Файл қосу
Инновациялық қор
СБЖ 3 деңгей құжаты |ПОӘК |
ПОӘК.042-1-02.20-137/03-2013
| |
|ПОӘК | | |
|Оқытушыға арналған | | |
|«Ғылыми-зерттеу және |№ 1 басылым | |
|инновациялық іс-әрекетті| | |
|ұйымдастыру мен | | |
|жоспарлау » | | |
|пәнінің оқу-жұмыс | | |
|бағдарламасы | | |
6М071200- «Машина жасау» мамандығыны
магистранттарына арналған
«Ғылыми-зерттеу және инновациялық іс-әрекетті
ұйымдастыру мен жоспарлау»
ПӘННІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2013
Мазмұны
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәрістер |4 |
|3 |Практикалық сабақтар |50 |
|4 |Студенттің өздік жұмысы |51 |
|5 |Сұрақтар |51 |
1 Глоссарий
ҒЗТКЖ- ғылыми зерттеу және тәжірибелі –қонструктурлық жұмыстар;
ҒЗЖ -ғылыми – зерттеу жұмыстары;
МҒЗЖ -магистранттың ғылыми-зерттеу жұмыстары;
ҚҚТ -қосылған құндар тізімі;
ЭОК- энергетикалық отын кешені;
БАК- бас анықтаушы кесте.
Индустриялды – инновациялық даму стратегиясы;
индустриалдық-инновациялық саясат;
меншік обьектілерін бағалау;
құқықтық бақылау;
ғылыми-зерттеушілік және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар;
ғылым мен өнертапқыштық;
инженерлік қызметтің және мамандықтың құрылымы;
морфологиялық сараптама, инверсия, аналогия, эмпатия, фантазия;
инженерлік болжам;
инженерлік шығармашылық;
мемлекеттік дамыту институттары;
мамандандыру принципі;
инновациялық қор;
сапалы адамдық капитал;
нженердің әлеуметтік- психологиялық портреті;
инженерлік іс-әрекеттің мағынасы;
шығармашылыққа қабілет;
шығармашылық процесі;
психологиялық инерция..
2 Дәрістер
Тақырып 1. «ҚР-сының индустриялды – инновациялық даму
стратегиясын» жүзеге асырудағы
ғылым мен өнертапқыштықтың ролі.
Жоспар:
1. Шешу жолдары
2. Ғылыми – техни.калық қамсыздандырудың мәселелері.
3. Интеллектілік пен меншік обьектілерін бағалаудың және
құқықты бақылау мәселелері.
Көп уақыт ҚР-ның экономиканың дамуы оның бай табиғат ресустарын
игеруге негізделген болатын. Әлемдік жаhандану экономикасында Қазақстан
экономикасы біраз мәселелермен соқтығысты. Негізігі мәселелерге жататындар:
шикізаттық бағыт, дүниежүзілік экономикамен шамалы интеграция, мемлекет
ішіндегі сала аралық және аймақ аралық экономикалық интеграцияның әлсіз
болуы, ішкі рынокта (кіші экономикада) тауар мен қызметке сұраныстың аз
болуы, өндірістік және әлеуметтік инфраструктураның дамымағандығы,
кәсіпорынның жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы, ғылымның
өндіріспен ұтымды байланысының болмауы, ғылыми-зерттеушілік және
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға бөлінетін қаражаттың аздығы,
экономиканың жаhандану процесіне бейімделуі және сервисті-технологиялық
экономикаға ауысуға менеджмент есептерінің сәйкес келмеуі.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғаламдық экомикада дүниежүзілік
тауарларды - мұнай, газ, қара және түсті сирек және асыл металдарды,
урандық өнімді ұсынатын мемлекет ретінде қарастырылады. Ауылшаруашылық
өнімдерінің ішінде бидай экспортқа шығарылады. Қазіргі уақытта Қазақстанның
дамуы классикалық-экономикалық сценарий бойынша өтуде, салыстырмалы
жағдайда экономикалық басымдылығы пайдалы табиғат қазбаларының көп
болуында.
Өндірістің қарқынды дамуы мен шикізат ресурсының экспорты ұлттық
экономиканың кризисті жеңуіне және ақырға үш жылда жоғары экономикалық
жетістікке жетуін қамтамасыз етті.
Мәселелерді шешу үшін, Стратегияда көрсетілген мақсаттарға жету үшін
Даму банкінің жұмысын жетелдетумен қатар Қазақстандықдық инвестициялық
фонд, экспортты сақтандыру Корпорациясы және инновациялық фонд сияқты
арнайы даму институттарын құру жорамалдануда.
Әлемде индустриялық саясатты жүргізудің мол тәжірибесі жинақталған.
Көптеген мемлекеттер өз экономиканың бір өнімге ғана тәуелділік мәселесін
шеше алмады.
Жиырмасыншы ғасырдың ақырғы тоқсанында мемлекеттің экономикалық дамуы
индустриялдық дамудан, біраз жоғары сервистік- технологиялық экономикаға
көшті.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде интеллектуалдық ресурстар мен қаржы
капиталы шоғырланған, ал индустриалдық өндіріс, әсіресе көп шығынды
өндірістер экономикасы артта қалған мемлекеттерге қарай ауысуда.
Бұл негізде аталған институттар жаңа өндірісті жасауда инвистициялау
саясатын және жұмыс істеп тұрған өндірістердің ары қарата дамуын, келешегі
мол салаларды кешенді сараптау нәтижесінде осы бағыттардағы ғылыми және
ғылыми- техникалық зерттеулерді демеу, олардың маңызды элементтерін
анықтау саясатын жүргізеді.
Қазақстан экономикасының дамуының негізіне жататын мемлекеттің шетел
инвестициясын өнеркәсіптің шикізат саласына тарту саясаты, мемлекетте өмір
сүру деңгейінің артуымен қарсы ресурстарының жинақталуына әкелді, қаржы
саласында структуралық-институционалдық түрлендіру нәтижесінде келешекте ел
экономикасының индустриялды сервисті-технологиялық дамуын өтуді қамтамасыз
етеді. Экономиканың шикізат секторынан недәуір кіріс алып отырған мемлекет
пен жеке сектор экономиканың жаңа саласын дамытуға ынталанулары жоқ. Сол
уақытта аз немесе жергілікті ресурстары аз немесе шектеулі мемлекеттер
экономиканың жаңа секторын дамытуда әрекет жасап, шара қолданады. Бірақ,
ұзақ мерзімді саясатта шикізаттың азаюы, жерқойнауының пайдалы қазба қоры
біткенкен соң орнықты даму жоспарында едәуір мәселелер тудады.
Шикізат секторынан көп кірістің болуы экономикаға қауіптілігі мен
мұнайдың бағасының күрт түсуінен болатын келеңсіз оқиғалардың алдын алу
үшін Қазақстанда Ұлттық фонд құрылған, онда мұнай бағысының дүние жүзілік
деңгейінің артуынан мен түсті металдарға қойылған бағадан тыс түскен қаржы
сақталады.
Бұл әдіс қазақстандық қаржы жүйесінде валюталық қысымды
болғыздыртпайды және теңге айырбасталуын курсының қамтамасыз етеді,
экспортқа жағдай жасап және дайын өнімінің импортын ұстап тұрады.
Құрылымдық-институционалдық саласындағы алға басушылығы, қаржы
секторының сенімділігінің жоғарлауы, мемлекеттің экспорт потенциалының
екпінді өсуі орын алғанменен , өнеркәсіптің өңдеуші саласы мен сонымен
қатар өндірістік қызмет көрсететін салары айтарлықтай дамымаған.
Өндеуші өнеркәсіптер ішінде тек металлургия өнеркәсібі ғана сыртқы
рынокта бәсекелесе алады. Кейбір азық-түлік өнеркәсібінің өнімдері ішкі
рынокта шетелдік аналогтармен бәсекелесе алады, қалған өңдеуші өнеркәсіптің
өнімдері қазіргі кезде тура және жанама ақша беру жәрдемімен ұсталып
тұрады. Бұл электроэнергиясына, ЖММ-ға, өнімді транспорттауға орнатылған
төмен және экономикалық негізделмеген тарифтерден және кедендік бажды
қорғаудан көрінеді. 2003 жылға дейін өнеркәсіптің кейбір салаларына
(машинажасау, тоқыма, тігу, тері-былғары, резина мен пластмасса шығаратын
өндіріс, химия өнеркәсібі) бюджет алдындағы бұрын берілген қарыздың
өсімдері есептелмей, кейінге қалдырылды. Тоқыма, тігу, тері-былғары меншік
өнеркәсіптердің өндіріс өнімдерін сату барысында 2002 жылға дейін БҚҚ
нольдік ставкаға дейін салық салынады.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасында келесі мәселелер орын алуда:
экономиканың шикізатқа бағытталғандығы; дүниежүзілік экономикаға әлсіз
интеграциялануы; мемлекет ішіндегі салаларалық және аймақ аралық
экономикалық интеграцияның әлсіздігі; өндеуші өнеркәсіптің аз өндіруі; ішкі
рыноктағы (кіші экономикадағы) өнімдер мен қызметке сұраныстың
болымсыздығы; өндірістік және әлеуметтік инфраструктураның дамымауы; мұнай-
газ және кен-металлургия кешеніне кірмейтін экономика саласындағы негізгі
фондтың тозуының өсуі; кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық
ескіргендігі; ғылымның өндіріспен тиімді байланысының болмауы; ҒЗТКЖ-ға
бөлінетін қаржының аздығы: рыноктық экономика шартына отандық ғылымның
әлсіз бейімделуі; ғылыми-техникалық өнімді өнім деңгейіне апаратын, әсер
ететін механизмнің жоқ болуы; маман мен жұмысшы кадрды дайындаудын жаңа
жүйесінің болмауы; экономиканың өндеуші секторының инвестициясына отандық
қаржы институттарының ынталанушылықтарының болмауы; өндеуші өнеркәсіпке
шетелдік инвесторлардың экономикалық қызығушылығының төмен болуы;
экономиканың жаhандану процесіне бейімделуі және сервисті-технологиялық
экономикаға ауысуға менеджменттің іс-жұмысының сәйкес келмеуі.
Қазіргі уақытта өндіріс орындарында қалатын түскен пайдадан негізгі
қаржы ресусынын жинақтау ескірген құрал-жабдықтарды ауыстыруға стимул
жасамайды да оның жаңалануына көп кедергі келтіреді.
Негізгі құралдарды жаңалау коэффиценті 1999 жылы 8%, 2000 жылы 13,8%-
ті құрады. Өсу мұнай мен табиғи газдан түскен инвестиция табысының
негізінде болды.
Негізгі құралдар ішінде тозғандарына машиналар мен жабдықтары
жатады. Олардың тозу дәрежесі 2000 жылғы 42,1%, құрады. Транспорттың
құралдар 41%-ге, ғимараттар 36,5% -ке тозған.
Мұнай мен металл өндірісінен түсетін табыспен байланысты емес салада
жабдықтың тозу дәрежесі ақырғы 3 жылда 45-тен 62% -ті құрады. Өнеркәсіптің
өндеуші кәсіпорындарында толық тозған машина, жабдықтар мен транспорттық
құралдардың меншікті салмағы 12% -ке жетті.
Бұл құрылғылардың тозып, олардық моральдық ескіруіне әкеледі және
мемлекеттің экономикасының бәсекелестік қабілетін төмендетеді. Егер
Қазақстанда 1 доллар ІВӨ (ВВП) өндірісіне 2,8 киловатт-сағат жұмсалса,
Ұлыбритания, Германия, Италия, Жапония мемлекеттерінде бұл көрсеткіш 0,22-
0,3, ал АҚШ, Франция, Турция, Кореяда 0,4- 0,6, Канада мен Қытайда 0,8,-1,2
киловатт сағат құрайды.
Стратегияның негізгі мақсаты диверсификация жолымен мемлекеттің
экономикасына мына сала аралығында, шикізатқа бағытталған қалдыққа
қабілетті, сервисті-технологиялық экономикаға ауысудың ұзақмерзімді
жоспарының шартын дайындау арқылы дамыту.
Стратегияның міндеттері келесі мәселелерден тұрады: өндеуші
өнеркәсіптің орташа жылдық өсуі екпінділігінің 8-8,4% болуын қамтамасыз
ету, өнеркәсіптегі еңбекті өнімділігін 2015 жылы 2000 жылмен салыстырғанда
3 есе өсіру, ІВӨ-ның электросыйымдылығын 2 есе азайту өндеуші өнеркәсіптің
өндірісінің негізгі қорын өсіру; жеке секторға кәсіпкерлік ауа-райын
жағдай жасайтын қоғамдық институттың құрылымыдар құру; бәсекелестік
басымдылықты әбден жетілдіріп, нақты өндірістегі қосымша құн элементтерін
игеру, нәтижесінде айтарлықтай қосымша құнға қол жеткізу; өндірістерде
ғылымға негізделген және жоғары технологияның қалыптасуына жағдай жасау;
жоғары қосымша құн бағамен мемлекеттік экспорттық потенциалын өнім мен
қызмет пайдасына диверсификациялау; дүниежүзілік сала стандартына ауысу.
Индустриалды - инновациялық саясаттың артықтықшылығы сонда бәсекеге
қабілетті, оның ішінде экспортқа бағытталған, экономиканың шикізаттық емес
саласына бағытталып жұмыс істейтін өндірістерді құру болып табылады.
Ұзақ уақытқа жоспарланған стратегиялық тапсырмаларды жүзеге асыру үшін
ғылымда жоғарғы технологиялық өндірісті дамытуға көп көңіл бөліну керек.
Стратегияны жүзеге асыруда Қазақстандық ғылымның үлесі зор болуы
қажет. Бірақта ғылымның институциональдық құрылымы рынок шартарына толықтай
жауап бере алмайды: толық пісіп-жетілмеген инновациялық бағыт, шаруашылық
саладан алыс болуы, орындалып жатқан зерттеулердің экономика талаптарына
сай келмеуі.
Қабылданған стратегияны осы тәсіл арқылы жүзеге асыру экономиканың әр
- саласындағы өндіріс иелерінің өз өнімдерін техникалық және
ұйымдастырушылық жағынан дамуытуына, экспортқа шығарылатын жаңа өнімдерді
жасауына еш бөгет жасамайды.
Нақты ұсыныс жеке секторларда тууы керек, ал екінші типті банкілер мен
мемлекеттік инвестициялық институттар белгілі әдістеме негізінде,
ұсынымдарды жеке секторлармен біріге отырып іске асуын қарастырады.
Ұсынысты бағалауға мемлекеттік және шетел мамандары тартылады.
Бүгінде әлемдік практикада экономика салаларын ҚҚТ ( қосымша құ
тізбегі) ретінде қарастыру әдісі қарастырылған және кең қолданыс табуда.
Бұл әдістің мәні мынада: экономиканың әр-бір саласын өндірілген өнімнің
құнын тізбектей қосып отыратын өндірістің тізбегі ретінде қарастыру.
Мысалға, Қазақстанда ҚҚТ тік структурасы ретінде ОАО «Қазахмыс» пен ОАО
«Қазцинк»-ті айтуға болады. Олардың құрамына мынадай өндірістер кіреді:
кенді өндіретін, байытатын, бірінші және екінші типті металлдарды, қосымша
металлдарды (алтын, күміс, сирек таралған металлдар) өндірумен айналысатын.
Осымен ҚҚТ үзіледі. Ары қарай өндіруді шетелдік компаниялар жүргізеді, ол
компаниялардың аты іс жүзінде аталмайды да, өнімге қосылатын қосымша құнның
бағасы төмендейді.
Тиімсіз өндіріске ОАО «Қазахстантрактор» жатады. Бұл компания шынжыр
табанды тракторға керекті тораптар мен құрастыруға қажетті саймандарды
шетелден импортап әкеледі, тек құрастырумен ғана айналысады. Осылайша өз
бақталасушыларынан жабдықтаушы тораптар мен саймандарды сатып алатын
болғандықтан, өндірген өнімдерінің соңғы бағасы шетелдікіне қарағанда
қымбат болады.
Индустриалдық-инновациялық саясатты жүзеге асыру үшін өндірістің
потенциалдық бәсекеге қабілеттілігін анықтау мақсатында даму дәрежесін
саралап бақылап отыру қажет.
ҚҚТ – тің қарқынды дамуы металлургиялық өндіріс орындарында
байқалады. Қазақстанда Д. Менделеев кестесіндегі элементтердің 100-ге тарта
түрі бар, оның 74-і СССР кезінде өндірілген. Түсті металдар Қазақстанда
космостық аппараттарда, электрондық тауарларда, қару- жарақ жасауда
қолданады. Бұл салада Қазақстанның ғылыми потенциалы жоғары және өз
әдістемесін мынада салаларда енгізі алады: күрделі және аз рудаларды қазып
алуда, руда үйінділерін, металлургиялық қоқыс пен түстінің кең гаммасын
қайта өңдеудегі сопылар.
Шетел инвестицияларының елімізге ағуы түсті металдарға, химиялық,
жиһаздық өндіріске деген сұранысты арттырып отыр. Аталған өндірістерді
дамыту тек мұнай, газ, металды қайта өңдеуді арттырғанда ғана мүмкін.
Қазақстан әлемде астық өндіруден алпауыт елдердің қатарында. Астық
өнімдерін өңдеу процесін тереңдету көпсалалы ҚҚТ-ты құрудың бастапқы
базасы бола алады. Аталған бағыттағы тізбек астық өндірудің техникалық
процесінде, жем- шөп өндіруде, мал шаруашылығында, ет және сүт өндірісінде
көрінеді. ҚҚТ-ке сонымен қатар элеваторлар, ауылшаруашылық техникалар мен
минералдарды өндіретін зауыттар, дәрі- дәрмектік өндіріс, биотехнология
өндірісі және т.б.
Жоғарыда көрсетілген экономика құрылымының диверсификациясы мен
экспорттық бағыты аса тиімді болып табылады. Бірақта, мемлекет тарапынан
қолдау жасауға шешім қабылдамас бұрын, бәсекелес жобаларды ҚҚТ әдісімен
толық зерттеп қарау қажет.
Ғылыми және жоғарғы технологиялық өндірісті құрудағы потенциалдық
басымдылықтар
Қазіргі кездегі экономикаға біркелкі емес даму тән. Елде
технологиялық құрылым өзгергенде, сол кезде лидер болған компаниялар
капиталдарының құнсыздануы мен мамандарын жоғалту сияқты кедергілерге
жолығады.
Стратегия болашақта ғылыми- техникалық, инновациялық, өндірістік
салаларда бәсекеге қабілетті болу үшін жасалған.
Негізгі бағыттар мыналар:
1. Жоғарғы технологиялық өндірісті құруға көмек;
2. Ғылыми-техникалық және өндірістік ұйымдардың желісі бар
қалада және ғылыми- техникалық потенциалы мол өндірісте ғылыми және
инновациялық инфрақұрылымды жандандыру;
3. Постиндустриалдық экономика тұрғысынан алдыңғы
салаларда қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы ғылыми- техникалық
потенциалдарды қолдану;
Қазақстанда қазіргі таңда біраз бағытта отандық ғылыми жұмыстарға
негізделген өндіріс салаларын дамытуға мүмкіншілік беретін ғылыми база бар:
-биотехнология (ауылшаруашылық өнімдері мен мал шаруашылығындағы
жаңа сорттар мен генотиптер);
- ядролық технология;
- космостық технология;
- химиялық өнімдердің жаңа материалдарын өндіру және т.б
4. Қазіргі заманғы ғылыми- техниканың бағытын зерттеуге барлық
қажетті жағдайларды жасау, олар:
жаңа материалдар мен химиялық технологиялар;
ақпараттық технология.
5. Инвестицияны ғылым мен иновацияға тарту және өндіріс пен қызмет
көрсету орталықтарына инновацияның жедел енуіне бағытталған заң шығарушы
базаның жандануы.
Мемлекеттік дамыту институттары
Стратегияның маңызды элементтерінің бірі мақсат етілген инвестициялық
және ғылыми-техникалық программаны іске асыру. Ол үшін экономиканың
индустриальды-инновациялық дамуын басқаратын мемлекеттік жүйені қайтадан
қарастырып белгілі-бір өзгерістер енгізу қажет.
Стратегияда анықталған мақсатқа жету үшін жаңа мемлекеттік дамыту
институттарын құрумен қатар қазіргі кездегі бар даму институттарды күшейту
қажет. Оларға Қазақстандағы инвестициялық қор, Қазақстанның даму банк,
Иновациялық қор, Экспортты қорғауға арналған коорпарация жатады.
Мамандандыру принципі институттарды арнайы операцияларға немесе іс-
әрекетке мамандандыру болып табылады.. Мысалы, Қазақстанның Даму банкі
жобаларды кредит беру арқылы қаржыландыратын болса, Қазақстандық
инвестициялық қор - негізгі капиталға үлес бойынша (бақыланбайтын)
түрінде қатысады, Инновациялық қор - ғалымдар мен ғылыми мекемелерге
бөлінетін гранттар түрінде және капиталға үлес түрінде қатысады.
Инновациялық қор
Инновациялық қор барлық дамыған елдерде қалыптаспаған, ол рыноктық
экономиканың венчурлық функциясын дамыту міндетін атқарады. Бұл функцияның
әсіресе ақпараттық сектор, электроника, биотехнология және т.б сияқты
жоғарғы технологиялық салаларды дамытуда маңызы зор. Осылайша, инновациялық
қордың негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында жоғарғы технологиялық және
ғылыми өндірістің дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Инновациялық қорды құру бұрынғы советтік кеңістікке тән болған
инновацияны ендірудің эффекті және рыноктық механизмдерінің болмау
мәселелерін шешуі тиіс.
Бұл мәселе екі жазықтықта жатады. Біріншіден, бар инновацияларды
енгізудің қажеттілігі. Екіншіден, жаңа инновациялық жоспар жасауда қосымша
ғылыми зерттеулерді қаржыландыру мен тәжірибелік- конструкциялық жұмыстарды
жоспарлау.
Осы мәселелерді шешу үшін Инновациялық Қордың негізгі жұмысы мынадай
болуы қажет:
- инновациялық инфрақұрылымның элементтерін құруға қатысу
(технополистер мен технопарктер, ақпараттық- аналитикалық орталық және
т.б);
- отандық және әлемдік дәрежедегі венчурлық инвесторлармен бірігіп
венчурлық қор құру;
- жаңа технологиялар жасауда, жоғары технологиялық және ғылыми
тұрғыдан маңызды өнімдерді өндірететін жаңа өндірістерді құруда және жұмыс
істеп жатқан кәсіпорындардың уставтық капиталына қатысу;
- гранат бөлу арқылы, коммерциялық тұрғыдан қарағанда тиімді, жаңа
технологиялар, тауарлар, қызмет көрсету, жеке ғылыми зерттеулерді және
ғылыми- конструкциялық жұмыстарды қаржыландыру.
Инновациялық Қордан грант бөлу туралы шешім шетел ғалымдарының
қатысуымен тәуелсіз ғылыми - техникалық экспертиза жасағаннан кейін ғана
мүмкін болады. Ғылыми зерттеу жұмысы КИФ пен Қазақстанның Даму банкісінің
проектісіне сай келуі керек.
Елімізде бүгінгі таңда венчурлық институттардың дамымауы Стратегияның
аллғашқы этапында венчурлық іс-әрекетті дамытатын және бағыттайтын
адекватты заңдық базаны жасап қабылдауды қажет етеді.
Шетел тәжірибесінен тек қолданбалы ғылыми жұмыстарға көңіл бөлу
орынсыз екенін көреміз. Сонымен қатар, елімізде бәсекеге қабілетті
экономика қалыптасу үшін, отандық ғылыми - техникалық потенциалдыы құрып
дамыту қажет.
Сондықтан фундаментальды ғылыми зерттеулерді қаржыландыру мемлекет
бюджеті тарапынан болады.
Инновациялық Қор емлекеттің ғылыми - техникалық және инновациялық
саясатының негізінде жұмыс жасайды..
Білімнің дамуы және мамандарды дайындау.
Стратегияның жүзеге асуы, өндірістердің инновациялық дамуына керекті
сұранысты қанағаттандыратын жоғары квалификациялы мамандардың көп болуымен
байланысты. Бұл ғылыми, инженерлік- технологиялық, ғылыми - құрастырушылық,
ұйымдастыру - басқарушы мамандарға тікелей қатысты.
Сонымен қатар индустриалдық-инновациялық стратегияны жүйелі түрде іске
асыруға сапалы адамдық капитал да қажет.
Білімдік сектор, барлық елдерде экономиканың тұрақты дамуының шешуші
бөлігі болып табылады.
Жаһандандыру жағдайында, барлық елдерде білікті ғалымдар мен жоғары
квалификациялы мамандар экономиканы тұрақты дамытудың негізі болуда.
«Милардың шетке кетулері» бұрынғы коммунистік мемлекеттердің
экономикаларының дамуының баяулауларына алып келді. Осы жағдайды
тұрақтандырмай және елдегі білім деңгейін көтермейінше Қазақстан әлемде
өзіне лайықты орынды ала алмайды.
Жаңа заманда экономикалық өркендеу ғылыми-техникалық дамумен
байланысты, дәлірек айтқанда еңбек ресурстарының кәсіби сапасына
байланысты.
Қазақстандағы білім жүйесі қарқынды даму қажет және тез дамып келе
жатқан әлемдік глобализация мен ақпараттандыру процесстеріне жеткілікті
түрде жауап қататындай болуы керек.
Шетелдер тәжірибелері көрсеткендей, инновациялық іс-әрекет
аспирантуралар мен докторантуралардв жалғасатын сапалы жоғарғы білімді
қажет етеді.
Білім беруде және кәсіби кадрлерді дайындауда мемлекет саясаты мынадай
мәселелерді шешу қажет:
- инновациялық іс-әрекетттер үшін кадрлер дайындау;
- кәсіби дайындайтын, аттестациялайтын және қайта дайындайтын
институттар ашу;
- білім берудің барлық түрлерінің материалдық-техникалық базасы мен
әдістемелік базаларын арттыру;
- халықаралық шарттарды қанағаттандыратын білім стандарттарын жасап
енгізу;
- Қазақстандағы жаңа кәсіпорындарда жұмыс істеуге жоғары кәсіби
мамандарды шақыру және мамандар дайындауда халықаралық ынтымақтастық құру;
- республикада инновациялық іс-шараны дамытуға қажет болатын
мамандықтар бойынша мамандар дайындау: инновациялық проектілердің
менеджерлері мен эксперттерін; халықаралық маркетинг пен патенттік құқық
және нновациялық проектілердің тәуекелділігін бағалайтын мамандарды т.б.
Ғылымның дамуы.
Ғылыми ұсыныстардың қажет етілмеуі, нәтижесінде кәсіпорындарда
инновациялық әрекеттің деңгейінің төмендігі, ғылымның экономиканың
дамуындағы ролін бағаламаудан туады.
Қазақстанда ғылымның дамуы индустриалды дамыған елдерге қарағанда
өзгеше. Дамыған елдерде жылдаң жылға фундаментальды және қолданбалы
зерттеулерге бөлінетін қаржы шамасы артып отырады, ғылымның жеке секторға
интеграциясын қолдай отырып жаңалықтарды меңгеру, ғылымның корпоративті
секторын жасап дамытуға көмек, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді
шешуде ғылымитехникалық потенциалды бағыттау мәселелері жақсы жолға
қойылған.
Мысалы, 2000 жылы ғылыми-зерттеулер мен жаңа ұсыныстарға мемлекеттер
тарапынан бөлінген қаржы мынадай болды: АҚШ-та -246,2 млрд. доллар ( ІВӨ-ң
2,9%-і); Жапонияда- 94,2 млрд. (3,00%); Германияда – 45,8 млрд.доллар
(2,35%) т.т.
2010 жылға дейін Қазақстан ғылымды қаржыландыруды бірте-бірте ІВӨ-ң
2,0%-не, ал 2015 жылы 2,5-3,0%-ке дейін жеткізуі қажет.
Көптеген ғылыми тақырыптарды жеткіліксіз қаржыландыру мен
қаржыландыруды тоқтату жас ғылым кадрлердің гғылым саласынан кетіп қалуына;
ғылымның моральдық және техникалық тозуына әкелді.
Ғылымды реформалаудың мемлекеттік саясатын анықтайтын іс-шараны бекіту
қажет.
Ғылымды дамытудың негізгі бағыттары болып мыналар болуы қажет:
- ғылымды әлеуметтік - экономикалық дамудың негізгі стратегиялық
приоритеті түрінде анықтау;
- жоғары технологияны өнімдердің экспортына бағытталған ғылыми және
ресурс жинақтаушы және экологиялық таза өндірістерді құруға бағытталған
зерттеулерді анықтау;
- ғылыми жетістіктерді практикада жүзеге асыруда механизмдер мен
стимулдар жүйесін құру;
- экономиканың жаңартуларға (ұсыныстарды стимулдеу) қабылеттілігін
ынталандыру және оларды отандық ғылыми-техникалық потенциалдың жүзеге
асыруын;
- ғылыми зерттеулер жүргізуге қажетті материалдық базаны күшейту;
- кадрлық потенциалды дамыту және сақтау, басты ғылыми-технологиялық
даму бағыттары бойынша жоғары квалификациялы ғылыми кадрларды дайындау
және аттестациялау;
- ғылыми зерттеулердің сапасын және эффективтілігін жоғарылату
үшін ғылыми ұйымдарды аккредитациялау және аттестациялау жүйесінін дамыту;
- мемлекеттік емес ғылым секторын дамыту және қалыптастыру, оны
демеудегі мемлекеттік механизмдері қалыптастыру;
- жас болашағы зор ғалымдарды демеу;
- мамандарды шет мемлекеттердің ең күшті ғылыми орталықтарында
стажировкадан өткізу;
- грант негізінде ғылыми зерттеулерді қаржыландыру механизмдерін
жаңарту және құру;
- Қазақстандық ғылымның халықаралық ғылыми-техникалық ұжыммен
интеграциялауды қамтамасыз ету.
Аталған шаралар индустриалды-инновациялық саясатты ғылыми
тұрғыдан қамтамассыз етуге мүмкіндік береді.
Бірақ қазіргі күнде Қазақстандық ғылымның рыноктік экономиканың
талаптарына бейімделуі жайлы айту әлі ерте. Қазір ғылым бәсекелестік ортада
дамиды. Шекара ашық, информациялық жүйе ашық, шетелдік қызметтестермен
бірігіп зерттеу жүргізуге мүмкіндік бар және инвесторларды табуға жеңіл.
Жаңа экономикалық жағдай ғылымдарға жеке сектормен қарым-қатынаста
болумен қоса, өзіндік зерттеулер базасында кіші және орташа өндірістер
құруға мүмкіндік туғызады.
Ғылымның дамуының маңызды факторы оны қаржыландыру болып
табыдады. Біздің мемлекетте басқа мемлекеттердегі сияқты, зерттеулерді
фундаментальды және қолданбалы деп дәстүрлі түрде бөледі.
Дүние жүзінде фундаментальді ғылым мемлекет есебінен
қаржыландырылады. Бізде де фундаментальді зерттеулерге қаржы бар, бірақ ол
үшін анық және нақты критерийлер қажет, сонымен қоса оларды қолдану
эффектілігінің критерий болуы керек:
- ғылыми маңыздылығы;
- әлеуметтік тиімді, яғни Қазақстан қоғамының проритетті іске
асырудан алатын пайдасы;
- іс-жүзіне асырылу мүмкіндігі.
Қолданбалы зерттеулерді қаржыландыруда басты принцип бірігіп
қаржыландыру принципі болуы қажет.
Интелектуалды еңбектің жоғары үлесі кіретін экспортқа бағытталған
отандық өндімдер шығаратын және жеке сектор тарапынан қызығушылық
тудыратын кәсіпорындарды құруға бағытталған қазақстандық ғалымдардың
жобалары мен бағдарламаларына ерекше көңіл бөліп, қолдаушылық көрсетіледі.
Ғылыми-техникалық және инновациялық саясат
Экономикалық қатынастардың ортақ жүйесінде инновацилық қызметке
басты, шешуші орын берілген, өйткені оның соңғы қортындысы - өндірістің
жоғарлауы, еңбек және капитал өнімділігінің өсуі, жоғары технологиялық
өнімнің көлемі - елдің экономикалық күшін анықтайды.
Индустриалды жағынан өсіп-өрлеген елдерде кадрларды дайындау,
өндірісті ұйымдастыру мен технологияға енгізілетін жаңа білімдер,
қондырғылардың еншісіне ІВӨ-ң өсуінің 80-95% -і не дейін келеді. Бұл
елдерде жаңа технологияны енгізу саудадағы бәсекелестіктің негізгі факторы
болып табылып отыр, яғни ол өнімнің және қызметтің деңгейінің өсуінің,
өнімділіктің өсуінің негізгі құралы болып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстанның экономикалық өсуінің негізгі стратегиялық
мақсаты отандық ғылыми өндірісті жетілдіру, бәсекелестікке сай өнім алу
үшін жаңа ақпараттық технологияны игеру болып табылады.
Қазақстанның ғылыми-технологиялық саясаты инновациялық
процестерді жеделдетуге бағытталуы тиіс, олар: жаңа технологиялық
жаңалықтарды енгізу, ғылым мен өндірістің арасын жақындату, ұлттың ғылыми-
техникалық потенциалды өсіру және мемлекет аралық стандарттарды енгізу.
Инновациалық іс-шараның дамуы ғылыми-техникалық ортада кәсіпкерлік
секторының қалыптасуынсыз мүмкін емес.
Кіші кәсіпкерліктің баяу дамуының негізгі себебі, үлкен
кәсіпкерліктерге қарағанда олардың бәсекеге сай өнімді өндіре алмауы. Кіші
кәсіпкерлікті дамыту үшін жаңа құрылғылар алып, инновациялық өндірісті
дамыту қажет.
Қазақстандық кәсіпкелерге ғылыми жаңалықтарды өндіріске ендіру
тәжірибелері жетіспей жатады. Сондықтан отандық мықты кадрлар дайындау үшін
шетелдік жоғары білімді мамандарды шақыру қажет. Қазіргі кезде Қазақстанда
өндіріске тартылмаған көптеген аяқталған жобалар бар. Бұл потенциалды
қолдану инновациялық шараларды дамытуды іске асырудың басты мақсаты болуы
қажет.
Ұсынылатын әдебиет:
Материалы-научно-практической конференции «Роль науки и
интеллектуальной собственности в реализации Стратегии
индустриально-инновационного развития страны
на 2003-2015 годы» Астана 2004.-357 стр.
Тақырып 2. Ғылым және инновациялық іс-әрекеттің негіздері.
Жоспар:
1.Инженерлік және ғылыми қызметті біріктіру мәселелері.
2.Инженерлік және зерттеу қызметінің мәні.
1. Инженерлік және ғылыми қызметті біріктіру мәселелері.
Инженерлік мамандық қазіргі кезде жоғары білімді қажет ететін
ең көп тараған мамандықтардың бірі, ал қоғам «инженерлердің,
құрылысшылардың, архитекторлардың, жоспарлаушылардың қоғамына» айналды.
Жобалау, конструкциялау, модельдеу, программалау, жоспарлау, сол сияқты
басқарушы қызметтің әртүрлі өндірістік және ұйымдастыру түрлері адамдардың
іс-ірекеті мен ойлауының ең көп типіне айналған. Инженерлік мамандық –
қазіргі кездегі қоғамның даму сатысында бар еңбекті басқарудың негізгі
фактордың бірі болып табылады. Қазіргі шарт мынадай, экономикалық заң –
яғни жұмыс уақытын үнемдеу заңы біздің елде еш толық жұмыс істеп жатқан
жоқ. Бұның себебі болып физикалық ауыр жұмыстардың, тартымсыз, қызықсыз
жұмыстардың көп болуы, оларды механикаландырудың және автоматтандырудың
да баяу болуы. Қолмен жасалатын, механикаландырылмаған жұмыстарды
автоматтандыру өнім сапасын арттыруға зор пайдасын тигізеді. Осы арқылы
инженерлер қоғамдық жұмыстың тиімділігінін арттыруда зор үлесін қосады.
Инженерлік мамандықтың әлеуметтік мәні ғылыми-
техникалық революцияның жан-жақты дамуына байланысты өседі. ҒТР-дың
жетістіктері жұмысшылардың, инженерлердің, ғалымдардың жұмыстарының жемісі.
Техниканың, технологияның және табиғаттың түрленуі экономикалық,
әлеуметтіе, саяси және ішкі жан дүниелік қарым-қатынастардың даму процесі
кезінде өтеді. Әрбір ҒТР-дың жетістігі жұмысшылардың, инженерлердің,
ғылымдардың шығармашылығы мен еңбегінің нәтижесі болып табылады және де
олардың өздері өмір сүріп, еңбек жасайтын әлеуметтік ортасымен сипатталады.
Инженерлік жұмыс салыстырмалы тәуелсіздікке техникалық іс-әрекеттің
дамыған формасы болады және еңбектің бөлінуінің, өндіріуші күштердің және
өндірістік қатынастардың дамуының нәтижесінде әлеуметтік институтқа
айналды.Еңбек, техникалық және инженерлік жұмыстар ерекше, бір тұтас және
бір деп қарастырылады.
Адамдардың табиғатқа деген жалпы қатынасын екі
түрге бөледі:
1. - жаратылыстануда Минимакс және шешім қабылдау.
2. Техникадағы өнертапқыштықтың мақсаты мен шектелуі.
3. ҒЗЖ-ны ПЕРТ әдісімен және шектік жол әдісімен бағалау.
ғы іске асатын теориялық;
- өндірісте іске асатын практикалық.
Инженерлік жұмыстың маңызды филисофиялық-әлеуметтік
проблемаларына мыналар жатады: инженерлік іс-әрекеттің ұғымы немесе оны
идентификациялау мәселелері, инженерлерлік іс-әрекеттің мағынасы мен
структурасы, олардың әлеуметтік функциясы, инженерлерлік іс-әрекет пен
инженер мамандығының дамуының әлеуметтік мәселелері, и нженерлердің
творчествосы мен еңбектің дамуының заңдылықтары мен бағытталуы,
инженерлерлік іс-әрекетті реттеу мен басқарудың әлеуметтік әдістері т.б.
Қазіргі инженерлік мамандық XXғ инженерлік мамандығынан өзгеше.
Қоғамдық жағдайдың өзгеруі, инженерлердің қоғамдағы мен өндірістегі
рөліне басқаша көзқараспен қарауды талап етеді. Ол үшін инженерлердің
қызметінің қоғамдағы өзгерістерін айқындап көрсету қажет. Инженерлік
қызыметтнің философиялы әлеуметтік мәселелері, ғылым мен техниканың
философиялық мәселелерімен тығыз байланысты.
2. Инженерлік және зерттеушілік іс-әрекеттің мазмұны. Инженерлік іс-
әрекеттің мазмұнының проблемасы бұрынғы уақыттарда философиялық еңбектерде
әдейілеп қарастырылмаған. Бірақ та, оларды бұл мәселеге қатысты қандай да
бір ойларын айтқан болатын.
Техникалық іс-әрекеттің проблемаларына алғаш рет Аристотель
тоқталған. Аристотель техниканы ғылымға сүйенген біліктілік немесе өнер деп
қарастыруға негіз жасаған. Аристотель ертедегі гректер қоғамында инженер
функциясын орындаған архитектордың жұмысын қоғалыстың басталу көзі,
бастаушы деп атады. Аристотельдің философиялық қағидалары алғашқы
«инженерлік теорияны» жасаудың негізі болды. Сондай-ақ осындай бағытта
Марк Полион Витрувий өз ойын айтты. Ол тек пракатикалық және теориялық
білімдердің бірлігі ғана инженерлік жұмыста табысқа жеткізеді деді. Ғұлама
математик, механик және инженер деп аталған Леонардо да Винчи, инженерлік
қызметтің мәні практикалық мүмкіндігінде деп көрді. «...Біздің ойымыз ең
бастысы - барлық техникалық эксперименттер өзендерінің философия теңізіне
құйылуында». Техникалық іс-әрекеттің мағынасын Ф Бэкон өз офоризмінде
көрсетті: «Адамның іс әрекетінде табиғат денелерін ажыратып және қосқаннан
басқа ештеңе жоқ. Қалғанын өз ішінде табиғаттың өзі жасайды». Адамдардың
түсінігін классификациялап, ол механика мен машиналар теориясын табиғ
практикалық философияға жатқызады. Техникалық қызметке тікелей көзқарас Р
Декартқа тән. Оның механистикалық әдісі ғылымда жемісті болды. Орта
ғасырларда ғылым идеялық шындықты тану емес, өнер, практикалық білім болды,
онда инженерлер жетістікке жетті. Р. Декарттың оқушысы Мерсенн өзінің
«Ғылым шындығы» кітабында механика «геометрияға
байланысты, өйткені ол қандайда бір қозғалмалы күштің, салмақтың, уақыттың
шамасы немесе мөлшері туралы деп жазды. Оның басты құралдары - бізбендер,
рычаг, блоктар, лебедка, көтергіш снаряд және барлығы: оған клин мен винт
те жатады. Бұл өнермен айналысатындарды инженер деп атады».
Советтік экономикалық әдебиеттерде инженерлік іс-әрекет кеңейтіліп
қарастырылады. Мысалы И.С.Мангутовтың анықтамасы бойынша «инженерлік-
техникалық еңбек - инженерлік есептерді шешу жолымен, инженерлік әдістер
мен техникалық қүралдарды, технологиялық, экономикалық, ұйымдастырушылық
және қоғамдық жүйелер немесе процесстер көмегімен жоғары мамандандырылған,
күрделі еңбектің ерекше түрі».
Берілген анықтамаға сай инженерлік әдістер мен құралдар бесаспап
болып табылады, олардың көмегімен инженер техникалық, ұйымдастырушылық,
экономикалық, қоғамдық жүйелерді жасап, жаңарта алады. Мұндай көзқараста
операцияларды зерттеу көмегімен шешілетін, математикалық есептер сияқты,
инженерлік мақсаттың мазмұныны мәнсізденеді.
Сонымен қоса, берілген анықтама тавтологты, себебі инженерлік еңбек
инженерлік есептерді шешу ретінде еңбек қарастырылады.
Инженерлік іс-әрекет «Инженердің әлеуметтік- психологиялық портреті»
деген ұжымдық еңбекте кенірек қарастырылады. Авторлар «Инженер мамандығы -
құрылыс пен индустрия жұмыстарында білімнің қажеттігінен туындап, қазірге
кезде барлық материалдық және рухани өндірістерді қамтитын кәсіби
мамандыққа айналды. Инженерлік шешімге тек қана жаңа физикалық идеялар
ғана емес, сондай-ақ экономика және жобалау, басқару, мәдениет құрылысында,
қоғамдық процесстерді реттеулер де кіреді» деп жазды. Бұл айтылғандардың
дәлелі ретінде мынадай мысал келтіріледі: «Қоғамды инженер қызметі
өндірісте нақты қоғамдық мәселелерді шешуде инженерлік қамтамасыз етудің
қажеттілігінен туындады, яғни қоғамдық еңбекті ұйымдастыру саласында
басқару шешімдерін енгізу қажеттілігінен».
Инженерлік іс-әрекеттің мағынасы. Кез келген құбылысты ғылыми
тұрғыдан зертеудің басты мақсаты оның мағынасын ашу. Ол үшін сыртқы
сипаттамаларынан ішіі мазмұнына назар аудару керек. Инженерлік іс-әрекет -
бұл тек қана еңбек емес, сонымен қатар білім, қатынас және творчество. «Не
істеу керек?» деген сұрақты инженер «қайдай құралдың көмегімен істеу керек?
» деген сұрақпен алмастырады. Ондай құралдарды табиғаттағы бар техникалық
құралдардан табады. Инженердің ерекшеленген мақсаты техникалық жобалау.
Техникалық жобалау, кең қарастырғанда, басқару функциясы болып табылады.
Басқару – «қосынды» қызметкердің іс-әрекетінің басты сипаттамасы болады.
К.Маркс басқарудың қажеттілігін біріккен іс-әрекеттің атрибуттық қасиеті
деп есептеді.
К. Маркстің пайымдауынша фабрикада товарларды өндіру процесінде
жұмысшыларды басқару функциялары инженерлерге тән қасиет емес деп айтты.
Бұнда инженерлік еңбек өткен еңбек түрінде көрсетіледі, ол машиналарды
шығару және адамдар мен машиналардың қарым-қатынасы кезеңіндегі сатыда
орындалады. Осындай жүйе құрылғаннан кейін жұмысшы еңбегі қарапайым
машинаға келіп, жұмысшылардың еңбегін басқару функциясы тек қадағалау
болып табылады. Карл Маркстің жазуынша “ Өндірістік капиталисте – оның
“бұл” еңбегі, оның қызметкерлері ретіндегі арнайы жұмысшылармен
орындалады.
Сондықтан, инженерлік басқару, ол негізінде, еңбек пен өндірісті
техникалық және технологиялық басқару. Инженердің басқару функциялары
инженерлік жобалаудан шығады. Зауыттар мен құрылыстарда істейтін инженер-
өндірісшілер қызметінде бұл функциялар үлкен орын алады, өйткені осы жерде
инженерлер инженерлік жобаны техникалық объектіге айналдыру процессін
басқарады. Өндірісте инженердің мақсатын негізгі субъект - жұмысшы класс
іске асырады. Жұмысшы кластың жұмысын басқара отырып, инженер инженерлік
жоба мен жұмысшылардың қызметін біріктіріп отырады. Бұл жағдайда ол шынымен
өндірістің техникалық және технологиялық командирі болып табылады.
Инженердің басқару функциясы спецификалық, техникалық және технологиялық
аспектілермен шектелген. Егер инженерлік басқаруды оның әртүрлі жағынан
қарастырғанда, оны өндірістің қоғамдық формасы мен өндірістік қатынастардан
жекелей қарастыруға болмайды. Өндірістік қарым - қатынастар өндірістік
процестерді құрайды, соның ішінде өндірістік процеске кететін қаражат
меншігін басқару. Өндіріст құралдарының жеке меншікліктігі инженерлер
буржуаздық қоғамда капиталистен толық экономикалық байланыста болады.
Капиталистік өндірісте инженерлер өзінің және жұмысшы кластың мақсатын
қорғай алмайды, сондықтан буржуазиялық қоғаммен қарама-қайшылыққа келеді.
Капиталда қызмет атқарған инженерлер басқарудың техникалық функцияларын
орындайды.
Жобалау процесі – ол негізгіден мүмкіндікке қол жеткізу. Бұл
процестің ең қиын сатысы – мүмкіндікті қалыптастыру сатысы. Тек бұрыннан
келе жатқан қажеттілікке бағытталу, инженер үшін ешқандай жақсылық
әкелмейді, онымен жасалған техникалық объект жобалау процесінде ескіріп
кетуі мүмкін. Осы сатының ең қиыны, қоғамдық техникалық қажеттіліктер
түсініксіз айқын емес проблемалармен қатар туындайды. Инженер өндірістің
жетістіктеріне негіздеп, бұл қажеттіліктерді анықтап, осы проблема күйінен
нақты инженерлік мақсаттың формасына ауыстырады. Инженерлік проекілуге
қажеттілікті тағайындайтвн этапты техникалық тапсырма деп айтады. Сонымен
бірге бұл сатыда инженерлік тапсырыстың шешімі табылмай, келесі сатылардағы
эскиздік, техникалық құрылыстар және жұмысшы жобалауының техникалық
қатынастарды нақтылау, мүмкін болатын шешімді шындыққа айналдыру.
Эскиздік жобалау сатысында техникалық объектінің қызметінің
принципі анықталып, оның негізгі параметрлері және габариттік көлемдері
анықталады. Техникалық жоба дайындадатын заттың және оның жеке бөліктерінің
жұмысының, керекті құрал-жабдықтардың, техникалық сипаттарынының толық
сипатын береді. Бірақ оның құрамына техникалық объектіні қажетті толық және
түгелдей кейбір мәліметтер кірмейді: сызбалар, схемалар, барлық
деталдардың спецификалары. Нақтыланудың бұндай деңгейі жұмыстық жобалаудың
сатысында іске асырылады. Жұмыстық сызбалар- техникалық объектінің соңғы
шешуші формасы. Өндіріс процесі барысында жұмыс жобасының жүзеге асып,
оның материалдық формасы –техникалық объект қалыптастырылады.
Жұмыс сызбаларын құру - жобалаудың ең қиын сатысы. Бұл сатыда
инженерлік өнер минимумге жетеді: өйткені барлық басты шешімдері белгілі
және бекітілген. Енді жобаны толық детализациялау жұмысы қалады, ал бұл
кезде де кішкене қателіктердік кету мүмкіншіліктері үлкен. Жобаның бұл
сатысы инженерлер мен техниктар күшімен орындалады. Содан кейін олар жобаға
өндірістің нақты шарттарын, тапсырма берушінің талабы мен мүмкіншілігін
ескере отырып біршама өзгерістер енгізуі мүмкін.
Техникалық әдебиеттерде инженерлік жоба шешуші модель ретінде
түсіндіріледі: «Инженерлік жоба – бұл болашақ құрылыс және құрал –
жабдықтардың бейнесі (моделі), ол схемаларда, сызбаларда, макеттерде,
кестелерде көрсетіледі, яғни олар алғашқы мәліметтерді логикалық
анализдеу және әртүрлі нұсқаларды салыстырулар нәтижесінде жобалаушылар
ұйымымен жасалады». Инженерлік жобаны техникалық жоба сатысымен шектесе бұл
модель болып табылады. Жұмыс сызбалары стадиясында орындалған жобалар,
инженерлік жобалаудың ең маңызды сатысы. Бұл сатыда инженерлік қызметтің
негізі ашылады. Техникалық ұсыныс эскиздік және техникалық жобалау сатысы,
өндіріс процесі мүмкін болмайтын жұмысшы сызбаларын құруда дайындық сатысы
болып есептелінеді. Инженер әрқашанда техниканының алға бастырушы болып
қалады. Қазіргі замандағы инженерлік қызмет ғылыми – техникалық
творчествомен тығыз байланыстылығымен сипатталады.
3. Инженерлік іс-әрекет пен мамандықтың құрылымы.
Инженерлік қызметтің негізін тану тек оның түсініктемелері мен
ерекше белгілерін қарастырумен ғана аяқталмайды. Ол оны зерттеудің бастапқы
сатысы ғана. Құбылыстар пен процестердің негізін ашу үшін оның құрылым-
субстанциялық анализін жүргізу керек. Философтік категориясы тұрғысынан
«құрылым» жүйе элементтерінің байланыс әдісін, элементтер арасындағы
арақатынас заңдарын белгілейді. Құрылымды сонымен қоса тағы жүйе негізі деп
оны мынадай категориялармен қатар қояды жатқызады, «форма», «саны»,
«сапасы», «элемент», «жүйе», «функция». Іс-әрекеттің құрылысының
ерекшелігі оның элементі ретінде іс-әрекет, яғни белгілі бір функциялары
бар процестің болуында. Іс-әрекеттің құрылымы ең алдымен функционалды
сипаттарымен, сонымен қоса оның элементтерінің мен жүйелерінің және ортаның
ортаның функциональді ерекшеліктерімен детермирленген.
Инженерлік қызметің бүтіндей анализі үшін оның элементтерінің
жалпы байланыс әдісін анықтау керек. Бұндай байланыс әдісін, В.И.
Свидерскидің анықтауы бойынша, құбылыстың негізгі құрылысы түзеді. Ең
алдымен инженерлік қызметтің негізгі құрылыс элементін анықтап алу қажет.
Белгіленгендей, ондай элемент немесе «алғашқы клеткасы» инженердің
шешімімен көрінетін инженер іс – әрекеті болып табылады. Инженерлік
шешімнің инженерлік емес шешімнен қандай айырмашылығы бар, инженерлік
шешімнің спецификасы неден құралады? Инженерлік қызметтің негізінің
анализінен қарап, біріншіден инженерлік шешім – техникалық тапсырмалардың
практикалық шешімі, инженерлік шешімдер қатарынан соңында тек қана ғылыми –
техникалық білім алынатын және техникалық емес шешім туындайтын шешімдерді
алып тастау керек. Екіншіден – инженерлік шешім қоғамның ғылыми және
техникалық прогресіне тікелей әсер ететін творчестволық тұрғыдан
сипатталады. Үшіншіден – инженерлік шешім бұл жеке техникалық сынамалар
деңгейіндегі, қоғамдық өндіріс масштабындағы техникалық тапсырыс шешімі.
Инженерлік шешім қоғамның инженерлік базисіне әсер етіп, оны өзгертеді.
Ондай өзгерістерді ғылыми жұмысшылар орындай алмайды, өйткені олар қоғамдық
өндіріске әсерін тигізе алмайды. Ақырында инженерлік шешім – қоғамдық
өндіріс масштабында белгілі әлеуметтік - экономикалық эффект беретін шешім.
Төртіншіден – бұл ғылыми негізделген шешім: техникалық тапсырмаларды
шешудің теориялық мүмкіндіктері мен оның нақтылығы дәлелденденеді.
Бесіншіден - ғылыми негізделмеген жағдайда да, тәжірибеге, интуицияға,
инженерлік мәдениетке негізделген инженерлік қызметтің техникалық шешімдері
болады, себебі тәжірибе инженерлік шешеімдер қабвлдауда маңызды орын алады,
сондықтан оның ролін инженерлік іс-әрекеттің басты элементі ретінде ерекше
қарастыру керек. Инженерлік іс-әрекеттің негізгі құрылымы мамандық
ретінде оның субъектісін – инженерді идентификациялайды. Өндірістік
кәсіпорында экономистің еңбегі, техникалық оқу орында алатын, техника мен
технологияны білуді қажет етеді. Бірақ оның еңбегі – инженерлік емес
қызмет, инженерлік шешімдер экономистер қызметіне жатпайды, ол басқа
қызметтермен байластырушы роль атқарады Бірақ, көбінесе экономистің
қызметін инженерлік қызметтің бір түрі деп қарастырады..
Мысалы, И.С.Мангутов, экономис – жоспарлаушыларды, еңбек және
қаржы экономистерін инженер – аналитик тобына жатқызады. Өндірістік
кәсіпорынды ұйымдастыру, жобалау, экономика және инженерлік қызмет бір –
бірімен тығыз байланысты. Бірақ бұндай байланыс оларды бір-бірімен бірдей
деп қарастырауға болмайтындығын қарапайым фактілер дәлелдейді: инженер -
экономистер техникалық тапсырыстарды шешпейді, олардың профессионалдық
қызметіне тек экономикалық тапсырма кіреді, оның шешімінен өндірістік
кәсіпорынның, соның ішінде инженерлік өндірістің қызметі тәуелдігі шығады.
Инженерлік қызметтің нәтижесі тек қана қоғамның техникалық
қажеттіліктерін қанағаттандыру ғана емес, инженер шынайылыққа қол жеткізуде
қажетті мүмкіндіктер жасайды. Бұндай мүмккіндік жұмысшылардың материалды
өндірістік қызметі арқылы жүзеге асады, нәтижесінде инженерлік шешімдер
жүзеге асады мен қоғамдықң техникалық базисі құрылады. Осыдан инженерлік
қызметтің сыртқы құрылымы келесі құбылыстардағы негізгі үш байланысы
арқылы қалыптасады: 1) қоғамдық техникалық қажеттіліктер; 2) ғылыми және
эмперикалық білім; 3) жұмысшылардың материалды-өндірістік қызметі.
Инженерлік қызметтің сыртқы құрылымы оның негізгі құрылымын ашады.
Инженерлік қызметтің абстракті білімнен нақты білімге ауысы информациялық
іс-әрекеттің, және ұжымдық материалдық-техникалық өндірістегі жұмысшы
аясында көрінеді.
Инженерлік қызмет жобаны құрумен, инженерлік тапсырманы шешумен
аяқталмайды. Инженерлік қызмет пен жұмысшылар қызметінің нәтижесі бірдей -
ол қоғамдық тұтынуға арналған техникалық объект. Инженерлік қызмет
жұмысшылар қызметінің сыртқы құрылымы мен жұмысшының ішкі құрылымының
элементі болып табылады. Қоғамның техникалық базисінің прогресі тікелей
инженерлер мен қызметкерлердің еңбектерінің байланысымен қамтамассыз
етіледі. Қоғамның техникалық базисінің дамуы және орындалуын қамтамассыз
ететін қоғамдық жүйеде, инженерлік қызмет информациялық реттегіш элементтің
функциясын орындайды, инженерлік қызметтің сыртқы құрылымы техникалық
ғылымның, ғылыми-техникалық инженерлік білім берудегі творчестволық ролін
көрсетеді.
Шындығында, инженерлік қызмет жұмысшы класының қызметімен
қызметімен тығыз байланысты, себебі оның жұмысының прогресі әлеуметтік
нәтижелерге жеткізеді. Инженер қоғамдық өндірістің нақты тапсырмаларды
орындаған кезде ғана профессионалды түрде іске қосылады. Сондықтан көбінесе
өндірістік кәсіпорындармен тығыз байланысты жоғары оқу орындары
инженерлерді дайындауда үлкен жетістіктерге жетеді. Инженердің маман
ретінде өндірістік тапсырмаларды орындағанда нәтижесінде қалыптасады.
Инженердің профессионалдық активтілігі, инженерлік өнері тәжірибеде
қалыптасады.
Инженердің еңбек қызметінің ішкі құрылымын анықтау үшін оның жеке
элементтері мен инженерлік қызмет процесінің байланысын қарастыру керек.
Инженерлік қызметтің сыртқы байланысының анализі көрсеткендей, ол қоғамдық
техникалық қажеттіліктер мен техника жайлы білімдерден қоғамның
техникалық базисін құруға ауысу процессі болады.
Бұндай процестердің элементтері бір-бірімен байланысқан ірі блокты
операцияларға біріккен, жалпы алғанда инженерлік қызметтің ішкі құрылымын
қалыптастырады. Инженердің қызметінің нәтижесі - техникалық объектінің
формасы болып табылады. Техникалық объект - ске асу заңдарымен қоса
әлеуметтік -техникалық талаптарды, ормаларды және ережелерді ескеретін
белгілі бір нақты формаға ие бола отырып өз функциясын орындайды.
Ондай талаптарға габариттік өлшемдер, стандарттық кіріп–шығу,
энергетикалық сипаттамалар (қоректік электрлік жүйенің қуаты мен жиілігі),
жұмыс жағдайы, қауіпсіздік ережесі жатады. Бұл талаптар жалпы техникалық
объектінің іс-әрекет принципімен біріге оның формасын анықтайды.
Инженер зерттеуші жасаған бар құралдардың заңынан абстракцияланып,
инженер-конструктор құралдың конструкциясына ерекше көңіл аударады. Оның
қызметіне құралдың элементтеріне сыртқы ортанаң факторларының әсерінің ең
ыңғайлы сәйкестігін іздестіру. Инженер-конструктор мына сұрақтарға жауап
береді: техникалық объектінің формасы қандай болу керек. Инженер-
жобалаушының қызметі жеке элементтерге емес, негізінен техникалық
жүйелердің жеке элементтерінің байланыстарына бағытталып, сонымен қоса
қондырғы жүйеге қосатын мысалы, құбырөткізгіш конструктивті элементтерінің
конструкциясына инженер-конструктордың және инженер-жобалаушының еңбек
қызметі өндірістің инженерлік дайындық сатысын аяқтаудан тұрады. Жұмыс
сызбасы немесе жұмыс жобасы-техникалық объектінің белгі формасының ақырғы
сатысы, ол инженерлік қызметтің өзіндік сатысын аяқтайды. Жобаны шындыққа
әкелу мына сұраққа жауап беру керек: техникалық объектіні қалай дайындау
керек?
Бұл сұрақты инженер-технолог шешеді. Инженер-технолог қызметіне
технологиялық процестерді жобалау, технологиялық қондырғыларды таңдау,
өндіріс процесінде адам мен техниканың өзіндік байланысын ұйымдастыру,
техниканы қолдану эффективтілігін жоғарлату т.б. кіреді. Инженер-
технологтың басты мақсаты-техникалық объектінің экплуатациясы үшін
эффективті дайындау тәсілін минимальді шығын шығатындай және уақытты және
материалдарды үнемдеуде әдәстерді іздестіріп табу.
Инженер-технолог басқа инженерлер жұмысының нәтижесін бақылайды.Оның
қызметі өндірістің экономикалық көрсеткіштерін анықтайды. Инженер-
технологтарға тек инженерлік мамандық құрылымында жүргізуші орын ғана
алмайды.
Олар өндірістің технологиялық әдісін профессионалды дамытып, қоғам
өмірінің материалдық өндіріс әдісінің бірі болып табылады.
Инженер-машинақұрылысшы негізінде инженерлік жобадан техникалық
объектіге ауысуы іске асырумен айналысады.
Инженерлік жоба, жұмысшы өзінің қызметінің өндіріс құралдарымен
біріккен кезде жүзеге асырылады.
Инженер эксплуатациялаушының міндетіне техниклық объектілерді дұрыс
эксплуатациялауда бақылайды.
Инженерлік мамандықтың құрамын толық сипаттау үшін оның құрамының екі
типіне көрсету керек: квалификациялық және қызметтік. Квалификациялық
құрылым инженердің теориялық және практикалық білімі мен қабілеттілігінің
дәрежесімен, бұл білімдердіәр түрлі қиындықтағы инженерлік шешімдерді
қолдана білумен сипатталады. Инженердің қызметтік құрылымы ұжымдық еңбекті
ұйымдастыру болып табылады.
Бұнда маңызды функциялар инженерлер, жұмысшылар, көмекші персональдің
инженерлік немесе басқа тапсырмалардыорындаудағы басқару функциялары болып
табылады.
Тізбектелген құрылымды анализдеу инженерлік қызметтің функциялау және
дамуындағы тәжірибедегі субъективті қателіктерді табуға мүмкіндік беріп,
сонымен қоса инженерлерді дайындау мен қолдану. Мысалы:жобаның институтта
және конструкторлық бюрода, квалификациялық және қызметтік ққрылым, олардың
сапалық ерекшелігіне байланысты. Жобалық конструкторлы бюроның типтік
инженерлік ұжымы бұл құрамында 50-60 инженер істейтін бөлім.Бөлімнің
басқару қызметінің номенклатурасын оның жалпы санының 10% құрайды. Бұл
жағдайда инженерлік квалификациялық қызмет перспективасының өсуі,
инженердің жоғарғы қызметіне жеткенде болады.
Профессиональді дамуға ұмтылуды инженердің тәжірибесіне инженерлік
коллективтің басқаруы, сонымен қоса жұмыс орын ауыстырғанда алынған
квалификациясын біршама жоғалтады.
Практикада активті бірақ біршама қабілетті инженерлер жұмыс орнын
ауыстырып, өндірістерде басқару орындарына орналасады.Бұндай
«профессионалдық өсу», инженерлердің профессионалды емес активтілігіне
негізделген және келесіде көрінеді:біріншіден, инженерлік ұжымда моральді
психологиялық климат төмендейді. Екіншіден, инженерлік жобада ірі
қателіктердің болу мүмкіндігі жоғарылайды.
Инженерлерді дайындау жүйесі, ондай вуздар заявка алып маманды
дайындайды,ол техникалық саласын жақсы білетін, технологпен жұмыс жұмыс
істей алатын конструктор, жобалаушымен жұмыс істейтін маман болады.Кең
профильді инженер квалификацияны анықтайтын білімді, дилетанизмге білімнң
кең диапазонын тартады. НТР жағдайында кең профильді маман комплексті білім
және көпфункциялы қызметі біріктіру негізінде дайындайды.Инженерлер вуздың
дайындауында инженерлік мамандық құрылымынан шығып дайындау тәжірибемен
дәлелденіп, жеке техникалық вуздарда жүргізіледі.
Ұсынылған әдебиет
Шаповалов Е.А. Қоғам мен инженер Л.:Издательство МГУ, 1984, 183
Тақырып 3. Техникада өнертапқыштық әдістері мен сипаты
Жоспар
1. Мақсаттары мен шек қойылуы.
2. Өнертапқыштықтың анықтамалары мен сипаттамалары.
3. Шығармашылық процесі.
4. Психологиялық инерция және оның жеңіп шығуына жаттығу.
5. Милар шабуыл әдісі.
Мақсаттары мен шек қойылуы. «Шығармашылыққа қабілет» сөзі көбінесе
адамның бар кездегі туа біткен дерексіз қасиеті немесе ерекшеліктер
сипаттамасы болып қызмет етеді. Жіберілген қабылдаудан қашу үшін әрі
қарайғыда біз «өнертапқыштық» сөзін қолданатын боламыз. Өнертапқыштық
шығарылатын қабілеті инженерлік есептер үшін жаңа манызды идеялар
(ойлар)құру. Берілген тараудың мақсаты ойларды іздеуде инженер үлкен
мақсатқа қол жеткізетіні құрылған. Ортақта бұл практикалық мақсат толығымен
белгілі мәнге ие. Біздің мақсатымыз студенттер мен магистраттарға жақсы
әдістерді бейнелеп беруден құралған және оларға өнертапқышта өздерінің туа
біткен қабілеттерін максимальды қолдануы. Бірақта кейбір шек қоюларды
ескергеніміз жөн. Кейбір адамдар ғана толық өздерінің туа біткен
шығармашылық қабілеттерімен жұмыс істейді.Қазіргі инженерлердің
өнертапқыштыққа қабілет белгілі ғылыми-техникалық дайындық деңгейден
байланысты, өнер таба білуді мойындау, яғни жаңа маңызды ойлардың үлкен
санын алу қабілеті инженерлік есептерді шешу үшін шығармашылық процесті
оқыту жолымен, дайындықтар және арнайы әдістерді қолдануда дамыту керек.
1. Өнертапқыштықтың анықтамалары мен сипаттамалары.
Шығармашылық деп аталатыны немен ажыратылады пәндер, процестер, есептерді
шешу, ойлар. Біріншіден бұл әрине жаңа және уникалды. Екіншіден- маңыздылық
не құндық мысалға өнер туындыларында немесе сол немесе басқасы бір уақытта.
Үшінші шығармашылық заттың сапасы процестер мен шешімдер олар қисындық
болғандардан жеңілдік әкелуге құралған. Бұл сапа әсемдік деп аталады.
Шығармашылық шешімдер үшін жаңа байланысты құру қажет. Әуелі бір-
бірімен байланыспаған элементтер бірігуде көбінесе өз кезегінде жаңа бір
нәтиже немесе шешім береді.
Шығармашылық процесі. Бірнеше белгілі өнертапқыштар өздерінің жүріс-
тұрыстарын қадағалауды және шығармашылық процесте этаптарын бейнелеуде
өтінді. Төменде олардың ішінен ең жақсылары келтірілген.
1. Дайындық: білімді және шеберліктің жетілгенің жинау, есептің
тұжырымын жинау.
2. Күшейткіш концентрациясы: шешім алу мақсатындағы өжет жұмыс.
3. Аял: өнертапқыш есеп шығару аландауындағы миға демалыс берудегі
период.
4. Жарқырауы: жаңа ойды алу.
5. Жұмысты аяғына дейін апару; қорытынды баға.
Бұл этаптар өз кезегімен жүруде қатал ізбасарымен жүру маңызды
емес. Жұмыстың периоды аялдың периодымен немесе жұмысқа дайындық периодымен
алмасуына болады. Өнертапқыштар өздерінің ойларын шынайы қылуға ұмтылатынын
ескергеніміз жөн. Маңызды емес немесе бағалы емес ой шығармашылық болып
табылмайды, сол сияқты шынайы емес ойды шығармашылық деп санауға болмайды.
Өнертапқышты адам ретінде көп нәрсені бастап, бірақ дұрыс аяқтамайды дей
алмаймыз.
Психологиялық инерция және оның жеңіп шығуына жаттығу. Сөзбен
психологиялық инерция кез келген бір жақсы әдіске немесе есептерді шешуде,
ойлау бейнесіне орналасу дегенді білдіреді. Әдетте психологиялық инерцияны
«таптаурын жолмен жүру» мәнімен сипаттайды. Көбен бұл бір ғана өнертапқышқа
шынайы бөгет (кедергі) болып табылады. Сұрақпен танысу
психологиялық инерцияны күшейтеді. Бізге таныс объектілер, процестер немесе
ойлар жаңа сапада сирек қолданады. Функционалдық табандылық деп аталын
эффект бар. Мысалы, үстел үстінде жатқан жіптің бөлшегі әртүрлі мақсаттарды
шешу үшін қолданады. Қабырғанда картина ілініп тұрған жіптің бөлшегі сол
мақсаттарды сирек қолданады. Психологиялық инерция оқуда да әсер етеді.
Түсіну - яғни көру. Адамдар көп жағдайда өздерінің ойларымен сәйкес келетін
фактілерді білуге ұмтылады, бұл дәлелденген. Психологиялық инерцияны жеңуге
болады. Милар шабуыл әдісі. Сын - шығармашылық ойлауға қызмет
етеді. Кез келген жаңа ой дұрыс болмауы да мүмкін. Егер автор сыннан
қорықса, онда ол тексерілген ойларды айтқысы келмейді. Бұл жағдайда
көптеген потенциалды жақсы ойлар жоғалуы да мүмкін. Мұндай болмау үшін
«миға шабуыл» әдісі негізделген.
«Милар шабуылы» әдісін тиімді қолдану
үшін оның мүмкіншіліктерін ескеру керек және қайда және қашан оны қолдануды
білу керек. Оны әмбебап құрал ретінде қарастыруға болмайды.
«Милар шабуылы» әдісті таратылған пікірлерге қарамай қолдануы қиын және
бұл үшін шынайы дайындық қажет. Оны қолданып, кейбір ережелерді сақтау
керек. Олардың біріншісі кез келген сын және пікір-қолайсы не жоқ-
жіберілмеуден құралады.
Екінші ереже сана маңызды болып табылатыннан құралған. Генерирлеуде
көп санды ой алатын есеп болып табылады. Бұдан басқа бір ой келесі ойды
тудырады, әрбір ой басқа ойдар сияқты жақсы жақсы болып есептеледі. «Миға
шабуыл» ойдың көп болғаны жақсы болып табылады. Үшінші ереже лөдерінің
ойларын еркін айту білу қажеттігі, әртүрлі ойлар керек болып табылады.
Олардың көбі аяғында қажетсіз болып қалады, бірақ та процестің өзі бір
ойдан кейін екінші ой жақсы болып отыруы керек. Берілген әдісті пайдалануда
топ мүшелері бір-бірімен тығыз байланысты болу емес, бірақ берілген аймақта
мамандар болу шарт емес (мамандар ақырында айтылған ойларға қорытынды бере
алады)
Тақырып 4. Болашағы зор конструкциялардың инженерлік
болжамдаулары.
Жоспар
1. Прогностикалардың даму жолы.
2. Жоспарлы болжамдау.
3. Жоспарлы болжамдаудың дәлдік бағасы.
4. Жоспарлық жұмыстың жүйелік сараптамасы.
5. НИОКР тақырыптардың болжамдауы.
Прогностикалардың даму жолы. Жоғары механизацияланған машина жасаушы
бірлестік және фирмалар әр бір жұмысшыға 10-ға жуық дана өндірілген айналма
тарларды бар. Өндірісте тағамдық өнеркәсіпте өндірілген тарлардың сапасында
сататың өнеркәсіп орындарында пластмассалық жәшіктер қолдалады. өнімдер
еңіл, тағамдық өндірісте алыс қашықтықға гофрирленген қағаз жәшіктерде
тасылады.
Жаңа техниканың дамуында перспектив орнату үшін, тәжірібені
конструирлеу және зерттеу, сонымен қоса бұл комплекстік механизацияның
құралын жіберуде машина жасаудың бұл аймағында ұлтық және интернационалдың
беталыс құру мақсатында анализ жүргізу қажет.
Қойылған есеп келесі ретпен шешіледі:
- бар құрылым мен патенттік шешімдер роликтік төсенішпен қойылған
классификациясы;
- ғылыми зерттеулер туралы және оқылған объектілерді конструирлеу
туралы ақпараттарды жүйелеу;
- математикалық абстракциялау және алынған ақпараттың анализ әдістерін
таңдау;
- қойылған параметрлер маңыздылық баға бойынша критерилердің
қалыптасуы;
- бұл қоылған аймақтағы анықталған перспективті құрылымдық шешімдері;
- роликтік төсенішпен қалыптасып қойылған арнайы теңденцияның
қалыптасуы;
- механизацияның құралындағы құрылымның ауа-райылық бағасы және
анализі тарно-штуктік жүктерді тасымалдау үшін республика мен тәуелсіз
мемлекеттер ыңтымақтастықта қолдануда, сонымен қоса ЕВ, АЭС-ШОС-та
қолдануда.
Ғылыми техникалық болжамдаудың дамуы бұрынғы жүз жылдықтың 40-шы
жылдарында басталады. Мысалы, 1948ж. АҚШ-та «РЭНД» корпорация тәуелсіз
коммерциялық емес өнеркәсіп ретінде құрылды. РЭНД (RAND) қысқартылған сөз
ағылшынның екі сөзімен құралды: Research and Development «Зерттеу мен ж9мыс
жасау» деген білдіреді. Корпорацияның мамандары «РЭНД» әуел бастан
болнамдау үшін «Дельфи» әдісін құрды (көне гректі қаланың атымен) авторы
С.Норман, Далки болуы және соавторы Олаф Хелмер болды.
Прогностика ғылыми методология сияқты әлемде көптеген елдерде үлкен
қолданысқа алынды. Болжамдау әдістеріне шолу үлкен көлемді ғылыми
еңбектерде комплексті процесс сияқты жазылған, сонымен қоса қолданыстағы
әдістерге ие.
Қазіргі уақытта болжамдаудың 100-ден аса әдістері бар, австралиялық
ғалым Эрих Янч бар әдістерге анализ жасап, үлкен аймақта оларды 20 топқа
біріктіреді;
- инструктивтік ойлау;
- ізделінген болжамдау;
- нормативті болжамдау;
- кері байланыс әдстері.
Бастапқыда СНГ-да әдістемелік жоспарда инженерлік прогностика екі бағытта
болды, әсіресе экономика-математикалық моделдеу және ауа-райылық графтық
әдісі.
1. Экономика-математикалық моделдеу Н.П. Федоренко басшылығымен
теңдеулер жүйесін құруда, шек қоюда ұқсас келуі және оптимизацияның шарты
мұнда болжамдаушы фактілер белгілі емес өлшемдер ретінде кіреді. Бұл жүйені
шешу статистикалық, динамикалық және аралас болжамдауға әкеледі.
2.Ауа райылық графтың әдістері
В.М.Глушкова басшылығымен «Дельфи» мен «Перт» әдістерін графтар мен жүйелік
модельдер негізінде ұсынады.
Баллда баға мен ықтималдық баға δықт арасында жай байналыс бар
δықт =j/jmax
мұндағы jmax -максималды балл.
5 баллдық жүйе үшін баға болады:
j=5 → δықт= 1
j=4 → δықт= 0,8
j=3 → δықт= 0,6
j=2 → δықт= 0,4
М(5) = i2 0,056 0,112 0,168 0,224 0,280
i3 0,042 0,084 0,126 0,168 0,210
i4 0,028 0,056 0,084 0,112 0,140
i5 0,018 0,036 0,054 0,072 0,09
Патенттік негіздегі болжамдау
Патенттік негіздегі болжамдау келесі операциядан тұрады:
-ГОТ жасау;
-ГОТ-пен патентерді салыстыру және толық өнертабыста этап негіздегі
анықталған коэффициентті.
ГОТ-тың көмегімен патенттер перспективтік тексеруде болады. Патент немесе
авторлық құқық анықталған таблицамен салыстырылады.
өнерабыстың толық коэффициенті өндірісте жаңа техниканың енгізілу
ықтималдық сипатталады және болжамдаудағы объектінің потенциалдық
техникалық деңгейі:
r=q/qmax=Σjφ(i)/nΣφ(i) (3.10)
мұндағы q–ГОТ қорытындыдан алынған салыстыру патенттің бағасымен фактілік
суммасы;
q max сипаттамалық матрицадан алынған бағаның максималды суммасы.
Толық коэффициенттің шектелген мәні мына шекте:
0,2≤r≤1 (3.11)
Сондықтан толық коэффициентті бірге жақындаған сайын, инженерлік шешім
перспективті болып табылады. әрі қарағанда дефицит пен қор өнертабыстың
жетілуінде санымен анықталады
d=1-r (3.12)
Біздің барлық роликоопорлар, конвейерлер 5 техникалық комплекстерде
техникалық мүлтіксіздіктен тәуелділігі реттелінді. Бұл кезде семантикалық
дәрежелер және жүйелік баллдарды қолданамыз. Ол базистік матрицадан
алынған. Мұнда аттестациялық шкала 5 баллдық мектептік баға негізінде
алынған.
Параметрлік емес
ақпараттық көздерді қолдану арқылы техникалық шешімдердің ауа-райылық
тиімділіктер бағасымен шкаласы.
Кесте 3
|Өнертабыс жобасының |Перспективтіліктің болжамдауы |Болжамдаудың |
|коэффициенті | |категориясы |
|(стратегияның локалді | | |
|ықшам-ды күші) | | |
| |сематикалық баға|бағалардың | |
| | |деңгейі | |
|1,00…0,93 |барлығы |жоғары |I ж. |
|0,92…0,86 |перспективті |ортаңғы |I о. |
|0,85 …0,80 | |төменгі |I т. |
|0,79 ...0,73 | |жоғары |II ж. |
|0,72 ...0,66 |перспективті |ортаңғы |II о. |
|0,65 ...0,60 | |төменгі |II т. |
|0,59 ... 0,53 | |жоғары |III ж. |
|0,52 ... 0,46 |аз перспективті |ортаңғы |III о. |
|0,45 ...0,40 | |төменгі |III т. |
|0,39 ...0,20 |перспективті |--- |IV |
| |емес | | |
Бірлік өнертабыстық немесе техникалық комплекстің толық коэффициентті
болып табылады, инженерлік болжамдау үшін негізгі өлшемі патенттердің
кельірілген санмен анықталады, сонымен қоса техникалық жүйенің қолайлы
стратегиясы болып табылады.
Патенттердің келтірілген саны Мп топтың бәсекелесудегі техникалық
потенциямен сипатталады, Nn патенттермен ұсынылған
Mn=Σ rk (3.13)
мұндағы rk-функционалдық –біркелкі белгімен алынған толық коэффициенті.
Патенттердің келтірілген саны әдетте номиналды патенттен кем, патенттердің
келтірілген сандардың есептеу негізінде мүмкіндігіміз бар. Оған техниканың
бағытын белгілеу:
rоб =Σrkηk/Nn (3.14)
мұндағы Nn- патенттердің номиналды саны; ηk-берілген статистикалық
класстағы патентің төмендеу жиілігі.
Практикалық есеп беріде модифицирленген толық коэффициентті қолданады.
Ақпараттық патенттік келтірілген ағыны – Мn (t) номиналдық -Nn(t) санңа
қатынасы алынады
rоб=lim Σ Mn(t) Δt/ lim Σ Nn(t) Δt=∫Mn(t) dt/ ∫Nn (t) dt (3.15)
бұл кезде │Δt│
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz