Тәжірибені өткізу әдістемесін құру

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                       |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                           |
| 3 деңгейлі СМЖ құжаты     |ПОӘК                 |ПОӘК                    |
|                           |                     |042-18.21.30/01-2013    |
|                           |                     |                        |
|ПОӘК                       |                     |                        |
|«Агрономиядағы ғылыми      |Басылым  №           |                        |
|зерттеудің әдістемесі» пәні|                     |                        |
|бойынша оқу-әдістемелік    |                     |                        |
|материал                   |                     |                        |






                 5В080100 «Агрономия » мамандығына арналған
                «Агрономиядағы ғылыми зерттеудің әдістемесі»
                           ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

                         ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР





















                                                              Семей
                                    2013




                                  Алғы сөз


    1. Құрастырған

       «Агротехнология»  кафедрасының  доценті Сейлғазина Сәуле Мункановна

      «    »      20    жыл


    2. Талқыланды:
      2.1 «Агротехнология»   кафедрасының мәжілісінде.

   Хаттама № 1 «   »      20      жыл


    Кафедра меңгерушісі ……………. Сейлгазина С.М.


    2.2. Аграрлық факультеттің оқу-әдістемелік бюросының  мәжілісінде
 Хаттама № 1 «   »     20     жыл

    ОӘБ төрағасы ………………………Тлеубаева А.В.


    3. БЕКІТЕМІН:
    Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде  қаралды  және  баспаға
ұсынылды
Хатттама № 1 «    »     20       жыл

    ОӘК төрағасы, бірінші проректор …………….. Искакова Г.К..

       Басылым №





























      1. ГЛОССАРИЙ
      ОӘМ келесі терминдер қолданылады:
           1.1   Принциптер-білімнің  жүйелік  формасының  бастамасы   болып
табылатын ғылым саласының қандай да бір жағдайдан шығуы.
          1.2   Теория-өмірде  бар  құбылысты  түсінуге  мүмкіндік  беретін,
ғылыми  принциптер  мен  әдістерді  қалыптастыратын,  жалпылама   тәжірибені
оқыту.
      1.3 Гипотеза – ғылыми тұрғыдан құбылыс туралы жорамал және оның дамуы,
қандайда бір процесті түсіндіру үшін ұсынылады
          1.4 Әдіс-қандай да  бір  құбылыстың  немесе  үрдістің  практикалық
орындау немесе теориялық зерттеудің әдісі.
          1.5 Методология-ғылымда қабылданған әдістер,  әдістемелер,  зертеу
нәтижелерінің жинағы.
          1.6 Бақылау-ешкімнің қатысуынсыз объектіні анықтау тану әдісі.
      1.7 Эксперимент – бұл бақылау  және  өлшеу  ғана  емес  және   дамуына
кедергі   жасау,  құбылыс  немесе  қайта  жасау  жолдарының   процестерін  ,
обьектіні  өзгерту  немесе  оның  әсерінің  жалпы тәсілі.
         1.8 Ғылыми бағыт-белгілі бір  саладағы  зерттеу  сферасы.  Проблема
(жағдай) зерттеу аймағын қамтамасыз  ететін  және  болашақта  мағынасы  бар,
ғылыми күрделі міндет.
     1.9  Келелі мәселелер – болашағы бар  және  зерттеу  аймағын  қамтитын
қиын ғылыми міндет.
         1.10  Тақырып-ғылыми зерттеуге белгілі бір аумақты қамтитын  ғылыми
міндет.
         1.11 Зоотехния – ауылшаруашылық малдарын өсіру (сұрыптау  және  жұп
таңдау) азықтандыру және оларды күтіп бағу жолымен өзгертуге бағытталған.
    1.12  Зооинженер (зоотехник) – ауыл шаруашылық  малдарын   асырау  және
азықтандыру,  өсіру жолдарын өзгертеді.
          1.13  Тексеру-оргонолептикалық  әдістер,  әртүрлі  аппараттар  мен
приборлар арқылы құбылыстарды зерттелетін  объектіде  табиғи  түрде  бақылау
және сипаттау.
        1.14 Монография-тақырып пен жағдай  көлемі сыйғызылып нақты әрі  жан
жақты зерттелген ғылыми еңбек.
         1.15  Ғылыми  есеп-өткізілген   жұмыстың   теориялық   маңызы   мен
бағыттылығы жазылады.
         1.16  Рецензия-пікір   ғылыми   шығармаға   жағымды   жақтары   мен
кемішілктері көрсетілген сын көзбен бағалау.
          1.17    Реферат-ғылыми    проблемалар    (жағдай)    мен    ғылыми
конференциялардың  қорытындысы  жөніндегі  мәліметтер  мен  қандай  да   бір
кітаптардың қысқаша түріндегі жазбаша немесе ауызша мазмұны.
         1.18  Аннотация  кітап,  мақала  және   жазба   жұмысының   негізгі
мазмұнындағы қысқаша баяндамасы.
    1.19 Тезистер-баяндаманың негізгі жағдайымен таныстыру үшін көрсетіледі
        1.20 Резюме-мақала мен баяндаманың қысқаша мазмұнының түйіні.


       1.21. Сиопсис-жұмыстағы жаңа көрсетілімдері бар авторлық түйін.
       1.22 Диссертация-ғылыми дәреже алу үшін  көпшілік  алдында  қорғайтын
ғылыми зерттеу жұмысы.
       1.23 Дипломдық жұмыс ғылыми творчествалық жұмыстардың  бірі,  сонымен
қатар 5 жылдық оқу  орнын  бітірушінің  куәлігі,  яғни  мамандарды  дайындау
кезеңін аяқтау.




      2. Дәріс


      Дәріс 1
      Тақырыбы: « Кіріспе дәріс»
1. Ғылымға жалпы сипаттама
2. Ғылыми зерттеу
Ғылым тарихи дамудақалыптасқан және табиғат, қоғам, ойлау заңдары  жүйесінің
қоғамдық тәжірибе негізінде үздіксіз дамуы.
Ғылыми пән материяның әртүрлі формадағы қозғалысы және адам санасындағы  осы
формалардың бейнесі. Ғылым олардың шығу  тегімен  дамуына  дұрыс  тсініктеме
беріп, құбылыстар арасындағы байланысты ашады. Және  адам  білімін  әлемдегі
тәжірибеде қолдану мақсатында толықтырады.
Ғылым техника өндірісте біркелкі жүйе қалыптасады.
Ғылым білімдердің жинақталған жүйесі  ретінде  анықталады  және  бірмезгілде
білімдерді алуға бағытталған ұйымдасқан жүйе.
Ғылымның жалпы жіктелуі: 3 бөлімнен тұрады:
1 Жаратылыс тану ғылымдары
2 Қоғамдық ғылымдар
3 Философия
Ғылымның басты қызметі мен мақсаты  қоршаған  әлемді  тану  болып  табылады.
Ұрпақтан ұрпаққақалдыру ғылым дамуының заңдылықтары мен басты факторлары.
Ғылымның басқа басты  заңдылықтары  болып,  жаңа  ғылымдардың  негізі  болып
табылатын жеке салалардың байланысы.
Ғылымның дифференциациясы мен мамандандырылуында бірізділік байқалады.  Және
сол уақытта  олардың  даумынада  жағдай  туады.  Ғылыми  техикалық  прогресс
әрқашан  дами  бермейді,  олардың  баяулауы  келесідей  қалыптардан  тұрады:
шектелу,  ақпарат  өте  қатты  тасқында  берілу  және   ғылыми   зерттеудегі
асигновацияның жеткіліксіздігі. Ғылымның дамуы мен мақсаттарға жетуі  ғылыми
зерттеу жолымен яғни  ғылыми  әдістердің  үрдістердің  қорытындының  әртүрлі
факторларға әсер ету көмегімен жүреді.  Мақсаты,  нақты  объекті  жан  жақты
дұрыс анықтау және оның  құрылымын  сипаттамасын  оқыту  ғылымдағы  өңделген
принциптер  мен  әдістерждің   байланысын   білу   сонымен   қатар   пайдалы
қорытындылар алып, оны өндіріске енгізу болып табылады.  Ғылыми  зхерттеудег
тапсырмаларды орындаудың басты қызметін білудің логикалық әдісі  жатады.  Ол
үрдістер құбылыстардағы ойды және ұсыныстарды өзгертуге және  өзгерістердегі
шешімдерді қабылдауға мүмкіндік туғызады. Ғылыми зерттеуге  берілетін  басты
талаптардың  бірі  болып  қарастырылатын  құбылыс  арасындағы  байланыс  пен
тәуелділікті  орнатудың  мүмкіндігі  табылады.  Ғылыми   зерттеудің   сатысы
неғұрлым жоғары болса, нәтижесі де соғұрлым терең  болады.   Ғылыми  зерттеу
тақырыптарына   келесідей   талап    қатарлары    беріледі.    Актуалдылығы,
экономикалық тиімділігі  мен  маңызы,  енгізудің  шындығы,  тұрақтылығы  мен
болашағы.
Ғылыми зерттеудің жоспарының формасы:  жеке  жоспар-  тізімі,  мазмұны  және
жұмыстың орындалу көлемі, осы көрсетілген  жұмыстардың  барлығының  орындалу
уақыты.
Жұмыс жоспары-кешендердегі шаралартізімі қабылданған болжамдардың дамуы  мен
тесерілуі жөніндегі. Ол өз кезегінде сұрақ тарихын,  зерттелетін  тақырыптың
теориялық және тәжірибелік мағынасын қарастырады.




      Өзіндік бақылау сұрақтары:
      1. Ғылым туралы түсінік беру.
      2 Ғылымның жалпы жіктелуі
      3.Ғылыми зерттеу обьектісі, мақсаты және міндеттері
      4.Мал шаруашылық ғылымына үлес қосқан ғалымдар
      5. Мал шаруашылық ғылымының казіргі заманғы жетістіктері


      Ұсынылатын әдебиет:
      1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2.  Трифонова  М.  Ф.  Основы  организации  научных   исследований   в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985, 67 с.


      Лекция 2, 3
      Тақырыбы: «Әдістеме жасау және тәжірибе жүргізудің сызбасы»
      Дәріс сабақтарының мазмұны:
      1. Әдістеме жасау және тәжірибе жүргізудің сызбасы
      2. Тәжірибені өткізу әдістемесін құру


    Толық  қарастырылмаған сұрақтарға зерттеу кезінде назар  аудару  керек.
Қарастырылатын сұрақтарға жұмыс әдісі  бойынша  қысқаша  сипаттама  беріледі
және беріоген зертеудің өткізу қажеттілігі. Көрсетіліп, тәжірибенің  мақсаты
мен міндеті алдыға қойылады.
    Зерттеудің мақсаты  мен  міндеті  қысқа  әрі  нақты,  жұмыстың  мазмұнын
ашатындай болуы тиіс.
Онда зерттеу өтетін орыны  (Обылыс,  аудан,  шаруашылық).  Тәжірибе  сызбасы
кесте немесе сурет түрінде көрсетілуі және топ саны әрбір топтағы  мал  саны
негізгі қажет көрсеткіштердің болуы және істелетін  жұмыс  нақты  сипатталуы
тиіс.
Агрономиялық  тәжірибеде  зерттеудің  әр  түрлі  әдістері  қолданылады,   ал
әдістемесінде нақты әдіс және сол немесе басқа қорытындыларды өткізу  уақыты
, тәжірибе алимасудың өткізу уақыты,  зерттеудегі  есептелгенкөрсеткіштердің
анықтау, кеткеншығындар және  тәжірибе  жүргізу  үшін  қолданылатын  қажетті
құралдар тізімі  көрсетіліп,  дұрыс  деп  табылған  қорытындылар  шығарылып,
экологиялық  тиімділігі  есептеледі.  Тәжірибе  жүргізу  әдісі   мамандармен
талқыланған және рұқсат етілген болуы тиіс.
    Тәжірибені бастамас бұрын қызмет жасаушы бекітілген  және  оқыған,  яғни
тәжірибені жүргізуге дайын болуы тиіс. Қызмет жасайтын адамның  жұмыс  істеу
уақыты белгілі бір тәртіпте құрылады.
Тәжірибенің сәттілігі оны ұйымдастыру мен  өткізуге  байланысты.  Тәжірибеге
дацындық  шаруашылықты   таңдаудан   басталады.   Онда   мал   шаруаылығының
ветеринарлық  жағдайына  басты  назар  аударылады.  Агрономиялық  тәжірибені
шаруашылықтарды қоласыз жағдай, инфекциялық және  инвазиялық  аурулар  түған
жерлерде өткізуге қатаң түрде болмайды.
    Өсімдіктерді сұрыптауды біріншілік есеп бойынша  қорытындылау  құжатынан
бастайды
Құстарға бұл кезеңде номерді қанаттарының астына  қояды  немесе  сақиналауды
қалыптастыруға көшеді..
     Өсімдік  тобын  қалыптастыруда  оның  денсаулығына,  қоңдылығына   және
экстерьері  т.б.  назар  аударады.  Физиологиялық  тәжірибелерде  мал  тобын
қалыптастыруды көбінесе ірі қара малдарға жұп  аналогтар  әдісін  қолданады.
Топтағы  малдар  неғұрлым  аналогтар  (жасы,   тірі   салмағы,   өнімділігі,
физиологиялық  жағдайы)  яғни,  бір  жұмыртқадағы  егіздер  болғаны   жақсы,
өйткені олар тәжірибе қорытындысының сенімділігін жоғарылатады.


      Өзіндік бақылау сұрақтары:


    1. Тәжірибенің мақсаты мен міндеті.
         2. Тәжірибе жүргізудің негізгі әдістерін ата
      3. Тәжірибе өткізу үлгісінің тәртібін ата


      Ұсынылатын әдебиет:
   1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
   2.  Безуглов  И.Г.,  Лебединский  В.В.,  Безуглов  А.И.  Основы  научного
      исследования. – М.: Изд-во: Академический проект, 2008. – 208 с


   3.  Трифонова  М.  Ф.   Основы   организации   научных   исследований   в
      сельскохозяйственных вузах, М., 1985, 67 с.




      Дәріс 4,5.
            Тақырыбы: «Тәжірибе және тәжірибелік зерттеудің ерекшеліктері»
1.Зерттеу ретінде тәжірибе
2.Зоотехникалық тәжірибе
      Тәжрибе зерттеу әдісі  ретінде.  XIX    және  XX  ғасырларда  биология
ғылымында зерттеу жұмыстарының  методикалық  әдістері  болып  бақылау  емес,
ауыл  шаруашылығының  және  табиғат  жағдайларының    құбылыстарын   ашатын,
тәжрибе пайда болды. Осы кезеңнен бастап  қазіргі  дейін  тәжрибені  қолдану
даму үстінде. Ғылымда  тәжрибелік әдістердің орыны үлкен,  өйткені  ол  өмір
тіршілігінің  ,  функционалдық  және  биохимиялық  үрдістерін,  организмдегі
құрылымдық элементтердің қызметін терең білуге жол ашты.
     Егер бақылау табиғат  үрдістерінің  ұзақ  уақыт  бойы   табиғи  қалыпта
дамуын,   зерттеушінің   бақылауынсыз   түсіндірсе,   тәжірибе   зерттелетін
обьектіге жаңа жағдайлар жасап, сыртқы ортаның басты  факторларын  бақылауға
алып қана қоймай, оны өлшеп, есептейді.
      Сондықтан  тәжірибе  үшін  зерттелетін  обьекті  маңызды  екеніне  көз
жеткізе аламыз. Тәжірибе көп дәрежеде бақылауға қарағанда, теория  дамуымен,
  зерттеу  техникасы,  өңделген   әдістер  және   қажетті   құрал-жабдықтары
пайдалануымен байланысты.
     Сонымен қатар тәжірибенің  жәй  бақылаудан  басты  айырмашылығы,  пәнді
немесе әртүрлі жағдайдағы бір уақытта болатын  құбылысты  оқытуға  мүмкіндік
береді. Кейбір кешендер жағдайын тәжірибе жүргізуге  арнайы  дайындайды.  Ол
жабайы табиғатпен шаруашылық жағдайларында кездеспейді.  Өйткені  ол  ортада
жүргізген тәжірибе нәтижесін   әрі  құбылыстың   себебін  түсіндіруге  нақты
мүмкіндік  береді.Мысалы  ,  климаттық  камерада  жануарлардың  сыртқы  орта
жағдайын қажет  ететін  барлық  жағдай  жасалған  (температура,  ылғалдылық,
жарық, ауа қозғалысы т.б) немесе қазіргі заманғы күрделі факториалды  әдісті
алу  керек.  Онда  зерттеуші  бір  уақытта  оң  нұсқаны  үйренеді.   әртүрлі
азықтандыру күтіп бағу , өсіру және т.б  факторлар  .Міне,   осындай  барлық
тәжірибе ерекшеліктерінен ғылыми зерттеу  үрдісін  тездетеді,яғни  зерттеуші
қаншама алынған  мәліметтерден  бір  күрделі  әдіс  алады.  Тәжірибенің  жай
бақыладан тағы бір ерекшелігі қанша уақыт өтсе  де  сол  жағдайда  зерттеуді
қайталауға мүмкіндік жасайды. Мысалы,   аймақтың  бөліктерге  өткізілген  әр
түрлі зоотехникалық тәжірибелер жыл  сайын  бір  уақытта  қайталанады.Ал  әр
жылы табиғат факторлары әртүрлі болады.
     Тәжірибенің қайталануы нақты қорытындыға келуге мүмкіндік жасайды  және
мал шаруашылығы тәжірибесі үшін  тиімді.  Тәжірибе  жүргізу  барысында  әсер
ететін  факторлардың  күшін   және   оны   биологиялық   оптимальді   немесе
экономикалық неғұрлым мақсатқа сай өзгертуге болады.  Анықталатын  обьектіге
әртүрлі  факторлардың  әсер   етуін   оқыту,   анықталатын   тұқым   малының
өнімділігіне әсер ететін  азықтандыру және күтіп-бағу факторлары  т.б  үшін,
тәжірибеге  бір уақытта әр түрлі обьектілерді ( мысалы, әр  түрлі  тұқымдар,
аталық іздер т.б) пайдалану арқылы тәжірибе әдісін кеңейтеді.
        Осылардың  барлығы  зерттеудің  мақсатқа  орай  бағытталғандығы,яғни
обьектіге  қолдан  жасалған  жағдайлар  туғызу,жасалған  жағдайларды  реттеп
отыру, тәжірибені қайталау және факторлар  мен  жасалған  жағдайларды  нақты
өлшеу-тәжірибелік әдістің  дәлдігін және күштілігін дәледейді.
        Зерттеудің  тәжірибелік әдісі  биолгияда   ең  бірінші  физиологияны
(өмірдің функционалдық құбылыстары )  одан  кейін  жануарлар   морфологиясын
оқытуда  қолданылады.  Зерттеуге  тарихи  әдісті   қодана   отырып,   морфо-
физиологиялық тәжірибе негізінде генетикалық тәжірибе  пайда  болды.  Осыған
орай, кейінгі жылдары физика-химиялық тәжірибені  де  өмірлік  үрдістрді   (
өмірдің  молекулла  сатысында  пайда  болуынан   бастап)   оқытуда   кеңінен
қолдануда .
            Биологияда     зерттеудің     тәжірибелік     әдісінің     дамуы
берілген мәліметтерді өңдеу мақсатында   математиканы пайдалануға әкелді.
         Зоотехникалық   тәжірибе.Тәжірибенің   биологиялық   түрлері   және
қолданылатын  әдістердің  барлығы  зоотехнияда   да   пайдаланылады.   Бірақ
биологиялық  факторлар  техника-экономикалық  факторлар   болып   есептеліп,
зоотехникалық   көбінесе    тәжірибенің    басты    сипаттамасын     береді.
Зоотехникалық тәжірибені көбінесе ғылыми шаруашылықтың әдіс деп  те  атайды,
өйткені ол шаруашылықтың жағдайға жақын формада.
          Зоотехникалық  тәжірибенің    басқалардан    негізгі    ерекшелігі
ондаған  жылдарға  созылатын  селекциялық  тәжірибе.  Сәтті   және   жағымды
аяқталған тәжірибе жаңа  тұқым  аталық  із,  аналық  ұя  ашып  қала  қоймай,
зоотехния  ғылымы  ториясына  қажет:  қайта  қалыптасу   және   даму   тұқым
шығарудағы қолда бар жаңа әдістерді өңдеу және  тиімділігін  тексеру  немесе
әр түрге жататын  тұқымдардық  шаруашылықтың  –пайдалы  сапасын  жетілдіруде
биологиялық заңдылықтардың маңызы зор.
         Зоотехнияда   тәжірибенің  ежелден   3  түрі  қолданылады:  ғылыми,
ғылыми-шаруашылықтық және өндірістік.
     Ғылыми тәжірибе  көбінесе   лабораторияларда  қойылады  және  зоотехник
зерттеушіге  физиологиялық  ,  биохимиялық  немесе   генетикалық   негіздегі
сұрақтарға жауап алады. Оны ауыл шаруашылық немесе  лабораториялық  малдарға
жүргізеді. Бұл тәжірибеге  алынатын ауыл шаруашылық малының  саны  шектеулі.
Тәжірибеде зерттелетін малдың жеке қасиетін және биологиялық  ерекшеліктерін
түсіндіреді.    Бұл    тәжірибе     технологиялық    сипаттағы    сұрақтарды
қарастырмайды,  ал ғылыми тәжірибенің  мысалы ретінде физиологиялық     әдіс
азықтың  қорытылуы, азот,кальций, фосфорлардың алмасуын  оқытады.
         Ауыл  шаруашылық   малдарын  зерттеудің  әр  түрлі   тәжірибелеріне
физиологиялық,   морфологиялық,   биохимиялық   және    биофизикалық    және
биохимиялық т.б жүргізуге обьекті бола  алады.  Осындай  барлық  тәжірибелер
зоотехния үшін құнды болып табылады, өйткені ол  біздің  білімімізді  ғылыми
фактілермен толықтырады. Бірақ олардың барлығы зоотехния  ғылымының  өзіндік
сипаттамасын анықтайды.
           Зоотехния ғылымындағы ең негізгі әдіс-  ғылыми-шаруашылық  әдісі.
Зерттеудің ғылыми-шаруашылық әдісі ғана әртүрлі факторларды мал  шаруашылығы
өнімдерінің жиналу, пайда  болу  үрдістерінің  заңдылықтарын  зерттеуге  жол
ашады.  Алынған  мәліметтер  мал  шаруашылығы  өндірісінің  үрдістері  дұрыс
қалыптасуы  үшін   ,   жан-жақты   биологиялық,   экономикалық,   техникалық
қарастырылады. Ғылыми-шаруашылық әдісі сол немесе  басқа  элементтің  немесе
азық рационның технологиялық тиімділігін ұстау факторын  немесе  организмнің
құрылымындағы тұқым қуалау ерекшелігін немесе



      Өзіндік жұмыс сұрақтары:
    1. Тәжірибе дегеніміз не?
    2.  Тәжірибе қоюдың ережесі
    3. Зоотехникалық тәжірибе


     Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.








      Дәріс 6
      Тақырыбы: «  Эксперименттің дәлділік әдістемесінің ережесі»
       Дәріс сабақтарының мазмұны:
     1. Нақты методологияның негізгі ережесі
     2. Биологиялық зерттеудің тәжірибелік әдістері


      Тәжірибенің қайталануы нақты қорытындыға келуге мүмкіндік жасайды және
мал шаруашылығы тәжірибесі үшін  тиімді.  Тәжірибе  жүргізу  барысында  әсер
ететін  факторлардың  күшін   және   оны   биологиялық   оптимальді   немесе
экономикалық неғұрлым мақсатқа сай өзгертуге болады.  Анықталатын  обьектіге
әртүрлі  факторлардың  әсер   етуін   оқыту,   анықталатын   тұқым   малының
өнімділігіне әсер ететін  азықтандыру және күтіп-бағу факторлары  т.б  үшін,
тәжірибеге  бір уақытта әр түрлі обьектілерді ( мысалы, әр  түрлі  тұқымдар,
аталық іздер т.б) пайдалану арқылы тәжірибе әдісін кеңейтеді.
        Осылардың  барлығы  зерттеудің  мақсатқа  орай  бағытталғандығы,яғни
обьектіге  қолдан  жасалған  жағдайлар  туғызу,жасалған  жағдайларды  реттеп
отыру, тәжірибені қайталау және факторлар  мен  жасалған  жағдайларды  нақты
өлшеу-тәжірибелік әдістің  дәлдігін және күштілігін дәледейді.
        Зерттеудің  тәжірибелік әдісі биологияда   ең  бірінші  физиологияны
(өмірдің функционалдық құбылыстары )  одан  кейін  жануарлар   морфологиясын
оқытуда  қолданылады.  Зерттеуге  тарихи  әдісті   қодана   отырып,   морфо-
физиологиялық тәжірибе негізінде генетикалық тәжірибе  пайда  болды.  Осыған
орай, кейінгі жылдары физика-химиялық тәжірибені  де  өмірлік  үрдістрді   (
өмірдің  молекулла  сатысында  пайда  болуынан   бастап)   оқытуда   кеңінен
қолдануда .
            Биологияда     зерттеудің     тәжірибелік     әдісінің     дамуы
берілген мәліметтерді өңдеу мақсатында   математиканы пайдалануға әкелді.


      Өзіндік бақылау сұрақтары:


      1. Тәжірибенің нақты методология ережесі не үшін қажет және оны  қалай
түсінесіз?


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


      Дәріс 7, 8
      Тақырыбы: « Бақылау нәтижелерін сипаттау техникасы»


      Дәріс сабақтарының мазмұны:
      1. Экспериментальді әдіс ретінде бақылаудың дамуы
      2. Ғылыми –зерртеуді сипаттау


      1. Зоотехникалық ғылымның дамуында ең алғашқы рет көзбен көру бақылауы
қолданылды, кейіннен жаңа техниканың дамуына байланысты ,әртүрлі  техникалық
жүйелер қолданыла бастады.
Қазіргі кездегі микроскоптар жасуша  құрылымын  өте  терең  зерттеуге   және
молекула дәрежесінде бақылау жасауға мүмкіндік берді.  Бақылаудың  қарапайым
түрі  өзінің  мәнін  сақтап  қалды  және  ғылыми  зерттеудің  толық  кешенді
тәсілдеріне қажетті элемент болып табылады. Барлық ғылыми әдістер, ғылыми  –
шаруашылықтық және өндірістік тәжірибелер бақылау және тәжірибелік  топтарға
бөлінеді. Бұл көбінесе зерттеулерде кеңінен қолданылатын және  әмбебап  әдіс
болып табылатын жұп аналогтар әдісі. Бұл әдіс бойынша  сапалары  бірдей  екі
топ арқылы жүргізіледі. Мысалы мал шаруашылығында өнімділіктері бірдей,  бір
тұқымға жататын, жыныс бір мал бастары алынса, орман  шаруашылығында  бірдей
тұқымға жататын, бір климаттық жағдайда өсірілетін  бірдей  жастағы  ағаштар
тобы алынады. Ол бойынша осы тәжірибеге  алынып  отырған  обьектіге  белгілі
бір мерзімге дейін, яғни, өзгеріс байқалатын кезең  аралығында  салыстырылып
жүргізіледі.
      Жұп аналогтар әдісіне қойылатын негізгі талаптар:
   1. Тұқымы мен шығу тегі бір болуы керек.
   2. Жасы бірдей болу керек
   3. Өсірілу жағдайы бір болуы қажет.


Өзіндік бақылау сұрақтары:

    1.Экспериментальді әдіс ретінде бақылаудың дамуы.
    2.  Тәжірибені  қоюда  экспериментальді  әдісте  бақылау  қандай   роль
атқарады?
    3.ғылыми-зерттеуді сипаттау.
    4. Ғылыми-зерттеуді сипаттау туралы не білесіз?


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
                                   Дәріс 9
                   Тақырыбы: Тәжірибені өткізу әдістемесі

       Дәріс жоспары:
   1. Тәжірибені жүргізу әдістері экспериментальді жұмысты жоспарлау.
   2. Тәжірибені қою схемасы және өңдеу методикасы

Жануарлаға тәжірибелік жұмыстарды сәтті өткізу бірінші  кезекте   тәжірибені
өткізу  әдісін  дұрыс  таңдауға  байланысты.  Зоотехникалық   тәжірибелердің
негізінде салыстыру әдісі қолданылады, ол ірі қара  мал  шаруашылығына  және
топтар арасындағы барлық факторлардың тепе теңдігіне негізделген.
   Тәжірибелік жұмысты ұйымдастыруда тәжірибе нұсқаларының  біреуі  бақылау,
ал екіншісі – тәжірибелік болып қабылданады.
   Қазіргі уақытта жануарларға тәжірибе жұмысын  жүргізгенде  қорытындылаған
ғылыми сызбанұсқалар мен   ғылыми  –  шаруашылық  тәжірибелерді   қолданады,
яғни ол топ аналогтары мен топ – периоды (кезең) принципіне негізделген.
    Топ аналогтарының принципі 2 әдіспен : ерекшеленген (обособленные)  және
интегралды топтан тұрады.
      өз  кезегінде  ерекшеленген  топ  :  бір  жұмыртқадағы  егіздер,   жұп
аналогтар, балансталған топ, шағын тобын  әдістеріне,  ал   интегралды  топ:
екі және көп факторлы кешенді әдстерге блінеді.
   Жануарлар үшін  тәжірибені  өткізудің  сызбанұсқасын  таңдау  тәжірибенің
қойған мақсатына және мал санына және зерттеушінің шешіміне байланысты.
    Тәжірибені өткізер алдында, мал тобын дұрыс қалыптастыру қажет,  өйткені
олар жынысы, жасы және тірі салмағы, физиологиялық жағдайы бойынша  аналогты
болу қажет. Тәжірибеде малдардың өсуі  мен  генетикасының  сұрақтарын  оқыту
мен байланысты шығу тегін білу қажет.
  Бір жұмыртқадағы егіздер әдісінеғұрлым дәлірек болады, оған  бірдей  тұқым
қуалаушылықтағы малдарды пайдаланады. Ол тәжірибені әр топтан аз  мөлшердегі
(3-4 бас) мал басына жүргізуге  мүмкіндік  береді.  Бұл  әдіс  көбінесе  ірі
қара,  қой  және  ешкі  малдарына  тәжірибе  жүргізгенде   пайдаланылады.Бір
жұмыртқадағы  егіздердің  әдісінің  артықшылығы  бақылау  және   тәжірибелік
топтарда жынысы шыңу  тегі,  салмағы  бірдей  малдар  жұбы  болады.  Зерттеу
жұмысында бұл әдісті қолдану зерттеушіге мал реакциясына  байланысты  топтар
арасындағы біркелкілік бойынша фактоларды үйренуге мүмкіндік береді.
    Ал бұл әдістің кемшілігі, практикалық жағдайда  бір  жұмыртұада  тараған
бірдей жастағы және жыныстағы егіздер тобын таңдау  қиынға  соғады.  Сонымен
қатар бір жұмыртқадағы  егіздер  әдісін  қолданғанда  тек,  2  топ  малдарды
қалптастырып, тәжірибеден бір факторды ғана үйрене алады.  Егер  екі  топтың
біреуіне белгілі бір себептермен малды шығарса, онда орынына міндетті  түрде
соған деңгейлес малды басқа топтан әкеліп қосуы керек.

    Әдістемені өңдеу және тәжірибені өткізу сызбасы.
Толық   қарастырылмаған  сұрақтарға  зерттеу  кезінде  назар  аудару  керек.
Қарастырылатын сұрақтарға жұмыс әдісі  бойынша  қысқаша  сипаттама  беріледі
және беріоген зертеудің өткізу қажеттілігі. Көрсетіліп, тәжірибенің  мақсаты
мен міндеті алдыға қойылады.
    Зерттеудің мақсаты  мен  міндеті  қысқа  әрі  нақты,  жұмыстың  мазмұнын
ашатындай болуы тиіс.
Онда  зерттеу  өтетін  орыны  (Обылыс,  аудан,  шаруашылық),  ұзақтығы   мен
тәжірибені өткізу уақыты  көрсетіліп,  тәжірибе  малдарына  нақты  мінездеме
(жынысы, тұқымы,  жасы,  тірі  салмағы,  өнімділігі,  физиологиялық  жағдайы
т.б.) беріледі және мал тобын қалыптастыру  әдісі,  оларды  азықтандыру  мен
күтіп- бағу жағдайлары көрсетіледі.
    Тәжірибе сызбасы кесте немесе сурет түрінде  көрсетілуі  және  топ  саны
әрбір топтағы мал саны негізгі қажет көрсеткіштердің  болуы  және  істелетін
жұмыс нақты сипатталуы тиіс.
Зоотехникалық  тәжірибеде  зерттеудің  әр  түрлі  әдістері  қолданылады,  ал
әдістемесінде нақты әдіс және сол немесе басқа қорытындыларды өткізу  уақыты
, тәжірибе алимасудың өткізу уақыты,  зерттеудегі  есептелгенкөрсеткіштердің
анықтау, кеткеншығындар және  тәжірибе  жүргізу  үшін  қолданылатын  қажетті
құралдар тізімі  көрсетіліп,  дұрыс  деп  табылған  қорытындылар  шығарылып,
экологиялық  тиімділігі  есептеледі.  Тәжірибе  жүргізу  әдісі   мамандармен
талқыланған және рұқсат етілген болуы тиіс.
    Тәжірибені бастамас бұрын қызмет жасаушы бекітілген  және  оқыған,  яғни
тәжірибені жүргізуге дайын болуы тиіс. Қызмет жасайтын адамның  жұмыс  істеу
уақыты белгілі бір тәртіпте құрылады.
     Тәжірибенің  сәттілігі  оны  ұйымдастыру   мен   өткізуге   байланысты.
Тәжірибеге   дацындық   шаруашылықты   таңдаудан   басталады.    Онда    мал
шаруаылығының ветеринарлық жағдайына басты назар  аударылады.  Зоотехникалық
тәжірибені  шаруашылықтарды  қоласыз  жағдай,  инфекциялық  және  инвазиялық
аурулар түған жерлерде өткізуге қатаң түрде болмайды.
      Тәжірибе  өткізуге  таңдалып  алынған   шаруашылық,   міндетті   түрде
мамандармен, мал ұстайтын  ғимараттармен  қамтамасыз  етіліп,  құнарлы  азық
қоры мен жоғары өнімді малдары болуы тиіс.
     Малдарды сұрыптауды  біріншілік  есеп  бойынша  қорытындылау  құжатынан
бастайды. Малдарды құжат бойынша алғаннан кейін, оларды тексеруден  өткізуге
көшеді. Бұл кезеңде малдардың әрбіреуін, жеке номерін тексереді.  Егер  жеке
номерлары анық көрінбее, алдағы уақытта жұмысты жеңілдету  үшінномері  жақсы
көрінетін мойынға байлаушыты (ошейник) пайдалануға болады.
Құстарға бұл кезеңде номерді қанаттарының астына  қояды  немесе  сақиналауды
қалыптастыруға көшеді. Тәжірибе басталмас бұрын  малдарды  өлшейді.  Мүйізді
ірі қараны, жылқыны және ересек шошқаларды  таңертеңгі  азықтандыру  алдында
екі күн қатарынан өлшейді және қорытынды бойынша орта шамасын шығарады.
 Мал тобын қалыптастыруда оның  денсаулығына,  қоңдылығына  және  экстерьері
т.б. назар аударады. Физиологиялық тәжірибелерде  мал  тобын  қалыптастыруды
көбінесе ірі қара малдарға жұп аналогтар әдісін  қолданады.  Топтағы  малдар
неғұрлым аналогтар (жасы, тірі салмағы, өнімділігі,  физиологиялық  жағдайы)
яғни,  бір  жұмыртқадағы  егіздер  болғаны  жақсы,  өйткені  олар   тәжірибе
қорытындысының сенімділігін жоғарылатады.
   Жылғы малдарына да  көбінесе  физиологиялық  тәжірибенің  жұп-  аналогтар
әдісін қолданады. Тәжірибелік және бақылау топтарына, ережедегідей,  тұқымы,
жасы, тірі  салмағы  бірдей  малдарды  ғана  кіркізеді.  Шығу  тегі  бойынша
неғұрлым жартылай ағалары мен жартылай апайларын пайдаланған дқрыс.
     Шошқа  шаруашылығы  мен  кей  жағдайда   шаруашылығында   физиологиялық
тәжірибеге бірге туған ағалары немесе апайоарын пайдалануға  мүмкіндік  бар,
егер тәжірибеде малдардың 2 тобы жоспарланса.



Өзіндік бақылау сұрақтары :
    1. Экспериментке тұсінік беру
    2. Эксперимент жұмысын жоспарлау дегеніміз не?
    3. Тәжірибе қою схемалары және өңдеу методикасы қалай жүзеге  асырылады
?


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


                                Дәріс  10,11
             Тақырыбы: Тәжірибе қорытындысын биометриялық өңдеу.
    Дәріс жоспары::
    1. Биометриялық өңдеу.
    2. Алынған мәліметтерге әсер ететін факторлар


                  Тәжірибе қорытындысын биометриялық өңдеу
    Жануарларға жүргізілген зерттеудің қорытындысының дұрыстығы, тәжірибені
орындау әдісі мен қатаң тәртібіне байланысты.
    Тәжірибені жүргізер алдында: азықтандыру, малды  күтіп  бағу,  тәжірибе
жүргізуге қажетті құрал-жабдықтар  тұратын  бөлмелерді  дайындап  алу  қажет
және сол тәжірибенің аяғына дейін  жететін  азық  қоры,  тәжірибеге  қатысты
құжаттар  болуы  тиіс.  Тәжірибені  бастамас   бұрын   шаруашылықтың   өлшеу
құралдарының және таразының дұрыстығын тексеру қажет. өйткені сол  құралдары
тәжірибе аяқталғанша пайдаланады.
    Топтағы жеке малдардың жекелік  ерекшеліктері  тәжірибенің  қорытындысы
мен алынған мәліметтерді  биометриялық  өңдеуден  өткізу  мүмкіндігіне  әсер
етпеуі керек. Топтағы біраз мал санына зерттеу  қорытындысының  биометриялық
дұрыстығы төмендеуі мүмкін. Көп жағдайда топтағы малдың көпшілігі  қорытынды
дұрыстығын көтереді,  бірақ  малдың  жеке  ерекшеліктерін  оқуды  қиындатып,
оларды сақтау мен азықтандыруды күрделендіреді,  ол  тәжірибенің  техникалық
дәлдігін  төмендетуге  әкеледі.  Топтағы  малдардың  көпшілігі   зерттелетін
көрсеткіштер есебін қиындатады. Сондықтан топтағы мал  саны  әрбір  тәжірибе
үшін,  тұқымына,  жасына,  өнімділігіне,  конституциясына  және  тағы  басқа
алдағы  азықтандыру  жағдайлары  мен  күтіп  бағу   топтар  арасындағы   мен
айырмашылықтары   тәжірибе   мақсатына    байланыст    белгіленеді.    Дұрыс
мәліметтерді алу үшін өте маңызды:
   1. Мал жасы. Егер мал неғұрлым жас болса, соғұрлым жеке  белгілер  сыртқы
      орта жағдайларының  әсерінен  ауытқиды.  Сондықтан  мал  неғұрлым  жас
      болса, соғұрлым әрбір топта олар көп болуы керек. Методикалық көзқарас
      бойынша мал тобын бір тұқымнан будандастырудың бір түрінен бір  қаннан
      қалыптастыру керек.
   2. тәжірибенің қайталануы. Зерттеуге нақты қойылған тапсырмаға байланысты
      әрбір тәжірибеге ажетті сандар қайталанғыштығы белгіленеді.
   3. Тәжірибені өткізу ұзақтығы. Зертеу мақсаты мен тапсырмасына байланысты
      анықталады.   Малдарға   жасалатын    тәжірибе    ұзақтығын    олардың
      физиологиялық жағдайы  мен  жеке  өндіргіш  айналым  ұзақтығын  ескере
      отырып анықтайды.
   4. Әртүрлі көрсеткіштерге өлшеуді жүргізу дұрыстығы. Тәжірибе қорытындысы
      әртүрлі  өлшемдерді  алумен  сандық  мәліметтер   түрінде   тіркеледі.
      Өлшемдер дәлірек болу үшін 2-3 рет жүргізіп, орта шамасын шығарады.
   5.  Зерттеу  қорытындысының  нақтылығы.  Тәжірибені  жүргізу  нәтижесінде
      біріншілік мәлімет ретіндегі көп  мөлшерде  әртүрлі  сандар  жиналады.
      Негізгі сандық мәлімет биометриялық өңдеуден өтіп, кестеге  енгізілген
      болуы тиіс. Сандық мәліметтердің өңделуі  т  әжірибе  уақытында  әрбір
      малға және тұтастай топқа жүргізіледі. Тәжірибе қорытындысының бағасын
      зерттеу  қорытындысындағы  биометриялық  өңдеу  негізінде   жүргізеді.
      Тәжірибедегі малдар үшін дұрыстық  ауытқуын (әртүрлігі)  р>0,95  дейін
      қабылдауға болады. Қорытындыны тәжірибенің қорытындысынан шығарады. Ол
      қысқа  және  тәжірибе  қорытындысын  нақты  айқындайтын  болуы   тиіс.
      Жасалған қорытынды бойынша өндіріс орындарына жарнама береді.  әртүрлі
      қорытынды жасауға болмайды.
      Зерттеу-көптеген  күрделі  операциялар   жүйесі.   Зерттеу   жұмыстары
      зоотехнияда бір-бірін толтыратын 2 бөлімнен тұрады:
     1) мал шаруашылығында биологиялық және өндірістік құбылыстарды бақылау
     2) тәжірибелік жұмыстар

Биометрия-тірі  организмдерді   математикалық   әдістерді   қолдану   арқылы
зерттейтін ғылым.
әдіс.  әдіс  арқылы  теоритикалық  зерттеуді  немесе  процестің   құбылыстың
практикалық түзілуін түсінуге болады.  әдіс  ол  ғылыми  ең  негізгі  есебін
обьективті  заңдардың  айқындылығын  ашатын  құрал  саймандар  .   Әдіс   ол
индукция,дедукция, анализ  синтездің  салыстырмалылықтың  теоритикалық  және
тәжрибеліктің қажеттілігін және орындалатын жерін айқындайды.
Өлшем бірілктер мал шаруашық өндірісте өнімнің зерттеу  жұмыстарының  ғылыми
анализі   қарапайым   өлшем    бірліктермен   өлшенеді.Олар   арқылы    оның
кемшіліктерін  тауып  оларды  жою   жолдарын  тауып  және  сол  арқылы  оның
өндірістік процестің ғылыми негізін неғұрлым көтереді. Бұл анализде  бірнеше
өзінің методикалық және методологиялық  ерекшеліктерімен  ерекшеленетін   ең
басты негізгі ғылыми зерттеудің  өлшем  бірліктерімен  құбылыстары.  Олар  2
бөлімге  бөлінеді:  ауыл  шаруашылық  малдарының   биологиялық   процестерін
зерттеу және өндірістік процестерді зерттеу.


          Өзіндік бақылаудың сұрақтары:
      1.Біздің түсінуіміз бойынша биометриялық өңдеу дегеніміз не?
      2.Қандай алынған мәліметтерге әсер ететін факторларды білесіз және осы
факторлар тәжірибеге қалай әсер етеді?


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.

Дәріс 12
Тақырыбы: Статистика туралы жалпы түсініктеме
       Дәріс жоспары:
        1. Статистика түсінігі.
        2. Статистикалық ғылымның құрылымы
Статистика -латын сөзі (states)
Біріншірет  үкімет  құрылымында  қолдалынған  1749  жылы  неміс  ғалымы   .Г
Аханвальмен кейінен кітап жазған .
Қазір  3мағынада қолдалынады
1.Адамдардын нақты мір саласында,мәліметерді  жинау  ,өңдеу,  және  сұрыптау
,әлеуметтік экономикалық дамуына сипаттама беру.
2.Нұсқау  мен  әдістемелерді  теория  жүзінде  негіздеп   практика   жүзінде
қолдану.
3.Статистикаларды мәлметтерді өнеркәсп, ұйымдар,  экономика  саласында  есеп
беруге қолдалынады.
Статистикалық ерекшелігі – мәліметтер  сандық формада  ,статистердің  сөзмен
цифрлар тілі .
Статистердің    мақсаты цифрлар арқылы мәліметтерд сараптау және өндеу.
Мәлеметтердің  пайда  болуына  байланысты   статистика  өмірге  қажет   бола
бастады , яғни  жердің  көлемі  ,халықтың  саны  ,оның  құрал  жабдықтарымен
қамтамасыз етілуін есепке алу үшін .т.б.
Статистика ғылым ретінде 17 ғасырдың орта шенінде 2 бағыт бойынша дамыды.
1.Жазбаша неміс ғалымдары.Конринг, Ахянвель
2.Матиматикалық. В.Ангмен, У.Петти ,Ф .Гальтман ,Р.Фишнр.
1-ші кітап К.Ф.Герман Статистиканың жалпы теориясы. 1809 жылы.

   Өзіндік бақылаудың сұрақтары:
    1. Статистикаға түсінік беру
       2. Статистика ғылымының структурасы
       3. Статистика ғылымының қолданатың салалары


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.:  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


      Дәріс  13
       Тақырыбы:Статистика пәні және оның методологиясы


      Дәріс жоспары:
      1. Статистика туралы түсінік.
      2. Графикалық статистика
      3. Статистикалық методология


Статистикалық   график-   берілген    сандық    көрсеткіштердің     мазмұның
геометриялық  сызықтар  ,нүктелер   және  фигуралар  арқылы  бинелеу  немесе
географиялық  картосхемалар арқылы көрнекті түрде  кескіндеу  үшін  салынған
сурет.
Статистикада графикалық әдісті қолдану дегеніміз- сол берілген  мәліметтерді
түсінікті қолайлы және сызықты түрде дұрыс көрсете білу.
Статистикалық жұмыс барысында кестелік әдістіқолдана білу өте   қажет.Себебі
бұл әдіс берілген мәліметтерді тез оқуға әрі  жылдамқортынды  жасауға  толық
мүмкіншілік туады.
Статистикалық графикалық әдістің  қолдалына  басталуы  шамамен,  бұдан   200
жылдай уақыт бұрын болған .Оның алғашқы қолдалынуың  Англия  экономисті   У.
Плейфейрдің  1786-  жылы  шығарған   комерциялық  және  саяси  атылас   атты
еңбегінең көруге болады . Бұл кітапты  бірінші  рет  статистикалық  сызықтар
көрсеткіштер ,секторлы және  бағаналы  диаграммалар  арқылы  көрнекті  түрде
бинеленген.
Статистикалық  графикалық  әдістің  қолдалынуын  бірінші   рет   халықаралық
конгрестерде   талқыланған   .Мысалы    1872-    жылы.Петербургте     болған
статистиктердің  халықаралық  8  конгресінде  неміс   статистигі   Швабеннің
Графиктік бейнелеу теориясы атты  баяндамасында  ,  статистиканың  тарихында
бірнеше графикалық  әдіс   турасында  әңгіме  болды  ,  кейін  орыс  тілінде
аударылып торықтырылды.
Негізгі талаптары:
1Графиктің құрлымы мәләметтер айқын шындықты бинелеу керек.
2Графиктін құрлымы  назар  аударарлықтай  көрнекті  ,түсінікті   болуы  және
жеңіл оқылуы тиіс.
3 Графиктегі көрсетілген көрсеткіштердің мазмұна  байланысты  оның  толықтай
аты, орны,уақыты, мерзімі және шартты белгілері көрсетілуі тиіс.
Графиктін негізгі элементері:
1.Графиктін негізі –геометриялық белгілер  ,яғни  нүктелердің  ,сызықтардың,
фигуралардын  көмегімен бинеленген статистикалық  шама жиынтығы
2.  Графиктін   өрісі   –   бұл   оның   кңістіктегі   бинесімен   белгілері
орналаласатын орны.
3.Кеңістік бағыты- яғни геометриялық  белгілердің  графиктік  әдісі  бойынша
орналасуын анықтау.
4.Маштабтын бағыты яғни осы белгілердің сандық өлшем бірліктерінің  мөлшерін
анықтау.
Нүктелі графика деп –график негізін нүкте ретінде ,ал  сызықтық  график  деп
–сызықтар қолдалынуына байланысты  болатың , жол-жолды,төрт  бұрышты  шеңбер
тәріздес  бейнеленгенді айтады.
Статистикалық графикалық әдіс төмендегі куелтірілген мәселелерді  шешу  үшін
қолдалынады:
1.Статистикалық көрсеткіштерді салыстыру:
2.Зертелген көрсеткіштнрдің  жыиынтықтың құрамымен құрлымын сипаттау:
3.Уақыт мерзіміне байланысты құбылыстағы  болған  өзгерістердің  өсінкілігін
бақылау:
4.Құбылыстардын өзара байланыстылығын білу :
5.Кеңістікте орналасуын және тараптылық дәрежесін анықтау үшін :
Диаграмма .Графикалық әдіс ішіндегі ең жиі және көп тараған түрі  .Диаграмма
грек сөзі, бейне сурет, сызба.
Диаграмма құру үшін сызықтар .ал кейде геометриялық фигуралар жүйесі  арқылы
бейнелейтін  сызық  .
Диаграмма- бағаналық ,сызықтық , шаршылы, шеңберлі, секторлы, фигуралы  және
атты болып бөлінеді.
Құрлымдық диаграмма  –статистикалық  жиынтықтардын  құрамын  салыстыру  үшін
қолдалынады.Құрлымын  салыстырмалы  көрсеткіштер  жалпы   жиынтықтын    және
бөлшектердін үлесін , яғни олның бірнеше бөліктерге бөлінуін көрсетеміз.
Шеңберлік диаграма- негізгі  берілген  біркелкі  нақты  шамма  өзара  қарым-
қатынасың шеңбер көлемі  арқылы бейнелеудің  шеңберлі диаграма дейміз
Секторлық диаграмма –мұнда  берілген  мәліметер  шеңбер  арқылы  көрсетіледі
жеке бөліктер үлесінде көрсетіледі.
Сызықтық  диаграма  –  диаграмма  ішіндегі  ең  жиі   кездесетін   –сызықтың
диаграмма.
Картограмма  деп-,  немесе  статистикалық  карто  деп  кестеде   көрсетілген
көрсеткіштер жиынтығын көрнекті түрде әртүрлі  белгілер  арқылы  бейнелеуді,
яғни   экономикалық   бірліктерді    бойынша    құбылыстарды    ,процестерді
өзгерістерді , түрлі –түсті бояулармен көрсету.
Нүктелі картограмма –бұл екінші түрі және графикалық  әдіс  жиі  қолдалынады
.Картограмма  географиялық  контурлы  картаға    әртүрлі   белгілер   арқылы
диагараммалар түсіру деген ұғымды білдіреді.
Түсірілген    белгілерге    байланычсты     картодйаграммалар     ,бағаналы,
тікбұрышты, шашылы және шеңберлі болып  төртке бөлінеді .



  Өзіндік бақылау сұрақтары:
    1.Статистикалық графикке анықтама бер?
    2.Статистикалық методологияға түсініктеме бер?


      Ұсынылатын әдебиет:


     1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
     2. Ырғызбек Әміреұлы статистиканын жалпы теориясы, Алматы:  Экономика
        1998 ж.- 245б.


     3. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
        «Агропромиздат», 1991, 110 с.
     4. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
        1976, 302 с.




    Дәріс  14
    Тақырыбы: Рефераттың жазылу әдістемесі


    Дәріс жоспары:
    1. Реферат  туралы түсінік.
    2.  Реферат құрылымы.


1. Реферат (от лат. refero - «баяндаймын»)  -  ғылыми  проблемалар  (жағдай)
мен ғылыми конференциялардың қорытындысы жөніндегі мәліметтер мен қандай  да
бір кітаптардың қысқаша түріндегі жазбаша немесе ауызша мазмұны.
      ЖОО рефератының көлемі 20 беттен тұрады.
      Рефератты жазу үшін:
      Тақырыпты таңдау.  Ол қызықты және өзекті болуы қажет
      Ең бірінші осы тақырып бойынша әдебиет іздейміз және  қазіргі  заманғы
әдебиеттерді қолдануға тырысамыз.
      Рефераттың негізгі бөлімінің жоспарын сызып қоямыз.
      Негізгі бөлімін жазғаннан кейін кіріспені жазамыз, өйткені  рефераттың
міндеттері сәл өзгеруі мүмкін және кіріспені өзгертуге  тура  келеді.Алғашқы
жазылғанды оқытушыға көрсетеміз.
      Аяқталған жұмысты шығарып, қысқаша баяндама  жасаймыз  (5-7  мин),  ол
рефератты қорғау кезінде қажет
      2. Реферат құрылымы.
      КІРІСПЕ. Тақырыпты таңдауды негіздеу, оның өзектілігі.жұмыстың мақсаты
мен міндеттері Қолданылған әдебиетке қысқаша шолу жасау.
      НЕГІЗГІ БӨЛІМ . тақырыпты ашу, әрбір бөлімінң соңында қорытында жасау
      Қорытынды. Келелі мәселені шешуде өзінің көзқарасы
      Рефератты безендіру.
      Сыртқы  парақ  оқу  орнының  стандарттары  бойынша  жасалады,   келесі
мәліметтерді құрайды:
      ЖОО атауы
      Факультет және кафедра атауы
      Реферат атауы
      Орындаушының фамилиясы и тобы
      Тексерушінің фамилиясы және ғылыми дәрежесі
      Сыртқы парақ бірінші болып саналады, бірақ бетке номер қойылмайды.
      МАЗМҰНЫ – беттің номерленген белгілерінің мазмұны.
      Мазмұны бірінші бет болып саналады
      Жұмыс мәтіні (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды).
      ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ – толық бибилиографиялық  мәліметтері  көрсетілген
тізім.


      Өзіндік бақылау сұрақтары:
      1.  «Реферат» термині нені білдіреді?
      2. Реферат қандай пунктерден құралады?
      3. Реферат қалай безендіріледі?


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.:  ВО
«Агропромиздат», 1991.- 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


      Дәріс  15
      Тақырыбы: « Ғылыми дипломдық жұмысты  (жоба) дайындау»
      Дәріс жоспары:
1.  Мақсаты, дипломдық жұмыстың міндеттері
2. Дипломдық жұмысты орындауға дайындық
 3. дипломдық жұмыстың құрылымы және талаптары
      1.1 Дипломдық жұмыс түлектің квалификационды  жұмысы  болып  табылады,
оның жалпы теориялық және профессиональді дәрежесінің дайындығын  көрсетеді.
Орындалу  дәрежесі   және  мемлекеттік  емтихан  нәтижесі  бойынша  комиссия
түлекке сәйкес квалификация мен дипломды беру (өте жақсы,  жақсы,  бакалавр)
тағайындайды.
      1.2 Дипломдық жұмыстың жазылу мақсаты  –  білім  стандарт  талаптарына
сәйкесінше  түлектердің  дайындық  дәрежесін    көрсету   және   мамандықтың
квалификационды мінездемесі, ол  сәйкесінше квалификацияны  тағайындау  және
дипломды беру қызметін атқарады.
      1.3  Дипломдық  жұмыстың  жазылу  мақсатқа  жету  үшін   студент-түлек
міндетті:
      - заңдылықтарды және нормативтік актілерді, қазіргі әдебиет  және  шет
ел авторларын , оның формаларын,  бағыттарын,факторларын т.б. меңгеру;
      - жинау, жалпылау  және  нақты  шаруашылықтың  мәліметтерін  сараптама
жасау   немесе   зерттеу  обьектісі  болатын  басқа   субьект   экономикасы,
тенденцияны   анықтау   үшін   және   процестің   немесе   құбылыстың   даму
заңдылықтарын оқу ;
      1.4 Дипломдық жұмыстың мазмұны және қорғау кезінде қарастырады:
      - білім дәрежесі, түлектің мамандық бойынша білімі;
      - білім аймағына сәйкес әдебиет көздерін жалпылау;
      - ғылыми зерттеуді өзі жүргізу  қабілеті,  жүйелеу  және  мәліметтерді
жалпылау;
      - қорытынды жасау, тәжірибелік  рекомендация  және  дипломдық  зерттеу
нәтижелері бойынша басқару шешімі.
      1.5 Дипломдық жұмыс келесі талаптарға:
      - келелі мәселелерді қарастыру;
      - ғылыми зерттеу элементтерін және өзекті тақырыптарды орындау;
      - нақты құрылымға жауап беру
      - экономикалық-математикалық әдістерді және модельдерді қолдану арқылы
орындау;
      -  нақты  аргументтерді   келтіру,   кестелерді,графиктерді,схемаларды
қолдану;
      - рекомендациямен  және дәлелденген қорытынды арқылы аяқталады.
       
      2 Дипломдық жұмысты орындауғы дайындық
       2.1 Дипломдық жұмысты орындауға дайындық келесі этаптардан тұрады:
      - тақырып таңдау;
      - дипломдық жұмысты осы тақырып  бойынша  орындауға  рұқсат  алу  үшін
өтініш жазу;
      - дипломдық жұмысты орындауға тапсырма құру.
      2.2 Дипломдық жұмысты орындауда тақырыпты таңдау жауапты  кезең  болып
табылады.  Дипломдық  жұмыс   тақырыбы  келесі  талаптарды   қанағанттандыру
керек:
      - мамандыққа сәйкес болуы;
      - өзекті болуы;
      -  технология,  техника,  ғылымның  перспективті  дамуы  және  қазіргі
жағдайға сәйкес болу керек;
      - шаруашылыққа, ұйымға қызығушылық туғызу керек.
      2.3 Дипломдық жұмыс тақырыбын таңдау кезінде ескеру қажет:
      - өңдеу  дәрежесін  және  әдебиетте  зерттелетін  келелі  мәселелердің
жариялылығы;
      -   дипломдық   жұмыстарды   орындауға   қажетті   мәліметтерді    алу
мүмкіндіктері;
      - қызығушылық және қажеттілік;
      - студенттің қабілеттілігі, оның теориялық және практикалық дайындығы.
      2.4 Дипломдық жұмыстың тақырыбы кафедрада  өңделеді   және   факультет
Советінде бекітіледі.  Студент өзінің дипломдық жұмысының тақырыбын  ұсынуға
мүмкіндігі бар.
      2.5 Студент дипломдық зерттеу тақырыбын таңдағаннан  кейін  кафедраның
меңгерушісі атына өтініш жазады. Студенттің тақырыбы және  ғылыми  жетекшісі
бекітіледі.
      2.6 Күндізгі оқу бөлімінің студенттеріне дипломдық жұмыстың  тақырыбын
өндірістік тәжірибеге дейін бекіту қажет.
         2.7   Дипломдық   жұмыстың   жетекшілері   студенттің   келісімімен
университеттің профессорлық-оқытушылық  құрамынан  ,  сонымен  қатар  ғылыми
қызметкерлер    және   университеттің   жоғары   квалификациялы    мамандары
тағайындалады.
       2.8 Дипломдық жұмыстың жетекшілері міндетті:
      - студентпен бірге дипломдық жұмысқа тапсырма беру және құру;
      - дипломдық  жұмысты  орындауда  календарлық  жоспар-графигін  жасауға
студентке көмектесу;
      - студентке қажетті негізгі әдебиеттерді  мүмкіндігінше ұсыну;
      - жоспар-графикке сәйкес консультация жүргізу;
      - жұмыстың  орындалуын  қадағалау  және  сапалы,уақытында  орындалуына
жауапкершілікпен қарау;
      - дипломдық жұмысты тексеру,ескертулер жасау  және  жетіспеушіліктерін
айту;
      - дипломдық жұмысқа пікір жазу;
      - дипломдық жұмысты қорғау кезінде .
       
      3 Дипломдық жұмыстың құрылымы және оның элементтеріне талаптары
      3.1 Дипломдық жұмысқа кіреді: а) сыртқы парақ;  б)  дипломдық  жұмысқа
тапсырма;  в)  реферат;  г)  мазмұны;  д)  кіріспе;  е)  негізгі  бөлім;  ж)
қорытынды; з) қолданылған әдебиеттер тізімі; и) қосымша.
      3.2 Сыртқы парақ дипломдық жұмыстың бірінші беті болады және қосымша А
бойынша жасалады.  Сыртқы  парақ  жалпы  дипломдық  жұмыстың   нумерациясына
кіреді.
        3.3.  Дипломдық  жұмысытң  тапсырмасы  қосымша  Б  типтік   бланкіде
жасалады,  бітіруші  қол  қояды,  жетекші    және   кафедра   меңгерушісімен
бекітіледі.
       3.4 Реферат 2 тілде орындаладыв: орысша және ағылшынша. Ол  құралады:
а) жұмыс көлемі  (беті),  количестве  иллюстрация  саны  (суреттер),  кесте,
қосымша, қолданылған әдебиет;  б)   кілтті  сздердің  тізімі  ;  в)  реферат
мәтіні.
      3.4.1 Кілтті  сөз 5 тен 15-ке дейін болуы
      3.4.2 Реферат мәтінінің оптимальді көлемі 1500-2000 баспа таңбалары  (
1 беті) Жұмыс мақсаты,  әдісі  немесе  жұмысты  өткізу  әдістемесі,  алынған
нәтиже және оның жаңалығы ,  енгізу  дәрежесі  және  ұсыныстар,  техникалық-
экономикалық және әлеуметтік  жұмыстың  мәні,  дипломдық  жұмыстың  нәтижесі
және оның өзіндік орындалуы болуы қажет.
       3.4.3 Беттің номерлері «ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА ТАПСЫРМАДА» және  «РЕФЕРАТ»
қойылмайды, жалпы беттің номерациясына  «РЕФЕРАТ» қана кіреді.
      3.5 Мазмұнында дипломдық жұмыстың барлық басы   көрсетіледі   (Қосымша
Г): кіріспе, номерлер және бөлім басы , бөлімшелер,  қорытынды,  қолданылған
әдебиеттер тізімі және бет номері көрсетілген қосымша.
      3.5.1  Мазмұндағы  барлық   бастары   (бiрiншi-тiркеу   қағазы)   кiшi
әрiптермен жазады.
      3.5.2  Беттің  төменгі  бөлігінің  ортасына  таман  араб  санымен  «б»
әрпінсіз номер қойылады.номері
      3.5.3  «Мазмұны» деген сөзді басына бас әріптермен жазылады.
      3.6 Кіріспеде таңдалған тақырыптың мәні және  жұмыста қаралатын келелі
мәселелері,   өзектілігі,   зерттеу   мақсаты   мен   маіндеттері,   зерттеу
обьектісінің  экономикалық қысқаша мінездемесі беріледі.
       3.7  Дипломдық  жұмыстың  негізгі  бөлімі  3  бөлімді  құрайды,  олар
әрқайсысы 2 ден төмен емес бөлімшелерден тұрады.
       3.7.1 Бірінші бөлім теориялық-методологиялық мінездемені құрайды. Бұл
келелі  мәселелерді  оқудағы  теориялық  және  методологиялық  бөлім   болып
саналады
      3.7.2 Екінші бөлім  аналитикалық  мінездемені  құрайды.  Онда  зерттеу
обьектісінің  техникалық-экономикалық  мінездемесі  беріледі,  онда  әртүрлі
әдістерді қолдану арқылы терең сараптама жүргізіледі.
       3.7.3 Үшінші  бөлімде  нақты  ұсыныстар  негізделеді  және  өңделеді,
сонымен қатар оның бағыттары және зерттелетін мәселенің шешу жолдары
      3.8 Дипломдық жұмыс бойынша қорытынды нәтижесін жасау. Қорытында  және
ұсыныстар нақты, дәлелденген болуы тиіс.
      3.9 Қорытындыдан кейін қолданылған әдебиеттер тізімі орналастырылады.
      3.10  Қосымша  мазмұны  бойынша   әртүрлі   мысалы   аралық   есептер,
әдістер,акт енгізу, алгоритм  сипаттау  және  бағдарламар  және  т.б.  Форма
бойынша   олар    мәтін,   кесте,    иллюстрация    (графиктер,    схемалар,
диаграммалар,сызбалар т.б)
      3.11 Дипломдық жұмыстың көлемі – қол жазба мәтінмен 100 немесе   баспа
мәтіні 70-80 бет, 1,5 аралықта болуы тиіс.
       3.12 Дипломдық жұмыс қатты тыста болуы қажет


      Өзіндік бақылау сұрақтары:
      1. Дипломдық жұмыстың  міндеттері мен негізгі мақсаттары ?
      2. Дипломдық жұмысты орындау қандай пунктерден тұрады?
      3. Дипломдық жұмысқа қандай бөлімдер кіреді?
      4. дипломдық жұмыстарды орындауда қанадай талаптарды білесіз?


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


                           3 Тәжірибелік сабақатар
       Тәжірибелік сабақ  1, 2
      Тақырыбы: Ғылыми зерттеуді ұйымдастыру және жоспарлау


      Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
      1. Ғылыми зерттеуді ұйымдастыру.
      2. Ғылыми зерттеуді құру схемасы


      Сабақтың  мақсаты:  ғылыми  зерттеуді  жоспарлау  және   ұйымдастыруды
үйрену.
      Ғылым тарихи дамуда қалыптасқан және  табиғат,  қоғам,  ойлау  заңдары
жүйесінің қоғамдық тәжірибе негізінде үздіксіз дамуы.
Ғылыми пән материяның әртүрлі формадағы қозғалысы және адам санасындағы  осы
формалардың бейнесі. Ғылым олардың шығу  тегімен  дамуына  дұрыс  тсініктеме
беріп, құбылыстар арасындағы байланысты ашады. Және  адам  білімін  әлемдегі
тәжірибеде қолдану мақсатында толықтырады.
Ғылым техника өндірісте біркелкі жүйе қалыптасады.
Ғылым білімдердің жинақталған жүйесі  ретінде  анықталады  және  бірмезгілде
білімдерді алуға бағытталған ұйымдасқан жүйе.
Ғылымның жалпы жіктелуі: 3 бөлімнен тұрады:
1 Жаратылыс тану ғылымдары
2 Қоғамдық ғылымдар
3 Философия
Ғылымның басты қызметі мен мақсаты  қоршаған  әлемді  тану  болып  табылады.
Ұрпақтан ұрпаққақалдыру ғылым дамуының заңдылықтары мен басты факторлары.
Ғылымның басқа басты  заңдылықтары  болып,  жаңа  ғылымдардың  негізі  болып
табылатын жеке салалардың байланысы.
      Ғылымның дифференциациясы мен мамандандырылуында бірізділік байқалады.
Және сол уақытта олардың даумынада жағдай туады. Ғылыми  техикалық  прогресс
әрқашан  дами  бермейді,  олардың  баяулауы  келесідей  қалыптардан  тұрады:
шектелу,  ақпарат  өте  қатты  тасқында  берілу  және   ғылыми   зерттеудегі
асигновацияның жеткіліксіздігі. Ғылымның дамуы мен мақсаттарға жетуі  ғылыми
зерттеу жолымен яғни  ғылыми  әдістердің  үрдістердің  қорытындының  әртүрлі
факторларға әсер ету көмегімен жүреді.  Мақсаты,  нақты  объекті  жан  жақты
дұрыс анықтау және оның  құрылымын  сипаттамасын  оқыту  ғылымдағы  өңделген
принциптер  мен  әдістерждің   байланысын   білу   сонымен   қатар   пайдалы
қорытындылар    алып,    оны    өндіріске     енгізу     болып     табылады.
Ғылыми  зерттеудегі  тапсырмаларды   орындаудың   басты   қызметін   білудің
логикалық әдісі жатады. Ол үрдістер  құбылыстардағы  ойды  және  ұсыныстарды
өзгертуге және  өзгерістердегі  шешімдерді  қабылдауға  мүмкіндік  туғызады.
Ғылыми зерттеуге  берілетін  басты  талаптардың  бірі  болып  қарастырылатын
құбылыс арасындағы байланыс пен тәуелділікті орнатудың мүмкіндігі  табылады.
Ғылыми зерттеудің сатысы неғұрлым жоғары болса, нәтижесі де  соғұрлым  терең
болады.  Ғылыми зерттеу тақырыптарына келесідей  талап  қатарлары  беріледі.
Акуалдылығы,  экономикалық  тиімділігі  мен   маңызы,   енгізудің   шындығы,
тұрақтылығы мен болашағы.
      Ғылыми зерттеудің жоспарының формасы:  жеке  жоспар-  тізімі,  мазмұны
және  жұмыстың  орындалу  көлемі,  осы  көрсетілген  жұмыстардың  барлығының
орындалу уақыты.
      Жұмыс  жоспары-кешендердегі  шаралартізімі  қабылданған   болжамдардың
дамуы мен тесерілуі жөніндегі. Ол өз кезегінде  сұрақ  тарихын,  зерттелетін
тақырыптың теориялық және тәжірибелік мағынасын қарастырады.


      Өзіндік бақылау сұрақтары:
      1. Ғылыми зерттеуді дұрыс ұйымдастыру?
      2. Тәжірибені қоюда қандай талаптарды орындау қажет?
      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


      Тәжірибелік сабақ 3, 4
       Тақырыбы: « Тәжірибені қою әдісін құру»
      Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
     1. Зерттеу әдісі.
     2. Тәжірибені қою әдісі.
     3. Бақылау топтары және кешенді тәжірибелер



      Сабақ мақсаты:Тәжірибені қою әдісін үйрену .
      Өсімдіктерге  тәжірибелік  жұмыстарды  сәтті  өткізу  бірінші  кезекте
тәжірибені   өткізу   әдісін   дұрыс   таңдауға   байланысты.   Агрономиялық
тәжірибелердің негізінде  салыстыру  әдісі  қолданылады,  ол  ірі  қара  мал
шаруашылығына және топтар  арасындағы  барлық  факторлардың  тепе  теңдігіне
негізделген.
   Тәжірибелік жұмысты ұйымдастыруда тәжірибе нұсқаларының  біреуі  бақылау,
ал екіншісі – тәжірибелік болып қабылданады.
   Қазіргі уақытта өсімдіктерге тәжірибе жұмысын жүргізгенде  қорытындылаған
ғылыми сызбанұсқалар мен   ғылыми  –  шаруашылық  тәжірибелерді   қолданады,
яғни ол топ аналогтары мен топ – периоды (кезең) принципіне негізделген.
    Топ аналогтарының принципі 2  әдіспен  :  ерекшеленген  және  интегралды
топтан тұрады.
      өз  кезегінде  ерекшеленген  топ  :  бір  жұмыртқадағы  егіздер,   жұп
аналогтар, балансталған топ, шағын тобын  әдістеріне,  ал   интегралды  топ:
екі және көп факторлы кешенді әдстерге блінеді.
   Жануарлар үшін  тәжірибені  өткізудің  сызбанұсқасын  таңдау  тәжірибенің
қойған мақсатына және мал санына және зерттеушінің шешіміне байланысты.
 Тәжірибені өткізер алдында, мал тобын  дұрыс  қалыптастыру  қажет,  өйткені
олар жынысы, жасы және тірі салмағы, физиологиялық жағдайы бойынша  аналогты
болу қажет. Тәжірибеде малдардың өсуі  мен  генетикасының  сұрақтарын  оқыту
мен байланысты шығу тегін білу қажет.
  Бір жұмыртқадағы егіздер әдісі неғұрлым дәлірек болады, оған бірдей  тұқым
қуалаушылықтағы малдарды пайдаланады. Ол тәжірибені әр топтан аз  мөлшердегі
(3-4 бас) мал басына жүргізуге  мүмкіндік  береді.  Бұл  әдіс  көбінесе  ірі
қара,  қой  және  ешкі  малдарына  тәжірибе  жүргізгенде   пайдаланылады.Бір
жұмыртқадағы  егіздердің  әдісінің  артықшылығы  бақылау  және   тәжірибелік
топтарда жынысы шыңу  тегі,  салмағы  бірдей  малдар  жұбы  болады.  Зерттеу
жұмысында бұл әдісті қолдану зерттеушіге мал реакциясына  байланысты  топтар
арасындағы біркелкілік бойынша фактоларды үйренуге мүмкіндік береді.
    Ал бұл әдістің кемшілігі, практикалық жағдайда  бір  жұмыртұада  тараған
бірдей жастағы және жыныстағы егіздер тобын таңдау  қиынға  соғады.  Сонымен
қатар бір жұмыртқадағы  егіздер  әдісін  қолданғанда  тек,  2  топ  малдарды
қалптастырып, тәжірибеден бір факторды ғана үйрене алады.  Егер  екі  топтың
біреуіне белгілі бір себептермен малды шығарса, онда орынына міндетті  түрде
соған деңгейлес малды басқа топтан әкеліп қосуы керек.


      Бақылау сұрақтары:
   1. Зерттеу әдісіне анықтама беріңіз.
   2. Тәжірибені қою әдісін атаңыз?
   3. Қандай тәжірибені қою әдістерін білесіз?
   4. Пар- аналог әдісі дегеніміз не?


      Ұсынылған әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


   Тәжірибелік сабақ 5, 6
   Тақырыбы: «  Абсолютті, салыстырмалы және орташа тәуліктік өскіндер»


   Тәжірибелік сабақтың мазмұны:


   Сабақ мақсаты:тәжірибе нәтижесін жалпылайтын  және  жүйелейтін  техниканы
меңгеру .


    Тәжірибе мәліметтерін жалпылау ең маңызды кезең боолып  саналады.  Жұмыс
кезінде және тәжірибе аяқталған  кезде  бақылауды  біріктіреді.        Әрбір
тәжірибенің қорытындысын оны жүргізген  кезден  бастап  өңделеді.  Қорытынды
жасағанда барлық материалдар қолданылады: өлшеу  нәтижесі,  малдарды  өлшеу,
суреттері, үлгілері және т.б Тәжірибе мәліметтерін кесте және график  арқылы
көрсеткен дұрыс. Салыстырмалы өскін дегеніміз-  2  малдың   таза  салмағының
айырмашылығы. Орташа тәуліктік өскін мына формула бойынша анықталады :
                                     D = W1 – W0
                                                                           t


   Салыстырмалы өскін  С. Броди формуласы бойынша анықталады:
                                К= W1 – W0  х  100,  где
                                      (W1 + W0)
                                             2
   D – таза массаның орташа тәуліктік өскіні (г);
   K – таза массаның салыстырмалы өскіні (%);
   W0 – малдың бастапқы массасы (кг);
   W1 – малдың соңғы кезеңіндегі таза салмағы (кг);
   t – өлшеу арасындағы уақыт (тәулік).
   Бақылау сұрақтары:
   1. Абсолютті өскінге сипаттама беріңіз
   2. Салыстырмалы өскінге сипаттама беріңіз.
   3. Орташа тәуліктік өскінге сипаттама беріңіз.

      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.






      Тәжірибелік сабақ 7, 8
      Тақырыбы: «  Тәжірибе нәтижелерінің экономикалық тиімділігінің есебі»
      Тәжірибелік сабақ мазмұны:
     1. Экономикалық бағаның негізгі көрсеткіштері


      Сабақ мақсаты  -  тәжірибе  нәтижелерінің  экономикалық  тиімділігінің
есебінің әдісін меңгеру.
          Ғылыми   зерттеу   нәтижесін   бақылаудың   негізгі   экономикалық
көрсеткіштеріне: 1. өнімді  өндіру  өсімі;  2.  оның  сапасын  жақсарту;  3.
алынған жылдық экономикалық тиімділік жатады.
       Аяқталған  ғылыми  жұмысты   өндіріске   енгізу   үшін   экономикалық
бағалауға: 1. Өнімділікті жоғарылату 2.Өнімді өндіру  өсімі  3.Өнім  сапасын
жақсарту 4. Бір  бас  немесе  бірлік  өнімге  кеткен  шығынды  төмендету  5.
Өнімнің өзіндік құнын  төмендету  6.  Жалпы  жылдық  экономикалық  тиімділік
қажет.
      Өзіндік құн - бұл бір өнімге кеткен шығынның  ақшалай  көлемі.  Жылдық
экономикалық тиімділік (тенге)- барлық өндірістік  шығындарды  есептегендегі
жиынтық пайда. Рентабелділік – барлық кеткен шығынның таза пайдаға  пайыздық
қатынасы.
      Бақылау сұрақтары:
   1. Өзіндік баға дегеніміз не?
   2. Еңбек өнімділігі дегеніміз не?
   3. Жылдық экономикалық тиімділік дегеніміз не?


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
      Тәжірибелік сабақ 9, 10 Тәжірибе нәтижесін биометриялық өңдеу
      Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
      1. Биометриялық өңдеуді ұйымдастыру


      Сабақ  мақсаты:   Вариационды  статистика   тәжірибиесінің   нәтижесін
биометриялық өңдеу техникасын меңгеру
Ғылыми   зерттеу   жұмысы   аяқталғаннан   кейін   алынған   эксперименталды
материалдар   вариациалық   статистика   тәсілімен   өңделеді.   Вариациалық
статистика дегеніміз-  сандық  мәндердің  өзгергіштігі.  Биометриялық  өңдеу
көмегімен  әр  түрлі  статистикалық  көлемдердің   ауытқу   шамаларына   көз
жеткізуге болады.
      Биометриялық өңдеу  кезінде  әртүрлі  формулалар  қолданылады.  Ондағы
әріптік белгіленулер.
n- барлық бақылаулар саны
M- вариациалық қатардың орташа арифметикасы
δ- орташа квадраттық ауытқу
Cv-өзгергіштік коэффициенті
m-қателік
td- дұрыстық айырмашылығы
                               Есептеу формулалары:


      M =∑V/ n ;        C = ∑V² -(∑V)²/n ;         δ  = √  С/ n-1;
      mM = δ / √ n-1;   Cv = δ / M *100;           td = M2  -  M 1  / √ m²2
+ m²1 .


      Бақылау сұрақтары:
     1. Биометриялық өңдеуге түсінік.
     2. Мәліметтерге биометриялық өңдеу жаса

      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


      Тәжірибелік сабақ11, 12
      Тақырыбы: «  Тәжірибе  нәтижелерінен ғылыми  мақала даярлау»
      Тәжірибелік сабақ мазмұны:
      1. Ғылыми мақала құрылымы


      Сабақ  мақсаты  –   студент    өзі   жасаған   ғылыми    тәжірибесінің
нәтижелерінен  ғылыми  мақала  даярлап  үйрену.
      Жазылған   ғылыми   мақалада   мынадай   мәселелер    рет-    ретімен,
көрсетіліп белгілі  бір тәртіп сақталуы тиіс:
      1.Мақаланың аты;
      2.Авторлары;
      3.Кіріспе;
      4. Зерттеу және зерттеу әдістемесі;
      5. Зерттеу  нәтижесі  және оны талдау;
      6. Қорытындылар мен ұсыныстар;
      7. Қолданылған  әдебиет тізімі
            Мақаланың аты « әрі қысқа, әрі нұсқа»  дегендей  және  мақаланың
мазмұнын  дәл  көрсетілуі керек. Кіріспе  бөлімінде  зерттелетін   мәселенің
 мән-маңызын ,  зерттелу  деңгейін,  және  жарияланған   ғылыми   мақалардың
бағасын ашып жазуы қажет. Әрі қарай  өз  тәжірибесінің   мақсат-  міндеттері
жазылады.
             Келесі   бөлімінде    тәжірибедегі   зерттеу    (малдың   қысқа
сипаттамасы, шаруашылық, уақыт) оны зерттеу әдістемесі көрсетіледі.
            Бұдан кейінгі  2 бөлім –негізгі бөлім  болып  есептеледі.  Мұнда
автор  өзі  жүргізген  зерттеуден   алынған   нәтижелерді  көрсетіп,  оларға
талдау жасайды.
            Қорытындылар  мен  ұсыныстар   тек  автордың  өз  зерттеулерінен
ғана  шығуы  керек  және  дәлелдемелердің   статистикалық   көрсеткіштерінің
сенімділігі жеткілікті дәрежеде жоғары болуы  қажет.  Бұлар  да   түсінікті,
«әрі қысқа, әрі нұсқа» болуы шарт.
            Әр мақала қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталуы тиіс.
            Мақала басынан  аяғына дейін  біртұтас дүние болуы керек.  Автор
ойын анық жеткізуі  және сөйлемдерді  қайталамауы  тиіс.  Басқа  авторлардың
зерттеулерін , еңбектерін, әдістемелерін талдауға немесе басқа   бөлімдеріне
қосса, міндетті түрде оған  сілтеме  жасауы   және  ол  еңбектер  әдебиеттер
тізімінде  болуы қажет. Әдебиеттер  тізімінде  мақалада  сілтеме  жасалмаған
еңбектерді,  оқулықтарды,  энциклопедияларды,  сөздіктерді,  ғылыми-көпшілік
және күнделікті бұқаралық   ақпарат  құралдарының   мәліметтерін  кіргізудің
қажеті жоқ, ал автор ,  қажет деп тапса, оны  мақаланың  мәтінінде  көрсетіп
кетуге болады.


      Бақылау сұрақтары:
            1. Студент  өзі жасаған тәжірибе бойынша  мақала  жазып  үйренуі
               тиіс.


      Ұсынылатын әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


      Тәжірибелік сабақ 13, 14
      Тақырыбы: «  Әдістеме»
      Тәжірибелік сабақ мазмұны:
     1. Методология ғылым ретінде
      Сабақтың мақсаты: методология принциптерін меңгеру.
     «Әдістеме» – тәжірибелік қызметтің  және  теорияның  құрылуының  ,ұйым
тәсілдерінің және принциптерінің жүйесі.
     «Әдістеме педагогикасы –ол педагогикалық  білімді  оқу  және  оны  алу
процессі, яғни педагогикалық таным. Оған кіреді:
    1) педагогикалық білімнің  функциялары  және  құрылымы,  сонымен  қатар
педагогикалық келелі мәселелер;
    2) фундаментальді, жалпы ғылыми және педагогикалық ережелер (теориялар,
концепциялар, гипотезалар);
    3) педагогикалық таным әдістерін оқу .
     Әдістеме 4 кезеңге бөлінеді:
    – философиялық;
    – жалпы ғылыми;
    – нақты-ғылыми;
    – технологиялық (нақты әдістемелер  және зерттеу ттехникасы).


      Бақылау сұрақтары:
      1. Методология ғылым ретінде қарастыру?
      2.  методологияның даму тарихы.
      3.  Методология қандай этаптардан тұрады?


      Ұсынылған әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
      Тәжірибелік сабақ 15, 16
      Тақырыбы: «   Статистикалық методология»


      Дәріс сабақтарының мазмұны:
      1. Статистика және оның методологиясы.
      2. Статистикалық мәліметтерді өңдеу.


      Цель  практического  (семинарского)  занятия:  статистика  және   оның
методологиясымен  танысу,  статистикалық  көрсеткіштерді  өңдеуді  жүргізуге
үйрену
Статистика -латын сөзі (states)
Біріншірет  үкімет  құрылымында  қолдалынған  1749  жылы  неміс  ғалымы   .Г
Аханвальмен кейінен кітап жазған .
Қазір  3мағынада қолдалынады
1.Адамдардын нақты мір саласында,мәліметерді  жинау  ,өңдеу,  және  сұрыптау
,әлеуметтік экономикалық дамуына сипаттама беру.
2.Нұсқау  мен  әдістемелерді  теория  жүзінде  негіздеп   практика   жүзінде
қолдану.
3.Статистикаларды мәлметтерді өнеркәсп, ұйымдар,  экономика  саласында  есеп
беруге қолдалынады.
Статистикалық ерекшелігі – мәліметтер  сандық формада  ,статистердің  сөзмен
цифрлар тілі .
Статистердің    мақсаты цифрлар арқылы мәліметтерд сараптау және өндеу.
Мәлеметтердің  пайда  болуына  байланысты   статистика  өмірге  қажет   бола
бастады , яғни  жердің  көлемі  ,халықтың  саны  ,оның  құрал  жабдықтарымен
қамтамасыз етілуін есепке алу үшін .т.б.
Статистика ғылым ретінде 17 ғасырдың орта шенінде 2 бағыт бойынша дамыды.
1.Жазбаша неміс ғалымдары.Конринг, Ахянвель
2.Матиматикалық. В.Ангмен, У.Петти ,Ф .Гальтман ,Р.Фишнр.
1-ші кітап К.Ф.Герман Статистиканың жалпы теориясы. 1809 жылы.


    Бақылау сұрақтары:
    1. Алынған мәліметтерге статистикалық сараптама жүргіз.
    Ұсынылған әдебиет:
   1      1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.

    Тәжірибелік сабақ 17, 18
    Тақырыбы: « Статистикалық мәліметтердің графикалық сипаттау».
    Тәжірибе сабақтарының мазмұны:
    1. Мәліметтердің графикалық сипаттау.
Сабақтың мақсаты:  Статистикалық мәліметтердің графикалық көрінісін
зерттеу.
Сабақтың қысқаша мазмұны: Графика статистикалық  мәліметтердің  анализі  мен
өрнегі үшін маңызды құрал, өйткені көрнекілік көрініс ақпаратты  қабылдауды,
жоспарды орындау дәрежесін  көруді жеңілдетеді.  Қазіргі  кезде  комьютерлік
графиканың қолданбалы бағдарламасының пакеттері дайындалған,  ол  графиканың
тәжірибелік  қолдануда  зерттеушінің  міндетін   жеңілдетеді.   Статистикада
графиктік әдіс төмендегі келтірілген мәселелерді шешу үшін қолданылады:
1.статистикалық көрсеткіштерді салыстыру;
2. зерттелетін жиынтықтың құрамы мен құрылымын сипаттау;
3. уақыт  мерзіміне  сәйкес  құбылыстағы  болған  өзгерістердің  өсіңкілігін
бақылау;
4.құбылыстардың өзара байланыстылығын білу;
5.кеңістіктегі орналасуын және таратпалық дәрежесін анықтау үшін;
      Жоғарыда  көрсетілген  мақсаттарына  сай  және  кеңістіктік   бағытына
байланысты   графикалық   әдіс   диограмма   және   картодиаграмма   түрінде
қолданылады.


    Бақылау сұрақтары:
    1.Статистиканың графикалық көрінісінің түрлерін ата
    Ұсынылған әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
      Тәжірибелік сабақ 19, 20.
      Тақырыбы:  «   Алынған  эмпирикалық  фактілердің  сараптамасы,  оларды
      жалпылау және интерпретация»


      Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
     1. Эмпирикалық факт нәтижелерінің сараптамасы
     2. Этапы анализа интерпретации результатов исследования.
     3. Қорытынды


      Цель занятия:  алынған  эмпирикалық  фактілердің  сараптамасы,  оларды
      жалпылау және интерпретация үйрену.
       Алынған эмпирикалық фактілердің  сараптамасы,  оларды  жалпылау  және
интерпретация ең  маңызды  және  өте  қиын  соңғы  зерттеу  кезеңі.  Зерттеу
жүргізу  уақытында  психологпен  алынған   барлық   эмпирикалық   мәліметтер
сараптамаға жүгінеді: сөйлесу  мәліметтері,  бақылау  және  барлық  тәжірибе
үлгісінің орындалған нәтижесі.
       Экспериментальді мәліметтер интерпретациясында ескеру керек:


      1) тәжірибеге қатынасын;
      2) экспериментатор және обьектінің арасындағы ерекшелік;
      3) обьектінің тәжірибе инструкцияларына қатынасының мінездемесі;
      4) әрбір бөлек экспериментальді үлгілерді жүргізу ерекшеліктері;
      5) жасалған қателіктерге қатыснасы;


      Бақылау сұрақтары:
      1.Алынған эмпирикалық фактілердің сараптамасы,  оларды  жалпылау  және
      интерпретация өз сөзімен түсіндіру


      Ұсынылған әдебиет:


         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
      Тәжірибелік сабақ  21,22.
      Тақырыбы: «  Рефератты дайындау және әзірлеу»
      Тәжірибеліу сабақ мазмұны:
      1. Рефераттың жазылу ережесі


      Сабақ мақсаты: рефератты безендіру және жазылу техникасын меңгеру
Реферат (от лат. refero - «баяндаймын») - ғылыми  проблемалар  (жағдай)  мен
ғылыми конференциялардың қорытындысы жөніндегі мәліметтер мен қандай да  бір
кітаптардың қысқаша түріндегі жазбаша немесе ауызша мазмұны.
      ЖОО рефератының көлемі 20 беттен тұрады.
      Рефератты жазу үшін:
      Тақырыпты таңдау.  Ол қызықты және өзекті болуы қажет
      Ең бірінші осы тақырып бойынша әдебиет іздейміз және  қазіргі  заманғы
әдебиеттерді қолдануға тырысамыз.
      Рефераттың негізгі бөлімінің жоспарын сызып қоямыз.
      Негізгі бөлімін жазғаннан кейін кіріспені жазамыз, өйткені  рефераттың
міндеттері сәл өзгеруі мүмкін және кіріспені өзгертуге  тура  келеді.Алғашқы
жазылғанды оқытушыға көрсетеміз.
      Аяқталған жұмысты шығарып, қысқаша баяндама  жасаймыз  (5-7  мин),  ол
рефератты қорғау кезінде қажет
      2. Реферат құрылымы.
      КІРІСПЕ. Тақырыпты таңдауды негіздеу, оның өзектілігі.жұмыстың мақсаты
мен міндеттері Қолданылған әдебиетке қысқаша шолу жасау.
      НЕГІЗГІ БӨЛІМ . тақырыпты ашу, әрбір бөлімінң соңында қорытында жасау
      Қорытынды. Келелі мәселені шешуде өзінің көзқарасы
      Рефератты безендіру.
      Сыртқы  парақ  оқу  орнының  стандарттары  бойынша  жасалады,   келесі
мәліметтерді құрайды:
      ЖОО атауы
      Факультет және кафедра атауы
      Реферат атауы
      Орындаушының фамилиясы и тобы
      Тексерушінің фамилиясы және ғылыми дәрежесі
      Сыртқы парақ бірінші болып саналады, бірақ бетке номер қойылмайды.
      МАЗМҰНЫ – беттің номерленген белгілерінің мазмұны.
      Мазмұны бірінші бет болып саналады
      Жұмыс мәтіні (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды).
      ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ – толық бибилиографиялық  мәліметтері  көрсетілген
тізім.

      Бақылау сұрақтары:
          1. Реферат қандай бөлімдерден тұрады ?
      Ұсынылған әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.






      Тәжірибелік сабақ 23, 24.
      Тақырыбы: « Есепті  дайындау және әзірлеу»
      Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
      1. Есепті дайындау ережесі.
      2. Есепті безендіру


      Сабақ мақсаты: есепті дайндау және жазылу техникасын меңгеру.
      Тәжірибе бойынша есеп – бұл тәжірибелік  жұмыс,  студенттің  теориялық
және тәжірибелік білімін өздік іздену арқылы ұштастырып,  есеп  беруі.  Есеп
ереже  бойынша  оқу  курсы  аяқталғанда  жазылады.   Тәжірибе   есебі:   оқу
тәжірибесі, өндірістік тәжірибе және диплом алды тәжірибесінен  өту  кезінде
жазылады. Тәжірибеден өтуді  оқу  бағдарламасына  сай  жүргізеді  және  оған
жауапты бір оқытушы  тағайындалады.  Оқу  тәжірибесі  1,2  курста  теориялық
білімін жетілдіру мақсатында  оқу  корпусында  жүргізіледі,  ал,  өндірістік
және  диплом  алды  тәжірибесі  3,4  курста   арнайы   мекмелерде,   өндіріс
орындарында  оқу  орынымен  шарт  жасасу  арқылы  өткізіледі.  Тәжірибе  оқу
бағдарламасының графигінде көрсетілген мерзімге сай өткізіледі.
      Тәжірибеден өту есебінің мақсаты: белгілі бір  бағытта,  өзі  көздеген
мақсатқа  орай  мәліметтер  жинақтау  мен  оны  өңдеу  болып  табылады.  Бұл
жинақталған мәліметтер  дипломдық жұмыс жазуда қолданылады.
      Міндеті:
•тәжірибе бағдарламасы бойынша  мамандық  бойынша  кафедрадан  тапсырма  алу
керек. Ол бойынша күнделік толтырылып, есеп жазылады.
• тәжірибеден өту орыны бойынша барлық мәліметтермен,  жұмыс  әдістемесімен,
толтырылатын құжаттарымен танысу,  ұйымдастыру  іс-шараларын  жүргізе  білу,
алдына қойылған міндетті өздігінен шеше білу;
•  бітіру жұмысына арналған материалдарды жинақтап, жүйелеу;
•  тәжірибеден өту күнделігін берілген формада толтыру (күделікте
жетекшінің қолы, тәжірибе өткен мекеменің мөрі болуы шарт);
 • берілген талап бойынша есеп жазу;
•  тәжірибе өткен мекеменің студентке берген пікірін алу (оған басшының
қолы қойылып, мөрі басылуы қажет)
• өткен тәжірибе бойынша есепті өткізу (күнделік, пікір бірге өткізіледі).
Есепті әзірлеу ЖОО методикалық нұсқаулығына сай жазылады. 1.Титул беті
2.мазмұны 3.Кіріспе  4.Негігі бөлім (2-3 бөлімнен тұрады, 1-бөлімде зерттеу
жүргізілген орынның сипаттамасы, негізгі айналысатын саласы жазылады; 2-
бөлімде жекелеме қызметтеріне тоқталады, өзі тәжірибе жасаған негізгі
әдістерін жазады; 3-бөлімде зерттелген мәліметтерін қорытындылайды, кесте,
диаграмма түрінде көрсетеді) 5. Қорытынды барлық жасалған жұмыс
қорытындыланады. 6.пайдаланған әдебиеттер тізімі (мемл.стандарттар, енгізу
актілері, сол жерде жасалған жұмыс авторефераттары және кітаптар, ғылыми
мақалалар) жазылады.
      Жазылған есеп бойынша студент есебін қорғап, бағаланады. Тәжірибе
есебін қорғау кафедраның арнайы құрылған комиссиясы алдында тәжірибеден өту
мерзімі аяқталған уақыттан кейін бір апта ішінде қорғалады. Өндірістік
тәжірибе бағасы дипломға қойылады. Егер өте жақсы оқитын студент өндірістік
тәжірибеден төмен баға алған жағдайда қызыл дипломға ұсынылмайды.


      Бақылау сұрақтары:
      1. Есеп  қандай бөлімдерден тұрады?
      2. Алынған зерттеу нәтижесі бойынша есеп құру.
      Ұсынылған әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.










      Тәжірибелік сабақ 29,30
      Тақырыбы: « Дипломдық жұмысты дайындау және әзірлеу. Қортынды сабақ»


      Тәжірибелік сабақ мазмұны:
      1. Дипломдық жұмыс түсінігі, мақсаты және міндеттері
      1. Дипломдық жұмысты орындау.
      2. Дипломдық жұмыстың құрылымы және талаптары
      Дипломдық жұмыс  –  маманды  дайындап  шығарудың  ең  соңғы  кезеңінде
орындалатын ғылыми – ізденіс жұмысы. Дипломдық жұмысты  жазу  студент  білім
алып жатқан мамандықтың кез – келген  саласы  бойынша  алынады.  Ол  бойынша
студентке өзін қызықтыратын тақырып бойынша сол  саладағы  ғылыми  жетекшіні
бекітеді. Тақырыпты таңдау  бастапқыда  нақты  болмаса  да,  сол  зерттейтін
саладан  ауытқымауы  керек.  Тек,  кафедра  меңгерушісі  қолын  қойып,   ЖОО
ректорының бұйрығы шыққаннан кейін ғана оны өзгертуге  болмайды.   Ескеретін
жағдай тақырып  бекітілмей,  оны  мұқият  тексеру  қажет,  өйткені  бұйрықта
қатемен кетсе, жұмысты қорғау кезінде титул  бетіне  дәл  солай  жазу  талап
етіледі.
       Диплом  жазу  талаптары:  1.Титул  беті  (тақырыбы,   автор,   ғылыми
жетекшісі)  2.  Мазмұны   3.Кіріспе   4.Әдебиетке  шолу   5.Өзіндік  зерттеу
5.1.Зерттеу әдістемесі   5.2.Зерттеу  нәтижесі  (5.2.1;  5.2.2;  5.2.3  және
т.с.)
6. Зерттеу  нәтижесінің  экономикалық  тиімділігі;   7.Еңбекті  қорғау  және
техника    қауіпсіздігі;   8.Қорытынды   мен   ұсыныстар;    9.Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі; 10.Қосымшалар.
      Дипломдық жұмыстың көлемі 60 беттен кем болмауы керек.
      Дипломдық жұмыс жоспары ғылыми жетекшімен келісіліп берілген
міндеттерге орай, жүргізілген жұмыс нәтижесінен жинақталған мәліметтер
бойынша жасалады.
      Кіріспеде диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі мен жаңалығы,
міндеттері мен мақсаты, тақырып бойынша отандық және шет елдік әдебиет
анализдері жазылады.
        Әдебиетке шолу бөлімінде осы тақырыпқа қатысты жүргізілген әдебиет
көздері келтіріледі.
      Негізгі бөлім өзіндік зерттеулердің әдістемесі, нәтижелері жазылады.
Ол бірнеше бөлімшелерге бөлінуі мүмкін.
      Жүргізілеген жұмыс нәтижесі бойынша экономикалық тиімділігі
есептеледі.
      Қорытындылар мен ұсыныстар бөліміне зерттеу нәтижелері бойынша
жасалған әрбір бөлімшеге қорытынды жазылады, зерттеу нәтижелері бойынша
болашақта оны қолдануға 1, 2 ұсыныс жазылады.
      Әдебиеттер тізімі әдебиетке шолу бөлімінде келтірілген әдебиеттер
бойынша рет-ретімен жазылады. Ол 30-100  әдебиет көзінен тұруы керек.
      Қосымшаларға дипломдық жұмыс ішіне кірмеген, бірақ қатысы бар
кестелер, диаграммалар, фотосуреттер кіреді.


      Бақылау сұрақтары:
      1.Дипломдық жұмысты орындау ережесі туралы , сіздің пікіріңіз  .
      2. Ереженің қандай пунктері ең маңызды деп санайсыз?


      Ұсынылған әдебиет:
         1. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
      2. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М.,  ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
      3. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.


4 Студенттің өзіндік жұмысы
4.1 Студенттің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың методикалық ұсыныстар.
      Жұмысқа кіріспес бұрын, жұмыстың мақсатын және оның  мәнін,  не  істеу
керектігін мұқият оқу, оны безендіру, ұсынылған  әдебиет  бойынша  теориялық
материалын  оқу.  Тапсырмаларды  орындау,  жұмыстың  барысын  сипаттау  және
сәйкесінше қорытынды жасау.Жұмыстың соңында бақылау сұрақтарына жауап  беру.
Тәжірибелік сабақтар студенттің жұмыс дәптерінде жазылады:
-кіріспе   (жұмыс   мақсаты,   жабдықтар   және   материалдар,   зерттелетін
обьекьтілер);
-жұмыс барысы;
-қорытынды (мәліметтер);
-бақылау сұрақтарына және тапсырмаларына жауаптар және қорытынды
Бағалауда ойы, ақпараттылығы ескеріледі.
       Студенттер   СӨЖ   орындауда   берілген   пән   бойынша   кітапханаға
барып,әдебиетпен   жұмыс   істеу   қажет.   Студенттің   өзіндік   жұмысының
қорытындысы   жазбаша  тапсырылады  және  сабақтарда   талқылануы   мүмкін..
Студенттердің  СӨЖ  –дерін  бағалау  сабақ  барысында   бақылау   сұрақтарға
жауаптары толық және барлық өздік жұмыстардың бары ескеріледі.

4.2 Реферат  тақырыптарының  тізімі  немесе  студенттердің  білімін  бақылау
сұрақтары
|№     |Тақырыптар                                                         |
|      |аудиториялық                 |№     |Аудиториядан тыс              |
|1,2   |Ғылым туралы жалпы түсінік   |1     |Экспериментальді зерттеу      |
|      |                             |      |ерекшеліктері                 |
|3     |Ғылым дамуы                  |2,3   |Бақылау нәтижелерін сипаттау  |
|3     |Экспериментті қою            |4     |Тәжірибені қоюда методиканы   |
|      |                             |      |таңдау                        |
|4,5   |Бақылауды өткізу методикасы  |5     |Тәжірибе өткізу схемасы       |
|6,7   |Әдіс және әдістеме           |6,7   |Тәжірибе нәтижелерін          |
|      |                             |      |биометриялық өңдеу            |
|8     |Рефератты дайындау және      |8     |Дәлділігі                     |
|      |әзірлеу                      |      |                              |
|9     |Дипломдық жұмысты дайындау   |9,10  |Эксперменттің методологиялық  |
|      |және әзірлеу                 |      |принциптері                   |
|10,11 |Тәжірибе нәтижесінің         |11    |Индекс туралы түсінік және    |
|      |экономикалық тиімділігі      |      |сараптаманың индекстік        |
|      |                             |      |тәсілінің мәні                |
|12,13 |Статистика туралы жалпы      |12,13 |Ғылыми жұмыстың сараптамасы   |
|      |түсінік                      |      |                              |
|14,15 |Статистикалық көрсеткіштерді |14    |Есепті құру құрылымы          |
|      |өңдеу әдістері               |      |                              |
|      |                             |15    |Әдебиеттің сараптамасы        |






                       Курс бойынша бақылау сұрақтары:
   1. Тәжірибе ісінің қысқаша тарихы.
   2. Ғылыми ұйымдарды міндеттері мен құрылымы.
   3. Зоотехникалық зерттеудегі терминдер және негізгі түсініктері.
   4. Ғылми зерттеу түсінігі және оның кезеңдері.
   5. Ғылыми зерттеу түрлері және дәрежесі.
   6. Зоотехникалық зерттеулерде жалпы ғылыми әдістерді қолдану.
   7. Зоотехникалық зерттеу әдістерінің негізгі классификациясы.
   8. вегетационды және зертханалық зерттеу әдістері және жүргізу
      ерекшеліктері.
   9. Тәжірибеге қойылатын негізгі талаптар: типтілік,бір айырмашылық
      принциптері, қайта өндіргіштік және қателерді төмендету тәжірибе
      нақтылығын жоғарылату
  10. Ғылыми –зерттеу өндірістерінде және ұйымдарда жүргізілетін тәжірибе
      мінездемесі
  11. Рендомизация әдістерінде тәжірибе нұсқаларын орналастыру
      ерекшеліктері.
  12. Тәжірибеде стандарттарды орналастыру ерекшеліктері.
  13. Тақырыпты таңдау, мақсатын анықтау, міндеттері және зерттеу обьектісі.
  14. Жұмыс гипотезасын қою және оқылатын сұрақтың қазіргі жағдайына
      сараптама жасау.
  15. Сұрақтың өзектілігі, жаңалығы және сұрақтың тәжірибелік мәні.
  16. Тәжірибе бойынша құжаттар: бірінші және негізгі.
  17. Ғылыми есепке қойылатын талаптар.
  18. Бақылаудың негізгі талаптары және тәжірибе есебі және жалпы жоспарлау
      принциптері.
  19. Ғылыми эксперимент. Мал шаруашылығындағы ғылыми зерттеу түрлері.
  20. Зоотехнияда ғылыми зерттеу тәсілдері мен әдістері.
  21. тәжірибеге қойылатын негізгі методикалық талаптар.
  22. Нұсқа, тәжірибе схемасы. Тәжірибе қатесіне нұсқа  санының  әсері  және
      тәжірибе дәлдігі.
  23.  Тәжірибеде  стандарттық  әдістерді   орналастыру   нұсқасы.   Олардың
      жетістіктері және басқа әдістермен салыстырғандағы жетіспеушіліктері
  24. Тәжірибеде жүйелеу нұсқасын орналастыру. Жүйелеу нұсқасын  орналастыру
      кемшіліктері
  25. Рендомизация техникасы.
  26. Тәжірибе қатесі туралы түсінік. Қате  түрлері,  пайда  болу  себептері
      және алдын-алу шаралары.
  27. Тәжірибені  жоспарлаудың  негізгі  кезеңдері.Ғылымның  дамуында  жұмыс
      гипотезасының  ролі және оны тексеру тәсілдері
  28. Сапа және сан нұсқасымен бірфакторлы тәжірибені жоспарлау
  29. Көпфакторлы тәжірибе.толық факториальді тәжірибе.
  30. Тәжірибенің көп факторларын жоспарлау.
  31. Тәжірибе ісінде математикалық статистика міндеттері және мәні.
  32. Зоотехния зерттеулерінде таңдалған әдіс. Бас және іріктеме жиынтығы
  33. Таңдау түрлері және оларға қойылатын талаптар.
  34. Эмпирикалық және  теориялық бөлу. Бөлу заңдылықтары.
  35. Ықтималдық деңгейлері туралы ұғым, мәні және сенімді деңгейлер.
  36. Тәжірибе қатесі туралы түсінік.
  37. Тәжірибедегі статистикалық мінездеме.
  38. нолдік гипотеза  түсінігі.  Параметрлерді  орналастырудың  нақты  және
      интервалді бағасы.
  39. Тәжірибенің бірінші өңдеу нәтижесі .Ковариационды сараптаманың мәні.
  40. Негізгі тәжірибенің ақиқаттығы  және  маңыздылық   арасындағы  түсінік
      айырмашылығы.
  41. Егісітік тәжірибенің есебі және құжаттары.

                            4.3 Әдебиеттер тізімі

   1. Бегимбаев К. Н., Нургазы К. Ш. Методика научных исследований, А. 2006.


   2. УММ, Сейлгазина С.М.,2010,145б
   3. Викторов П.И. Методика и организация  зоотехнических  опытов,  М.,  ВО
      «Агропромиздат», 1991, 110 с.
   4. Овсянников А.И. Основы опытного дела  в  животноводстве,  М.  «Колос»,
      1976, 302 с.
   5.    Джалилов    А.Х.     Основы     учебно-исследовательской     работы
      студентов.А.,1989,190с.
   6. Безуглов И.Г., Лебединский В.В., Безуглов А.И. Основы научного
      исследования. – М.: Изд-во: Академический проект, 2008. – 208 с
   7. Методы научного исследования: учебное пособие
      Автор: Завьялова М. П.
      Издательство: ТПУ, Томск
      Год: 2007

   8. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и  генетике  сельскохозяйственных
      животных, М., «Колос», 1970, 422 с.
   9.   Трифонова   М.Ф.   Основы   организации   научных   исследований   в
      сельскохозяйственных вузах, М., 1985,67 с.




  10. Шкляр М.Ф. Основы научных исследований. - М.: Издательство: Дашков и
      Колос, 2009. – 244с.
11.Ырғызбек Әміреұлы статистиканын жалпы теориясы, Алматы:   Экономика  1998
ж.- 245б.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс