне
көзқарасы,ықыластылық, ізгі ниеттілік, өзара көмек, ұйымдастыру шеберлігі
сияқты моральдық сапаларды да қамтиды. Егер баланы жаңа білім алу, тану
қызығушылығының дамуы( сөмке, оқулықтар, дәптерлер емес) қызықтырса, онда
бала мектепке оқуға дайын деп есептеуге болады.Бала(болашақ оқушы) мінез-
құлқын, танымдық іс- әрекетін өз еркімен меңгере білуі тиіс.Оқу іс- әрекеті
еркін ықылас қоюды, мақсатты түрде есте сақтауды, өзінің мінез- құлқын
бақылай білуді, тәртіптілікті, жауапкершілікті, дербестікті, ұйымшылдықты
т.т. талап етеді.
2.Баланың мектепке интеллектуалдық дайындығы.
Баланың дүниеге деген көзқарасы, танымы кең болса, белгілі бір білімдердің
қоры болса, онда оны мектепке дайын деп есептеуге болады. Сол сияқты балада
жоспарлы қабылдау, зерттелетін материалда теориялық қатынастың элементтері,
ойлаудың жалпылама формалары, негізгі логикалық операциялар және мағыналық
есте сақтаулар болуы керек. Оқу әрекетінде баланың бастапқы қабілеттері
қалыптасса, әсіресе оқу мақсатын анықтап, оны жеке мақсатқа айналдырса, ол
интеллектуалдық дайындықтың негізгі элементі болып табылады. Сонымен
интеллектуалдық дайындық мынандай элементтерден тұрады:
А) дифференциялық қабылдау;
Б) аналитикалық ойлау;
В) шындыққа рациональды қарау;
Г) логикалық есте сақтау;
Д) білімге қызығушылық, қосымша күштер көмегімен оларды алу процесіне;
Е) тілді меңгеру, ұрандарды қабылдауға және түсінуге қабілеті;
Ж) қолдың қимылдарының және көру- қимылдау бағытының дамуы.
1. Мектепте оқуға әлеуметтік-психологиялық дайындығы.
Баланың басқалармен, оқытушымен белсене араласуға деген қасиетінің
қалыптасу дайындығынан тұрады. Бала мектепке, сыныпқа келіп жұмыс істеп
жатқан балаларды көреді, олармен қарым- қатынас жасау үшін көп күш- жігер
керек, компромиске баруы, өзін- өзі қорғана білуі керек. Бұл жағдайлармен
халыққа білім беру саласында жұмыс істейтін практикалық психологтар жиі
кездеседі. Жыл сайын сәуір айынан бастап тамызға дейін 6-7 жасар балалар
мектепке қабылдана бастайды. Әр мектепте балаларды қабылдау әртүрлі
әдістермен ұйымдастырылады. Бүгінгі таңда барлық жерде мектепке
психологиялық дайындықтың деңгейі анықталуы тиіс. Бұл кезде психолог
көбінесе топтық және жеке даралық психодиагностикалық зерттеулер өткізеді.
Топтық зерттеулер барысында балаларда интеллектуалдық дамудың деңгейі,
қолдың нәзік моторикасының дамуы, қол мен көз көру іс-қимылдарының
координациясы, баланың үлгіні қайталауы жалпы түрде көрінеді. Бұл
мақсаттарды іске асыру үшін Керн-Ирасектің «мектептік кәмелеттікті»
анықтауға бағыттайтын тестін қолдануға болады. Оның бірнеше жетістіктері
бар:
1.Тестке аз уақыт бөлінеді;
2.Оны жеке және топтық зерттеулерге қолдануға болады;
3. Үлкен таңдауда талданған тесттің мөлшерлері болады;
4. Тестті өткізу үшін арнайы құралдар мен жағдайлар талап етілмейді;
5.Психолог зерттеушіге бала туралы мәлімет алуға көмектеседі.
Тесттің қысқаша сипатталуы.
Я.Йирасиктің бағыттайтын тесті А.Керннің тестінің көшірмесі болып
табылады. Ол үш тапсырмадан тұрады: ер адамның суретін салу, жазбаша
әріптерді қайта жазу,(үш сөзден тұратын қысқа сөйлемнің көшіріп суретін сал
«Ол нан жеді», т.б.),көп нүктелердің көшіріп суретін салу. Я. Йирасик
төртінші тапсырманы енгізді, әр бала 20 сұраққа жауап беру керек.
Ер адамның бейнесін көз алдыңызға елестетіп, оның суретін салу керек.
Әріптерді және геометриялық фигураға біріктірілген нүктелер тобын қайта
жазған кезде бірдей жағдай туғызу керек. Әр балаға 2-3 тапсырмалары бар
парақтар таратылады.
3 тапсырмаға нұсқау.
«Мына жерде нүктелер салынған, жанына тура осындай етіп сал».
Орындалған тестті бағалау.
1 тапсырмаға нұсқау. Ер адамның суреті.
1-ұпай мына жағдайда қойылады. Салынған фигурада бас, қол-аяқ, денесі
болу керек, мойын болу керек. Басында шашы (немесе қалпақ, шляпа) болу
керек. Құлақтар, көздер, мұрын, ауыз. Қолында 5 саусақ болады. Аяқтары
қисық, ер адамның киімі салынған. Фигура синтетикалық әдіспен салынған болу
керек ( қолды қағаздан алмай, бір контурмен айналып сызуға болады). Аяқ-
қолдары денеден «өсіп» жатыр.
2 ұпай қойылады, егер 1 бөлімдегі (синтетикалық әдістен басқасы)
талаптар орындалса. Егер синтетикалық әдіс сақталып бір жетіспеушіліктер
болса (шашы жоқ, мойны, қолының бір саусағы және т.с.с.)
3 ұпай. Денесі бар өте қарапайым сурет. Аяқ-қолдар жай ғана сызық
сияқты салынған (оның біреуі салынбауы да мүмкін)
5 ұпай. Дене оның салынбаған (басы және аяғы), немесе қол-аяғының
нақты суреті жоқ.
Адамның бейнесін салу ең ескі диагностикалық әдістерге жатады. 1926
жылы Ф.Гудинаф адам суретінің сапасын бағалау стандарттық сипаттар шкаласын
құруға әрекет жасаған. Бұл шкала интелектуалдық даму көзқарасымен сурет
бағалауына бағытталған.
1963 ж. Д.Харрис, Ф.Гудинафтың оқушысы, берілген тапсырманың жаңа
стандартизациясын өткізді. Гудинаф-Харрис шкаласы 10 информативтік
қасиетінің 10 категориясынан тұрады:
1) дене бөліктері, беттің бөліктері;
2) дене бөліктерінің бейнелеуінің көлемділігі;
3) дене бөліктерінің қосу сапалығы;
4) пропорцияларды қосу;
5) киімді бейнелеудің детальдығы, дұрыстығы;
6) фигураны профильде салудың дұрыстығы;
7) карандашпен жұмыс істеу сапасы; түзу сызықтардың нақтылығы мен
сенімділігі;
8) формаларды салуда карандашпен жұмыс істеудің еркіндік дәрежесі;
9) сурет салудың техникасының ерекшеліктері (тек үлкен балаларда,
мысалы, штрихтеу)
10) фигураның қозғалу мәнерінің берілуі;
Балалардың бейнелеу әрекеті қазіргі таңда өте жақсы зерттелген, оның
стадиялары мен информативті қасиеттер анықталған. М.Д.Барретто, П.Лайта,
К.Маховер, И.И.Будницкаяның, Т.Н.Головинаның, В.С.Мухинаның,
П.Т.Хоментаускаяның және т.б. зерттеулері графикалық бейнелердің
ерекшеліктері балалардың ойдық даму деңгейімен корреляциялайды.
П.Т.Хоментауская былай деп санайды. Психолог графикалық презентациялардың
төмендегі нәрселерге көңіл бөлу керек:
1. Дене бөліктерінің саны. Басы, шашы, көзі, қарашығы, кірпіктері,
қасы, мұрыны, екі беті, аузы, мойны, иығы, алақаны, саусақтары, аяғы,
табаны бар.
2. Декоративтік (киімнің бөліктері және әшекейлері); қалпақ, жаға,
галстук, банттар, қалта, белбеу, түймелер, прическасының элементтері,
киімнің қиындығы, әшекейлер.
Фигуралардың абсолюттық өлшеулері деинформативтік болуы мүмкін: өз-
өзіне сенімді балалар фигураларды үлкен етіп салады; кішкентай етіп қорқақ,
күдікті балалар салады.
Егер 5 жастан жоғары балалар суретте беттің бір бөлігін (көз, ауыз)
салмай қойса, бұл қарым-қатынас сферасында үлкен ауытқуларды, тұйықталуын,
аутизмді көрсетеді.
Суреттің бөліктерге бөлу деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
баланың психикалық дамуының деңгейі жоғары болады.
Өскен сайын балалар суретті жаңа бөліктермен толықтырады. Сол үшін,
егер 7 жасар бала дененің бір бөлігін салмай қойса, онда оған көңіл бөлу
керек.
Бірақ, берілген тесттің жеке диагностикалық маңызы жоқ, яғни тек оған
сүйенуге болмайды: ол үлкен зерттеудің бір бөлігі ғана болады.
2 тапсырма. Жазбаша әріптердіқайта жазу.
1 ұпай. Қайта жазу қанағаттанарлық күйде. Әріптер үлгіден екі есе үлкен
емес. Бастапқы әріп үлкендеу жазылған сөз горизонтальды сызықтан 30о - тан
көпке ауытқымайды.
2 ұпай. Үлгі анық қайта жазылған. Әріптердің өлшеуі және горизонталь
сызықтардың сақталуы есептелінбейді.
3 ұпай. Сөз үш бөлікке бөлінген. 4 әріпін әрең түсінесіз.
4 ұпай. Үлгідегі сөзбен екі әріп сәйкес келеді.
5 ұпай. Түсініксіз бір нәрсе.
3 тапсырма. Нүкте тобын қайта жазу.
1 ұпай. Үлгіге өте ұқсас. Сурет кішілеу болуы мүмкін.
2 ұпай. Нүктелердің саны мен орналасуы үлгіге жауап беруі керек.
Қатарлардың арасындағы кеңістіктің екінің жартысындағы үш нүктенің ауытқуы
мүмкін.
3 ұпай. Бір бүтіндей үлгіге өте ұқсас. Биіктігі мен енінен үлкен емес.
Нүктелердің саны 7 ден көп 20-дан аз болады, 180о - қа да бұрылыс болуы
мүмкін.
4 ұпай. Контур бойынша сурет үлгіге ұқсамайды, бірақ нүктелерден тұрады.
Суреттің үлкендігі мен нүктелердің санының маңызы жоқ. Басқа формалар
қабылданбайды.
5 ұпай. Түсініксіз бір нәрсе.
Субтесттер орындалып болғанда, психолог бланкілерді жинап тест
нәтижелері бойынша алғашқы топтау өткізеді. Балаларды төмен, орта, жоғары
деңгейлері бойынша іріктейді.
Алынған нәтижелер баланы жалпы психикалық даму жағынан сипаттайды:
моториканың дамуы, берілген үлгілерді орындай білу, яғни психикал ық
әрекеттің еркіндігін сипаттайды.
2. Тану процестерінің даму деңгейінің диагностикасы. Мектептік
ержетуінің ориентациялық әрекеттің еркіндігін сипаттайды.
1. Қай жануар үлкен – ат па ит пе?
Ат=0 ұпай, дұрыс емес жауап (-5) ұпай.
2. Таңертең сіз ертеңгілік ішесіз, ал күндіз .... түстейміз. Біз
сорпа ішеміз, ет жейміз = 0 ұпай. Кешкі ас ішеміз, ұйықтаймыз, т.б. дұрыс
емес жауаптар = -3 ұпай.
3. Күндіз – жарық, түнде ....
қараңғы = 0 ұпай, дұрыс емес жауап = - 4 ұпай.
4. Аспан – көгілдір, ал шөп ....
Жасыл = 0 ұпай, дұрыс емес жауап = - 4 ұпай.
5. Черешня, алмұрт, алма, қараөрік .... олар не ?
Жемістер = 1 ұпай, дұрыс емес жауап = - 1 ұпай.
6. Поездан бұрын шлагбаум неге түсіріледі ?
Автомобильмен соғыспау үшін. Басқалар поездің астына түспесін деп (т.б.) =
0 ұпай, дұрыс емес жауап = - 1 ұпай.
7. Москва, Ростов, Киев дегеніміз не ?
Қалалар =1 ұпай. Станциялар =0 ұпай, дұрыс емес жауап =-1 ұпай.
8. Сағат неше болды ? (сағат көрсету керек )
Жақсы көрсетеді =-4 ұпай, 1\4 бөлігі, бір сағат көрсетілсе дұрыс = сағатты
білмейді = 0 ұпай.
9. Кішкентай сиыр – ол бұзау, кішкентай ит – ол ....? кішкентай қой –
ол ....?
Күшік, қозы =4 ұпай
Екеуінің біреуін айтса =0 ұпай дұрыс емес жауап =-1 ұпай.
10. Ит тауыққа көбірек ұқсайды ма мышыққа ұқсайды ма? Қай жерлері ?
Мышыққа, өйткені оның да 4 аяғы бар, түгі, құйрығы, тырнағы =0 ұпай.
Мышыққа (коментарисіз) =-1 ұпай.
Тауыққа =-3 ұпай.
11. Автомобильдердің барлығында неге тежегіш қойылған ?
Екі себеп: (дөңнен түскенде тежегіш беру, бұрылыста; біреумен
соқтығыспау үшін, айдап болғаннан кейін тоқтау керек =1 ұпай, 1 себеп =0
ұпай.
12. Балға мен балта бір-біріне немен ұқсайды ?
2 жалпы ұқсастық =3 ұпай (олар ағаштан, темірден жасалған, олар құралдар,
олармен шеге қағуға болады) 1 ұқсастық =2 ұпай, дұрыс емес жауап =0 ұпай.
13. Тыйын мен мышық немен ұқсайды ?
Олар жануарлар сияқты жауап немесе 2 жалпы қасиетті айту ( 4 аяғы бар,
құйрығы, түгі, талдарға міне алады ) =3 ұпай.
1 ұқсастық =2 ұпай. Дұрыс емес жауап =0 ұпай.
14. Шеге мен винттің айырмашылығы ?
Егер сенің алдында олар жатса, оларды қалай ажыратасың ?
Винтте – резьбасы бар =3 ұпай.
Винт бұралады, шегені қағады =2 ұпай.
Дұрыс емес жауап =0 ұпай.
15. Футбол, теннис, биіктікке секіру – олар .... ?
Спорт, денешынықтыру =3 ұпай.
Ойындар (жаттығулар), гимнастика, жарыс =2 ұпай.
Дұрыс емес жауаптар =0 ұпай.
16. Транспорттық құралдарының қайсысын білесін ?
Жердің үстінде жүретін транспорт құралы; ұшақ немесе кеме =4 ұпай. 3
транспорт құралы, толық тізімі (оның ішінде ұшақ пен кеме), бірақ транспорт
құрал не екенін түсіндіру керек =2 ұпай. Дұрыс емес жауап =0 ұпай.
17. Жас адаммен кәрінің арасында қандай айырмашылығы бар ?
Үш қасиеті (ақ шаш, шашының жоқтығы, әжімдер, жұмыс істеу қабілеті
төмен, нашар көреді, нашар естиді, жиі ауырады, тез өледі) =4 ұпай.
1 немесе 2 айырмашылығы =2 ұпай. Дұрыс емес жауап (оның таяғы бар, ол
темекі шегеді және т.б.) =0 ұпай.
18. Адамдар неге спортпен шұғылданады ?
2 себептен (дендері сау болу үшін, тіке жүру үшін, семіріп кетпеу
үшін, жетістікке жету үшін және т.б.) =4 ұпай, 1 себеп =2 ұпай.
Дұрыс емес жауап (бір нәрсені істей алатын болу үшін) =0 ұпай.
19. Біреу жұмыстан қашқан кезде, неге біз ол жаман нәрсе дейміз ?
Ол үшін басқалар жұмыс істеу керек. Ол жалқау. Айлығы аз, оған ол
ешнәрсе ала алмайды =2 ұпай. Дұрыс емес жауап =0 ұпай.
20. Конвертке не үшін марканы жабыстырады ?
Хатты жіберу үшін =5 ұпай.
Басқа штраф төлеу керек еді =2 ұпай.
Дұрыс емес жауап =0 ұпай.
Сұраулық өткізгеннен кейін ұпайлар санынан нәтижелер есептелінеді.
Берілген тапсырманың сандық нәтижелер 5 топқа бөлінеді.
1. топ - +24, одан >
2. топ - +14-тен 23-ке дейін
3. топ - 0-ден 13-ке дейін
4. топ - -1-ден 10-ға дейін
5. топ - > -11-ден
Класификация бойынша бірінші 3 топ + болып есептелінеді. +24, +13-ке
дейін ұпай жинаған балалар мектепке оқытуға дайын деп есептелінеді.
Тестілеу нәтижелердің жалпы бағасы мектепке оқытуға дайын деп 3
субтесттер бойынша 3-тен 6-ға дейін ұпай алса, есептелінеді. 7-9 ұпай алған
балалар тобы орта деңгейді білдіреді. 9-11 ұпай алған балалар объективті
мәлімет алу үшін қосымша зерттеуді қажет етеді. 12-15 ұпай жинаған
балаларға ерекше көңіл бөлу керек, өйткені бұл көрсеткіштер нормадан төмен
болып саналады.
Керн – Йирасик әдістемесі мектепке оқытуға дайындықтың даму
деңгейінде алдын-ала бағыт береді.
Г.Г.Кравцов, Е.Е.Кравцова мектепте оқытуға дайындығы туралы айтқан
авторлар баланың айналадағы өмірімен қарым-қатынас жүйесін қарастырады және
мектепке психологиялық дайындығының көрсеткіштерін анықтайды. Сонымен
балалардың мектепке психологиялық дайындықтың негізгі жақтары болып үш
сфераны айтады: үлкендерге қатынасы, өзінің құрдастарына, өз-өзіне
көзқарастары.
Үлкендермен қарым-қатынас сферасында маңызды өзгерістер болып
еркіндіктің дамуы есептелінеді.
Бұл қарым-қатынастың арнаулы қасиеттері болып баланың тәртібі мен іс-
әрекеттері белгілі бір нормалар мен ережелерге бағынуы, белгілі бір
ситуацияға сүйену емес, оның контекстін тудыратын мазмұнына сүйену,
үлкендердің позициясын түсіну, оның сұрақтарының шартты мағынасын түсіну.
Бұл қасиеттердің бәрі оқу мақсаттарын қабылдау үшін қажет
В.В.Давыдовтың, Д.Б.Эльконинаның зерттеулерінде көрсетілген, оқу мақсаты
оқу әрекеттерінің негізгі компоненттерінің бірі болып есептелінеді. Оқу
мақсатында қарама-қайшылықтарды теоретикалық түрде шешетін оқу проблема
жатыр.
Оқу мақсаты оқу іс-қимылдар көмегімен шешіледі – оқу әрекеттің келесі
компонентімен. Оқу іс-қимылдар ізденіске бағытталған және бір топ есептерді
шешу әдістерін анықтауға бағытталған.
Үшінші компоненті болып өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау іс-
әрекеттері саналады. Бұл әрекеттерде бала өз-өзіне бағытталған сияқты
болады. Олардың нәтижесі танылатын субъекттің өзгерісі болып табылады.
Сондықтан, үлкендермен қарым-қатынасындағы еркіндік балаларға оқу әрекетін
іске асыруға қажет.
Құрдастармен қарым-қатынасының белгілі бір деңгейінің дамуы бала үшін
үлкендермен қарым-қатынасындағы еркіндіктің дамуына қарағанда маңызы кем
емес. Біріншіден, баланың құрдастарымен қарым-қатынасының дамуының белгілі
деңгейі оған ұжымдық оқу әрекеті жағдайында адекваттық іс-әрекет жасауға
мүмкіншілік береді. Екіншіден, құрдастарымен қарым-қатынасы оқу іс-
қимылдарының дамуымен тығыз байланысты.
Г.Г.Кравцова оқу іс-қимылдарын меңгеру балаға оқу есептердің бір
тобын шешу жалпы әдісін қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл әдісті меңгермеген
балалар мазмұны бірдей ғана есептерді шығара алады.
Бұл байланыс балалардың ситуацияға « басқа көзбен », қарауына
негізделген. Балалар есепті шешудің жалпы әдісін анықтай алады, оқу іс-
қимылдарын меңгеріп, тікелей және жанама есептерді шешеді. Ондай балалар
есептердің екі түрін де шешеді, шешудің жалпы схемасын анықтай алады және
олардың құрдастарымен қарым-қатынасының деңгейі өте жоғары.
Үшінші компоненті баланың өз-өзіне көзқарасы болып табылады. Оқу
әрекеті бақылаудың жоғары деңгейінен құралады. Жоғарыланған өзін-өзі
бағалау (мектепке дейінгі балаларға тән) басқаны «көру» қабілетінің даму
нәтижесінде өзгереді, бір позициядан екіншіге өту шеберлігі арқасында.
Мектепке баратын балаларды диагностикалауды психикалық даму
көрсеткіштері есебінен өткізу пайдалы.
Е.А.Бугрименко, А.Л.Венгер, Н.Н.Поливанова, Е.Ю.Сушкова осы
диагностикалық процедурасы ретінде төмендегі механизімдерді сипаттайтын
әдістеме кешенін ұсынады:
1. оқу әрекетінің элементтерінің даму деңгейі: үлкендердің тапсырмаларын
нақты және тиянақты орындау қабілеттілігі, оны тапсырмасын өзінше орындау,
тапсырманың шарттар жүйесіне ориентация жасау. («Графикалық диктант»,
«Үлгімен ережелер», әдістемелері)
2. бейнелеу – образдық ойлаудың даму деңгейі (бейнелеу - схемалық) оқу
материалын меңгеру («лабиринт» әдістемесі)
Барлық әдістемелерді топтың зерттеу барысында өткізу керек, өйткені
олар баланың үлкендердің айтқанына еру қабілеттілігіне қағытталған.
«Графикалық диктант» әдістемесі (Д.Б.Эльконин құрған) үлкендердің
айтқанын нақты орындау және мұқият тыңдау қабілеттілігін анықтауға
бағытталған, берілген сызықтардың бағытталуын дұрыс қайтасызуына,
үлкендердің тапсырмасы бойынша өзінше әрекеттену қабілеттілігіне
бағытталған.
Зерттеу үшін әр балаға тор көзді дәптердің парағы таратылады. Оған 4
нүкте салынады. Зерттеудің алдында психолог балаларға түсіндіреді: «Қазір
біз әдемі ою саламыз. Олар өте әдемі және тиянақты болу керек. Ол үшін мені
мұқият тыңдаңыз. Мен қанша торға, қай жағына сызық жүргізуін айтамын.
Сендер тек сол сызықтарды сызыңдар, содан кейін тоқтап тұрыңдар. Келесі
сызықты қолдарыңды парақтан алмай, сызықты үзбей, жалғастырыңдар. Оң қол
есік жақтағы – оң қол (ориентир) оңға» деген кезде, есік жаққа
жүргізесіңдер (тақтада бір торға есік жаққа қарай сызық жүргізеді) Ал қазір
екі тор жоғарықарай. Енді сол қолды терезе жаққа созыңыз. (ориентир-терезе)
Енді солға қарай үш торға сызық сызыңдар. Түсінікті ме ?
Осыдан кейін психолог жаттықтыру оюды салуға көшеді. «Бірінші оюды
сала бастаймыз. Карандашты ең жоғарғы торға қойыңыз. Парақтан алмай, сызық
салыңдар. Бір тор төмен, бір тор-оңға, біреуі-жоғарыға, біреуі–оңға, біреуі-
төмен, біреуі-оңға, біреуі-жоғарыға, біреуі-оңға, біреуі-төмен. Ал енді
тура осылай етіп өздерің сызып жалғастырыңдар».
Нұсқау берген кезде психолог ұзақ үзілістерді сақтау керек, (балалар
алғашқы сызықтарды бітіру үшін). Оюды өз алдына салуға 1,5-2 минут
беріледі. Балаларға оюды парақтың еніне бойы сызудың қажеті жоқ екенін
ескертеді.
Процес барысында психолог мұқият бақылап отырады, балаларды мақтап
отырады. Бірақ оюды салудың ешқандай нұсқаулар қайталанбайды.
Ою өздерінше салып болғаннан кейін психолог жұмысты тоқтатады:
«Болды, енді бұл оюды салмаймыз, басқасын саламыз. Тыңдаңдар, үш тор-
жоғары, бір-оңға, екі-төмен, бір-оңға, екі-жоғары, бір-оңға, үш-төмен, бір-
оңға, екі-жоғары, бір-оңға, екі-төмен, бір-оңға. Ал енді өздерің
жалғастырыңдар».
1,5-2 минуттан кейін соңғы оюдың диктовкасы басталады: «Карандашты ең
төмен нүктеге қойыңдар. Тыңдаңдар, үш тор-оңға, бір тор-жоғары, бір тор-
солға, екі тор-жоғары, үш тор-оңға, екі тор-төмен, бір тор-төмен, үш тор-
оңға, бір тор-жоғары, бір тор-солға, екі тор-жоғары. Ал енді өздерің
жалғастырыңдар».
Нәтижені бағалау.
Жаттықтыру оюдың нәтижелері бағаланбайды. Әр оюдың диктант орындалуы
мен оюды жеке салуы бағаланады.
Бағалар шкаласы:
1) оюдың нақты қайта салу-4 ұпай (сызықтардың түзу еместігі,
сызықтардың дірілдеуі есептелінбейді және бағаны төмендетпейді)
2) бір қатесі бар қайта салуы-3 ұпай
3) бірнеше қатесі бар – 2 ұпай, егер ою жай ұқсап тұрған болса – 1
ұпай.
4) бөлек элементтердің ұқсамайтындығы – 0 ұпай.
Өзінше ою салу үшін осы шкала бойынша баға қойылады. Сонымен, бала
екі баға алады. Олыр 0-ден 4-ке дейін болады. Қортынды баға (диктант) әр
бөлек оюға қойылған үш сәйкес бағалардың ең кішісі мен ең үлкенін
қосындысынан шығады. Ол баға О-ден 8-ге дейін болуы мүмкін.
Осылай оюды өз алдына салған үшін қорытынды баға қойылады. Содан
кейін екеуін қосып қосынды ұпай (ҚҰ) шығарады. Ол 0-ден 16-ға дейін болуы
мүмкін.
Бақылау сұрақтары:
1. Ғалым – психологтар «дайындық» деген ұғымды қалай түсіндіреді?
2. Мектепте оқуға тұлғалық дайындық дегеніміз не ?
3. Баланың мектепке интелектуалдық дайындық дегеніміз не ?
4. М.О. әлеуметтік – психологиялық дайындық дегеніміз не ?
5. Баланың мектепке дайындығын анықтау үшін қандай тесттер
қолданылады ?
Студенттің өзіндік жұмыстарының тақырыптары:
1. «Үлкендермен әрекеттену мотивтерін зерттеу» әдістемесі.
2. Жетістікке жету мен қарым-қатынас жасау қажеттіліктерінің зерттеу
әдістемесі.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003.
5.Шванцари Й. Диагностика психического развития. – Прага : медицинское
издание Авиценнум ,1978.
Тақырып-13. Тесттердің сәйкестілігі ( валидтығы) мен сенімділігі.
Жоспар:
1. Диагностикадан өткізілетін құндылық сапасының нәтижелеріне
сәйкестігі ретінде.
2. Құндылықтың түрлері.
3. Сенімділік нақты өлшемді орындауы ретінде.
Мақсаты:
Студенттерді психодиагностикалық әдістемелерге қойылатын талаптармен
таныстыру. «Валидтық» деген ұғымның анықтамасын түсіндіру. Сенімділік,
бірегейлік пен анықтамаларын түсіндіру.
1. Диагностикадан өткізілетін құндылық сапасының нәтижелеріне
сәйкестігі ретінде.
Психологиялық - педагогикалық эксперимент -зерттеудің сенімді құралы
болуы үшін және одан дұрыс нәтижелерді алу үшін қолданылатын
психодиагностикалық әдістемелер ғылыми негізделген болуы керек.Ондай
әдістемелер төмендегідей талаптарға сай болуы керек, олар: валидтық,
сенімділік, бірегейлік және нақтылық. Әр талапты бөлек –бөлек қарастырып
көрейік. «Валидтық» деген термин европа тілдерінен шыққан. Ол «құнды»,
«жарамды», «сәйкес» дегенді білдіреді. Валидтық психодиагностикалық
әдістеме дегеніміз- сол әдістеменің нақты психологиялық сапаны бағалауға
жарамды болуы. Валидтық әдістеме өлшейтін заты туралы мәліметтерді ғана
емес, сол заттың жағдайы туралы хабарды, оның қолдану салалары туралы
мәліметтерді ала алады. Валидтық-теориялық және практикалық (эмпирикалық),
ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Теориялық валидтық зерттелетін сапаның нәтижелерінің сәйкестігі
анықталады. Бұл нәтижелер нақты әдістемелер көмегімен алынатын, теориялық
нәтижелерге негізделген тәуелділігі анықталады. Теориялық валидтықты бір
теорияға негізделген әртүрлі әдістемелердің көмегімен бірдей қасиеттің
көрсеткіштерінің корреляциясымен тексереді. Эмпирикалық валидтық
зерттелетін адамның бақыланатын іс-әрекеттері мен реакцияларға
диагностикалық көрсеткіштердің нақты іс-әрекетіне сәйкестілігімен
тексеріледі. Мысалы, бір зерттелетін адамның қасиеттерін белгілі бір
әдістеме көмегімен бағалаймыз. Бұл әдістеме эмпирикалық валидтық деп
айтамыз, тек егер нақты адам өмірде әдістеме болжайтындай өзін ұстайды.
Эмпирикалық валидтықтыың критерийлерімен әдістемені өзінің
көрсеткіштерінің адамдардың іс жүзіндегі әрекеттердің көрсеткіштерімен
салыстыру жолымен тексеріледі.
Ішкі валидтық - дегеніміз әдістемедегі тапсырмалардың, субтесттердің,
әртүрлі ойлардың, пікірлердің әдістеменің жалпы мақсатына сәйкестігі. Егер
сұрақтар, тапсырмалар әдістемеге керек нәрселерді өлшемесе, онда ол
әдістеме ішкі валидтық болып есептелінбейді.
Сыртқы валидтық- эмпирикалық валидтық сияқты, бірақ бұл жерде
зерттелетін адамның іс-әрекетіне қатысты маңызды сыртқы қасиеттерімен
әдістеменің көрсеткіштері арасындағы байланысты айтамыз.
Әдістемені құрған кезде оның валидтықтыбірден бағалау өте қиын.
Әдістеменің валидтығы оның ұзақ қолданылу процесі барысында тексеріліп
анықталады. Валидтықтыңтүрлерінен басқа валидтықтың критерийлері туралы
білу керек.
1.Іс-әрекеттің көрсеткіштері – зерттелетін адамның өмірдің әртүрлі
ситуациялардағы реакциялар , іс-әрекеттер.
2.Әртүрлі іс-әрекеттердегі зерттелетін адамның жетістіктері:оқу , еңбек
, шығармашылық т.б.
3.Әртүрлі бақылау тапсырмаларды орындау туралы мәліметтер.
4.Басқа әдістемелер көмегімен алынатын мәліметтер.
3.Сенімділік өлшеу процедураның нақтылығы ретінде.
Тұрақты көрсеткіштерді алу әдістеменің сенімділігін көрсетеді (бұл
жерде зерттелетін адамнан , экспериментатордың іс-әрекеті мен өзгеретін
психологиялық қасиеттерінен емес, өлшеу құралына тәуелді тұрақтылық
дәрежесі есептелінеді).
Психологиялық тесттің нәтижелері қиын бақыланатын факторларға
тәуелді: өлшеу құралының сапасына , психологиялық тесттің ситуациясының
релеванттық мінездемелердің тұраұтылығына. Аталған факторлардың біреуі
өзгертсе өлшеу сенімділігінің дәрежесі төмендейді. Бірақ іс жүзінде бұл
факторларды үнемі тұрақты етіп ұстап тұруға мүмкін емес болғандықтан , кез
келген психодиагностикалық әдістеменің сенімділігі жоғары болуы мүмкін
емес. Аталған факторлардың ішінде ең маңыздысы болып әдістеменің
сенімділігі саналады, өйткені қалғандары алынатын нәтижелердің
тұрақтылығына аз мөлшерде әсер етеді.
Психодиагностикалық әдістеменің сенімділігін екі әдіспен анықтауға
болады:осы әдістеменің көмегімен әртүрлі адамдармен алынған нәтижелерді
салыстыру жолымен және осы әдістемені бірдей жағдайларда қолданғанда
алынған нәтижелерді салыстыру жолымен .
Әдістеменің нақтылығы психодиагностикалық эксперимент барысында
бағаланатын қасиеттердің аз өзгерістердің өзіне жауап қайтару қабілеттілігі
болып есептелінеді. Психологиялық әдістеменің нақтылығын өлшеу техникалық
құралдарының нақтылығымен салыстыруға болады. Мысалы , сантиметрге бөлінген
метрден , миллиметрге бөлінген сызғыштың ұзындықты әлдеқайда нақтырақ
өлшейді. Ал микрометр деген прибор ұзындықты 0,001мм дейін нақты өлшейтін
сызғыштан әлдеқайда нақтырақ.
Психодиагностикалық әдістеме неғұрлым нақтырақ болса, соғұрлым нақты
градацияларды бағалауға болады. Бірақ практикалық психодиагностикада баға
нақтылығының өте жоғары дәрежесі барлық кезде талап етілмейді.Оның қажетті
практикалық мерасы дифференциация тапсырмасымен немесе зерттелетін
адамдарды топтарға бөлумен анықталады. Мысалы , егер зерттелетін адамдарды
екі топқа бөлуге болатын болсақ , сонда қолданылатын әдістеменің нақтылығы
осы бөлікке сәйкес болу керек.
Егер зерттелетіндерді бес топшаларға бөлетін болсақ онда бес пункттен
тұратын өлшеу шкаласы бар әдістемені қолдануға тура келеді.
Әдістеменің бірігейлігі дегеніміз белгілі бір әдістеме бір қасиетті
бағалау үшін осы әдістеменің көмегімен алынған мәліметтер тек сол бір
қасиеттің өзгерістерін кескіндейтін дәрежесі. Егер осы қасиетімен қатар
алынатын көрсеткіштерде әдістемеге байланысты емес басқа көрсеткіштер
кескінделсе , онда әдістеме бірігейлік критерийге сәйкес емес деп саналады,
сонымен қатар ол валидтық деп есептеліне береді.
Бақылау сұрақтары:
1.Әдістеменің валидтығы дегеніміз не және ол қалай анықталады?
2.Әдістеменің сенімділігі дегеніміз не?
3.Психодиагностикалық әдістеменің нақтылығы мен бірегейлік дегеніміз не?
Студенттердің өзіндік жұмыстарының тақырыптары:
1.Мектептегі психологиялық -педагогикалық бақылаудың негізгі функциялары.
2.Мектептегі тест әдістемелерін қолданудың жалпы педагогикалық негіздері.
3.Педагогикалық тест нұсқаулардың жалпы әдістемесі.
Тақырып-14 Тесттердің бейімделуі мен құрылу
технологиясы.
Жоспар:
1. Тесттердің әлеуметтік - мәдени бейімділігі.
2.Тест өткізудің ережесі, оның нәтижесінің өңделуі және
интерпретациясы.
мақсаты:Студенттерді психодиагностикалық тесттерге қойылатын
талаптармен таныстыру, тест мөлшері ұғымын түсіндіру және тест өткізудің
ережесімен таныстыру.
1. Тесттердің әлеуметтік - мәдени бейімділігі.
Психодиагностикалық тесттерге ерекше талаптар қойылады. Бірінші талап-
тесттің әлеуметтік- мәдени бейімділігі. Ол дегеніміз- тест тапсырмалары мен
бағаларының сәйкес келуі. Егерде тест басқа елден алынған жағдайда,
зерттелетін адам тапсырмаларды орындау барысында олардың мәдени
ерекшеліктеріне мән беруі керек. Мысалы, бір елде құрылған тесттің танымдық
құрамында сөздік – логикалық емес, бейнелік және практикалық ойлау басым
болып тұрса және ол тест Европада пайда болып, басқа елде қолданылса, онда
ол міндетті түрде сол елдің әлеуметтік-мәдени жағдайына бейімделуі керек.
Керісінше, ол ортаға икемделмеген жағдайда қолданатын болсақ, біз басқа
елдің тұрғындарының ойлауының даму деңгейіне сәйкес келмейтін өте төмен
нәтижелер аламыз. Егер де ақыл-ой тестінде практикалық ойлауға арналған
тапсырмалар көп болып, оны вербальдық танымы басым елде қолданса, біз ол
жерде ой дамуының адекваттық емес көрсеткіштеріне ие боламыз. Егер тест
қайта қолданған жағдайда, алғашқы құрылған кездегіден өзгеше болса, мұндай
жағдайда тестті бір-бірімен салыстыру немесе жаңа жағдайға бейімдеу талап
етіледі. Әсіресе мұндай жағдай өзге елде құрылып, басқа тілде жазылған
бланк тесттерге қатысты. Бір тілден басқа тілге аударма ешқашан нақты
болмайды.Ол үшін сөзбе- сөз аударудан гөрі мағынасына қарай аудару
нақтырақ болады.
Екінші талап- тұжырымдамалардың қарапайымдылығы мен тест тапсырмалардың
бірегейлігі. Бұл талапқа сәйкес сөздік және басқа тапсырмаларды орындау
барысында адамдар әртүрлі қабылдайтын нәрселер болмауы керек( мыс: сөздер,
суреттер т.б.).
Үшінші талап- тест тапсырмаларын орындауға бөлінген уақыт. Тестті орындау
үшін 1- 1,5 сағаттан көп бөлінбеу керек. Өйткені бұдан көп уақыт орындаса,
адам өзінің жұмыс істеу қабілетінің жоғары деңгейін сақтай алмайды.
Төртінші талап- тест үшін берілген тест мөлшері. Тест мөлшері дегеніміз-
бір топ адамдармен жеке тұлғаның көрсеткіштерін салыстыруды айтамыз. Мұнда
жеке тұлғаның психологиялық даму деңгейі бағаланады, яғни мөлшер дегеніміз
нақты бір тесттің репрезентативтік орта көрсеткіштері. Тест мөлшері
әдеттегідей, зерттелетін адамдардың жасы мен жынысына қарай таңдап алынған
тест нәтижелерімен және жасына, жынысына қарай келесі релеванттық
дифференциациясы көрсеткіштерінің орташа алынған бағасымен анықталады.
Сонымен тест мөлшері дегеніміз-зерттелетін адамға әлеуметтік-демографиялық
мінездемелері бойынша ұқсайтын адамдардың үлкен жиынтығы дамуының орта
деңгейі. Жылдан жылға адамдардың психологиялық дамуы өзгеріп тұрады,
сондықтан тест мөлшері де өзгеріп отырады.
Әрбір норма уақыт өткен сайын адамдарда болатын психологиялық
дамуындағы асылда болатын өзгерістермен бірге өзгереді. Ғасырдың бірінші 25-
жылдарда анықталған интеллектуалдық дамудың нормалары соңғы 25-жылдарда
сай келмейді, өйткені бұл уақыттың ішінде адамдардың ой даму деңгейі өте
жоғарлап кеткен. Эмпирикалық анықталған ереже бойынша әр бес жыл сайын тест
нормалары , әсіресе интеллектуал , қайта қарастырылып тұруы керек.
Ол былай болуы керек. Белгілі тест көмегімен зерттеу жүргізілген бір топ
адал анықталу керек. Әлеуметтік – демографиялық сипаттама бойынша
айырмашылығы бар адамдар топшаларға бөлінеді. Әр топша үшін тест көмегімен
белгілі адамдар зерттеледі. Алынған көрсеткіштер орталандыру нәтижесінде әр
адам тобы үшін тесттік норма анықталады. Тест сипаттамасында қашан, қай
жерде, кімге анықталғаны жазылады.
Талаптармен қатар тест жүргізу үшін бірнеше ережелер анықталған.
1. Белгілі бір тестті қолданудан бұрын , оны өзіне немесе басқа бір адамға
жүргізіп көру керек.
2. Тест алдында зерттелетін адамдар нұсқаулар мен жақсы танысып алу керек.
3. Тест барысында зерттелетіндер өзінше жұмыс істеу керек , бір-біріне
тәуелді болмай, ықпал етпей.
4. Әр тест үшін нәтижелерді өңдеу және интерпретациялау процедурасы болу
керек. Ол , әсіресе, математика-статистикалық өңдеу әдістеріне қатысты.
Практикалық тест өткізу үшін дайындық жұмыс жүргізу керек.
Зерттелетіндерге тест ұсынылып, оған тест не үшін керек, қандай мақсаттары
үшін, оның нәтижесінде қандай нәтижелер алынуы мүмкін, олар өмірде қалай
қолдануға болатынын түсіндіреді. Нұсқау таратылып, барлық зерттелетіндер
оны жақсылап түсініп алу керек. Содан кейін барып тест жүргізіледі.
Бақылау сұрақтары:
1. Тест процедурасын өткізуге қойылатын талаптар.
2. Тест нормасының анықтамасы мен анықтау әдістері.
3. Тест жүргізу ережелері.
Студенттердің өзіндік жұмыстарының тақырыптары:
1. Педагогикалық құбылыстардың диагностикалық зерттеулердің негізгі
принциптерінің маңызы мен мазмұны.
2. Диагностикалық процедураларды өткізуге қойылатын ұйымдастыру –
педагогикалық талаптар.
Тақырып-15. Психодиагностиканың қазіргі жағдайы.
Жоспар:
1. Психодиагностиканың жағдайы(мәселелері) және олардың шешілуі.
2.Психологиялық қызметті құру туралы қаулының маңыздылығы.
3.Ресей мен Қазақстандағы психодиагностиканың жағдайы.
Мақсаты:Студенттерді психодиагностиканың қазіргі жағдайымен, оның
мәселелері мен шешілулерімен таныстыру, психодиагностикалық әдістемелердің
негізінде жеке тұлғалардың дамуы туралы түсінік беру.
1. Психодиагностиканың жағдайы(мәселелері) және олардың шешілуі.
Қазіргі таңда психодиагностика ғылыми және практикалық психологиялық
білімнің жеке саласы болып бөлінді. Көптеген психодиагностикалық
әдістемелер пайда болып, тез арада көбейіп кетті. Математика мен физиканың
қазіргі әдістері, электрондық психодиагностиканың құралдары яғни ЭВМ
кеңінен қолданылуда.Көптеген елдерде, мысалы АҚШ та, Германияда көптеген
ғылыми және практикалық баспаларда жүйелі түрде психологиялық әдістерді
сипаттаған. Соңғы жылдары мұндай әрекеттер Ресейде де жасалынған. Бірақ
оның ешқандай тұжырымдамасы мен ғылыми негізі жоқ еді. Бұл жағдайда
тұжырымдама дегеніміз негізделген , психодиагностикалық әдістемелердің
классификациялау негізіне салынған жүйе. Ғылыми негіз ретінде
психодиагностикалық әдістер , олардың ауқаттылығын , күшті және әлсіз
жақтарын айтамыз. Баспаларда шығатын әдістемелер ешқандай керек
мәліметтермен толықтырылмаған.
Бұл формальдық талап емес. Көптеген психодиагностикалық әдістемелер
белгілі психологтармен баспаға шығарылған болса да, жоғарыда аталған
талаптарға сай келмейді.
Педагогикалық іс - әрекетте өзінің мақсаттары, мазмұны, формасы,
әдістері және нәтижелері бар.
Педагогикалық диагностика мұғалімнің кәсіби жұмысының бір бөлігі
ретінде мектепке дейінгі, бастауыш сыныптағы оқушыны,жеткіншекті және
жоғары сыныптағы оқушыны , оның дамып жатқан жеке тұлғасын зерттейді.
Сондықтан кәсіби диагностикалық жұмыстың практикасы мен теориясын білем
деушілер жеке тұлға ұғымының қазіргі түсінігімен таныс болу керек.
Социологиялық , психологиялық зерттеу ешқандай өзінің педагогикалық
талдауын ауыстыра алмайды. Кешендік зерттеу тұлғаны зерттеу барысында
әлеуметтік , психологиялық және педагогикалық зерттеудің бірлігін
қамтамасыз етеді. Жүелілік жағынан педагогика тұлғаны жүйелі ұйымдастырудың
спецификалық денгейін басқа ғылымдардың адам туралы алынған нәтижелері мен
біргелікте қарастырады. Тұлға дегеніміз үнемі өзгеріп дамитын жүйе , ол
белгілі әлеуметтік түрде қалыптасады. Тұлғаның қалыптасуы саналы өзін - өзі
басқаруына қабілетінің дамуымен ғана сипатталып қоймайды, ол керекті
тәртібін қамтамасыз ететін сәйкес мотивацияны қалыптастырумен сипатталады.
Мотивация (себеп) ішкі конфликттерді жеңіп шығуды қамтамасыз етеді. Адам
тұлға болып тек өзінің тәртібі мен іс - әрекетін басқаруға қабілетті ететін
психологиялық дамуының денгейіне жеткен кезде ғана қалыптасады.
(Л.И.Божович)
Психикалық іс-әрекеттің дамуы динамикалық пен тұрақсыздан тұрақтыға
қарай жүреді. Сыртқы әсерлер психикалық процестер мен жағдайларды тұрақты
қасиеттерге айналдырады. Жағдайлардың фонында психикалық процестер мен
тұлғаның қасиеттері пайда болады. Қасиеттер белсенділіктің белгілі бір
адамға қатысты тұрақты және орнықты денгейін сипаттайды. Бұл денгей
тұлғаның әлеуметтік құндылығын анықтайды және оның әрі қарай дамуына
субъективтік жағдай жасайды. Қалыптасқан жүйе ситуациялық әсерлер мен
өзгерістердің тәртіптің егеменділігін қамтамасыз етеді. Бұл егеменділік
тұлғаның анықтығы мен жетілуінің көрсеткіші болып табылады.(А.Г.Ковалев).
Педагогикада оқушы тұлғасын талдаудың негізгі бағыттары анықталған:
1. Кішкентай кезіндегі баланы тәрбиелеу бірыңғай процесс болып табылады.Ал
оқушы тұлғасының қалыптасуы, тәрбиелеу функцияларының(стимулдық, іс
әрекетінің сәйкестігімен, тәрбиелеу процесінің бөліктерінің
біртұтастығымен, В.С.Ильин) жүзеге асуымен қамтамасыз етіледі.
2. Тұлғаның қалыптасуындағы даму, тәрбиелеу, оқу потенциалы.(Ю.К.Бабанский,
В.В.Давыдов, А.А.Кирсанов, И.Я.Лернер,М.И.Махмутов және т.б.). Оқу іс
-әрекеті жеке белсенділіктің спецификалық формасы ретінде тұлғаны өзгертуге
бағытталған. Мысалы, оқу процесінде өнегелік сана- сезім дамиды,ал
танылатын ортаның дамуы, нормалық өнегеліліктің талаптары туралы
спецификалық балалық көзқарасының қалыптасуына әкеледі.
3.Оқушының басқалармен араласу қарым- қатынасы субьектінің болу процесі
ретінде. Оқушының тәртібі араласу субьектісі ретінде әлеуметтік жағдайларды
анықтайды. Оның негізгісі- «Мен» деген бейне. Оның негізін тұлғаның өзін-
өзі сыйлауы құрайды. Әлеуметтік жағдайларға: қарым- қатынас жағдайы, басқа
адамға бағытталған жағдай, эмпатияға дайындық яғни жанашырлыққа,
мейірімділікке және т.б.(А.В.Мудрин).
4.Оқушы тұлғасының өзін-өзі тәрбиелеуі. Өзін-өзі тәрбиелеу тұлғаның
белсенділігімен анықталады. Өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігі тұлғаның
дамуының ең жоғарғы формасында. Оқушының өзін-өзі тәрбиелеу мазмұнын
жігерлілік пен өнегелік, жаман қасиеттерді жеңу.(А.А.Арет,
А.Г.Ковалев,Л.И.Рувинский және т.б.).
5.Түлғаның тәртібі мен дамуындағы ауытқуларды жеңу.
Қиын балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесінің негізгі өлшемі тұлғаның
белсенділігімен бағытталуы, жетекші іс-әрекеттерге көзқарасы, жеке
психологиялық ерекшеліктер мен қасиеттер болып табылады. Тәрбиесінің
ауытқулары бар балалар - қиын тәрбиеленетін балалар, заң бұзушы
жасөспірімдер және кәмелетке толмаған қылмыскерлер.(М.А.Алемаскин,
А.С.Белкин, И.А.Невский, Б.Ф.Райский және т.б.).
Қорытынды:
1. Тұлғаның тәртібі мен іс- әрекетінің негізгі факторы- әлеуметтілік
болып саналады.
2. Тұлға деп қарым-қатынасы өзінше ретімен дамитын жүйені айтамыз.
3. Тұлғаның қалыптасуы- бірыңғайлық үрдіс.
Сонымен тұлға дегеніміз- қоғамның әлеуметтік дамуының нәтижесі және
әлеуметтік сапасы болып табылады. Тұлғаның әлеуметтілігі көп жоспарлы болып
саналады.Әлеуметтік сапа ретінде тұлға тәрбиеленеді. Педагогикалық ұғым
ретінде тұлға өзінше іс-жүзіне асатын, өзінше дамитын қарым- қатынастардың
жүйесі болып саналады. Бұл жүйе тұрақты құрылымның(білім алу, жағдай, сапа)
динамикалық бірегейліктің біртұтастығын құрайды.
Тұлғаның жеке дамуы оның сапалық жағдайларының кезекті ауысымында
көрсетілген бөліктердің тұрақтылығының дамуы болып саналады. Бұл адамның
даму деңгейінің динамикасының психосоматикалық бағыттың зерттеу
нәтижелерімен расталады. Жеке сана-сезімнің қалыптасуы оның онтогенетикалық
дамуының процесінде кезекті деңгейлерімен іске асырылады. Тұлға сана-сезімі
деңгейлерінің ауысымының кезектілігін А.А.Меграбен төмендегідей көрсеткен:
1.Сенсорно-процептивтік;
2.Ойлау - логикалық;
3.Практикалық іс- әрекеттерін және қимылдау функцияларын меңгеру деңгейі;
4.Витальдық(өмірлік) құштарлықты меңгеруінің деңгейі;
5.Тәртіптің сана- сезімдік өзін - өзі басқарудың деңгейі;
Өмірдің әр кезеңінде адам әртүрлі қиындықтарды басынан өткізеді. Әр
кезеңде тұлға белгілі бір қиын құбылысты меңгереді. Бірінші деңгейде
сезімнің жинақы еместігінің құбылысын бағындырады. Екінші деңгейде ойлау
танудың сезімдік көлемінің шектеулігін жеңіп шығады. Үшінші деңгейде-өзінің
қызыққан нәрселерінің қиын құбылысын меңгереді, аффектілері мен
құмарлықтарының құбылыстарын меңгеріп, оларды жылудың көзіне айналдырады.
Төртінші деңгейде-сана-сезім мен тәртібінің зоологиялық жекешелендірудің
белгілерін жеңіп шығады, ой өнегеліктің шыңына көтеріледі. Тұлғаны
тәрбиелеу жүйке жұмысының физиологиялық көзқарасы тұрғысынан қарағанда
динамикалық стереотиптер тұрақты жүйені құру болып
есептелінеді.(И.С.Марьенко). Бас миының қабығының қасиеті болып саналатын
жаңа әсерлерді қабылдау және байланыстарды құру, бұзу тенденциясы немесе
бұрынғы байланыстарды қайта құрайды. Сонымен қатар ескі динамикалық
стереотип тұрақтылықты меңгерген, сондықтан қайта құруға қарсы тұрады.
Бақылау сұрақтары:
1. Отандық педагогикалық диагностикадағы зерттеушілерді атаңыз.
2. Педагогикалық
диагностиканың қазіргі трактовкасы.
3.Тұлғаның дамуы мен қалыптасуы
туралы психологиялық теориялардың негізгі жағдайлары.
4. «Тұлғаның даму процесі» ұғымын қалай түсінесіз.
Студенттердің өзіндік жұмыстарының тақырыптары:
1.Жасөспірім жасындағы оқушы тұлғасының қысқа сипаттамасын беріңіз.
2.Кішкентай оқушы тұлғасының даму ерекшеліктері неде.
Әдебиеттер:
1.Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
2.Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
3.Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
4.Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
3.ПӘНІ БОЙЫНША ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР КЕШЕНІ
Тақырыптың атауы Психологиялық – педагогикалық диагностиканың пайда болу
тарихы (2 сағат)
Сабақтың мақсаты
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың пайда болу тарихының мазмұнын
ашу.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Сұрақтар бойынша дайындалу барысында тест әдістемесінің қолдану тарихын
кезеңдерге бөліп қарастырған жөн. Әр кезеңдегі атақты ғалымдардың
еңбектерін ескеру қажет.
Бақылау сұрақтары
7. ХХ ғасырдың басында психологиялық тесттердің қолданылуы
8. ХХ ғасырдың басында АҚШ-та тестік әдістердің дамуы
9. Францияда психодиагностикалық әдістердің қолданылуы
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
2. Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб, 2003
3. Непомнящая Н.И. Психодиагностика личности. М. 2001
4. Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
5. Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-
2003
Тақырыптың атауы Психологиялық – педагогикалық диагностиканың
экспериментальдық психологияның қойнауында қалыптасуы (2 сағат)
Сабақтың мақсаты
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың эксперименталдық психология
арнасында даму тарихымен таныстыру
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Психодиагностиканың эксперименталды психология аясында даму барысындағы
кезеңдерін, жеке ғылым болып бөлінуіне назар аудару керек.
Бақылау сұрақтары
1. Эксперименталды психологияның шеңберінде психодиагностиканың
қалыптасуы
2. Психологиялық тесттік әдістердің пайда болуы.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
1. Ингенкамп К. Педагогическая диагностика, пер. с. нем. М. 1991
2. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.М. 1996
3. Никишина В.Б. Василенко Т.Д. Психодиагностика в системе социальной
работы. М.2000
Тақырыптың атауы Психологиялық – педагогикалық диагностиканың қазіргі
жағдайы (1 сағат)
Сабақтың мақсаты
Диагностиканың қазіргі жағдайын зерттеу, Қазақстандағы педагогикалық
диагностиканың дамуы мен жағдайын анықтау.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Семинар сабағына дайындалу барысында қазіргі кездегі басылымдар бетіндегі
ғылыми мақалалардың мазмұнымен танысу керек.
Бақылау сұрақтары
1. Психологиялық қызметті құру туралы қаулысының өзектілігі
2. Мектептегі психологиялық қызмет жүйесінің моделі
3. Ресей мен Қазақстан Республикасындағы психодиагностиканың қазіргі
жағдайы.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
1. Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
2. М.Көшкентаева «Педагогикалық-психологиялық диагностикалау жолдары,
әдістері» // «Мектеп директоры», №5, 2004, 9-18бб.
3. П.Маханова «Педагогикалық диагностиканың теориялық негіздері» //
«Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Хабаршысы», №1(28),
2009, 40-45бб.
Тақырыптың атауы Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістері (2
сағат)
Сабақтың мақсаты
Психологиялық- педагогикалық диагностиканың әдістерінің топтастырылуы мен
түрлерімен таныстыру.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістерін жалпы қарастырып,
оның ішінде тест әдістемесінің ұйымдастырылуына, оның түрлеріне тоқталу
қажет.
Бақылау сұрақтары
1. Тест – психодиагностиканың негізгі құралы ретінде
2. Тесттердің түрлері, оларды топтастыру негіздері. Проективті
әдістерге сипаттама.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
1. М.Көшкентаева «Педагогикалық-психологиялық диагностикалау
жолдары, әдістері» // «Мектеп директоры», №5, 2004, 9-18бб.
2. П.Маханова «Педагогикалық диагностиканың теориялық негіздері»
// «Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Хабаршысы»,
№1(28), 2009, 40-45бб.
Тақырыптың атауы Психологиялық – педагогикалық диагностиканың
әдістемелеріне қойылатын талаптар (2 сағат)
Сабақтың мақсаты
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістемелеріне қойылатын
талаптарымен таныстыру.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Психологиялық–педагогикалық диагностиканың әдістемелеріне қойылатын
талаптарды қарастыру барысында олардың нормативті құжаттарда қарастырылуын
зерттеу керек.
Бақылау сұрақтары
1. Психодиагностикалық әдістерге қойылатын талаптар
2. Жарамдылық, сенімділік, объективтілік
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
1. Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
2. Богданова Т.Г. Корнилова Т.В.Диагностика позновательной сферы ребенка.
М. 1996
3. Ингенкамп К. Педагогическая диагностика, пер. с. нем. М. 1991
4. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.М. 1996
Тақырыптың атауы Психологиялық – педагогикалық диагностика құралдарының
топтастырылуы (2 сағат)
Сабақтың мақсаты
Психологиялық–педагогикалық диагностиканың құралдардың топтастырылуымен
таныстыру
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Сұрақтарды қарастыру барысында әдістемелердің өткізілу нұсқауларын мысалға
келтіріп, талдау қажет.
Бақылау сұрақтары
1. Психодиагностикалық әдістерді топтастыру.
2.Психодиагностика әдістері, құралдары және оларды жіктеу.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
1. Ингенкамп К. Педагогическая диагностика, пер. с. нем. М. 1991
2. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.М. 1996
3. Никишина В.Б. Василенко Т.Д. Психодиагностика в системе социальной
работы. М.2000
4. Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
5. Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
6. Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-2003
Тақырыптың атауы Кіші мектеп жасындағы балаларды психологиялық –
педагогикалық диагностикалау ерекшеліктері (2 сағат)
Сабақтың мақсаты
Кіші мектеп жасындағы балаларды психологиялық – педагогикалық
диагностикалау ерекшеліктерімен таныстыру
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Психологиялық – педагогикалық диагностикалау әдістері арасынан кіші мектеп
жасындағы балаларды диагностикалауға арналған әдістемелерді сұрыптап,
өткізілу ерекшеліктеріне тоқталу қажет.
Бақылау сұрақтары
1. Кіші мектеп оқушыларын диагностикалау ерекшеліктері
2. Кіші мектеп оқушыларының танымдық процестерінің диагностикасы
3. Мектепте оқуға даярлық диагностикасы
4. Кіші мектеп оқушыларының тұлғалық және өзара жеке бастық қарым-
қатынас диагностикасы.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
1. Л.Смагулова «Оқушы тұлғасын қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық диагностикасы» // «Оқушы тәрбиесі», №8, 2013, 26-
29бб.
2. М.Көшкентаева «Педагогикалық-психологиялық диагностикалау
жолдары, әдістері» // «Мектеп директоры», №5, 2004, 9-18бб.
3. П.Маханова «Педагогикалық диагностиканың теориялық негіздері»
// «Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Хабаршысы»,
№1(28), 2009, 40-45бб.
4. Непомнящая Н.И. Психодиагностика личности. М. 2001
5. Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
6. Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.-
М.,-2003
7. Богданова Т.Г. Корнилова Т.В.Диагностика позновательной сферы
ребенка. М. 1996
Тақырыптың атауы Психологиялық – педагогикалық диагностиканың кәсіби және
этикалық сұрақтары (2 сағат)
Сабақтың мақсаты
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың кәсіби және этикалық
сұрақтарымен таныстыру
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың кәсіби және этикалық
сұрақтарының қазіргі кездегі басылымдар бетіндегі ғылыми мақалалардың
мазмұнымен танысу керек.
Бақылау сұрақтары
1. Психодиагностиканың кәсіби және этикалық нормалары
2. Этикалық кодекстің негізгі қағидалары
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі
1. Ингенкамп К. Педагогическая диагностика, пер. с. нем. М. 1991
2. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.М.
1996
3. Никишина В.Б. Василенко Т.Д. Психодиагностика в системе
социальной работы. М.2000
4. Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
4. ПӘНІ БОЙЫНША CТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУГЕ АРНАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР
Педагогикалық диагностиканың ғылыми-теориялық негізі
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістемелік негіздері
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың пайда болу тарихы.
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың экспериментальдық
психологияның қойнауында қалыптасуы.
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың қазіргі жағдайы.
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістері.
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың әдістемелеріне қойылатын
талаптар.
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың құралдардың топтастырылуы
Кіші мектеп жасындағы балаларды психологиялық – педагогикалық
диагностикалау ерекшеліктері
Психологиялық – педагогикалық диагностиканың кәсіби және этикалық сұрақтары
Кіші мектеп жастағы балалардың психологиялық дамуының деңгейіндегі жеке
айырмашылықтары.
Кіші мектеп жастағы балалардың психодиагностикасындағы эксперименттік және
ойын ситуациялардың ролі.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың оқу мүмкіндіктерін зерттеу әдістемесі
қалай қолданылады?
Бастауыш сынып мұғалімдерінің жұмысында мониторинг нәтижелерін қалай
пайдаланады?
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке даму ерекшеліктерінің
диагностикасында қолданылатын әдістер
«Педагогикалық диагностика» сөзі нені білдіреді және осы ұғым қазіргі
заманғы психологияда қандай мәнде қолданылады ?
Педагогикалық диагностика өз саласында қандай мәселелерді қарастыратын
ғылым ?
Ғылым ретінде психодиагностика қай салалармен байланысты ?
Психодиагностиканың психолог жұмысындағы рөлі қандай ?
Ғылыми және практикалық психодиагностиканың шешетін міндеттері қандай
Маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптар қандай ?
Педагогикалық диагностиканың пәні мен міндеттерін анықтау ?
Отандық педагогикалық диагностикадағы зерттеушілерді атаңыз ?
Педагогикалық диагностиканың қазіргі трактовкасы ?
«Тұлғаның даму процесі» ұғымын қалай түсінесіз ?
Педагогикалық диагностика әдістемелер және олардың зерттеу
әдістемелерден айырмашылығы ?
Тест түрлері және оны қолдану салалары ?
Оқушының мотивациялық сферасында бала мен үлкендердің әрекет жасау мотиві
қандай орын алады?
Кіші мектеп жастағы балалармен жұмысында қолданылатын графикалық әдістер
туралы айтып беріңіз.
Педагогикалық диагностика қалай және қашан пайда болған.
Кіші мектеп жасындағы оқушы тұлғасының психологиялық – педагогикалық
диагностиканың міндеттері.
Кіші мектеп жасындағы оқушы тұлғасының педагогикасын зерттеуге қойылатын
талаптар.
Педагогикалық диагностика немен айналысады?
Педагогикалық диагностиканың әдістері мен тәсілдерінің түрлері.
Диагностиканы ұйымдастыру тәсілдері.
Кіші мектеп жасындағы оқушының педагогикалық картасын жасау.
XIX және XX ғасырдағы шетелдерде психодиагностиканың пайда болып дамуы.
Тесттердің түрлері және оның қолданылу жолдары.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардағы оқу қызығушылықтың дамуын зерттеу
әдістемесі.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың оқу іс-әрекетін зерттеу.
ӘДЕБИЕТТЕР
Негізгі әдебиеттер:
6. Куребаева Г.А. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялық-
педагогикалық диагностикасы. Семей. 2004
7. Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика- СПб., 2003
8. Непомнящая Н.И. психодиагностика личности. М. 2001.
9. Немов Р.С. Психология. В т.3 - М., 2001
10. Общая психодиагностика. Под. Ред. Бодалева А.А., Столина В.В.- М.,-
2003.
11. Богданова Т.Г. Корнилова Т.В.Диагностика позновательной сферы ребенка.
М. 1996.
12. Дусавицкий А.К. Развите личности в учебной деятельности М. 1996.
13. Зак. А. З. Диагностика видов мышления младшего школьника. М.
1995.
14. Ингенкамп К. Педагогическая диагностика, пер. с. нем. М. 1991.
15. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.М. 1996.
16. Никишина В.Б. Василенко Т.Д. Психодиагностика в системе социальной
работы. М.2000.
17. Гуревич К. М. Что такое психологическая диагностика М., 1985
Қосымша әдебиеттер:
1. Л.Смагулова «Оқушы тұлғасын қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық диагностикасы» // «Оқушы тәрбиесі», №8, 2013, 26-
29бб.
2. М.Көшкентаева «Педагогикалық-психологиялық диагностикалау
жолдары, әдістері» // «Мектеп директоры», №5, 2004, 9-18бб.
3. П.Маханова «Педагогикалық диагностиканың теориялық негіздері» //
«Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Хабаршысы»,
№1(28), 2009, 40-45бб.
4. Из истории психологических тестов //Общая психодиагностика
под.ред. А.А.Бодалева, В.В.Столина -2009. Миникес А.В.
Деловое общение. М, 1994.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz