УМКД

Иксодид кенелері

«САНИТАРЛЫҚ ПАРАЗИТОЛОГИЯ - 2»

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

5В120200 - «Ветеринариялық санитария» мамандығы үшін

СЕМЕЙ,
2013

Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Қолданылатын әдебиеттер
3. Дәріс және ЛЖС материалдары

Әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. - 460б.

2. Есімбеков. Ж,М, Арахноэнтомология. Новосибирск. 2002. 159 б.
3. Искаков.М.М. Ветеринарлық протозоология. Семей. 2007. 180 бет
4. Есімбеков Ж.М., Ысқақов М.М., Дүйсенбаев С.Т. Жануарлардың инвазиялық
ауруларын анықтау практикумы. Алматы, 2000. – 150б.
5. Кадыров Н.Т. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. Астана,
2000. - 560с.

Қосымша әдебиеттер

6. Ысқақов М.М., Ахметжанов О.Н., Сабаншиев М.С. Құс паразитоздары.
(оқу құралы) Семей-2011. 168 б.

7. В.А.Поляков., У.Я. Узаков., г.А. Веселкин. Ветеринарная энтомология
и арахнология. Москва. 1990. 239 стр.

8. Ыбраев Б.К. Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың инвазиялық
аурулары. Астана, 2008.-138б.

9. Ыбраев Б.К. және басқалары. «Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың
инвазиялық аурулары». Әдістемелік құрал. Астана, 2009. - 52б.
10. Абуладзе К.И. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных.
М., Агропромиздат, 1990 г.
11. Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М.,
А1ропромиздат, 1998 г.
12. Абуладзе К.И. и другие. Практикум по диагностике инвазионных
болезней с-х животных. М., Колос, 1984. - 483с.
13. Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни. Москва, Колос –
1999 – 460с.
14. Искаков. М.М. Эймериозы сельхозяйственных животных. Алматы. 2006 г.
230 с.

№1 дәріс. КІРІСПЕ. ЖАЛПЫ АРАХНОЛОГИЯ. Паразит кенелердің
ветеринариялық – санитариялық маңызы

Буынаяқтылар — жер шарында кең таралған, құрлық пен суда өмір сүретін
организмдер. Жануарлар әлемінде олар омыртқасыздар арасында түрлерінің
көптігі мен басымдығын айқын байқатады. Қазіргі кезде буын-аяқтылар типіне
(Arthropoda) 1,5 млн.астам омыртқасыздар түрінің жататыны анықталған.
Олардың 90% жуығы жәндіктер. Бұлардың көптеген түрлері табиғатта пайдалы
болса, бірталайы адам мен жануарларға аса зияндылығымен ертеден белгілі.
Олардың тіршілігі адам және жануар өмірімен тығыз байланысты және ауру
туғызады. Көптеген түрлері адам мен жануарларға жұқпалы ауру қоздырушыларын
тасымалдайды.
Осыған байланысты малдәрігерлік арахно-энтомологияның негізгі мақсаты
жануарларға өте зиянды буынаяқтыларды көрсету және олар туды-ратын
ауруларды зерттеп, зиянкестерге қарсы нәтижелі күрес тәсілдерін ұсыну.
Буынаяқтылар негізінен дара жыныстылар. Көбеюі жынысты жолмен өтеді
(кейбірінде жыныссыз – партеногенетикалық). Көпшілігі жұмыртқа салады, ал
аздағандары тірі туады. Даму сатылары бірінде: имаго-жұмыртқа-личинка-
нимфа, кейбірінде: имаго-жұмыртқа-личинка-протонимфа-телео-нимфа арқылы
өтеді.
Буынаяқтылар типі: өрмекшітәрізділер (Аrachnoidea), жәндіктер
(Insecta) және шаянтәрізділер (Сrustacea) кластарына жіктеледі.

Буынаяқтылардың зиянды түрлері: тұрақты паразиттер (қышыма қотыр
кенелері, жүнжегіш, биттер, уақытша (бүрге, қансорғыш жәндіктер,
шыбындар, иксодид кенелері) екіге бөлінеді. Олар қан, ұлпа, жүн, шаш,
мамықпен қоректенеді. Малды мазалап, қоңын, өнімін төмендетеді. Кейбірі
нақтылы ауру тудырады (бөгелектер, қотыр кенелері). Көпшілігі ақтық және
аралық ие қызметін атқарып инфекциялық және инвазиялық ауру
қоздырушыларын таратады.

Арахнология – өрмекшітәрізді кенелердің (Arachnoidea) және олардың
тудырған ауруларын (арахноздар) зерттеумен шұғылданатын паразитология
саласының тарауы. Өрмекшітәрізділердің денесі баскөкірек пен құрсаққа
(өрмекшілер) және бір тұтас (кенелер) болып жіктеледі де, 4 жұп сираққа
ие. Арахнология 2 тармақтан: паразитиформды (Parasitiformes) және
акариформды (Acariformes) құралады. Паразитиформды кенелер жұқпалы ауру
қоздырушыларын таратушылар және сыртқы эктопаразиттер ретінде
қарастырылады. Акариформды кенелер өздері ауру қоздырушылары (қышыма
қотыр кенелері). Кенелердің кейбір түрлері (орибатидтер) сапрофиттер,

№2 дәріс. Паразитиформды кенелер, балау және ветеринариялық –
санитариялық шаралар

Паразитиформды кене тармағы Ixodoidea иксодид кене және Gamasoidea
гамазоидты кене тұқым үстіне жіктеледі.

Иксодид кенелері.

Жайылым немесе иксодид кенелерінің денесі сопақша немесе элипс тәріздес
болып келеді. Аш кененің денесі ((( мм(дей жалпақ, ал қанға мейлінше
тойғанда аналық кене тұрқы (,( см(ге жетіп, жұмыртқа тәріздес болады.
Кененің түсі қорегіне қарай (қан лимфа) қоңыр немесе ақшылт қоңыр, сары
немесе сұр. Дорзальдық (үстіңгі) бетінен байқалатын тұмсығы ауыз мүшесі мен
бекіну ролін атқарады. Тұмсығын үстіңгі жақ (күйсеуік) немесе хелицер,
бітіскен астыңғы жақ немесе гипостома және пальпі (сезім орталығы) мен
түбірі құрайды. Тұмсық түбірі төрт( немесе алтыбұрышты болып, ал аналық
кенелерде қосымша саңылау алаңы ( қос туындамасы орналасады. Қимылдағыш
хелицердің шеті ілгекшелермен аяқталады.
Кенелердің тіршілік ұзақтығы температура мен ылғалдылыққа тікелей
бағынышты. Мысалы, еліміздің оңтүстігінде бір жазда дамып үлгерсе,
солтүстік жақта 3, кейде 4 жыл ішінде аяқталады. Даму барысында: жұмыртқа-
личинка-нимфа-имаго сатыларынан өтеді. Әр сатысы өз алдына қорегін малдың
қанын сору арқылы табады. Келесі фазаға өту үшін малдың қанын сорады.
Қанды тек кененің ұрғашысы 6-12 тәлік бойы сорады. Қанға тойған ұрғашысын
аталық кене ұрықтандырған соң 2-10 күн өткенде 2-4 мың, кейде 10 мыңға
дейін жұмыртқа салады. Жұмыртқа салған ұрғашысы өледі. Ал личинкадан
нимфаға, содан кейін нимфадан имаго сатысына дейін өту үшін кене міндетті
түрде қан сорады және түлеп отырады. Иксодид кенелері – жайылым кенелері
деп, ал аргазид кенелерін – қора кенелері деп атау қалыптасқан.

Кенелерді дамуында тіршілік ететін иесінің санына қарай 1, 2 және көп
иелі деп жіктейді. Кене қадалған орнына тұмсығын қадап уытын жібереді
(қан ұйымас үшін), ол жерді қабындырады, жергілікті домбығуы байқалады
және организмнің жалпы реакциясы тежеледі. Мал өнімі күрт төмендейді.

Иксодид кенелерінің ғылымға 1000 астам түрлері белгілі.
Ветеринариялық маңызы бар туыстарға Ixodes (қадалғыш), Dermacentor (тері
кескіш), Booрhilus (ірі қараның), Hуalomma (шыны көз), Haemaphysalis (қан
сорғыш), Rhipicephalus (желпуіш бас) жатады. Әр тұқымға өз ерекшеліктері
тән. Иксодидтердің көпшілігі Орта Азия мен Қазақстан жерінде тіркелген.
Иксодидтер 2 биотоптарда (жайылымда және мал денесінде) күнелтеді. Бұл
кенелер пироплазмидоздардың (пироплазмоз, бабезиоз, франсайеллез,
тейлериоз, нутталлиоз) қоздырушыларын «алып жүрушілер». Барлық малда
кездеседі.

Аргас кенелері

Argas persicus кенесі еліміздің оңтүстігінде құстар мен
сүтқоректілердің денесінде күнелтеді. Денесі жаншылған, тұмсығы дене
астында орналасқан. Аргас кенесі (парсы кенесі) туберкулез, тауық тифі
мен үйрек салмонеллезінің қоздырушыларын таратады. Әдетте кене құс
ұясында, қорасында, қабырға жарықтарында, еден астын паналайды. Құсты
түнгі мезгілде мазалайды. Әр 1-2 апта сайын қан сорып ұрғашысы 30-250-дей
жұмыртқа салады, олардан 3 апта өткенде личинка дамиды да, 4-10 күндей
тіршілік етеді, кейіннен жерге түсіп түлеген соң нимфаға айналады. Толық
даму ұзақтығы 2-3 жыл. Аш қалпында личинка мен нимфа 1 жыл, ал имагосы 2-
3 жыл сақталады. Құста күнелту мерзімі мамырдан қыркүйекке дейін, ал
қорада жыл бойы кездеседі.

Alveonasus lahorensis мал қора кенесі еліміздің оңтүстік пен оңтүстік-
батысында, Тянь-Шань тауының теңіз деңгейінен 2000-2100 метр биіктігінде
де кездеседі. Кене мал қораларында, қабырғадағы саңылау мен тесіктерде,
тас қуыстарында тіршілік етеді. Қоректенуі үзілістермен өтеді. Ұрықтанған
ұрғашысы 44-380-ге дейін жұмыртқа салады, олардан 15 күн өткенде личинка
дамиды да, ол қан сорып 20-45 күн аралығында 2 рет түлеп нимфаға, бірнеше
айдан соң имагоға айналады. Личинка 11 айдай, ал имагосы 7-10 жыл аш
күйінде сақтала алады.

Аргазид кенелеріне қарсы жүргізілетін шаралар: жерді культивациялау,
мал мен құс қораларында жөндеу жұмыстарын сапалы жүргізу, кеміргіштерді
жою, қораларда дезакаризациялауды – карбофос 1%, бензофосфат 0,2%, 0,2%
неоцидол, 0,3% в.э. сульфидофостың судағы эмульсияларымен 200-400мл/м2
бүркіп жүргізеді. Малды қораға енгізер алдында 3-4 сағат желдетіп, науа,
оттықтарды сумен жуып шайып тазартады. Жануарларды қорғау мақсатында –
0,2% бензофосфат, 0,5% циодрин, 0,15% дурсбан, 0,2% неоцидолдың судағы
эмульсиясымен 7 күнде 1 рет әр малға 1-3 литр жұмсап бүркеді. Эмульсияны
200С жылы суда ерітеді.

№3 дәріс. Акариформды кенелер, олардың тудыратын ауруларды балау және
ветеринариялық – санитариялық шаралар

ПСОРОПТИДОЗДАР

Psoroptidae тұқымына жататын өкілдердің тудырған аурулары. Бұл топқа:
псороптоз (қоздырушысы Рsоrорtеs), хориоптоз (қоздырушысы Сhoriорtеs)
және отодектоз (қоздырушысы Otodectes) жатады.

Псороптоздар

1 Жіті және созылмалы ағымдарда өтіп, терінің қабынуы, қышынуы,
жүнінің түсуі, малдың арықтауы, кейде өлімімен сипатталатын аурулар.
Бейім малдар: күйіс малдары, жылқы мен қоян.

2 Қоздырушысы Psoroptes туысы кенелері (тері үсті кенелер). Олар
сопақша келген, ұзындығы 0,8 мм, сарғылт-қоңыр түсті, көзге көрінеді.
Тұмсығы ұзын, тесіп соруға бейімделген. Сирақтары ұзындау келген,
аталықтарында І, ІІ және ІІІ, ал ұрғашыларында І, ІІ және ІV аяқтарының
шеттері жабысқақ жастықшалармен жабдықталған. Сопақшалау келген
личинкаларында – 3 жұп аяқтары бар. Протонимфа – домалақ 4 жұп аяқты,
тұмсығы жақсы дамыған. Телеонимфа – толығымен жыныс аппараты дамыған
сатысы.

3 Қоздырушының даму биологиясы. Аталмыш кенелер қой (P.ovis), ірі
қарада (Р.bovis), жылқыда (P.equi) және қоянда (P.cuniculi) ауру
тудырады. Даму сатылары: жұмыртқа-личинка-протонимфа-телеонимфа-имаго.
Личинканың дамуына 3-6, протонимфаға 3-4, телеонимфаға - 3-7 күн, ал
имагоға айналу үшін 3 тәулік жұмсалады. Ұрғашысы 60 тәуліктей тіршілік
етеді де, 3-4 рет жұмыртқалап, 42-60 ұрығын жүнге желімдейді. Кене 1
жылдың ішінде 12 рет ұрпақ береді. Сыртқы орта факторларына төзімсіз
(суық температура мен құрғақ ауа). Жайылымда жаз уақытында күннің көзінде
2-5 күн тіршілігін жоймайды.

4 Эпизоотологиялық деректер. Көпшілік жерде кездеседі, жиі жағдайда
қыс уақытында тіркеледі, инвазия көзі ауру мал. Аурудың таралуына ылғал
мен малдың қорада тығыз орналасуы себебін тигізеді.

5 Сыртқы белгілері. Суық уақытта кене жұққан уақыттан бастап 14-30
күн өткенде мал қышынып, терісі қабынады (дерматоз). Мал қышынған
жерлерін тістелеп немесе қатты заттарға үйкейді. Жүні түсіп, теріде
бөрітпелер (папула) жарылады да, сарғылт түсті сұйық оның маңында кебеді,
қотыр пайда болады. Ауру 2-3 апта ішінде малдың көпшілігіне жайылады.
Малдың қасынуы, әсіресе, түнгі мезгілде байқалады, арықтаған мал дұрыс
азықтандырмағанда өлімге ұшырайды.

6 Диагнозын лабораторлық зерттеу кезінде кенелер анықталынса қояды.
Тері қырындысын сау және қабынған тері шекарасынан алады.

Хориоптоздар - Сhoriорtеs кене туысының малдарда тудырған аурулары.
Әр малдың өзіне тән қоздырушысы өз алдына бөлек ауру тудырады. Мысалы,
Chorioptes equi – жылқыда, Ch.caprae – ешкіде хориоптоз тудырады.

2 Тері жегіштер (хориоптес) негізінен терінің үстіңгі бетіндегі
эпидермистермен қоректенеді. Денесі сопақшалау, 0,3-0,5 мм, тұмсығы мығым
хелицерлермен жабдықталған, конус тәрізді. Жабысқақ жастықшаралары
ұрғашыларында I, II және IV жұп аяқтарында, ал еркегінде барлық
аяқтарында бар.

3 Қоздырушы Сhoriорtеs кенелерінің дамуы Psoroptes кенелеріндей
өтеді.

4 Хориоптоз жануарларда псороптоздағыдай өтеді, тек патологиялық
үрдіс (экзема) малдың тұсау буынында дамиды.

Етқоректілердің отодектозы

1 Ит, мысық, түлкі, күлгін түлкі және басқа терісі бағалы аңдардың 1
айға дейінгі күшіктерінде тіркелетін арахноз.

2 Қоздырушысы Otodectes cynotis кенесі Psoroptidae тұқымына жататын
Chorioptes кенесіне ұқсас, тек протонимфа мен телеонимфаларында 4-ші жұп
аяқтарында жабысқақ жастықшалары жоқ, ал ұрғашысында рудимент ретінде
қалған. Негізінен құлақ қалқаны мен есту жолында мекендейді.

3 Қоздырушының даму биологиясы. Otodectes кенесінің дамуы Psoroptes
кенесіне ұқсас.

4 Эпизоотологиялық деректер. Ауру спорадия түрінде, жылдың барлық
мезгілінде, малды күту жүйесіне, климаттық ерекшеліктеріне және жасына
қарай өріс алады. Отодектоз ит, мысық, терісі бағалы аңдар арасында жиі
1,5-4 айлықтарында тіркеледі.

5 Сыртқы белгілерінен үнемі құлақ қалқанын қасу, тырнау, басын
сілкілеу, басын қисайтып ұстау, мойнын бұрау, мазасыздану, тор ішінде
себепсіз жүгіру байқалады. Ауру асқынғанда қабыну үрдісі құлақтың ортаңғы
және ішкі бөлігіне ауысады. Есту қабілеті нашарлайды, құлағынан жағымсыз
иіс шығады.

6 Диагнозды клиникалық белгілері мен құлақ ішінен алынған қырындыны
зерттеу арқылы қояды.

ЖАНУАРЛАРДЫҢ САРКОПТИДОЗДАРЫ

1 Саркоптоздар – саркоптес тұқымы кенелерінің тудырған аурулар тобы.

2 Саркоптестер домалақ келген, 0,5мм-дей, аяқтары қысқа және жуан.

3 Даму биологиясы. Кенелер эпидермалды қабатта тіршілік етіп,
үңгірлер жасайды. Ұрғашысы 2-8 жұмыртқа салып, 42-56 күн тіршілігінде 40-
тан 60-қа дейін жұмыртқа салады. Жұмыртқадан личинка 2-3, протонимфа 3-5,
телеонимфа 2-4, ал имаго 2-3 тәулік ішінде дамып шығады. Толық дамуына 15-
19 күн жұмсалады. Аталықтары телеонимфамен шағылысады да, кейіннен
телеонимфа басқа орынға ауысып, түлеген соң имагоға айналады да,
жұмыртқасын салады. Сыртқы ортада ересек кене 15 күнге жуық тіршілік
етеді. Кене өзінің иесінде ғана өмір сүреді.

Жылқы саркоптозы зілді ағымда өтеді. Әртүрлі бағытта эпидермис
қабатын тесіп, оның қалыңдауына әкеліп соқтырады. Жүні түседі.

Сыртқы белгілері псороптоздағыдай.

Шошқа саркоптоз екі түрде: құлақ қалқанының қабынуы (кәрі
мегежіндерде, қабандарда) және жаппай қабыну (әртүрлі жастағыларда, жиі 3-
6 айлықтарда денесінің барлық жерлерінде) өтеді. Алғашқыда терісі
қызарып, түлейді. Папулалар жарылып, қышынады, қотыр пайда болады.
Терісі қалыңдап қатпарланады, қылшығы түседі.

Ит саркоптозында жамбас, ұма, құлақ сырғасында дамиды.

Қой мен ешкі саркоптозы ерінде, танау маңында, құлағында басталып,
денесінің басқа бөліктеріне ауысады.

Ірі қара малда саркоптоз сирек кездеседі.

Нотоэдроз нотоэдрес кенесінің тудырған ауруы. Кене 0,14-0,45мм,
аталық жыныс мүшесі мен ұрғашысында жыныс тесігі арқа тұстарында
орналасқан. Ауруға ит, мысық, түлкі және адам бейімділік танытады.
Мысықта құлақ қалқаны, маңдай тұсы, мойынның үстіңгі жағы қабынады.
Иттерде қышыну белгісі әлсіз болады.

Жануарлар демодекозын демодекс кенесі тудырады. Ауру дерматит,
гиперкератоз белгілерімен сипатталады. Ауруға ірі қара мал, жылқы, ит,
шошқа, қой бейімділік танытады. Зілді түрде ірі қара мен иттерде өтеді.

2 Кене құрттәрізді, 0,2-0,3мм, аяқтары қысқа үш буынды. Даму
биологиясы. Кене шаш бездерінде және май бездерінде мекендейді. Салған
жұмыртқада 4-6 күнде личинка, 6-9 күннен соң протонимфа, 5-8 күннен соң
телеонимфа, ал 8-10 тәуліктен соң имаго дамиды. Даму ұзақтығы 25-30 күнде
аяқаталады. Кене шоғырланып орналасады. Шаш пен май бездерінде 60-200
кене тіршілік етеді. Иесінсіз 9 тәулікке дейін өмір сүре алады.

Ит демодекозы әдетте 6 айдан 2 жасқа дейінгілерде тіркеледі. Ауру
қабыршақты (жеңіл) және пустулезді (зілді) түрлерінде байқалады.
Алғашқыда ауру ошақтары қабақ, ерін, ұрты, шынтақ пен мойын тұстарында
бастау алады да, біртіндеп бүкіл денеге тарайды. Жүні түсіп, терісі
қызарады, қалыңдайды, жарылады, қотыр басады. Қышыну белгісі болмайды.
Пустулезді ағымында түйіндер дамиды да, секундарлық инфекция қосарланып
аурудың ағымын ауырлатады.

Ірі қара мал демодекозы 6 айдан асқан малда көктем мен жазда
тіркеледі. Мойын, жауырын, кеуде және жон арқа тұстарында диаметрі 2-10мм
түйіндер дамиды. Түйіндердің аузы ашылып ішінен кілегейлі қаншымақ
бөлінеді. Қышыну белгісі байқалмайды. Ауруларды анықтау мақсатында
түйіндердің сықпасын зерттейді.

Емдеу. Барлық акариформды кенелер тудырған ауруларды емдеу үшін
акарицидтік препараттарды қолданады (ұнтақ, ерітінді, инъекциялық
түрлері).

Ұнтақпен қыс уақытында, ал ерітінділермен жазу уақытында тоғытады.
Неостомазан (1:1000) әр 7 күн сайын бүрку (қырқылған қойға – 4 л,
қырқылмағанға – 8л), жылқыны әр 3 күн сайын, шошқаны 14 күн сайын,
қояндарды әр құлағына 7 күн салып 1-15 мл, басқа етқоректілерді
сауыққанша қолданады. Неоцидол 60КЭ - 1:1000 ерітіндісімен, протеид - 1
тоғытуға немесе бүрку арқылы жүргізеді. Себацил 50% кэ - 1:1000
эмульсиясын әр 5-10кг – 4мл, әр 50кг тірі салмағына – 20мл қолданады.
Стомазан - 0,1-0,2% әр 10 тәулік сайын, Сунимак - 5-6мл 10л суда ерітіп
әр 10 күн сайын ірі қара мал басына 1-1,5 л, шошқаға 1-2мл/кг тірі
салмағына, етқоректілерге 5-10мл/1кг, Эктолин - 1:1000мл ерітіндісінде
тоғыту арқылы, ал бүркуге 15-20мл 20л суда араластырып, Бутокс - 0,005%
эмульсиясын 2 рет әр 10 күнде, Децис 2,5% - 0,005% ерітіндісі, Дурсбан -
0,1% эмульсиясы тоғытуға әр 7 күн сайын 2 рет, Диазинон 60 кэ – 0,05% әр
10 күн сайын қолданады.. Коллоидты күкірт 3% судағы суспензиясын 7-10 күн
сайын сауын малға пайдалануға болады. Ивомек (иверсект, формацин,
цидектин, баймек, ивермек) тері астына күйіс малдары мен терісі бағалы
аңдарға 1мл/50кг тірі салмағына, шошқаға 1мл/33кг қолданады. Жылқыға
ивермектиннің паста түріндегісін (Паста эквалан, эквесект, максимек,
алезан) қолданады.

Бақылау сұрақтары

1 Иксодидтердің аргазидтерден айырмашылығы неде?

2 Паразитиформды кенелердің акариформдылардан морфологиялық
ерекшеліктері неде?

3 Паразитиформды және акариформды кенелердің даму биологиясын атаңыз.

4 Кенелердің анықтау тәсілдерін атаңыз.

5 Иксодид, аргазид және акариформды кенелерге қарсы қандай ем
амалдары бар?

№4 дәріс. Жалпы энтомология. Бөгелектер тудыратын аурулар, балау
және ветеринариялық – санитариялық шаралар

1 Жәндіктердің морфологиясы

2 Даму биологиясы

Ветеринариялық энтомология жәндіктер класына жататын өкілдердің
құрылысын, дамуын, тудыратын ауруларын және олармен күрес шараларын
зерттеумен шұғылданатын ілім саласы. Жәндіктер малды мазалап қана қоймай,
кейбір ауру қоздырушыларын таратады.

Морфологиясы. Денесі үшке: бас, көкірек, құрсаққа бөлінген. Тыныс алу
жүйесі көкірек қуысында орналасқан. Асқорыту жүйесі ауыз аппараты, ішек
және ануспен шектелген. Зәр бөлу жүйесі ішекпен жалғасқан мальпигий
тамырларынан құралған. Қан айналым жүйесі тұйықталмаған. Қаны түссіз,
жасыл, сары. Жүйке жүйесі орталық, перифериялық және симпатикалық
бөліктерден құралған. Сезім мүшелері жақсы дамыған. Жыныс жүйесі ұрғашысы
мен еркегінде анық байқалады. Толық дамып түрленетіндерде: жұмыртқа-
личинка-қуыршақ-имаго. Шала дамып түрленетіндерде қуыршақ сатысы
болмайды.

Ірі қара малдың гиподерматозы

1 Гиподерматоз – тері асты бөгелегінің личинкалары тудырған,
созылмалы ағымда өтетін ауру.

2 Морфологиясы. Hypoderma bovis – кәдімгі тері асты бөгелегі, оқыра.
Имагосы 2см, әренеге ұқсас. Әр тал шашқа 1 жұмыртқа бекітеді. Личинка I
сатыда – 0,6мм, ақшылт сары түсті, жұлын майында, II сатыдағысы – 20мм,
ІІІ сатыдағысы 28мм денесінің артқы жағында дем түтіктері орналасқан,
қоңыр түсті ірі личинка. Қуыршағы қоңыр түсті, сыртқы қабаты қатты.
Hypoderma lineatum – оңтүстік бөгелегі, сәйгел, өңеш бөгелегі. Имагосы
1,5см, қоңыр түсті. Әр шашқа бірнеше жұмыртқа бекітеді. Личинкасы I
сатыда өңештің сір қабатының астында, ал қалған сатылары тері астында
тіршілік етеді.

3 Даму биологиясы. Ұрықтанған ұрғашысы жұмыртқаларын мал денесіне
бекіткен соң 10-28 күн өткенде өледі. Оқыраның ұрғашысы 500-800,
сәйгелдікі 430 дейін жұмыртқа бекітеді. 5-7 күнде дамыған личинка теріні
тесіп, Hypoderma lineatum өңеште (7-8 тәулік), ал Hypoderma bovis жұлында
(5-6 ай) кідіреді. Жон арқаның тері астына миграция жасап, іріңсіз ұрада
II сатыдағы личинка 25-30 күнде, III сатыдағысы 30 күнде дамиды. Қуыршақ
сатысы сыртқы ортада 14-15 тәулікте аяқталады.

4 Эпизоотологиялық деректер. Hypoderma bovis ІҚМ, зебу, қодас, жылқы,
қой, ешкі, кейде адамда тоғышарлық күнелтеді. Ірі қара малдың 3 жасқа
дейінгілері өте бейім. Ересек бөгелектер оңтүстікте сәуір-қазан,
солтүстікте мамыр-тамызда ұшады. Hypoderma lineatum ІҚМ, зебу, қодаста
тіркеледі. Ұшу кезеңі оңтүстікте сәуір-қазан аралығында, солтүстікте,
шығыста маусым-шілде аралығында.

5 Сыртқы белгілері. Наурыз айында жон арқаның екі жағынан буылтықтар
пайда болып, іріңсіз ұраға айналады.

6 Профилактикалау. Күзде химиопрофилактиканы бөгелектің ұшу мерзімі
аяқталған соң арасына 30 күн салып екі рет өңдеу (егу, бүрку)
жүргізіледі. Көктемде малды жайылымға шығарар алдында лажсыз өңдеу
жүргізуге болады. Қолданатын препараттар – ивермектиндер, гиподермин-
хлорофос, диоксофос.

Жылқы гастрофилезі

1 Гастрофилез – Gastrophilus туыс өкілдерінің асқорыту жүйесінде
мекендеуінен байқалатын созылмалы ауру.

2 Қоздырушы түрлері: G.intestinalis – үлкен қарын бөгелегі;
G.veterinus – он екі елі ішек бөгелегі; G.haemorroidalis – мұртты;
G.pecorum – шөп бөгелегі; G.inermis – кіші қарын бөгелегі; G.nigricornis
– қара мұртты бөгелегі.

3 Даму биологиясы. Ұрғашы имагоның жылқы түгіне бекіткен
жұмыртқаларында 5-8 күн аралығында 1-ші сатыдағы личинка дамиды. Оларды
жылқы өзін қасығанда немесе бірін бірі қасығанда ауыз кілегей қабығына
бекініп, кейіннен асқорыту жүйесіне ауады да, 2-ші және 3-ші сатыларын
өтеді. Көктемнің аяғында жаздың басында 3-ші сатыдағылары жерге түсіп,
қуыршаққа айналады. Шамамен 25-37 күн ішінде олардан ересек бөгелектер
дамып шығады. Әрі қарай еркектері ұрғашыларымен шығылысып өледі, ал
ұрғашылары жұмыртқаларын бекіте бастайды. Тек G.pecorum имагосы
жұмыртқаларын шөпке салады.

4 Эпизоотологиялық деректер. Гастрофилезге жылқы, есек, қашыр бейім.
Бөгелектің солтүстік пен шығыста 4, оңтүстікте – 6 түрі кездеседі.
Жайылымда болған жылқылардың 98-100% гастрофилезбен дерттенеді. Инвазия
көзі ауру мал. Қоздырушы алиментарлық жолмен енеді.

5 Сыртқы белгілері: бөгелек балаңқұрттары аз болғанда өшкін түрде
өтсе, инвазия интенсивтілігі жоғары болғанда мал арықтайды, кілегей
қабықтары сарғылт тартады, гастрит пен коликтер тіркеледі, суаттағанда
танауларынан су кері қарай ағады. Кейде тік ішек айналып кетуі ықтимал.

6 Диагностикалау мақсатында: жүн жамылғысын бөгелек жұмырт-қаларына
зерттеу (ксенодиагностика), серодиагностикалау (ТЕГА, ИФТ) қолданылады.
Өлген малда ауыз қуысында, жұтқыншақ, қарын, тоқ ішек, тік ішекте
личинкалар табылады. Патологиялық өзгерістер негізінен лдичинкалардың
кілегей қабыққа бекінген орындарында ойық жаралар, олардың домбығуы,
қалыңдауы түрлерінде байқалады.

7 Емдеу үшін: эквалан, эквисект, максимек, алезан, еквивен – паста
түріндегілерін 200мг/кг дозада ауыздан береді.

8 Профилактикалау мақсатында бөгелектер ұшқан мерзімде (10 мен 19
сағат аралығында) жылқыларды қорада ұстау немесе акарицидтік
препараттарды түтіндету арқылы қорғау немесе жүн жамылғысын
реппеленттермен бүрку жүргізіледі. Күзде бөгелектің ұшу мерзімі
аяқталғанда (қазан-қараша) дәрілеу.

Қой эстрозы мен жылқы ринэстрозы

1 Қой эстрозы – (жалған айналма) Oestrus ovis бөгелек личинкаларының
қойдың танау қуысында тоғышарлығынан туындаған ауру. Бейім мал қой, кейде
ешкі. Oestrus ovis бөгелегі сары-қоңыр немесе сары-сұр түсті, ұзындығы 12мм-
дей, басы қомды, көкірегі кең. Ұрғашысы тірі личинканы қойдың танауына
бүркеді.
2 Жылқы ринэстрозы – Rhinoestrus (аңқа бөгелектері) туысына қарасты
түрлері личинкаларының танау қуысы, кеңсірік пен маңдай қуыстарында
тоғышарлығынан туындаған ауру. Ауру жергілікті жердің қабынуымен
сипатталады. Қоздырушылары: Rhinoestrus purpureus (ақ бас, орыс бөгелегі),
Rh. latifrontis (қортық), Rh.usbekistanicus (аз тікенді). Дене ұзындығы 8-
12мм.
3 Даму биологиясы. Ұрықтанған ұрғашысы танау қуысына личинкаларын
тірідей бүркеді. Личинкалар танаудың кіре берісінде, ІІ мен ІІІ
сатыдағылары маңдай мен мүйіз қуысына қарай ығысады. Малдың танау қуысында
солтүстік өңірде 8-11 ай, оңтүстікте көктемгі ұрпағы 3-6 ай, күзгі
ұрпақтары 8-9 ай тіршілік етеді. Жетілген ІІІ сатыдағы балаңқұрттар
жөтелгенде, пысқырғанда сыртқы түсіп қуыршаққа айналады. Қуыршақтану
мерзімі 14-17-нен 46-ге дейін күн құрайды.
4 Эпизоотологиялық деректер. Эстроз бен ринэстроз еліміздің барлық
облыстарындағы қой мен жылқыда тіркелген. Эстроз және ринэстрозға жиі жас
малдар (қозы-тоқты, құлын-жабағы-тай) бейім. Қуаңшылық жылдары бөгелектер
қалың болып ұшады. Ересек бөгелектер желсіз, тынық, ашық күндері сағат 10
мен 17-19 аралығында ұшады. Жаңбыр көп болған жылдары қуыршақтары шіруден
саны күрт азаяды.
5 Сыртқы белгілері. Аурудың үш кезеңін айырады. Біріншісінде имаго
ұшумен сәйкестенеді: мал тынышсызданады, пысқырады, тұмсығын жерге, қатты
заттарға үйкейді, қораға тығылады немесе суға қойып кетеді. Танаудың
кілегей қабаты қызарған, танаудан кілейгелі сұйық ағады, тынысы тарылады.
Екінші кезең белгілерінсіз өтеді. Үшінші кезеңде: көктемге қарау ауру
қозып, пысқыру, түшкіру жиілеп, қатты жөтелу, танаудан қойырт-пақтың ағуы,
жүрісінен жаңылуы байқалады. Таңертеңгілік уақытта сыртқа түскен
личинкаларды көруге болады.
6 Диагнозды қою үшін малдың тірі кезінде эпизоотологиялық деректер мен
сыртқы белгілеріне сүйене жүргізіледі. Аллергиялық және серологиялық
реакциялар қолдану ұсынылған. Өлген малда танау қуысынан личинкалардың
анықталынуы диагнозды растайды. Ауруларды ценуроз, жұқпалы емес ринит,
брадзот пен энтеротоксемиядан (қойда), маңқа, сақау, грипп, инфекциялық
ринопневмония, ЖТЖЗК (жылқыда) айыру қажет.
7 Емдеу. Эстрозда: эстрозоль; ивермектин препараттары, миатрин;
фасковерм, ал ринэстрозда: хлорофос, сульфидофос 5%, эквалан, эквисект,
максимек, еквивен, алезан ұсынылған.
8 Дауалау: малды таңертең ерте немесе түнде бағу; бөгелектер ұшқанда
малды қорада ұстау немесе көлеңкелі жерлерге қамау; малдың үстін
акарицидтік реппеленттермен бүрку жүргізіледі.
№5 дәріс. Қанатты тоғышар жәндіктер және оларға қарсы ветеринариялық –
санитариялық шаралар
Қан сорғыштардың қатарына ұзынмұрттылар (маса, шіркей, құмыты) мен
қысқа мұрттылар (сона) жатқызылады. Олар бір мезгілде әрі қан сорады және
қауіпті ауру қоздырушыларын таратады. Малдың қанымен тек ұрғашылары ғана
қоректенеді, ал аталықтары өсімдіктің шырынымен азықтанады. Даму сатылары:
жұмыртқа-личинка-имаго.
Масалар. Масалар Culicidae тұқымының 2000-ден астам түрлері белгілі.
Масалар ылғалы көп, өзен-көлдерге бай жерлерде тіршілік етеді. Ұсақ, 3-
10мм, ұзындау пішінді, жіңішке аяқтары мен қос қанаттары бар жәндіктер.
Басы домалақ, көздері фасеткалы, мұртшалары мен тесіп-соруға бейімделген
тұмсығы ауыз аппараты алдында орналасады.
Даму биологиясы. Кешкілік уақытта аталықтары ашық жерлерде жиналып
фолликулалары жетілген ұрғашыларын ауада ұрықтандырады. Малдың қанына
тойған ұрғашысы 120-450 жуық жұмыртқа салады. Жазда 12 ретке дейін ұрығын
шашады. Жұмыртқаларын суға немесе ылғалы көп субстратқа салады. 2-21 күнде
личинкалары жетіледі, қуыршақ сатысы 5-47 күн.
Құмытылар. Құмытылар Geratpogonidae тұқымына қарасты өте уақ
қосқанатты жәндіктер. Аталған тұқым құрамына: Culicoides, Leptoconops,
Lasiochella туыстарының Қазақстан территориясында (( түрі кездеседі.
2 Ересегінің ауқымы (((,(мм. Басы шар тәрізді домалақ. Көзі күрделі,
ірі және бүйрек тәрізді. ((((( бунақтан құралған мұрттарының алғашқы екеуі
түкті, қалғандары жіпше секілді ұзын тақыр. Ауыз органдарын: төменгі ерін,
қармалауыштары мен қос астыңғы жақ, қос үстіңгі жақ және ерін құрайды.
Тұмсығы масаларға қарағанда қысқа және жуан. Қанаттары түссізден ала түске
дейін өзгеріп отырады. Сирақтары ұзын, жіңішке.

Жұмыртқалары ұзынша сопақшалау келген.
Личинкалары құрт тәрізді, арқасы доңестеу. Ауқымы (,((((,((мм.
3 Даму биологиясы. Жұмыртқа мен личинкасы әртүрлі субстраттарда, інде,
ағаш жарықтарында, үйлердің жертөлелерінде және мал қораларында мекендейді.
Ұрықтанған ұрғашысы 5-6 сағаттан соң малдың қанын сорып, 30-100-ге жуық
жұмыртқа салады. Личинка 7 күн өткенде, қуыршақ 10-12 күнде дамиды. Жазда 1-
3 ұрпақ береді.
Соналар. Соналар ( қосқанатты қансорғыштардың ішіндегі ең ірілері.
Қазақстан территориясында (((ге жуық түрлері мекендейді. Солардың арасында
ветеринариялық маңызы бар: Tabanus, Atylotus, Hybomitra, Haematopota,
Chrysops тұқымдары. Аталған тұқым түрлері негізінен жағалауларында
қоға(қамыс өскен өзен(көл маңайында, таулы аймақтарда кеңінен кездеседі.

2 Морфологиясы. Ересек соналардың ірілері (((((мм, орташа ауқымды-
лардікі ((((мм, ең кішілерінікі (((((мм. Дене бөліктері жақсы жіктелген
және бас, кеуде, құрсақтан құралған. Басы үлкен, кеудесінен әдетте жалпақ,
көздері күрделі және басының екі жағын алып жатады. Үш буынды мұрттары
бастың ортасында орналасады. Бастың төменгі жағында теріні шаншып тесуге
немесе өсімдік сөлін жалауға бейімделген ауыз жабдықтары орналасқан. Аталық
сонаның тек өсімдік нәрімен қоректенуіне байланысты тесіп кесетін жабдығы
жоқ, тек жалауға бейімделген.
3 Даму биологиясы. Ұрықтанып қанға тойған ұрғашысы 50-1200 дана
жұмыртқасын суға, жиегіне шашады. Личинкалары басқа жәндіктермен, жауын
құртымен қоректенеді. Күзде қуыршаққа айналып қыстап шығады. Көктемде
құрғақ жерге шығып қуыршаққа айналады 24-43 күннен соң имагоға айналады.
Ұрғашылары 1,5 ай тіршілік етеді. Соналар 7-8-ден 20-21 сағатқа дейін
белсенді. Қараңғы түсісімен ұшуын доғарады.
Шіркейлер. Шіркейлердің ортақ атауларына Simuliidae тұқымының ((( түрі мен
Phlebotominae тұқым астына қарасты (( түрі Қазақстанның барлық жерлерінде
кездесетін өкілдері енеді. Аталған шіркей түрлері мал мен адамда
симулиотоксикоз (жалпы организмнің улануы) тудырады.
2 Морфологиясы. Өте уақ /(,(((,(мм/, қансорғыш қосқанаттылар, түсі
күңгірт(қоңыр, кеуде мен табандарында кейде ақшылт дақтары бар, мығым
денелі. Басы домалақ, кеуде астына қарай ығысқан. Тұмсығы тесіп(соруға
бейімделген. Сирақтары қысқа және жуан.
3 Даму биологиясы. Өзен жиектеріндегі тастарға, балдырларға жұмыртқасын
салады. Личинкалары 4-15 күнде дамиды. Ұрғашысы 100-800 жұмыртқа шашады.
Қуыршақ сатысы 10 күндей. Шіркейлер желмен ығысып 200км дейін ұша алады.
Жазда 1-3 рет ұрпақ береді.
Қан сорғыштармен күресті ұйымдастыруда жалпы сақтандыру шаралары, ұрық
шашып дамитын орындарын жою немесе шектеу және ересек жәндіктерді құрту
жолдары ескеріледі. Жалпы сақтық шараларының құрамына: мал қораларын, жазғы
уақытта жайылымда тұратын орындарын жері құрғақ биік және желдетілетін,
жағалауында қамысы бар өзен, көл мен батпақты жерлерден кем дегенде (((,(
км қашықтықта орналастыру қажет. Сонымен қатар, әртүрлі қансорғыштардың ұшу
уақыттарын ескере, малды жайылымда бағуға ерекше назар аударылады. Мысалы,
соналар күндізгі қансорғыштар болғандықтан, малды таңертеңгілік уақытта, я
болмаса түнгі мезгілде, ал маса(шіркейлерден қорғау мақсатында түнде баққан
абзал. Осындай жағдайларға мүмкіндік болмағанда жәндіктердің белсенді ұшу
уақыты ескеріле, малды қораға немесе жеңіл материалдан құрылған жаппа
(қамыс, жапырағы бар бұтақтардан) астына паналатады. Мал қоралары мен жаппа
ішін инсектицид препараттарының бірімен бүркеді. Осы аталған жұмысты (((
апта сайын жәндіктердің көптігіне қарай қайталайды.
Жайылымдағы малды қансорғыштардан қорғау мақсатында инсекти-
цид(репелленттерді қолдана ДДВФ, дибром, метатионның (,(((,(% немесе
биоресметрин, суметрин, дельтаметрин (бутокс) және декаметрин, оксамат-тың
(-((%(тік эмульсияларын әр ересек малға (((, ал жас малдарға ( (((((((мл
мөлшерде тері үстіне бүркеді. Қазақстанның солтүстік аймақтарында
жайылымдағы малды ((((( рет, ал оңтүстікте ((( есе артық өңдейді.
Биологиялық күрес құралы ретінде өзен, көлдерде қансорғыш жәндіктердің
личинкалары, қуыршақтарымен қоректенетін балықтарды (гамбузия, май шабақ
т.б.) өсіру жолға қойылуы шарт.
Соңғы жылдары шет мемлекеттерде жануарлардың құлақ сырғасы, қарғыбау
құрамына қосылған авермектин препараты, репеллент ретінде қолданыс табуда.

Бақылау сұрақтары
1 Жәндіктердің морфологиялық ерекшеліктерін атаңыз.
2 Жәндіктер мен кенелердің дамуында қандай айырмашылықтар бар?
3 Гиподерма, гастрофил, эструс және ринэструстардың даму биологиясы
қалай өтеді?
4 Бөгелек тудырған ауруларды қалай анықтайды және қандай күрес шаралары
тиімді болып саналады?
5 Тұрақты мен уақытша паразиттерді атаңыз.
6 Қан сорғыш жәндіктерді мал шаруашылығында қандай тәсілдермен жою
керек?

№6 дәріс. Қанатсыз тоғышар жәндіктер және оларға қарсы ветеринариялық –
санитариялық шаралар
1 Жәндіктердің морфологиясы
2 Жәндіктердің даму биологиясы
3 Балау
4 Күрес шаралары.
Жануарлардың мелофагозы
Жануарлардың қансорғыштары Diptera тармағының Hippoboscidae тұқымына
жататын өкілдер, соның ішінде: қойда - Melophagus ovinus; жылқыда -
Hippobosca eguina; итте - H.canis; түйеде - H.cameli және құстарда –
Ornithomyia тудырады. Бұлар малдың тұрақты эктопаразиттері. Айтарлықтай
малға зиян тигізетін өкілдердің ұзындығы 4-7мм, басы көкірегінен анық
бөлініп тұрады, көзі фасеткалы, тұмсығы тесіп-соруға бейімделген. Көкірегі
екі бүйірден қысылған, 3 жұп аяқтары бар. Құрсағы кең, 6 дем түтіктері бар.
Кейбірі қанатты, біршамасында қанаттары жоқ.
Жануарлардың маллофагоздары
Маллофагоздар – Mallophaga тармағына 3 тұқымға кіретін 3000-нан астам
түрлері сүтқоректілер мен құстарда эктопаразиттер тудырған аурулар тобы.
Ветеринариялық-санитариялық маңызы барлардан: биттер Trichodec-tidae:
Bovicola bovis, B.egui, B.caprae, Felicola subrostatus (мысықта);
мамықжегіштер Menoponidae тұқымынан құстарда: Menoponon gallinae,
Menacanthus stramineus; қауырсынжегіштерден Philopteridae тұқымынан
Lipeurus caponis маңызды.
Жануарлардың сифункулятоздары
Сифункулятоздар – Siphunculata тармағының қанатсыз паразиттердің 300-
ден астам түрлері тудырған аурулары. Ұзындықтары 1-5мм, кутикуласы ұсақ
жүнмен қапталған, басы көкірегінен кіші, тұмсығы тесіп-соруға арналған.
Көкірегіне 3 жұп аяқтары бекінген, құрсағы сопақша, сегменттерге бөлінген.
Бүргелер
1 Жануарлар әлемінде тоғышар ретінде кездесетін қанатсыз уақытша
эктопаразит қансорғыштардың өкілдері. Ғылымға бүргелердің ((((дей түрі және
олардың көптеген ауру қоздырушыларын таратушы екендігі мәлім.
Ветеринариялық маңыздылығы жағынан Aphaniptera тармағына кіретін:
Pulicidae, Sarcopsyllidae, Vermipsyllidae тұқымдарының Ctenocephalides
canis ( ит бүргесі, Pulex irritans ( адамның бүргесі және қой мен басқа
малда кездесетін ( Vermipsyllа dorcadia, V.alacurt түрлері.
2 Эпизоотологиялық деректері бойынша бүргелердің кез келген жануарларға
бейімделуі ескеріледі. Аш күйінде (( ай тіршілік етеді. Қой арасында
вермипсилла алакурт түрінің саны көбейгенде вермипсиллез туындап, мал өлуі
ықтимал. Бүргелер толық дамып түрленетін жәндіктер, сондықтан жұмыртқасын
індерге, қораларда, қоқыстарға салады. Сонымен қатар, биттер адам, түйе,
кеміргіштердің обасының, туляремия және т.б. гельминтоздардың
қоздырушыларын таратады. Сондықтан бүргелердің көпшілігі індері бар
кеміргіштер мен малды тығыз ұстаған қора(жайда жиі кездеседі.
3 Сыртқы белгілері жас малда сақа малмен салыстырғанда зілді түрде
өтеді. Бүргелеп кеткен мал мазасызданып, денесін тістелейді немесе
қасынады. Осының нәтижесінде жүні ұйысып, кейбір жерінде түсіп қалады.
4 Балау. Індеттанулық деректері, аурудың клиникалық белгілері ескеріле,
малдан жиналған бүргелерді ажырата балайды.
5 Күрес шаралары мал тұратын қоралар мен ферма маңайында тазалықты
сақтауды, дезинсекция және деинфекцияны уақытылы жүргізуден тұрады. Мал
денесіндегі бүргелерді жоюға инсектицидті препараттар (биттерге қарсы
қолданылатындар) жарамды. Ит(мысықтарға қазіргі уақытта шығарылатын
зоошампуньдер кеңінен қолданылады. Міндетті түрде мал қораларында
дератизация жүргізілуі шарт.
Зоофилді шыбындар
Зоофилді шыбындар өзінің алуан-түрлігімен, тигізетін айтарлықтай
зияндылығымен мәлім. Ветеринариялық-санитариялық тұрғыдан негізгі 3 тұқым:
Muscidae ( кәдімгі шыбындар; Calliphoridae ( ет пен өлексе шыбындары және
Sarcophagidae ( сұр шыбындардың алатын орны бөлек.
Нағыз шыбындар
Оларға: мусциде тұқымдасынан тұмсықтары жалауға бейімделген Муска,
Фания, ал тесіп соратындардан Стомоксис бен Липерозия туыстары негізгілер.
Кеңінен кездесетіндері: Stomoxys calcitrans (күзгі қара шыбын), Haematobia
stimulans (сиырдың қара шыбыны), H.atripalpis (жылқының қара шыбыны) мен
Liperosia irritans (сиырдың кіші қара шыбыны). Жоғарыда аталған көк
шыбындар гематофагтар болғандықтан, малды қатты мазалайды. Мал фермасы
маңайында және қораларда үйдің қара шыбыны, үйдің кіші қара шыбыны, күзгі
шыбын түрлері кездессе, жайылым мен мал тұратын ашық қоршауларда: далалық
шыбын, тірі туатын далалық шыбын, сиырдың жайылым шыбыны, сиырдың кіші қара
шыбыны, жылқы шыбындары тіршілік етеді.
2 Даму биологиясы. Толық дамып түрленетіндерге жатады. Көпшілігі
жұмыртқа салады, кейбірі тірі туады. Үй шыбыны тіршілігінде 600-ге жуық
жұмыртқа салады. Шыбынның өмір сүруі 3-5 тәулік. Қуыршағы 3-6 күнде дамиды.

Ет шыбындары
Еттің жасыл шыбындарының үш тұқымы: Каллифора, Протоформия және Луцилия
өкілдерінің ветеринариялық маңызы бар. Аталмыш тұқымдардың тұрқы (((((мм.
Түстері: жасыл, қара(сұр немесе қара. Қорек ретінде ет, балық еті, сүт
өнімдері, адам мен жануарлардың нәжісін пайдаланады. Ұшу мерзімі сәуір мен
қазан аралығы. Ұрығын салу орындары: мал өлекселері, ет өнімдерінің
қалдықтары, адам мен жануар нәжістері. Ұрғашылары 5-21 күн тіршілігінде 200-
ден астам жұмыртқа салады.
Өлексенің көк шыбындары сұр түсті көкшілт реңді ет, мал өлексесі,
сүйек, балық, шіріген субстраттарда жұмыртқасы дамиды. Шыбын личинкалары
мал денесінде де дами алады. Толық дамуы 13-16 күнде аяқталады. Дамуының
барлық сатыларында қыстап шыға алады.
Өлексенің жасыл шыбындары орташа денелі, реңді сұр түсті. Жұмыртқаларын
балауса еттің ішкі жағына, мал өлексесіне, асхана қалдықтарына, қиға
салады. Салатын жұмыртқа саны 200-300 данадай. Ұрғашылары 45-50 күн
тіршілік етеді.
Сұр ет шыбындары. Жануарлардың вольфартиозы (құрттау)
1 Вольфартиоз (құрттау) – Sarcophagidae тұқымынан ең қатерлі және жиі
кездесетіні Wohlfahrtia magnifica, сиректеу W.trina болып табылады.
Вольфарт шыбынының ((-ға жуық белгілі түрінен, бұрынғы ТМД елдері
территориясында (( тіркелген. Жиі жағдайда ІҚМ, ҰҚМ, жылқы мен шошқада
кездеседі.
2 Морфологиясы. Ірі, көкірегінде үш жолағы, құрсағы жұмыртқа тәрізді
қара теңбілдері бар, қанаттары жалпақ келген жәндік. Личинкасының 1-ші
сатыдағысы 1-20мм.
3 Даму биологиясы. Ұрғашысы 200 жуық тірі личинканы малдың жараларына
салады. 2-3 күнде личинка жетіліп, жерге түседі де қуыршаққа айналады (9-24
күн). Толық дамуына 20-30 тәулік жұмсайды.
4 Эпизоотологиялық деректер. Жылы мезгілде еліміздің солтүстігінде 2-3,
ал оңтүстік облыстарда 6, орталық және шығыс жақтарда 2-4 ұрпақ береді. Үй
малдарының бәрі бейім.
5 Сыртқы белгілері мен балау. Мал тынышсызданады, дене қызуы
көтеріледі, арықтайды, жарадағы личинка ұлпаларды зақымдайды, ауырсынады,
қышынады. Іріңді жаралар асқынып, қан ағады, жарада личинкалар байқалады.
6 Емдеу. Мал басын клиникалық зерттеу; жараларды вольфартол, вольфазоль-
Д, миазоль, стомозан, 4% хлорлы препараттар, 2% циодрин эмульсиясын 5-8
күнде екі рет қолданады. Өңдеген жарадан пинцет көмегімен личинкалардан
тазартады да, қайта өңдеп асептикалық жара ретінде емдейді.
7 Дауалау. Уақытында қойды қырқу, пішу, құйрығын кесу жұмыстары шыбын
оянбай өткізіледі. Міндетті түрде малдың тұяқтарын қарау. Малды
инсектицидтермен бүрку.

№7 дәріс. Жалпы протозоология. Жануарлар кокцидиоздары, балау және
ветеринариялық – санитариялық шаралар

1. Қарапайымдардың морфологиясы
2. Қарапайымдардың көбеюі.
3. Патогенезі.
4. Иммунитет.
5. Балау
6. Емдеу, күрес шаралары.
Протозоология – Protozoa класына қарасты бір жасушалы организмдерді
зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы. Ғылымға 70 000-ға жуық
қарапайымдардың түрлері белгілі. Олар жануарларда, құста, арада, балықта
және адамда тоғышарлық күнелтеді. Қоздырушылар қан плазмасында
(трипаносома), қан түйіршіктерінде (пироплазмида), ішек, бауырдың
эпителиалды жасушаларында (эймерии), жыныс мүшелерінде (трихома-надалар)
күнелтеді.
Қарапайымдылардың морфологиясы. Құрамында барлық органоидтар (рибосома,
митохондрий, роптрий, ішкі мен сыртқы мембраналар, ядро, цитоплазматикалық
тор, Гольджи аппараты, лизосома) бар. Ядро генетикалық және метаболикалық
қызмет атқарады. Цитоплазмадағы рибосома (ақуыздарды өндіру), митохондрии
(зат алмасу), лизосомы (асқорыту), Гольджи аппараты (секреторлық қызметі)
өздеріне тән алмасу-ларға қатысады. Аэробтарға пироплазма, трипаносома, ал
анаэробтарға трихомонада жатады. Қозғалу қызметін кірпікшелер, талшықтар,
жалған аяқшалар атқарады. Көбеюі: жынысты (монотомия, бүршіктену, эндодио-
гония, синтомия) және жыныссыз (копуляция, конъюгация) жолдарымен іске
асады.
Патогенезі. Қарапайымдылар мал организміне барлық әсер түрлерін
(механикалық, токсикалық, аллергиялық, трофикалық, инокуляторлық)
білдіреді.
Протозооздарда иммунитет туа біткен (абсолюттік пен шартты) және
қалыптасқан (стерилді мен стерилді емес) болып екіге бөлінеді.
Эпизоотологиялық деректер. Қоздырушының берілу тетігіне қарай
трансмиссивтік және трансимиссивтік емес деп жіктеледі.
Трансмиссивтік аурулар донор-тасымалдаушы-реципиент. Мысалы: ауру мал-
кене-сау мал (пираплазмидоздар).
Трансмиссивтік емес донор-сыртқы орта-реципиент. Мысалы, ауру мал-нәжіс-
сау мал; ауру бие-айғыр-сау бие; ауру сиыр-бұқа-сау сиыр.
Балау эпизоотологиялық және клиникалық деректерге сүйене, лабораторлық
зерттеулер нәтижесін ескере жүргізіледі. Лабораторлық зерттеулерден:
нәжісті (Дарлинг, Фюллеборн бойынша), қанды микроскопиялау, қан жұғындысын
зерттеу (Романовский-Гимза бойынша), жыныс жолдарынан алынған сұйықтықты
микроскопиялау, серологиялық реакцияларды қолдану (КБР, КҰБР, лабораторлық
жануарларда биосынама қою) және өлген малды зерттеу.
Емдеу мен күрес шаралары. Емдеу үшін арнайы препараттарды
(химиопрепарат және антибиотик) + пролонгатор қолданады. Мысалы, азидин +
наганин. Арнайы емес терапия (патогенетикалық, витаминдік, диетикалық)
жүргізу. Профилактикалауда жалпы шаруашылық шаралар, мал қораларында
дезакаризация жүргізу.
Жануарлардың кокцидиоздары
Эймериоздар
1 Кокцидилердің морфологиясы.
2 Кокцидилердің көбеюі.
3 Эпизоотологиялық деректер.
4 Сыртқы белгілері.
5 Кокцидиоздарды балау.
6 Емі және дауалау.

МАЛДЫҢ, ҚҰСТЫҢ ЭЙМЕРИОЗДАРЫ

Эймериоздар-жіті, жітілеу, созылмалы түрде өтетін жануарлардың,
құстардың және адамдардың Еіmеrіа туысына жататын әртүрлі қарапай-ымдылар
тудыратын аурулары. Ауру малдың жалпы күйінің төмендеуімен, ас қорыту
жүйесінің қызметінің бұзылып іші өтуімен (кейде қан аралас) және тез
арықтауымен сипатталады. Эймериоздардың қоздыр-ушылары табиғатта кең
тараған. Эймерийлер балықтарда, бауырымен жорғалаушыларда, қос
мекенділерде, жәндіктерде, негізінде ішектің эпителий клеткаларында
тоғышарлық етеді. Эймериоздан өлім, қояндар арасында 85%, қозыларда - 90%,
тауық балапандарында - 100% дейін жетеді. Ауру малдардың салмағы азаяды,
өнімдерінің мөлшері және сапасы төмендейді. Мысалы, эймериозбен ауырған
қозылар сау қозылармен салыстырғанда, 1 жыл ішінде 8,6кг салмақты кем
қосады. Қойлардың жүн өнімділігі - 28,7%, ал сүт өнімділігі - 36%
төмендейді.
Кокцидииоз қоздырушыларының сипаттамасы. Ауру қоздырушыларын ооцисталар
деп атайды. Олар екі түрлі болады: жетілген және жетілмеген.
Жетілмеген (спораланбаған, инвазиялық емес) ооцисталар. Түрлері
дөңгелек, сопақша, жұмыртқа, алмұрт тәрізді болады. Ооцисталар негізінде
екі, кейбіреулері үш қабатты қабықпен қоршалған. Қабықтары тегіс, кейде
бұжыр болып келеді. Жетілген (спораланған, инвазиялық) ооцисталар.
Еіmеrііnае тұқымдасы тармағына жататын жетілген ооцисталардың ішінде 4
спороциста, олардың әр біреуінің ішінде 2 спорозоиттар орналасады.
Еіmеrііnае тармағына жататын жетілген ооцисталардың ішінде 2 спороциста,
олардың әрбіреуінің ішінде 4 спорозоит болады.
2 Эпизоотологиялық талдау кезінде малдардың азықтануы, күтімі, ұсталуы,
төлді өсіру технологиясы, жыл маусымдары, малдардың жасы ескеріледі.
3 Ауру белгілері. Жалпы күйінің төмендеп нашарлауы, кілегейлі және қан
қалдықтары аралас немесе қанды іш өтуі, қанның азаюы (анемия), жылдам
арықтауы байқалады. Қояндардың кілегейлі қабықтары алғашында бозарады,
кейінірек сарғыштанады, тырысып бүрісу, мойнының, артқы аяқтарының бұлшық
еттерінің салдануы байқалады, тауықтардың аяқтары жартылай салданады, қимыл
козғалысы бұзылады.
4 Ауруды анықтау. Эпизоотологиялық деректерді, ауру белгілерін,
патологиялық-анатомиялық өзгерістерді ескере отырып, малдардың нәжісін
Дарлинг немесе Фюллеборн әдістерімен тексеріп эймерийлердің ооцистала-рына
зерттейді. Кейде аурудың нақты белгілері көрінсе де, нәжістерін
зерттегенде, ооцисталар табылмайды, себебі ооцисталардың эндогенді (ішкі)
даму сатысы аяқталуы мүмкін, сондықтан ооцисталар пайда болып үлгермейді.
Бұл жағдай эймериоздың жіті түрде өткенінде байқалады. Осы ретте бірден
малдардың нәжістерін зерттеп, 3-4 күн бойы қайталап зерттеу керек.
Эймериозды басқа протозойлық және індет (инфекциялық) ауруларынан,
гельминтоздардан, тағы басқа әртүрлі себептерден пайда болатын
энтериттерден арнаулы анықтау әдістерін қолдана отырып ажырату қажет.
5 Емі. Химкокцид-7 430мг/кг, кокцидиовит, кокцидин (зоален) 50мг/кг,
статил 10мг/кг 4-5 күн қатарынан азықпен, сульфаниламид препараттары 30-
50мг/кг 7-10 күндей, кокцикол 30мг/кг, клирамин 175мг/кг қойға 4-5 күн,
клопидол, ампролиум, ампролмикс-25, ампрол-20 50-75мг/кг, фармкокцид,
ригекокцин, лербек, ардион-25 0,0125% жемге 7-10 апта бойы қолданады.
6 Профилактикалау мақсатында барлық мал-құсты дұрыс азықтандыру,
суаттандыру сұрақтарына көңіл аудару арқылы жүргізіледі.
Токсоплазмоз. Саркоцистоз.
Токсоплазмоз – көптеген сүтқоректілердің, құстар мен адамның
антропозоонозды, өшкін түрде өтетін, ОНЖ, лимфа мен эндокрииндік жүйесінің,
сондай-ақ көру қабілетінің зақымдануымен сипатталатын ауруы.
Саркоцистоз – жануарлардың, құстардың, рептилийлер мен балық және
адамның антропозоонозы. Аталған қоздырушылар екі иелі паразиттер болып
табылады.
2 Қоздырушылары. Токсоплазмозды Toxoplasma gondi тудырады.
Саркоцистозды ірі қара малды Sarcocystis bovicanis, S.bovifelis,
S.bovihominis, қойда - S.onicanis, S.ovifelis, шошқада - S.suicanis,
S.suihominis, S.suifelis қоздырады.
3 Даму биологиялары. Ақтық иелері: токсоплазмозда – мысық, ал
саркоцистозда – мысық пен ит атқарады. Бұларда қоздырушы алғашқыда
жыныссыз, кейіннен жынысты жолмен (гаметалар пайда болуымен) көбейеді де,
сыртқы ортаға нәжіспен ооцисталар шығады. Аралық иелерінде (үй малдары,
кеміргіштер, құс, адам) токсоплазмалар мен саркоцисталар трофозоит
сатыларында дамып (жыныссыз көбею) мүшелер мен ұлпаларда тоғышарлық
күнелтеді.
4 Эпизоотологиялық деректер. Ауру дүние жүзінің барлық елдерінде
тіркелген. Ғылымға 200-ге жуық сүтқоректілердің және 100 астам құстардың
бейім екендігі мәлім және олар «алып жүруші» тобына жатады. Аралық иелері
алиментарлық, аэрогендік, плацент арқылы және трансмиссивтік жолмен
(кенелер арқылы) жұқтырады. Нақтылы маусымдылығы анықталмаған. Ауруға
шалдыққан мал саны организмде қоздырушыны сақтаған сайын арта береді.
5 Сиыртқы белгілері. Токоплазмоздың жіті ағымында: қызба (41оС және
жоғары), пульсі мен тыныс алуының жиілеуі, күйзелу, конъюнктивит, іріңді-
сірлі ринит, іш өту, құсу, парездер мен параличтер, буаз малда іш тастау.
Созылмалы түрінде: қысқа мерзімді қызба, арықтау, іш тастау немесе әлжуаз
төлдің тууы. Туа біткен токсоплазмозда төл плацент арқылы дерттенеді.
Саркоцистозда: күйзелу, дене қызуының көтерілуі, бұлшық еттің тырысуы, қан
құйылуы, жақ еттерінің қабынуы, арықтау және азықты жұту қабілетінің
төмендеуі тіркеледі.
6 Диагнозды эпизоотологиялық деректерді ескере, клиникалық белгілеріне
назар аудара, патологиялық-анатомиялық өзгерістеріне қарай қояды. Соңғы
диагнозды лабораторлық зерттеулерді (қан жұғындысын Романовский-Гимза
бойынша бояп, трофозоиттерге зерттеу), етқоректілердің нәжіс сынамаларын
(Фюллеборн, Дарлинг әдістерімен ооцисталарға), аллергиялық әдіспен
(мойынның тері арасына аллергенді 0,2-0,3мл енгізу) жүргізіп қояды. Өлген
малда саркоцисталарды аралық иелерінде бұлшық етті (өңеш, сан, жауырын
еттері) Козелкин немесе люминесценттік микроскопия әдістерімен жүргізіп
зерттейді.
7 Емдеу үшін ампролиум (100мг/кг), стенорол (0,66мг/кг), химкокцид
(24мг/кг) 5-7 күн, хлоридин (0,001г/кг), сульфадемизин, сульфадемитоксин
левомицетинмен (30-50мг/кг) 5 күн қатарынан қолдану ұсынылады.
8 Дауалау. Ферма маңына мысық, иттерді жолатпау және жою, түсікті, шуды
утилдеу шаралары атқарылады. Барлық ветеринариялық-санитариялық жұмыстар
нұсқауларға сәйкес атқарылады. Мал ұшаларын ҚР ветеринариялық Заңнамасына
сәйкес сараптайды.
Мастигофороздар
Түйе мен жылқының су – ауруы
Трансмиссивтік, қызба, домбығу, лимфа бездерінің ісінуі, көтеремдікпен
және негізінен созылмалы ағымда байқалатын ауру.
2 Қоздырушысы Trypanosomatidae тұқымы Trypanosoma тусы Tr.evansi
(trypan - бұрғы, soma - дене) бұрғы пішінді, алдыңғы жағы үшкір, артқы
бөлігі дөңгелене аяқталған. Қозғалуын 1 жіпше атқарады. Қарапайым жолмен (2-
ге бөліну арқылы) көбеюі перифериялық қанда, көптеп (4 немесе одан да көп)
– ішкі ағзаларда өтеді. Суық температурада (-19оС төмендегенде) 5 жылға
дейін зардаптылығын сақтайды.
3 Патогенезі. Қанда дамыған қоздырушы бүкіл денеге тарайды да
токсиндері организмге жайылады. Осының салдарынан ОНЖ, қан-тамыр жүйесі
қызметтері бұзылып тоқырау үрдісі орын алады. Ақуыз бен газ алмасулары
бұзылады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Түйе, қашыр, есек, жылқы, ит, ІҚМ, қасқыр,
шибөрі, қоян, мысық және басқа кеміргіштер бейім. Еліміздің оңтүстік пен
орталық аудандарында, Орта Азия елдерінде кеңінен таралған. Орташа есеппен
ауру түйелердің арасында 0,4-53,5% тараған (М.Сабаншиев). табиғи-ошақтық
ауру тобына жатады. Қоздырушыны таратушы – сона, маса, қара шыбындар.
Паразит организмде жылдап күнелтеді. Маусымдылығы мамыр-қыркүйек аралығы.
5 Сыртқы белгілері. Инкубациялық кезеңі 2-3 апта. Жіті ағымында қызба
(40оС одан да жоғары), қол-сандарының домбығуы, лимфа бездерінің шошынуы,
ринит, тышқақ тию, демігу, тырысу, малдың өлімі. Созылмалы ағымында: қызба,
қабағы, ерні ісінеді, кератит, кілегей қабықтарының анемиясы мен сарғылт
түске енуі, 5-7 айлық буаздылықта іш тастау, салдану мен сирақтарының
жансыздануы тіркеледі. Ауру мал көтеремдіктен өледі.
6 Диагнозды эпизоотологиялық деректері мен клиникалық белгілеріне
сүйене қояды. Патологиялық-анатомиялық өзгерістерінен: өлексе арық, кілегей
қабаттары бозарған, лимфа түйіндері мен талақтың ұлғаюы байқалады, қан
дұрыс ұйымаған, қара түсті, көптеген қанталаулар тіркеледі. Лабораторлық
зерттеулерден: перифериялық қан жұғындысын Романовский-Гимза әдісімен, қан
сарысуын АР, КБР, КҰБР, ИРӘ мен жаншылған қан тамшысын микроскопиялау және
лабораторлық жануарларда биосынама қою арқылы жүргізеді.
7 Емдеу мақсатында: наганин – қан тамырына, 1 рет, 10% физиоло-гиялық
ерітінді түрінде, түйеге 0,03г/кг, жылқыға 0,01-0,015г/кг, азидин – бұлшық
етке, 2 рет (24 сағат сайын), 7% ерітіндісін 5% глюкозада, 3,5мг/кг дозада,
трипамидий – бұлшық етке, 2% дистилденген судағы ерітіндісі 1мг/кг дозада
қолданылады. Препараттар: зикурат, трипаджек түрлері нұсқауларға сәйкес
егіледі.
8 Дауалау мақсатында ауру тіркелген ошақтардағы малды жылына 3 рет
диагностикалық зерттеулер жүргізе анықтайды. Бейім жануарларды қан
сорғыштар ұша бастардың алдында наганинмен емдік дозада әр 30-40 күн сайын
қайталап егеді. Емдеген малды 1,5 жыл оқшаулап ұстаған дұрыс және 4, 5 және
6 ай өткенде мұқият серологиялық зерттеулер жүргізеді.
Жылқы киеңкісі (трипаносомоз, подседал, дурина)
Тақтұяқтылардың арасында Trypanosoma eguiperdum қарапайымдылар
өкілінің жыныс мүшелері мен орталық нерв жүйесінің қабынуы белгілерімен
тудырған ауруы.
2 Қоздырушысы Trypanosoma eguiperdum тұрқы 22-28 х 1,4-2,6мкм.
Қоздырушы жыныс мүшелерінің капилярларының тоғышары. Күрделі бөліну арқылы
(2-4 немесе 6-ға бөліну) көбейеді.
3 Эпизоотологиялық деректер. Ауру Қазақстан мен Орталық Азия елдерінде
кеңінен тіркелген. М.С.Сабаншиевтың деректері бойынша еліміздің оңүстік-
батысындағы жылқылар арасында 1,6-21,1%, оңтүстік пен орталық
аудандарындағыларда 0,6-46,7% кездеседі. Ауру табиғи және қолдан
ұрықтандырғанда таралады. Асылтұқымды жылқыларда ауру зілді ағымда өтеді.
Табын жылқыларында ауру өшкін түрде байқалады.
4 Даму биологиясы мен патогенезі. Ұрықпен жыныс жолдарына енген
трипаносома жыныс мүшелерінің кілегей қабығында көбейеді де, оны
қабындырады, қанға өтіп организмге тарайды. Қоздырушының токсині
эритроциттерді гемолизге ұшыратып, қан тамыр қабаттарының өткізгіштік
қабілетін жоғарылатады. Соның нәтижесінде қабыну үрдісі барлық
паренхиматоздық органдар мен нерв жүйесіне тарайды да, салдану мен
жансыздану белгілерін тудырады.
5 Сыртқы белгілері. Инкубациялық кезеңі 2-3 ай. Аурудың 3 кезеңін
айырады. Жыныс мүшелерінің қабынуы: ұманың, шыбығының, желінің домбығуы,
құрсағының төменгі жағының және сарпайының ісінуі тіркеледі. Қынап кілегей
қабығында түйіндер дамиды, олар жарылып жараларға айналады, кейіннен
сауыққанда ақ түсті дақтар болып көрінеді. Жыныс мүшелерінен аққан сұйық
түссіз немесе қан араласқан болады. Ұзақтығы шамамен 1 ай. Терінің қабынуы:
денесінің бүйірінде, құрсақ асты терісінде бөртпелер дамиды. Қабырғаларының
төменгі жағында бірде білеуленіп, бірде басылатын ісіктер (тұрқы 4-20см-
дей) байқалады. Буаз биелер іш тастайды. Нерв жүйесі қабынулары: бет
жүйкесінің бір жақты қабынуынан құлағы салбырайды, қабағы төмен түседі,
еріндері қисаяды. Белдеме тұсында және қол-сандарының бұлшық еттері семіп,
адымы қысқарады, мал ақсайды, сүріншек болады. Денесі жансызданып, мал
арықтап өледі.
6 Диагнозды эпизоотологиялық деректеріне, клиникалық белгілеріне,
патологиялы-анатомиялық өзгерістеріне сүйене (өлексе арық, сарпайы оның
маңындағы терісі ақ түсті, лимфа бездері мен талағы ұлғайған). Лабораторлық
зерттеулерге жыныс жолдарынан алынған шайындысын (қырынды) микроскопиялау,
қан сарысуын КБР, ККБР (конглютинендеуші комплименттерді байланыстыру
реакциясы), ЖКБР (жылқы комплиментін байланыстыру реакциясы).
7 Емдеу және дауалау. Спорадиялық жағдайда етке өткізеді. Басқа
жағдайда жылқыларды 10мг/кг дозада азидинмен егіп, 5-6 айдан соң
серологиялық зерттеулер жүргізеді. Қолдан ұрықтандырғанда сау айғырдың
ұрығын қолданады.
Ірі қара малдың трихомонозы
Ірі қара малдың арасында Trichomona foetus түрінің жыныс мүшелерінің
қабынуымен, буаздығының бастапқы айларында іш тастаумен (40-60%) және қысыр
қалуымен (75%) сипатталатын ауру.
2 Қоздырушысы Trichomona foetus алмұрттәрізді, сопақшалау пішінді,
алдыңғы жағында 3 және артында 1 жіпшесі бар қарапайымдылардың өкілі.
Қолайсыз жағдайда трихомонадалар өзгеріске ұшырап, жіпшелерінен айырылады
да қозғалыссыз қалады. Ұрғашы малда – жыныс мүшелерінің кілегей қабығында,
ұрықта, шарана сұйығында, бұқаларда – препуциалдық қабында, шыбығында, ұрық
пен аталық безінде болады. Көбеюі қарапайым жыныссыз жолмен өтеді.
3 Эпизоотологиялық деректері. Кеңінен таралған ауру. Әдетте ересек мал
дерттенеді. Маусымдылығы жоқ. Мал табиғи жолмен ұрықтанғанда немесе ауру
бұқаның ұрығын қолданғанда тарайды. Сонымен бірге, лас, залалсыздамаған
құрал-сайманмен жұғады. Шыбындар механикалық таратушылар, инвазия көзі –
қи, төсеніш, ауру малдың жыныс жолдарынан аққан сұйықтықтар.
4 Даму биологиясы мен патогенезі. Трихомонада жыныс мүшелерінде дамып,
қан мен лимфа арқылы тарайды, жатырдағы ұрыққа қанның кіндік арқылы өтуін
тежейді, прогестерон мен эстрогеннің өндірілуін азайтып төлдің тасталуына
әкеліп соқтырады.
5 Сыртқы белгілері. Инкубациялық кезеңі – 2-3 тәулік. Ұрғашы малда
аурудың 4 ағымы: 1) катаралды-іріңді вистибуловагинит; 2) катаралды-іріңді
эндометрит; 3) трихомонозды толық іш тастау; 4) пиометра болады. Дене қызуы
40,8оС көтеріледі, мал артына қарай береді, 3-4 тәуліктен кейін қынап
түбінде, жатыр мойнында қатты, бұршақтай түйіндер дамиды. Қол салғанда
алақанға сезілетін түйіндер аңғарылады. Қынаптан сірлі-іріңді, реңсіз,
кейде қан аралас сұйық ағады. Жатырдағы төл 1-3 айлығында өледі де, іш
тасталады. Түсік тастамаған жағдайда жатыр іріңдеп пиометрит дамиды. Аталық
малда препуцияның ісінуі, кілегейлі-іріңді сұйық ағуы, препуция маңында
оның кебуі, шыбығының қабынуы мен домбығуы, түйіндердің дамуы тіркеледі.
Аурудың 12-14 күндері белгілері жоғалып, ауру созылмалы ағымға көшеді.
6 Патологиялы-анатомиялық өзгерістер. Ұрғашы малда жыныс мүшелері
домбыққан, қызарып қан талаған, вестибулит, цервицит, вагинит, пиометрит.
Ұрық түтікшесі қалыңдаған, саңылауында іріткі зат. Бұқаларда – шыбы-ғының
кілегей қабаты қалыңдаған, бүрмеленген, түйіндермен көмкерілген.
7 Диагнозды пизоотологиялық, клиникалық, патологиялық-анатомиялық
деректерін негізге ала, лабораторлық зерттеулер нәтижесіне сүйенеді( жыныс
жолдарының шайындысын, қырындысын микроскопиялау). Ұқсас аурулардан
бруцеллез, кампилобактериоз, токсоплазмоз, инфекциялық вестибулиттен айыру
қажет.
8 Емдеу кешенді жолмен жүргізіледі. Сиырларда – жыныс жолдарын
трипафлавин (1:1000), фурацилин (1:1000), йод ерітіндісі (1:1000), 2,5 %
пантоцид, 1% трихопол, 10% ихтиол – 200-500мл (жылы күйде 37-40оС)
суспензияларымен шаю. Жатыр жиырылуын жеделдету мақсатында – 0,5% прозерин,
0,1% карбохолин, 1% синестролды 2мл дозада күніне 3 рет, 1% р-р трихопол 80-
150мл бұлшық етке егеді. Бұқаларға жыныс жолдарын шаю, 6 тәуліктік (1, 3, 5-
ші күндері) тері астына 1% р-р фурамоа 2мл немесе 0,5% прозерина (2, 4, 6-
ші күндері) бұлшық етке 10% фуразолидон; 5 тәуліктік емдік курста –
күнделікті түрде трихопол, тері астына, бұлшық етке физиологиялық
ерітіндіде (1:3) 50мг/кг дозада қолданады.
9 Дауалау. Ұрықтандыру алдында малды 1 ай карантинге қойып, әр 10 күн
сайын лабораторлық зерттеулер жүргізеді. Асылтұқымды малды әр 6 ай сайын 3
рет зерттейді. Ауру сиырларды емдейді, ал тексіз бұқаларды етке өткізеді.
Іш тастаған сиырды оқшаулайды, түсікті лабораторияға зерттеуге жөнелтеді.
Дезинфекциялау үшін ыстық 2% NaOH, 20% жаңа сөндірілген әктің, 5% креолин
ерітінділерімен жүргізеді.

Бақылау сұрақтары
1. Пироплазмидалардың (тейлерий, нутталий, бабезий, пироплазма),
трихомона, трипоносома, эймерийлердің морфологиялық ерекшеліктері неде?
2. Қан паразиттерінің, кірпікшелілердің, споровиктердің дамуында қандай
ерекшеліктерді білесіз?
3. Қарапайымдардың тудырған ауруларының эпизоотологиялық деректерін
атаңыз.
4. Тейлериоз, пироплазмоз, кокцидиозар, трипоносомоздар, трихомонозда
қандай сыртқы белгілері тән?
5. Протозойлық ауруларды балау тәсілдері қандай?
6. Протозойлық ауруларда қандай емдік және сақтық шаралар жүргізіледі?

№ 8 дәріс. Жануарлар пироплазмидоздары, балау және ветеринариялық –
санитариялық шаралар
Жануарлардың бабезиидоздары. Бабезиоз, пироплазмоз, франсайеллез.
Жануарлардың бабезиозы мен пироплазмозы
1 Бабезиидоздар – қанның паразиттік аурулар тобы. Қоздырушылары
эритроциттердің ішінде мекендеп, дене қызуының көтерілуі, анемия, кілегей
қабатының сарғылт тартуы, егмоглобинурия, ас қорыту, жүрек-қан тамыр жүйесі
қызметінің бұзылуымен сипатталатын аурулар. Аурулар айтарлықтай шығын
тигізеді.
2 Қоздырушының морфологиясы. Babesiidae тұқымы: Babesia, Piroplasma,
Francaiella туыстарына жіктеледі. Олар сопақша, алмұрт, домалақ, ланцет
пішінді. Романовский-Гимза бойынша бояғанда алмұрт пішінді денешіктер
жіңішке жағымен бірігіп жатады. Эритроцит ішінде 1 немесе 2 денешік
кездеседі, кейде көп болуы мүмкін (P.canis 16 данаға дейін). Бабезиилер
эритроцит ішінде доғал бұрышпен шетіне қарай ығысып жайғасады,
пироплазмалар – сүйір бұрышпен эритроцит ортасында орналасады. Мал
эритроцитінде қоздырушы екіге бөліну немесе бүршіктену арқылы, ал кене
денесінде шизогония жолымен көбейеді.
3 Даму биологиясы мен патогенезі. Берілу жолдары Ixodidae мен Argasidae
тұқым кенелерінің қатысуымен өтеді. Бабезии, пироплазмалар екі иелі
паразиттер болғандықтан, омыртқалыларда (қан мен лимфа жүйесінде) және
кенелерде (сілекейі, гемолимфада, жыныс жүйесінде). Бабезиидтер сонымен
бірге трансовариалды жолмен де беріледі. Жылдам дамыған паразиттердің
ықпалынан қанда токсиндердің мөлшері көбейеді де, малдың орталық нерв
жүйесіне әсерін тигізеді (қызба). Эритроциттердің жаппай қырылуы (2-2,5 есе
азаяды) мен гемоглобиннің азаюы (2 еседен артық) анемия, кілегей
қабықтарының сарғылт тартуы, гемоглобинурияға әкеліп соқтырады. Осының
нәтижесінде жүрек-қан тамыр жүйесі (оттегінің жетіспеуі, жүрек пен өкпе
қызметінің нашарлауы), бүйрек қызметіндегі кемшіліктер (бүйрек, талақ,
бауыр мен лимфа бездері көлемінің ұлғаюы), ас қорыту жүйесі синдромы
(перистальтиканың жиілеуі немесе баялауы, метеоризмнің орын алуы, диарея)
дамиды.
4 Эпизоотологиялық деректер. Пироплазмидоздар ТМД елдерінің
оңтүстігінде, ҚР оңтүстік, оңтүстік-батыс өңірінде тіркеледі. Ауру әдетте
сәуірден басталып, мамыр-маусымда шегіне жетеді де, тамыз-қыркүйекте
төмендейді. Үй жануарларының барлығы жасына қарамастан шалдығады. Төлдерде
ауру өшкін ағымда өтеді. Сауыққан малда стерилді емес иммунитет қалыптасады
(ІҚМ - 8 ай, жылқыда - 1-4 жыл, итте - 1-2 жыл). Қоздырушыны таратушылар
иксодид кенелері, соның ішінде ІҚМ бір иелі кене Boophilus, екі иелі
Rhipicephalus, үш иелі Haemaphysalis, қой-ешкіде екі иелі Rhipicephalus,
жылқыда бір иелі Hyalomma, үш иелі Dermacentor, итте екі иелі
Rhipicephalus, үш иелі Dermacentor. Кенелерде қоздырушы трансова-риалды
және трансфазды жолмен беріледі.
5 Сыртқы белгілері. Дене қызуының 41-42оС көтерілуі, күйзелуі, пульсі
мен тыныс алуының жиілеуі, ішек метеоризмі, іш өту, кілегей қабықтарының
алғашқыда бозаруы, кейіннен сарғылт тартуы, 2-ші күндері гемоглобинурия,
көз жасының ағуы, 3-4-ші күндері арықтауы (көтеремдікке дейін), мал күйіс
қайырмауы, соңында өлімімен аяқталуы байқалады.
6 Диагноз қою үшін індеттанулық деректерін, клиникалық белгілерін
ескере, зертханада қан жұғындысын Романовский-Гимза әдісімен бояп
зерттейді.
7 Емдеу мақсатында азидин (беренил) - 7% судағы ерітіндісі, бұлшық
етке, 0,0035г/кг, диамидин – 7% ерітіндісі бұлшық етке немесе тері астына,
0,001-0,002г/кг, трипофлавин – қан тамырына, 0,003-0,004г/кг, ниазидин
препараттарын және симптоматикалық дәрі-дәрмектерді (жүрек және асқорыту
жұмысын қалыптастыратын) қолданады.
8 Профилактикалау мақсатында азидинмен химиопрофилактикалау әр 10-14
күн сайын егу және малды акарицидтік препараттармен өңдеу арқылы іске
асырылады.
Жануарлардың тейлериидоздары. Тейлериоз, нутталлиоз.
1 Тейлериоз – ірі қара малдың арасында Theileria туысына қарасты
өкілдердің тудырған жіті трансмиссивтік ауруы. Елімізде тейлериозды
Theileria annulata түрі тудырады. Өлім көрсеткіші 60-80% жетіп, мал өнімі
күрт төмендейді.
2 Тейлерии лимфа түйіндерінің, паренхиматоздық мүшелердің,
эритроциттің тоғышары.
3 Даму биологиясы мен патогенезі. Тейлериилер регионалды лимфа
түйіндерінде көбейіп, олардың қабынуын тудырады да, кейіннен қанмен бүкіл
денеге тарайды және көбейеді. Токсиндер көбейіп, жасушалардың ыдырауына
әкеліп соқтырады, қызба, анемия, қанталаулар дамиды. Бауыр, талақ, бүйрек,
асқорыту жүйесінде дегенеративтік өзгерістер бой алады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Қазақстанда тейлериоз ОҚО, Жамбыл,
Қызылорда облыстарында тіркеледі. Ауру қоздырушысын Hyalomma кене түрі
тасымалдайды. Ауру сәуірден қазан айлары аралығында өтіп, инвазия шегіне
маусым-шілдеде жетеді. Жас малда ауру жіті ағымда өтеді. Иммуни-тет
стерилді емес 2-4 жылдай сақталады.
5 Сыртқы белгілері. Беткейлі лимфа түйіндері домбығады, басқанда тығыз,
ауырсынады. Дене қызуы 40-41°С көтеріледі, өнімі төмендейді. Көзі
жасаурайды, жөтеледі, қан аралас іш өтеді, денесі дірілдейді, кілегей
қабығы алғашқыда қызарады, кейіннен бозарады.
6 Балау. Эпизоотологиялық, клиникалық, патологиялы-анатомиялық
деректері ескеріледі. Құлақ шетін кесіп алынған қанынан жұғынды даярланады
да Романовский әдісімен боялады. Лимфа түйіндері ісінген, паренхиматоздық
мүшелері ұлғайған. Өт қабы кілегейлі өт қышқылына толы болады.
7 Емі. Азидин – (беренил) 7%, б/е, 0,0035г/кг, диамидин – 7%, б/е, т/а,
0,001-0,002г/кг, трипофлавин – қ/т, 0,003-0,004г/кг, зикурат, ниазидин,
симптоматикалық дәрілер (жүрек, асқорыту қызметін қалыптастыратын)
қолданады.
8 Профилактикалау – митигирлеу химиопрофилактикалау әдісімен азидинді
әр 10-14 күн сайын қолдану, малдың жүн жамылғысын акарицидтік
препараттармен өңдеу арқылы жүргізіледі.

ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ – ЖАТЫҒУ САБАҒЫНЫҢ ТАҚЫРЫБТАРЫ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛЕР

Бақылау сұрақтары:
1 Жәндіктердің өрмекшітәрізділерден айырмашылықтары.
2 Бөгелектердің соналардан морфологиясы бойынша айырмашылығы неде?
3 Қарын, тері асты және танау қуысы бөгелектерінің айырмашылықтары
қандай?
4 Бөгелектердің елімізде ұшу мерзімдері қашан және қандай
ветеринариялық-санитариялық шараларды қамту керек?
5 Бөгелектердің қандай түрі жұмыртқа салады, қайсысы тірі туады?
6 Гиподерма личинкалары қандай орындарда мекендейді?
7 Гастрофилез, ринэстроз, эстроз, гиподерматозды балау әдістері қандай?
8 Жануарлар қалай залалданады және қандай дауалау шараларын жүргізген
дұрыс?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.114, 137-146.
Ыбраев Б.К. Жануарлардың арахноэнтомоздарын балау және дауалау. Астана,
2002 – Б.22-38.

Тақырып № 8. Жануарлардың эктопаразиттерін анықтау және жүргізілетін
күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді эктопаразиттерді жинау, бекіту,
тасымалдауға дайындау әдістеріне үйрету. Бит, жүн-, мамық-, қауырсынжегіш
және қой мелофагын айыруды игерту.
Сабақтың мазмұны:
1 Жануар денесінен эктопаразиттерді жинау әдісін игеру.
2 Бит, жүн-, мамық-, қауырсынжегіш және қой мелофагын ерекшеліктеріне
қарай негізгі морфологиялық құрылысын ескере айыру.
3 Эктопаразиттерді арнайы ерітінділерде бекіту және этикеткалауды
үйрену.
Тапсырма 1. Эктопаразиттерді ажырата балау кестесі
| |Бит |Жүн-, мамық-, |Қансорғыш |
| | |қауырсынжегіш | |
|Латынша атауы | | | |
|Басының құрылысы | | | |
|Дене пішіні | | | |
|Сирақ пішіні | | | |
|Аурудың атауы | | | |

Тапсырма 2. Бит, қансорғыш, жүн-, мамықжегіштердің суретін салу.
Тапсырма 3. Эктопаразиттермен залалданған жануарларды емдеуге
қолданатын препараттарды көрсетіңіз.
Бақылау сұрақтары:
1 ІҚМ, қой, жылқы, шошқада эктопаразиттер дененің қай жерінде жиі
кездеседі?
2 Бит, қансорғыш, жүн-, мамықжегіштердің бір-бірінен айырмашылықтарын
атаңыз?
3 Бит, қансорғыш, жүн-, мамықжегіштер немен қоректенеді?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.130-135.
Ыбраев Б.К. Жануарлардың арахноэнтомоздарын балау және дауалау. Астана,
2002 – Б.51-58.

Тақырып № 9-10-11-12-13 Кокцидиоздар мен мастигофороздарды балау және
жүргізілетін күрес шаралары
Ұзақтығы – 5 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді эймерий, трипаносом мен трихомонад
түрлерінің ерекшеліктеріне, оларды кокцидиоз, киеңкі және трихомонозды
балау әдістеріне үйрету.
Сабақтың мазмұны:
1 Ауруларға бейім жануарлардан сынамаларды (нәжіс, жыныс жолдарынан
сұйықтық, қан) алу техникасына үйрету және Дарлинг әдісімен зерттеуді
игерту.
2 Бауыр жұғынды, ішектен қырынды, түйіндердің сықпасын алу, сынама
дайындау және ооцисталарға зерттеуді игеру. Анықталған ооцисталардың
суретін салу, туысқа дейін жіктеу.
4 Анықталған ооцистаны гельминт жұмыртқаларынан, ауа көпіршіктерінен
және басқа ұқсас объектілерден айыру.
5 Грегерсен әдісімен нәжістегі жасырын қанды анықтау.
6 ІҚМ мен жылқының жыныс жолдарынан алынған шайындыны ауру
қоздырушыларына зерттеу. Қоздырушылардың (трипаносом, трихомонад)
морфологиясына назар аудару және суреттерін салу.
Тапсырма 1. Төмендегі кестені толтырыңыз
| |Қоздырушы-ны|Биотұғырығы |Сыртқы белгілері |Балау |
| |ң атауы | | |әдістері |
|Қоян эймериозы | | | | |
|ІҚМ эймериозы | | | | |
|Тауық эймериозы| | | | |
|ІҚМ трихомонозы| | | | |
|Жылқы киеңкісі | | | | |

Тапсырма 2. Ауру қоздырушыларының суреттерін салыңыз.
Тапсырма 3. Төмендегі ауруларда қолданылатын препараттарды атаңыз және
қолдану жолын көрсетіңіз:
эймериозда:
киеңкіде:
трихомонозда:
Бақылау сұрақтары:
1 Кокцидиозға қандай жануарлар сезімтал?
2 ІҚМ, қой және құс эймерийлерінің түрлерін атаңыз.
3 Ооциста дегеніміз не және оның құрылысындағы ерекшеліктер?
4 Кокцидий ооцистасына қандай ұқсас объектілерді білесіз?
5 Трихомона мен трипаносомалардың морфологиялық ерекшеліктері неде және
оларды қалай айырады?
6 Эймериозды балау тәсілдерін атаңыз.
7 Жылқы киеңкісі мен ІҚМ трихомонозын қалай анықтайды?
8 Кокцидиоздар мен эймериоздар терминінің айырмашылығы неде?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.72-81.

Тақырып № 14. Пироплазмидоздарды зертханалық жағдайда балау және
жүргізілетін күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді пироплазма мен тейлерий қоздырушыларын
айыруды үйрету. Пироплазмидоздарды тірі малда анықтау әдістерін меңгерту.
Емдеуге, алдын алуға қолданатын препараттармен таныстыру.
Сабақтың мақсаты:
1 Ауру, аурудан күдікті малдан перифериялық қанын алу.
2 Алынған қаннан жұғынды дайындау.
3 Қан жұғындысын дайындау, спиртте бекіту және Романовский әдісімен
бояу.
4 Пироплазмидаларды қан жұғындысында зерттеу техникасын қолдана
сынамаларда анықтау.
5 ІҚМ пироплазмозын, тейлериозы мен франсайелезін, жылқы нутталлиозының
қоздырушыларының морфологиясын зерттеу.
6 Пироплазмидоздарға қарсы қолданылатын химиотерапевтикалық
препараттардың түрлері мен қолдану жолдарын игеру.
Тапсырма 1. Пиропламидалардың жалпы морфологиясы:
биотұғырығы - дене пішіні - тұрқы -
жайғасуы -
денешіктердің жайғасу бұрышы - эритроциттегі саны -
Тапсырма 2. Пироплазмидоздарды балау әдістерін атаңыз:
Тапсырма 3. Пироплазмидаларды жіктеу кестесі
|Ауру түрі |Қоздырушының |Тасымалдай-т|Балау мен қоздырушының |
| |латынша атауы мен|ын кене |морфологиясы |
| |сыртқы белгісі |туысы | |
|ІҚМ | | | |
|пироплазмозы | | | |
|Жылқы | | | |
|пироплазмозы | | | |
|Жылқы | | | |
|нутталлиозы | | | |
|ІҚМ бабезиозы| | | |
|ІҚМ | | | |
|тейлериозы | | | |
|ІҚМ | | | |
|франсайеллезі| | | |

Тапсырма 4. Пироплазмидоздарға қарсы қолданылатын препараттарды атаңыз.
Бақылау сұрақтары:
1 Неліктен пироплазмидоздарды балау үшін жұғындысына перифериялық
қанын алады?
2 Пироплазмидалардың пішіндері қандай болады?
3 Қан жұғындысын зерттегенде қандай қан түйіршіктеріне назар аударылады
және неге?
4 Пираплазмидоздардың қайсысында беткейлік лимфатүйіндері ісінеді,
гемаглобинурия байқалмайды, ал қоздырушысы алмұрттәрізді денешіктері
эритроцит ішінде шашырап жатады?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.64-70.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы