Файл қосу
Сұрыптау түрлерін салыстыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |042-14-4.04.01.20.198./03-2012 |
|ПОӘК «Эволюциялық ілім» |№3 басылым | |
|пәнінің оқу-әдістемелік |«__»____20 | |
|құжаттар жиынтығы |ж | |
5В080300 (050803) – «Аңшылықтану және аң шаруашылығы» мамандығына
арналған
«Эволюциялық ілім»
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ
СЕМЕЙ
2012
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Тәжірибелік сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
1. Глоссарий
Аккомадация - организмдегі ағзалардың турлі тітіркендіргіштердің күшіне
біртіндеп беймделуі, жаттығуы
Альтерация – Ұлпалардың кейбір нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің
өзгеруін білдіретін термин
Анаболизм – организмде зат алмасудың арта түсуі
Анестезия – жансыздану. Ағзаға операция жасау үшін жалпы немесе белгілі бір
мүшенің жүйкелерін тежеу
Анализаторлар – ішкі немесе сыртқы тітіркенгішті қабылдап өткізу және
келген қозуды анықтап – талдап, оны қайтадан эффекторға жеткізу жүйесі
Анализ – анықтап талдау
Анабиоз – сыртқы ртаның қолайсыздығы туғанда ағзаның тіршілік белгілерін
уақытша тоқтатуы
Афференттік – шеткі ағзаның қозуын орталыққа жеткізу
Атропин - өсімдіктерден алынатын зат және парасимпатикотроптық заттар
қатарына жатады.
Ахилия – асқазан сөлінің өте аз мөлшерде бөлінуі немесе тіптен тоқтатылуы
Ацидоз – қанның тұрақты сілтісінің өзгеруі немесе төмендеуі
Аэрация – су немесе басқа сұйықтықты оттегіне қанықтыру
Барокамера – тұйық бөлме, онда ішіндегі ауа қысымын, жылылықты,
ылғалдылықты және газ құрамын қолмен өзгертуге болады
Барорецептор – қысымды қабылдаушы рецептор
Билирубин - өттің бояуы. Эритроцит бұзылғанда ондағы гемоглобиннен пайда
болады
Бинауральды есту – екі құлақпен бірдей есту
Биопсия – малдың не адамның денесінен өте кішкентай мөлшерде ет кесіп алу
Блефароспазм – көзқабығының шеңберлібұлшық еттерінің құрысып жиырылуы
Брадикардия – жүрек соғысының төмендеп (баяулап) кетуі
Ваготонин – ұйқы безінде пайда болатын белсенді зат
Вазодилататорлар – қан тамырларын кеңейтетін жүйкелер
Вазопрессин – гипофиздің артқы бөлігінен шығатын гормон
Вальвулография – жүрек қақпақтарының күйін, жұмысын ультра жұмыс арқылы
жазу
Венотомия –венотомия, көк тамырды ашу, венаны кесу, қию
Вена синусы – жоғарғы және төменгі қуысты веналардың оң жақ жүрекшеге қан
құятын жеріндегі кеңйген қойнауы
Виварий – түрлі майда зертханалық жануарларды ұстайтын орын
Гальванометр - өте әлсіз электр тогын өлшейтін, өте сезгіш құрал
Гематология – қан туралы ілім
Гастрон – асқазанда тұз қышқылын тежейтін зат
Гастроэнтеростомия – жіңішке ішекті асқазанмен біріктіріп жалғастыру
Гемодинамика – қанның қан тамырларында жүруін зерттейтін ғылым
Гемометр – қандағы гемоглобинді өлшейтін құрал
Диплопия – бір заттың көзге қосарланып көрінуі
Дальтонизм- түсті ажырата алмау
Децеребрация – миы бұзылған. Мидың сабауына операция жасауды айтады
Диоптрия – көздің оптиқалық жүйесіндегі сәулені сындыру күші
Зоб – қалқанша безінің өсіп үлкейіп кетуі
Изохронизм – қозудың жүйкеден бұлшық етке өтуі үшін жүйке мен бұлшық еттің
хронаксиясының біртүрлі болуы
Иммунитет – ағзаның белгілі бір жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті
Иррадиация – орталық жүйке жүйесі арқылы қозудың дененің барлық жеріне
таралуы
Катакрота – катакрота, пульстің – тамыр соғуының төмендеу кезеңі
Калориметр – белгілі уақыт ішінде пайда болған қуатты (жылылықты) өлшейтін
құрал
Катаболизм – ағзадағы заттардың майдалануы
Катаракта – көз бұршағының қарауытуы
Кимограмма – кимограф арқылы жазылып алынған сызық – жазулар
Лактация – сүт безінен сүттің шығуы
Летаргия - ұзақ ұйқы
Латенттілік – жасырын, білінбейтін. Кейбір реакцияның немесе ауру түрінің
жасырын немесе білінбей, сезілмей өтетін кезі.
Лабильность – мүмкіндік, мүмкіндігі
Ликвор – ми – жұлын сұйықтығы
Миоглобин – бұлшық етттердің гемоглобині
Миелин – жұмсақ, былжыр зат, жүйке талшығын қаптап жатады
Медуллин- бүйректің жұмсақ қабатынан шығатын зат. Ол липид тектес,
қантамырын кеңейтетін заттарға жатады
Нефрон – қаннан зәрді бөліп шығаратын бүйректің күрделі құрылысты жасушасы
Норадреналин – бүйрек безінің жұмсақ қабатынан бөлінетін гормон
Пульс амплитудасы – пульс тербелісінің ұзындығы, жүрек соғуына байланысты
артериялық қабырғаның керіліп – тарылуынан пайда болатын тербеліс
№ 1 тақырып. Кіріспе
1.Эволюция түсінігіне анықтама.
2.Эволюцияны зерттеу әдістемелері, басқа ғылымдармен байланысы
Тірі табиғаттың дамуы эволюция идеясы Индияның, Қытайдың, Египеттің,
Грецияның ежелгі материлистерінің еңбектерінде айтылады.Б.З.Д 1000
жылдықтың өзіңде Индияда философиялық мектептер құрылды,өмірге деген
материялдық көзқарастар пайда болды.Бұдан да ертерегінде Аюрвед атты ғалым
адамдар маймылдан жаратылған деген тұжырым жасап ,осыдан 18млн жыл бұрын
Индостанда және Оңт Шығыс Азия материгінде тұрған деген .Мөлшермен 4 млн
жыл бұрын жабайы адамдар бірігіп қоректерін аулаған .
Қытайда Бзд 2мың жыл бұрын ірі қара малды соның ішінде аттар
және сән үшін өсетін өсімдіктерге арнайы сұрыптау жүргізілді. Б.З.Д 1 мың
жылдықтың өзінде өсімдіктер классификациясы болған
(сүйекті,бұлшықты,шырынды,жайылып өсетін ,бұталар ж\е т.б) Сол ерте
кездегі Аристотель (Б.З.Б IV) тірі табиғаттың дамуы жайлы айтып өткен.
Алайда қазіргі және көне ойшылдарымыздың ойларының жақын болғанымен
көне ойшылдардың көз қарастары ескілеу болып табылады.
Ежелгі әлемде –Қытайда ,Индияда,Египетте,Грецияда – 200 мың жылдай
білім жақсы дамыған,бірақ Еуропада IV ғасырдан XIVғасырға дейін аралығында
ортағасырда қаратүнек төнеді, «жаратылыстануға қара түн»
Адамдар табиғаттың дамуы туралы идея айтса отқа жағатын
болған,және де ертедегі жаратылыстану,философия кітабын оқыса да отқа
жаққан.Ғылымға деген сенімді дінге деген сенімге күштеп айналдырған.
Шіркеудегі білім бойынша дүниенің дамуына 6 мың жылдай болған,ал
ресми түрде жер бетін құдай б.з.д.4004 жылда жаратқан деген.Нақтырақ
айтсақ табиғатты танып білу тыйым салынған: жүздеген талантты
ғалымдар,мыңдаған ежелгі ескі кітаптар осы уақыттын ішінде жойылған .Орта
ғасырда табиғатты тану,органикалық заттарды, әлемді тану өте ақырын,білім
баяу жиналды.
Бірақта ортағасырда объективті түрде табиғатты танып білуге
шақырды.Осылай немістің монахы Альберт Бальштедский(1206-1280) көп томдық
энциклопедияны басып шығарды,өсімдіктермен және жануарларға арналған
бөлімдерді бөлді.Аристотель,Плиния,Галенаның білімдеріне сүйене отырып
,классификация негізін ,және олардын тәртібін мазмұндайды.Ортағасырда
басқада үлкен тірі табиғат туралы көптомдық басылып шыққан кітаптар болды
олар « Табиғат айнасы» Венсена де Бове(XIII) Владимир Монамахтың ұлағаты
және тағы да басқа көптеген кітаптар.
Ортағасырда ең жоғарғы деңгейде мәдениет пен білім болды арабтарда
X-XIIғғ Европада ислам мәдениетін таратқан Кордова.Ибн Рашда (Авероэс 1126-
1198) және әсіресе «Канон медицинасы»,Ибн Синаның (Авиценна 980-1037)
кітаптарында жануарлардың және өсімдіктердің тіпті адамдарды танып
білудің дұрыс жолы айтылған.
XIII ғасырда ағылшындық ойшыл Роджер Бекон (1214-1292)
көргенсіздікке білімсіздікке қарсы шықан.Бекон монастырлардын түрмесіне
тасталған,оның еңбектері жүз жыл өткеннен кейін ғана шығарылды.
Жаңа дәуірдің келуі бұрынғыдан да жақсы білім,ғылым
әкелді.Аристотельдің,Плинияның,Платонның,Теофрасттың және т.б авторлардын
кітаптары, Еуропалық мемлекеттерге Солт Африкадан Испанияға
шығарылды.Сауда саттықтың дамуы және т.б өзгерістер флора мен фаунаның
дамуына әсері бар.
Ағыгшындық ірі философ Ф.Бкон (1561-1626) индуктивті әдіс
дәйектемесін білім зерттемелерінде қарастырады.
XVI ғасырда жануарлармен өсімдіктер әлемін зерттей отырып
А.Везалийдің «О строении человеческого тела 1543» атты анатомия жақсы
жетістіктерге жетті.
Ал 1628 ж У.Гарвей өзінің қан айналу жүйесі туралы кітап жазып
шығарды.Микраскопты жасап шығарғаннан бастап тірі заттарды зерттеу
мүмкіндігі күшейе түсті, өсімдіктердің жасушалық құрылымы
ашылды.(Р.Гук1665) микроорганизмдер әлемі
эритроциттер,сперматозойдттар(А.Левенгук 1683) капилярлардағы қандар
қозғалысы.(М.Мальпиги1661) және т.б.1583 ж италяндық медик және философ А
Чезальпино өсімдік классификациясын ашуға мүмкіндік болды,ол дәнін,гүлін
және тамырын ажырата білді.Ағылшындық биолог Дж Рей «Истории
растений»(1686-1704) атты еңбегінде 18600 ден жоғары өсімдіктер түрлерін
және оларға бірінші болып «түр»және «тұқым» деген түсініктеме берген.
Систематиканың салыстылмалы анатомияның , биогеографияның
жетістіктерінің арқасында XVII-XVIII ғасырда жаратылыстануға қөптеген
фактылы материалдар қосылды.Атақты швед ғалымы К.Линней 1707-1778 өз
заманының білгірі сол уақытта «систему природы»(1735) атты еңбегін ұсынып
тастады.Көп еңбектерінің ішіндегі ең ірісі биологияда көп қолданатын
биноминальды номенклатураны енгізді.
Бірақта XVII ғасырдың өзінде натуралисттар мен филосфтардың
еңбектерінде эволюция кенінең қолданып ,қарастырылады.Осылай Г.В Лейбницте
(1646-1716),Аристотельдің ойын одан әрі дамыта отырып ,градитация
принциптерін енгізіп және жануарлармен өсімдіктер арасында ауыспалы форма
болатынын айтып кеткен. Сосын әрі қарай градация принциптерін дамыта
түсірді және ол «лестнице существ» атты еңбегінде қолданылды.Минералды
заттан бастап адамға дейін қарастырылды осылай трансформизм пайда болды.
Сонымен қатар көптеген еңбектер,кітаптар теориялар пайда болды.Солардың
бірі 1749 жылы көптомдық«Естественная история»кітабы шығарыла
бастады.Ж.Бюффонның (1788 жылға дейін 36 томы шықты.)онда ол жердің
гипотезасының дамуы жайлы жазған.Сонымен қатар Д.Дидроның (1713-1784)
француз ғалымы Мопертиюи (1698-1759) Ч. Дарвинның атасы Эразм Дарвинның
еңбектері И.Канттың (1724-1804) «Космогоний» атты еңбегі 1755ж,онда жердің
100 млн жылдай дамығанын айтады.Мысалға Ф Энгельстің еңбегінде «тышқанның
мысыққа желінуі үшін жаратылғаны,ал мысықтың тышқанды жеу үшін жаратқаны,
мұның барлығы бүкіл табиғат – жаратушының біліктілігінің дәлелдеу үшін»
деп айтқан.Ең бірінші рет табиғатты зерттеу барысындағы ілімді қалаған
Ж.Б.Ломарк.(1744-1823)
Қайталау сұрақтары:
1. Ежелдегі білімнің құрылуы
2. Орта ғасырдағы білімнің құлауы
3. Жаңа дәуірдегі жаңалықтар
№ 2 тақырып. Тіршіліктің ұйымдасу жүйелілігі
1. Эволюциялық теорияға дайындығы
2. Эволюциялық теорияның құрылуы
3. Ч.Дарвинның органикалық эволюция механизімінің
маңызды көрінісі
Ламарк биология тарихында өз атын қалдырды, «биология» (1802) терминін
енгізді.Жануарлар әлемінің систематикасын құрды,онда жануарларды ең
бірінші рет омыртқалылар және омыртқасыздар деп бөледі,өрмекшітәрізділер
мен тікен құрттарды бір классқа бөлді,сонымен қатар адамдардың маймылдан
жаратылған жолдарын түсіндіріп өтті.
«философия зоология» 1809 жылғы еңбегіңде Ж.Б Ламарк
эволюциялық»лестницы сушеств» дәйектемесін жазды.Оның ойы бойынша эволюция
организм іштей алға ұмтылыс негізінде прогресске қарай жүреді.(градация
принципі).Бұл прогресске қарай ұмтылу сыртқы себептермен анықталмайды,олар
тек қана градацияның дұрыстығын бұзады.Ламарктың көзқарасы бойынша түрлер
ауысады деп есептеп қарапайымнан күрделіге өтеді деген.Бірақта Ламарктың
бұл көзқарасы оның концепциясы қате болды.
Егерде эволюцияға жаңа белгілер енсе Ламарк өзін қалай ұстар еді.Егер
бұл жануарға қатысты болса ,онда оның шарттарынң өзгеруімен қатар
олардың әдеті де өзгереді және де, жаттығуға сәйкес келетін мүшелері
керек бағытқа өзгереді деген.(бірінші заң),және де бұл өзгеріс тұқым
қуалайды деген(екінші заң).
«Құс аяғын созуға әртүрлі әрекет істейді.Ұзақ осы әрекетінің
арқасында жәнегі құс әркезде аяғын ұзартып,тартып жүреді.Осыдан аяқтарының
жүндері қауырсындары түсіп жалаңаш ұзын аяқ пайда болды деп жазған
Ламарк өз жұмыстарында.Ламарк жануарларда мүйіздері қалай пайда болатынын
түсіндірген:жануарлардың қаһарлануы болған кезде,әсіресе еркектерінің
бастарынан біреулерінде мүйізшелер шықса,ал біреулерінде сүйекті зат
пайда болып,екеуі араласып нәтижесінде сол жерлерінен қатты өсінді өсіп
шығады.
Ламарктың эволюциялық көзқарастары фактылық материалдары әлсіз
болады, және оның еңбектері өз замандастарының арасында кеңінен таралмады.
XIX ғасырдағы ең маңызды жаңалық эволюциялық ойды даму тарихында
Ч.Дарвинның 1842-1853ж теория эволюциясын қалыптастыруы.Жаңалықтың
маңыздылығы сонша,теория эволюциясы жөнді,толығымен қарастырылды.
Ч.Дарвинның негізін қалаушылар Россияда К.Ф.Рулье(1814-1858)және
ботаник А.Н.Бекетов(1825-1902) болды.К.Ф.Рулье органикалық өмір
органикалық емес өмірден пайда болды деген концепцияны дамытты.А.Н.Бекетов
«Гормонияв периоде» деген жұмысында (1851) өсімдіктің әр түрлі шартта
өсіргенде олардын өзгерісін байқауға болатынын жазған.
Осындай еңбектерінің арқасында эволюция идеясы биологтарды ғана
өзіне қаратып қоймай,білікті қоғамның бәрін қызықтырды.
Ч.Дарвинның эволюция теориясын қысқа қарап шығудың алдында ,Ч.Дарвинның
өміріне және шығармашылығына тоқтайық.
Ч.Дарвин (1809-1882) жастайынан Библяға сенген ,өз ауылында пастор
болып және зоологиямен өзі үшін ғана айналысқан.Ч.Дарвин 22 жасында
Англядан Бигль атты экспедициялық кемеде жер жүзіне саяхаттауға 5 жылға
аттанады.»Бигль» Оңт Америкадан,Австралия және Жаңа Зеландияны аралап ,Оңт
Америкада боп ,жер шарын аралап шықты.Кеменің тоқтап тұрған кезінде
Ч.Дарвин ботаникалық ,палеонтологиялық және зоологиялық каллекцияларды
жинап ,геологиялық бақылау жасады.
«Кемемен саяхат жасап жүргенде натуроалист ретінде кейбір фактыларға
таңқалдым,Оңт Америкадан алынған алдыңғы және қазіргі сол континенттегі
тіршілік иелерін геологиялық бақылау жасап салыстырғанда өзгеріс
болды»...
Ч.Дарвин Англияға 1836 жылы эволюцианист боп оралды.
Ч.Дарвинның қолжетпес еңбегі табиғатта эволюцияның бар екендігін
дәлелдегені емес ,даму процессін және түрлердің құрылуын
түсіндірді,сонымен қатар эволюция механизімін ашты.
Дәл осы эволюциялық ғылымды теорияға айналдырды.
Өсімдік шаруашылығы және жануар шаруашылығы жағынан көп фактылар
оқылып,қаланған,және де Ч Дарвин әрбір түрдің табиғатқа деген құлшыныс
барысында ,олар көбейеді деген тұжырымға келген.Бұл ереже жануар өміріне
де өсімдік өміріне де қатысты.
Әрбір түр жеке дербес түрді әлдеқайда көп мөлшерде бере алады,олар
тірі қалып жасы ұлғайғанға дейін күреседі,жас түрлер жасы ұлғайған
түрлерге қарағанда көп деген.Бірақта басқа жағынан қарасақ жануарда
да,өсімдікте де әрбір түрдің жасы ұлғайған жеке түр саны жағынан қөбірек
немесе азырақ жағынан үнемі сақталады.Жер бетіне көптеген түрдер туылады
соның жасы ұлғайғанға дейінге дейін аздалған түрі ғана тірі қалады.
Сондықтан, қалғандары өмірге деген күресте, өмірге деген құлшыныста
қырылып өледі (1- ші тұжырым).
Ал келесі жағынан алып қарасақ табиғатта бақылау жүргізгенде жануардың
а, өсімдіктің де жалпы өзгергіштік белгілері мінезделген, кейбір жеке
түрлердің малдардың ата – енелері тіпті жоқ, жалғыз болып келеді. Егер
олардың өмірі қолайлы - жайлы болса, бұл ерекшеліктер қатты қауіп
төндірмейді, бірақ та қолайсыз жағдай пайда болса әрбір ерекшелік өмірінің
ақырғы күні болып саналады.
Сонымен қатар, әрбір кішкентай өзгеріс арғы ұрпағына беріле отырып, ол
тұқымқуалаушылық болу керек
Жарты ай өткен соң бірінші шығарған кітабынан кейін тез екінші
басылымы шықты «Түрлердің пайда болуы» деген. Бұл кітап бүкіл еуропалық
тілдерге аударылып, көп адам оқыды осы кітапты, әсіресе, Германияда,
Ресейде, Англияда, АҚШ- та. Бірнеше жылдан кейін антиэволюционизм және
креоционизм өз мәресін нақты жоғалтады.
Бұл процесте ең үлкен мағына мына ғалымдарды болды: Т.Тексли, А.Уоллес
және Джл.Гукере Англиядағы: Э.Геккель,Ф.Миллер, К.Гегенбаура Германиядағы:
К. Темирязева, И.И.Мечников, А.О. және В.О. Коволевскилар, И.М.Сеченов
Ресейден.
Эволюциялық ойдың кең жайылғаны биологияда жаңа бағыт және дисциптина
әкелді: Эволюциялық колентология, экология, био, геоценология, эволюциялық
эмбриология және т.б.
ХIХ ғ екінші жартысында ең ірі жануар тобына және өсетін организмдерде
интенсивтік құрылу кезеңі болды. Биологиялық зерттеу практикасында
Э.Геккельдің әдісі «үштік параллелизм» кіреді. Осылай Дарвинизмнің даму
кезеңі аяқталады.
Қайталау сұрақтары:
1. Ж.Б.Ламарк теориясы
2. Ч.Дарвинның негізін қалаушылар
3. Жаңа дәуірдегі жаңалықтар
№3 тақырып. Табиғи сұрыпталу концепциясы.
1. Табиғи сұрыпталу процесі туралы түсінік
2. Дарвин дәуіріндегі және қазіргі заманғы табиғи сұрыпталу туралы түсінік.
Табиғи сұрыпталу табиғи популяцияларға тән үдеріс. Қолдан сұрыптауды адам
өз мүддесі үшін жүргізеді. Ч. Дарвин теориясының пайда болуына тарихи алдын
ала жағдайлардың бірі ХЫХ ғасырдың басы мен ортасында Англиядағы
өнеркөсіптік төңкеріс болды. Сол кезде ауыл шаруашылық өндіріс тұңғыш
рыноктың талабына тез және тиімді жауап қайтаруға үйренді. Үй
хайуанаттарының жаңа қолтұқымдары және өсімдіктер жаңа іріктемелері көптеп
шығарылды. Сонымен бірге өндірушілер бір маусымда (керме аралығындағы
мерзім - бір жыл) қалаған белгілері бар жануарларды немесе өсімдіктерді
шығаруға қол жеткізді. Бұдан соң гүлдердің ғажап түсі мен пішіндері сәнге
айнала салысымен қалаған белгілері бар толып жатқан өсімдіктер кермелерден
орын алды. Жылма-жыл орасан қосымша салмак беретін ірі қаралардың бірегей
қолтұқымдары (қолда бағылған кездегі ересек дарақтың салмағы 600-1000
келіге дейін жеткен) шығарылды (8-кесте).
Сұрыптау - бұл адам басқаратын эволюция. Сендер кестені талдау арқылы
қолдан сұрыптаудың адам әрекетінің нәтижесі екеніне көз жеткізіңдер. Адам
қандай да бір іріктемені (қолтұқымды) шығару үшін пайдаланатын белгілер
дарақтардың жалпы тіршілікке бейімділігін едәуір төмендете алады. Көптеген
қолтұқымды иттерде иммунитет әлсіреп, ауруға көбірек шалдығады. Алайда адам
олардың ата тектерін тіршілікке бейімділік дәрежесі бойынша емес, сыртқы
бітім сапасы бойынша сұрыптады. Мәдени өсімдіктердің барлық түрлері адам
араласпаса, тіршілік үшін күресте өздерінің жабайы туыстарынан ұтылады.
Олар жеміс мөлшері немесе гүлінің сәнділігі, тағы басқа белгілері бойынша
сұрыпталды. Адам жағымсыз белгілері бар есімдіктерді іс жүзінде көбеюден
үнемі толық қағыс қалдырады. Сүтті аз беретін сиырдан - төл, аз жұмырт- 8-
кесте. Сұрыптау түрлерін салыстыру
|Қолдан сұрыптау |Белгісі Табиғи |Табиғи сұрыпталу |
|Адам |1. Кім жүргізеді? |Табиғат |
|Адамға қажетті белгісі бар |2. Нәтижесінде |Қоршаған орта |
|дарақтар |қайсысы тірі қалады?|жағдайларына жақсы |
| | |бейімделетін дарақтар |
|Төмен |3. Тіршілікке |Жоғары |
| |бейімділік дәрежесі | |
|Бірнеше жылдан бірнеше ондаған |4. Үдеріс жылдамдығы|Жүздеген немесе мыңдаған|
|жылдарға дейін | |жылдар |
|Жағымсыз белгілері бар бірде-бір |5. Әр түрлі |Көбеюге ұзак уақыт |
|дарақ көбеюге рұқсат етілмейді |жылдамдықта болу |жағымсыз белгілері бар |
| |себептері |дарақтар (оңай |
| | |кездейсоқтық) қатыса |
| | |алады |
|Әсімдіктер іріктемесі және |6. Қандай жаңа |Жануарлар мен |
|жануарлар қолтұқымы |формалар түзіледі? |өсімдіктердің жаңа |
| | |түршелері және түрлері |
|Төмен. Бір түрдің әр алуан |7. Жаңа формалардың |Жоғары. Тіпті жақын |
|іріктемелерімен және |генетикалык дербес |туысты түрлер арасында |
|қолтұқымдарымен арасында жұптасу |жекеленушілігі |жұптаса (шағылыса) |
|(шағылысу) болады жөне тіршілікке| |алмайды немесе жұптасса |
|бейім, өсімтал бұдан алынады | |(шағылысса) ұрпағы тұкым|
| | |бермейді |
|Тұқым қуалайтын өзгергіштігі бар |8. Сұрыптауға |Тұқым қуалайтын |
|дарактар |арналған материал |өзгергіштіті бар |
| | |дарактар |
|Бір тип |9. Сұрыпталу типтері|Үш тип |
| |(сақталатын | |
| |белгісінің | |
| |керсеткішіне | |
| |тәуелді) | |
қалайтын тауықтан мол жұмыртқа алуды ойлаған зоотехник немесе сұрыптамашы
жағдайының қандай екенін елестетудің өзі қиын. Тек жағымсыз белгілері бар
дарақтарды қатыстырмай, толық шығарып тастау арқылы ғана өте шапшаң
жылдамдыкпен қолдан сұрыптауға мүмкіндік болады. Алайда жылдамдық, үшін
генетикалық дербестікті төмендетіп алуға тура келеді. Үй хайуанаттары
қолтұқымының кепшілігі, көптеген өсімдік іріктемелері тәрізді өзара
ойдағыдай жұптаса (шағылыса) алады. Атап айтқанда шағылыстырудан пайдалы
сапалары үйлескен жаңа қолтұқым немесе іріктеме калыптасады. (Мәскеулік
күзетші ит - қаскыр ит пен сенбернарды шағылыстыру нәтижесі.)
Тұқым қуалау өзгергіштігі кезінде дарақ өз туыстастарынан ғана ерекшеленіп
қоймай, осы өзгерістерді тұқым қуалауға береді. Өзгергіштіктің бұл түрі
ағзаның тұқым қуалау белгілеріне қатысымен байланысты. Ол еселену немесе
мейоздың жүрісі бұзылған кездейсоқ үрдістер нәтижесінде және жаңадан тұқым
қуалау көрініс берген кезде мутациялық езгеріс болады. Сондай-ақ ата-
енелері және ата тектерінің гендері мен белгілері жаңадан үйлескенде
үйлесімді (комбинативной) тұқым қуалау өзгергіштігі пайда болады.
Тұқым қуалау өзгергіштігінен басқа модификациялық та өзгергіштік бар.
Мұндай кезде езгеріс ДНҚ молекулаларына - гендер мен хромосомаларға қатысы
болмайды. Жаңа тұқым қуалау қасиеттері пайда болады. Ата-енелерінде
бұрыннан бар және олардың ата тектерінщ гендері мен белгілері ұрпақтарында
құрамаланған болса, онда ол уйлесімді өзгергіштік болады.
Тұқым қуалау өзгергіштігінен басқа модификациялық тұқым қуаламайтын
езгергіштік те болады. Ондайда ДНҚ молекуласына - гендер мен хромосомаларға
әзгерістің катысы болмайды. Өзгергіштік сұрыптауға материал жеткізіп
береді. Өзірге тіпті бір түр дарактарының өзгергіштігі болып түрса да
жыныстары жөне жастары бәрібір біркелкі болмайды. Демек жабайы табиғатта
дарақтардың біреуі жақсы, екіншілері нашар бейімделеді. Сөйтіп сұрыптау
қайсысында тұқым қуалау сапасы жақсы болса, сонымен бірге сапасы нашарларды
жойып, дарақтардың көбеюін сақтап қалады.
№4 тақырып. Табиғи сұрыпталудың сандық көрсеткіші. Табиғи сұрыпталудың ролі
туралы нейтралистер мен селекционистер арасындағы пікір сайыс
1.“Түрлердің шығу тегі” еңбегіндегі негізгі қағидалар
2.Мәдени формалардың эволюциясын дәлелдеу
1.Чарльз Роберт Дарвин 1809 жылы 12 февральда Шрюсбериде дүниеге келді.
Атасы Эразм Дарвин атақты ғалым, дәрігер және ақын болған адам. Оның
қаламынан “Табиғат храмы” атты тамаша поэма шыққан. Дарвиннің әкесі де
дәрігер. Дарвин өзінің өмірбаянында әкесі менің білуімше өте ақылды,
бақылаушылық қабілеті күшті және кісіге өте мейрімді адам еді деп жазады.
1818 жылы Чарльз Шрюзберидегі мектепке барады, бұл классикалық мектеп болса
да, одан мен ештеңе үйренгенім жоқ деп жазады. Ол 1826 жылы октябрьде ол
Эдинбург университетінің дәрігерлік факультетіне түседі. Екі жылдан кейін
әкесінің ұйғаруымен Кембридж унивеситетінің дін хадистері факультетіне
ауысады. Бірақ, Дарвинді діни ілім емес жаратылыс тарихы жайындағы әр түрлі
кітаптар қызықтырды. Оның жаратылыс зерттеушілік ықыласының осы кезде
қалыптасуы басталады. Бұл жөнінде университет профессорларынан жас ғылымға
ерекше ықпал еткен ботаник Дж Генслоу мен геолог А Сджевик болатын.
Осылардың басшылығы мен Дарвин табиғат жағдайында геологияны зерттеп
экскурсияларға шығады.
Гумбольдтің жас күнделігін оқуы оны саяхаттарға әуестендіреді. 1831 жылы
Дарвин университетті бітіреді сол жылы професор Генслаудың ұсынысымен
“Бигль” (“Исшіл ит”) кемесіне натуралист есебінде қабылданып жер шарын
айналу саяхатына аттанады.
Дарвин “Бигл” кемесімен 1831 жылы 27 декабрьде Девонпорттан сапарға шығады.
Экспедицияның негізгі міндеті толық теңіз карталарын жасау үшін Оңтүстік
Американың шығыс және батыс жағалауларын және соған таяу аралдарды картаға
түсіру болатын. Бұдан басқа “Бигль” экспедициясының алдына қойылған екінші
міндет- Жер шеңберіне хронометрлік өлшеулер жасау еді. Осыған байланысты
жер шарын айналып шығу саяхаты жасалды.
1835 жылы 5 сентябрьде “Бигль” Оңтүстік Амереканың батыс жағалауынан
Галапагос архепелогына қарай жол тартады. Джемс аралында өсетін
өсімдіктердің 38 галапагостік түрлерімен 30 түрі тек осы аралда ғана
кездеседі, сольбеморлда да осылай, ондағы 26 галапогостік өсімдіктердің 22-
сі осы аралдың эндемиктері. Бірсыпыра аралдардың өзеніне тән таспақа, қуақы
және тау шымшықтардың түрлері кездеседі.
Галапагос аралдарынан “Бигль Австралия жағалуына жол тартып, оның оңтүстік
жағын аралап шығады. 1836 жылы 1 апрельде Суматрадан 600 миль қашықтықта
жатқан Үнді мұхитындағы Килинг және Кокос аралдары көкжиектен көрнеді. Осы
топ аралдарға Дарвин ерекше зейін бөледі, себебі олардың барлығы дерлік
маржандардан құралған және ерте кезде су астындағы рифтер түрінде болған .
Дарвин осы аралдардың тіршілігін зерттейді, кеиінірек осы зерттеуінің
нәтижесінде маржан аралдарының шығу тегі және дамуы жайында тұңғыш теория
құрады, ондағы рифтердің барлық түрлері біртіндеп жүйелі дамудан пайда
болған деп қарап, оларды өзара байланыстырады.
2.Сонымен мұхит аралдарының фаунасы мен флорасының ерекшеліктері осы
кездегі маржандардың тіршілігіндегі ерекшеліктерді және тропиктік
өсімдіктердің тұқымдары мен жемістерінің таралу жолдарын зерттеу арқылы
шешілді. Органикалық табиғат ұдайы өзгеріп отырады, өзгерісті пайда ететін
күшті факторлардың бірі организмдердің өздері деп Дарвинге қортынды
жасатқан Әулие Елена аралына жүргізген зертеулері болатын. Материктен
алшақ, Атлант мұхитының ортасында жатқан бұл аралдың фаунасы мен флорасы
өзіне ерекше сипатта. Өсімдіктердегі бұл өзгерістер құрлық фаунасына,
әсіресе моллюскалар мен насиком фаунасына көп өзгеріс енгізді. .
1859 жылы 24 ноябрьде Дарвиннің ‘Табиғатты сұрыптау жолымен түрлердің шығуы
немесе тіршілік үшін күресте қолайлы тұқымдардың сақталып қалуы” деген
әйгілі кітабы шығады. Еңбектерінің ішінде ерекше зейін аударатыны екеу. «Үй
жануарлары мен мәдени өсімдіктердің өзгеруі» және «Адамның тегі және
жыныстық сұрыптау» бұлар «Түрлер тегі» мен бірге тұтас ғылыми теория
құрады.
3.Дарвин өсімдіктердің айқас тозаңдануында күрделі бейімділіктер бар екенін
дәлелдейді. Бұл фактыны эвалюциялық теория тұрғысынан талғау айқас
тозаңданудың рөлін анықтауды қажет етті. Бұл жөнінде жасалынған көптеген
эксперименттердің нәтижесіне сүиеніп, Дарвин айқас тозаңданудың. биологялық
пайдасы бар деген қорытындыға келеді, себебі өздігінен тозаңданумен
салыстырғанда айқас тозаңданудан әлді және тұрақты ұрпақтар алынады.
Дарвиннің бұл зерттеуінің қорытындысы өсімдік дүниесінде айқас және
өздігінен тозаңданудың әсері деген арнаулы еңбегінде баяндалды.
Бақылау сұрақтары
1.Ч.Дарвиннің өмірбаяны және еңбектері.?
2. “Түрлердің шығу тегі” еңбегіндегі негізгі қағидалар?
3.Мәдени формалардың эволюциясын дәлелдеу ?
№5
Тақырыбы: Дарвиннің өзгергіштік формалары, заңдылықтары және себептері
жайлы көзқарастары.
1.Айқын және айқын емес, ара қатынастық және компенсациялық өзгергіштіктер.
2.Доместикация ілімі
3.Монофилия және полифилия принциптері
4.Қолдан сұрыптау ілімі
1.Дарвин теориясының негізгі қағидасы – адамның мәдени түрге айналдырған
өсімдіктері мен жануарларының елеулі өзгеріске ұшырады деп тану. Мұны жер
шарының әр жерінде шығарған сүт қоректілер мен құстардың көптеген
тұқымдарымен, сондай – ақ өсімдік сорттарынан көреміз. Солтүстік Африканың
шөлдерінде финис пальмасынан 38 түрше шығарылған. Полинезияның бір ғана
аралында нан ағашының 24 түрі және сонша банан түрлері егіледі.
Сүмбіл гүлдің 1200-ден астам түрін иеленген голландиялық гүл маманы
Верхульем ешбір қатесіз бір ғана жуашығына қарап өсімдіктің қай сортқа
жататынын ажыратады екен.
Жануарлар мен өсімдіктердің өзгергіштіктері жайындағы нақтылы материалдарын
талдай келіп, Дарвин тіршілік жағдайларындағы өзгерістердің қандайы болса
да өзгеріс туғызады, организмде мұндағы әрқилы өзгерістер әр түрлі
организмдерге түрліше әсер етеді деген қорытындыға келді.
Үй жағдайында тіршілік жағдайының өзгерістері организмге елеулі өзгерістер
енгізетінін байқаймыз. Бұл өзгерістер кейде көмескі түрде болады оның
қандайда бір себебі бола тұрса да, бірге өздігінен болған өзгеріс сияқты
көрініп, себебі белгісіз болып қалып отырады. Осыған байланысты Дарвин
өзгергіштікті екі түрге бөледі айқын (топтық) өзгеріс және айқын емес(жеке
өзгеріс)
Топтық өзгеруде белгілі жануар тұқымының немесе өсімдік сортының особьтары
белгілі бір себептің әсерімен біркелкі өзгереді. Мысалы организмнің өсуі
қоректің мөлшеріне, оның түсі қоректік сапасына байланысты. Жеке өзгеріс
немесе анық емес өзгеріс бір түрге жататын особьтарға тән белгілерде
болады. Өзгергіштікті адам жасамайды, адам тірі организмдерді тек жаңа
тіршілік жағдайларының талқысына түсіреді, сол кезде оларға табиғат әсер
етіп өзгеріс туғызады. Организмнің өзгеруі бұл екі фактордың өзара
әрекеттесу нәтижесі болып табылады, яғни организмнің табиғаты мен табиғат
жағдайларының әрекеттесу нәтижесі.
2.Дарвин жабайы жануарлардың қолға үйретілуін, жабайы өсімдіктердің қолға
үйретілуін, егіле бастауын терең зерттей отырып, доместикация ілімінің
негізін қалады. Жануарлар мен өсімдіктерде өзгерістер пайда болуын зерттей
келіп, Дарвин организмнің әр түрлі оргондары мен оргондар систематикасында
болатын өзгерістердің өзара байланыстылығын көрсеткен өте маңызды бірқатар
заңдылықтарды ашты. Осындай заңды өзара байланысқа жататындар:
1.Коррелиятивтік немесе арақатынастық өзгергіштік дегеніміз –белгілі
органның өзгеруімен байланысты басқа оргондардың өзгеруі. Кювье бұл
коррелияциялар бастан бар, оны құдай жаратқан деп түсіндірген еді. Дарвин
корреляция организмдердің тіршілік процесінде пайда болады, сол себепті бір
оргондағы өзгеріс екінші оргонда өзгеріс тудырады деп дәлелдеді.
Коррелятивтік өзгеріс оргондардың құрылысында да және олардың
функцияларында да байқалады. Шалшық су құстарының көбінде ұзын мойын мен
ұзын сирақ арасында корреляция бар екендігін көреміз, яғни ұзын мойынды
түрлердің аяқтары да ұзын болып келеді.
2.Компенсациялық өзгергіштіктің мәнісі бір оргондардың және олардың
функцияларының дамуы басқа бір оргондарды тежеп, олардың жетілмей қал-
уына және редукциялануына себеп болады. Бұны тепе –теңдік принцпі
(копенсация) деп атап, Жоффруа Сент –Илер осы заңдылық туралы жазған
болатын. Компенсацияялық өзгергіштікке байланыысты екі белгілерде де кері
коррелияця болады. Мысалы бір сортқа жататын копусталар әрі май жапырақты
әрі көп тұқымды бола алмайды. Сиырды өте семірту мен қатар сүтті май
беретіндей етуге жеткізу қиын.
3.Табиғи сұрыптау процесін зерттеу арқылы Дарвин түрлер тегінің
монофилиялық теориясын құрды, оның мәнісі - өсімдіктердің немесе
жануарлардың әрбір ірі тобы бір негізден таралған деп тану. Үй
жануарларының тұқымдарын зерттеу, оларды қолда асырай бастағаннан бері
едәуір іріленгендерін және бұл өзгерістер ұзақ уақыт бойы тұқым қуалай
алатыындығын көрсетті.
Тұқым қуалаушылық организмнің өзгергіштік қабілеті сияқты, барлық
оргаанизмдерге тән ортақ қасиет. Бұл ата тегінің белгілері, ұрпақтан-
ұрпаққа берілу және сақталу қасиеті болып табылады. Тұқым қуалаушылық
жынысты және вегетативтік көбеюде болады.
Қазіргі үй жануарларының барлық тұқымдары және мәдени өсімдіктердің барлық
сорттары адам баласының творчестволық іс-әрекеттерімен, осы мақсатта ерекше
әдіс қолдан сұрыптау әдісін қолдануының нәтижесінде пайда болады.
Белгілердің дивергенциясы – қолдан сұрыптаудың нәтижесі. Қолдан сұрыптау
немесе табиғи сұрыптау нәтижесінде ата-тегі ортақ организмнің белгіілерінде
айырмашылықтың пайда болуы дивергенция делінеді.
Әр бағытта жүргізілген методикалық сұрыптау белгілердің дивергенциясын
тудыратындығы Дарвиннің кептерлер туралы берген мысалынан жақсы көрінеді.
4.Жануарлар тұқымдарының ерекшеліктері қорек және жаттығу жағдайларымен
байланысты белгілі бағыттарды сұрыптау арқылы қалыптасты. Бұған тауық
тұқымдарын шығару процесі дәлел болады. Тауықтың қазіргі тұқымдарының
шыққан ата тегі жабайы банкив тауығы.
Оның мекен ететін ареалы солтүстік Индия, Молокко, Үнді-Қытай, Филиппин
аралдары және Малай архипелагы. Ол ормандарда мекендейді; бұталардың астына
топырақтан және бұтақтардан ұя жасап, 4-13 жұмыртқа салады. Банкив тауығы
ықшам денелі (500-1250г) түсі өте құбылмалы ормандық құс, қолға тез
үйренеді. Солтүстік Индияда осыдан 5000жыл бұрын асыранды тауықтар болған.
Селекцияның негізгі бес бағытына сәйкес қазіргі тауықтардың барлық
тұқымдары мен топтарға бөлінеді; 1) таласқыш, 2) сәндік, 3) етті, 4)
жұмыртқалағыш және 5) жалпы пайдалы.
Белгілер конвергенциясы – қолдан сұрыптаудың нәтижесі. Қолдан сұрыптаудың
негізгі салдары бір жағынан дивергенция болса, ал бір қатар жағдайы оған
қарама - қарсы нәтижеге соқтырады, яғни белгілер конвергенциясын (
жақындасуын) пайда етеді. Конвергенция – қолдан сұрыптаудың не табиғи
сұрыптаудың нәтижесінде ата-тегі әр түрлі организмдерге ұқсас белгілер
пайда болуы.
Бақылау сұрақтары
1.Айқын және айқын емес, ара қатынас?
2.Доместикация ілімі?
3.Монофилия және полифилия принциптері?
Лекция №6
Тақырыбы:Табиғаттағы түрлердің өзгергіштігін дәлелдеу
1.Табиғи түрлер эволюциясына әсер ететін негізгі факторлар.
2.Тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыптау ілімдері.
3.Тіршілік үшін күрестің алғы шарттары және формалары
1.Жануарлар мен өсімдіктердің табиғи жағдайындағы өзгерткіштігі. Үй
формаларындағыдай өте анық көріністі болмаса да, табиғи жағдайларда да
организмдер емделу өзгерткіштер бар екендігі байқалды. Тірі организімнің
кез –келген ұрпағындағы әрбір особында басқа особьтарынан біраз айырмасы
болады. Осы жеке айырмашылықтардың өте үлкен мәні бар себебі олар көбіне
тұқым қуалауды және бұл ұрпақтардан бірте –бірте жинақталып қорғалуы да
мүмкін. Бұларда Дарвин тұсында “түрше” деген неғайбыл ат беріледі.
Тіршілік үшін күрес . Сөйтіп барлық тірі организмдерде белгілі дәрежеде
жеке өзгерістер болып отырады .
Бірақ еш уақытта табиғатта геометриялық прогресті көбею болмайды . Шынында
әр қашанда организмдер шексіз көп ұрпақ береді ал олардың тірі қанатында аз
болады . Бұл термиді Дарвин кең, метаформалары түрде қолданады ‘тіршілік
үшін күрес’ ол дамып келе жатқан организмдердің сыртқы ортаның физикалық
факторына және басқа тірі организмдерге тәуелділігі сондай –ақ особьтардың
өзіне ұрпақ қалдырып отыру қабілеттілігі .Осы жағдайда шөлді жерде өсетін
өсімдікттерді қуаңшылдық пен күресі деп айтуымызға болар еді бұдан гөрі
олар ылғалдылықа тәуелді деген дұрысырақ . Бұл тәуелділікттер өте күрделі
бір-бірімен тығыз байланысып шырмалып жатыр . Олар бірі организмге қолайлы,
сұлы дәнінің ұзыны 8-16 мм-ге дейін көлденеңі 1,4-4,0 мм қалыңдығы 1,2-3,6
мм болады қабықтары 20-30 жетеді . Бұл дәнге байланысты болады .
2.Дарвин бірге мекендеуші организмдердің арасындағы қарым-қатынастың
күрделілігі жайында көптеген мысалдар келтіреді.Өсімдіктердің өскіндерін әр
түрлі жануарлар көптеп құртып отырады. Дарвиннің есебінше 0,5м 2
көлеміндегі жерде пайда болған 357 өскіннің 295-ін молюскалар мен
насекомдар жойып жіберген .
Көптеген жағдайларда органикалық баспалдақтарда бір-бірінен алшақ жатқан
өсімдіктер мен жануарлар бір-бірімен өзара тығыз жүйелі байланысқан қарым-
қатынаста болады. Бұған ара тозаңдататын, қызыл жоңышқа мысал бола
алады.Аралардың саны олардың ұяларын және балауызын талқандап, балын жеп
кететін дала тышқандар санына бірсыпыра байланысты. Ньюманның мәліметі
бойынша Англияда осындай себеппен түкті аралардың 2/3 қырылып кеткен. Ал
тышқандар саны өзінің кезегімен мысықтар санына байланысты өзгереді.
Сөйтіп, мұнда ұзын тізбек пайда болып, сол тізбектің барлық буыны белгілі
дәрежеде бір-бірімен байланыста болады. Дамып келе жатқан организмдердің
қоршаған ортасымен қарым-қатынасын талдай келгенде әрбір түрге , оның
тіршілігінің әр кезеңде әсер етуші алуан түрлі кедергілердің ықпалы тиеді
деген жалппы қорытынды шығады.
Табиғи сұрыптаудың мәнісі . Табиғи сұрыптау жайында ілім – органикалық
дүниенің тарихи дамуының обьективтік заңы ретінде И Дарвин теориясының
негізгі бөлімі болып саналады . Қазіргі кезде биологияда Дарвинің негізгі
жағдайларының дұрыстығын дәлелдеуші көп және жан- жақты материалдар қаралды
Дарвин теориясында табиғи сұрыптау табиғатта жүріп жатқан процесс
түсініледі бұл процесте орта жағдайларының дамып келе жатқан организмдерге
тигізілген әсерінің нәтижесінде өмір сүру және даму үшін пайдалы белгілерге
ие болған индивидумдар сақталып қалып отырады .
Бұл процесс организмдермен оны қоршап тұрған орта жағдайларының өзара қарым-
қатынасының нәтижесі . Табиғи сұрыптауға қажетті материал организмдердің
өзгергіштігі болып табылады .Құбылмалы сыртқы орта жағдайлары организмдерде
өзгеріс тудырып отырады . Пайда болған өзгерістің кей біреулері организмге
пайдалы екіншілері зиянды болады . Пайдалы белгісі бар организімдердің тірі
қалуы және ұрпақ қалдырып өркендеу мүмкіндігі мол болады . Бұған керісінше
қандайда болса организмге зиянды өзгеріс оның тіршілігіне теріс ықпал етеді
, ондай өзгерісті особьтар ең алдымен құрылып кетеді немесе өсіп өне
алмайды .
Элиминация ортаның әр түрлі факторына байланысты . Табиғатта мұндай процесс
болатынына бақылау факторлары дәлел болады. Осы кезде құстарда болатын
элиминация себептері біршама толық анықталды.
3.Бұл жөнінде бірқатар қызғылықты мынадай бақылаулар бар: топ құсқа
жыртқыштар шабуыл жасағанда , ең алдымен олардың ішінен қандай да бір
кемістігі бар құстар қолға түсіп жем болады. Швециядағы бақылаулар бойынша
қырғи 50 шамалы бір топ торғайлардың ішінен бір көзі соқыр торғайды соқыр
жағынан келіп ұстап алған.
Қолдан сұрыптау мен табиғи сұрыптау әрекетіндегі ұқсастық пен
айырмашылықтар. Табиғи сұрыптаудың мәнісі қолдан сұрыптаумен салыстырғанда
ғана өте айқын білінеді. Бұл екі процестегі ұқсастық олардың әрекеттерінің
нәтижесінде жаңа органикалық формалар пайда болады:қолдан сұрыптау кезінде
сорттар мен тұқымдар, ал табиғи сұрыптауда – түрлер түзіледі.
Бақылау сұрақтары
1.Табиғи түрлер эволюциясына әсер ететін негізгі факторлар?
2.Тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыптау ілімдері?
3.Тіршілік үшін күрестің алғы шарттары және формалары?
Лекция №7
Тақырыбы: Ч.Дарвиннен кейінгі дәуірде эволюция ілімінің дамуы
1.Эволюциялық палеонтологияның дамуы.
2.Экологиялық зерттеулер
3.Дарвин теориясын мойындамау немесе эволюция ілімінің тоқырауы
1.Эволюциялық палеонтологияның негізін қалаушы В.О.Ковалевский болып
саналады. Оның еңбегінің құндылығы - ол бірінші рет палеонтологияда тарихи
әдісті қолданып және оны дамытты.В.О.Ковалевский тұяқтылардың филогениясы
саласында классикалық зерттеулер жүргізіп, үштік дәуір бойы сыртқы орта
жағдайлары өзгеріп отыруына байланысты біртіндеп жаңа формалар дамып
отырғандығын және бір формалар екінші формалардың орнын басып отырғандығын
дәлелдеді. Осы зерттеулер бірсыпыра қорытынды тудырып, эволюциялық
палеонтологияның әрі қарай дамуына септігін тигізді. В.О.Ковалевский
Агассицтің және басқа Кьювені жақтаушылардың Дарвин теориясына қарсы қойған
негізгі жағдайларын жоққа шығарды. Олар қазба қалдық түрлермен қазіргі
кездегі түрлердің арасында аралық формалар жоқ деп білетін. В.О.Ковалевский
үштік дәуірдің бас кезіндегі жылқының арғы ата-тегінен бастап осы кездегі
түрлеріне дейін олардың филогениялық қатарын жасап, аралық формалар
болатындығын дәлелдеп, оның эволюциясын анықтады.
2.Эволюциялық эмбриологияның дамуы. В.О.Ковалевскийдің палеонтологияға
енгізген жануарлар филогениясын зерттеу әдісі скелеті жақсы сақталатын
түрлерге ғана қолданыла алады. Бірақ көп клеткалы организмдер мен бір
клеткалы организмдер және омыртқалылар мен омыртқасыз жануарлар арасындағы
филогениялық байланысты анықтау үшін ол әдісті қолдануға келмейді. Былай
қарағанда, бұл топтардың бір-бірінен оқшаулығы сонша, олардың араларын
жалғастырғандай аралық формалар жоқ сияқты.
Бұл мәселені шешуде көмекке эмбриология келді. Ұрықтардың ұқсастығы
жайындағы Бэрдің заңына сүйеніп, Рулье “жануарлардың жасына байланысты
күрделенуі мен жануарлардың класс бойынша күрделенуі параллельді” деген
болжам айтқан болатын. Дарвин эволюциялық процестің заңдылықтарын дәлелдеу
үшін эмбриологияның үлкен маңызы бар екендігін атады. Ол, ересек күйінде
бір-біріне ұқсамайтын жануарлардың ұрықтарының құрылысы ұқсас болуы, олар
бір ата-тектен тарағандығына дәлел деп қарады. Осы пікірді кеңінен
пайдалана отырып, В.О.Ковалевский мен И.И.Мечников өздерінің тамаша
зерттеулері арқылы эволюциялық эмбриологияның негізін құрды. Бұлар
түрлердің жеке дамуын талдау арқылы олардың табиғи системадағы дәл орнын
тауып беру мүмкіндігі бар екендігін дәлелдеп берді.
В.О.Ковалевский осы кездегі жануарлар типтерінінң көбінің (ішекқуыстылар,
буылтық құрттар, буын аяқтылар, моллюскалар, иін аяқтылар, тікен терілер
және хордалылардың) эмбриондық дамуын зерттеп, осымен көп жұмыс жасады. Ол
өзінің зерттеулерінде жануарлар системасында орны белгісіз жануар түрлеріне
ерекше зейін бөлді. Ланцетниктің эмбриогенезін зерттеу, мұның ересек
қалпында да, ұрық қалпында да омыртқалылар (нерв және қан айналым
системалары, желбезегі, хордасы) мен омыртқасыздардың (денесінің сементті
болуы, зәр шығару органдары, алғашқы ішектің дамуы) белгілерінің бар
екендігін көрсетті.
3.Эволюциялық эмбриологияның негізін салушы екінші ғалым И.И.Мечников. Оның
жұмыстары мазмұны мен нәтижесі жөнінен В.О.Ковалевскийдің жұмыстарына
жақын. И.И.Мечниковтың теориясы дарвинизм негізіне қосқан зор үлесі болды.
Ол мұнда бір клеткалы организмдер мен көп клеткалы организмдердің анық
бірлігін көрсетті. Осы уақытқа дейін көп клеткалы организмдердің тарихи
даму процесін баяндап келген теориялардың ішінде ең қонымдысы Мечниковтың
теориясы болып отыр.
4.Эволюциялық эмбриология табыстарының нәтижесінде Ф.Мюллер мен Э.Геккель
“Биогенетикалық заң” қалыптастырды. Геккель бұл заңға мынадай тұжырым
берді: “Онтогенез филогенездің қысқаша және тез қайталануы, тұқым қуалау
(өсып-өнудің) және бейімдеушіліктің (қоректенудің) физиологиялық
функцияларымен байланысты қайталануы”.
Биогенетикалық заң жануар дүниесіндегі филогениялық байланыстарды анықтау
үшін әдіс есебінде пайдаланыла бастады. Эмбриологиядағы тарихи әдісті
дәлелдеу және оны одан әрі өңдеу қажет болды. Осы орасан күрделі жұмыс
А.Н.Северцов және оның шәкірттерінің еңбектерімен жүзеге асты.
А.Н.Северцовтың еңбегі – ол биологияда эволюциялық морфология бағытын
дамытып филэмбриогенез теориясын және эволюциялық процестің негізгі
бағыттары жайындағы ілімді дамытты.
К.А.Тимирязев ғылым мен практиканың одағы жайында 1920 жылы
(К.А.Тимирязевтің өмірінің соңғы жылында) оның “Ғылым мен демократия” атты
кітабы басылып шықты. Бұл дарвинизмнің ескі күрескерінің бостандық алған
және Отанымыздың жас ұрпақтарына арнаған ғылыми мен саяси өсиеті ретінде
жазылған еңбегі еді.
Бақылау сұрақтары
1.Эволюциялық палеонтологияның дамуы?
2.Экологиялық зерттеулер?
Лекция №8
Тақырыбы: Органикалық эволюция объективті процесс
1.Эволюцияны зерттеу әдістері
2.Тіршілік – материя қозғалысының ерекше формасы.
1.Тіршіліктің мәні жайында проблема – биологиядағы қиын проблемалардың
бірі. Бұл туралы материялистік ұғымдағы ғылымдағы идиалистік және
механистік бұрмалау шылықтармен діни соқыр сенімдер шиелініскен күресте
дамиды .
Виталистік деп аталып келген тіршілік жағдайындағы идеялистік
концепсиясының тамырлары ертедегі ғасырларда жатыр. Оның негізін салыушы
Аристотель ол тір шілік дегеніміз қоректену өсу және қартаю бұларға себеп
болатын энтелихя өзінің ішінде мақсаты бар принцип- деген болатын.Ос ыдан
кейінгі жаратылыстаныудың бүкіл тарихында Аристотельді формуланы виталистер
әр қилы уағыздап келеді.
Тіршілік түші материясыз ерекше супстанцясыз саналып ол материялы дүниеге
тәуелсіз деп қаралады. Сондықтан виталистік концепсияны бір бетке
жақтаушылар күші құдайдың құдіретімен деп саналады осыдан кейін ақыретік
өмір бар деген діни сенімге байланысты жан (ажалсыз) мәңгә деген ұғым
туады.
Табиғат жөнінде биологиядан тарихи көз қарас толық танылғаан кейінде
жаратылыс таныудан ваталистік принцип қол үзбей келеді.Ол
модернизацияланған жаңа бейне алады мысалы; Коктың психоламрксистік көз
қарасында жан деген ұғымның орнына ерекше қуат (Бателизім ) деген ұғым
берілген.
К.А.Темирязев фотоцинтезді мысал ете отырып энергия сақталыу заңын
органикалыкқ дүниегеде қолданыуға болатындығын дәлелдеп виталистердің
екінші жағдайын жоқа шығарды сөйтіп виталйзм өзінің дәлелдемелерін айырлып
мүлде қараусыз қалды.
Органикалық және онарганикалық табиғатын бірігіуі ең алдымен химиялық
анаклизатор деп белгінеді бүкіл табиғатағы химиялық элементтердің құрамы
бірдей, тек тіріге ғана тән арнаулы элементер болмайды органикалық
табиғатта элементердің бәрә бірдей жиі кездесе бермеиді. Академи к В:И.
Вернадискидің пікірінше тірі организімнің х имиялық элементердің бәрін
тіпті Li , Ba, Sr, Cu, Zn, Si, Cr, J- да табуға болады.
Демек тіріге ғана тән элементері жок, сол сияқты өлі табиғаттағы элементері
жок.
2.Организмнің бәрі өзінің денесінің өлі табиғатқа тәуелді болады.
Автоттрофты қоректену қабілеті бар организімдер өздерінің денесіні тікелей
анорганикалық табиғат заттардың құрайды, басқалары автоттырофты формаларын
тіршілік әректін паида болған өнімдерді паидаланады.
Сөитіп ең соңында бүкіл тірі денелердің тіршілігінен қажетті элементер мен
энергияның өлі табиғаттағы заттар мен энергияны күрделі айналыуынан пайда
аланады. Организім өлгенен кеиін булардың элементтері онарганикалық ортаға
қаита оралады.
Бірлігі бола отыра тірі материя сапасы жағынан өзгеше. Энгельс сол кездегі
мәліметтерге сүйене отырып сапалы ерекшілік – тірі денелердің химиялық
табиғаттағы (құрамы) белокты денелер өзіндік зат алмасыу тән деп
түсіндіреді.
Осыған орай Энгельс табиғат диалектикасының тіршіліктің мынадай анықтама
береді.Тіршілік дегеніміз белокты денелерге өмір сүру тәсілі ал мұндағы
маңызды кезең оларды қоршап тұрған сыртқы табиғатпен үнемі зат алмасу бұл
зат алмасу тоқталысымен тіршілік те тоқталады, бұл белоктын ыдырауына әкеп
соқтырады органикалық екі процестің ассемлияцияның және диссимлияцияның
диалектикалық бірлігі бұның біріншісінде органйкалық материя ұдаиы
синтезделіп, тірі дене жасалып отырады және сол күйдегі органикалық заттар
байланысып потенциялды энергия қоры жиналады.
3.Екінші процесс бұған диаметиралды қарама- қарсы болады. Органикалық
заттар бұзылады. Сонымен бірге жасырын жатқан потенциялды энергия босанады
ыдырау үнімдері органйзімдер сыртқа шығарлып қоршаған ортаға беріліп
отырады дицимляцияның жетік түрі оттекті тыныс мұнда ыдырау өнімдері тотықа
айналғанша- көмір қышқылы және суға айналғанша жанады. Ассимлияция
өнімдерінің патенциялды энергиясы ең сонғы колоргияға дейін шығындалады.
Шамалы қатқан қосылыстар тұзілгенде энергияның бір бөлігі организімге
пйдасыз шығындалып кетеді ол шакла жаныудан пайда болған өнімдер организіді
уландырады. Диссмлияциядан босанған энергия ассимлияция просесінде
жасалынады. Демек тірі организімде бұзылысыз түзілісіз болмайды. Оның
тіршілігі бұз ылыуына байланысты.
Тірі дененің басқа қасиетерінің бәрі тітіркеніс,қозғлыс ,өсу,дамыу,өсіп,-
дамыу сондай-ақ тұқым қуалаушылық, өзгергіштік органикалық заттардың
алмасыуына байланысты.
Бақылау сұрақтары
1.Эволюцияны зерттеу әдістері?
2.Тіршілік – материя қозғалысының ерекше формасы. ?
Лекция №9
Тақырыбы:Тіршіліктің пайда болуы (биогенез)
1.С.Миллердің, С.Фокстың, Д.Оронның т.б. зерттеу жұмыстары
2.Биохимиялық эволюцияның кезеңдері.
1.Тіршіліктің пайда болуы проблемасы биологиядағы әрқашан талас
проблемалардың бірі болып келеді. Тірі дененің анорганикалық материядан
пайда болуы жайында тікелей дәлелдемелер болмауына байланысты, мұны шешу
қиын болды және бұл тіршіліктің пайда болуы жайында биологияға идеалистік
ұғымдардың енуіне мүмкіндік береді. Идеалистер, ең алдыңғы қатардағы діни
ілімдердің өкілдері құдайдың құдіретін қуаттап тезис ұсынады. Өсімдіктерді,
жануарларды, адамды өлі инертті заттардан қазіргі біздің көріп
жүргеніміздей толық бейнелі түрінде құдай жаратты деп түсіндірді.
Насекомдар, құрттар және басқа да көп клеткалы организмдер өздігінен пайда
болады деген ұғымдарды 17 ғасырдың орта кезінде италияндық ғалым Франческо
Редидің жұмыстары жоққа шығарды. Ол етті ыдысқа салып бетін дәкемен жауып
тәжірибе жасап шыбын личинкаларының шіріген еттен дамымайтындығын дәлелдеп
береді. Тіршіліктің өздігінен пайда болуы жайындағы осы гипотезаны
идеалистік бағыттағы ғалымдар ғана емес жаратылыс зерттеуші –матералистер
де жақтады. Тіршіліктің пайда болуын Ламарк та жақтады, бірақ ол өлі заттан
тірі организмдердің пайда болуы атышулы тіршілік күшінен деп таныған жоқ,
оның себепшісі жылу, ылғал, жарық және электр сияқты табиғаттың материялы
факторлары деп таныды. Тіршіліктің жер бетінде пайда болуы жайындағы осы
кездегі теориялардың ішінен, қазіргі биохимиялық зертеулердің негізінде
Энгельстің көзқарасын қолдап дамытып отырған тыянақтырағы академик А. И.
Опариннің теориясы.
2.Бұл теория бойынша жер бетінде тіршілік шығуына жеткізген процесті
негізгі үш кезеңге жіктеуге келеді.
Бірінші кезең органикалық заттардың пайда болуы. Барлық организмдер
негізінен органикалық заттардан құралған, онсыз тіршіліктің болуы мүмкін
емес. Қазіргі кезде жер бетінде органикалық заттар фотосинтез және
хемосинтез процестерінің нәтижесінде пайда болды. Алайда органикалық
заттардың биогендік жолмен түзілуі, Жерді организмдер мекендеген кездегі
біздің дәуірімізге тән сипат. Тіршілік пайда болмай тұрғанда қарапайым
органикалық заттар басқа жолмен, таза химиялық жолмен пайда болғанына көз
жеткізу қиын емес.Бұған Күн атмосферасының және басқа жұлдыздар мен
планеталардығ атмосфераларының химиялық құрамын зерттеу нәтижелері дәлел
болды. Екінші дәуір – белоктардың түзілуі. Америка ғалымы М. Кальвин ,
Жердің жасы 4,7 миллиарт жыл шамасында, оның бастапқы жаралған кезінде өзін
қоршап тұрған атмосферада бос оттегі болған жоқ, демек ,атмосфера
тотықсыздандырғыш қалыпта болды деген ғылымда көбіне ынтымақтас бір пікірді
көрсетеді.
Осы кезде күн сәулесінің қысқа ультракүлгін толқынды сәулесі жер бетін жете
алғандай жағдай бар еді. Қазіргі кезде тек тірі материяның ғана құрамында
кездесетін көміртегінің қосылыстары, сол кезде ультракүлгін сәулелердің
энергиясын пайдаланатын фотохимиялық реакция арқылы органикалық жолмен
түзілген болуға тиіс. Академик А. И. Опариннің теориясы бойынша алғашқы
белоктың түзілуі мына түрде түсіндірледі. Қазіргі кезде, әр түрлі
планеталардың атмосферасында және метеориттердің құрамында CH4, NH3, Н2О
және басқа қарапайым заттар бар екендігі анықталады. Ерте кездегі Жер
атмосферасындағы сондай заттардан күрделі қосылыстар пайда болады.
Таяу жылдарда (1951-1957ж.ж. американдық химик С. Миллер экспериментальды
түрде аммиактан, метаннан, су буынан және сутегінен амин қышқылдарын қолдан
синтездеп алуға болатындығын дәлелдеді.Бұл тәжірибе жасалу жағдайы біздің
планетамыз жаралғаннан кейін жер бетінде болған жағдайға ұқсас. Миллер
аталған заттарды электр разрядтарымен әсер ететін аппаратқа орналастырды.
Осы аппараттың бір бөлімінде бу айналыста (циркуляция) болады. Тәжірибенің
соңында әрекеттескен қоспадан белокта болатын глицин, аланини, аспарагин,
глутамин қышқылдары тәрізді амин қышқылдары алынды. Миллер осы тәжірибенің
нәтижесіне сүйеніп Жердің алғашқы атмосферасында электр разряды мен
ультракүлгін сәуленің әсерімен осындай амин қышқылдары синтезделген болуы
мүмкін деген қорытынды жасады. Мұнан кейінгі жылдары бірқатар ғалымдардың
жасаған тәжірибелері Миллердің қорытындысын бекітті. Ультракүлгін
сәулелерді, электр разрядтарын және әр түрлі сәулелерді қолданып, амин
қышқылдарын ғана емес, басқа да биохимиялық бағалы заттарды, соның бірі
нуклеотидтердің азоттық негіздерін қолдан синтездеуге болатындығы
дәлелденді.
Үшінші дәуір – белокты денелердің түзілуі. Опариннің теориясы бойынша
белокты денелердің түзілу жолындағы келесі қадам – коацерват тамшысының
түзілуі, яғни екі түрлі белокты ерітінділерді араластырғанда тұнба беретін
микроскоптық тамшының түзілуі. Әдетте, белоктар суда жақсы еріп, мөлдір
ерітінді түзеді. Ерітіндінің мөлдірлігі белок молекулаларының бүкіл
еріткіштің ішіне біркелкі тарап кетуіне байланысты. Ал, егер екі түрлі
белокты, мысалы желатыин мен альбуминді араластырсақ, ертінді лайланып
кетеді. Осындай лайланған ерітіндіні микроскоппен қарайтын болсақ, онда өз
алдына бөлініп суда қалқып жүрген тамшыларды көреміз.
3.Коацерват тамшылары белокты заттарды жай араластырғанда пайда
болатындығы, алғашқы мұхит суында еріп жүрген қарапайым белок заттарынан,
алғашқы мұхит суында еріп жүрген қарапайым белок заттарынан, ерте ме, кеш
пе, коацерват тамшылары пайда болатындығын көрсетеді. Ол тамшыларынан
динамикалық тұрақтылығы түрліше болды. Біреулері аз өмір сүріп, ыдырап
кетті. Екіншілері өсіп, белгілі мөлшерге жетіп бөлініп жаңа тамшылардың
бастамасы болды. Сөйтіп академик Опариннің айтуынша, одан былай өмір сүру
правосын динамикалық тұрақты формалар ғана алды.
Осыдан анорганикалық табиғатта болмаған биологиялық сипатта жаңа заңдылық –
концерватция тамшыларының табиғи сұрыптауы пайда болды.
Бақылау сұрақтары
1.С.Миллердің, С.Фокстың, Д.Оронның т.б. зерттеу жұмыстары?
2.Биохимиялық эволюцияның кезеңдері.?
Лекция №10
Тақырыбы: Микроэволюция ілімі
1.Микроэволюция ұғымы.
2.Микроэволюция ілімінің қалыптасуы, оның зерттейтін мәселелері және
әдістері эволюция ілімінің дамытудағы маңызы.
3.Тұқым қуалайтын өзгергіштік – эволюцияның элементарлы материалы
1.Дарвин құрған түрлердің шығу тегі туралы теорияның негізінде мынадай
принципиалды маңызды жағдайлар жатыр:
1.Түрдің филогениялық өзгеруі әрқашан орта жағдайлардың өзгерісіне
байланысты туады.
2.Жаңа түрдің түзілуі түр ішіндегі жаңа формалардың қалыптасуынан
басталады. Дарвин бұларды түршелер деп атады.
3.Табиғи сұрыптау нәтижесінде жаңа органикалық формалар өзгерген
жағдайларға бейімделіп отырады.
4.Жаңа түрлердің пайда болуы — ұзақ тарихи процесс.
5.Филогенездің негізгі бағыты дивергенция болып табылады,алайда
конвергенциялық формалар да пайда болуы мүмкін.
6.Жануарлар мен өсімдіктердің әрбір тобы әрқашан бар негізден (шығу тегі
монофилиялы) шығады.
Дарвиннің түрлердің шығу тегі туралы теория құрғанына жүз жылдан артық
уақыт өтті. Бұл осы уақыттың ішінде органикалық дүниені танудың күшті
құралына айналды. Биологиялық пәндердің бүкіл даму жолы бұл теорияның
негізгі жағдайларының дүрыстығын дәлелдеді. Жаңа ашылған фактылар бұл
теорияны байытып және әрі қарай дамытып келеді. Бүл жөнінде дивергенция
процесінің бастапқы және ақырғы фазаларын айқындайтын жаңа зерттеулердің
ерекше маңызыбар.Қазіргі кездегі популяциялық экология микроэволюциялық
процестің мәнісін түсіндіруде көп жаңалықтар ендіріп отыр. Микроэволюция
дегеніміз -популяциялардың ішікіде жүретін және түрдін, әр түрлі дәрежедегі
түр ішіндегі топтарға бөлінуіне себеп болатын эволюциялық процесс. Басқаша
айтқанда, микроэволюция популяция дәрежесінде жүретін процесс.
2.Экологтар мен генетиктер жаңа түрлердің түзілуі микроэволюциялық
процестен басталады деген бір пікірге келіп отыр. Бұл процесс популяцияньң
ерекшелігіне және құбылмалы ортаның қасиеттеріне байланысты көптеген
себептердің әсерімен жеке по-пуляциялардың ішінде жүреді.
Түр қүрылымы оның популяцияларындағы биологиялық процестердің күрделігіне
дәлел екендігі бізге мәлім. Ықшам популяциядан бастап барлық популяциялар
күрделі тіршілікте болады. Бұл күрделілік бірсыпыра жағдайлармен:
1) популяцияның қүрылымы мен әр жылдағы, маусымдағы өзгергіштігіне, 2)
популяцияның генетикалық ерекшеліктеріне, 3) сыртқы ортаның әсеріне және 4)
сыртқы жағдайларлың өзгерісіне популяцияның реакциясына қарап анықталады.
Популяциялар эволюцияның қозғаушы үш фактор:Тұқым қуалаушылық, өзгергіштік
және сұрыптаудың өзара әреккетін негізінде тіршілік жағдайларынан әсерімен
қалыптасады. Олардың құрылуы түрді мекенің нақты жағдайларына лайықтаудың
қалыптастыру процестері мен олардың өскелен дамуы микрэволюция құрайды.
3.Т ұ қ ы м қуалайтын өзгергіштікке организмде пайда болғаннан кейін оның
келесі ұрпақтарында сақталып отыратын және жыныстық жолмен көбейгенде
сақталып отыратын қасиеттер жатады. Өсімдіктердің немесе жануарлардың бір
түрлерінен белгілі бір орталыққа генетикалық бейімделген особьтар топтарын
бөліп алып көрсетуге болады. Өсімдіктерде сондай топтардың болатынын
бірінші байқаған Г. Турессон, ол түр ішіндегі сондай экологиялық формаларды
э к о т и п деп атауды ұсынды. Бұл автордың ұғымында, экотиптерге тән сипат
олардың әрқайсы белгілі экологиялық жағдайларда өмір сүреді және оның өзіне
тән.
Сөйтіп, мұнда түқым қуалайтын экологиялық өзгергіштік болатыны байқалады.
Бұған Турессон сипаттаған Оңтүстік Швециядағы шатырша ястребинка мысал
болады. Өсімдіктің бұл түрі теңіздің құмды жағалауларында өседі, оның
жіңішке, бетін түк басқан жапырағы, ұзын төселмелі өркендері болады. Құзды
жағалауларда басқа формасы өседі. Бүл келте өркенді, жалпақ тегіс бетті,
түксіз жапырақты болады. Үшінші формасы Швецияның орталық аймағынан алынып
сипатталды, ол биік тік сабақты, жапырақ пішіні де өзгеше, кеш гүлдейді.
Тұқым қуалайтын езгергіштіктерден өзгеше, тұқым қуаламайтын өзгергіштіктер
модификация немесе флюктуация деп аталады. Бұл организмнің онтогенез
процесінде сыртқы орта жағдайларының әсерімен пайда болады және жынысты
жолмен көбейгенде ондай өзгерістер келесі ұрпақтарына берілмейді. Осындай
модификациялар болатындығын қарапайым тәжірибемен-ақ дәлелдеуге болады. Осы
мақсатта
өсімдіктердің вегетативтік жолмен көбею қабілеті пайдаланылады. Сондай
қабілетті өсімдік бірнешеге бөлініп, түқым қуалау қасиеттері бірдей бір топ
индивидуум алынады. Бір особьтан вегетативті жолмен алынған ұрпақтардың
бүкіл тобы клон делінеді. Бір клонның особьтарын әр түрлі орта жағдайларына
орналастырып, олар түрліше экологиялық факторлардың талқысына түсіріледі.
Калифорнияда Дж. Клаузеннің жүргізген осындай тәжірибесі ойпат жерден альп
шалғындықтарына апарылып өсірілген өсімдіктің өзгеретінін көрсетті, ал оны
тау етегіндегі алқапқа қайта апарып өсіргенде, оның бастапқы қасиеттері
қайтадан өз қалпына келді.
Жеке өзгергіштік дегеніміз — бір жұп ата-ананың ұрпағындағы немесе тұтас
бір популяциядағы жеке индивидумдарда, басқа особьтарға ұқсастығы жоқ
әрқайсының өзіне ғана тән қандай да бір белгілерінің болуы. Бір туысқан
ұрпақтағы барлық особьтарды бір-бірімен салыстырғанда немесе бір жерде
мекендеуші бір топ особьтарды бір-бірімен салыстырып қарап шыкқанда аталған
жеке өзгергіштік оңай-ақ байқалады. Мысалы, бір жерден еркек бүғы қоңыздың
бір тобын алып өзара салыстырсақ, олардың денесінің үлкендігі бірдей емес
екендігін көреміз. Басқа насекомдардың реңі өте өзгергіш келеді. Бүған сары
қоңыз мысал болады. Мүның металл тәрізді жалтырауық түсі әр особінде әр
түрлі реңді болып келеді: жасыл, сарғылт-жасыл, күрең-қызыл, кейде күңгірт-
күлгін, көк, тіпті қарасы да болады.
Қалыпты реңді ұялас қасқырлардың арасында мүлдем қара түсті қасқыр
кездеседі. Көртышқандардың арасынан боз реңді индивидуумдар кездеседі. Бір
жерде өсірілген бір сортты бидайдың пісіп жетілген масақтарын
салыстырғанда, олардың ұзындығы, ондағы дәнектерінің саны, реңі және басқа
белгілері әрқайсында әр түрлі болып шығады.
Бақылау сұрақтары
1.Микроэволюция ұғымы?
2.Микроэволюция ілімі?
3. Эволюцияның зерттейтін мәселелері?
Лекция №11
Тақырыбы: Популяция – эволюцияның элементарлы құрылым
1.Популяция ұғымы және критерилері
2.Популяцияның түрлері (клональды және панмиксиялық.).
3.Популяцияның генетикалық құрылымының әртүрлілігі – эволюциялық
өзгерістердің алғы шарты
1.Түр өз ареалының көлеміндегі территорияны тұтас иемденбейді, тек өзінің
тіршілігіне қолайлы белгілі участоктарды ғана жайлайды. Мысалы,
жануарлардың ағаш өсімдіктеріне байланысты түрлері өз ареалы көлеміндегі
орман участкаларын ғана, ал шалғындық түрлер шалғындық ассоциацияларын ғана
мекен етеді. Осыған байланысты түрдің особьтары өз аймағының көлемінде
бытырап тарап кетеді. Жеке территориялық топтар — популяциялар пайда
болады.
Популяция деген терминді 1903 жылы генетикаға бірінші рет В. Иогансен
енгізді. Ол мұны генетика жөнінен әртекті особьтар тобын белгілеу үшін
пайдаланды. Қейінірек бұл терминнің бастапқы мағынасы өзгертіліп,
экологияда кең пайдаланылды. Қазіргі кезде популяция — нақтылы территорияға
байланысты, бір түрдің табиғи кеңістік о с о б ь т а р ы н ы ң тобы м а ғ ы
н а с ы н д а ұғылады. Популяция әр түрлі дәрежеде болуы мүмкін. Бұған
дейін қандай да бір жанжағы шектелген ықшам территорияда, мысалы, белгілі
бір орманда мекендеуші ж е р г і л і к т і немесе ықшам популяция туралы
сөзқылдық.. Бұдан басқа, экологиялық және географиялық популяциялар болады.
Экологиялық популяция дегеніміз — экология жөнінен біркелкі жағдайлы
участоктармен байланысты жергілікті популяциялардың жиынтығы. Мысалы, бір
түрдің особьтары шыршалы ормандарда да, сондай-ақ қарағайлы ормандарда да
мекендейді. Мұнда біз екі экологиялық популяция — шыршалық және қарағайлык
популяция бар деп айта аламыз.
Географиялық популяция белгілі географиялық шектерде кездесетін жергілікті
ықшам популяциялардың жиынтығын көрсету үшін кең мағынада қолданылады.
Демек географиялық популяция экологиялық популяцияларға бөлінеді, ал
бұлардың өзі ықшам (жергілікті) популяцияларға бөлінеді. Сөйтіп бір-біріне
туынды әр түрлі дәрежедегі популяциялардың сатылары пайда болады.
2.Панмиксиялық популяцияларда келесі ұрпақтың тұқым қууалаушылық құрылымын
ұрықтану кезінде әртүрлі гаметалардың сан алуан үйлесулері есебінен саны
ата-аналардың берілген гаметалардың түрлі типтердің жилігіне байланысты.
Мұндай популяциялардың генетикасын зерттеу жолдарының бірі ондағы жеке
гетерозиготалы өкілдердің таралу жилігін сипатын анықтау болып табылады.
Линнейден бастап алғашқы систематиктер бір түрдің ареалындағы соған қарасты
особьтардың бәрінің сыртқы және ішкі кұрылыстары ұқсас, бұл жөнінде оларда
елеусіз айырмашылықтар ғана болуы мүмкін деп санаған болатын. Қазіргі кезде
бұл жағдайды аздаған түрлерге ғана қолдануға болатындығы белгілі болып
отыр. Осындай морфологиялық белгілері жөнінен болар-болмас айырмашылығы бар
географиялық популяциялардан тұратын түрлер монотипті түр делінеді. Әдетте
мұндай түрлердің ареалы тар және оның барлық жеріндегі тіршілік жағдайы
біршама ұқсас болып келеді. Буған шегірткелердің туысына қарасты биік
таулық түрлері мысал болады, бұлардың ареалдары Орта Азияның биік тау
жоталарымен шектелген. Жануарлар мен өсімдік түрлерінің көбісі раса деп
аталатын үлкен топтарға бөлінеді, расаларға басқа түрлердегі
популяциялардан морфологиясы жөнінен жақсы ажыратылатын сол түрдің
географиялық немесе экологиялық популяцияларының топтары енеді. Расаларға
жіктелетін осындай түрлер п о л и т и п т і к түр делінеді. Политиптік
түрден бөлінетін расалар үш бейнеде болуы мумкін: 1) түр тармағы, 2) экотип
және 3) биологиялық раса.
Түр тармағы, немесе географиялық раса дегеніміз — географиялық орны оқшау
және т ұ р а қ т ы , морфологиялық белгілері жөнінен ажыратын географиялық
популяциялардыңжиынт ы ғ ы. Бұл анықтамадан әрбір түр тармағына тән нақтылы
морфологиялық белгілері және ареалы болатындығы көрінеді. Сонымен қатар бір
түрге қарасты түр тармақтарының араласқан жерлерінде әрқашан аралық
формалар кездеседі. Табиғаттағы түр тармақтары әр уақытта өз ара шағылысып,
өсімтал ұрпақ беріп отырады, демек, бұлардың араларында физиологиялық және
генетикалық окшаулық жоқ.
3.Популяциялардың биологиялық формаларын жасына, жынысына (еркек, ұрғашы,
гермафродит, партеногенездік особьтар) қарап, сондай-ақ функциялық, фазалық
және маусымдық формалар түрінде көрсетуге болады. Жануарлардың әр түрлі
топтарында биологиялық формалардың пайда болуының түрліше жолының мысалдары
жоғарыдағы түр ішіндегі қарым-қатынастарды талдауда берілген.
Популяцияда генетикалық топтардың болуы түрдің көбею сипатына байланысты.
Жыныстық жолмен көбейетін түрлердің популяциялары биотиптерге бөлінеді. Б и
о т и п дегеніміз генотипі бірдей особьтардын, тобы. Популяциядағы
биотиптер саны неғұрлым кеп болса, соғүрлым онда полиморфизм айқын
керіністі болады, себебі айқаспалы ұрықтанатын особьтардың будандары
гетерозиготты болып келеді.
Өзін-өзі ұрықтандыратын формалардағы популяция да әр түрлі биотиптерден
құралады, бірақ мұның қүрамындағы организмдер гомозиготты болады; бұлар тек
бір түрлі гаметалар түзеді. Сондықтан өздігінен тозаңданатын өсімдіктердің
популяциясын-да таза линиялар дамиды. Бүл терминді генетикаға енгізген В.
Иогансен. Бір гомозиготты особьтан ербіген, үдайы өздігінен тозаңданатын
индивидуумдардың жиынтығы таза линия делінеді.
Бұршақ, бидай, арпа, сұлы сияқты өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді
зерттеу, бұл түрлердің көбі таза линиялардан тұратындығын көрсетті.
Бұлардың сыртқы белгілері үқсас болуы мүм-кін, бірақ физиологиялық
қасиеттерінде (ерте пісетін, қысқа тө-зімділік, ауруға шалдықпаушылық т. с.
с.) айырмашылықтар
болады.
Сөйтіп әрбір популяцияның өзіне тән күрделі құрылымы болады, оны мына схема
түрінде көрсетуге келеді:
| |
|Популяцияның құрылымы |
| | | |
|Особьтардың бірлесіп |Биологиялық формалар |Генотиптік топтар |
|тіршілік ететін | | |
|түрлері | | |
| | | |
|Жеке тіршілік қалпы |Жасына қарай |Биотиптер |
|Семьялар | | |
| |Жыныстық |Таза линиялар |
|Колониялар | | |
| |Функциялық | |
|Үйірлер (кулигалар) | | |
|Топтар |Фазалық | |
| | | |
|Уақытша шоғырлар |Маусымдық | |
Бақылау сұрақтары
1.Популяция ұғымы және критерилері?
2.Популяцияның түрлері (клональды және панмиксиялық.).?
3.Популяцияның генетикалық құрылымының әртүрлілігі – эволюциялық
өзгерістердің алғы шарты?
Лекция№ 12
Тақырыбы: Популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі – эволюцияның
элементарлы құбылысы
1.Эволюцияның элементарлы құбылысы жайлы түсінік.
2.Популяциялардағы генетикалық-анатомиялық процестер (гендердің дрейфі).
3.Популяцияның генофондын өзгертудегі олардың ролі.
1.Жаңа биологияның жауапты міндетінің бірі популяциялар мен түрдің
эволюциясын саналы түрде басқарып қажетке қарай бағыттау болып
табылады.Түрлер мен популяцияның эволюциясы табиғаттың заңдылықтарына
байланысты ол жануарлар өсімдіктер, микроорганизмдер мен вирустар да адам
сана сезіміне басқарылып бағытталуы тиіс. Эволюция мен селекция өте күрделі
факторлардың жиын тығына негізделген, олардың ішінде ең бастылары: табиғи
және қолдан сұрыптау, ортаның әсеріне немесе адамның мақсатына сәйкес,
топтардың генетикалық жүйелігі, өзгереді. Мал тұқымын асылдандыру, одан
алынған өнімді арттыру үшін тек жеке өкілдердің ғана емес топтың бүкіл
тұқымының генетипінің жүйесін білу. Популяция дегеніміз-Н.В.Тимофеев
Ресовскийдің анықтауы бойынша өмір сүретін ортақ мекені бар, сол жердің
жағдайын бейімделген, туыстас жиынтықтардан оқшауланған және өзара шағылыса
алатын бір түрге енетін организдердің жиынтығын айтады. Мысалы: Колгуев
аралындағы бұғылар қиыр солтүстік материктегі бұғылардан теңізбен бөлінген.
Осының нәтижесінде Колгуев бұғыларының ерекше популяциясы пайда болды.Олар
осы түрдің қалған бұғыларымен салыстырғанда генотипі де, фенотипіде өзгеше
ірі және өмір сүруі жоғары. Популяция ретінде “Таза күйінде” өсірілетін
ауыл шаруашылық малдарынырң тұқымын келтіруге болады. Егер бір шаруашылықта
малдың екі түрлі тұқымын бір-бірінен шағылыстырмай жекк, өсірсе ондай екі
тұқымдағы малдың екі популяцияға жатады. Мал шаруашылығында жеке тобындағы
малдар, тұқым және туыстары да жатады. Оған басқа жерден әкелінбейді,
популяцияда жұп таңдау өз ішінде жүреді.Әрбір популяция өзінің белгілі
генофонымен яғни құрамын кіретін ген аллельдерінің жиынтығын сипаталады.
Популяцияның құрылымын генетикалық және статистикалық әдістер мен зерттеуді
алғаш рет 1903 жылы В.Иоганнсен қолданды. Тұқымның көлеміне қарап үрме
бұршаққа сұрыптау жасалған Иогансен олардың ұрпақтарының серілген тұқым
көлеміне қарай ауытқылырын бақылады. Атап айтқанда егер ірі тұқым себілсе,
ірі кішкене тұқым себілсе ұрпақтарының көлемі кішірейеді.
2.Табиғи мутация процесстің және сұрыптаудың нәтижесінде әр популяция өзіне
тән нәсілдік қасиеттінің хромосома құрылымымен сипатталады. Осы тұқым
қуатын бірліктерін (гендердің) популяциядағы жиынтығын А.С.Сереборский
генофонд деп атады. Малдың әрбір тұқымы басқа тұқымдардан ең басты генафонд
арқылы ерекшеленеді. Әр тұқымның өнім дәрежелері, сыртқы пішіні,
физиологиялық ерекшеліктері және анатомиялық құрылысы осы гендер
жиынтығымен анықталады. Егер тұқымның генофонында бағалы нәсілдік бастама
болмаса, немесе құнды гендер шоғыры өте аз болса, онда бұл тұқымда қажетті
бағытта жетілдіру өте қиынға соғады. Мыс: сүттілігі сыртқы пішіні және
салмағы өте жақсы ала тұқымды сиырлардың сүтті өте сүйық жоғары майлығы
сирек болады. Ал осы белгі бойынша тұқымды жақсарту үшін сүт майлығы жоғары
басқа тұқыммен шалыстыру қажет. Бұл жұмыс зоотехникті көп ойландырады,
себебі жаңа тұқым шығару үшін қажетті бастапқы материалды дұрыс алу қажет.
Популяциядағы генетикалық бейімдеушілік пен генетикалық гемостаз.
3.Популяциядағы кез келген малдың генотипіне байланыссыз шағылысатын,
популяцияларды еркін өсіп өнетін деп аталады. Мұндай популяциялар табиғатта
жиі кездеседі. Оларды мал шаруашылығында да кездестіруге де болады. Әсіресе
аталық пен аналық арнайы жұпталмай, мал тұқымын асылдандыруға көңіл
бөлінбейтін шаруашылықтар,панмикциялық популяцияда келесі ұрпақтың тұқым
қуышылық құрылымы ұрықтану кезінде әртүрлі гаметалардың сан алуан
үйлесулері есебінен пайда болатындықтан белгілі бір генотип иелерінің саны
ата-аналарынан берілген гаметалардың түрлі типтерінің жилігіне байланысты
анықталып отырады. Мұндай популяцияның генетикасын зерттеу жолдарының бірі
ондағы жеке гендер борйынша гомозиготалы және гетерозиготалы өкілдерінің
таралу жилігінің сипатын табу болып табылды.
1908 жылы Г.Харди мен В.Вайнберг бір-біріне тәуелсіз еркін өсіп өнетін
популяцияда генотиптердің таралуын көрсететін формуланы ұсынды.Оны Харди
Вайнберг формуласы деп атады.Бұл формуладан еркін өсіп өнетін популяция,
егер ондамешқандай сұрыптау жүрмесе, тепе –теңдікте болады. Яғни ұрпақтан-
ұрпаққа өзгермейді және генотиптердің белгілі бір қатынасы болады деген
қағида шығады.
Р+q=1
Популяцияларда тұқым қуатын өзгергіштік ең алдымен гетерозиготалы күйдегі
мутациялардың болуы олардың генетикалық құрылымын өзгерту жаңа ортаның
тшартына жылдам бейімделуді қамтамасыз етеді. Көбейген кезде өзін ұдайы
өндіріп отыратын әртүрлі формулалардың болып тұруы популяцияның генетикалық
полиморфизмін туғызды. Ал полиморфизмді популяцияның өмір сүруін қолдайтын
механизм. Популяцияда гетерозиготалар есебінің генотиптік және фенотиптік
айырмашылығы бар, өкілдердің белгілі бір ара –қатынаста ұрпақтан-ұрпаққа
өндіріліп отыруын отыруын теңескен полиморфизм деп атайды. Популяцияның
өзінің генетикалық құрылымын сақтап қалуын қамтамасыз ететін процесті
генетикалық гемостаз деп атайды.
Ұрпақтардың генотипі мен фенотипіне әсер ету жағынан жалпы шағылысу туыстас
шағылысуға қарама-қарсы болады.
Туыстас емес шағылысу аутбридинг деп аталады. Жануарлармен өсімдіктер
селекциясында түр аралық немесе алшақ будандастыру арқылы алынған аралық
будандар қуатылығын гетерозис деп атайды. Гетерозис және инбриндиктен
болған депрессияның негізінде жатқан себептерінің кейбіреулері анықталған
олардың бастыларына тоқталып кетейік .
1.Бірсыпыра гендердің плейтроптық әрекеті бар, яғни бірген бір мезгілде
бірнеше белгігі әсер етеді. Біріне дұрыс әсер, онда организмнің тірлігі
артады, біріне бұрыс әер етіп организмнің өмір сүру қабілетін артырады.
2. Бір қатар ғалымдар гетерозисті болса, доминанты гендердің көп саным ен
анықталады деген пікір айтады доминанты гендер белгінің дамуын күшейтеді,
ал рецессивті аллельдер оған әсер етпейді қайта ол белгілердің дамуын
нашарлатады мұндай аллельдердің доминантылығы және рецесситлігі табиғи
сұрыптаудың әрекетінен болады. Табиғи сұрыптаудың ықпалымен генотиптік орта
құрылады да белгінің дамуына жақсы әсер ететін аллельдер доминанты болады.
3.Дамуды күшейтетін кейбір доминанты гендер аддитивтік әрекет аңғартады
шағылыстыру арқылы ұрпаққа олардың шоғырлануы белгілерге қосылып әсер етіп
соның салдарынан, ұрпақтың ата-аналарының салыстырғанда күштірек даму
процессін артырады.
4. Гетерезистің дамуын асыра доминантылық көрсетуі мүмкін.
Бақылау сұрақтары
1.Эволюцияның элементарлы құбылысы жайлы түсінік.?
2.Популяциялардағы генетика?
3.Популяцияның генофондын өзгертудегі олардың ролі?
Лекция № 13
Тақырыбы: Эволюцияның элементарлы факторлары
1.Элементарлы факторлар туралы түсінік.
2.Мутация процесін эволюцияның элементарлы факторлары ретінде талдау.
3.Генетикалық камбинаторика және оның эволюциядағы ролі
4.Популяция толқынының типтері және олардың эволюциядағы ролі
1.Дарвин негізін қалаған эвлюциялық теорияның негізгі қағидалары күні
бүгінге дейін маңызын жойған жоқ, қайта жаңадан қолдау тауып
дамытылуда.Мутатциялар мен комбинациялар өзгергіштері туралы ілімді терең
талдап олардың пайда болуы механизмдері зерттелуде.Табиғи сұрыпталу әсеріне
экспериментті жолмен зерттеулер жүргізілуде. Эволюцияның жаңа факторлары
айқындала түсуде, олардың қатарына популяциялық толқындар немесе тіршілік
толқындарын жатқызуға болады.
2.Табиғи популяциялар мөлшері үнемі ауытқып тұрады: популяциядағы особьтар
саны бірде кеміп бірде артумен болады.Бұл процестер бір-біріне азды-көпті
ретпен алмастыра алады,сондықтан оларды тіршілік толқыны немесе
популяциялық толқын деп атайды. Олар бір жағдайларда жыл маусымдарына
байланысты болады. Енді бір жағдайларында толқындар едәуір ұзақ мерзімінен
соң байқалып климат жағдайларының немесе азық молшылығының ауытқуына
байланысты болып шығады. Кейде популяциялар мөлшерінің өзгеруінен ормандағы
өрт, су тасқыны, өте қатты аяз немесе қуаңшылық себепші болып табылады.
3.Бұл толқындар популяциядағы сирек кездесетін гендер мен генотиптер
концентрациясын мүлде кездейсоқ және шұғыл өзгертеді.Толқындар бәсеңсіген
кезеңде бір қыдыру гендер мен генотиптер толық жойылып кетуі мүмкін, ол
кездесоқ және оларды биологиялық құндылығына тәуелсіз жүзеге асырады.Ал
басқалары да кездейсоқ қалып қояды сөйтіп популяцияның мөлшері жаңадан
артқан кезде өзінің концентрациясы да шұғыл көтеріледі. Мутациялық процесс
тәрізді популяциялық толқындар да кездейсоқ бағытсыз тұқым қуалайтын
материалды тірілшілік үшін күрес пен табиғи сұрыпталуға жүргізіп береді.
4.Оқшаулану да, яғни особьтардың еркін будандасуына түрлі-түрлі
кедергілердің пайда болуы эволюциялық факторларға жатады.Ол бір түрдің
саналуан популяцияларының гендік құамында маңызды айырмашылықтар пайда
болуына яғни популяциялардың үсті -үстіне оқшаулана түсуіне жеткізеді.
Қарастырылған факторлардың барлығы да эволюциялық процесті белгелі бір
жаққа бағыттай алмады. Олар популяциялардағы әртүрлі генотиптердің
концентрациясын арттырады немесе кемітеді, сөйтіп табиғи сүрыпталудың
тиімділігне әсерін тигізеді. Табиғи сұрыпталу бірден-бір бағыттаушы маңызы
бар эволюциялық фактор болып табылады, өйткені ол нақтылы жағдайларына
байланысты жүретіндіктен, түрлердің тіршілікке бейімдейді.Табиғи
сұрыпталудан жаңа популяциялар, сондай-ақ одан әрі түр тармақтары мен түлер
пайда болады.
Бақылау сұрақтары
1.Элементарлы факторлар туралы түсінік?
2.Мутация процесін эволюцияның элементарлы факторлары ретінде талдау.?
3.Генетикалық камбинаторика және оның эволюциядағы ролі ?
4.Популяция толқынының типтері және олардың эволюциядағы ролі?
Лекция №14
Тақырыбы:Табиғи сұрыптау – эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы факторлары
1.Табиғи сұрыптау ұғымы, табиғи сұрыпталудың алғы шарты - особьтардың
гетерогенділігі
2.Биогеоценоз – тіршілік үшін күрес аймағы
3.Тіршілік үшін күрестің және элиминацияның формалар
1.Табиғи сұрыпталудың творчествалық ролі.Адам көзіне мүлде шалына бермейтін
организмдердің ерекшеліктері табиғи сұрыпталуға ұшырайды. Тіршілік үшін
күресте аз болса да маңызы бар кез-келген тұқым қуалайтын өзгеріс табиғи
сұрыпталуға ілігеді. Демек, табиғи сүрыпталу популяцияға түрге пайдалы
тұқым қуалайтын өзгерістерді толық сақтап жинақтап ортаға басқалардан
дажаңа жақсы жетіген және ұрпақ қалдыра алатын особьтар жасау арқылы әсер
етеді. Мұндай особьтартіршілік үшін күресте сирегірек иөледі.
Табиғи сұрыпдалу баяу әсер етеді және кез-келген жастағы особьтардың екі
жынысына да таралады.
Табиғатта табмғи сұрыпталу творчествалық роль атқарады:бағытсыз
тұқымқуалайтын өзгерістерден дәл осы жағдайларда өмір сүруге әлде
қайдажетілдірілген жаңа особьтоптарын түзе алатыны ғана сұрыпталады.
Табиғи сұрыпдалу-эволюциялвқ процестің негізін қозғаушы күші.Ол
популяциялар санын көбейтіп гендік құрамының алуан түрлілігін арттыруға
жеткізетін түрдің кең таралып орналасуы кезінде ойдағыдай өтеді.Мұпдай
жағдайларда сұрыпталу мүмкіндіктеріөрістей түседі.Табиғи сұрыпталудың
қарқындылығымен бағыты жылдың әр маусымында жыл сайын өзгеріп
отырады.Бұлособьтардың биологиясымен тіршілік жағдайларының ауытқуына
байланысты жүреді.
Қолдан сұрыптау мен табиғи сұрыпталу әсерлерін салыстыру.Тұқым қуалайтын
өзгергішті екі процеске де негіз болып,сұрыпталу,а материал жеткізіп
береді. Қолдан сұрыпталу мен табиғи сұрыпталу нәтижесінде жаңа формалар
жасалынады; Қолдан сұрыпталу кезінде-тұқымдармен сорттар,ал,
табиғисұрыпталу кезінде түрлерпайда болады.Бұлекі процестердің арасында
айтарлықтай айырмашылықтар бар.Адам қолдан сұрыпталу кезінде особьтары
байқалған белгілері бойынша іріктелгенособьтардың организм үшін тіпті
зиянды болуы мүмкін.Мәселен шошқалар мен мсүтті сиырлардың ең жақсы
тұқымдары адам қамқорлық жасмаған болса, табиғатта өмір сүрмеген де болар
еді. Табиғи сұрыпталудың кезінде айналадағы ортажағдайлары сұыптаушы фактор
болып табылады.Осыған орай табиғи сұрыпталу тек популяциялар мен түрдің
толықпайдасы үшін ғана әсер етеді.
Адамның қажітіне және бегілеген мақсатына бейімделген үй хайуанаттарының
тұқымдары мен мәдени өсімдіктердің сорттары қолдан сұрыпталу нәтижасінде
пайда болады.
Адам егіншілікпен және хайуанаттарды қолға үйретумен шұғылданғаннан бері
қолдан сұрыпталу жүгізіліп келеді. Табиғи сұрыпталу органикалық дүниенің
бүкіл тарихы барысында жерде тіршілік пайда болғаннан бері жүруде . Табиғи
сұрыпталу мен қолдан сұрыпталу бір-бірімен тығыз байланысты: жануар
тұқымдары мен өсімдіктер сортарына қолдан сұыпталудан басқа табиғи
сұрыпталу да әсер етуде.
2. Биогеоценоз – бұл жерде бетінің белгілі бір жеріндегі біркелкі табиғат
құбылыстарының (атмосфера, тау жынысы, өсімдік, жануарлар дүниесінің және
микроорганизмдер дүниесінің топырақ және гидрологиялық жағдайларының )
жиынтығы, мұны құраушы компоненттер өзара ерекше байланысты, оларға тән
өзара зат алмасу және энергия алмасу түрі болады және бұл табиғаттың басқа
құбылыстарымен де байланысты .Бұл жиынтық үнемі қозғалыстағы, дамудағы
диалектикалық бірліктің ішкі қарама-қарсылығы түрінде болады.
3. Тіршілік үшін күрес түсінігіне Дарвин организмнің қоршаған абиотикалық
та, биотикалық та факторлармен арақатынасын кіргізеді. Организмдер
арасындағы қатынасты түрішілік және түраралық деп бөлуге болады. Дарвин
тіршілік үшін күрестің айқындылығын табиғатты бағдарлап қана қоймай,
эксперимент арқылы да көрді және дәлелдеді. Мысалы, бір тәжірибесінде ол
өсімдіктер шыдамдылығының температураға байланыстылығын көрсетті.
Бұршақтардың 390 көшетінен кейін түнгім суықтан кейін 12-сі ғана тірі
қалғанын көрді. 4 күн өткеннен кейін қайта болған түнгі суықтан кейін ол
қалған 12-нен 3-еуі ғана аман қалды.
Табиғатта пайдалы белгісі бар организмдердің тірі қалуы және ұрпақ қалдырып
өркендеу мүмкіндігі мол болады. Бұған керісінше, қандай да болса организмге
зиянды өзгеріс, оның тіршілігіне теріс ықпал етеді, ондай өзгерісті
особьтар ең алдымен құрып кетеді (элиминация) немесе өсіп-өне алмайды.
Элиминация ортаның әртүрлі факторларына байланысты.Табиғатта мұндай процесс
болатынына бақылау фактылары дәлел болады.
Бақылау сұрақтары
1.Табиғи сұрыптау ұғымы, табиғи сұрыпталудың алғы шарттары?
2.Биогеоценоз – тіршілік үшін күрес аймағы?
3.Тіршілік үшін күрестің және элиминацияның формалар?
Лекция №15
Тақырыбы: Табиғи сұраптаудың сандық сипаттамасы: сұрыптаудың коэффициенті,
тиімділігі, жылдамдығы
1.Сұрыптау жылдамдығының популяциядағы особьтардың генетикалық
әртүрлілігіне байланыстылығы.
2.Сұрыптаудың қысымы және векторы жайлы ұғым.
3.Сұрыптаудың зерттеу әдістері
.
1. В.И.Власовтың айтуынша табиғи сұрыптау онтогенездің барлық кезеңінде
гаметадан есейген организге дейін жүреді. Популяцияның генетикасын білу
түрлі генотиптердің селекциялық бағалығын анықтауға мүмкіндік береді.
Салыстырмалы топтардың бейімділік айырмашылығы С.М.Гершиновтың ұсынысы
бойынша сұрыптау коффиценті деп аталады Мыс: рецесивті ген бойынша
гомозиготалы болатын өкілдер гендері доминтаты организмдер беретін әрбір
100 ұрпақтың орнына 99 ұрпақ береді делік.Доминтаты гендері бар
организмдердің селекциялық бағалығын 100 деп алсақ, онда рецесивті
гомозиготалығы 0,99 болады, осы шамаларының айырмашылығы сұрыптаудың
коффеценттің S көрсетеді. Айтылып отырған жағдайда S=1.00-0.99=0.01 тең
зоотехникалық және ветерникалық генетикада сұрыптаудың маңызы зиянды
мутацияларды үт майлығы жоғары басқа, тұқыммен шалыстыру керек. Бұл жұмыс
зоотехникті көп ойландырып рецесивті түрлерін құртуда өте жоғары. Талдауға
қарағанда рецесивтік мутантты геннің жилігін сұрыптау арқылы жылдам
төмендетуге болады. Мыс:метальды генің шоғырлану 0,3 тең 0,2 –ге дейін
төмендету үшін екі ұрпақтын өмірі ғана керек. Әртүрлі популяциялардың
мутациялардың таралуы миграция арқылы жүру мүмкін. Мал шаруашылығында бұл
басқа жерлерден мемлекеттерден мал әкелу әсіресе аталық малдың немесе
олардың спермаларын әкеліп пайдалану мен байланысты. Түр популяциядан
қүұралады. Егер бір популяциялардың өкілдері басқа популяйияның өкілдерімен
мүлде немесе ішінар шағылыспайтын болса, онда мұндай популция оқшаулану
процесіне душар болады. Егер оқшаулану ұрпақтар тізбегінің көп қатарында
жүрсе сұрыптау факторлары әртүрлі популяцияларда неше түрлі бағыта құызмет
етіп популяциялардың жіктеуі болады. Кейінен мұндай популяциялар жаңа
түрлердің бастамас ын бюекру мүмкін.Түр ішінде популяциялардың оқшаулануы
географиялық, экологиялық және биологиялық факторлардың әсеінен болады.
Шағылысу еркіндігін бұзатын биологиялық факторлар қатарына генетикалық және
физологиялық факторлар жатады. Оқшауланудың генетикалық факторлары көбінесе
миграцияның қалыпты өтуін бұзады.Ол өсімталдығы жоғары болатын,ұрпақ алуына
кедергі кетіреді.Оның себептері ониплойда хромосомалық қайта құрулар, ядро,
цитоплазмалық сәйкес келу болады. Бұлардың әрқайсыс өкілдердің еркін
шағылусын шектеуге және будандардың бедеу болып қалуына, гендердің еркін
комбилациялауын тежеуге, яғни өз ішінде зсімталдығы жоғары болатын ұрпақ
бере алатын формалардың генетикалық оқшауландыруына әкеліп соғады.
2. Сұрыптудың нәтижелігіне ортаның әсері.
Табиғи және қолдан сұрыптаулар тек қан фенотиппен жүргізіледі.Малдың
генотипін тұқымға ауытқалу үшін бағалағанда зоотехник фенотиппен жұмыс
істейді. 1-ден ата-бабаларынның,2-нен ұрпақұтарының фенотипімен . Қандай
организм болмасын фенотип генотиппен организмнің дамуында оған әсер ететін
ортаның ықпалымен құрылады.Организм фенотипінің түгелдей ерекшеліктері
ортаның әсеріне ұшыра бермейді мысалы: адамның және малдың қан топтары
белгілі қызмет атқаратын белок құрылысы гемоглабин, трансферон,
серулаплазмин т.с.генмен анықталады. Бұл ерекшеліктер өмір бойы өзгерісіз
болады. Малдың түсіне , жүнінің өзгеруі қоршаған ортаның әсері шшамалы.
Түрге тән ерекшеліктерқалыпты жағдайда тек қана генотипттік бақылау мен
жүргізіледі. Дегенмен белгілердің басым көпшілігі оның ішінде мал тұқымын
асылдандыратын зоотехниктер үшін қажеттер мысалы: сүт мөлшері майлығы
тауықтың жұмыртқасы, қойдың жүн өнімдері малдың т.с.с күрделі тұқым қуу
қасиеті барлар көбіне қоршаған ортаның ықпалына бағынышты. Генотип
организмнің қоршаған ортаның әсер ережесін анықтайды осының нәтижесінде
әртүрлі генотипті малдар бір-бірімен әжептәуір аайырмашылығы болуы мүмкін
яғни модификациялық өзгергіштік пайда болады.Оның әсерінен фенотипіне қарап
малдың тұқымдық бағасын анықтау кейде қиынға соғады бірақ мұндай қиындықтар
ортаның жағдайы нәсілдік қасиеттің ықтималдығын бүркеп қарама-қарсы
келгенде ғана туады. Мысалы: сүтті тұқымнан тараған сиырларды азықтандыру
нашар болса, онда олардың өнімі жабайы тұқымдарының сиырларындай ғана
онанда төмен болады. Себебі олардың өнім дәрежесі бұл жағдайда берілген
азыққа байланысты. Егер сол сиырлардан мол азықпен жақсы күтімге қойса,
онда тұқымнан алынған сиырлар өнімді әлде қайда артық береді. Сондықтан мал
тұқымын асылдандыру үшін оған өте жақсы жағдай жасау ең басты жұмыс болып
есептеледі.
3. Сұрыптаудың зерттеу әдістері мыналар -
1.Методикалық қолдан сұрыптау ерте кезден белгілі. Ертедегі гректер мен
римдіктер жылқы, ит және басқа жануарлардың таза қанды түрлерін өсіру үшін
малды асылдандыру жұмысына үлкен мән берген.
Методикалық сұрыптау әрқашан жаңа тұқымдар мен жаңа сорттар жасайтын
творчестволық процесс болып саналады. Осы әдісті қолдана отырып,
селекционер мүсінше сияқты, алдын ала ойлаған жоспары бойынша жаңа
органикалық формалар жасап шығарады.
2.Санасыз сұрыптау әдісі – бұл селекциялық процестің өте ертедагі түрі.
Санасыз сұрыптаудың мәнісі – адам өсімдіктердегі жаңа сорттарын немесе
жануарлардың жаңа тұқымдарын шығарам деген ойсыз-ақ өзіне пайдалыларын
сақтап, нашарларын жойып жібереді.
Семинар сабақтары.
| | | | | |
|р/н |Тақырып аты |Сағат |Бақылау |Әдебиеттер №|
| | | |түрі | |
| | |саны | | |
| | | | | |
|1 |Дарвинге дейінгі кезеңдегі эволюциялық |1 |Пжқ |№2 |
| |идеялар | | | |
| | | | |5-7 б. |
| |1.Тірі табиғаттың тұтастығы және дамуы | | | |
| |жайлы көзқарастарды қалыптастыруда Д.Рей,| | |№8 |
| |К.Линней, Ж.Л.Бюффон, К.Вольф т.б. | | | |
| |ғалымдар еңбектерінің маңызы | | |94-97 б. |
| | | | | |
| |2.Трансформизм мен креационизмнің, | | | |
| |преформизм мен эпигенездің күресі | | | |
| | | | | |
|2 |Ж.Б.Ламарктың эволюциялық идеялары |1 |Пжқ |№9 |
| | | | | |
| |1.Ламарктің түр және адамның пайда болуы | | |16-19б. |
| |жайлы көзқарасы. | | | |
| | | | |№6 |
| |2.Ламарктің эволюциялық концепциясын | | | |
| |талдау | | |74-77 б. |
| | | | | |
|3 |Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы |1 |Пжқ |№9 |
| | | | | |
| |1.Бейімділіктердің қалыптасуында және | | |18-21б. |
| |түрлердің пайда болуында табиғи | | | |
| |сұрыптаудың шығармашылық ролі. | | | |
| | | | | |
| |2.Мәдени формалар эволюциясы мен табиғи | | | |
| |түрлер эволюциясын салыстырмалы сипаттау | | | |
| | | | | |
|4 |Дарвин теориясын мойындамау және |1 |Пжқ |№9 |
| |эволюциялық ілімнің тоқырауы | | | |
| | | | |20-24б. |
| |1.Тоқырау себептері. | | | |
| | | | |№2 |
| |2.Антидарвиндік бағыт – Неоламарксизмнің | | | |
| |қалыптасуы. | | |4-5 б. |
| | | | | |
| |3.Әлеуметтік дарвинизм, оның реакциялық | | | |
| |мәні | | | |
| | | | | |
|5 |Эволюцияның дәлелдемелері және оны |1 |Пжқ |№6 |
| |зерттеу әдістері | | | |
| | | | |61-69б. |
| |1.Түрлі ғылым салаларындағы деректердің | | | |
| |органикалық дүние эволюциясын | | | |
| |дәлелдеудегі маңызы. | | | |
| | | | | |
| |2.Эволюциялық процестерді зерттеудегі | | | |
| |комплексті әдістер | | | |
| | | | | |
|6 |Популяция және оның генетикалық |1 |Пжқ |№11 |
| |құрылымының өзгеруі | | | |
| | | | |125-164 б. |
| |1.Популяцияның экологиялық, генетикалық | | | |
| |гетерогенділік және генетикалық | | | |
| |біртұтастық және | | | |
| |морфофизиологиялықеререкшеліктері | | | |
| | | | | |
| |2.Популяцияның генетикалық құрылымын | | | |
| |өзгертудегі миграцияның маңызы | | | |
| | | | | |
|7 |Элементарлы факторлар |1 |Пжқ |№7 |
| | | | | |
| |1.Оқшаулану популяциялардың арасындағы | | |201-213 б. |
| |генетикалық айырмашылықтарды күшейтетін | | | |
| |фактор. | | | |
| | | | | |
| |2.Оқшауланц типтері. Олардың сипаттамасы | | | |
| |және маңызы | | | |
| | | | | |
|8 |Табиғи сұрыптау – эволюцияның ең негізгі |1 |Пжқ |№8 |
| |факторы | | | |
| | | | |78-84 б. |
| |1.Табиғи сұрыптаудың эволюцияның басқа | | | |
| |факторларының арасындағы орны. | | |№3 |
| | | | | |
| |2.Табиғи сұрыптау мен “санасыз” сұрыптау | | |101-112 б. |
| |арасындағы байланыстылық | | | |
| | | | | |
|9 |Адаптация |1 |Пжқ |№2 |
| | | | | |
| |1.Адаптациялардың классификациясы | | |131-136 б. |
| | | | | |
| |2.Эволюция теориясының адаптация пайда | | | |
| |болу проблемасын шешудегі методологиялық | | | |
| |маңызы | | | |
| | | | | |
|10 |Түр және оның пайда болуы |1 |Пжқ |№2 |
| | | | | |
| |1.Палеонтологиядағы түр жайлы ұғым | | |43-48 б. |
| | | | | |
| |2.Ағымды және облигатты формалардағы түр | | |№9 |
| |ұғымы | | | |
| | | | |115-119 б. |
| |3.Түр құрылысы | | | |
. Студенттің өзіндік жұмысының жоспары
| | | | | |
|Р/с|Тақырыбы мен мазмұны |Сағат |Бақылау |Әдебиет |
| | | | | |
| | |саны |түрі | |
| | | | | |
|1 |Эволюциялық идеялардың даму тарихы. |1 |Глоссарий |№ 18-20 |
| | | | | |
| | | | |210-215 б |
| | | | | |
|2 |Дарвин дәуіріне дейінгі кезеңде эволюциялық |1 |Бж |№5,6 |
| |идеялардың қалыптасуы және дамуы. | | | |
| | | | |49-50 бет |
| | | | | |
|3 |Ж.Б.Ламарктің эволюциялық концепциясы. |1 |Реферат |№11,14 |
| | | | | |
| | | | |49-52 бет |
| | | | | |
|4 |Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясының |1 |Тестілік |№5 |
| |қалыптасуындағы жалпы алғы шарттар. | |сауал-нама | |
| | | | |53-54 бет |
| | | | | |
|5 |Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы |1 |Реферат |№7,959-62б |
| | | | | |
|6 |Айқын және айқын емес, ара қатнастық. |1 |Жазбаша |№5,6 |
| | | |бақылау | |
| | | | |59-62 бет |
| | | | | |
|7 |Ч. Дарвиннен кейінгі дәуірде эволюция |1 |Глоссарий |№7,9 |
| |ілімінің дамуы. | | | |
| | | | |98-106 бет |
| | | | | |
|8 |Эволюцияны зерттеу әдістері. |1 |Реферат |№8,10 |
| | | | | |
| | | | |65-69 бет |
| | | | | |
|9 |Органикалық эволюция обьективті процесс. |1 |Тестілік |№9,12 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |106-109 |
| | | | | |
|10 |Тіршіліктің пайда болуы. |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|11 |Микроэволюция ілімі |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|12 |Популяция эволюцияның элементарлы құрылымы |1 |Жазбаша |№8,9 |
| | | |бақылау | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|13 |Популяцияның генетикалық құрылымы |1 |Глоссарий |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|14 |Популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі|1 |Реферат |№17,19 |
| |– эволюцияның элементарлы құбылысы | | | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|15 |Эволюцияның элементарлы факторлары |1 |Тестілік |№10,15 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |54-58-63 б |
| | | | | |
|16 |Табиғаттағы сұрыптауды популяциясы |1 |Реферат |№7,9 |
| | | | | |
| | | | |59-64-69 б |
| | | | | |
|17 |Табиғи сұрыптау |1 |Тестілік |№ 2,3 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |25-26 бет |
| | | | | |
|18 |Табиғи сұрыптау – эволюцияның қозғаушы және | |Реферат |№1,3,4 |
| |бағыттаушы факторлары | | | |
| | | | |52-54 бет |
| | | | | |
|19 |Табиғаттағы сұрыптауды популяциялық – |1 |Глоссарий |№ 4,5,6 |
| |экологиялық және популяциялық – | | | |
| |морфологиялық зерттеулер. | | |10-16 бет |
| | | | | |
|20 |Адаптация |1 |Реферат |№ 2,6 |
| | | | | |
| | | | |25-27 бет |
| | | | | |
|21 |Адаптациялардың пайда болуы табиғи сұрыптау |1 |Тестілік |№1,3,4 |
| |әсерінің нәтижесі | |сауал-нама | |
| | | | |52-54 бет |
| | | | | |
|22 |Түр-эволюция процесінің негізгі дәуірі |1 |Реферат |№10,11 |
| | | | | |
| | | | |31,-315 б |
| | | | | |
|23 |Түрдің пайда болуы – микроэволюция нәтижесі |1 |Жазбаша |№ 5,6 |
| | | |бақылау | |
| | | | |45-50 бет |
| | | | | |
|24 |Макроэволюция проблемалары |1 |Глоссарий |№ 2,3 |
| | | | | |
| | | | |10-12-19 |
| | | | | |
|25 |Филогенетикалық топтардың эволюциясы |1 |Реферат |№5,6 |
| | | | | |
| | | | |58-59-62 б |
| | | | | |
|26 |Мүшелердің және функциялардың эволюциясы |1 |Тестілік |№7,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |70-79-82 б |
| | | | | |
|27 |Онтогенез эволюциясы |1 |Реферат |№8,910 |
| | | | | |
| | | | |90-93б |
| | | | | |
|28 |Эволюциялық прогресс. |1 |Жазбаша |№12,15 |
| | | |бақылау | |
| | | | |120-125б |
| | | | | |
|29 |Ч. Дарвиннің ғылыми зерттеу жұмыстары. |1 |Глоссарий |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |130-136б |
| | | | | |
|30 |ХІХ ғасырдағы қоғамдық эволюциялық |1 |Реферат |№8,9 |
| |өзгерістер. | | | |
| | | | |25-29 бет |
| | | | | |
|31 |Материалистік көзқарастар. |1 |Тестілік |№ 1,4 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |15-17-19 б |
| | | | | |
|32 |Мәдени формалардың эволюциясын дәлелдеу. |1 |Жазбаша |№12,15 |
| | | |бақылау | |
| | | | |120-125б |
| | | | | |
|33 |Мәдени өсімдіктер |1 |Реферат |№ 18-20 |
| | | | | |
| | | | |210-215 б |
| | | | | |
|34 |Мәдени үй жануарлары |1 |Тестілік |№5,6 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |49-50 бет |
| | | | | |
|35 |Үй жануарлары тұқымдары мен мәдени |1 |Жазбаша |№11,14 |
| |өсімдіктер сорттарының шығу тегін талдау. | |бақылау | |
| | | | |49-52 бет |
| | | | | |
|36 |Пассивті қорғану бейімділіктерін эволюциялық|1 |Глоссарий |№5 |
| |көзқарас тұрғысынан зерттеу. | | | |
| | | | |53-54 бет |
| | | | | |
|37 |Эволюциялық өзгеріс жер бетіндегі |1 |Реферат |№7,9 |
| |тіршіліктің қажетті шарты. | | | |
| | | | |59-60-64 б |
| | | | | |
|38 |Өсімдіктердің эволюцияларының өзара |1 |Тестілік |№5,6 |
| |байланыстылығы. | |сауал-нама | |
| | | | |59-62 бет |
| | | | | |
|39 |Жануарлардың эволюцияларының өзара |1 |Реферат |№7,9 |
| |байланыстылығы. | | | |
| | | | |98-106 бет |
| | | | | |
|40 |Тұқым қуалайтын өзгергіштік – эволюцияның |1 |Жазбаша |№8,10 |
| |элементарлы материалы. | |бақылау | |
| | | | |65-69 бет |
| | | | | |
|41 |Популяция деген не? |1 |Глоссарий |№9,12 |
| | | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|42 |Тұқым қуалайтын өзгергіштік |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|43 |Популяцияның генофонды жайлы ұғым. |1 |Тестілік |№8,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|44 |Популяцияның генетикалық құрылымы |1 |Реферат |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|45 |Популяцияның генетикалық құрылымын |1 |Жазбаша |№17,19 |
| |өзгертудегі миграцияның маңызы. | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|46 |Оқшаулану |1 |Глоссарий |№9,12 |
| | | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|47 |Популяциялардың арасындағы генетикалық |1 |Реферат |№14,16 |
| |айырмашылықтарды күшейтетін фактор. | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|48 |Тіршілік үшін күрес |1 |Тестілік |№8,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|49 |Табиғи сұрыптаудың эволюцияның басқа |1 |Реферат |№15,17 |
| |факторларының арасындағы орны. | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|50 |Табиғи сұрыптауының негізі. |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|51 |Күрделі мүшелердің құрылысы. |1 |Глоссарий |№9,12 |
| | | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|52 |Адаптациялардың салыстырмалы сипаты. |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|53 |Түрдің жалпы белгілері |1 |Тестілік |№8,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|54 |Дискреттілік саны, біртұтастығы, |1 |Реферат |№15,17 |
| |тұрақтылығы, тарихилығы. | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|55 |Эволюция ілімінің табиғи популяциялары |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|56 |Эволюция ілімінің табиғи популяциялары |1 |Глоссарий |№9,12 |
| |басқарудағы, табиғат ресурстарын қорғау | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|57 |Тиімді пайдалану проблемасын шешудегі |1 |Реферат |№14,16 |
| |маңызы. | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|58 |Макроэволюция ұғымы. |1 |Тестілік |№8,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|59 |Микроэволюция |1 |Реферат |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|60 |Филогенетика |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|61 |Филогенетикалық топтар эволюцияның |1 |Глоссарий |№9,12 |
| |қағидалары | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|62 |Филогенез |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|63 |Филогенездегі мүшелер жүйелерөзгеруінің |1 |Тестілік |№8,9 |
| |өзара байланыстылығы. | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|64 |Эволюция ілімінің проблемалары және |1 |Реферат |№15,17 |
| |перспективалары | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|65 |Эволюция ілімінің маңызы |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|66 |Прогресс құбылысын классификациялау. |1 |Глоссарий |№9,12 |
| | | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|67 |Салыстырмалық прогрессив |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|68 |Салыстырмалық прогрессивті өзгерістердің |1 |Тестілік |№8,9 |
| |негізгі сипаттамасы. | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|69 |Автоном бағыт |1 |Реферат |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|70 |Автономдану – онтогенез эволюциясының |1 |Жазбаша |№17,19 |
| |негізгі бағыты. | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|71 |Онтогенез эволюциясы және онтогенездегі |1 |Глоссарий |№9,12 |
| |организмнің біртұтастығы | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|72 |Организмдердің тарихи өзгеруінде |1 |Реферат |№14,16 |
| |корреляцияның және координацияның маңызы | | | |
| |Онтогенездің эмбриондануы және канализациясы| | |120-160 б |
| | | | | |
|73 |Адамдардың пайда болған орталықтарыжайлы |1 |Тестілік |№8,9 |
| |жорамалдар. | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|74 |Адам нәсілдері және олардың қалыптасу |1 |Реферат |№15,17 |
| |жолдары. | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|75 |Әлеуметтік дарвинизмді сынау және |1 |Жазбаша |№17,19 |
| |нәсілшілдік | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|76 |Биосфера эволюциясы. |1 |Глоссарий |№9,12 |
| | | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|77 |Ноосфера |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|78 |Қазақстандағы экологиялық апаттарға ұшыраған|1 |Тестілік |№8,9 |
| |аймақтар, олардың себептері және биосфераның| |сауал-нама | |
| |эволюциясына әсері | | |150-168 б |
| | | | | |
|79 |Эволюция ілімінің проблемалары және |1 |Реферат |№15,17 |
| |перспективалары | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|80 |Эволюция ілімі, оның адамның практикалық |1 |Жазбаша |№17,19 |
| |әрекетіндегі ролі және биологияның басқа | |бақылау | |
| |салаларының дамуына әсері | | |258-269 б |
| | | | | |
|81 |Эволюцияның бағыттылығы және |1 |Глоссарий |№9,12 |
| |шектелмегендігі. | | | |
| | | | |106-109 б |
| | | | | |
|82 |Микроэволюция проблемаларын талдау |1 |Реферат |№14,16 |
| |қажеттілігі | | | |
| | | | |120-160 б |
| |Эволюциялық прогресс | | | |
|83 | |1 |Тестілік |№8,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|84 |Прогресс туралы түсінік. |1 |Реферат |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|85 |Прогрессивті даму критерилері |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|86 |Прогресс құбылысын классификациялау, олардың|1 |Глоссарий |№9,12 |
| |сипаттамасы, критерилері және арақатынасы. | | | |
| | | | |106-109 б |
| |Антропогенез | | | |
|87 | |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|88 |Адамның пайда болуы жайлы түсініктің дамуы |1 |Тестілік |№8,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|89 |Адамның жануарлар дүниесіндегі орны. |1 |Реферат |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|90 |Антропогенездің негізгі дәуірлері |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
| | | | | |
|91 |Антропогенездің биологиялық және әлеуметтік |1 |Глоссарий |№9,12 |
| |факторлары және олардың әсер ету | | | |
| |ерекшеліктері | | |106-109 б |
| |Эволюция ілімінің маңызы | | | |
|92 | |1 |Реферат |№14,16 |
| | | | | |
| | | | |120-160 б |
| | | | | |
|93 |Эолюция ілімі және қоршаған ортаны қорғау. |1 |Тестілік |№8,9 |
| | | |сауал-нама | |
| | | | |150-168 б |
| | | | | |
|94 |Эволюция ілімі және медицина. |1 |Реферат |№15,17 |
| | | | | |
| | | | |175-185 б |
| | | | | |
|95 |Эволюция теориясының методологиялық негізі |1 |Жазбаша |№17,19 |
| | | |бақылау | |
| | | | |258-269 б |
13. «Эволюциялық ілім» пәнінен бақылау сұрақтары
1.Эволюция ілімі пәнінің мақсаты мен міндеті
2.Табиғаттың тарихы, дамуының жалпы заңдылықтары және қорғаушы күштері
жайлы ілімі
3.Материя эволюциясының негізігі дәуірлері
4.Органикалық эволюцияның негізгі ерекшеліктері
5.Эволюция құбылысын зерттеу принциптері мен әдістері
6.Ж.Б. Ламарктіің эволюцияялық концепциясы
7.Табиғаттың эволюциялық жолмен даму идеясы
8.Эволюция себептерін баяндау: градация принципі, сыртқы орта факторларының
әсері, тікелей, бірден бейімделу заңдары
9.Ламарктың эволюциялық концепциясын талдау
10.Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясының қалыптасуындағы жалпы алғы шарттар
11.Ч. Дарвиннің ғылыми зерттеу жұмыстары
12.Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясы
13.Ч. Дарвиннің өмірбаяны және еңбектері
14.« Түрлердің тегі » еңбегінде негізгі қағидалар
15.Мәдени формалардың эволюциясын дәлелдеу
16.Ч. Дарвиннің өзгергіштік формалары заңдылықтары және себептері жайлы
көзқарасы
17.Айқын және айқын емес арақатнастық және компенсациялық өзгергіштіктер
18.Органикалық эволюция объективті процесс
19.Эволюцияны зерттеу әдістері
20.Тіршілік материя қозғалысының ерекше формасы
21.Тіршіліктің мәні жайлы ұғымның дамуы
22.Тіршіліктің негізгі қасиеттері
жер бетіндегі тіршіліктің геохимиялық роль
23.Тіршілік жағдайларының өзгеруіне әсер ететін геологиялық, космостық және
биотикалық факторлар
24.Эволюциялық өзгеріс- жер бетіндегі тіршіліктің қажетті шарты
25.Тіршіліктің негізгі құрылым деңгейлері: молекулалық, клеткалық,
организм, популяция түр, биогеоценоздық, тіршіліктің құрылым деңгейлерінің
арасындағы байланыстық және арақатнастық
26.Геохронология жайлы қысқаша мағлұмат
27.Микроэволюция ілімі
Микроэволюция ілімінің қалыптасуы, оның зерттейтін мәселелері және әдістері
28.Эволюция ілімін қамтудағы маңызы
29.Тұқым қуалайтын өзгергіштік тірі организмге тән жалпы ерекшеліктері
30.Популяция – эволюцияның элементарлы құрылымы
31.Популяция ұғымы
32.Популяцияның критерилері
33.Популяцияның түрлері
34.Популяцияның генетикалық құрылымының әртүрлілігі – эволюциялық
өгерістердің алғы шарты
35. Популяциялар генофондардың интеграциялығы
36.Популяцияның экологиялық және морфологиялық – физиологиялық
ерекшеліктері
37.Эволюцияныың элементарлы формалары
38.Мутация процесін эволюцияның элементарлы факторлары ретінде талдау
39.Генетикалық комбинаторика және оның эволюциядағы ролі
40.Оқшаулану популяциялардың арасындағы генетикалық айырмашылықтарды
күшейтетін фактор
41.Оқшаулану популяциялардың арасындағы генетикалық айырмашылықтарды
азайтатын фактор
42.Оқшаулану типтері, олардың сипаттамасы және маңызы
43.Эволюцияның статистикалық факторлары ретінде мутация процесінің
популяциясы толқынының және оқшауланудың өзара әрекеттесуі
44.Табиғи сұрыпталу – эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы факторлары
45.Табиғи сұрыпталудың алғы шарттары
46.Тіршілік үшін күрес ұғымы. Тіршіліктің күрестің және элиминациялық
формалары
47.Тіршілік үшін күрес табиғи сұрыпталудың сандық сипаттамасы: сұрыптанудың
коэффициенті, тиімділігі, жылдамдығы
48.Сұрыпталудың жылдамдылығының популяциядағы особтардың генетикалық
әртүрлілігіне байланыстылығы, сұрыптанудың механизмі, объектісі және әсер
ету сферасы
49.Сұрыптанудың зерттеу әдістері
50.Табиғи сұрыпталудың негізгі формалары: тұрақтандырушы, қозғаушы және
диэруптивті жыныстық сұрыптану, жеке толық сұрыпталу
51.Адаптациялардың пайда болуы табиғи сұрыптану әсерінің нәтижесі
52.Адаптация ұғымы. Қарапайым адаптациялар.
53.Қарапайым қорғану құрылымдары және олардың эволюция процесінде пайда
болу, жақсару жолдары
54.Күрделі адаптациялар
55.Күрделі мүшелердің құрылысы
56..Насеком қоректі өсімдіктер және өсімдіктердің қозғалысы
57.Адаптацияның салыстырмалы сипаты
58.Адаптациялардың классификациясы
59.Түрдің пайда болуында буындар мен полиплодияның ролі
60.Адамды, партеногенетикалық және өздігінен ұрықтанатын формаларды жаңа
түрлердің пайда болуы
61.Эволюциялық ілімнің табиғи ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану
проблемасын шешудегі маңызы
62.Макроэволюция проблемалары
63.Макроэволюция ұғымы
64.Макро және микро эволюциялардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары
65.Макро эволюция және микроэволюция процестерінің арақатнастары
66.Филогенездің негізгі формалары
67.Филетикалық эволюция дивергенция, конвергенция және паралельдік мүшелер
мен функцияның өзгеру принциптері: негізгі санының өзгеруі, адаптация
алмасуы
68.Мүшелердің функцияларының эволюциялану қарқындылығы
69.Онтогенез эволюциясы
70.Онтогенез эволюциясы жайлы жалпы түсінік
71.Онтогенезде организмнің біртұтастығы
72.Организмнің тарихи өзгеруінде корреляцияның және координацияның маңызы
73.Онтогенездің эмбриондануы
74.Автономдану – онтогенез эволюциясының негізгі бағыты
75.Неотения және фитализация, онтогенездің канализациясы
76.Эволюциялық процесс
77.Прогресс туралы түсінік
78.Шексіз прогресс- тіршілік дамуының магистральды жолы
79.Антропогенездің негізгі дәуірлері
80.Қазіргі заман адамның эволюциялану ерекшеліктері, эволюция ілімінің
проблемалары және переспективалары
81.Эволюция ілімі- дамудағы ғылым , оның адамның практикалық әрекетіндегі
ролі және биологияның басқа саналарының дамуына әсері
82.Неодарвиндік эволюция, эволюцияның бағыттылығы және шектемелігі,
макроэволюциядағы моно және полифияның арақатнасы торлы эволюция, тұқым
қуалайтын өзгергіштік ролі және т.б
83.Микрэволюция проблемаларын талдау қажеттілігі
84.Эволюцияны модельдеу проблемасы, макроэволюция проблемалары, биоценоздар
эволюциясы, 85.Эволюция факторының арақатынасы және т.б
86.Эволюция ілімі және адамды түр ретінде қорғау
87.Эволюция теориясының метадологиялық негізі
88.Эволюция ілімі және медицина
89.Қазіргі экологиялық апаттардың эволюцияға әсері
90.Эволюция саласындағы зерттеу жұмыстарының көкейкестілігі
91.Организмдердің тарихи өзгеруінде корреляцияның және координацияның
маңызы Онтогенездің эмбриондануы және канализациясы
92.Адамдардың пайда болған орталықтарыжайлы жорамалдар.
93. Әлеуметтік дарвинизмді сынау және нәсілшілдік
94. Биосфера эволюциясы.
95. Қазақстандағы экологиялық апаттарға ұшыраған аймақтар, олардың
себептері және биосфераның эволюциясына әсері
96. Эволюцияның бағыттылығы және шектелмегендігі.
97. Эволюция ілімі, оның адамның практикалық әрекетіндегі ролі және
биологияның басқа салаларының дамуына әсері
98. Прогресс құбылысын классификациялау, олардың сипаттамасы, критерилері
және арақатынасы.
99. Антропогенездің биологиялық және әлеуметтік факторлары және олардың
әсер ету ерекшеліктері
100. Эволюция ілімі және медицина.
14. Студенттердің академиялық білімін
рейтингтік бағалау жүйесі
Білім беру ісіндегі басты приоритет – студенттердің жеке шығармашылық
мүмкіндіктерін дамыту, оларды дара тұлға етіп әзірлеу. Оқу үрдісінде
басымдылық рөл оқытушыға емес, студентке берілуі тиіс, студент белсенділік
көрсетуі тиіс, оны оқытпай, ол өздігінен оқуы керек. Оқытудың негізгі
мақсаты - өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру болғандықтан,
оқытудың негізгі формасы – студенттермен жұмыс істеу, дифференциялау.
Әрбір студент басқа студент пен салыстырылмайды, керісінше өзімен - өзі
салыстырылады. Студенттер өз нәтижелерін бағалай білуге үйренуі аса
маңызды.
Студенттердің білімін бағалау – оның жіберген қатесіне жазалау емес,
жетістігін мадақтау, көтермелеу құралына айналуы тиіс.
Студенттердің білімін бағалау кредиттік оқыту жүйесінің міндетті элементі
болып кіреді.
Қорытынды бақылау-емтихан студенттің академиялық уақыт ішіндегі кәсіптік
білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін анықтау үшін өткізіледі.
Емтихан компьютерлі, жазбаша тестермен немесе ауызша, жазбаша түрде өтеді.
Емтиханның өту формасын оқу-әдістемелік кеңес тағайындайды.
Студенттің білімін бағалау рейтингтік балл екі бөліктен тұрады: біріншісі –
рейтинг балының 40% құрайды, оны студент күнделікті бақылау (ОБСӨЖ), СӨЖ
тапсырмаларын орындағаны үшін жинақтайды. (А1;А2-жетінші және он төртінші
апталарда өткізілетін аттестаттау балдары), екіншісі – рейтинг балының 60%
құрайды, ол қорытынды бақылау – емтиханның нәтижесі осы балдардың қосындысы
студенттің білімінің рейтингтік көрсеткіші:
R=(А1+А2)x0,4 + Э x0,6
Рейтингтің жоғарғы мәні – 100 балл
Студенттің оқу жылындағы академиялық үлгерімі GPA мәні былайша есептеледі:
GPA =[pic]
И1 , И2 ,..., ИП – студенттің қорытынды балының сандық баламасы.
К1 , К2 ,..., КП – студенттің оқыған пәндер кредиті
1 курс студенті келесі курсқа көшу үшін GPA мәні «+Д» – 1,33 (55-59%)
балдан кем болмауы керек, 2 курс студенті үшін – «+С» – 2,33 (70-74%), 3
курс студенті үшін «В-» – 2,67 (75-79%) кем болмауы керек.
Әр деңгейдің ұпай саны студенттердің білімін бақылаудың үлгілері мен
кіріспе, ағымдағы және аралық бақылаулармен жиналады. Төменде студенттердің
баллмен есептегенде білім градациясының кестесін беріп отырмыз:
| | | | |
|Бағалаудың | |Бағалаудың %-тік |Бағалаудың дәстүрлі |
|әріптік жүйесі | |мазмұны |жүйесі |
| |Баллдары | | |
| | | | |
|А |4.0 |100 | |
| | | | |
| | | |Өте жақсы |
| | | | |
|А- |3.67 |90-94 | |
| | | | |
|В+ |3.33 |85-89 | |
| | | | |
| | | |Жақсы |
| | | | |
|В |3.0 |80-84 | |
| | | | |
|В- |2.67 |75-79 | |
| | | | |
|С+ |2.33 |70-74 | |
| | | | |
| | | |Қанағаттанарлық |
| | | | |
|С |2.0 |65-69 | |
| | | | |
|С- |1.67 |60-64 | |
| | | | |
|D+ |1.33 |55-59 | |
| | | | |
|D |1.0 |50-54 | |
| | | | |
|F |0 |0-49 |Қанағаттанғысыз |
Пәннен F – деген баға алған студент деканат белгілеген мерзімде оны қайта
тапсыру керек
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz