УМКД

Файл қосу

Гетероциклді қосылыстар

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Гетероциклді қосылыстар»

«050721 – Органикалық заттардың химиялық технологиясы»

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2010

1 ӘЗІРЛЕНГЕН

ҚҰРАСТЫРУШЫ « 31 » 08 2010 ж. Дінжұманова Р.
Т., химия ғылымдарының кандидаты, доцент‚ «Химия» кафедрасы

2 ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1 Химия кафедрасының отырысында

«31» 08 2010 ж., № 1 хаттама

Кафедра меңгерушісі, доцент Яшкарова М.Ғ

МАЗМҰНЫ:

1 . Дәрістер..........................
............................................................................
.... 4
2. Зертханалық
жұмыстар....................................................................
................
3.
СӨЖ.........................................................................
..........................................

1. Дәрістер

№ 1 Дәріс. Кіріспе. Гетероциклді қосылыстардың жіктелуі. Үш мүшелі
гетероциклдер. Төрт мүшелі гетероциклдер.

Дәріс жоспары:
1. Гетероциклді қосылыстардың жіктелуі
2. Үш‚төрт мүшелі гетероциклдер.

Органикалық химияны көмірсутектің (СН) құрамына периодты
жүйедегі барлық элементтер кіретін туындылардың химиясы деп қарастырамыз.
Органикалық химияның бөлек пән болуына бірнеше себептер бар.
1. Органикалық заттың өте көп түрлілігі. Қазіргі кезде бірнеше
миллиондаған қосылыстар белгілі, ал неорганикалық қосылыстар саны небары
бірнеше ондаған мыңға жетеді.
2. Органикалық заттарды неорганикалық заттардан физикалық қасиеттері
жағынан айырмашылық болуы. Органикалық қосылыстар әдетте неорганикалық
қосылыстарға қарағанда тұрақсыздау, тотығуы, жануы оңай.
3. Органикалық реакцияның өнімінің шығымының аз болуы.
4. Органикалық заттардың практикада көп қолданылуы.
Органикалық қосылыстардың жіктелуі.
Органикалық заттарды кластарға бірнеше түрде бөледі. Органикалық
қосылыстардың жіктелуі негізінде олардың құрылысы - көміртек қаңқасы
–жатыр. Органикалық қосылыстардың белгілі бір ретпен өзара химиялық
байланысқан С атомдарынан С қаңқасы деп атайды.
І. С қаңқасы типіне байланысты қосылыстар 2 топқа бөлінеді.
1) Ашық тізбекті ациклді қосылыстар.
2) Циклді, тұйық тізбекті қосылыстар.
Ациклді қаңқа нормаль және изоқұрылысты болуы мүмкін.
Нормаль → С – С – С – С
Изо → С – С – С – С

С
Ациклді қосылыстар (май қатары) қаныққан, қанықпаған болып екіге бөлінеді.
Тұйық тізбекті циклді қосылыстар

Карбо циклді және гетероциклді
(циклі С тек атомдардан және басқа
алициклді арендер элементтерден N,O,S,P және т.б.
құралған)
(цикл3 тек С атомынан құрылған)

H2C - CH2

H2C - CH2 N
пиридин
ІІ. Органикалық қосылыстардың құрамындағы басқа элементтерге
байланысты бөлу.
ІІІ. Атомдар арасындағы химиялық байланыстарға қарап бөлу (қаныққан,
қанықпаған).
ІV. Функциональді топтарға қарап кластарға бөлуге болады.
Функционалды топ деп заттардың қандай топқа жататынын және олардың
қандай негізгі химиялық қасиеттерін сипаттайтын атом немесе атом тобын
айтамыз.
Органикалық заттардың молекулада бірнеше функционалдық топтар болуы
мүмкін. Егер ондай топтар бірдей болса, ( 2 галоген) (3 гидроксил тобы)
онда олар полифункционалды деп аталады.
Егер бірнеше әр түрлі функционалды топ болса, гетерофункционалды деп
аталады.
CH2 - NH2
CH2 - ОН этаноламин.

ациклді қосылыстар циклді

нормаль изотізбек карбоциклді гетероциклді

қаныққан қанықпаған алициклді арендер (ерекше
(алкандар) аромат қасиет көр-ді)

Тұйық тізбегінде тек көміртек атомдары ғана емес, басқа да
элементтердің, атомдары бар қосылыстарды гетероциклді қосылыстар деп
атайды. Гетероциклді системалар мейлінше әр алуан. Ең кемінде екі
коваленттік байланыс түзуге кабілетті кез келген атом теория жүзінде сақина
құруға қатынаса алады. Оттек, күкірт және азоттың циклдік қосылыстары ең
жақсы зерттелген және кеңген таралған.
Көміртекпен бірге цикл құруга қатынасатын элементтер гетероатомдар деп
аталады. Олардың санына сәйкес моно-, ди-немесе үш- және т. б.
гетероатомдық сақиналарды айырады.
Гетероциклдердің құрамында үш, төрт, бес, алты және атомдардың одан да көп
саны бола алады. Карбоциклдік қосылыстар сияқты бес және алты мүшелі
гетероциклдер өте берік келеді.
Мүмкін болатын гетероциклді системалардың саны орі карай коиденсацияланған
ядролары бар гстероциклдердің болуына байланысты өседі.
Гетероциклді қосылыстардың табиғатта кеңінен таралуы (витаминдер,
алкалоидтер, пигменттер және жануарлар мен өсімдік клеткаларының басқа да
құрам бөліктері түрінде), олардың биологиялык. процестердегі маңызды ролі,
сондай-ақ ауыл шаруашылығы қалдыктарынан және көмірді кокстеу өнімдерінің
ұшқыш бөлігінен алу мүмкіндігі қосылыстардың бұл класын тиянақты зерттеу
қажеттігін тудырады.
Қасиеттері бойынша май қатарының қосылыстарына жақьн кейбір гетероциклді
қосылыстар алдыңғылармен бірге қарастырылган-ды, мысалы этилен тотығы,
лактондар, екі негізді кышқылдардың ангидридтері, цианур қышқылы және т. б.
Бүл косылыстар ашык тізбекті косылыстардан оңай түзіледі және сакшіа
үзілгенде қайтадап оларга оңаіі айналады.
Химиялық жәпе физикалық қасистінде үлкенірек немесе кішірек дәрежеде
ароматик сипат байқататын, яғнн қа-систтері бойынша бензолға ұқсас
гетероциклді қосылыстар оргаішкалық қосылыстардың басқа типтеріиен жеке
карастырылады. Ароматик сипаты бар өте қарапайым гетероциклді косылыстар—
фуран (І),тиофен (II) және пиррол (III):

Бензол сияқты бұл гетероциклдердің қосып алу реакцпяларынан гөрі орьн басу
реакцияларына бейімдірек келеді. Олар бензолга тән байырғы галогендеу,
сульфолау, иитрлеу, Фридель— Крафтс реакциясына және т. б. реакцияларға
туседі. Тотықсыздапдыргыштар мен тотықтырғыштардын, әсеріпе мейлінше
төзімді. Химиялық тұрғыдан көрсетілген ерекшеліктер сакинналарда
гетероатомның электрондық жұбы және π-байланыстардың екі электропдық
жүбынан тұратьш электрондық секстеттің бар болуымен анықталады. Алты р-
электрондар бензолдағы сияқты ортак электрондық бұлт құрады, мысалы фуран
үшін:

Қосарланудың нәтижесінде сақина жазықтық күйге түседі, жай байланыстар
қысқарады.
Ренгенографиялық зерттеулер фуран, тиофен және пиррол молекулаларындағы
атомаралық қашықтықтардың келесі мәндерін береді.
С — С қашықтығыпың қыскаруы (әдоткі мөлшері 1,5,4,А са-лыстырғанда) циклде
байланыстардыц қосарлапуьшыц бар екен-
дігін дәлелденді.
Алайда бензол молекуласы және бес мүшелі гетероциклдер молекулаларыидағы
электрондар секстеттерінін, тұрақтылығы әр турлі. Мысалы, тиофенде орын
басу реакциялары бензолдағыдан гөрі оңайырақ өтеді. Пиррол мен фуранда
ароматик қа-сиет әлсіздік сипат көрсетеді. Фуран қосылу реакцияларында
әдеткі алифатик диендер сияқты болады. Оның π-электрондар секстстіиін.
шамалы тұрақтылығы сақина ашуга бейімділігінен де көрінеді.
Көптеген гетероциклдер үшін гетероатомдардың алмасу реак-иіялары тән.
Мұндай реакцпялар ароматик қосылыстар үшін юлгісіз.
Жалғыз гетероатомы бар гетероциклдерде нөмірлеуді сол гетероатомнан
бастайды.
Циклде бірнеше гетероатомдар болғанда оларды келесі рет-еи белгілейді: О,
S, N.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Гетероциклді қосылыстарға анықтама беріңіз?
2. Гетероциклдерге сипаттама беріңіз?

№ 2 Дәріс. Гетероциклдердің‚ полициклдердің номенклатурасы. Қанықпаған
гетероциклдердің ароматтылығы.

Дәріс жоспары:

1. Гетероциклдердің‚ полициклдердің номенклатурасы.
2. Қанықпаған гетероциклдердің ароматтылығы.

Бес мушелі гетероциклдерде 2 жоне 5-қалыптарды а, а' деп, л 3 және 4 — р,
р' ден жиі белгілейді. Алты мүшелі гетероцикл-ерде 2 және 6-қалыптарды— re,
а', 3 және 5 — р, р' 4-қалып-ы — ү деп белгілейді. Егер NH топтары мен
үшіншілік азоты ар болса, 1 цифрымен Н белгілепеді, япш мьшадай тәртіп
сакілады: О, S, NH, N. Кондепсацияланған циклдері бар косылыстар үшін
одетте арнаулы атауларды (кумарон, индол, акридин және т. б.) пайдаланады.
Бірақ бұл қосылыстарды олардың молекулаларын құратын циклдер бойынша да
атауға болады. үшін гетероциклдің атауының алдына бензо, нафто жэ-
т. б. қосымшалар қойылады, олар екінші гетероциклді емес эмга сәйкес
Егер конденсацияланған системаларда гетероатом циклдер конденсацияланатын
орнымен қатар орналаспаса, нөмірлеу сол орнымен катар атомнан басталады
да, гетероатом ең темен цифрға ие болатындай етіп жүргзіледі:
Егер гетероцикл екі жагынан екі карбоциклді ядролармен болса, онда нөмірлеу
гетероатом ең жоғары цифрға не болатындай етіп өткізіледі:

Циклді қосылыстардың аттарын «цикло-» деген сөз қосылып май қатары
көмірсутектерінің аттары тәрізді етіліп жасалады. Мысалы, бутилен окисі

H2C - O

H2C - CH2
Бутилен окисі

Алу әдістері:
1. Мырышты дигалогенмен әрекеттестіріп туындыларын галогенсіздендіру
жатады.
2. Дигалоген туындылардың натриймалон эфирімен әрекеттестіру арқылы
3. Галоген сутегінің галогенкарбонилді қосылыстан бөлінуі
4. Екі негізді қышқылдардың тұздарын декарбоксилирлеу
5. Күрделі эфирлік конденсациялау арқылы

Химиялық қасиеттері.
1. Сутектендіру
2. Галогендіру
3. Галогенді сутектердің әрекеті

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Гетероциклдердің атауында қандай принциптер қолданылады?
2. Гетероциклдердің ароматтылығын қандай реакциялармен дәлелдейге болады?

№ 3 Дәріс. Бір гетероатомы бар V-мүшелі гетероциклдер. Фуран‚ тиофен‚
пиррол тобы. Формуласы‚ алу әдістері‚ қасиеттері.

Дәріс жоспары:

1. Фуран‚ тиофен‚ пиррол тобы.
2. Формуласы‚ алу әдістері‚ қасиеттері.

ФУРАН
Радикал С4 Н3 О — фурил, ал радикал С% Из О —СН2 — фурфурал деп аталады.
Фуран — қайнау темп. 31° С, хлороформный иісі бар түссіз суйықтық. Суда
ерімейді. Фуран меп оның гомологтары агані қараманыиыц құрамында бар.
Фуран және оның туындыларын алу тәсілдері. 1. Фуран алғаш рет пиросілекей
кышқылын (барий тұзы) кұрғақ айдау арқылы (карбокснлсіздсндіру) алынған.
2. Фуран алу үшін басқа бір бастапкы зат фурфурол альдегид болып табылады.
Фурфуролды 350—360° С натрон ізбес аркылы немесе 200° С-де ұсақ ұнтакталған
никельдін. үстімен өткізгенде кеміртек тотығының бөлінуі жүреді. Фурфуролды
су буымен қоса хром, мырыш және марганец тотықтарыиық қосындысынан тұратын
катализатор арқылы өткізу фурфуролды фуранға айналдырудың ең тиімді әдісі
болып табылады. Бұл жағдайда фураннық шығымы 75—80%.
3. Фуранның ен, оңай колға түсетін және маңызды туындысы — фурил альдегиді,
фурфурол — иентозандарды гидролиздеуде түзілетін пентозаларды
гидратсыздандыру арқылы алы-нады (303 бет).
4. Сілекей кышқылы да сондай-ақ пиросілекей кышқылына оңай айналады:
5. Тиісті 1,4-дикетондар немесе диальдегидтерді гидратсыздандыру да фуран
гомологтарын алудың жалпы тәсілі болып табылады.
Фуран қатары қосылыстарының химиялық қасиеттері. Фуран қатарының,
қосылыстары орын басу, қосылу, оттектің орын басу және сақина ашу
реакцияларына қабілетті. Фуран ядросы сілтілердің әсеріне төзімді және
қышқылдарға қатысты реакциялык қабілеттілігі өте күшті (фуран ацидофобтық
қасиет көрсе-теді). Бұл жағдай реагенттерді іріктеуді қамтамасыз етеді.
Орын басу реакциялары. Іс жүзінде фуранның барлық орын басу реакциялары α-
қалыпта жүреді, егер ол бос болса; бұл п-электрондық тығыздықтың фуранда
таралуынан да көрініп тұр. Нитро-, карбоксиль-, сульфотоптар сияқты α-
қалыптардың біріне орналасқан лега-бағыттаушы топтар келссі орынбасар-дмц
екінші α-қалыпқа енуіне кедергі жасамайды. Егер а-қалып-тың екеуі де бос
болмаса, онда сх-калыптағы орынбасарлардың сипатына қарай орын басу екі р-
қалыптың біреуінде өтеді. Мы-салы, айталық, 5-бром-2-фуранкарбон кышқылын
сульфолау 3-те емес, 4-қалыпта жүреді. Екі бос а-қалыптың қайсысының жаңа
орынбасар қабылдай алатынын, сондай-ақ р-қалыпта ор-наласқан топта анықтай
алады.
Электрофильдік реагенттердің әрекетімен фуранныц ядро-сында орын басу
бензолдағыдан гөрі елеулі оңай өтеді. Әдеткі нуклеофильдік реагенттермен
фуран әрекеттеспейді.
1. Галогендермен реакция темен температураларда фуран ядросына 2,5-қалыпқа
қосылу аралық сатысы арқылы өтеді. Түзілетін қосылу өнімдері галогенсутекті
оңай жоғалтып, а-галогенфурандар береді:

2. Минералдық қышқылдар фуранды смолаландырады, сондықтан оны 50з-пен
пиридиннің комплексімен сульфолайды (А. П. Терентьев).
3. Хлорлы сынап фуранмен әрексттесіп, балку температурасы дәл хлор-
меркуртуынды түзеді. Бұл косылыс фурамды идеитнфикациялау үшін жұмсалады:
4. Фуранды ацилдеу хлорлы мырыш, хлорлы қалайы, хлорлы титан немесе хлорлы
сынап сияқты жүмсақ конденсацияла-ғыш агенттердіц көмегімен жиі өтеді.
Фуран ядросының жеціл әрекеттесетіндігі сондай, бензолды көптеген Фридель —
Крафтс реакцияларында еріткіш есебінде пайдалануға болады:
5. Калий мен натрийдіц құймасы немесе металл күйіндегі калий фуранмен
фурилкалий түзеді. Үш феішлметилиатрий бензолды металдандырмайды, бірак
фураиды фурилнатрийге оңай айпалдырады:
Қосып алу реакциялары. 1. Сутек фуранға косылады, мысалы, 100—150° С және
100—150 атм-д,а Реней никелінің қатысуымен:
2. Галогендердің қосылуы.
3. Азот кышқылы сірке ангидридінде 10° С негіздердің (пиридин) әреке-тімен
еірке кышкылын бөліп шығарып, 2-нитрофурон түзеді:
4. Фуран сақинасының 1,3-диендік қасиеті оның малеин ангидридін қосып алу
қабілеттілігінен кврінеді:
Сақинаның ашылуы. Минералдық қышқылдар фуран сақинасының ашылуын тудыратын
ең әдеттегі реагенттер болыи табылады.
Фуран концентрациялы тұз қышқылымен қопарылыс іспеттес әрекеттеседі және
ииррблмен алынатын түс сияқты бояу береді: сұйытылған тұз қышқылымен фуран
қоңыр тұнба береді, НС1 қаныққан метанолмен ол янтарь альдегидінің ацетилін
түзеді:
Фурфурил Спирті концентрациялы тұз қышқылымеп өңдегенде полимерленеді,
дегенмен 0,1%-тік НСІ ерітіндісіиіи әрекетімен метил спиртінің суда-
ерітіндісінде левулин кышқылын береді. Гидролиа(цін бірінші өнімі ок-
сикетоальдегид больп табылуы мүмкін:
Егер α-қалыпты 5-оксиметнлфурфуролдағы сияқты альдегидтік топ алған болса,
дәл сондай өзгеру жүреді, дегенмен альдегидтік топ кұмырска кышқылы түрінде
бөлініп шығады (гидролиздің нәтижесіпде).
Бұл реакция пептоза мен гексозаларды ажырату тосілі ретінде қызықты.
Қумырсқа кышқылып тек гексозалардың қатысуымен ажыратуга болады.
Фуран молекуласында нитро-, сульфо-, альдепідтік, кетондык және карбоксил
топтарыныц болуы тұз кышкылыпың әсерін әлсіретеді. 2,4-фурандикарбон
қышқылы және 5-питро-2-фурилметил эфирі тұз қышқылымен әрекет еткенде
өзгермейді.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Ароматтылық және ароматты секстет дегеніміз не?
2. Бензолдың гомологтарын атаныз?

№ 4 Дәріс. Фуран‚ тиофен‚ пирролдың химиялық қасиеттері. Негіздік және
қышқылдық қасиеттері. Электрофилді орынбасу реакциялары.

Дәріс
жоспары:
1. Фуран‚ тиофен‚ пирролдың химиялық қасиеттері. Негіздік және
қышқылдық қасиеттері.
2. Электрофилді орынбасу реакциялары.

Я д р о д а ғ ы о т т е к т і ң о р ы н б а с у ы. Циклдегі оттекті
күкіртпен немесе азотпен алмастыру циклді қосылыстарда әдеткі құбылыс болып
табылады. Бұл реакция фуран қосылыстары үшін бірқатар қиындықпен өтеді.
Дегенмен де фуранды күкірттісутек немесе аммиакпен бірге 450° С алюминий
тотығы-нан өткізгенде тиісті тиофен немесе пиррол береді. Фуран дәл сол
жағдайларда анилинмен N-фенилпиррол береді. 450° С-де А1203 үстінде фуран,
тиофен және пирролдың арасында тез ара өзгеру орын алады (Ю. К- Юрьев):
Бұл айналуларда өнімдер шығымы әдетте шамалы. Фураннын, өзгерулерге түсуі
басқа гетероциклдердің мейлінше жоғары шығымдарын береді.
Фурфурол. Фуран туындыларының ішінен фурфурол альдегиді ен маңызды қосылыс
болып табылады, ол фураннын. Көптеген туындыларын және фуранның езін алу
үшін жүмсалатын негізгі бастапқы зат.
Фурфурол ендірістік көлемде ағаш сүрегінің және құрамында пентозаны бар
ауыл шаруашылық қалдықтарын, негізінен жүгері езектерін, шемішке қауызын,
сабанды және сол сияқтыларды қышқылдық гидролиздеу арқылы алады.
фурфурол — піскен нанға тән иісі бар сұйықтык, қайнау темп. 162° С. Суда
нашар ериді.
Фурфурол альдегидтерге тән барлық реакцияларға түседі (12-схеманы қараңыз,
579-бет). Ол бисульфит қосып алады, пиросілекей қышқылына дейін тотыгады,
фурфурил спиртіне дейін тотықсызданады, Канниццаро реакциясына ұшырайды,
цианды калиймен фуроин (бензоин іспеттес) түзеді, аммиакпен әрекеттесіп
фурфурамид кұрады және анилинмен шифр негізін түзеді.
Фурфурол мұнай фракцияларын тазалағанда іріктегіш еріткіш есебінде,
пластмассалар, фумар қышқылын және фуран сақинасы бар көптеген
қосылыстарды, соның ішінде дәрі-дәрмектік препараттар алу үшін қолданылады.
Радикал C4H3S тиенил деп аталады. Тетрагидротиофенді тиофен деп атайды.
Тиофен — қайнау темп. 84° С сүйықтық, суда ерімейді.
1879 жылы Байер бензолды изатин және концентрациялы күкірт кышкылымен
араластырғанда көк түске боялатынын тапты. (ішдофенилдік реакция) .
1882 жылы Виктор Мейер өз лекцияларының бірінде бұл реакцияны бензоин
кышқылын карбоксилсіздендіру арқылы дайындалган бензол арқылы керсетуге
әрекет жасады. Лекциялык, тәжірибе шықпады. Сәтсіздіктін ссбебін анықтаған
уакытта «индофениндік» реакция бензолға емес, тиофенге тән екендігі
анықталды, тиофен техникалық бензолдың құрамында бар және физикалык,
химиялык касиеттері бойынша бензолға өте ұксас.
Әрі қарай тиофен химиясының тез дамығандығы сондай, оны бөліп алғаннан соң
бес жыл өткенде-ақ В. Мейер тиофенге арналған монографиясын басып шығарды.
Тиофеннің кейбір туындыларынын антигистамимдік әсері (анафилакти-калық
естен тануды тежеуге кабілеттілік) болуына, сондан-ақ ісіп ауыруға қарсы
әрекет көрсетуіпс байланысты тиофен химиясына таяудағы жылдарда кайтадан
кеңіл бөліпе бастады.
Бұдан баска, табиғи өнім б и о т и п п і ц кұрамында тиофен сақинасы бар
експдігі көрсетілді.
СН2—СН—NH

СН—СН—NH I
(СІЬҺСООН
Биотип — витамин Н-жұмырткапын сары уызында, бауыр мен сүтте болады және
адам мен жануарларға биокатализатор есебінде қажет. Биотинніц ерекше
витаминдік әрекеті — ол жетіспегенде өсудің тежелуінен, терінің бұзылуынан
және шаштың түсуінен көрінеді.
Авитаминоз организмде белоктар мен майлардың алмасуының бұзылуымен
кабаттаса жүреді.
Биотин жоғары сатыдағы өсімдіктер үшін клеткалык белінуді қолдайтын фактор
есебінде қажет, ол ашытқылардың көптеген түрлері мен басқа микроор-
ганизмдер үшін өсіргіш фактор болып табылады. Адамның биотинге мұктаждығы
тәулігіне 6—10 |хг-ге тең.
Алу тәсілдері. 1. 1,4-дикарбонилдік косылыстарды фосфордың гептасульфидімен
қыздыру тиофен мен оның гомологтары синтезінің жалпы тәсілі болып табылады.
Янтарқышқыл натрийден осындай жолмен тиофен алынады:
2. Өнеркәсіпте тиофенді бутан меи күкірт буынан алады:
НС-СН
650° и „
СНз—СН2—СН2—CH3+4S--у 3H2S
НС СН
Алдын ала 600° С-ге дейін қыздырған реагенттерді реакция-лык түтікте 650° С
және жанасуы 0,07 секундқа тең уақытта араластырады. Шығатын газды тез
салқындатады.
Химиялық қасиеттері. Орын басу реакциялары. Тиофен ароматик қосылыстарға
тән орын басу реакцияларына катыңасады. Бензолдан гөрі тиофеннің реакциялық
қабілеттілігі айтарлықтай, бұған оның молекуласында π-электрондык
тығыздықтың төменде келтірілген таралуы дәлел болады:
Электрофильдік орын басу реакцияларында (галогендердің, HN03, H2S04 әрекет
етуі) тиофен реакциялық қабілеттілік жөнінен бензол мен фуранның арасында
аралық қалыпта орна-ласқан.
1. Тиофенді тікелей хлорлау моно- және полихлортиофендердің қосындысын
береді, бірақ хлорлы сульфурил тек 2-хлортио-фен береді және 2-
метилтиофенді 5-хлор-2-метилтиофенге айналдырадыТолуолды хлорлау үшін
қолайлы жағдайлардың өзінде де 2-метилтиофеннің бүйір тізбекке
хлорлануға бейімділігі жоқ.

Тиофенді бромдау 2-бром-және 2,5-дибромтиофен береді.
Иод және сынап тотығыиың әрекетімеп тиофен 2-қалыпқа қанағаттанарлық
иодтанады.
2-бром-және 2-иодтнофеннен Гриньяр реактивтері оңай түзіледі. Олар, бензол
катарындағыдай қышқылдар, альдегидтер, кетондар меп спирттер алу үшін
колдамылады. Бұл реагенттердің сумен реакциялары 2 немесе 5-қалыптағы бром
атомдарын сутекке ауыстыру үшін пайдаланылады.
2. Күкірт және хлорсульфон қышқылдары, сондай-ақ пири-динмен S03 комплексі
тиофенді 2-сульфоқышқылға айналдырады:
3. Азот қышқылымен сірке ангидридінде нитрлеу 2-нитро-және 3-нитротиофен
береді. 2-Нитротиофенді әрі қарай 2,4- және 2,5-динитротиофендердің
қосындысына дейін нитрлеуге болады, алайда үш нитротоп енгізуге қол
жетпейді:
Сол сияқты 2-тиофенкарбон қышқылы 4- және 5-нитротуын-дылардың қосындысын
түзу арқылы нитрленеді.
Сонымен, бензол қатарында жега-бағыттаушы болып табылатын топтар тиофенде
күкірттіғт күшті бағыттағыш әсерінін, салдарынан өзінің ерекше лета-
бағыттағыш әсерін сақтамайды.
4. Фридель — Крафтс бойынша галогеналкилдермен алкилдеу бәлкім,
полимерленуді тудыратын тым қатаң жағдайлардың салдарынан тиофен
гомологтарының төменгі шығымын береді.
Сондай-ақ Вюрц-Фиттиг реакциясы (мысалы, 2-этилтиофен алу макса-тымеи
жүргізілетін 2-бромтиофенніқ бромды этил және натриймен реакциясы) да жақсы
шығым бермейді.
Олефиндермен реакция тікелей алкилдеудің ең жаксы тәсілі болып табылады.
Изобутиленмеп алкилдеу 2-және 3-үшіншілік-бутилтиофендердің тең мөлшерлерін
береді:
Алкилтиофендерді сондай-ақ альдегидтер немесе кетоидарды тотықсыздандыру
арқылы алуға болады.
5. Тиофенді хлорлы алюминийдің қатысуымен хлорлы ацетил 2-қалыпқа ацилдейді
(ацетилдейді). Катализатор есебінде фосфор қышқылы немесе иод жұғынының
қатынасуымен сірке ангидридін де сол мақсат үшін пайдалануға болады:
6. Тиофен сакинасына альдегидтік топты енгізу үшін Гетерман реакциясын
пайдалануға болады, алайда 2-тиофен-карбальдегидтіц жаксырақ шығымдары N-
метилформанилид пен фосфордың хлортотығынан алынады:
7. Тиофеи ароматик альдегидтермен әрекеттеспейді жәие сондықтан тұз
қышқылымен дымдалган қарағай тамызығымен өтетін пирролға тән реакция
тиофенмен жүрмейді.
Алайда формальдегид және хлорлы сутек тиофенмсн 2-хлорметилтиофен береді:
8. Хлорлы сынап жәие тиофен 2,5-дихлормеркуртиофен түзеді. Гидролиз
тиофенді калпына келтіреді. Бұл реакция шикі бепзолдан тиофемді бөліп алу
үшін қолданылады. Хлормеркури-топ ацилдерге, бром немесе иодка оңай
алмасады:
Қ о с ы п алу реакциялары. Тиофен ядросы фуран жағдайында орын алған малеин
ангидриді емес, сутек пен галогендерді қосып алуға қабілетті.
1. Сутектіц тиофенге катализдік қосылуы 2—4 атм және қалыпты температурада
палладий катализаторының қатысуымен өтіп, тетрагидротиофен (тиофен)
түзіледі:
Тиофеннің гомологтары мұнайларда бар.
2. Хлордың тиофенге қосылу өнімдері кристалдар түрінде бөлініи шығады.
Сілтімен өңдегенде ол хлортиофеидерге айналады:
Пиррол — қайнау температурасы 130° С түссіз сұйықтық. Сақтағанда тусі
боялады және смолаланады. н-Бутиламиннен гөрі (78° С) елеулі жоғары
температурада қайнайды. Пиррол іс жүзінде суда ерімейді, ал н-бутиламин
сумен араласады.
Рунге (1834 ж.) тас көмір смоласының кейбір фракцияларыпың жорамал қүрам
бөлігіне пиррол (қызыл май) дегеи ат берді, өйткеиі ол тұз кышқылы-мен
дымдалгап карағай жаңқасын кызыл түске бояйды. Бүл зат таза күйінде 1858
жылы (Андерсон) бөлініп алынды, ал оның құрылымын 1870 жылы Байер
тағайындады.
Пиррол тас көмір смоласында және мстилдік гомологтарымен бірге сүйек
майында кездеседі.
Пиррол туындыларының үлкен биологиялык маңызы бар. Оларға өсімдіктердегі
хлорофилл, кандағы гемин, өт пигменттері сияқты заттар жатады. Пирролдың
тотықсыздандырылған сақинасы (пиррелидин) кептеген алколоидтар (639-бет)
және аминоқышқылдарда (593-бет) кездеседі.
Әрбір С-моноорыналмасқан пирролдың екі а- және р-изомері түрінде болады.
Әрбір С-екіорыналмаскан өнім төрт изомер түрінде болады: а, а'-, а, р-, а,
р' немесе р, р'-.
Дигидропирролдарды пирролиндер деп атайды. Толық то-тықсызданған пирролдар
— тетрагидропирролдар — пирроли-диндер деп аталады.
Кетопирролдарды пиролидондар және кетопирролиндерді — пирролидондар деп
атайды.

Алу тәсілдері. 1. Пиррол және оның гомологтары әсіресе жиі 1,4-дикарбонйл
қосылыстарынан алынады. Мысалы, 1,4-дике-тондар (фурандық жэне тиофендік
циклдердің тұйықталуындағы сияқты, олардың (енолдық түрде әрекеттесулері
мүмкін) аммиакпен пирролдын, гомологтарын береді:
Янтарь диальдегидінен бұл реакцияда пиррол түзіледі.
2. Қант немесе сілекей қышқылдарының аммоний тұзы гли-церинмен қоса 200° С-
де қыздырғанда пиррол береді. Жоғары температураларда бұл тұздың бос
қышқылға дейін диссоциациялануы күмәніз, ол қышқыл гидратсызданады,
карбоксилсізденеді және аммиакпен реакцияға туседі:
Аммоний сахаратының шығымы жақсы, бірақ сілекей қышқыл аммонийдің алынуы
оңайырақ.
3. Өндірісте пирролды фурон мен аммиактан алады (578 бет).
4. Аммиак пен 1,4-бутиндиолдың буын алюминий тотығы (95%) мен торий
тотығының (5%) қосындысының үстімен 300° С-де өткізгенде жоғары шығыммен
пиррол түзіледі:
Егер аммиактың орнына біріншілік аминдерді алсақ, онда N — орын алмасқан
пирролдар алынады, мысалы анилин N-фе-нил пирролды береді.
5. Пирролдың кұрылымы ол янтарь қышқылының имидіне мырыш үнтағын қосып
айдағанда түзілуі арқылы көрнекті түрде дәлелденеді:
Химиялық қасиеттері. Пирролдың диполь моменті (1.83Д) ядроға карай
бағытталған, соның салдарынан көміртек атомдарында электрондардың тығыздығы
жоғары болады. Сондықтан бензол және тіпті анилиннен де гөрі пиррол
электрофильдік реагенттермен жеңіл әрекеттеседі. Нуклеофильдік реакциялар
пиррол қатары үшін сирек.
Қышқылдық-негіздік қасиеттері. Пиррол өте әлсіз қышқыл (К = 5,4 • 10-15)
болып табылады, фенолдан (К= 1,3 • 10-10) гөрі әлсіздеу. Ол сутекті бөле
отырып пиррол түзын түзеді де калиймен әрекеттеседі. Ылғалдың қатысынсыз
пирролкалийді пиррол мен күйдіргіш калийді қоса балқыту арқылы алуға
болады:

Баска металдардың тұздарын сұйық аммиакта алады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Ароматты қосылыстарының алу әдістері?
2. Ароматты сақинадағы орын басу реакциясының механизмі қандай?

№ 5 Дәріс. Қосып алу реакциялары. Бір біріне өзіндік айналуы. Индол.
Фишер бойынша синтездеу. Скрауп синтезі.

Дәріс жоспары:

1. Қосып алу реакциялары.
2. Бір біріне өзіндік айналуы.

Пирролды иодты сутек қышкылымен және қызыл фосформен немесе сутекпен
платина тотығы не никель арқылы тотықсыздандыру пирролидин береді, мырыш
ұнтағы мен сірке кышқылы п и р р о л и н береді, онын кұрылымы озондау
арқылы дәлелденген: иминодисірке қышқылы түзіледі:
1-Хлор-4-амииобутанды қыздырғанда пирролидиішін гидрохлоридінің түзілуі
пирролидиннің құрылымының дәлелдемесі болып табылады:
Пирролидин (қайнау темп. 88° С) әдетте екіншілік амин болып табылады. Ол
сумен араласады, оның негіз есебіндегі диссоциациялану константасы К = 1,3
- 10 3.
Пролин (2-пирролидинкарбон қышқылы)
және оксипролин (4-окси-2-пирролидин карбон қышқылы) пирролидиннің маңызды
туындылары болып табылады, олар белоктык заттар ыдырағанда түзіледі.
Пирролидин ү-аминомай қышқылының лактамы болып табылады. Ол ү-бутиролактон
мен аммиактан өндірістік көлемде өндіріледі. Сілтілік катализатордың
қатысуымен ол «най-лон-4» деп аталатын сызықтық полимер береді.
NH найлон-4
Пирролидон мен ацетиленді конденсациялау N - в и н и л-пирролидонға апарып
соғады, ол поливинил пирролидонға полимерленеді:
Кейінгісі суда коллоидтық ерітінділер береді, олар қан плазмасының баламасы
ретінде, сондай-ақ желімдегіш және байланыстырғыш материал есебінде
пайдаланылады.
Порфин туындылары. Алкилденген пирролдық ядролар көптеген биологиялық
маңызды пигменттердің, мысалы, қанның, есімдіктердің жасыл бөлігінің,
оттің, пигменттерінің, сондай-ақ Ві2 витаминінің негізін қалайды.
Сондыктан пиррол және алкилденген пирролдар сүйек майында болады — олар қан
пигментін жасап шығаратын сүйек майынын ыдырауымен тузіледі. Бұл
пигменттердің барлығының құрамыпда жазық 16-мүшелі сақи-на — и о р ф и н н
і қ ядросы бар.
Табиғи пигменттерден алынатын порфиндердіқ пирролдық ядроларының әрбір |5-
қалпында орынбасарлары бар:
3. Пиррол
Табиғи пигменттер порфириндердің металдық хелат (тарамдалған) комилекстері
болып табылады. Мысалы, протопорфирин сілтілік ерітіндіде хлорлы темірмен
қан пигменті — гемин береді. Геминнің синтезін Г. Фишер сипат-тап жазған
(1929 ж.) Геминнен сілтінің әрекетімен бос негіз гематин [С34Нз2Ы404Ғе]+ОН—
түзіледі:
Хлорофилл порфириннің ұзын тізбекті қанықпаған спирт — фитолмен С20Н39—ОН
эфирленген магнийлі комплексі болып табылады. р%хлорофилл-дің а-
хлорофиллден айырмашылығы оның 3-калыпта альдегидтік тобы (метил топтың
орнына) бар. Орыс ботанигі М. С. Цветтің а және Р хлорофиллдерді бөліп алуы
хромотография дамуының бастамасы болды.Геминнін де, хлорофиллдіц де
порфириндік ядросы биологиялық бір ғана схема бойынша глицин мен сірке
қышқылынан синтезделетіндігі танбалаиғап атомдар әдісімен тағайындалады.
Хлорофиллдің лабораториялық синтезі 1930 жылы жүзеге асырылды (Р. Вудворд).
Бауырдан алынатын және де қауіпті кан аздықты емдеуде тиімді турде колданып
жүрген,ВІ2 витамині лорфирнидік ядросы бар СбзНдоОнЫнРСО кобальттык
комплекс болып табылады. Оның кұрылымы химиялық және рент-генструктуралық
анализ арқылы 1955 жылы толық тағайындалды. Ол кұ-рылымы белгілі ең күрделі
белоктык емес органикалық қосылыс болып табылады.
Порфириннін пикельдік және ванадийлік комплекстері кейбір жерлердеи
өидірілетін мұнайда кездеседі.
4. ИНДОЛ
Конденсацияланған гетероциклдік жүйелердің мысалы есебінде индол
қарастырылады.
И н д о л — балку темп. 52° С түссіз кристалдық зат. А. Байер 1866 жылы
индигоның ыдырау өнімі алғаш рет оксииндолды мырыш ұнтағымен қосып
айдағанда алынған. Тас көмір смоласынан табылған.

NH индол(Йензопиррол)
Индол және 3-метилиндол — скатол (балқу темп. 95° С) белоктар шірігенде
пайда болады. Олар қолайсыз иіске тән ерекше иіс береді. Концентрациясы көп
мөлшерде азайтылган таза индолда гүл иісі болады. Ондай иіс жасмин гүлдері
мен апсльсиндерге тән.

№ 6 Дәріс. Қосып алу реакциялары. Бір біріне өзіндік айналуы. Индол.
Фишер бойынша синтездеу. Скрауп синтезі.

Дәріс жоспары:

1. Индол. Фишер бойынша синтездеу.
2. Скрауп синтезі.

Алу тәсілдері. Индол мен оның гомологтарын алудың ең ма-ңыздысы келесі
тәсілдер болып табылады.
1. Формил-о-толуидиғшің молекула ішіндегі конденсациясы. Бұл синтез
индолдың қүрылымын көрнекі түрде дәлелдейді:
СН СН3 СН

2. Эр түрлі басқа о-орын алмасқан анилиндердін молекула ішіндегі
конденсациясы, мысалы, о-аминофенилацетальдегидтен су бөлінуі арқылы
жүреді.
3. Фишер реакциясы. Индолдын, орын алмасқан туындыла-рын алудың ең жалпы
тәсілі — альдегидтер мен кетондардың феншігидразондарын хлорлы мырышпен
немесе күкірт қышқы-лымен (Фишер) немесе хлорлы мыслен (А. Е. Арбузов) коса
кыздырумен тұжырымдалады.
Химиялык касиеттері. Индол мен оның карапайым туындыларының реакциялары
пирролдың реакцияларына ұқсас.
Пиррол секілді индолға әлсіз негіздік және оның үстіне фенолдық қасиеттер
тән. Ол қышқылдар әсерімен смолаланады, тұз қышкылымен дымқылданган қарағай
жаңканы шие-кызыл түске бояйды.
1. Индол металдык туындылар — индол-калии және индол-натрий құрады:
2. Электрофильдік орын басуда орынбасар 3-қалыпқа енуге бейімірек
(пирролдан айырмашылығы); егер бұл қалып бос болмаса, онда орынбасар 2-
қалыпқа бағытталады. Мұндай ба-ғытталу индолдың молекуласында электрондық
тығыздықтың таралуына сәйкес келеді:
Индолды тек жеңіл әрекет ететін реагенттермен, мысалы, хлорлы сульфурил,
диоксандибромидтің көмегімен галогендеуге болады. Индолды натрий этилатының
қатысуымен эфирлік ерітіндіде этилнитратпен нитрлегенде 3-нитроиндол
алынады. Бірақ пиридин мен S03 комплексімен индолды сульфолағанда 3- емес,
2-сульфоқышқыл алынады:
3. Диазоний тұздары индолмен 3-азот туындыларьн береді:
Изатин (I)— ашық-қызыл кристалдар. Гетероароматик циклдері жоқ, бірақ өте
ароматик касиеттес зат (тотығуға төзімді). Ол о-аминофенил глиоксил
кышкылының («изат кышкылыныц» (II) лактамы болып табылады және сілтімен
кыздырғанда бұл кышқылды оцай береді:

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Индолға қандай қосылу реакциялары тән?
2. Скрауп синтезі бойынша қандай қосылыстар реакцияға кіріседі?

№ 7 Дәріс. Индол туындыларының табиғи қосылыстары. Алкалоидтер.

Дәріс жоспары:

1. Индол туындыларының табиғи қосылыстары.
2. Алкалоидтер.

Индол және 3-метилиндол — скатол (балқу темп. 95° С) белоктар шірігенде
пайда болады. Олар қолайсыз иіске тән ерекше иіс береді. Концентрациясы көп
мөлшерде азайтылган таза индолда гүл иісі болады. Ондай иіс жасмин гүлдері
мен апсльсиндерге тән.
Алу тәсілдері. Индол мен оның гомологтарын алудың ең ма-ңыздысы келесі
тәсілдер болып табылады.
1. Формил-о-толуидиғшің молекула ішіндегі конденсациясы. Бұл синтез
индолдың қүрылымын көрнекі түрде дәлелдейді:
2. Эр түрлі басқа о-орын алмасқан анилиндердін молекула ішіндегі
конденсациясы, мысалы, о-аминофенилацетальдегидтен су бөлінуі арқылы
жүреді:

3. Фишер реакциясы. Индолдын, орын алмасқан туындыла-рын алудың ең жалпы
тәсілі — альдегидтер мен кетондардың феншігидразондарын хлорлы мырышпен
немесе күкірт қышқы-лымен (Фишер) немесе хлорлы мыслен (А. Е. Арбузов) коса
кыздырумен тұжырымдалады.

Химиялык касиеттері. Индол мен оның карапайым туындыларының реакциялары
пирролдың реакцияларына ұқсас.
Пиррол секілді индолға әлсіз негіздік және оның үстіне фенолдық қасиеттер
тән. Ол қышқылдар әсерімен смолаланады, тұз қышкылымен дымқылданган қарағай
жаңканы шие-кызыл түске бояйды.
1. Индол металдык туындылар — индол-калии және индол-натрий құрады:

2. Электрофильдік орын басуда орынбасар 3-қалыпқа енуге бейімірек
(пирролдан айырмашылығы); егер бұл қалып бос болмаса, онда орынбасар 2-
қалыпқа бағытталады. Мұндай ба-ғытталу индолдың молекуласында электрондық
тығыздықтың таралуына сәйкес келеді:
Индолды тек жеңіл әрекет ететін реагенттермен, мысалы, хлорлы сульфурил,
диоксандибромидтің көмегімен галогендеуге болады. Индолды натрий этилатының
қатысуымен эфирлік ерітіндіде этилнитратпен нитрлегенде 3-нитроиндол
алынады. Бірақ пиридин мен S03 комплексімен индолды сульфолағанда 3- емес,
2-сульфоқышқыл алынады:
3. Диазоний тұздары индолмен 3-азот туындыларьн береді:
Изатин (I)— ашық-қызыл кристалдар. Гетероароматик циклдері жоқ, бірақ өте
ароматик касиеттес зат (тотығуға төзімді). Ол о-аминофенил глиоксил
кышкылының («изат кышкылыныц» (II) лактамы болып табылады және сілтімен
кыздырғанда бұл кышқылды оцай береді:
СО топ 2-қалыпта активтік емес, оған амидтік сипат тән, ал 3-қалыпта —
кетон сипаттас. Изатин негізінде (бірақ жаппай емес) имид түрінде (III)
болады.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Индолдың қандай туындылары табиғи қосылыстарына жатады?
2. Алкалоидтер дегеніміз не?

№ 8 Дәріс. Екі әр түрлі гетероатомы бар V-мүшелі гетероциклдер:
оксазол‚ тиазол‚ изоксазол.

Дәріс жоспары:

1. Екі әр түрлі гетероатомы бар V-мүшелі гетероциклдер: оксазол‚
тиазол‚ изоксазол.
2. Химиялық қасиеттері.

БІРНЕШЕ ГЕТЕРОАТОМЫ БАР БЕС МҮШЕЛІ ГЕТЕРОЦИКЛДІ ҚОСЫЛЫСТАР
Бұл класқа жататын ароматик сипаттас қосылыстардың гетероциклдік ядросында,
міндетті түрде, бір немесе одан да көп азот атомдары болады. Олар — азолдар
деген жалпы атпен белгілі және екінші гетероатомның табиғаты бойынша
ажыратылады: оксазол, тиазол, имидазол, пиразол, үшазол (азоттың үш атомы
бар), тетразол (азоттын. төрт атомы бар) және т. б.
Егер фуран, тиофен немесе пиррол формулаларындағы СН топты азот атомымен
айырбастасак, біз азолдардың ең басты енімдерінің формулаларын аламыз.
Фуранға екі қосылыс сәйкес келеді: оксазол және изоксазол
Тиофенге тиазол мен изотиазол сәйкес келеді:
Пирролға диазолдар сәйкес келеді: пиразол және имидазол:
пиразол
1. ПИРАЗОЛ
Пиразол туындыларының номенклатурасы пиррол туындылары үшін қабылданған
номенклатураға негізделген. Нөмірлеу-ді иминотоптың азот атомынан бастайды
және екінші азот атомы бағытына қарай әрі жалғастырады.
Пирразол (балку темп. 70° С кристалдық зат) және оның туындылары табиғатта
табылған. Олар синтетикалық жолмен алынады және дәрілік препараттар мен
бояғыштар есебінде кеңінен колданылады.
1. Пирразол ацетиленге диазометанмен әрекет еткенде түзіледі:

2. Пиразолдың гамологтары сондай-ақ 1,3-дикетондар мен гидразиндерден
алынады, мысалы, ацетилацетон мен гидразиннен 3,5-диметилпиразол түзіледі:
Химиялық қасиеттері. 1. Пиразол негіз болып табылады. Ол тотықтырғыштардың,
сондай-ақ қышқылдар мен сілтілердің әрекетіне төзімді.
2. Пирролға қарама-қарсы қасиет көрсетіп, ол тисті қыш-қылдармен 4-қалыиқа
нитрленеді және сульфоланады, яғни ацидофобтық қасиеттер көрсетпейді.
4-нитротуындыны тотықсыздандыру арқылы 4-аминопиразол алынады; ол
диазоттану және диазоний тұздарымен бірігу реак-циясына қабілетті:
4-аминопиразол
4-нитропиразол
3. Пиразол бөліну сәтіндегі сутекнен (натрий жэне спирт) дигидротуынды
пиразол и иге дейін баяу тотықсызданады.
пираэолидин
Пиразолин — пиразолдан гөрі күштірек негіз. Оңай тотығады.
Пиразолон және онық туындылары. Пиразолинге пиразолон тобының маңызды
туындылары сәйкес келеді:
Пиразолонның туындылары орын алмасқан гидразиндердің р-кетонқышқылдардың
эфирлерімен конденсациялануы немесе дикетондерге қосылуы арқылы оңай
алынады.
1-фенил-3-метилпиразолонды-5 (I) иодты метилмен метилдегенде антипирин (1-
фенил-2,3-диметил-пиразолон-5) (II) —дененің қызуын басатын белгілі зат
алынады.
Антипирин су мен спиртте жақсы ериді және оған ащы дәм тән. Антипириннін.
суда жаксы ерігіштігі оньщ тұз тәріздес сипатымен түсіндіріледі;
антипиринге бетаиндық структура тағайындалған:
Пирамидон (амидопирин), 4-диметиламиноантипирин — дененін. қызуын басатын
қасиетінен басқа антиневралгиялық әсері де бар, маңызды дәрілік препарат.
Оны алу үшін антипиринді азотты қышқылдың көмегімен 4-нитрозотуындыга
айналдырады. Әрі қарай тотықсыздандыру 4-аминоантипирин береді, ол
метилдегенде пирамидонға айналады:
2. ИМИДАЗОЛ
Имидазол (балқу темп. 90° С, қайнау темп. 256° С)— пи-рі. Глиоксаль,
аммиак пен формальдегидтен алынады:
Оның туындылары осындай жолмен құрамында қатар екі СО тобы бар қосылыстарға
(глиоксаль, диацетил жэне т. б.) аммиакпен әрекет ету арқылы түзіледі.
Изомерлік пиразолдан гөрі имидазол күштірек негіз болып табылады
(имидазолдыц негіздік константасы 1,2-Ю-7 пигіа-эолдыкі — 3,4- Ю-12). '
Р
Белоктардын кұрамына кіретін аминоқышқыл гистидин (I) және белок-тар
шірігендеп гистилиннің ыдырау өнімі — гистамин (II) имидазолдыц ма-дызды
туындылары болып табылады.
Имидазолдың ядросы бірқатар алкалоидтардың мысалы, синтезін алғаш рет Н. А.
және В. А. Преображенскийлер (1935 ж.) іске асырған пилокарпин (III)
скелетнпң кұрамдық элементі болып табылады:
3. ТИАЗОЛ
Тиазол (қайнау темп. 117° С) табиғатта табылмаған, бірақ тиазолдың ядросы
көптеген табиғи қосылыстардың күрамы-на кіреді. Ві витаминінің бөлшектенуі
тиазолдың туындысын береді. Тиазол туындыларының қатары дәрілік препараттар
то-бын сульфотиазолдар құрайды.
Тиазолдар тіюамидтер мен хлоркетондардыц немесе а-хлоральдегидтердің
әрекеттесуімен түзіледі:
Егер бҰл реакция үшін хиоформамид жэне хлорсірке альдегидін пайдалансақ,
онда тиазол түзіледі:
2-Амипотиазол — сульфотиазол дайьшдаудағы аралык. зат. Тиомочевина және
хлорацетальдегидтен дайындалады. Диазоттануға түсе алады. Диазоиий тузынан
әдеткі тәсілдермен 2-хлор немесе 2-бромтиазол ие тиазолдың өзі алынады:
Пенициллин көгерген сацыраукүлақ сипаттас дақылдан Penicilium natatum
бөлініп алынған. Бұл алғашқы ашылған және колдану тапқан антибиотиктердің
біріншісі, олар бактериялық инфекциялық ауруларды емдеуге пайдаланылады.
Пенициллиннің молекуласында [3-лактамдык циклмен коііденсацняланған
тиазолидиндік сақина бар:
Оның үш асимметриялық көміртек атомы бар. Ең белгілі төрт пенициллин тек R
орынбасарларымен ғана айырылысады:

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Пиразолдың алу әдістері қандай?
2. Пенициллин молекуласының формуласы?

№ 9 Дәріс. Бір азот атомы бар VІ-мүшелі гетероциклдер: пиридин және
оның туындылары.

Дәріс жоспары:
1. Бір азот атомы бар VІ-мүшелі гетероциклдер: пиридин және оның
туындылары.
2. Химиялық қасиеттері.

Пиридинді үш валентті тобы СН – азот атомына айырбасталған бензол
есебінде қарастыруға болады:

[pic]пиридин

Пиридиндік ядродағы қалыптар әдетте цифрлармен немесе грек әріптерімен
белгіленеді.
Құрылым теориясына сәйкес үш моноорыналасқан және орынбасарлардың
бірдей немесе әр түрлі болуына байланысты алты немесе он екі орынамасқан
өнімдер болуы тиіс.
Монометилпиридиндер – пиколиндер‚диметилпиридиндер-лутидиндер‚
үшметилпиридиндер коллидиндер деп аталады.
Алу тәсілдері. Пиридин алғаш рет сүйек майынан‚ содан кейін тас көмір
күйесінен бөлініп алынған. Қазіргі уақытта тас көмір смоласынан бөлінетін
пиридин мен оның гомологтары өндірісінің мұқжатын қамтамасыз етуге
жеткіліксіз.
Пиридин мен оның гомоктарын синтездеу үшін бірқатар реакциялар
ұсынылды; олардың ең маңыздылары карбонилдік қосылыстар мен аммиакты
конденсациялауға негізделген.
1. Акролеин мен аммиакты конденсациялағанда (-пиколин түзіледі. Бұл реакция
глицерин мен азотты қосылыстардың пиролизі арқылы түзілетін А. Байердің
акролеин мен аммиактан пиридиндік негіздердің сүйек майында пайда болуы
туралы гипотезасының негізін қалады.
2. Пиридиндік негіздер қаныққан альдегидтер мен альдегидаммиактардан
түзіледі.
Химиялық қасиеттері. Пиридин мен бензолдың структуралық ұқсастығы
электрондық дифракцияны өлшеумен расталады‚ ол пиридиндік сақинаны дұрыс
алтыбұрыш дерлік екенін көрсетті.
Орнын басу реакциялары. Пиридиндік ядро үшін орнын басу электрофилдік‚
нуклеофилдік және радикалдық реагенттермен жүреді.
Азот атомы индукцияланған поляризация нитробензолдағы поляризациямен
ұқсас болғандықтан‚ электрофилдік реагенттермен орнын басу қатаң шарттар
талап етеді және 3-қалыпта өтеді. Осы сияқты себептің салдарынан
нуклеофилдік реагенттермен орын басу 2 және 4қалыптарда да салыстырмалы
оңайлықпен өтеді.
Радикалдық реагенттермен орын басу барлық мүмкіндік болатын үш қалыптарда
өтеді. Пиридиндік циклде немесе аминотоптардың бар болуы электрофилдік орын
басу реакцияларын жеңілдетеді.
Пиридин сақинасының ашылуы. Сақинасының ашылуы бойынша пиридиннің
бензолдан елеулі айырмашылығы бар.

[pic]

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Пиридиннің қандай туындылары бар?
2. Пиридиннің радикалдық орын басу реакциясы қандай жағдайларда жүреді?

№ 10 Дәріс. VІ-мүшелі гетероциклдердің бөлек өкілдері. Хинолин‚
акридин‚ қасиеттері‚ маныздылығы.
Дәріс жоспары:

1. VІ-мүшелі гетероциклдердің бөлек өкілдері.
2. Химиялық қасиеттері.
3. Хинолин. Қасиеттері.

Нафталиннің бензол қатарына жатуы сияқты‚ хинолин пиридинге жатады‚
және оны (‚(-бензопиридин есебінде‚ немесе (-қалыптағы –СН- (-қалыптағы
тобының азот атомына алмасқан нафталин ретінде қарастыруға болады:

[pic]

Бұл қатарда орнын алмасқан изомерлік өнімдердің саны өте көп.
Хинолиннің кейбір гомологтарының тривиалді аттары бар: 2-метилхинолинді
әдетте ө хинальдин‚ 4-метилхинолинді – лепидин деп атайды.
Хинолин алғаш рет тас көмір смоласын айдау өнімдерінен бөлініп алынған.
Хинолиннің көп туындылары кейбір мұнайлардан бөлініп алынды.
Хинолиннің циклді алкалоидтардың үлкен тобының молекуларының негізгі
бөлігі болып табылады‚ олардың бастылары хинин тобына жатады.
Хинолиндің негіздер – ерекше иісі бар түссіз сұйықтықтар‚ су буымен
бірге ұшады. Пиридиндік негіздерден гөрі олар суда азырақ ериді.
Хинолин және оның туындыларын алу тәсілдері.
Хинолиннің құрылымы оның бірқатар синтездерімен дәлелденеді‚ солардың
ішінде Скрауп реакциясы ең маңыздысы болып табылады. Бұл реакция анилинді
глицерин және концентрлі күкірт қышқылымен қоса нитробензол немесе ванадий
қышқылының тотықтырғыш есебінде қатысуымен қыздыруға саяды.
Күкірт қышқылының әсерімен гидратсыздану нәтижесінде глицерин
акролеинге айналады‚ ол анилинмен конденсацияланып‚ (-анилинопропион
альдегидін құрады‚ (-анилинопропион альдегиді суды жоғалтып‚ дигидрохинолин
береді‚ ал ол нитробнзолдың әрекетімен хинолинге дейін тотығады.
Хинолинді сілтілік перманганатпен тотықтру хинолин қышқылын береді.
Егер бензол жақ жартысы нитротоппен стабилдеген болса да‚ пиридиндік сақина
сақталады:

[pic]

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Хинолиннің қандай туындылары бар?
2. Акридин қандай қасиет көрсетеді?

№ 11 Дәріс. Екі азот атомы бар VІ-мүшелі гетероциклдер: пиримидин‚
пиразин‚ қасиеттері‚ маныздылығы.

Дәріс жоспары:
1. Пиримидин қасиеттері‚ маныздылығы.
2. Пиразин‚ қасиеттері‚ маныздылығы.

Циклдік қосылыстардың бұл тобынан ең көп назар аударатындары құрамында
екі азот атомы бар ароматик жүйелер болып табылады‚ олар диазиндер деген
жалпы атпен біріктірілген:

[pic]пиримидин

Пиримидин – түссіз кристалдық зат. Суда оңай ериді. Пиримидин
дайындаудың ең маңызды тәсілдерінің бірі барбитур қышқылының таутомерлік
сипатына негізделген кето- және енолдық түрде бола алады да‚ енолдық түрде
фосфордың хлортотығуымен әрекеттесіп‚ тотықсызданғанда пиримидин беретін
үшхлорпиримидин түзеді.

[pic]пиразин

Пиридазиндер табиғатта табылмаған. Мұндай циклі бар кейбір
қосылыстардың іс жүзінде маңызы зор. Мысалы‚ малеин қышқылының гидразиді
өсімдіктердің сұрыптағыш өсу ингибиторы есебінде қолданылады.
Пиразиннің кейбір туындылары‚ мысалы‚ аспергил қышқылы табиғатта
кездеседі. Пиразиндік цикл бірқатар синтетикалық дәрілік заттардың негізін
қалайды.
Пиримидиннің туындылары көптеген биологиялық процестерде ерекше маңызды
роль атқарады. Олар‚ мысалы‚ нуклеин қышқылдарының‚ кейбір витаминдер мен
коэнзимдердің фрагменттері болып табылады. Пиримидиндік сақина табиғатта
таралған пуриндер сақинасының‚ мысалы‚ несеп қышқылының құрамды бөлігі
болып табылады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Пиримидиннің қандай туындыларын білесіз?
2. Пиразин қандай қасиет көрсетеді?

№ 12 Дәріс. Үш азот атомы бар VІ-мүшелі гетероциклдер. Пурин және
оның туындылары

Дәріс жоспары:
1. Нуклеин қышқылдары.
2. Пуриндік негіздер

Ароматты қышқылдар деп құрамында бензол ядросының көміртек атомдарымен
тікелей байланысқан карбоксил тобы бар бензол туындыларын айтамыз. Ароматты
қышқылдарды карбоксил топтардың санына қарай бір-‚ екі- және көп негізді
қышқылдарға бөлуге болады. Карбоксил топ тікелей ядромен байланысқан
қышқылдардың аттарын ароматик көмірсутектерден шығарады. Карбоксил тобы
бүйыр тізбегінде орналасқан қышқылдардың аттары әдетте тиісті май қатарының
атауларынан алынады. Маңызы ең үлкен бірінші тип қышқылдары: мысалы‚
бензоин – бензекарбон қышқылы болып аталады.
Алу тәсілдері:
1. Бензол гомологтарының алкил топтарын тотықтыру.
2. Ароматты кетондарды тотықтыру.
3. Галогендері бір көміртек атомында орналасқан үш-галоген
туындыларының гидролизі.
4.Нитрилдердің гидролизі.
5. Сульфонаттарды формиаттармен қоса балқыту.
6. Көмірсутектердің көмір қышқылының галогенангидридтерімен реакциясы.
7. Металорганикалық қосылыстармен СО2 реакциясы.

Бензол қатарының монокарбон қышқылдары – түссіз кристалдық заттар.
Орынбасарлары пара-қалыптағы қышқылдар өздерінің изомерлерінен гөрі әлеулі
жоғары температурада балқиды. Ароматты қышқылдар өздерімен көміртек
атомдарының саны бірдей май қатары қышқылдарынан гөрі шамалы жоғарырақ
температурада қайнайды және жоғары температурада балқиды.
Монокарбон қышқылдар суық суда тым нашар‚ ал ыстық суда тым нашар‚ ал
ыстық суда едәуір жақсы ериді. Төменгі сатыдағы қышқылдар су буымен бірге
ұшады.
Антранил қышқылы – кристалды зат, суда онай ериділе.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Ароматты карбон қышқылдарының хтимиялық қасиеттерін сипаттаңыз?
2. Карбоксил тобының электрондық құрылысы қандай?

№ 13 Дәріс. Нуклеотидтер. Пурин алкалоидтері. Кинетин.
Птеридиндер.Фолев қышқылы‚ рибофлавин.

Дәріс жоспары:
1. Нуклеотидтер. Пурин алкалоидтері. Кинетин.
2 . Птеридиндер.Фолев қышқылы‚ рибофлавин.

Нуклеин қышқылдарының гидролизінде көмірсу‚ фосфор қышқылы және
гетероциклді негіздер алынады:

Нуклеин қышқылы

Нуклеотидтер

Нуклеозидтер ортофосфор
қышқылы

көмірсутек гетероциклді негіздер

Нуклеотидтердің көмірсулық компонентінің табиғатына байланысты барлық
нуклеин қышқылдар 2 химиялық әр түрлі типке бөлінеді – дезоксирибонуклеин
қышқылдары ДНК және рибонуклеин қышқылдары РНК.
Нуклеин қышқылдарының екі типі де міндетті түрде барлық тірі
организмдердің құрамына кіреді‚ тек вирустарда ғана олардың біреуі болуы
мүмкін.

[pic]гипоксантин

[pic]ксантин

[pic]гуанин

[pic]аденин

ДНК нуклеотидтерінің басым көпшілігінде агликондар есебінде жаппай
таралған төрт гетероциклді негіздер қатынасады: пуриннің туындылары –
аденин мен гуанин және пиримидиннің туындылары – цитозин мен тимин.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Пурин алколоидтерінің ролін сипаттаңыз?
2. ДНК структурасында қандай химиялық байланыстар бар?

№ 14 Дәріс. Оттек гетероатомы бар VІ-мүшелі гетероциклдер: пиран‚
хромон‚ флавон.
Дәріс жоспары:

1. Жалпы сипаттамасы.
2. Химиялық қасиеттері.

Алты буынды оттекті гетероциклы (-пиран және (-пиран ароматтылық
қасиеттерге ие емес. Құрамында карбонил тобы бар пирондар өте маңызды.

[pic]

Пирондар – псевдоароматты қосылыстар‚ себебі оларда қос байланыстың
орбиталдары циклдің оттегімен және карбонил тобымен (- байланысып тұр.
Осындай қосылыстар қосылу реакцияларына қиын түседі және карбонил тобы
бойынша туындыларын бермейді.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Пуран ароматты қосылыстарға жатады ма?
2. Пиронның структурасында электрондар қандай түрде таралған?
№ 15 Дәріс. Алты мүшелі гетероциклді қосылыстар

Дәріс жоспары:

1. Жалпы сипатамасы.
2. Химиялық қасиеттері.

Тұйық тізбегінде тек көміртек атомдары ғана емес, басқа да
элементтердің, атомдары бар қосылыстарды гетероциклді қосылыстар деп
атайды. Гетероциклді системалар мейлінше әр алуан. Ең кемінде екі
коваленттік байланыс түзуге кабілетті кез келген атом теория жүзінде сақина
құруға қатынаса алады. Оттек, күкірт және азоттың циклдік қосылыстары ең
жақсы зерттелген және кеңген таралған.
Көміртекпен бірге цикл құруга қатынасатын элементтер гетероатомдар деп
аталады. Олардың санына сәйкес моно-, ди-немесе үш- және т. б.
гетероатомдық сақиналарды айырады.
Гетероциклдердің құрамында үш, төрт, бес, алты және атомдардың одан да
көп саны бола алады. Карбоциклдік қосылыстар сияқты бес және алты мүшелі
гетероциклдер өте берік келеді.
Мүмкін болатын гетероциклді системалардың саны орі карай
коиденсацияланған ядролары бар гстероциклдердің болуына байланысты өседі.
Гетероциклді қосылыстардың табиғатта кеңінен таралуы (витаминдер,
алкалоидтер, пигменттер және жануарлар мен өсімдік клеткаларының басқа да
құрам бөліктері түрінде), олардың биологиялык. процестердегі маңызды ролі,
сондай-ақ ауыл шаруашылығы қалдыктарынан және көмірді кокстеу өнімдерінің
ұшқыш бөлігінен алу мүмкіндігі қосылыстардың бұл класын тиянақты зерттеу
қажеттігін тудырады.
Қасиеттері бойынша май қатарының қосылыстарына жақьн кейбір
гетероциклді қосылыстар алдыңғылармен бірге қарастырылган-ды, мысалы этилен
тотығы, лактондар, екі негізді кышқылдардың ангидридтері, цианур қышқылы
және т. б. Бүл косылыстар ашык тізбекті косылыстардан оңай түзіледі және
сакшіа үзілгенде қайтадап оларга оңаіі айналады.
Химиялық жәпе физикалық қасистінде үлкенірек немесе кішірек дәрежеде
ароматик сипат байқататын, яғнн қа-систтері бойынша бензолға ұқсас
гетероциклді қосылыстар оргаішкалық қосылыстардың басқа типтеріиен жеке
карастырылады. Ароматик сипаты бар өте қарапайым гетероциклді косылыстар—
фуран (І),тиофен (II) және пиррол (III):
Бензол сияқты бұл гетероциклдердің қосып алу реакцпяларынан гөріорьн
басу реакцияларына бейімдірек келеді. Олар бензолга тән байырғы галогендеу,
сульфолау, иитрлеу, Фридель— Крафтс реакциясына және т. б.реакцияларға
туседі. Тотықсыздапдыргыштар мен тотықтырғыштардын, әсеріпе мейлінше
төзімді. Химиялық тұрғыдан көрсетілген ерекшеліктер сакинналарда
гетероатомның электрондық жұбы және π-байланыстардың екі электропдық
жүбынан тұратьш электрондық секстеттің бар болуымен анықталады.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Гетероциклді қосылыстардың химиялық қасиеттерін сипаттаңыз?
2. Гетероциклді қосылыстардың қолдану аймақтары?

1 кесте – Зертханалық сабақтар
|№ |Тақырып аты |Сағат саны |
|1. | Пентозаннан фурфуролды алу (№ 238) |1 |
| |1,3 | |
|2. |Фурфуролдыреакциялары (№ 239 а-д) |1 |
| |1 | |
|3. |Пиррол және фуранның түзілуі (№ 240 а,б) |1 |
| |1,3 | |
|4. |Қортынды сабақ. Есеп шығару. |1 |
| |3 | |
|5. | Пиримидин реакциялары (№ 241 а,б) |1 |
| |1 | |
|6. | Пиримидин реакциялары(№ 241 в,г,д) |1 |
| |1,3 | |
|7. | Хинолин реакциялары (№ 232 а,б) |1 |
| |1 | |
|8. |Пиридин және хинолиннің төртіншілік аммоний |1 |
| |тұздарының түзілуі (№ 234 а,б) | |
| |1 | |
|9. |Индиго алу. (№ 157 а) |1 |
| |2 | |
|10. |Индиго сульфирлеу. (№ 244 а,б) |1 |
| |1 | |
| |Индигокармин тотығуы (№ 245) | |
| |1,3 | |
|11. |Индиго бояғыш. (№ 246 а,б) |1 |
| |1,3 | |
|12. |Индиго бояғыш. (№ 246 в) |1 |
| |1,3 | |
|13. |Несеп қышқылының реакциялары (№ 247 а,б,в) |1 |
| |1,3 | |
|14. |Никотин реакциялары (№ 248 а,б,в,г) |1 |
| |1,3 | |
|15. |Қортынды сабақ. Есеп шығару. |1 |
| |3 | |
| |БАРЛЫҒЫ |15 |

№1 Лабараториялық жұмыс
Пентозандардан фурфуролдың түзілуі.
Материалдар: Құрамында пентозаны бар табиғи материалдың кез-келгені,
мысалы, шие желімі, ағаш ұнтақтары, жер жаңғағының қабығы, ұнтақталған
жүгері дәні, күнбағыс.
Ұсақталған бастапқы материалдан 1 г. алып, оны 2-3 мл концентрлі тұз
қышқылы және 4-5 мл су мен бірнеше тамшы темір (III) хлориді бар пробиркаға
салып араластырады. Қоспаны 15 минут қайнап турған су моншасында қыздырып,
содан кейін бөлгіш түтікшені жалғайды да пробирканы ақырын спиртшам
жалынында қыздыра отырып басқа пробиркаға 1-2 мл сұйықтықты айдайды. Айдау
кезінде фурфуролдың өзіне тән иісі шығады.
№2 Лабараториялық жұмыс
Фурфурол реакциялары
Материалдар: фурфурол, күміс оксидінің аммиакты ерітіндісі, фуксин-
күкіртті қышқыл, фенилгидразин, гидрохлорид, натрий ацетаты, анилин,
флороглюцин.
0,5-0,6 фурфуролды 10 мл суда ерітіп, сулы ерітінді дайындайды. Егер
фурфурол көр тұрып қалған және қоюланып кетсе, онда оны айдаған жөн.
Фурфуролдың сулы ерітіндісімен келесі реакцияларды жүргізеді:
А.Фуксинкүкіртті қышқылдмен реакциясы.
Б.Күміс оксидінің аммиакты ерітіндісімен реакциясы;
В.Фенилгидразонмен реакциясы;
Г. Кішкентай пробиркада немесе шыныда анилин мен сірке қышқылының бірдей
көлемдерін аралстырады.
Алынған сұйықтыққа фильтр қағазының бөлігін салып сулап алады да, оған
фурфурол ерітіндісінің тамшысын тамызады. Нәтижесінде ақшыл қызыл дақ
пайда болады. Осы қағазды бастапқы материалмен тұз қышқылының қоспасы
буына ұстаса да, дәл осындай түске боялады.
Д. 1-2 мл фурфурол ерітіндісіне 3-5 тамшы тұз қышқылы мен бірнеше
кристал флороглюцин енгізеді. Қыздыру кезінде қоспа қою жасыл түске
боялады және сумен сұйылтқанда қою тұнба бөлінеді.
№3 Лабараториялық жұмыс
Пиррол мен фуранның түзілуі.
Материалдар: Слизевая кислота, қайың өзектері.
Тәжірибені тартқыш шкаф астында жүргізген жөн.
А. Пробиркаға 0,1-0,3 г слизев. к-та 0,5 мл аммиактың концентрлі
ерітіндісін енгізіп, қоспаны шайқай отырыпқұрғағанша қыздырады. Пробирка
суығаннан кейін, 0,5-1 мл сулы аммиак қосып тағы қоспаны буландырады, бұл
жолы әбден құрғағанша қыздырады. Қыздыруды жалғастыра отырып, құрғақ
қалдық шашырай бастаған кезде пробиркаға қайын өзегін (алдын ала
концентрлі тұз қышқылына батырылған) енгізеді. Бөлінген пиррол буы
қайыңды тез арада ашық қызыл түске бояйды.
Б. Құрғақ пробиркада 0,3-0,5г ___________________ ыдырай бастағанша
қыздырады, қыздыруды тоқтатпай пробирканың үстінен концентрлі тұз
қышқылына батырылған қайың өзегін енгізеді. Сол кезде өзек бөлінген
фуранмен жасыл түске боялып, ақырындап ағара бастайды.
№4 Лабараториялық жұмыс
Пиридин реакциялары.
Материалдар: пиридин, пикрин қышқылы, (қаныққан сулы ерітінді), танин (10%-
тік ерітінді) 3-5%-тік сынап хлоридінің сулы ерітіндісі.
1 мл пиридин мен 5 мл суды араластырады. Алынған ерітіндіні төмендегі
тәжірибелерде қолданады. Пиридиннің өзіне тән иісін белгілейді.
А. Пиридин ерітіндісінің 1 тамшысын қызыл лакмус қағазына тамызады. Сосын
осы ерітіндінің 0,5 мл-ін 1 мл темір (III) хлориді ерітіндісіне құяды.
Темір оксиді гидратының бөлінгені байқалады.
Б. 0,5-1 мл-ден бірдей көлемде пиридин, калий перманганат және соданы
араластырады. KMnO4 ерітіндісі бөлме температурасында да, қоспаны
қайнатқанша қыздырса да, түсін өзгертпейді.
В. Пикрин қышқылының 2-3 мл ерітіндісіне 0,3-0,5 мл пиридин ерітіндісін
қосады. 5-10 минут тұрғаннан кейін қоспадан пиридин пикратының қызыл ине
тәрізді кристалдары көріне бастайды. 1-1,5 мл пиридин ерітіндісін қайта
қосатын болса, пикрат кристалдары еріп кетеді.
Г. 2-3 мл танин ерітіндісі мен 0,5-1 мл пиридин ерітіндісін
араластырады. Бірден ақ тұнба түзіледі.
Д. 0,5-1 мл пиридин ерітіндісіне сондай мөлшерде сынап (II) хориді
ерітіндісін қосады, нәтижесінде ірі ақ тұнба түзіледі. Содан кейін
пробиркаға шайқай отырып 2-3 мл су мен 0,5 мл концентрлі тұз қышқылын
қосады. Тұнба суда ерімейді, бірақ қышқылда ерімейді.

№5 Лабараториялық жұмыс
Хинолин реакциялары.
Материалдар: хиналин, пикрин қышқылы (қаныққан сулы ерітіндісі); танин
(10%-тік сулы ерітінді); сынап хлориді (3%-к сулы ерітіндісі).
1 мл хинолин мен 5-6 мл суды араластырады; хинолиннің өзіне тән иісін
анықтайды. Хинолиннің ауыр тамшылары жиналады, ал сулы ерітіндіні басқа
пробиркаға құып алып, төменгі тәжірибелерде қолданады.
Қалған хинолинге 1-2 мл су, сосын тамшылап концентрлі тұз қышқылын
хинолин толық еріп кеткенше шайқап қосады. Сәл қызған гомогенді сұйықтыққа
сілті ерітіндісін қосады, нәтижесінде хинолиннің бос тамшылары бөлінеді.
Хиналиннің сулы ерітіндісімен пиридин ерітіндісімен жүргізгендей
тәжірибе жасайды.
А. Лакмус қағазымен және темір (III) хлоридімен әрекеттескен кезде
хинолиннің сілтілік қабілеті өте әлсіз дәрежеде байқалады.
Б.Сілтінің ортада калий перманганатымен қызыдра отырып әрекеттестірсе,
ерітінді тез түссізденіп марганец қос тотығының тұнбасы бөлінгені
байқалады.
В.Пикрин қышқылымен әрекеттескен кезде хинолин пикратының тұнбасы
түзіледі.
Г.Танин ерітіндісімен әрекеттескен кезде ақ тұнба бөлінеді.
Д.сынап (II) хлоридімен (абайла,у!)әрекеттескен кезде ақ тұнба түзіледі.
№6 Лабараториялық жұмыс
Пиридиннің және хиналиннің төртіншілік аммоний тұздарының түзілуі.
Материалдар: пиридин; хинолин; метил иодиді; этил иодиді; күміс хлориді;
А. Екі пробиркаға пиридиннен бірнеше тамшыдан (0,4-0,2 мл) енгізеді
және бір пробиркаға тура сондай көлемде метил иодидін екіншісіне этил
иодидін қосады. Өздігінен немесе қыздырған кезде реакция басталады:
біртекті қоспа сарғаяды, лайланады және қабатқа бөлінеді. Бөлінген ауыр
май бірден қатып қалады.
Пиридиннің орынна хинолинді қолданып тәжірибені қайталайды.
Бос аминдерден арылу үшін алынған кристалдарды бензолмен шаяды.
Б. Алынған пиридин мен хинолиннің иодалкилаттарын аз мөлшерлі суда
ерітеді; фенолфталейн ерітіндісі мен күміс оксидінен аздап қосып,
шайқайды. Барлық жағдайда бірден күміс иодидінің тұнбасы түзіледі, ал
ерітінді күшті сілтілік орта көрсетеді.
№7 Лабараториялық жұмыс
Индигоның сульфирленуі.
Материал: ұнтақ индиго
А. Индигоның ұнтағын 1-2 мл суда бастапқыда бөлме температурасында, кейін
қыздыра отырып шайқайды. Индиго суда ерімейді және біраз тұрған соң су
қабаты түссізденеді. Бұл құбылысты анығырақ көру үшін индигоның сулы
суспензиясының тамшысын фильтр қағазына енгізеді; түзілген индигоның көк
дағының айналасында кең түссіз қабат (бөлік,қойма) байқалады.
Б. Құрғақ пробиркаға дәл сондай мөлшерде индиго ұнтағын және 1 мл
концентрлі күкірт қышқылын енгізеді. Көгерген қоспаны спиртшам жалынында
қайнағанша ұстайды, сосын біраз уақытқа қалдырады. Алынған сұйықтықтың
бірнеше тамшысын 2-3 мл суық суға қосады. Нәтижесінде анық көк ерітінді
пайда болады, оның бір тамшысын фильтр қағазына тамызса, анық көк дақ
байқалады.
Алынған ерітіндіні келесі тәжірибеде қолданады.
№8 Лабараториялық жұмыс
Индигокарминнің тотығуы.
Материал: индигокармин (сұйытылған сулы ерітінді, №7 тәжірибені қараңыз)
2-3 мл индигокарминнің мөлдір көк ерітіндісіне бірнеше тамшы
концентрлі азот қышқылын қосады. Бөлме температурасында немесе сәл
қыздырған кездегі сұйықтықтың түсінің өзгеруі байқалады.
№9 Лабараториялық жұмыс
Бояғыш ретіндегі индиго.
Материалдар: индиго ұнтағы, қалайы (II) хлориді (10-12%-тік сулы
ерітінді, лай толық жайылғанша тұз қышқылы қосылған) немесе натрий
гидросульфит ұнтағы; ақ матаның қиығы;
А. 5-6 мл қалайы (II) хлориді ерітіндісіне тамшылап сұйытылған сілті
ерітіндісін алғаш түзілген тұнба ерігенше қосады.
Кішкентай келіде 10-20 мг индигоны 1-2 мл суда езеді. Алынған индиго
суспензиясының тамшысын станнит ерітіндісіне енгізіп, пробиркадағы
қоспаны қайнап тұрған су моншасына қояды. Мөлдір емес қою көк
реакциялық қоспа тез жасыл түске боялады. Сосын ашық сары басады да,
соңында мөлдірленеді.
Қыздыруды тоқтатпай, пробиркаға индиго суспензиясынан 2-3 тамшыдан әр
қосқан сайын көк түс жойылып кеткенде қосып отырады. Нәтижесінде қою
сары мөлдір сұйықтық түзіледі, кей кезде аз мөлшерде тұнбасы бар, ауамен
ортасындағы бетінде көк қабықша байқалатын ерітінді түзіледі.
Пробиркаға 0,1-0,2 г натрий гидросульфитін және 1-2 мл су енгізеді,
содан кейін бірден индиго суспензиясының барлығын және 1-2 мл сілті
ерітіндісін қосады. Шайқай отырып және қыздырған кезде тұнба тез
жоғалады және қою сары ерітінді түзіледі.
Б. А тәжірибесінде алынған ерітіндінің 1 мл-н пробиркаға құйып, 2-3 мл
су қосады, пробирканың ауызын тығынмен бекітіп, қатты шайқайды. Сары
сұйықтық тез көгереді, лайланады және одан ұсақ индиго мамықтары
бөлінеді.
В. Қалған сары сілтілік ерітіндіге ақ матаның қиығын салады (мата
алдын ала суланған және сығылған болуы керек). Шыны таяқша немесе мыс
сымының көмегімен матаның ерітіндіде 1-2 мин қозғалтады, сосын оны алып,
ақырын сығады және сол таяқшаға іліп қояды.
Ауада мата тез жасыл түске боялады, ал біраз уақыттан кейін қою көк түске
ауысады. Бояудың жуылатынын немесе жуылмайтынын сумен шайып тексереді.
№10 Лабараториялық жұмыс
Несеп қышқылының реакциялары.
Материал: несеп қышқылы.
А. Несеп қышқылының аз мөлшеріне 2-3 мл су қосып, бөлме температурасында
және қыздыру кезінде қышқылдың еритіндігін тексереді. Қоспаны суытып,
сілті ерітіндісін тамшылап толық ерігенше, ал тұз қышқылын қышқыл
реакцияға дейін қосады.
Б. Фарфор пластинкада (немесе ақ қағаз салынған шыныда) натрйи карбонаты
мен күміс нитраты тамшыларын араластырады. Қоспаға несеп қышқылының
бірнеше кристалын енгізіп, алғаш түзілген тұнба өзгерісін бақылайды.
В. Несеп қышқылының бірнеше кристалын фарфор чашкаға салып, 3-4 тамшы
концентрлі азот қышқылын қосып, қоспаны құрғағанша қыздырады. Буландыруды
тартқыш шкаф астында құм моншасында немесе сеткада жүргізеді.
Чашкадағы қалдық құрғау кезінде ашық қызыл түске боялады.
Чашканы суытады және шыны таяқша көмегімен құрғақ қалдықтың бір шетін
сулы аммиак тамшысымен, екінші шетін сұйытылған сілті ерітіндісі
тамшысымен суландырады. Аммиак әсерінен ашық қызыл түс күлгін түске, ал
сілті әсерінен көкшіл түске ауысады.
№11 Лабараториялық жұмыс
Никотин реакциялары.
Материалдар: никотин (сұйытылған сулы ерітінді); таннин (10%-тік сулы
ерітінді); танин (10%-тік сулы ерітінді); пикрин қышқылы (қаныққан сулы
ерітінді) ; сынап иодидті калий (сулы ерітінді).
Калийдың сынап иодидті ерітіндісін дайындау үшін сынап (II) хлориді
немесе нитратының 1 мл 5%-тік ерітіндісіне тамшылап 5%-тік калий
ерітіндісін бастапқы түзілген тұнба толық еріп кеткенше қосады.
Төменде көрсетілген реакциялардың әрқайсысын 0,5-1 мл никотин
ерітіндісімен жүргізеді.
А. Фенолфталейн ерітіндісінің тамшысын қосса, никотин ерітіндісі
сілтілік реакция көрсетеді.
Б. Бірнеше тамшы иод ерітіндісін қосқанда қызыл _______ тұнба түзіледі.
В. Таннин ерітіндісін қосқанда ақ тұнба түзіледі.
Г. Никотин ерітіндісін пикрин қышқылымен араластырса, сары тұнба
түзіледі.
Д. Никотин ерітіндісіне бірнеше тамшы сұйытылған сірке қышқылын және
бірнеше тамшы калийдің сынапиодидті ерітіндісін қосатын болса, сарғылт
түсті тұнба түзіледі.

3. СОӨЖ және СӨЖ мазмұны

4. Негізгі әдебиеттер

1.Роберте Дж., Кассерио М. Основы органической химии: В 2т. М.: Мир, 1978.
Т. 1,2
2.Терней А Современная органическая органическая химия: В 2т. М.: Мир,
1981. Т. 1,2
3.Несмеянов А. Н., Несмеянов Н. А. Начала химии: В 2 кн. М.: Химия, 1974.
Кн.1,2
4.Нейланд О. Я. Органическая химия: М.: Высшая школа, 1990
Щабаров Ю.А. Органическая химия. М.: МГУ, 1994
5. Смолина Т.А., Васильева Н.В., Куплетская Н.Б. Практические работы по
органической химии. М. Просвещение, 1986
6. Васильева Н.В.Задачи и упражнения по органической химии. М.:
Просвещение, 1982.
7. Динжуманова Р.Т.Сборник тестов по органической химии. Метод.пособие для
студентов химических специальностей.
8. Петров А.А., Бальян Х.В. Органическая химия М., ВШ, 1973

Қосымша әдебиеттер

1.Сайкс П. Механизмы реакций в органической химии. М.: Мир, 1977. 319 с.
2. Потапов В. М. Стереохимия. М.: Химия.
3.Потапов В. М., Кочетова Э. К. Химическая информация. Где и как искать
химику нужные сведения. М.: Химия, 1988. 244 с.
4. Марч Дж. Органическая химия. В 4т. М.: Мир, 1987-1988. Т1-4.
5.Салем Л. Электроны в химических реакциях. М.: Мир, 1985. 288 с.
6.Моррисон Р., Бойд Р. Органическая химия. М.: Мир, 1974.
7.Кери Ф., Сандберг Р. Углубленный курс органической химий. т.1-2, М:
Химия, 1981.
8.Казицина Л.А., Куплетская Н.Б. Применение УФ-, ИК- и ЯМР-спектроскопии в
органической химии. М.: Изд. Моск. ун-та, 1974.

-----------------------
Көмірсутектер

Пәндер