УМКД

Жүктерді жіктелуі

«Жүктану»

ПӘНІНЕН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

5В090100 – «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану»
мамандығына арналған

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей
2013
Алғы сөз
1. Құрастырған
Құрастырған: ____________________ «Ақпараттық жүйелер» кафедрасының
аға оқытушысы Сарсембеков Е.А., Бакиева А.Б., оқытушы Сагатбекова А.Б.

2. Талқыланды
2.1. «Ақпараттық жүйелер» кафедрасы отырысында қарастырылды.
Хаттама № 1 « 09 » 09 2013 ж.
Кафедра меңгерушісі __________ С.Смағұлов
2.2. Факультеттің оқу-әдістемелік бюросы отырысында қарастырылды.
Хаттама № 1 « 11 » 09 2013 ж.
Төрағасы __________ Бекбаева Р.С.

3. бекітілді
Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесі отырысында баспаға жіберуге
ұсынылды және мақұлданды.
Хаттама № 1 « 18 » 09 2013 ж.
ОӘК төрағасы, бірінші проректор _______________ Искакова Г.К.

4. ЕКІНШІ РЕТ ЕНГІЗІЛІП ОТЫР

мазмұны

Глоссарий

1. Дәрістер

2. Практикалық сабақтар

3. Студенттің өздік жұмысы

1. глоссарий

ЖБТСН – Жүктердің біртұтас тарифті-статистикалық номенклатурасы
ISO – International Standardization Organization.
АКҚ – автокөлікті құрал;
КҚ – көлік құралдары;
ЖҚ–жылжымалы құрам;
МЖҚ – мамандандырылған жылжымалы құрам;
ЖО – жүк орыны;
ҚЖ – қауіпті жүк;
ТТМ – тиеп-түсіру механизмдері мен құрылғылары;
ТТЖ– тиеп-түсіру жұмыстары;
ЖТП – жүк тиеу пункті;
ЖП – жүк түсіру пункті;
ТТП – тиеп-түсіру пункті;
ІЖБ – іріленген жүк бірлігі;
ТТКҚ - жұмыстар (операциялар) – тиеп-түсіру, көлік және қойма жұмыстары
(операциялары);

2. Дәрістер

Дәріс сабағының құрылымы:
1, 2, 3-дәріс:
ЖҮКТАНУ. ЖҮКТЕРДІҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ МЕН СИПАТТАМАЛАРЫ
Дәріс жоспары:
1. Жүктер туралы ұғымдар
2. Жүктерді жіктелуі
3. Тасымалдау мен сақтау процесінде жүктерге әсер ететін факторлар
4. Жүктердегі биохимиялық процестер

1.1. Жүктер туралы ұғымдар
Әр күн сайын автокөлік жолдары арқылы шикізат, отын,
жартылайфабрикаттар, дайын өнімдер, ауылшаруашылық өнімдері сияқты әртүрлі
мыңнан астам тауар өнімдері тасымалданады. Жіберу бекетінен тасымалдауға
қабылдағаннан бастап және бекеттен берместен бұрын барлық тауарлық өнімдер
“жүк” деген атқа ие болады. Жүктанудың мақсаты жүктердің көліктік
сипаттамаларын зерттеу болып табылады, яғни жүктерді тасымалдау, тиеу және
сақтауда қолданылатын техникалық құралдар мен шарттарды анықтайтын арнайы
қасиеттерді зерттеу. Жүктің көліктік сипаттамасына жатады: көлемді-
салмақтық сипаттама; қауіптілік дәрежесін, тасымалдаудың техникалық
жағдайын анықтайтын қасиеттер; сонымен қатар ыдыс пен орау. Ол жылжымалы
құрамды, тиеп-түсіру машиналарының түрлерін, пакеттеу құралдарын тасымалдау
тәртіптері мен басқа да тасымалдау процесінің басқа да техника-
технологиялық элементерін дұрыс таңдай білуді анықтайды.
Жүктердің көліктік сипаттамалары мен тасымал процесіндегі техника-
технологиялық элементтер бір бірімен тығыз өзара байланысты және өзара
тәуелді. Тіптен жүктің көліктік сипаттамасының кішкене бөлігінің ғана
өзгертілуі тасымал процесінің бір немесе одан да көп техника-технологиялық
элементтерінің өзгеруіне әкеледі. Мысалы, төгіп тасылатын цемент немесе
минералды тыңайтқыштар сияқты жүктерді ыдыспен тасуға көшу жылжымалы
құрамның, қоймалардың, тиеп-түсіру жұмыстарын механикаландыру құралдарының
басқа түрлерін қолдану қажеттілігін тудырады. Бұл жағдайда пакеттеу
құралдары қажет.
Сонымен бірге, жүк тасымалдаудың рационалды технологиялық процестерін
құруда жүктердің көліктік сипаттамаларының жеке құраушыларының қажетті
жағдайларын есепке алу және өзгерту керек, яғни: көлемдік салмағын, ыдыс
пен орау түрлерін, жеке орындардың сызықтық өлшемдерін, ылғалдылығын және
т.б.. Осылайша,
жүктердің көліктік сипаттамаларын жақсы меңгеру көліктің негізгі
міндеттерін-уақытында және сақталған түрде, сапалы түрде, жүкті
белгіленген орынға жеткізуді орындаудың қажетті шарты болып табылады.

1.2. Жүктерді жіктелуі
Алға қойған мақсатына байланысты жүктерді әр түрлі белгілеріне қарай
жіктеуге болады. Жекелей алғанда, автокөліктерде мыналарды бөліп көрсетуге
болады: біртұтас тарифті-статистикалық номенклатура, жоспарлы-есептік
номенклатура, тиеп-түсіру жұмыстарын нормалау мен есепке алу үшін жіктеу,
көлігіне қарай жіктеу, жүктердің арнайы қасиеттері мен көлікпен қамтамасыз
ету шарттарына байланысты жіктеу, ашық жылжымалы құрам арқылы
тасымалданатын жүктерді жіктеу, жүктерді сақтау шарттары мен техникасына
байланысты жіктеу, жүктердің сақталу мерзіміне қарай жіктеу.
Біртұтас тарифті-статистикалық номенклатура (классификация) жүктің
тарифті класын анықтауға арналған, негізінде тасымалдау төлемдері мен
жиналымдарын анықтауға, сонымен қатар белгілі бір топқа жататын жүктің
қандай тиеуді жоспарлау мен есепке алу номенклатурасына жататындығын
анықтауға арналған. Жүктердің біртұтас тарифті-статистикалық
номенклатурасы "№1 тариф басшылығында" жарияланған. Біртұтас тарифті-
статистикалық номенклатураны құрудың критерийі ретінде өнімдердің жеке
түрлерін өндіру тәсілдері немесе шығару сипаттары қолданылады.
Номенклатурада 69 тарифті топтарға біріктірілген 5103 жүктің атауларын
санап көрсетуге болады, оның ішінде 7 тобы ауылшаруашылықта өндірілген
өнімдерді құраса, ал 62 тобы өнеркәсіпте өндірілген өнімдерді құрайды.
Отын, шикізат, жартылай фабрикаттар және өнімдердің басқа түрлерін
жоспарлау мен есепе алу үшін оларды белгілі бір белгілеріне қарай былайша
біріктіреді, яғни номенклатура жүктердің негізгі массасын қамтитындай,
қысқа әрі салыстыруға болатындай, көлікпен қамтамасыз ету шарттарын
анықтауға, жылжымалы құрамды таңдауға мүмкіндік беретіндей, сонымен қатар
жоспарлау процесінде рационалды емес тасымалдау мүмкіндігін қамтамасыз
ететіндей етіп біріктіреді. Тасымалдау түрлері мен оны жоспарлау кезеңіне
байланысты теміржол көліктерінде тиеуді жоспарлау мен есепке алудың келесі
жүк номенклатурасы құрылған: жылдық жоспарлау; кварталдық жоспарлау; аралас
теміржол-су хабарламаларында тікелей жоспарлау; экспорттық және импорттық
жүктерді тасымалдауды жоспарлау. Аталған жүк номенклатуралары "Жүктерді
тасу ережелерінде" жарияланған, ал номенклатура топтарына енетін жеке жүк
атаулары "№1 тариф басшылығындағы" біртұтас тарифті-статистикалық
номенклатура Алфавитінде берілген.
Тиеп-түсіру жұмыстарын нормалау, қаржыландыру және есепке алу ортақ
нормалар бойынша жүктерді келесі топтарға бөлу қарастырылған: ыдыспен
қатталған және даналап тасылатын; ет, нан өнімдері, ауырсалмақты өнімдер
мен контейнерлер; металдар мен металл өнімдері; егін; орман; үйілген; отқа
төзімділер; көкөністер.
Көліктік классификация өнімнің сақталуын қамтамасыз ететін, тасуға
ұсынылған жүктің түрі мен жағдайына, оларды орау мен тиеп тасу тәсілдеріне
байланысты құрылады. Көліктік классификацияда барлық жүктер үш топқа
біріктірілген: құймалы, құрғақ жүктер және жанды жүктер. Әр топ ұқсас
көліктік сипаттары мен тасымалдау шарттарына қарай бірнеше ішкі топтаға
бөлінеді.
Сусымалы жүктер темір жол арқылы үйіп тасуға босатылады. Оларға қара бидай,
бидай, сұлы, арпа, тары, қарақұмық, жүгері, үгілмеген күріш, мучка, вика,
дән қалдықтары, кебек, комбикормдар жатады. . Басқа дәнді дақылдар, сонымен
қатар ұн , жарма және калибрленген жүгері тұқымдары ыдыста көлікпен
тасылады және ыдыспен –оралып тасылатын жүктердің шағын тобына жатады .
Үйілген жүктерге қатты отын, кен, минералды-құрылыс материалдары , ағаш
материалдар және т.б. жатады . Үйілген жүктерді тасуда орын есепке
алынбайды. Үйілген жүктер атмосфера ағынынан және тозаңданудан қорғауды
талап етпейтін жүктер ( қатты отын , кен , кірпіш , орман және т . б .),
атмосфералық ағынның әсерінен бұзылатын, ластанатын, тозаңдануға душар
болатын жүктер ( цемент әк тас , тұз, минералды тыңайтқыштар және т.б.)
болып бөлінеді. Бірінші топтағы жүктерді ашық жылжымалы құрам арқылы
тасиды, ал екінші тобын жабық кузовтарда тасиды.
Ыдыспен қатталған және даналап тасылатын жүктерді, құймалы және басқа
да жүктердің кең номенклатурасын тасуға контейнерлер пайдаланылады.
Ыдыспен қатталған және даналап тасылатын жүктердің кең спектріне
өнеркәсіп өнімдері мен халық тұтынатын өнімдер тізімін енгізуге болады. Бұл
жүктер жеке жүк орындарының конфигурасиясының әртүрлілігімен, олардың
көлемдік салмақтық сипаттарымен, ыдыс және орау типтерімен ерекшеленеді.
Ыдыспен қатталған және даналап тасылатын жүктер көлемдік салмақтық сипатына
қарай төрт топқа бөлінеді. Бірінші топты 500 кг-нан кем емес жеке орынды
алатын жүктер тобы құрайды. Бірінші топтағы жүктер жабық вагондар арқылы
тасылады. Екінші, үшінші және төртінші топқа жататын ыдыспен қатталған және
даналап тасылатын жүктер ашық жылжымалы құраммен тасымалданады. Құйып
тасылатын жүктерге цистерналарға құйылып тасылатын сұйық жүктер жатады.
Жанды жүктерге жататындар: ірі қара және ұсақ малдар, шошқалар, жылқылар,
түйелер, жабайы аңдар, әртүрлі құстар, тірі балық және балық салатын
материалдар, шаян мен аралар.
Өзіндік қасиеттері мен көлікпен қамтамасыз ету шарттарына сәйкес барлық
жүктерді 11 топқа жіктеуге болады. Бірінші топқа тез бұзылатын жүктер, яғни
қоршаған ортадағы жоғары немесе төмен температуралар әсерінен қорғауды
талап ететін жүктер жатқызылады. Оларға егін шаруашылығы, бақша өнімдері,
бағбан өнімдері, мал шаруашылығының, құс шаруашылығының және балық
өнеркәсібінің өнімдері кіреді. Бұл жүктерде салмағын жоғалтуға, түсін
өзгертіге, күрделі органикалық заттардың төмендеуі мен гидролизіне әкеліп
соқтыратын процессер белсенді жүреді.
Екінші топ жүктерінің ерекшелігі гигроскопия болып табылады, яғни ол
дегеніміз ауадағы бос ылғалды өзіне сіңдіре білу қабілеті бар деген сөз.
Кейбір жүктердің ылғалды өзіне сіңдіруі олардың салмағының, көлемінің,
физика-химиялық қасиетінің өзгеруіне әкеліп, осылайша тікелей шығынға
немесе жүктің бұзылуына әкеліп соқтырады. Гигроскопиялық жүктерге
жататындар: тұз, қант, цемент, мақта және т.б..
– Үшінші топқа бөтен иісті тез қабылдайтын жүктер жатады, олар өнімнің
бұзылуына әкеледі. Ондай жүктерге, ұсақталған өнімдер, шай, қант
өнімдері, т.б. жатады.
– Өзіндік иісі бар жүктер төртінші топқа жатқызылады. Оларды басқа
жүктермен бірге тасымалдау мен сақтау басқа жүктердің бұзылуына әкеледі.
Өзіндік иісі бар жүктерге балық өнімдері, тері шикізаттары, темекі
өнімдері, мұнай өнімдері және т.б. жатады.
– Бесінші топқа тасымалдау мен сақтау процесінде өзінің физика-химиялық
қасиеттерін тұрақты сақтайтын, көрнекті өзгеріске ұшырамайтын жүктерді
жатқызады. Оларға минералды-құрылыс материалдарын, қара және түсті метал
рудаларын, тас көмірін, орман материалдарын және т.б. жатқызуға болады.
– Алтыншы топқа үйілген жүктер енеді, олар транспорттау кезінде қатып қалу
немесе кейбір бөліктерінің бірігіп кету негізінен өзінің сусымалы
қасиетін жоғалтады. Қатуға немесе бірігіп кетуге бейім жүктерге колчедан,
түйіршіктелген күйінді , тас көмір , калий тұзы және т.б. жатады .
– Жетінші топты жатып қалған үйілген жүктер құрайды. Мұндай топтағы
жүктерде ұзақ сақталу кәсерінен немесе жоғарғы қабаттарының қысымы
нәтижесінде кішкентай бөлшектерінің жылжуы жоғалады. Ондай жүктерге
цемент, , сазбалшық , фосфоритті ұн , шымтезек және т.б. жатады
– Қауіпті жүктер сегізінші топқа біріктірілген. Бұл жүктер жарылысқа,
өртке, ауруға, адамдар мен хайуандардың улануы мен күйіп қалуына себепкер
болуы мүмкін жүктер, сонымен қатар олар басқа жүктердің бұзылуы мен
зақымдануына, жылжымалы құрам, құрылғылардға зиянын тигізуі мүмкін.
Қауіпті жүктерге жататындар: жарылысты қоспаны құрау қабілеті бар заттар;
қысылған және сұйылтылған газдар; өздігінен жанатын заттар; су әсерінен
тұтанатын; жеңіл тұтанатын; улы; радиоактивті; әсері күшті улар; жарылғыш
заттар мен сссолармен жабдықталған заттар.
– Тоғызыншы топты тасымалдау мен сақтау процесі кезінде біршама салмағын
жоғалтатын жүктер құрайды. Ондай жүктерге көкөністер, бахча мәдениеті, ет
өнімдері және т.б. жатады.
– Оныншы топқа тіршілік жатады.
– Машина жасау өнімдері он бірінші топқа біріктірілген.
– Кейбір жүктердің біршама бөлігін ашық жылжымалы құрамда тасуға рұқсат
етілген. Негізінен бұлар атмосфералық тұнбалардың зиянды әсеріне
ұшырамаған өнеркәсіп өнімдері, сонымен бірге сыртқы өлшеміне байланысты
жабық вагондарға тиеуге болмайтын өнімдер. Ашық жылжымалы құрамда тасуға
болатын жүктердің тізімі “Жүктерді тасу ережелерінде” келтірілген. Бұл
жүктер негізгі қасиеттеріне, вагонға бекіту мен орналастыру тәсілдеріне
қарай үш топқа бөлінеді.
– Бірінші топқа үйіп тасуға болатын төгілетін және кесек жүктер жатады.
Оларға минерал- құрылыс материалдары, тас көмірі, кен және т.с.с. Бұл
жүктер автомобильде қосымша бекітуді қажет етпейді, ал олардың
тұрақтылығын автомобиль борттары қамтамасыз етеді
– Екінші топты даналап тасылатын жүктер құрайды. Оларға әртүрлі
машиналар, станоктар, сымдар және т.б. жатады. Тиелген соң, бұл жүктер
“Техникалық шарттарға” сәйкес бекітілуі қажет.
– Үшінші топқа штабельді жүктер жатады. Олар биіктігі бойынша бірнеше
қатарға бір немесе бірнеше штабелмен автомобиль кузовына қарай қойылған
формасы мен өлшемі біртектес заттар. Тиелген соң штабельдер байланып,
“Техникалық шарттарға” сәйкес бекітілуі қажет.
Сақтау техникасы мен шарттарына қарай жүктің үш түрін бөліп көрсетуге
болады:
– Бірінші топқа ылғал немесе температураның өзгеруі әсерінен бұзылуға
бейім бағалы жүктерді жатқызады. Оларға жылдам бұзылатын жүктер, кеңінен
қолданылатын өнеркәсіп пен азық-түлік өнімдері , т.б. жатады. Бірінші
топтағы жүктерді жабық ортада сақтау керек.
– Екінші топты температура ауытқуына тәуелсіз, бірақ ылғалдан тез
бұзылатын жүктер құрайды. Ондай жүктерге қағаз, металл, хлопок және т.б.
жатады. Ондай жүктер жабық қоймаларда немесе жабық алаңдарда сақталады.
– Үшінші топқа сыртқы ортаның әсеріне төзімді және әлсіз ғана әсері бар
жүктерді жатқызамыз. Бұл топтағы жүктер ашық алаңдарда сақталады. Оның
құрамына тас көмір, контейнерлер, орман, минералды-құрылыс материалдары
және т.б. кіреді. Бұл жүктердің толық тізімі “Жүк тасу ережелерінде”
келтірілген.
– Көлікте тегін сақтау мерзіміне қарай жүктердің келесі топтары бар:
сақтау ұзақтығы-6 сағат, 12 сағат, күн, екі, үш, бес және отыз күн
сақталатын жүктер. Көрсетілген жүктердің толық тізімі “Жүк тасу
ережелерінде” келтірілген.

1.3. Тасымалдау мен сақтау процесінде жүктерге әсер ететін факторлар
Көлікке тиеу мен сақтау процесінде жүктің салмағы сандық және сапалық
өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Шындығында жүктің салмағында пайда болатын
өзгерістерді келесі фактор топтарымен түсіндіріп көрсетуге болады: жүктің
сыртқы ортамен өзара байланысы; тиеп-түсіру жұмыстарының өнімділігі мен
қозғалысы процесінің жүкке механикалық әсері; жылжымалы құрам мен қойма
құрылғыларының қанағаттанарлықсыз жағдайы. Ал жүктің сапасына қоршаған
ортаның ылғылдылық, температура мен ауаның газ құрамы, сонымен қатар шаң-
тозаң болу, оның құрамында микробиологиялық формалар мен жарықтың болуы
сияқты көрсеткіштері көлемді әсерін тигізеді. Көрсетілген факторлар
әсерінен жүк құрамында өнімдердің жеке түрлеріне тән әртүрлі биохимиялық,
физика-химиялық және микробиологиялық процестер өтеді.
Ауа құрамына келесі газдар енеді: оттегі - 23.1 %; азот - 75.5 %; аргон
- 1.3%; көмірқышқыл газы - 0.08 %. Осылардан басқа тұрақты компоненттерге
сәйкес, ауа құрамына сандық құрамы өзгеріп отыратын мындай қосылыстар
енеді: су булары; микроорганизмдер; тозаң тәріздес дисперсті жүйелер. Ауа
ортасында су буының болуы абсолютті ылғалмен; ылғал сыйымдылығымен;
салыстырмалы ылғал және шық нүктесімен анықталады.
Абсолютті ылғал уn – бұл 1 м3 ауадағы су буының граммен берілген саны.
Егер берілген температурада су буымен ауаны толық қанықтырылу орын алса,
онда абсолютті ылғалдық Е деп белгіленеді және қанығу деп аталады.
Ауаның ылғал сыйымдылығы d берілген температурада ауаның ылғалды
сіңдіру қабілетін сипаттайды.
d=E-yn (1.1)
Ылғал сыйымдылығы ауаның температурасымен тікелей байланыста. Сондықтан
ауаның құрғақтық немесе ылғалдық дәрежесі оның салыстырмалы ылғалдылығымен
сипатталады.
Салыстырмалы ылғалдылық φ бұл ауаның абсолютті ылғалының оның сол
температурадағы қанығуына қатынасының пайызбен берілген өрнегі болып
табылады:
φ = (yn /E)•100% (1.2)
Шық нүктесі деп берілген ауа құрамының ылғал сыйымдылығы 0-ге тең
температураны айтады. Температураның ары қарай төмендеуі ылғалдың тұман,
шық немесе қырауға айналуына әкеледі.
Ауаның ылғалдылығының жүктің ылғалдылығына, сонымен бірге оның сапалық
жағдайына да тигізетін әсері мол. Құрғақ ауа кептіріп, кейбір жүктер
қатарының (тері, талшықтар , кепкен балықтар және т.б.) сыртқы пішіні мен
технологиялық қасиеттерін төмендетеді. Ылғал ауа өнімдірде базданудың пайда
болуы мен шіру процесінің дамуын тездетіп, жүктің өздігінен қызып, соңынан
бұзылуына (дән-дақыл, терілер, ет өнімдері және т.б.) әкелетін жүк
массасындағы биохимиялық процесті белсендіреді.
Температура, ылғалдылығы, ылғалсыйымдылық және шық нүктесі бір бірімен
белгілі бір заңдылық бойынша өзара байланысқан. Соның негізінде оның
көмегімен ауаның бір немес екі характеристикасын біліп, қалғанын анықтауға
болатын кестелер, номограммалар, диаграммалар жасалып шығарылды.
Жүкке механикалық әсер статистикалық немесе динамикалық жүктеме түрінде
байқалады.
Максималды мәнге статистикалық жүктер штабельге жинақталған жүктердің
төменгі қатарында жетедіде, ол жоғары жатқан жүктер қысымымен
түсіндіріледі.
Динамикалық жүктемелер жүк орындарының жығылуы, жүктердің өзара соғысып
қалуы, тиеп-түсіру жұмыстары, автопоезддардың дұрыс құрылмаған қозғалу
тәртібінің негізінде автомобильдердің тіркемелерінің соғысып қалуы
нәтижесінде пайда болады.
Бұл жүктерді механикалық әсерден қорғау үшін сәйкес көлік ыдыстары
қолданылады, амортизациялайтын орау материалдары пайдаланылып, жылжымалы
құрамда жүкті нық бекітеді.
1.4. Жүктердегі биохимиялық процестер
Өсімдік және жануар тектес жүктердің сыртқы ортамен өзара әрекеті оларда
әртүрлі биохимиялық процестің пайда болуына әкеледі. Мысалы, автолиз ,
дем , пісіп жетілу және өсіп шығу өнімнің өзіндегі болатын процестерден
алынады, ал шіру, ашу мен баздану процесстері әртүрлі микроорганизмдердің
тіршілік әрекетімен түсіндіріледі .
Дем алу процесі өсімдік тектес жүктерге(дән, көкөніс, жеміс-жидектер және
т.б.) тән. Дем алу кезінде көмірсутектердің , майлардың және басқа
органикалық қоспалардың ауа оттегімен тотығуы болады . Демнің қарқындылығы
өнімнің температурасы мен ылғалының өсуімен ұлғая түседі. Органикалық
қоспалардың қышқылдануы және ыдыраушылығы жылу бөлінісінен болады, мұндайда
өнімнің өздігінен қызуына, тұтануына және бұзылуына жағдай жасалады.
Пісіп жетілу процесі дәндерге, көкөністерге, жеміс жидектерге тән
қасиет, мұндайда дәндерде қанттың крахмалға айналуы болады, ал жеміс
жидектерде крахмал қанқа айналады.
Ашу процесі деп микроорганизмдердің қызметінің әсерінен көмірсутектің
ыдырауы аталады. Ашудың түрлері: спиртті ашу, ашыған сүт, майлы ашу,
уксусты ашу. Спиртті ашуда қанттардың спирт және көмірқышқыл газ түзіп
ыдырауы болады; сүттің ашуындсүт қышқылының ашуы; майлы ашуда-май
қышқылының ашуы болады. Уксусты ашуда спирт сірке қышқылына айналады.
Шіру кезінде шірік бактериялардың қызметінің нәтижесінде белоктық
заттар ыдырайды.
Баздану кезінде азық өнімдерінің бетінде шырышты ақ қабық пайда болады,
ол түсін бірте-бірте сары түске, одан қоңыр, соңында қара түске дейін
өзгертеді. Баздану әсерінен майлар мен көміртектер ыдырап, кей
жағдайларда улы затта бөледі.
Жоғарыда көрсетілген процестер өсімдік және жануар тектес жүктерде
болады.
Биохимиялық процестердің алдын алу мен оны баяулату үшін ауыл
шаруащылығы өнімдерін сақтау мен тасымалдау кезінде қолайлы микроклиматтық
жағдай жасау керек, яғни-жарық, температура, ауа ылғалдылығы т.б.

4, 5, 6-дәріс

МҰНАЙ ӨНІМДЕРІ

Дәріс жоспары:

Мұнай мен мұнай өнімдері туралы жалпы деректер

Мұнай өнімдерінің негізгі түрлері

1. Карбюраторлы отын
2. Жарық беретін мұнай өнімдері
3. Еріткіштер
4. Майлауға арналған майлар мен консистетті майлаулар

2.1 Мұнай мен мұнай өнімдері туралы жалпы деректер

Мұнай әртүрлі химиялық қоспаларды алуға таптырмайтын бағалы шикізат,
мысалы, синтеикалық шайырлар, каучуктер, бояуыштар, жуатын құралдар,
медициналық препараттар, т.б. алуға болады. Сондықтан қазіргі уақытта
мұнайды тек қана отын ретінде ғана қолдану тиімді емес екендігі айқындалып
отыр. Әйткенмен де мұнай өнімдерінің қолдануға, тасымалдауға және сақтауға
ыңғайлы жоғары калориялы сұйық отын ретінде де мәні зор (9300—11000
ккал/кг).
Мұнай өнімдерін мұнайды термикалық және термохимиялық өңдеуден өткізу
арқылы алады. Олардың халық шаруашылығындағы мәні қол жетерлікпен және
көптеген тауарлардың өндірісінде қолдану облыстарының әр алуандығымен
анықталады.
Мұнай сұйық , қатты және газ тәрізді көмірсутектердің қоспасынан
түзеледі(парафинділердің-қанықтырылған; нафтендердің-циклдік қанықтырыған
және ароматты). Оның құрамында сонымен қатар нафтен қышқылдардың қоспасы,
оттек, азот, күкірті бар күкіртті және басқа қоспалар бар. Бірақ әр жерден
алынған мұнайлардың айырмашылығы бар, десек те олардағы негізгі компонент
болып парафинді көмірсутектер табылады.
Шикі мұнайды қайта өңдеуде оны ластайтын қоспалардан тазартып (әсіресе
су мен тұздардан) сусыздандыру мен тұзссыздандыру әдісі арқылы өңдейді.
Бұдан соң мұнайдан отынның әр түрін, еріткіштерді, майлау майларын
алады.
Қоспалардан тазартылған мұнайды толассыз жұмыс істейтін түтікше тәрізді
жылытқышта ауа жібермей 250 тан 400°С-ға дейін қыздырып, ректификационды
колоннаға енгізеді. Осылайша мұнайдан бензин, керосин, реактивті және
дизельді отынды бөліп алады .
Мұнайдың көмірсутектер фракциялары қайнау температурасының 50—205°С
-дағысы бензинге жатады (C5 — С10), ал 200—320°С — керосинге (С10 — C17)
жатады. Ал мұнайдан қалған қалдық мазут деп аталады, ол қазандық отын
ретінде пайдаланылады. Кейде ары қарай акүрделі майлау майларын алу үшін
вакуумды құрылғыларда өңдейді.
Мазутты өңдеудің соңғы сатысы ол жабысқақ, қара түсті гудрон (битум,
пек).
Мұнайдың ең бағалы бөлігі ол мұнайдың 20—25% құрайтын бензин екенін
айтып өтейік.

2.2. Мұнай өнімдерінің негізгі түрлері
Мұнай өнімдері бірнеше топқа бөлінеді, мысалы сұйық мұнай отыны, жарық
беретін мұнай өнімдері (керосин), сұйылтқыштар, майлау майлары. Сонымен
қатар қайта өңдеу арқылы қатты көмірсутектер алынады (көбіне парафин мен
церезин), битумдер мен қосымша мұнай өнімдерін де (сабыннафт, асидол,
т.б.) алуға болады. Бензин, керосин және майлау майлары дайын өнім болып
табылады. Басқа мұнай өнімдері (парафин, церезин, сабыннафт) майлаулар,
мастик конситенциясын, аяқ киім кремдерін, майшамдар, жууға арналған
құралдарды жасап шығаруда қолданылатын шикізат ретінде пайдаланылады.
Сұйық мұнай отыны карбюраторлы отын, дизельді отын және қазаңдық отын
(мазут) болып бөлінеді. Карбюратырлы отын негізінде сатылуға түседі ;
дизельді отын карбюраторы жоқ дизель двигательдеріне арналған. Жоғары
температурада дизельдерде отын өздігінен жанады. Дизельдерге арналған отын
ретінде көбінесе керосин мен солярка пайдаланылады..
Мазутті бағалы өнімдерді жасауда пайдаланады.
2. 3. Карбюраторлы отын
Мұнайдың карбюраторлы отыны болып негізінде әуе мен автокөлік
бензиндері, тракторға арналған керосиндер табылады, олар карбюраторы бар
ішкі тұтануы бар двигательдерге арналған. Сұйық отын онда газтәрізді
қоспаға арналып, одан двигательдің цилиндріне түседі. Газтәрізді қоспаны
жағу цилиндрде электр шамының ұшқынынан болады.
Карбюрнаторлы отыннның сапасының өте маңызды көрсеткіштері болып оның
фракциялық құрамы және детонационды беріктігі табылады. Бұл отынның сапасы
оның детонациясыз ақырындап тұтануы мен үнемделген жұмыс қоспасының құрылу
қабілетімен анықталады. Детонация двигатель цилиндріндегі отын өте жылдам
жанған және толықтай жанбаған кезде көрінеді, оның жұымыс тұрақсыз болады
және метал тарсылдары болады. Бұл двигатель қуатын азайтып, оның тозуына
және отын шығынының көбейуіне әкеліп соқтырады.
Фракционды құрамның көрсеткіштері қажетті булануды көрсетеді. Двигатель
цилиндрінде отын дұрыс әрі біркелкі тарауы үшін сұйық отында фракцияның
белгілі бір бөлігі болу керек, жәненеде ол төмен температурада да, жоғары
температурада да булануы керек.
Сұйық отынның булануы отын көлемінің 10, 50, 90 және 98% қайнау
температурасының басы мен булану температурасын сипаттайды. Бұл
көрсеткіштер сұйық отынның стандартына кіргізілген.
Карбюраторлық отынның детонациялық беріктігі (антидетонациондылық
қабілеті) октанды санмен сипатталады, ол отынды оның эталонды түрлерімен
детонацияны пайда болдыратын қабілеттерін салыстыру арқылы анықталады.
Октанды сан өт маңызды, жәнеде ол с сол отынның маркасында беріледі.
Мысалы. А-76 маркісіндегі бензиннің октандық саны-76 тең.
Автокөліктердің детонационды беріктігін ұлғайту үшін оларға парафинді
және иісі бар көмірсутектерді қосады. Октанды санды көтеру үшін оларға
арнайы антидетонаторлар, оның ішінде тетраэтилсвинец Pb (C2H5)4 қосады.
Айтып кеткен көрсеткіштерден басқа сапасын бағалауда тығыздығы,
созылмалығы, тұтану мен қайнауы, қанықтырылған булардың қысымы, күкірттің
болуы, қышқылдығы және т.б. ескеріледі. Бензинде су, қышқылдар, механикалық
қоспалар болмау керек. Оларда коррозия болм ау керек, сондықтан күкірттің,
шайырдың болуы қатаң бақыланады.
Октандық санының артуы экономикалық түрден алғанда тиімді, өйткені
двигатель қуаты артып, отын шығыны азаяды.
2.4. Жарық беретін мұнай өнімдері
Жарық беретін мұнай өнімдеріне керосиндер жатады: Жарық беретін
(кәдімгі) және ауыр жарық беретін (пиронафт). Олар тракторда
пайдаланылатын керосинннен өте тар құраммен ерекшеленеді. Түссіз мөлдір
немесе сарғыш түс (көкшіл түс аралас) түрінде болады.
Жарық беретін керосин сапасы ( кәдімгіні ) фракциялық құрам негізінде
қамтамасыз етіледі ( %, кемірек емес ): 270° температураға дейін 70
келтірілуі керек, ал 315° температураға дейін - керосиннің көлем-98 болу
керек. Онда қаунауы төмен көмірсутектер болуы шарт. Сапасы жақсы керосин
шамда тегіс жалынмен жанады, иісі жоқ және ыссыз. Жарық бер жарық тегіс
жалынмен жақсы сапа етжеңді керосині шамда жанады , иіс және ыссыз . сапасы
жақсы керосиндерге механикалық қоспалар, су, қышқыл ерітінділері
қосылмайды.
Жарық беретін керосин жарық беруге қолданудан басқа басқа мақсаттарда
да қолданылады, мысалы, жылыту приборларында, еріткіштер ретінде де
пайдаланылады
Жарық беретін ауыр керосиннің ( пиронафті ) кәдімгі керосиннен
айырмашылығы тығыздығы мен тұтану температурасында.

2.5. Еріткіштер
Мұнайдан өз бетімен қоданылатын, басқа органикалық еріткіштермен
бірігіп қолданылатын еріткіштердің әр түрі жасалады. Олардың ішіндегі ең
маңыздысы және көп тарағаны бензиннің арнайы түрі және жарық беретін
керосин. Кең тарағаны лак-бояуларға қосылатын және техникалық-өнеркәсіптік
мақсатта қолданылатын бензин-еріткіштер. Олардың әуе мен автокөлік
бензиндерінен айырмашылығы фракционды құрамында.
Бензин-еріткіштердің улылығы аз болады, сол себепті оның құрамындағы
иісті көмірсутектер шектеледі. Сонымен бірге су, механикалық қоспалар,
қышқыл ерітінділері болмау керек. Жақсы тазартылған бензин буланудан кейін
қағазда дақ қалдырмау керек.
Бензин-еріткіштер лак-бояу өнеркәсібіне бояуларды еріту, олиф, лактарды
еріту үшін қолданылады. Олардыуайт-спирит деп атайды. Оның қайна шегі —
165—200°С.
Бензинді маталар мен киім тазалау үшін де қолданады.

2.6. Майлауға арналған майлар мен консистетті майлаулар

Майлауға арналған майлар мазутты вакуумды өңдеуден алынады. Олар
жабысқақ, май тәрізді қоңыр түсті сұйықтық, олар машинаның бір-бірімен
үйкелетін бөліктерін майлау үшін қолданады, өйткені үйкеліс коэффициенті
төмендеп, тозу процесі төмендейді. Оларды шартты түрде минеральды майлар
деп атап, бірнеше топтарға бөледі: өнеркәсіпке арналған (солярлі , ұршықтық
, машиналы , тігін машинасына арналған және т.б.) және автотрактор майлары
(автол, нигрол және т.б.). Олардың басты сапасы оның жабысқақтығында. Соған
байланысты оларды топтарға, маркаларға бөледі, мысалы жазғы және қысқы.
Консистентті майлағыштар — мазь тәріздес пластикалық материалдар, ол
сұйық мұнай майлағыш майлары мен арнайы қоюландырғыштың көмегімен алынады.
Қоюландырғыштар олар май, нафтен, синтетикалық карбон қышқылдарының
кальцийлі, литийлі және алюминийлі сабындары. Кей жағдайда қоюландырғыш
ретінде парафин мен цезеринді де қолданады. Кей майлағыштардың құрамына
графитті де қосады.
Консистенциялы майлағыштың ең қарапайымы везелин. Сонымен бірге
солидолды ды атап айтуға болады.
Вазелин сұйық және қатты көмірсутектердің қоспасынан тұратын , ақ
түстен немесе сары түстен (медициналық) қоңыр түске (техникалық) дейін
болады. Оны цезерин, парафинді еріту арқыл және олардың қоспаралын
минералды маймен араластыру арқылы алады.
Вазелинде керосин иісі болмау керек. Тазартылған (медициналық) вазелин
косметикалық және фармацевтикалық препараттар жасау үшін пайдаланылады. Ал
техникалық вазелин подшипниктерді майлау үшін әмбебап құрал (45°С
температурасынан жоғары емес).
Солидол минеральды май мен қоюландырғыштан жасалады. Ол ашық сарыдан
қара-қоңыр түске дейін болатын біркелі маь. Солидол майлы және синтетикалық
болып бөлінеді.

7, 8-дәріс:
ПЛАСТИКАЛЫҚ МАССАЛАР
Дәріс жоспары:
1. Синтетикалық шайырлар мен пластмассалардың жалпы сипаттамасы
2. Пластмассалардың жалпы қасиеттері
3. Пластикалық массаның құрамы.
4. Пластикалық массалардың жіктелуі

3.1. Синтетикалық шайырлар мен пластмассалардың жалпы сипаттамасы

Қазіргі материалдардың ішінен техникалық прогресс үшін және халық
тұтынатын әртүрлі тауарларды өндіруді ұлғайту үшін ең маңызды орынды
пластмасса алады. Олар өнеркәсіптің әртүрлі саласында, әсіресе халық
тұтынатын тауарларды жасауда кеңінен қолданылады. Дәстүрлі материалдарға
қарағанда өзінің ерекшелігіне қарай, пластмассалар өндірістен ағаш, шыны,
металл өнімдерін ығыстырып, матеиалдарды үнемдеуге мүмкіндік туғызып отыр.

Жаңа синтетикалық материалдарды қолдану қазіргі техника мен
технологияның дамуын реттеп, халық тұтынатын тауарлардың жаңа түрлерін
жасауға мүмкіндік туғызып, үй құрылыстарын кеңітіп, халықтың тұрмысын
жақсартуға септігін тиізіп отыр.
Пластмассалар — бұл өзіндік қасиеті бар жаңа материал түрі. Пластмассалар
бұлар жоғары малекулалық қосынды және композициялық негізі қыздырғанда
пластикалық күйге еніп, қажетті пішінді ала алады. Бұл пішіндер
температура түскеннен кейін де және химиялық реакциямен біріктіруінде, үш
негізді құрылымды полимер шығады. Пластмассаны қатыру физикалық немесе
химиялық процес болып табылады.
Пластикалық массаларға ереже бойынша тек қатты, жартылай қатты және
жұмсақ пластика жатады. Иілгіш резеңкелерді арнайы курстарда қарастырады.
Иілгіш резеңкелер және жұмсақ пластиктар ұқсас болғанымен де оларды
көлемдері арқылы және қайтымды деформацияларының өсу жылдамдықтары
арқылы айыруға болады. Егер де эластиктерде деформациялар үлкен
жылдамдықтағы релаксацияда қайтымды болса, көптеген пластиктерде
деформациялық қалдықты үлес бақыланады, ал қайтымды деформациялар дамып
және ақырын жылдамдықпен жоғалады.
Алғашқы пластмассалардың бірі эбонит (1843 жылы), целлулоид (1872
жылы) және галалит (1897 жылы) модификациялы химиялық табиғи полимерлерден
табиғи каучуктен, нитроцеллюлозалық және белокты заттардан тұрды. Алғашқы
синтетикалық шайырлар мен пластмассалар 20-шы жүзжылдықтың бастапқы
кезіне жатады. Жүзжылдықтың басында фенопласттардың одан кейін, нақтырақ 1-
ші дүниежүзілік соғыстан кейін аминопласттардың шығарылуы басталды. 30-
шы жылдарда полистиралдың, поливинилхлор поливинилхлоридтардың және
полиметилметакрилаттардың, т.б. өнеркәсіптік шығуы басталды. Осындай жақсы
қасиетті синтетикалық тапшылық шикізаттан алынатын полимердің шығуынан,
галаит пен целлулоидтің шығарылуына тоқтау әкелді.
Қарқынды өсіп бара жатқан термопластикалық полимерлік шайырмен
пластмасса негізінде дамымалы тәсілмен бұйымға айнала алады. Осындай
тәсілдерді қолдану жұмыс өнімділігінің жоғарылауына және пластмассалық
бұйымдардың бағасының төмендеуіне әкеліп соқты. Термопласттың үлесі
осындай тәсіл нәтижесінде жылдан жылға өсуде. Қазіргі уақытта
пластмассалардың өзінен ғана ешқандай қоспасыз , жек бөлшектерді қосу
арқылы жасалған тауарларды табу қиын. Пластмассалардан шаруашылық,
галантереялы және кеңсе тауарларымен ойыншықтарды жасау дәстүрге
айналды. Осыған байланысты үлкен көлемде көптеген пластмассалы
радиобөлшектері және теледидар аппараттары, кір жуғыш және басқа да
мшиналардың күнделікті тұрмыста және де электроқұрылғы өнімдері шығарыла
бастады.
Аяқ-киім шығаратын жасанды құрал-жабдықтар кенінен шығарарылуда және
полимерлік пленкалар.Оралған тауарлардың кенінен сатылуы үлкен мәнге
ие.Пластмастан жасалған ыдыстар мен орамдар тасмалдау жағынан.Портативтік
құны мен гигиена жағынан. Экономикалық тиімділік жағынан пластмассаны
колданудың дәлелі ретінде келесіні келтіруге болады.
Бір тонна пластмасса, бір неше тонна металды алмастырады.сонымен қатар
энергия тұтыну төмендейді.Мысалы пластмассаны өңдеумен шығаруға
энергетикалық шикізат ретінде 5 есе аз мұнай жұмсалады, сонша көлем алюмин
өндіру үшін және қаңылтыр өндіру үшін 3 есе аз қажет етеді.

3.2. Пластмассалардың жалпы қасиеттері

Пластмассалар басқа материалдарға қарағанда жалпы қасиеттерге ие.
Пластмассалардың көпшілігі жеңіл, физикалық-механикалық қасиеттері,
химиялық тұрақтылық, жылу өткізу қасиеті төмен. Диалектикалық қасиеті
жоғары жасалған бұйымдардың бұйымдардың сырт келбеті әдемі болады.
Кейбір пластмассалар жоғары мөлдір қасиетке ие.
Пластмассалардың тығыздығы көп жағдайда 0,9-1,5 г/м3 аралығында
көлемдік масса жағынан арнайы пластмассаларда көпіршікті микро және
макроқұрылымы жағынан 0,1 -0,02 г/м3 жетуі мүмкін. Бұл қасиет
пластмассаны басқа өнімдермен алмастырғанда, мысалы металь, шыны және
керамикамен алмастырғанда өнімнің массасын төмендетеді. Көпіршікті
ластикалар төмен деңгейдегі коэффициентке ие болады.
Жылулық пен дыбыстық арналарда олар жылулық пен дыбысизоляциясы сияқты
құралдарға ауысады.
Пластмассаның физикалық-механикалық қасиеттері әртүрлі, сондықтан олардан
қатты, серпінді ғана емес, иілгіш, терітәрізді және каучуктәріздес
материалдар да жасайды. Қатты толықтырыған және әсіресе қабатталған
пластмассалардың механикалық беріктіліг жоғары
Пластмассаның басқа материалдарға қарағанда ерекшелігі бар, ол мысалы
металмен салыстырғанда су мен басқа да көптеген химиялық реагенттер (тұз
ерітінділері, қышқыл) әсеріне төзімділігі жоғары. Сондықтан пластмассаны
күнделікті қолданылатын бұйымдарды жасауда кеңінен қолданылады, сонымен
қатар химиялық машина жасауда арнайы қорғаныш қабаттарды талап етпейтін
коррозияға қарсы материал ретінде де қолданылады.
Жоғары химиялық төзімділікке мыналар ие: фторопласттар, полиэтилен,
полипропилен, полиизобутилен, полистирол және поливинилхлорид. Олардың
ішінен фторопласт-4 (политетрафторэтилен) ерітінділер мен химиялық
реагенттерге өзінің ерекше төзімділігімен ерекшеленеді: ол белгілі
ерітінділердің ешқайсысына да ерімейді және ісімейді де, қышқылдар
концентратының-күкіртті ( 290°С-да 24 сағат), азотты қышқылда ( 100°С-да
24 сағат), азот пен тұз қышқылындарының (“патша арағында” 100°С-да 24
сағат) тізбектелген өңдеулеріне еш өзгеріссіз төтеп бере алады. Мұндай
“қатаң” өңдеуге мықты металдардың өзі де төтеп бере алмайды.
Пластмассадан жасалған дайын өнімдердің беті тегіс жылтыр болып
келетіндіктен, оның сырт келбеті де өте жақсы, сондықтан ешқандай
декоративті жақпаларды қажет етпейді. Пластиканың кез келген түске оңай
бояла алатын қабілеті оны құрылыстарда, көркемдік бұйымдар жасауда,
сонымен бірге піл сүйегіне келтіріп жасауда, бағалы тастарды,
перламутраны жасауда таптырмайтын бағалы материал ретінде пайдалануға
мүмкіндік береді.
Пластмассадан бұйым жасауда материалды қолдану коэффициенті 0,95—0,98
жетеді, ал металдардікі механикалық өңдеуде — 0,2—0,6, құймаларда —
0,6—0,8 жетеді. Ең күрделі деген бұйымдарды пластмассадан жасау басқа
материалдан механикалық өңдеу арқылы жасағанға қарағанда өте аз уақытты
алады.
Жеке пластиктер, мысалы, фторопласт-4, полиакрилаттар және
кремнийорганикалық шайырлардың жылуға төзімділігі өте жоғары. ( 300°С
дейін және жоғары).
Өте жақсы диэлектрлік қасиеті бар болғандықтан пластмассаны
электроизяляциялық материалдар ретінде де қолданады. Мұндай пластиктер,
яғни как полиэтилен, полистирол және политетрафторэтилен қазіргі
техникадағы керемет диэлектриктер болып табылады. Табиғатта оның аналогы
жоқ. Пластмассаның құрамына тоқ өткізетіш толықтырғыштарды (графит, күл,
металл ұнтақтарын, т.б.) қосып, тоқ өткізетін және жылу өткізетін
пластиктерді оңай жасауға болады.
Кейбір пластиктер, мысалы, полиметилметакрилат, полистирол,
поликарбонаттар жыне тағы басқалар түзссіз және мөлдірлігі де өте жоғары
деңгейде. Сондықтан оларды көбіне органикалық шынылар деп те атайды. Жарық
спектрінің ультракүлгін сәулелер бөлігін өткізу жағынан органикалық емесе
(силикаттыэ) шыныдан он есе асып түседі.
Пластмассалардың артықшылықтарымен бірге кемшіліктері де бар. Ауа
оттегісінің, судың, ылғалдың, жарықтың (әсіресе ультракүлгін сәулелердің)
әсерінен, механикалық және термикалық әсерден пластмасса тозады.
Нәтижесінде, полимердің құрылымы бұзылады да, біртіндеп қышқылдану процесі
және басқа да химиялық өзгерістер жүреді, иілгіштігі төмендеп,
қаттылығы, сынғыштығы, сужұтқыштығы жоғарылап, сызаттар пайда болып,
бұйымның сырт бейнесі нашарлайды. Мұндай құбылыстарды а түзеуге болады
екен, оны пластмассаның рационалды құрамын таңдап, құрамындағы зиянды
қоспаларды тазартып, кішігірім стабилизаторларды енгізу арқылы толықтай
немесе біртіндеп түзеуге болады.

3.2. Пластикалық массаның құрамы.
Құрамына қарай пластмассалар жай және күрделі болып бөлінеді
(композициялық). Біріншісі полимерден тұрады (синтетикалық шайыр немесе
химиялық түсөзгерткіштік табиғи полимер), аз мөлшерде бояғыштар мен
стабилизатор қосылады. Композицялық пласстмасаның құрамында: қосымшалар,
пластификатор, газ құрұшылар және у. Қосымша көмекші жағушы зат, жабысушы
нәрсені болдырмайды. Композициялық пласстмасалар полимерде компонентік роль
атқарады, басқада бөлімдерді қосады, сол себепті оларды қосылу нәрсесі
дейміз.
Қосылу нәрсесі деп жоғарғы молекулалық қосылым және кейбір әртүрлі
табиғаттық полимері (эфир,целюлоза ). Олар ең басты бөлім болып табылады,
барлық пласстмаса құрамын анықтайды; олардың қасиеттері температураның
және қысымның көтерілуі, соған қоса берілген заттың формасын сақтау.
Композициялық пластмасаға фенол және аминоальдигид смоласы негізінде
қосымша мен бояғыш заттармен қолданылады,сондықтан оның құрамы
гетерофазда.Көптеген синтетикалық смолалар(полиетилен,полистирон және т.б)
Сондай ақ ефирли целлюлозаны пластмасалық қосымша ретінде және де
қосымшасыз ретінде қолданылады.
Пластмасалық толықтырғыш бейорганикалық және органикалық
ұсатқыштармен қызмет атқарады.Мысалы ағаш ұнтағы, құм
кварцы,каолин,тальк,ұсақталған слюда(қалдықтар) және порошок сияқты және
талшықты материалдар(хлопок,талшық,асбест,ұсақталған кешкіштер қағаздар
және материалдар) Толықтырғыш құрамында көбінесе пластмасса кіреді.Қаптама
пластмассаларда (гетинаксе,текстолите ) толықтырғыштар рулонды қағаздар
және материалдар болып табылады,сіңілген және смоламен желімделген.
Газболдырғыштарды газтолтырғыш құрамнына енгізеді
Порошок секілді толықтырғыш қосылмалы заттармен және басқа пластмаса
компонеттермен,сінілген және қапталған қосымша заты,бұл процесте зат
формасы қатты және тығыз масса пайда болады.Бұл жерде пластмаса қасиеті
өзгереді.
Толықтырғыш кірісі механикалық төзімділік және қаттылығын
көбейтеді,процесте пластмаса түсу өлшемін азайтады.Негізінде механикалық
қасиетін жақсартады,төзімділік талшық толықтырғышын енгізгнде пластмасаның
соқтығысқан кезде төзімділігін көбейтеді .Бір қатарлы төзімділігінің және
қаттылығының өсуіне толықтырғыштар енгізуімен онң жылу сыйымдылығымен отқа
төзімділігін, олардың қорытылуын және құнын женілдетеді.
Газқұрғыштарды газтолтырылған пластмассаларды алу үшін ғана қосады.
Пластификаторлар май тәрізді органикалық зат, ол қайнаудың жоғары
температурасына төтеп бере алады. Оларды полимердің қаттылығы мен
сынғыштығын азайту қажет болған кезде ғана қосады.
Пластмассаны бояғыш заттар — бұл бұйымдарды жасау кезіндегі температураға
төтеп бере алатын ұсақталған пигменттер мен органикалық бояғыштар. Кейбір
минералды пигменттер тек қана бояғштарды ғана емес, сонымен бірге
пластмассаны толықтырғыштың да рөлін атқарады.
Стабилизаторлар (ингибиторлар) — бұл синтетикалық шайыр мен
пластмассалардың қасиеттерін ауа, жарық, ылғал және басқа да факторлардың
әсерінен қайтымсыз түрде өзгертетін заттар, яғни тозуды баяулататын
заттар. Пластмассаның ескіруіне өте ауқымды әсер ететін нақты химиялық
байланыстардың энергиясымен салыстыруға тұрарлық үльтракүлгін сәулелер.
Осының әсерінен олар атомдардың сыртқы қабатындағы электрондарды үзіп
алуға бейім. Мұндай әрекет полимер малекулаларының оттегімен, ылғалмен
және малекулааралық өзара әрекеттерді үдетіп, бір жағынан, олардың
үзілуіне (деструкция), екінші жағынан, тізбекаралық ( көлденең
байланыстардың пайда болуына әкеп соғады. Нәтижесінде полимерлік
материалдардың және бұйымдардың механикалық төзімділігі мен иілгіштігі
төмендеп, сынғыштығы ұлғайып, олардың сырт бейнесі нашарлайды.
Әрекеттің сипатына қарай стабилизаторларды термқышқылдандыратын
үзілгіштікке (деструкция) кедергі келтіретін термостабилизаторларға және
полимерлерді фотохимиялық үзілуден қорғайтын жарық стабилизаторларға
бөледі. Стабилизаторлардың кешенді әрекет жасайтын түрлері де бар.
Стабилизаторлардың (аминдер, фенолдар және т.б.) аз көлемдегі қоспалар
(0,1-3%) әрекетінің табиғаты полимерлердің үзілуінен пайда болатын
белсенді орталықтардың (бос радикал) шектелуіне әкеледі. Жарық
стабилизаторлар (күл және т.б.) үльтракүлгін сәулелердің энергиясын
жұтып, полимер малекулаларының үзілуі және басқа да болуы мүмкін
ескіргенін химиялық процестердің алдын алады.
Заттарды жасауда полимер ерімеген күйін сақтап қалу үшін пластмассаның
жеке бөліктеріне қатырғыштарды қосады. Оларға формальдегид, диаминдер,
дикарбонды қышқылдар т.б. жатады.

3.3. Пластикалық массалардың жіктелуі
Құрамына қарай пластмассаларды жай және композициялық болып бөледі.
Пластмассаның байланыстырушы заттарының табиғатына қарай оларды екі
класқа бөлуге болады: синтетикалық шайыр негізіндегі пластмассалар; түрі
өзгерген табиғи полимерлер (негізінен целлюлозалардық эфирлер) негізіндегі
пластмассалар.
Қазіргі бағалы пластмассалар бірінші класқа жатады және оның маңызы
жылдан жылға артып келеді. Керісінше, екінші класқа пластмастардың
маңызы кеміп барады. Оларда синтетикалық шайыр негізіндегі пластмасстар
біртіндеп ығыстырып, саны күннен күнге артуда.
Физикалық-механикалық қасиетіне қарай (200С температурада) пласмасса
шартты түрде қатқыл, жартылай қатқыл және жұмсақ пластикалар деп бөлінеді.
Қатты пластиктер аморфты құрылымы бар, жоғары серпімді модулі бар (105
МРа жоғары), қатты серпімді материалдар (фенопласттар, аминопласттар,
полистирол және т.б.), олардың үлгісі созуға сынау кезінде өте аз ұзарады.
Жартылай қатқыл пластиктер —кристал құрылымы бар, серпінділік
модулінің орташа шамасы бар, созу кезіндегі ұзаруы жоғары болатын қатқыл
серпінді материалдар (полиэтилен т.б.). Бірақ бұл пластикалардың ұзаруы
қыздырған кещде бастапқы қалпына келеді.
Жұмсақ пластиктер — бұл аморфты құрылымы бар, серпінділік модулі төмен
жұмсақ және эластикалық материалдар (поливинилхлоридтій пластикат,
полиизобутилен, пенополиуретан және т.б). Оның созылуы жоғары да, төмен де
болуы мүмкін. Қайтымды деформациясы нормальді температурада баяу жүреді.
Міне, олардың эластиктерден айырмашылығы осыда. Өйткені эластиктерде
қайтымды деформация жылдам жүреді.
Термикалық қасиеттеріне қарай пластмассаларды термопластикалық және
термореактивті деп бөледі.
Термопластикалық пластмассалар (термопласттар) деп қыздырылған кезде
тез жұмсарып, бұйымды оңай пішіндеуге мүмкіндік беретін, ал тоңазытқан
кезде қатып қалатын пластимассаларды айтады. Олардың қасиеті осы кезде
қайтымды түрде өзгереді. Өте ұзақ термикалық әрекеттерде қайтымсыз өзгеруі
мүмкін. Термопласттарға полиэтилен, полипропилен, поливинилхлорид,
полистирол, полиамидті, полиакрилді және пластикалардың кейбір түрлері
жатады. Термопластикаға эфироцеллюлозды пластмассаларды (нитроцеллюлоза,
ацетилцеллюлоза т.б.) да жатқызуға болады.
Термореактивті пластмассалар (реактопластар) деп бұйымды жасау кезінде
ғана жұмсарып, бірақ химиялық реакция нәтижесінде термикалық әсер негізінде
осы қасиетін жоғалтатын пластиктер аталады. Мұндай пластмассаларға
феноальдегидті аминоальдегидті және кейбір басқа шайырлар негізінде
жасалған пластмассалар жатады.
Термопластикалық және термореактивті пластмассадағы айырмашылық олардың
құрамына кіретін шайырдың химиялық құрамындағы айырмашылықпен беріледі.
Термопластикалық шайыр тізбектерінің звеносы реакциялық қабілеті аз атом
топтарынан тұрса, онда термореактивті шайыр тізбегі реакцияға қабілеті
зор көптеген полярлы топтардан тұрады, қыздырған кезде бірі бірімен
және басқа заттардың малекулаларымен оңай өзара әрекеттесіп, тығыз
байланыс құрады, жәнеде қасиеттері де қайтымсыз түрде өзгереді.
Синтетикалық шайыр синтезі негізінде құралған пластмассаларды
химиялық реакциялар типіне қарай екі топқа бөлінеді:
• Полимерлеу реакциясы нәтижесінде алынған полимерлі шайыр негізіндегі
пластмасса;
• Поликонденсация нәтижесінде алынған поликонденсациялық шайыр
негізіндегі пластмассалар.
Полимерлі шайыр негізінде алынған маңызды пластмассаларға мыналар
жатады: полиолефиндер (полиэтилен, полипропилен, полибутилен), винипласттар
(поливинилхлорид, поливинил спирті мен поливинилацетат негізінде алынған
пластмассалар), полистральдар (кәдімгі және соққыға төзімді, стирол және
басқа мономерлердің сополимерлері), фторопласттар, полиакрилаттар,
полиформальдегид. Поликонденсациялық шайыр негізінде жасалған кеңінен
тараған пластмассалар: фенопласттар, аминопласттар, полиамидтер,
полиэфирлер (негізгісі полиэтилен-терефталат және поликарбонаттар),
полиэпоксидтер, полиуретандар және кремнийорганикалық пластиктер. Олардың
бәрі төменде қарастырылады.
Микро және макроқұрылымның сипатына қарай пластмассалар біртектес және
біртектес емес болып бөлінеді. Біртектес емес микроқұрылымға
фенопласттар, аминопласттар жатады. Осы топқа қабатты және газға
толтырылған пластмассалар да жатады. Олар пластиналар, парақтар, плиталар,
құбырлар, түтікшелер т.б. түрінде шығарылады. Олар дайын өнімдер мен
өнімдер бөлшектерін үрлеу және басқа да әдістермен өңдеуге арналған.
Пленкалық материалдар (таспалар) пластмассалардан (термопластикалық)
жасалған материалдардың ерекше тобына жатады. Пленкалық материалдардың
қалыңдығы 0,5мм-ден артық емес.
9, 10, 11-дәріс:
РезЕҢКЕ. РЕЗЕҢКЕ БҰЙЫМДАРДЫ ӨНДІРУ
Дәріс жоспары:
1. Негізгі ұғымдары мен анықтамалары
2. Резеңке көп құрылымды жүйе
3. Каучук пен резинаның физика-химиялық қасиеттері
4. Каучуктың технологиялық қасиеттері
5. Каучуктың сипаттамасы

4.1. Негізгі ұғымдары мен анықтамалары
«Резеңке» термині оған түсірілген кішігірім салмақтан оңай
деформацияланатын және өз пішішіне қайта келетін қабілеті бар
композициялық материалдардың көптеген топтарын біріктіретін ұғым.
Созылу кезінде оның ең жақсы сорттары деформация кезінде өзінің пішінін
сақтайды. Резеңке деформацияны білдіртпей, бірнеше рет 500-1000%-ке
дейін созыла алады. Резеңкенің осы қасиеті жоғарыэластика атына ие болды.
Құрыш бөренені екі есеге созу үшін (осындай деформацияда бұзылмайтын
болса) 105 МПа керек еді, ал әртүрлі резеңкені созу үшін-5 тен 10,0 МПа
қажет. Резеңкені кеңінен қолдану оның басқа да арнайы ерекшеерімен де
анықталады.
Резеңкенің маңызды сипаттамасы ол оның қаттылығының аздығы (басқа
қатты денелермен салыстырғанда). Резеңке баспа машиналарының біліктерін,
баспа валлдарын және т.б. жасауда таптырмайтын құрал. Резеңкені қолдану
облыстары үйкеліс күшіне түседі. Бірақ резеңкелердің өте тозбайтын,
тозуға төзімді (шина протекторлары, аяқ киім табаны) немесе тез өшірілетін
(өшіргіш резеңкелер) қабіілеті бар. Жоғары су және газ
өткізгіштігі, көптеген агрессивті ортаның әрекетіне төзімділігі,
электроизоляциялық қасиеті резеңкені көптеген бұйымдарды жасауға көмегін
тигізеді. Резеңкелік бұйымдардың сан алуан түрі үнемі кеңеюде және
бүгінгі таңда олардың 100 мың атауы бар. Резеңке шаруашылығының жарты
көлеміне жуығын автокөліктің шиналары, резеңкелік-техникалық бұйымдары
және номенклатура құрайды. Сондай-ақ резеңке шаруашылығын шығарудың
көптеген бөлігін резеңкеден жасалған аяқ-киім және басқа да халыққа қажет
бұйымдар (медициналық бұйымдар, ойыншықтар, спорт киім жарақтары) құрайды.
Резеңкелік бұйымдарды тұтынушы болып ең басты заманға сай көлік
болып табылады-автокөліктік, әуелік және теміржол транспорттары. Сонымен,
қазіргі заманға сай автокөлікте салмағы жалпы алғанда 90 кг резеңкеден
тұратын 600 бұйымдары, яғни бөлшектері бар. Резеңкелік-техникалық
бұйымдардың көпшілік бөлігін транспортерлық ленталар, белбеулер, жеңдер,
машиналардың резеңкеден жасалған бұйымдары немесе металдармен және
текстильдік материалдармен қатарлас резеңкелер, техникалық маталардың
қиықтары және солардан жасалған көптеген бұйымдар құрайды.
Резеңкеден жасалған бұйымдар нақты эксплуатация жағдайларына байланысты
болып келеді. Қажетті қасиеттердің ауқымы өте кең-механикалық беріктігі,
қаттылығы, жұмсақтығы, жоғарғы және төменгі температурадағы тұрақтылығы,
әртүрлі заттардың іс-әрекеттердің тұрақтылығы (қышқыл, майлау материалдары,
ацетилена т.б.), түр түсі және электроөткізгіштігі т.б. Мұндай жағдай
мамандарға әр түрлі қиындықтар тудыруы мүмкін.

4.2. Резеңке көп құрылымды жүйе
Резеңке өз алдына қиын көп құрылымды жүйені қояды, ол жүйе полимерлік
негіз және әртүрлі химиялық қоспалардан тұрады. Резеңке алу үшін бөлме
температурасынан төмен жоғарғы молекулярлық полимерлерден кристаллдық
жағдайдан өте иілгіштікке – эластомерлерге дейін қолданады. Резеңкеге айна
алатын эластомерлер көбінесе каучук деп аталады. 1932жылға дейін практикада
табиғи каучук резеңке алуға болатын жалғыз материал болып келді.
Каучуктардың өнеркәсіптік синтездерінің мәселесін шешу барысында ХХ ғасыр
ғылым мен техниканың даму дәуірі болды.
Бутадиеннен алынған каучук синтезі 1932 ж. КСРО-да пайда болды. Мұны
ойлап тапқан ғалым С.В. Лебедев. Ол жаңа өнеркәсіп, яғни синтетикалық
каучук өнеркәсібіне қызмет еткен болатын.
Қазіргі уақытта каучуктар, шынымен де, полимерлік материалдар
түрлерінің арасында өте кең таралған. Әлемдік тұтынушылар саны 1974 ж. 10
млн. тоннаға жетті, ал сан-алуан түрлері күн сайын кеңеюде. Резеңке
бұйымдарын жасау барысында каучуктардан басқа да резеңкелік бұйымдарға
ерекше қасиет беретін сан қилы құрылымдар қолданылады.
Қызметіне байланысты құрылымдар, яғни ингредиенттер вулканизация
агенті, жылдамдатқыш және вулканизацияның активаторы, толықтырғыш,
пластификаторлар және т.б. болып бөлінеді. Олар әртүрлі химиялық байланыс
кластарына жатады.
Көптеген резеңкелік бұйымдар бір ғана резеңкеден емес, сонымен қатар
текстілік және металдық материалдан жасалады. Оларға сым, металл, талшық
жатады. Мысал ретінде қазіргі заманға сай автокөлік шинаны алуға болады.
Оның құрамындағы текстилдік материалдар 15-35% салмағын құрайды.
Резеңке өнеркәсібіне табиғи, санымен бірге химиялық талшықтарды, соның
ішінде жасанды және синтетикалықты қолданады.

4.3. Каучук пен резинаның физика-химиялық қасиеттері
Жалпы деформация полимері үш суммлық тұрғыдан қарастырылады: икемділік,
жоғарыпластикалық, пластикалық.
Каучук пен резеңке қоспаларынан вулканданған резеңкенің айырмашылығы
онда кеңістіктік торлар құрылып, пластикалық қайтымсыз деформация үлесі
төмендейді, эәнеде температураның кеңейген температурасында деформация
жоғары эластикалық қайтымды сипатқа ие болады. Сондықтан резеңкені созылмақ
серпінді матриалдарға жатқызылады.
Каучук пен резеңке қоспалары ақырсыз аз жылдамдықпен деформацияланғанда
қасиеті бойынша сұйықтық тәрізді кернеу нөлге жақындайды, әрі сол мезетте
резеңке өзін кернеуі ақырғы мән болатын қатты серпінді дене ретінде де
көрсете алады. Осылайша каучук пен резеңке қоспаларына тән қасиеттерді
өңдеу кезіндегі құлқы көрсетеді, жәнеде ол бұйымның сапасына да әсерін
тигізеді.

4.4. Каучуктың технологиялық қасиеттері
Каучуктың және резеңке қоспаларының негізгі қасиеттері болып
пластоэластикалық және адгезионды қасиеттері болып табылады.Резеңке
қоспалары үшін вулкандану бейімділігі жатады.Каучук пен резеңке
қоспаларының араласу кезіндегі іс-әрекетің, қалыптасу кезіндегі маңызды
көрсеткіші жалпы деформациядағы пластикалық және жоғары эластикалық
құрамы, немесе пластоэластикалық қасиеті.
Материалдың пластикалық қасиеті деп жеңіл деформациялануы мен
деформациядан кейінгі өз формасын сақтап қалу бейімділігін
айтады.Элластикалық қасиеті әрқашан материалдың кері деформациясымен
көрінеді немесе эластикалық қалыптасуы.
Кері өзгеруге қарсылық үлгісі каучук пен резеңке қоспаларының
созылмалығы.
Материалдың пластоэластикалық қасиеттерін, материалдың температураға
байланысты өзгеруі мен деформация жылдамдығына қарап білуге
болады.Температураға байланысты пластиканың табиғи өзгеруі
термопластикалық қасиеті және материаалдың пішінделу бейімділігі.
Вулкандану процесі кезінде резеңке қоспаларының пластикалық қасиеті
кеміп жоғары
Эластикалық қасиеті жоғарлайды.Сондықтан резеңке қоспалардың қыздырғанда
пластоэластикалық қасиетінің өзгеруіне резеңке қоспаларының вулкандану
қасиеті тәуелді.
Жумыс кезінде технологиялық айналымда және резеңке қоспаларын сақтау
кезінде жоғары температура жағдайында каучуктың вулкандану агентімен өзара
әсері нәтижесінде пластоэластикалық қасиетінің жағымсыз өзгеріске ұшырауы
мумкін.
Ол өзгеріс алдын ала болған вулканизация немесе астынғы вулканизация деп
атайды.
Сыртқы жабысқыш бейімділігі,кушпен әсері,соның нәтижесінде турлі денелердің
жабысуы адгезие деп аталады. Бірдей жағдайда жоғары жанасуы аутогезия болып
табылады.
Когезия –бір түрдегі молекулаларды тартылыс куші әсерінен бір-біріне
жанасуы.Резеңке қоспаларымен каучуктың когезинді беріктігі ең маңызды
технологиялық мінездемесі және олардың бұйымға айналу мумкіндігін
анықтайды.Аутогезинді беріктігі когезинді беріктігінен әркез төмен.Ұзақ
уақытта жанасуы біріңғай жақтың құрылым зонасында қалыптасуы барлық дене
көлеміндегі нуктелерге тән.Аутогезинді беріктігінің бірігуі материалдың
когезинді беріктігіне жақындайды.
Полимердің аутогезиясын жылдам еритін немесе жоғары эластикалық жағдайын
элементтердің кері диффузиясы мен олардың макромолекулаларының бір қабаттан
екінші қабатқа өткендегі жанасуымен түсіндіруге болады. Резенке
қоспаларымен каучуктың желімділігі олардың куш өлшемдерімен,қажетті
үлгісінің бөлінуіне берілген уақыт арасында берілген кушпен көшірілуімен
анықталады.

4.5.Каучуктың сипаттамасы
Табиғи каучук адамға өте ертеден белгілі. Каучукты алғаш рет каучукты
тропикалық ағаштарының шырынынан бөліп XVI ғасырда қолданған. Табиғи
каучуктың Еуропада алғаш өнеркәсіпте қолданылуы ХІХ ғасырда басталды.
Алғашында органикалық еріткіште каучук еріткіштерін қолданып, резеңкелі
талшықтар тағайындады. Алайда уақыт өте келе мұндай бұйымдар
тәжірибелік мақстаттарға аз қолданды. 1839 жылы вулкандану процесінің
ашылғанынан кейін, термопластикалық жабысқан каучукты жоғарыэластикалық
резеңкеге айналдыру мүмкіндігі туды.
Сөйтіп дамыған елдерде әр түрлі өндірісте қолдануға сұраныс
көбейді. Ал Ресейде резеңкелі өнеркәсіп вулкандану процесінің ашылуына
дейін пайда болған. Өткен ғасырдың 80 жылдары ірі резеңкелі зауыттардың
«Треугольник», «Каучук», «Богатырь», «Проводник» т.б.
ХІХ ғасырдың аяғы техникалық қарқынды әрі тез дамуы каучукке деген
қажеттілікті арттырды. Каучукты қолдану аясы кеңейді.
Ресейдегі төңкеріске дейін резеңкелі өнеркәсіп импортты НК қолданып,
толығымен шетелдік рынокқа тәуелді болды.
Басқа да өндіргіштермен бірге синтез әдісі де бірге жетілдірілуде,
оларға ассортименттерін кеңейту және синтетикалық каучук жатады.
Қасиеттеріне әуестенбей және қолдану ортасына қарай оны жалпы
қолданылатын каучуктер, олар массалық бұйымдарды өңдеуде қолданылады
(шиналар, резеңкелер, техникалық бұйымдар, аяқ киім т. б.) және арнайы
қолданылатын каучуктер оларды резеңкелердің арнайы қасиеттері үшін
қолданылады (қоршаған орталарға бекемдігі, газ жібермеулігі, суық немесе
аяз өткізбеушілігі және т. б.).
Балық белгілері қазіргі кезде каучуктер полимерлер болып саналады –
жоғарғы молекулалық қосылыстармен, олар бір немесе бірнеше рет қайталанатын
структуралық бірліктер. Каучуктердің қасиеттерін көбінесе негізгі
құрылыстарынан, молекулалық массадан, молекулалық – массалық үлестіру мен
макромолекулалардың өзара орналасуларынан анықтауға болады.
Каучуктердің қасиеттері мен физикалық жағдайы
Каучуктер аморфты полимерлер сияқты қажетті температурадан басқа 3
физикалық жағдайда болады: әйнек түрінде, жоғарғы эластикалық түрде болады.
Жоғары эластикалық қасиеттері ең негізгісі: бұл жағдайда олар ең негізгі
физикалық қасиеттерге ие болады, ол - эластикалық жағдай.Қайтымды
деформациялы каучуктердің ең үлкен көлемі 500-1000% -дан аспауы керек.
Каучуктердең қайтымды деформациясы жоғары эластикалық деп аталады.
Аморфты каучуктерді қыздырғанда бір күйден екінші күйге ауысады,
бұл кезең – жайлап асады, кейбір температуралық интервалдарда молекулалар
құраушысы мен молекулалар тізбектері өзгеріске ұшырайды. Каучуктердің
физикалық қасиеттері мен физикалық константтарының ауытқуы, олардың
біртекті каучуктер еместігін полимерлеу дәрежесі, жеңіл қышқылдану және әр
түрлі құрылымдық өзгерістер, сонымен қатар кристалдану қасиеттерінен
байқаймыз. Осыған қарай каучуктердің физикалық қасиеттері оларды алу
шартына және алдын ала сақтау түріне байланысты, сондықтан физикалық
константтары бір-бірінен өгеше болады.
Диэлектрикалық қасиеттері
Табиғи каучук және көптеген синтетикалық каучуктер жақсы
диэлектриктер болып табылады.
Диэлектрикалық қасиеттері мынадай түрлермен сипатталады:
1. диэлектрикалық өткізгіштік – 2,4-4,0;
2. диэлектрикалық бұрыштың тангенсі 0,0003-0,001 тең(50герц)
3. үлесті көлемді кедергімен, 1011-1011 Ом-см
4. сынақтарға беріктігімен 15-40кв/мм
Тығыздығы:
Көптеген полимерлі каучуктердің тығыздығы бірлік дәрежеден төмен болады;
кей жағдайда ғана хлоропендік каучуктер 1,2-1,3г/см дәрежеге ие. Қалған
каучуктердің тығыздығы бірлік дәрежеден жоғары болады: полисуьфидті каучук
– 1,5-1,7г/см3 , силоксанды каучук – 1,7-2,0г/см3 , уретанды каучук – 1,1-
1,3г/см3 , фторлы каучук – 1,8-1,9г/см*, акрилді каучук – 1,2-1,3г/см3.

Жылуөткізгіштік
Каучуктердің жылу өткізгіштігі төмен, оның шегі 0,32— 0,4:4ккал/(м-с.
-град). Олардың жылу өтізгіштігі құрыштың жылу өткізгіштігінен 100 есе
төмен..
Газөткізгіштік
Каучуктың жылу өткізгіштігі газдың каучукте еріп, аучук арқылы
димффузияланатынымен тығыз байланысты. Газөткізгіштігі каучуктың
малекулалық құрылымы мен газ табиғатына байланысты. Үлесті газ өткізгіштік
деп газдың см3 көлемі аталады, ол секундына бет арқылы қалыңдығы 1 см* ге
тең каучук қабаты арқылы 1 мм с. б. өтеді.
Су өткізгіштік
Табиғи каучуктың жұтып алу және су өткізу қабілеті ондағы глобул
қабықшасын (ақуыз, шайыр, минералды заттар) құрайтын глобулярлық құбылыс
пен каучуктік емес құрамды бөліктермен байланысты. Глобул қабықшалары
каучукта ылғалдылық диффузиясы өтетін үзілмейтін тор түзеді.Вольцевания
кезінде бұл тор үзіледі де, каучуктың су өткізгіштігі төмендейді.
Синтетикалық каучуктың және резиналардың су өткізгіштігі оның
құрамына және қоспаларға байланысты.
Пластикалық және иілгіштік қасиеттері
Пластикалық деп сыртқы күштердің әсер ету жағдайларында өз пішінін
сақтап қалатын материалдың құрылысын айтамыз. Басқаша айтқанда, пластикалық
материалдың майысуға ұшырамау бейімділігі. Иілгіштік деп материалдың жеңіл
деформациялануы және бастапқы пішініне қайта келе алу қасиетін атайды.
Иілгіштік деформация – аз деформацияланатын күштерге қарағанда
ауқымды көлеммен сипатталатын қатымды деформация.
Каучуктың пластикалығы және иілгіштігі бір уақытты байқалады, каучук
өндірісі кезінде осы құрылымдардың әрқайсысы жоғары немесе төмен дәрежеде
болады. Вулканизацияланбаған каучуктер үшін пластикалық қасиет маңызды
құрылым болып табылады, ал вулканизацияланған каучуктар жоғары
иілгіштігімен сипатталады.
Алайда деформация кезінде вулканизацияланбаған каучуктарда аздаған
бастапқы қалпына келу әрекеттері байқалады, яғни кейбір иілгіштіктер т.б.
Иілгіш деформация үлкен жиіліктегі аз амплитудада өтетін қысқа
уақтылы деформациялағыш күштер немесе көп өзгерісті деформация арасында
орналасады. Көп жағдайларды көлемі деформациялағыш күштердің жалғасуы
барысында ұлғая түсетін жоғары иілгіштік резиналармен жұмыс істеуге тура
келеді. Пластикалық деформация вулканизацияланбаған каучуктарға арналған,
олар сыртқы деформациялағыш күштердің әсерінен молекулалардың өзара
әсерлесуі кезінде пайда болады. Вулканизацияланбаған каучуктарда төзімді
молекулалар арасындағы байланыс қиын,сондықтан вулканизаттар сыртқы
күштердің әсері аяқталған соң қалпына келеді. Толтырылған резиналарды
бақылау кезінде жоғалмайтын деформациялар молекула аралық байланыстардың,
сондай-ақ каучук пен компоненттердің арасындағы байланыстардың бұзылуына
себепші болады. Жоғалмайтын қалдық деформациялар аз жылдамдықпен иілгішті
қалпына келу әрекеттерінде байқалады.

12, 13-дәріс:
ТАЛШЫҚ ЖӘНЕ ЖІП

Дәріс жоспары:
1. Маталардың белгілері
2. Синтетикалық талшықтар

5.1. Маталардың белгілері
Резеңке өндірісінде әртүрлі текстильді материалдар қолданылады,
жәнеде: маталар, трикотажды материалдар, оралған жіптер, шнур. Арнайы
текстильді материалдар жоғары сапалы бұйымдардан тұрады, олардың
деформациялануының
Табиғи талшықтар
Табиғи талшықтарға өсімдіктен және жануардан алынған талшқтар жатады.
Олардың ішінен ерекше топты минералды талшық –асбест құрайды.
Жануарлардан алынған талшықтар (жүн, жібек) белоктық заттардан тұрады.
Олардың өсімдіктен алынған талшықтарға қарағанда біршама артықшылықтары
бар, жылуөткізгішітігі аз, иілгіштігі жоғары т.б.
Жасанды талшықтар
Жасанды талшықтар табиғи жолмен алынған жоғарымалекулярлы органикалық
қосылыстардан алынады, мыслы целлюлозадан.
Синтетикалық талшықтар
Оларға вискозды, медноаммиакты және ацетатты талшықтар жатады. Химиялық
құрылымы бойынша вискозды және медноаммиакты талшықтар целлюлозадан еш
айырмашылығы жоқ.
Резеңке өндірісінде жоғарыда аталған жасанды талшқтардың ішінен кеңінен
қолданысқа енгені вискозды талшық.
Вискозды талшықтар
Вискозды талшықты дайындауда целлюлозаны арнайы өңдеу арқылы ерітілген
күйге келтіреді. Алдымен целлюлозаның ксантогенатын—қызғылт сары түсті
сусымалы затты алады. Ол үшін целлюлозаны натрийдің 18% ерітіндісімен
өңде, 33—38% күкірт көміртегін қосып, араластырады. Целлюлоза ксантогенаты
пайда болады. Целлюлоза ксантогенатын 6—7% натрий ерітіндісімен өңдегенде
созылмалы сұйықтқ пайда болады, ол вискоза (тоқыма ерітіндісі).
Вискозаны талшықты пішіндейтін тоқыма машиналарына салады. Тоқыма
машиналарында тоқыма ерітіндісін фильердің кішкене тесіктерінен ішінде
күкірт қышқылы, натрий сульфаты, мырыш сульфаты бар ваннаға қысып
шығарады. Целлюлоза ксантогенаты бөлініп, висвозаның әрбір аққан еспесі
талшыққа айналады (целлюлозанң регенерациясы)
Көпмөлшердегі талшықтан жіп құралады. Фильердегі қуыстар саны және жіп
құрайтын талшықтар саны өндіргіш талшықтың түріне байланысты үлкенжоғары
деңгейде өзгереді. Осылай текстильді жіп алуда фильердегі қуыстар саны
24-120 болады, қорда жасауда 300-2000.
Вискозды жіпті қышқылдар мен тұздардан тазартады, жіп бірқатар
операциялардан өтіп, өрілуге ұшырайды.
Вискоздв талшық қорлда өңдеуде кеңінен қолданылады және басқа да
техникалық маталарда да қолданылады. Бағасы жағынан визкозды талшық
мақтаға жақын. Мақта талшығымен салыстырғанда ол жылу сақтау қасиетімен
ерекшеленеді.

5.2. Синтетикалық талшықтар
Синтетикалық талшықтарды мұнайдың құрамындағы көмірқышқылдан, крекин
газдарынан, табиғи газдардан және тас көмірдің өзгертілген өнімдерінен
алады. Ауқымды және қол жететін шикізаттық қор синтетикалық талшықтар
өндіруге ықпал жасайды. Жыл сайын синтетикалық талшықтардың мөлшері
көбеюде. Оларды әртүрлі техникалық маталарды өндіру үшін қолданылады.
Синтеикалық талшықтар гетеротізбекті (полиамидті, полиэфирлі) және
карботізбекті (нитрон, винол) болып бөлінеді.
Полиамидті талшықтар
Полиамидті талшықтарға капрон, нейлон (анид) жатады; олар өздерінің
қасиеттері мен ауқымды шикізат қорының өндірілуіне байланысты қолданысқа
келді.
Капрон полимеризацияның капролактам (циклогексанон изооксимі) өнімі болып
табылады. Технологиялық процесс полиамидті талшықтар өндірісі 3 басты
бастамадан тұрады: 1) полимер синтезі; 2) талшықты пішіндеу; 3) созу, өру
және басқа өңдеулер.
Полиэфирлі талшықтар
Полиэфирлік талшықтар түрі лавсан, тағы полипидті талшықтар сияқты,
гетероцепті талшықтарға жатады. Жоғары – ерігіштік полиэфир, төзімді жіптер
алуға, полиэтилентерефталат болып келеді, өз алдына конденсациялық
терефталық қышқылдың НОО6Н4СООН этиленгеликолмен бірге НОСН3СН2ОН
көрсетеді.
Талшықты пішіндеу полиэфирлердің аналогиялық полиамидті талшықты
пішіндеуге әкеп соғады. Полиэтилентерефталаты талшықты пішіндеуге
қолданады. Ол молекулярлық салмаққа 15000-20000 ие және ерігіштік
температурасы 250-265 0С.
Лавсан талшығы төзімділігі жағынан полиамидті талшыққа дес бермейді,
жоғары иілгіштігімен ерекшеленеді, сондықтан жасалған өнімдер уқаланбайды.
Полиэфирді талшық дымқылданса да төзімділігі өзгермейді. Лавсан жібі
бастапқы жоғары модульді қамтиды (3-5 рет жоғары), ол полиамидті
талшықтардың алдында маңызды бұйым болып табылады. Әсіресе қорда өндіруде
маңызы зор.
Полиэфирді талшық басқа талшықтармен салыстырғанда жыпылық
ұстағыштығымен ерекшеленеді. Температураны көтерсе, төзімділігі төмендейді,
бірақ 1800С де полиэфирді талшық 30-40% өзінің бастапқы қалпын сақтайды.
Түрін өзгертуге байланысты бұл талшық полиамидті талшықтарға жол
береді. Төзімділігі жағынан вискозді талшықтан асады, жоғары түс
сақтаушылық қасиетін қамтиды, тағы да басқа талшықтардан асады. Полиэфирді
талшық ыстық пен суыққа төзімді болып келеді.
Жоғары төзімділік, иілгіштік, бастапқы модульдері лавсанды қорда
жасауда және басқа да техникалық металдарды өңдеуде маңызы зор.

14, 15-дәріс:
Құрылыс жабдықтарының маңызды қасиеттері
Дәріс жоспары:
1. Жалпы деректер
2. Физикалық қасиеттері
3. Механикалық қасиеті
4. Физика-химиялық қасиеті
5. Химиялық қасиеті

1. Жалпы деректер

Құрылысшы құрылыс жабдықтарын ғимараттарда дұрыс таңдап және дұрыс
қолдана білуі керек, ерекше құрылымдық белгілерімен, сыртқы ортаның әсер
етуі, сонымен қатар, технико-экономикалық және шарттарымен де таныс болуы
қажет.
Инженер – құрылысшы және технологтар құрылыстың нәтижесін және
құрылыс сапасын, құрылыс жабдықтарын жақсы білуі қажет.
Құрылыста әртүрлі материалдар қолданылады. Олардың ерекшеліктерін
оқуды жеңілдету үшін, техникалық қасиеттерді төрт топқа бөлу қажет:
физикалық, механикалық, физико-химиялық және химиялық.
Физикалық жабдықтардың қандай да болсын ерекшеліктерін физикалық
жағдайдан көрсетеді (мысалы, тығыздығы т.б.) немесе жабдықтардың әртүрлі
физикалық процесстерге қатыстығын анықтайды (мысалы, су өткізгіштік, жылу
өткізгіштік, электр тогы).
Механикалық қасиеттері көп жағдайда, жабдықтың сыртқы механикалық
күштерге қарсы тұруын анықтайды. Олар, жиырылу, созылу, майысу, кесу,
сызылу, иілгіштік т.б.
Физико-химиялыққа мынадай ерекшеліктер жатады, жабдыққа физикалық
жағдайдың әсер етуі, белгілі химиялық ағыстың болуы.
Химиялық қасиет жабдықтың, заттың әсерінен химиялық өзгеріске
ұшырауы, бір-бірімен шектеседі. Мұнда қажетті өзгерістер де болады. (мыс,
цемент ұнтағының цемент тасына ауысуы) және зияндылар (мыс, цемент тасының
агрессивті сұйықтықпен бұзуы).
Жабдықтың қасиеттері көп мөлшерде олардың құрылысына тәуелді болады.
Мысалы, жылуөткізгіштік, коэффициенті к жабдықтардың жеңілдігімен
байланысты.
Құрылыс сол сияқты, табиғи жабдықтардың қасиеті олардың жаралуынан
және құрастырылу шарты, құрылыс және жасанды құрылыс жабдықтары шикізат
қасиетімен байланысты. Осылардан, техникалық дайындықтар және жабдық
өңдеулер болады.

6.2. Физикалық қасиеттері

Біріншіден материалды физикалық қалпын,қасиетін,мінездемесін
көрсетеміз.
Тығыздығы (р)-бұл масса бірлігі материалдың абсолютті тығыздығының қалпы
г.см3
P=t/u&
Қатты материалдың тығыздығының анықтауын,көлемін орнату,алынатын
мәліметтер,каверн,сынғанын,бұл материалға кәдімгі қалпына келтірілуі.Бұған
пайдаланылатын материалдар алдынала жіңішке ұсақтайды,содан соң барлық
көлемін анықтайды,материалдың абсолютті тығыздығын орнатады. Кәдімгі
қатысты тығыздығын сандық мөлшермен анықтайды,судың қатысты тыздығының
материалымен өрнектеиді.
Анықталған көлем массасы көбінесе,дұрыс геометриялық формуламен
(мысалы куб,цилиндр.). Өлшемін дененің,Vei көлемімен г.см3 немесе кг.м3
формуласымен орындалады.Көлем массасы табиғи және жасанды материалдарын көп
мөлшерде ауытқиды,мысалы көлем массасы стеклопороның 10-20,газабеттоның 250-
1200,кәдімгі бетон 2250-2500 кг.м3.
Кәдімгі кең диапазон көлем массасы көбінесе (тортырылған) ауамен
анықталған. Бір негізінде бағыттаушы техникалық прогресс құрылыста
орнығады, ғимараттың кішіоейтілген массасы және құрылыста,сондықтан ауа
кішкентай (көпіршектер),аралығын толтырып,ең негізгі құрылыс материалын
компоненті болады.Көлемдік масса материалының астындағылардың,көп болғанмен
оның осуіне әсер етеді.
Ауа, аралығында болған, өте нашар жылу өткізеді, материалдың
қаттылығы осыған байланысты болады;сондықтан материалдың көлемдік масса
өлшемнің жылу өткізгіштігімен анықтауға болады.Кәдімгі құрылыстарда
жылынатын ғимарат оның сыртқы қабырғаларының қалындығы,оның учеттік
материалдың жылу өткізгіштігінің анықталады.Егер қабырға топырақта немесе
селикаттық кірпіштен,олардың көлемдік массасы орташа 1800 кг.м3 тең,
теплотехникалық өлшеулер бойынша ол 64см құрауы керек , онда қабырғаның
газобетондық көлемдік массасымен, мысалы; 900 кг/м3 болуы мүмкін немесе екі
есе жіңішке болуы мүмкін, және көлемдік массаны көңілге алсақ, онда кірпіш
төрт есе жеңіл болады.
Қажетті көлем массасының көрсеткіші, жиілігінде, материалдың
жұмсақтығы есептеді.
Жұмсақтық – бұл матриялдың көлемін толтыру бағамы. Тетікшелер
материиялдағы өте кішкентай ұяшықтар, ауа мен су толтырылған. Тетікшелер
өлшемі онның миллионнан миллиметрлеріне , ауа немесе сумен толтырылған.
Жұмсақтығын есептеу үшін анықтау;
п=
П = материалдың жұмсақтығы,%; р=тығыздық; ту = * - колемдік масса.
Материалдың жұмсақтығы кең шектеулерінде ауытқиды, мысалы; 0,2 – 0,8%
аралығында (базальт, гранит) 75 – 85% ( жылуменизоляцияланған кірпіш,
пенобетон), 90 – 95% (пропласты, стеклопор). Бірақ кейбір материалдар
нөлдік жұмсақтығымен де кездеседі, абсолютті тығыз (шыны, битум, болат).
Ондай метериялдар суөткізбейтігімен ерекшкленеді.
Жұмсақтық – материалдың ең маңызды мінездемесі, өйткені жұмсақтығынан
оның: көлемдік масса, төзімділігі, су жұтымдылығы, жылуөткізгіштігі, суыққа
төзімділігі сияқты қасиеттеріне әсер етед.
Әртүрлі конструкцияға әртүрлі жұмсақтығы бар материалдар пайдалады.
Мысалы: жылытатын сыртқы қабырғаға жұмсақтығы ең төмен материалдар
пайдаланады, өйткені олар өте төмен жылуөткізгіштігмен және, жақсы
жылуизоляциясының қасиетмен анықталады. Су құбырларына және канализациялық
құбырларға, керіснше , төмен жұмсақтығы бар материалдарды керек етеді, олар
қажетті су өткізгіштігімен ерекшеленеді.
Құрылыс конструкциясында (жүкті тиеу және сақтау процессінде)
материалдар кәдімгі жағдайда судың пар күйіндегі және сұйық негізідерінде
әсер етеді.

6.3. Механикалық қасиеті
Материалдың төзімділігі деп деформация мен материалдың ішкі кернеуін
болдыратын күштерге төтеп бере алу қасиетін айтамыз. Сол күштердің әсерінен
материал қысылуға, созылуға, иілу мен кесілу, бұралуға ұшырай алады.
Кейбір материалдарды сынақтан өткізу кезінде төзімділіктен басқа,
олардың қаттылығы, тозуға қарсылығы, қажалуын да көрсетуге болады.
Қаттылығы — бұл материалдың оған басқа қатты дененің енуіне қарсы тұра
алу қабілеті. Бетондардың қаттылығын тексеру үшін оған темір шарларды
белгілі бір күш түсіріп батыру арқылы тексереді.
Қажалу — бұл материалдың оған түскен күштің әсерінен материалдың ұсақ
бөлшектерінің жұлыну мен жойылу тәсілі арқылы бұзылуына қарсы тұра алу
қабілеті.
Тозуға төзімділік — бұл материалдың бір мезетте соққы мен қажалуға
төтеп бере алу қабілеті. Бұл қасиетті айналып тұрған барабанда
материалдардың үлгісіне сынақ жасау арқылы тексереді.
6.4. Физика-химиялық қасиеті
Берілген параграфта келесі физикалық-химиялық қасиеттері қаралады:
дисперстілігі, ұсақталған материалдардың бетінің үлесі, пластикалық
қасиеттері және сұйық дисперсияның пайда болуы.
Дисперстілігі, ұсақталған материалдардың бетінің үлесі.
Көптеген органикалық емес құрылыс материалдары— гипс, цеменбасқа да
заттар, саздар, пигменттер дисперсті болып келеді.
6.5. Химиялық қасиеті
Материалдың химиялық қасиеті дегеніміз материалға сонымен тығыз
байланыста болған басқа заттардың әсер етуі. Материалдардың химиялық
реакцияларға төзімділігі пайдалы және зиян болуы мүмкін. Цемент, гипс,
әктасқа судың әсері бар, әсері болмаса олардан бетондар, т.б. заттарды алу
мүмкін болмас еді. Бірақта, сыртқы ортаның негізінде сол заттарымыз
бұзылуы да мүмкін, мысалы, су мен ауада.

3. ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

№1,2,3 дәріс тақырыптары бойынша
Шикі мұнайды өңдеу. Карбюратор отыны. Карбюратор отынының детонационды
тұрақтылығы (антидетонациондылық қабілеті). Отынды сипаттау үшін октанды
санның қажеттілігі.
№ 4,5,6 дәріс тақырыптары бойынша
1. Жүктердің жіктелуі. Жүкті тиеу жоспары мен есебінің
номенклатурасы. Оларды тасымалдау мен сақтаудың негізгі шарттары.
2. Жүкке әсер ететін күшті есептеу әдістерін зерттеу және жылжымалы
құрамдағы
№ 5, 6 дәріс тақырыптары бойынша
1. Бекіту конструкциясын құру мен пайдалану мәселелерін шешудің жалпы
тізбегі.
2. Жүкке әсерін тигізетін күшті үлестік жүктеме көмегімен есептеу.
Үлестік жүктемені анықтау әдістемесі.
№ 7,8,9 дәріс тақырыптары бойынша
1. Цилиндр пішінді жалпақ бетпен тірелген жүкке әсер ететін күш
шамасының сипаты және оны есептеу.
2. Ауырлық ортасы жоғары орналасқан доңғалағы бар жүктерге әсер ететін
күш шамасының характері мен оны есептеу

№ 10, 11 дәріс тақырыптары бойынша
1. Пакеттелген материалдарды, орман материалдарын және т.б. ашық
жылжымалы құрамда тасу кезіндегі күшті есептеу ерекшеліктері .
2. Ыдыспен даналап тасылатын жүктерді жабық автопоездтар мен
контейнерлермен тасымалдаудағы және пакеттеудегі күшті есептеу
ерекшеліктері.
№ 12, 13 дәріс тақырыптары бойынша
1. Жүктердің вагон платформасында тігінен, көлденеңінен қозғалуы,
домалау, лақтырылуға, соққыға төзімін тексеру әдістемесі
2. Көпайналымды ыдыстарды қолданудың тиімділік шарты
№ 14, 15 дәріс тақырыптары бойынша

1. Пленканы құрайтын жабысқақ сұйық түрден қатты тұтас пленка күйіне
өту. Лакпен боялған құрам мен қақпақтың белгілену жүйелері мен
классификациясы..

4. студенттің өздік жұмысы
4.1.Өздік жұмысты ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар:
студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) реферат түрінде орындалады және
студенттердің өздік жұмысын қойлатын талаптарға сәйкес тапсырылады.
Өздік жұмысты бақылау келесі формада өтуі мүмкін:
– жасалған жұмысты көрсету;
– өздік меңгерген тақырып бойынша баяндама;
– аудиториялық сабақтарды немесе ОБСӨЖ-де ауызша сұрау;
– жазбаша орындалған тапсырмаларды қорғау.
Өздік жұмысының нәтижелерін тапсырмаған студент қорытынды
аттестацияға жіберілмейді.
Өз бетімен меңгерген материал оқытушумен бірге меңгерілген
материалмен қоса қорытынды бақылауға шығарылады.
4.2.Өздік жұмыс тақырыптары:

1. Сақтау, тиеу, түсіру, қайта тиеу жағдайларының бұзылуынан, шіру,
коррозия мен деформацияға ұшырау салдарынан болған жүк шығынының
факторлары мен себептері.
2. Алға қойылған мақсатына қарай жүктер қалай жіктелуі мүмкін?
3. Біртұтас тарифті-статистикалық номенклатура ұғымы.
4. Біртұтас тарифті-статистикалық номенклатураны құруға арналған негізгі
критерийлер.
5. Жүктердің көліктке қарай жіктелуі.
6. Сусымалы жүктер.
7. Үйілген жүктер. Жылжымалы құрамда үйілген жүктерді тасу.
8. Ыдысты-қатталған және даналанған жүктер.
9. Жылдам бұзылатын жүктер. Гигроскопия.
10. Бөтен иісті тез қабылдайтын жүктер.
11. Өзіндік иісі бар жүктер.
12. Тасымалдау және сақтау процесінде өзінің физикалық-химиялық қасиеттерін
тұрақты сақтайтын жүктер
13. Құрылыс материалдарының негізгі қасиеттері.
14. Құрылыс материалдарының құрылымы мен құрамы.
15. Синтетикалық смола мен пластмассаның жалпы сипаттамалары
16. Резина көпкомпонетті жүйе ретінде
17. Самосалдың кузовының көлемін таңдау.
18. Тіркемелермен тасылатын қадыңбетті прокат ілігінің максималды ұзыңдығы.
19. Болат құбырларды тасымалдауға арналған жылжымалы құрам.
20. Орман материалдарын тасымалдауға арналған жылжымалы құрам.
21. Мұнай өнімдерін тасымалдауға арналған жылжымалы құрам.
22. Кабель өнімдерін тасымалдауға арналған жылжымалы құрам.
23. Өнеркәсіп өндірісінің қалдықтарын тасымалдауға арналған жылжымалы
құрам.
24. Желімді материалдардың құрамы мен қасиеттері.
25. Қауіпті жүк. Көлік жағынан төнетін қауіп, оның құрылымы мен жіктелуі.
26. Пакеттеудің алып журетін құралы.
27. Ыдыс. Жалпы деректер.
28. Қатуға бейім жүктердің сипаттамасы және оларды тасудың климат
жағдайлары.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы