Файл қосу
Сот жүйесі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК 042-18-20.1.72/03-2013 |
|«Мемлекет және құқық | | |
|тарихы» пәнінің |№1 басылым | |
|оқу-әдістемелік кешені |18.09.2013ж | |
«Мемлекет және құқық тарихы»
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«5В030100»- құқықтану мамандықтарына арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық жұмыс
5. Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
- камерарий – король мүлкі мен қаржысына есеп берді;
- маршал – король атты әскерін басқарды;
- капеллан – король канцнляриясын меңгерді.
-Корольдік орындық соты- қылмыстық істерді және қауіпсіздікті сақтау
істерін қарастырды.
-Жалпы дау соты – корона құқықтары мен мүдделеріне байланысты емес
азаматтық істерді қарады.
-Қазыналық сот – қаржымен байланысты істерді қарады.
-Лорд-канцлер соты – алдындағы үшеуіне қарағанда «әділеттікпен»
істерді шешті.
-Ассиздер соты – разъездік судья басшылығындағы істерді қарады.
-Суд присяжных – үлкен және кіші жюрийлерден тұрды, үлкен – айыптаушы,
кіші – істі қарап, вердикт шығарды.
2.Дәрістер
Тақырып 1. Кіріспе, Ежелгі елдердегі мемлекет және құқық
А) курс пәні және әдісі
Б) Ежелгі Вавилон
В) Ежелгі Индия
Г) Ежелгі Қытай
А) Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы қоғам өмірінің бір жағын
зерттейтін қоғам туралы ғылымдардың бір бөлігі болып табылады. Мемлекет пен
құқытың жалпы тарихы мемлекет және құқық сияқты қоғамдық құбылыстардың
шығуы мен дамуын зерттейді. Бұл ғылым бір уақытта тарихи және заңдық болып
келеді. Егер ғылым ретінде тарих қоғамның біртұтас пайда болуы, дамуы мен
қызмет атқару процесін зерттесе, ал мемлекет пен құқық тарихы мемлекет пен
құқыты олардың тек пайда болған кезінен бастап қарастырады.
Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихының пәні болып жеке елдің
хронологиялық жүйелілігі бойынша нақты-тарихи жағдайында мемлекет пен
құқытың пайда болу, даму және қызмет атқаруының нақты және арнаулы
заңдылықтары табылады.
Бұл пәнді оқып-үйрену үшін келесі әдістер қолданылады :
- тарихи әдіс, мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен дамуының нақты
тарихи зерттелінуін қарастырады ;
- салыстырмалы –тарихи әдіс, тарихи көрініс тапқан фактілерді өзге
ұқсас біркелкі фактілермен салыстыруға мүмкіндік береді :
- жүйелі-құрылымдық әдіс, ішкі байланыстылық тән элементтер және
жүйенің біртұтастығын қамтамасыз ететін элементтер құрылымын
зерттеуді болжайды ;
- статистикалық әдіс, зерттеу объектісіне көптеген сандық
көрсеткіштер тән болғанда тарихи процестің сандық жағын зерттеуде
қолданылады.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихын оқып-үйрену жоғары дәрежелі
маманданған заңгерді дайындауға маңызы зор. Ең алдымен мемлекет пен
құқықтың жалпы тарихын оқып-үйрену студенттердің мемлекеттік –құқықтық
құбылыстарға тарихи ықпал сезімін тәрбиелейді, студенттерді жалпы қоғамдық
өмірді және мемлекет пен құқықты танудың ғылыми әдістері білімімен
қаруландырады.
Мемлекет пен құқықтың кез келген құбылысы тек оның даму тенденциясы
мен келешегін ұғыну кілті табылғанда, бұл құбылыс қалай пайда болды,
қалыптасудың қандай сатыларынан өтті және қандай бағытта қозғалуда, дамуда
екендігі айқындалғанда ғана дұрыс ұғынықты болады.
Оқулық негізінен сырттай оқу бөлімінің студенттеріне арналған. Мұнда
жеке елдердің мемлекеттік-құқықтық құбылыстарын хронологиялық сипатта, 4
негізгі кезеңдер шеңберінде : ежелгі әлем, орта ғасыр, жаңа заман және
қазіргі замандағы тарихы мазмұндалған.
Оқулық шеңберінде зерттелініп отырған елдердің барлық мемлекеттік-
құқықтық құбылыстары мен оқиғаларын қамту мүмкін емес. Сондықтан мемлекет
пен құқықтың «қоғамдық құрылыс», «мемлекеттік құрылыс» (басқару және
мемлекеттік құрылыс формасы, билік пен басқарудың орталық және жергілікті
органдарының құрылысы мен өкілеттіктері, олардың арақатынасы) және «құқық»
(құқықтық қайнар көздері, құқықтың негізгі институттары: меншік құқығы,
міндеттемелік құқық, неке-отбасының және мұрагерлік құқық, қылмыстар мен
жазалар, сот процесі) сияқты ұғымдарымен ашылатын негізгі аспектілері ғана
қарастырылады.
Ежелгі Египет
Ежелгі Египет мемлекеті тарихының кезеңдері. Біртұтас орталық
мемлекеттің пайда болуы (б.з.д. IҮ м.ж.д. – III м.ж. аяғы). Мемлекеттік
биліктің деспотиялық-теократиялық сипаты. Қоғамдық құрылыстың ерекшелігі.
Мемлекеттік басқару органдарының жүйесі (фараон, джати, шенеуніктік, патша
және т.б.). Абыздардың саяси рөлі. Эхнатон фараонның діни реформа.
Жергілікті басқару. Әскер. Сот.
Ежелгі Вавилон
Қосөзен аңғарында мемлеукеттің пайда болуы мен даму еркшелігі.
Мемлекеттік ұйымның ерте формасы – қала-мемлекеттер. Мемлекеттік-
гегемонияның қалыптасуы. Ура әулетінің патшалық етуі (б.з.д XII-XX ғғ).
Вавилон орталықтанған мемлекетінің дамуы (б.з.д. XVIIIғ.). Хаммурапи
тұсындағы Вавилонның қоғамдық-саяси құрылысы.Басқаруда қауым мен храмның
ролі. Әскер. Сот.
Ежелгі Месопотамияның құқықтық қайнар көздері және құқықтық
институттардың ерекшелігі. Б.з.д. ХҮІІІғ. Хаммурапи патшаның заңы. Нормалар
жүйесі. Мүліктік қатынастар регламентациясы. Қылмыстық құқық ерекшелігі:
композициялық жазалар жүйесі және талион.Отбасы-неке құқығы. Соттық іс
жүргізу.
Ежелгі Үндістан.
Ежелгі Үндістан мемлекеті тарихының кезеңдері. Сословиелік-варналық
жүйенің қалыптасуя (брахмандар, кшатрийлер, вайшилер, шудралар) және
алғашқы «тайпалық мемлекеттердің» пайда болуы. Маурилер империясы. Империда
мемлекеттік бірлікті ұйымдастырудың ерекшеліктері. Монархия және қауымдық
ұйым. Патша билігі. Орталық және жергілікті шенеуніктік аппарат. Алқалы
органның маңызы. Әскер. Сот.
Құқықтың қайнар көздерінің арнайы сипаты: әдет ғұрып, дхрамашастра,
артхашастра, дхармашастраға түсінік. Дін мен құқықтың байланыстылығы. Ману
Заңы (б.з.д. IІғ. – б.з. II ғ.). Мүліктің және отбасылық қатынастарды
реттеу. Қылмыс және жаза. Соттық іс жүргізу.
Ежелгі Қытай.
Ежелгі Қытайда мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері.
Шань Инь династиясының алғышқы мемлекеттік құрылымы (б.з.д. XV – XІ ғғ.).
Алғашқы орталық танған Цинь мемлекетінің құрылуы. Легизм және Шан Ян
реформалары (б.з.д. III ғ.).
Хань династиясының орталықтанған империясы (б.з.д. IIIғ.). Деспотиялық
Қытайдың дәстүрлі орталықтанған басқару жүйесінің қалыптасуы. Император Ван
Ман реформалары (б.з.д I ғ.). қаржы, әскери және цензорлық және т.б.
ведомствалардың рөлі. Шенеуніктіктің құқықтық мәртебесі. Әскер. Сот.
Дәстүрлі құқықтың қалыптасуы. Құқықтағы легизм және конфуция
ағымдарының күресі мен өзара байланысының көрінісі. Құқықтың қайнар
көздері. Конфуциялық мораль нормасы «ли» және құқық. Отбасылық-неке
қатынастарын реттеу. Соттық іс жүргізу.
Пысықтау сұрақтары:
Ежелгі Египеттегі 3 акт бойынша жердің қолдан қолға өту тәртібі?
Қандай Ежелгі Шығыстық мемлекетте үй иесі әйелі мен балаларын кері
сатып алу құқығынсыз құлдыққа сата алды?
Ежелгі Вавилонда жерге аренда мерзімі?
Ежелгі Вавилондағы сатып алу-сату шартының 3 шарты?
Ежелгі вавилонда төленбейтін борыштардың орнын толтыру мерзімі?
Ежелгі Египет және вавилондағы әділ сот құдайы?
Ежелгі Египеттегі тұлғаға қарсы қалмыстардың ішіндегі ең ауыры?
Б.з.д. ХҮІІІғ. өмір сүрген алғашқы Вавилон династиясының алтыншы
патшасы кім?
Ван Ман реформасы бойынша әр отбасы қандай мөлшерде жер көлемін иелене
алды
Ежелгі Үндістанда меншік құқығының пайда болуының 8 мүмкіндігін
атаңыз?
Тақырып 2. Ежелгі греция және Рим мемлекеті және құқығы
А) антикалық полис
Б) Афина және Спарта басқару жүйесі
В) принципат және доминат
Грекия Балкан түбегі мен Кіші Азияның батыс жағалауында орналасқан.
Грекияның өзі Фракия мен Македониядан оңтүстікке қарай созылып жатыр.
Грекия үшке бөлінеді: Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Грекия немесе
Пелопонесс. Грекия аймақтары тау тізбектерімен белінеді.
Афины қаласы теңізден 5 шақырым ғана қашықтықта орналасқан, теңіз
қарақшыларынан сенімді жасырылып, сыртқы қауіптен қорғануы' қам-тамасыз
етілген болатын.
Бүкіл Афин халықын біріктірген Тезей деген базилевс, ол барлық
рулардың басьш қосты. Тезейдің саясаты «синойкизм» деген терминмең аталды.
6ул сөз «біріктіру» деген магынаны білдіреді. Гректердіц төрт руыныц
косылуына объективтік себептері бар. Онтүстіктен гректерге дорийцтардың
соғыс ашу қаупі төнген еді. Тезейдің 2 реформасынан бүрын Афины қалаларын
басқару өз бетінше жүргізілді, тек соғыс уақытында болмаса, барлығының бас
қосуы сирек болатын' Бүкіл Аттиканың бірлесуі XI-X ғасырлар. Жаңа бірлескен
өкіметтің ба-сында рулардың ақсүйектері тұрды.
Грекияның халқы: эвпатридтар, геоморлар және демиургтар болып үш
бөлікке белінді.
Эвпатридтер-ақсүйектердің балалары, олардың әкесі де, атасы да ақсүйек
әулетіне жататын. Ақсүйектерді біріктіретін олардың байлығы, бөрі де ірі
жер иелері еді.
Геоморлар - жер иеленушілер де, демиургтар - колөнершілер.
Аттиканыц бірігуі және эвпатридтардың күшеюі олардың жаңа органға
үйымдасуына себеи болды. Оныд аты-Ареопаг, Арес соғыс қүдайының аты.
Ареопаг Арес тауында жиналды. Бүл кезеңде Афинаның рулық қүры-лысы озгеріп,
ол енді 4 филаға болінді, әрбір фила 3 фратрияға болінді, фратрия 30 рудан,
бір ру 30 еркек адамнан түратын болды. Афина қүдайы бүкіл Аттиканың қүдайы
деп саналды.
VII ғасырда Афины окіметі 12 навкарияға бөлінді, әрбір навкария согыс
уақытында бір кеме жабдықтайтын. Бүлда мемлекет болудыц белгісі еді.
Афинада ең жоғарғы орган болып халық жиналысы саналды. Бірақ оның
атқаратын ролі томендей бастады да, бірінші орынға Ареопаг шықты. Ареопагты
рулардың ақсүйектері қоддады. Археопагтыңхқрлында сот билігі, әкімшілік
билігі, дін әкімшілігі болды. Сотты былай өткізетін: айыптаушы кешірмеу
тасына түрып айыптайтын созін айтса, айыпкер өкпе тасына түрып сөзін
айтады. Екі жақ та шындығын айтып түрғаны туралы қүдайга ант береді.
Ареопагтың мүшелері оздерінің дауыстарын екі урнаға: қайырым ету урнасына
және ажал урнасына боліп салатын.
Бүрын бүкіл халыққа тиісті күш енді тек қана евпатридтердің қолына
көшті де, солардың нарыктық жағдайын корғады. VIII ғасырда бүкіл Афин
аумағы 48навкарияларға болінді, әрбір навкария үкіметке бір кеме беретін
болды және архонттармен навкариялар кеңесі деп аталатын жа-ңадан екі алқа
күрылды. Бүл сала аумактық боліске жататын дербес мемлекеттік белгіге
айналған еді.
Ареопагтан басқа архонттың жаңа қызметі де мемлекет күрамына
енгізілді, олар аткарушы үкімет болды. Бүл қызметке алған адамдар 10 жылға
сайланатын еді. Уақыт өте келе олар бір жылға сайланатын болды.
Архонттардың саны тоғызға жетті: архонт-эпоним, архонт-базилевс,
архонт-полемарх, калган алты архонт-фесфометтер қызметін істейтін, осы
архонттардың бөрі ареопагқа кірді.
Біздін дәуірімізге дейінгі 621 жылы Афинде архонт-фесфомет Дра-конт
жазған қүқық нормалары халықка жарияланды. Олар тарихқа "дра-конт зандары"
деген атпен енді де, кейін ол жалпы шектен тыс қатал заңдардың теңеуі болып
кетті.
Драконт зандарының шектен тыс қаталдығы алдымен үрлық үшіи берілетін
жазаға қатысты байқалды. Қандай да болмасын үрлық жасаған адам өлім
жазасына тартылатын. Үрлық үшін жазалаудың қаталдығы тек Драконт заңдарына
ғана тән емес, ол жалпы ежелгі замандағы таптық когамның заддарына тән
нәрсе. Ол қауымдық меншіктің орнына келгеп жеке меншіктің қалыптасу және
нығаю процесін корсетеді. Драконт зандары қанға қан алатын кекшілдікке шек
қойды, олген кісіні жерлеген уақьпта моласында найзаны жерге қадаса, өлген
кісінің балалары оған жаудан кек алатынан көрсеткені. Бірақ Драконт заңы
кісі елтірушіні азаи-тауға тыйым салады. Бүл заң кастықпен әдейі олтіру
жоне абайсыз олтірудің айырмашылығын айтқындауды кажет деп санайды.
Дегенмен Драконттың ауызша қарапайым қүқықты қағазға түсіріп жазуы, қанга
қан алатын кекшиідікке шек қойып, жеке меншікті қорғауы, сот ісінің барысын
анықтап, айқындауы оз кезеңі үшін прогрессивтік болды.
Заңның қағазға түсіріліп, қабылдануы демос пен евпатридтер ара-сындағы
қайшылықтарды токтата алған жоқ. Өйткені ол демостың на-рықтық жағдайын
кандай да болмасын дәрежеде айтарлыктай озгерте алмады. Оның бүрынғысынша
қүқыксыз калган жағдайы тіпті ескерілгеи де жоқ. Ал демостың күші барған-
сайын арта түсті. Түрғылықты демос басқа полистерден келген гректермен
толықтырылып отыратын.
Б. д. дейінгі 630 жылы эвпатридтерге карсы Килон қуғын-сүргіні болып
отті. Бірақ ол жеңіске жете алган жоқ. Б. д. дейінгі 594 жылы архонт болып
Солон сайланды. Оның алдында екі мак-сат түрды: Афина полисін басқару және
Саламин аралын жаулап алып, Мегара қаласын Афинага багындыру. Саламин аралы
Афинанын Пирей шығанағына кіретін жолын бақылауға колайлы орналасқан,
сондықтаи оны өзіне қаратудың Афина үшін маңызы ерекше болды. Солон Кодрид
даңқы елге жайылған Афина базилевсі.
Афина мемлекетінің басты билік органдары – халық жиналысы,
бесжүздіктер кенесі, ареопаг, гелиэя, стратегтер,архонттар комиссиясы
болды. Афина мемлекетінің басты билік органы халық жиналысы – эклессия.
Халық жиналысы 10 күнде бір рет Акрополь жанындағы үлкен жайдақ төбе
Пникстің басына жиналатын. Кейінірек мәжілістер Афина театрында өткізілетін
болды. Халық жиналысына 20 жасқа толған афина азаматтары қатынасатын. Афина
азаматтары деп саналатын адамдар Ат-тиканың қала түрғындары, еркек адамдар,
18-ге толғаннан кейін бір жыл ішінде семсерлесу, ату, найза лақтыру,
жаттығуларын үйренуі үшш Пир ауданында бірге жиналады. Бір жыл оқудан кейін
олар күзет қызметтерін атқарады да, 2 жылдан кейін 20 жасында Аттика
азаматтары деп саналатын болды. Олардың үстазы-софронистер өте беделді,
белгілі адамдар, оларға бір күн оқытқаны үшін 1 драхма беріп түрды, олар
500-діктер кеңесінің мүшесі деп саналды. Афина азаматтарынын негізгі
қүқықтарына бостандық, жеке тәуелсіздік, жерге қожалық ету, үкіметтен
нарықтық кемек алу жататын. Ал міндеттеріне мүлікті сақтап үстау, өзі
түрған полиске көмек беру, отанды қорғау, үкіметтің заңын орындау, қүдайды
сыйлау, мемлекет ба-сқару ісіне белсенді қатысу кіретін.
Өзге қалалардан Афинаға қоныс аударған гректер - метектер және сондай-
ақ қүлдар эклексияға (халық жиналысына) жіберілмейтін. Ха-лық жиналысының
ең біріншісі негізгі, басты деп атадды. Бүл жиналыс бүкіл лауазым иелерінің
есебін тыңдайтын, егіы жағдайын және мемлекеттік қауіпсіздік сақшысының
ісін қарайтын. Халық жиналысы 9-10 күнде бір рет жиналды. Басқа жиналыстары
Афина саясатының бар-лык негізгі мәселелерін талқылайтын және шешетін,
қаржы мәселслерін қарайтын, соғыс және бейбітшілік жөніндегі мәселелерді
шешетін, өзге елдерден келген елшілердің баяндамаларын тындайтын және
сондай-ақ күнделікті кептеген мәселелерді қарап отыратын. Халық жиналысында
әрбір афина азаматы кез келген мәселені көтеруге ерікті еді. Шешім ашық
дауыспен қол көтеру арқылы кейде жабық дауыспен де қабылданатын. Жабық
дауыс бергенде урнаға бүршақ, қара не ақ тастар, не болмаса жазуы бар
ыдыстыц сынықтары салынған. Халық жиналысын жинайтын притандар, олар 5 күн
бүрын халық жиналысының күн тәртібін жария-лайтын. Б. д. дейінгі 395 жылы
халық жиналысына қатынасқан азаматта-рға ақы төлеу тәртібі енгізілді.
Халық жиналысынан тысқары озге де демократиялық мекемелер омір сүрді.
Дегенмен, өздерінің маңызы женінен олардыц ешқайсысы халық жиналысымен
теңесе алмайтын. Афина халык жиналысының қызмет бабы ете кең болатын. Онда:
заң қабылдау, қызмет адамдарын сайлау, қаржы-ның қалай жүмсалғанын тексеру,
жоғарғы сот қызметін откізу, халык жиналысын басқару органдары болды.
Аттикада бүкіл қызмет адамдары халық жиналысы арқылы бір жылға сайланып
түрды. Азаматтардың бәрі сайланбастан бүрын докимасияға салынды.
Бссжүздіктер кеңесі, архонт, 10 стратегтер, Ареопаг, Гелиэя, қаржы
комиссиялары деген қызмет орган-дары болды.
Архонтар. Афина түрғындары архонттарды сайлады. Бірінші архонт соттың
торағасы болды және басты діни кызметті аткарды. Екінші архонт-базилевс, ол
дін салтын басқарды, үшінші базилевс-полемарх күрбандық шалу қызметінде,
калган архонттар-фесфомет кызметінде болды. Буле-бесжүздіктер кеңесі. Бүл
кеңес халық жиналысы талқылауға тиісті мәселелерді әзірлеп, олардыц күн
тәртібін белгілейтін. Бүдан тыс-кары бесжүздіктер кеңесі Афинаньщ қызмет
адамдарыныц істерін қарай-тын.
Булевтерді әрбір аумактық филадан жасы 30-ға келген 50 ер адам
сайлайтын. Булевтерді докимасиядан откізеді. Әрбір булевтің ойын, жүріс-
түрысын, бет алысын, міндетін және қүқығын тексереді. Булевтер міндетке ие
болудан бүрын озінің жүмысын адал атқарамын деп халыққа ант береді.
Булевтер басына жасыл жапырақ кадап, сайланган уақыты біткениен кейін оз
жүмысы туралы сайлаушылары алдында есеп беріп отырады.
Бесжүздіктер кеңесі. Бесжүздіктер кеңесінің қызметі. Бүл жоғарғы ба-'
скару органы болып саналды. Бесжүздіктер кеңесі қаржы жүйесінің ба-сқару
органы болды. Ол мемлекет қазынасына ақша қайдан түсетінін анықтап,
үкіметтің қарыздарын жинады, мүлігін сатты, азаматтарға жәр-дем ақша берді.
Бесжүздіктер кеңесінің басқаруында сонымен бірге теңіз әскери күш де болды.
Бесжүздіктер кецесі гибадатхананың, мерекелердің, кемелердің, қоғам-
дық қүрылыстардың қамын ойлады.
Бесжүздіктер кецес қызмет тәртібі өте қызық. Әрбір аумақтық филадан
сайланган 50 кецес мүшесі жылдың 10 күнінде бір рет, барлығы 1 жылда 36 күн
жүмыс істейтін. Бүл уақыт-притания, ал кеңес мүшелері притан деп аталды. 50
адам 36 күн үлкен базардың жанындагы дөнгелек үйде бірге түрып, мемлекетті
басқарған.
Гелиэй. Гелиэй - ант берупіілер соты - ірі демократиялық мекеме еді.
Судьяларды жеребе бойынша бүкіл Афина азаматтары сайлайтын. Бар-лығы 6000
судья сайланатын, олардың ант берген 5 мыңы 501 кісіден он комиссия қүрды.
Ал бір мьщы косалқы судьялар еді. Афина соты 10 комиссияға болінді.
Судьялар мен сот мекемелерінің саны осынша кеп болуы-олардың тек афины
азаматтарына ғана емес, езгелелерге де қыз-мет етуіне байланысты еді. Мүнда
Афинаиың барлық одақтастары, бас-каша айтқанда, іс жүзінде Кіші Азия
жағалауының, Оңтүстік Франция-ның және Эгей теңізі аралдарының барлық
түрғындары дерлік сот істерімен келуге тиісті еді.
Гелиэйда бірде бір азамат езінің ісі қай комиссияда каралатынын алдын
ала білмейтін. Ол мүны сот болатын күні немесе мәжіліс баста-лардыц алдында
ғана білетін. Мүндай ереже сот қызметкерлері пара ал-мауы үшін қажет болды.
Ертедегі кезде адвокаттар болмайтын. Сот қызметкерлері немесе айыпталушы
шығып сейлейтін, соңцай-ақ олар-дың туыстары да сейлей алатын. Сотта
сөйлейтін сездерін оларға заңгер-лер жазып береді. Жазылган сөзді жаттап
алып, жылдам әрі дүрыс айту шарт еді. Соттың мәжілісі ашық өтті. Екі жақа
дәлел келтіріп, біреуді куәлікке салды.
Құлдардың сотқа берген жауабы оларды тек қинағаннан кейін ғана дүрыс
деп саналатын.
СПАРТА
Біздің дәуірімізге дейінгі VH-VIII ғасырда Пелопонестің оңтүстігінде
ежелгі Спарта мемлекеті емір сүрді. Мемлекет Спарта деп аталғанымен, ол ел
өздерін Лакония деп атады. Спарта ежелгі Грекияның тарихына үлкен із
қалдырған ел. Спарта мемлекетінгң пайда болуына алып келген себептердің
ерекшеліктері болды. Олардың бірі - таптық қоғамның пайда болуына соғыс
эсер етті. Жеңіп алған дорийцтер жергілікті ахей тай-паларымен бірігіп,
Спарта қоғамын қүрды. Олар көрші Мессенияны бірігіп жаулап алды да,
өздерінің жерлерін кеңейтті.
Спартаға біз саяси демократиялық мемлекет деп мінездеме береміз.
Жаулаушылар жерге, қүлдарға жеке меншік күрып, оғам таптық сарала-уды
өткізді, спартиаттар үстем тапқа, жеңіліп қалған түрғындар қүлда-рға және
қүқығы кем азаматтарға айналды. Олар илоттар деп аталды. Илоттардың жерлері
ең қүнарлы болатын, сондықтан олар өздерініц жерлерін спартиаттарға бермеу
үшін көп уақыт олармен соғысты. Лако-нияның басқа шаруалар қауымы Спартаға
бағынып, өздерінін жерлерін бере салды. Олар периэктер деп аталды.
Илоттарға қарағанда периэктердің қүқықтары коп болды. Өздерінің қауымында
олар азаматтық қүқықтар-ды пайдаланатын, бірақ Спартаның озінде олар екінші
сортты адам деп саналып, үкіметті басқаруға қатыса алмайтын. Сонымен
Спартада 3 тап пайда болды: олар спартандықтар, илоттар және периэктер еді.
Дорийліктер өздерін басты қаласы Спартаның атымен спартандық-тармыз
деп атады.
Пелопонестің аумағында, таулы жерлерде түратын тайпалар, сондай-ақ
дорийліктерге оз еркіменен бағынған ахейліктердің кейбіреулері периэктер
деп аталды. Бүлар толық қүқылы азаматтар болмаса да, қүлдыққа түсе қоймаған
халық.
Илоттардың қүқығы қүлдардың қүкығына жақын екені белгілі. Спарта
халқының негізгі таптары-сословиелері: спартандар, периэктер жөне илоттар
осылай бөлінді.
Мессен соғысынан кейін спартандар мессен жерлерін алып болған-нан
кейін оларды 9000 жер учаскесіне болді. Сол жер учаскелері спар-тандарға
таратылды. Учаскені белуге болмайтындай етіп, илоттармен бірге берідді.
Әрбір жер учаскесінде илоттардың 1-2-3 отбасылары түратын еді. Ол жерлер
илоттармен бірге сатылып отырды.
Спартандар илоттар мен периэктерді басып-жаншып тастайтын. Егер бала
аурулы, әлсіз болып туылса, оны әкесіне шатқалдан лақтыруға бүйы-ратын.
Денсаулыгы дүрыс мықты баланы тірі қалдыратын да, ол жеті жаска дейін
анасының бауырында тәрбиеленетін.
7 жастан бастап бала коғамдық мектепке барып, онда ер жеткенше, яғни,
18 жаскз дейін уақытын откізетін. 7 жастан-12 жасқа дейін 1 кезеңі деп
саналады. Плутарх былай деп жазған: "Ликург заңымен балаларды ақысына жүмыс
істейтін мүғалімдерге откізуге болмайды" Балалардың 12 жасқа дейін окитын
жері Агела деп аталды. Агеланы ең күшті, ақыл-ды бала басқарды.
Мектептің тәртібі оте катал болатын. Балалар қатты тесеніште жас-
тықсыз үйыктап, жеңіл көрпе ғана жамылатын. Олардың киімі де жеңіл болатын.
Қысы-жазы жалаң аяк, жалаң бас жүретін. Олар ыстыкты қалай котерсе, суықка
да солай шыдауы керек еді.
Спарта балалары озара коп төбелесетін еді. Қарттар олардың тебелесіне
қаран, балалардың мінез-қүлқын зерттеп отыратын. Спарталықтар ба-лаларын
төзімділікке тәрбиелеу үшін, оларды аштық пен сусын ішпеуге үйретті. Кейбір
күндерде оларға су бермейтін. Оларды жараның ауырға-нына шыдауға үйрететін.
Мектепте балалар дене шынықтырумен және әскери іспен шүғыл-данды.
Тәрбиенің максаты - күшті де шыныққан жауынгер өсіру еді. Олар оқуды,
жазуды, санауды, ән салуды және билеуді, патриоттық та-қырыпка олең оқуға
үйренді. Философиямен, онермен айналысуға рүқсат етілмеді. Балалар мейлінше
қысқа да ыкшамды сөйлеуге үйретілді.
Грекия елінде тек жалғыз Спартада ғана әйелдердің тәрбиесіне үлкен
назар аударылды. Спарталықтар денсаулығы жақсы бала тек денсаулыгы жақсы
анадан ғана туады деп санайтын. Сондықтан қыздар үй тіршілігімен
айналыспайтын. Мүның бәрін илот әйелдері істейтін. Спартаның әйелдері ерлер
сияқты бала күнінен бастап гимнастикамен және спортпен шүғыл-данды.
Қыздар ұл балалар сияқты оқитын, жаза және санай алатын. Спартандар
кәмелет жасқа жеткенде үйленін, шаңырақ қүрды. Бірақ олар-дың кейінгі емірі
таза әскери сипатта болды. Күні бойы олар әскери отрядта, сол оздері
мектепке бірге оқыған жолдастарымен бірге болды. 20 жасынан бастап еркін
спартандар сисситияга қатынасады, жерге кожа болады. Сисситияның мүшесі
болу үшін белгілі бір мөлшерде заттай үлес қосуы тиіс еді.
Сисситияның әрбір мүшесі үн, арақ, май, ірімшік, жеміс тәрізді оз
үлесін екеліп тапсырады. Сисситияда олар әскери жаттығуларды бірге жасап,
бірге тамақ ішті. Сисситияныд мүшелері "тең адамдар қауымыпа" кірді және
барлық саяси қүқықтарды пайдаланды. Егер спартандык кедейленіп, сисситияга
озінің үлесін қоса алмайтын болса, ол қауымнан шығып қалады, содан барып
«тең адамдар қауымынан» да шығарылатын. Сөйтіп ол саяси қүқықғын да
жоғалтатын.
Спарта азаматтары 30-ға жаска толғанша өзінің қүкығын толық пай-далана
алмады. Оған базарға барып бірдеме сатып алуға рүқсат берілмеді, озіне
керек заттарын ол 30-ға толган туысқандарына сатып алғызады.
Рим жергілікті патриархалдық қауымға жататын. Патрицийлер ру, курия
және трибаларға бөлінетін. Рим үш трибаның одағы болатын. Бір курия он
рудан, триба он курийден тура-тын. 3 трибаның әрқайсысы жүз рудан, ал бүкіл
кауымның халқы үш жүз рудан қүралатын. Ру бірлестіктеріне кіретін азаматтар
өз әскерлерін қүратын. Халық жиналысына қатынасып, қауымның алгашқы
мүшелері болып саналатын. Алғашқы толық қүқықты азаматтыкты тек патрицийлер
иеленді.
Әрбір рудың аты болды. Рудың басшысы ақсақал кеңесіне, атап айт-қанда
сот қызметін жүзеге асыратын санаға енді. Ең басында Рим қауымы 300 рудан
түрғандыктан, ежелгі сенат 300 сенатордан түрды. Сенат омірлік көсемді
сайлады. Патша Сенаттың төрағасы болып, бүкіл қауым атынан қүдайга
қүрбандық берді және "легиондарды" басқарды. Ең маңызды мөселелер курияның,
рудың халық жиналысында қойылып отыратын.
Халықтың ең ауқатты бөлігінен түратын бірінші топтың жүздіктеріндегі
адам саны небары оншақты еді. Керісінше, соңғы топ жүздіктеріңде аза-
маттардың саны жүзден едэуір асып, ал ақырғы центурияда 4 мыңға дейін
жетті. Соиымен дүрыс шешілсе, 1 топ шешімі дүрыс және қуатты болып шыгады.
Олар 193 дауыстан 98 дауыс береді. Басқа топтар дауыс беруге қатыспаса да
болатын, ойткені олардың дауыстарының ешқандай кажеті жок еді.
Сервий Тулий реформалары Рим патрицийлері арасында наразылық-тар
туғызды. Осыны иайдаланып Тарквииий Суперб озінің алдындағы патшаны
өлтірген. Бірақ біраз уақыт откен соң өзінің зорлығымен және қаталдығымен
Тарквиний жалпы жүрттың наразылығына үшырады. Б. д. дейінгі 510 жылы Рим
халқы патшаға қарсы көтеріліп, оны Рим жерінен қуып шығарды.
Патрицийлерге карсы плебейлер күресінің ең ірі нәтижесі рулық-тай-
налық қатынастардан қүл иеленушілік мемлекет күруы болды. Плебейлер-Рим
аумагына кошіп келген адамдар. Олардың қүқықтары шектел-ген болатын. Оларга
патрицийлермен неке қиюға, жер сатып алуға, әс-керге қатысуға болмайтын.
Өздерінің жағдайларын жақсарту үшін плебейлер патрицийлермен күресті.
Плебейдің жеңісі ескі рулық қүрылыс-ты өзгертті де, оның орнына мемлекет
қүрылды. Мүның ішінде рулық аристократия мен плебей кешікпей мүлде жойылып
кетті.
Сервий Тулий реформалары. Б. д. д. VII ғасырда Сервий Тулий патша
Римде саяси және экономикалық реформа жүргізіп, плебейлердің жағ-дайын
жаксартты. Ол плебейлерді халык, жиналысына қатыстыратын болды.
Азаматтардың куриялары және ежелгі жиналысымен катар илебсйлсрді Рим жасағы
қатарына да ресми жіберуге жол берген Сервий Тулийдің реформалары.
Жауынгерлер центуриагтың комицияларын қүрды. Жауынгерлер мүліктік
белгілеріне сәйкес бес топқа болінетін. Байлық мөлшері асспен саналды. 1.
100000 асе, 2. 75000 асе, 3. 50000 асе, 4. 25000 асе, 5. 11000 асе. Одан
кемі - пролетарийлер. Сонымен, бірінші топка мүлігі 100 мың жез ассыларға
бағаланған неғүрлым ауқатты азаматтар жатқызылады. Олар толық қару-
жарақтанған 18 атты және 80 жаяу әскер жүздігін беруге міндетті болды.
Центуриат комицияларында дауыстар жүздіктер бойынша берілді. Бір жүздік бір
дауысқа ие болды. Сүрақ қою бірінші топтың азаматтарынан басталды, олар 193-
тен 98 да-уысқа ие болды. Ал қалғандарының 95 қана дауысы болды. Ең кедей
азаматтар ақырғы центурияға біріктірілді. Бүл "пролес" яғни "балалары-нан,
түқымдарынан басқа еінтеңесі жоқ адамдар" еді. Оларды әскери қызметке
жібермеді. Сервий Тулийдің жүргізген реформасы Римнің әскерін күшейтіп,
плебейлер мен патрицийлердің қүқығын теңдеді. Ре-формадан кейін патрицийлер
бәрі жоғарғы биліктегі міндеттерді оздері иеленді және жер алу қүқығын
сақтап калды. Плебейлер мен патрицийлердің езара қатысы мүнымен шектелген
жоқ. Сырттай ескі трибаларға бөлуді сақтай отырып, Сервий Тулий трибаларды
ежелгі ру одағынан аумақтық болініске айналдырды. Ол бүрын әкімшілік округ-
тарда ғана болған 4 аумақтық трибалар күрды. Кейін осындай трибалар-дың
саны біртіндеп осіп, б. д. дейінгі 1 ғасырда 35-ке дейін жетті.
Рим аристократиялык республикасы. ^^J^*"
Мемлекеттік қүрылысы. Б.д. дсйінгі V-VI гасырлар бойында иатрицийлік
аристократиялық республика конституциясының бірте-бірте қалыптасып, даму
процесі орістеді. Б. д. д. 510 жылы Римде республика қүрылды. Патшаның
орнына 2 консулды сайлайтын болды. Рим респуб-ликасының тарихы 500 жылдан
асады. Бірақ Римде республика қүрылғ-анымен, қоғамдық қүрылыста айтарлықтай
озгерістер бола қойған жоқ. Рим ерте республикалық кезенде полис, яғни,
еркін қүл иеленушілік сипатындағы азаматтық қауым болып қалды. Рим халқы
егіншілікпен, мал шаруашылығымен шүғылданды. Римдіктер астық дақылдарын,
жүзім, зәйтүн егіп, осірді, бақша шаруашылығымен шүғылданды. Диқандар
темірді еңбек қаруы ретінде қолданды. Олар ірі және үсақ қара мал, шошқалар
өсірді.
Б. д. д. V-III ғ.ғ. Рим мемлекеттік қүрьигысының түжырымдалу процесі
жүрді. Мемлекеттік екімет органдары-халық жиналыстары, магистрату-ралар,
Сенат болатын. Рим республикасының жоғарғы мемлекеттік органы б. д. дейінгі
1 ғ. басына дейін 300 адамнан түратын Сенат еді. Сенатор-ларды цензорлар
тағайындайтын. Сенаторлардың көбі омір бойына сенатор болып қалды. Кез
келген адам сенатор бола алмайтын. Ақсүйек рудан шыққан, жасы 60-қа толған,
өуелі диктатор, консул яғни, претор болып істеген адам гана бул лауазымга
сайлана алатын.
Сенат заң қабылдамайтын, бірақ ол занды талқылау қүқығын иеленген еді.
Бүл функцияны ол жаңа заң қабылдағандай шебер қолдана білді.
Сенатты магистраттар ғана шақыра алатын. Мәжілістерге төрағалык етуші
Сенаттың қызмет бабы өте жоғары еді.
Ол мемлекет мүлкіне басшылық жасады, қазынаға иелік етті, бюджетті,
салықты белгіледі. Ол комиция қаулыларын, ол сайлаған қызмет адам-дарын
бекітіп, сыртқы саясатқа басшылық етіп, діни тәртібін бакылады.
Сенат республиканың әскери емірін басқарды. Жауынгерлерді жинау
мерзімін, әскерлер контингентін, әскери бастықтар өкілдігін белгіледі.
Бакылау мақсатын көздеп, елшілерін өзі соғыс жүргізіп жаткан магист-ратқа
жіберіп отырды. Рим Республикасының аристократиялық ерекшелігі Сенаттың
рөлінен-ақ көрініп түрды. Сенаттың ықпалы орасан зор болды.
Аристократиялық республика халық демократиясының көп белгісін сақтап
қалды. Халық жиналыстары - сол демократияның бір көрінісі. Ең маңызды
мемлекеттік органдары - халық жиналыстары. Олар комиция деп аталды. Римде
комициялардың үш түрі бар.
Куриялар жиналыстары (комициясы). Римде ежелден келе жаткан комиция
жиналыстары болатын. Бүған үкіметтің жоғарғы иесі, әкесі мен шешесінің
азаматтық қүқығы бар, толық қүкылы Рим азаматтары (пат-рицийлер) жататын.
Рим азаматтары халык жиналысына қатысып, мемлекеттік қызметке алынып, жеке
меншікке ие болып, Рим әскерлерінде қызмет ете алатын.
Халық жиналыстарыныц тағы бір күрделі түрі - центуриаттық коми-
циялардың маңызы зор болды. С. Туллий жүргізген реформадан кейін олардыц
саны 193-ден-373 дейін көбейді. Центуриаттық жиналыс патри-цийлер мен
плебейлердің жиналысы болатын. Бүл жиналыстарды жоға-рғы қызмет адамдары
қаланың шетінде, Марс алаңында шақырды. Магистрат жиналыс алдында шешілетін
мәселені қойып, дауыс беру ісін жүргізуді биледі. Алғашқы дауыс беру
центурия ішінде өтті. Әрбір центу-рияда бір-бір дауыстан беретін. Центуриат
жиналысының қызметтік ықпа-лы күшті болатын, біріншіден олар қабылдайтын,
центуриат комицияла-ры Рим халқының еркін білдірді. Олар жоғарғы кызмет
адамдарын - кон-сулдарды, преторларды, цензорларды сайлады. Соғыс жариялау
жөне бітім жасау мәселелерін шешті. Комиция қабылдаған заңдарды бекітті.
Қатты жазаға үшыраған азаматтардың шағымын қарайтын таблица зандарын
қабылдау Рим плебейлерінің үлкен жеңісі болды. Патриций мен плебейге ортақ
зандар плебейлерді патрицийлердің жүгенсіздігінен қорғауға тиісті болды.
Эдилдер плебей трибундардың көмекшілері болды.
Б. д. Д. 445 жылы Канулейдің заңы қабылданды. Ол плебейлерге патриций
әйелдерге үйленуге рүқсат етті. Б. д. дейінгі 409 жылы плебейлерді квестор
етіп сайлайтын болды. Кейін оларды-367 жылы-консул, 364 жылы-куруль
эдилі(курульный эдил), 366 жылы-диктатор, 351 жылы-цензор, 337 жылы-претор
ретінде сайлап қоятын болды. Б. д. д. 287 жылы Яни-куль төбесінде
плебейлердің ақырғы жиналысы болды. Плебейден шыққан диктатор Квинт
Гортензий халықты тыныштандыру үшін, трибут комициялардың шешімі бойынша
жалпы мемлекеттік зандары болатын-дығын тағы да растайтын заң шығарды.
Рим халқының төменгі жігі қүлдар болды. Бүлардың көбі соғыс түтқындары
еді. Басқалары көршілес тайпалардан немесе осында келген қүл сатушылардан
сатып алынатын. Қүлдарды толықтырып отырудың маңызды көзі - кіріптарлык,
күлдық болды.
Онер мен сауданың дамуы Рим плебейлердің жіктелуіне әкеліп со-қты.
Плебейлер арасынан сауда-қолөнер шонжарлары шықты. Екінші жағынан плебейлер
саны өсті. Плебейлердің патрицийлермен нарықтъіқ түргыдағы күресі жер үшін
күрес болды. Кедейленген плебейлердің кіріптарлығын жою талаптары күресті
қиындата түсті. Б. д. д. V-VI ғасыр-ларда плебейлер нарықтық және саяси
қатынастарда патрицийлермен теңдік жолындағы үзақ күреске кірісті. Олар
патрицийлер ие болып отыр-ғандай азаматтық қүқықтарды, магистратураларды,
Сенаттан орын алу қүқықтарын талап етті.
Плебейлердің патрицийлермен күресінің басталуы б. д. д. 494 жылға
жатады. Эквалармен соғыс кезінде ауыртпалық тартқан плебейлер Рим
өскерлеріне қызмет етудеи бас тартты да, Римді тастап, Әулиетау үстіндегі
лагерьде түрды. Плебейлердіц Рим әскерін тастап кетуінен шошынган
патрицийлер оларға кеңшілік жасауға мәжбүр болды. Плебейлердің дер-бес
үйымдасу қүқығы танылды. 493 жылдан бастап олардыц өз ортасы-нан б. д. д.
олар екі лауазымды адамды халық трибундарына сайлай алды. Трибундар сенат
пен магистраттардың плебейлердің мүдделеріне қайшы келетін шешімдеріне
тыйым (вето) салу қүқығын алды. Сонымен, олардыц міндеті плебейлерді
иатрициан магистраттары мен сенаттың жүгенсіздігінен қорғау болды.
Алғашында 2 трибун, содан соң 4, ал кейінірек 10 трибун сайланды.
Б. д. д. 449 жылы 12 тақтаға ойылып жазылған зандар форумга қой-ылды.
Атам замангы патрицийлермен катар Римде еркін халықтың тобы-плебейлер де
пайда бола бастады.
Плебейлер патрицийлердіц рулық бірлестіктеріне кірген емес. Ежелгі
заманда жер иеленуге қүкығы болмады. Бүлардың копшілігі қолонермен және
саудамен шүғылданды. Плебей азаматтық қүқықтарға коп қол жеткізе алмады.
Бірақ уақыт өткен сайыи оларды Рим әскери жасағы-ның қүрамына енгізетін
болды. Плебейлердің салық толеп, өскерге қыз-метке араласуы нақты көрініске
айналды.
Плебейлердің қалай пайда болғаны бірнеше болжам бар. Қазіргі
зерттеушілердің пікірі бойынша, плебей халқының тегі ішінара еркін қоныс
аударушылардан, ішінара еркіндікке жіберілген қүлдардан, Римде қоныс тебуге
римдіктер зорлап көндірген кейбір коршілес шағын қала-лардың түрғындарынан
қүралды.
Пысықтау сұрақтары:
Ежелгі Грециядағы азаматтық жас?
Ежелгі Греция құқығы бойынша мүлікті бөлу принципі?
Солон кезіндегі жаңа сот органы?
Афина азаматтарының құқығы?
Геруссияның функциясы?
Клисфен қандай мемлекеттік органдарды құрды?
Солон реформасы бойынша тұрғындарды бөлу принціпі?
Афина азаматтарының міндеттері?
Бесжүздік Кеңестің өкілеттілігі?
гелиэяның функциясы?
Тақырып 3. Франк мемлекеті. Англия феодалдық мемлекеті және құқығы
А) ЕРТЕ ФЕОДАЛДЫҚ ФРАНК МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҒЫ
Б) Карл империясы.
В) англосаксондық мемлекеттердің құрылуы
Г) Генрих -2 реформалары
Кезеңдерге бөлінуі
1-кезең – Меровингтер ионархиясы (VІ – VІІ ғ.ғ.)
2-кезең – Каролингтер монархиясы (VІІІ – ХІ ғ. 1 жартысы). Франктер
мекендеген жерлер 2-округқа – пагқа бөлінді. Паг ұсақ бірліктер –
жүздіктерден тұрды. Мемлекет территориясын жайлаған негізгі этникалық
топтар: Солтүстікті мекендеген франктар мен Оңтүстікті мекендеген галло-
римдіктер болды.
Негізгі топтар – фоедалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды.
Меровингтер монархиясына тән белгілер:
1. Хлодвиг өлімінен кейін корольдік бірнеше рет тәуелсіз мемлекеттерге
бөлінді.
2. корольдік билікті ұстау үшін жерге жеке меншік – аллад енгізілді.
1. үнемі өсіп отыратын шіркеулер және жер иеліктері тез байыды.
2. жерсіз шаруалардың тез өсуі.
3. патронат жүйесі кең таралды.
4. корольдік билік әлсіреп, ақсүйектердің құдыреттілігі өседі.
5. Билік ақсүйектердің қолына шоғырланды. Ол мемлекеттегі барлық маңызды
лауазымдарды басып алады. Оның ішінде майордан – алғашында король
сарайын басқарды, соңынан мемлекет басшысы болды. Бұл лауазым мұраға
айналып, соңында Каролингтер әулетіне жол ашып береді.
Каролингтер монархиясының негізгі ерекшілігі сол ол майордан Карл
Мартелл реформасымен тығыз байланысты. Оның мәні мынада:
1. жерді толық меншікке сыйға беру тәртібі жойылады ;
2. мұның орнына өмірлік иелену – бенефиций пайда болды.
3. бенефиций ұстаушысы – авссол деп аталады, ао берушісі – сеньор деп
аталады;
4. бенефиций ұстаушысы сол жерді берген тұлғаның мүддесі үшін әскери
қызметті өтеуі тиіс болатын;
5. мемлекет басшысынан басқа бенефицийді басқа да ірі феодалдар тарата
бастады, сөйтіп олардың өздерінің вассалдары пайда болды ;
6. сот, полиция, қарды облысындағы барлық өкілеттіктер жер иесіне
берілді;
7. иммунитеттік гролиотар енгізілді. Ол бойынша сол жерге мемлекет
шенеуніктерінің қызметі таратылмады.
Мемлекеттік құрылыс
Басқару формасы бойынша франк мемлекеті шектеулі монархия болды.
Король билігі үнемі әрекет ететін кеңеспен шектеліп отырды және олардың
келісімінсіз бірде бір маңызды шешім қабылданбады.
Мемлекетті басқару мен сот ісін жүргізуде жоғарғы лауазымды тұлғалар
қызмет етті : майордам, пфальцграф – алғашында король малайларын бақылады,
соңынан сотты басқарды; тезаурарий – қазыналы, байлықты сақтаушы ; маршал –
атты әскербасшысы ; және архикаппелан – король духовнигі және сарай
духовенствасының ішіндегі ең басшысы.
Жергілікті басқару
Округті (паг) басқаруды – король тағайындайтын лауазымды тұлға – граф
жүзеге асырды. Округ құрамына кіретін жүздіктерді солтүстікте центенарий,
ал оңтүстікте викарий басқарды. Олар графқа бағынышты болды. Жүздіктің
құрамына кіретін қауымдар өзін-өзі басқаруды сақтады.
Сот
Жоғарғы сот билігі монархта болды. Корольдік кеңес аса қауіпті
қылмыстарды қарастырды. Негізінен істердің көпшілігі жүздіктердің сотында
қаралды.
Франк мемлекетінің гүлденуі ІХ ғ. Басында оның құрамына барлық батыс
Европа енгенде жетті. 843 ж. Вердендегі ¦лы Карл немересімен жасасқан
шартта Франк мемлекетінің 3 корольдікке бөлінуі заңды бекітілді. Олар:
батыс франктік, шығыс-франктік және орталық (болашақ Франция, Германия және
Италия).
Құқығының негізгі белгілері
Ертедегі құқықтың қайнао көзі – тайпалық сипаттағы әдет ғұрыптар.
V-ІХ ғ. Кезінде «варварлық шындық» түріндегі тайпа әдет ғұрыптың
жазбасы болды. Салистік, Рипуарлық, Бургундтық, Аллементтік шындықтар пайда
болды. Көбінде Салистік шындық мысалға алынады. Онда құқықбұзушылық және
соған сәйкес жазаның жалпы, абстрактілі ұғымдары болмайды : мысалы қылмыс
д/з – тұлға мен мүлікке зиян келтіру және «король бейбітшілігін» бұзу ; ал
жаза д/з – жәбірленушіге келтіруге зиянды өтеу және «король бейбітшілігін»
бұзғаны үшін корольге айыппұл төлеу. Жаза кінаға байланысты болмады және ол
тек қана әрекеттің аяқталған нәтижесіне тағайындалды.
Салистік шындық бойынша неке күйеу баланың келін баланы ұрлау
формасында болды. Зорлықпен ұрлауға тыйым салынды және қандас туысы және
еріктілер мен құлдар арасында неке қию тиым салынған. Мұрагерлік құқықта
меншік иесі өлгеннен кейін барлық қозғалмалы мүліктерді ең алдымен
балаларына, олар болмаған жағдайда кезектесіп шешесі, аға-қарындасына
мұраға қалып отырды.
Міндеттемелік қатынас облысында Салистік шындық мімілелермен тек
қарапайым түрлерін білген : сату-сатып алу, несие, заем, айырбас, сыйға
тарту. Мәміле кезінде меншік құқығын беру көпшіліктің алдында жүзеге асты.
Міндеттемені орындамау мүліктік жауаптылыққа әкеледі. Сот процесі
айыптаушылық сипатта болды. Оған тән негізгі белгілері : азаматтың және
қылмыстық процестің жүзеге асырылуы бір формада болды. Іс жәбірленушінің
инициативасы бойынша қозғалады.
Бақылау сұрақтары:
1. Ортағасырлық мемлекет пен құқық тарихындағы “қамқоршы” институтының
пайда болу себебі?
2. Феодализмнің пайда болуына байланысты аллод кімге айналды?
3. Саликалық шындық бойынша сот процесіндегі сопряжниктердің саны?
Тақырып 6. Ортағасырлық Франция мемлекеті мен құқығы
Жоспар:
1. Феодалдың бөліну кезеңіндегі мемлекет пен құқық тарихы
2. Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі
3. Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі
4. Құқықтың негізгі белгілері.
1. Франция мемлекеті мен құқық тарихының кезеңдері
1 - кезең – феодалдың бөліну кезеңі (ІХ-ХІІ ғ.ғ.)
2 – кезең – сословиялық өкілетті монархия кезеңі (ХІV- ХV ғ.ғ.)
3 - кезең – абсолютті монархия кезеңі (ХVІ-ХVІІІ ғ.ғ.).
Француз мемлекеті Каролинг империясы құлағаннан кейін пада болды.
Негізгі антогонистік тотар феодалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды.
Өздерінің топтық маңыздылығына қарай мемлекет феодалдар диктатурасы болып
табылады.
Феодалдың бөліну кезеңі
Қоғамдық құрылыс. өндірістің негізгі құралы – жер - үстем топтың
монополиялық меншігі болды. Шаруалар иелігінде күнделікті пайдаланатын
иесінің кішкентай жері – парцелла болды. Көптеген шаруалар сервтар мен
вилландарға айналды.
Сервтар – иесінің жеке және мұрагерлік тәуелділігінде, оның барлық
айтқандарын істеп, бірталай ақы алды.
Вилландар – жеке басы тәуелді емес, өз парцелласын (жерін) басқа
тұлғаларға сата алды, ал бұл оны сеньорлық борышынан босатты.
Мемлекеттік құрылыс
Мемлекет басында король тұрды. Оның билігі сайланбалы болды (корольді
оның вассалары мен шіркеу иерархиясының жоғарғысы сайлады). Жалғыз жалпы
мемлекеттік орган – корольдың курше (¦лы Кеңес) болды. ¦лы Кеңес съезд
түрінде жұмыс істеді. Бұл кезеңде басқарудың арнай органдары болмады.
Министериалдар - лауазымды тұлғалар сарай шаруашылығын жүргізіп,
сарайлық басшы болды. Король иелігі домен деп аталады. Барлық домен
округтерге – превотаждарға бөлінді, Олардың басында прево тұрды.
Орталықтағы министериалдар мен жергілікті жерлердегі превотаждарды король
тағайындады.
Сот
Әрбір ерікті адам «тең сотпен» соттасулары қ/т болды. әрбір тұлғаның
жауапқа тартылуы қай иерархиялық сатыға жататынына байланысты болды.
Жоғарғы сот – корольдық курия еді. Жергілікті жерлердегі сот- сеньорлық
юстиция деп аталады. Жоғарғы дәрежелі сеньорлар жо,ғарғы сот билігіне
«жоғарғы юстицияға» ие болды. Олар өлім жазасымен жазаланатын қылмыстарды
қарады. Төменде тұрған сеньорлар «төменгі юстицияға» ие болды, қалған
қылмыстарды қарастырды.
Екінші кезеңнің басында король билігі күшейе түседі. Ол мынадан
көрініс табады : Король билігінің сайланбалылығы алынады; «менің
вассалымның вассалы менің вассалым емес» деген принцип жоққашығарылады:
вассаның адалдық жөніндегі анты тікелей корольге берілді:
Людовик ІХ реформалары өткізіледі : оның мәні мынада : сот реформасы –
корольдық доменде жеке соғыстарға тыйым салынады, егер даутуған жағдайда
корольдық сотқа жүгінулері керек; жергілікті жерлерде «корольдің 40 күні»
енгізілді, бұл мерзім ішінде феодалдар жеке соғысты бастай алмады ;
Корольдың куриядан ерекше сот палатасы Перит парламенті ығыстырылып
шығарылды. Бұл жоғарғы апелляциялық инстанция болды. Қаржы реформасы –
басты есептік бірлік ретінде – корольдық алтын монета енгізілді. Корольдық
куриядан қаржылық басқарудың жоғарғы органы ретінде – Есеп палатасы
ығыстырылып шығарылды.
Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі
Қоғамдық құрылыс. Сервтардың орнына цензитарий пайда болды. Цензитарий
– тәуелсіз шаруалар, мұралық жер үлесі цензив иесі. 3 Негізгі сословиенің
ресімделуі аяқталды: духовенство, дворяндықжәне «үшінші сословие». Оларға
барлық алым-салықтар төлеу жүктелді.
Мемлекеттік құрылыс
Саяси бөліну жойылып, мемлекет сословиелік -өкілетті монархия
формасына ие болды : қуатты король билігі жоғарғы кеңесші орган – Бас Штат
өкілмен бірігеді. Барлық мәселелер палаталар бойынша жеке қарастырылды.
Шешім дауыстың көпшілігімен қабылданды, шешімнің соңғы бекітілуі барлық
палаталардың бірлескен жиналысында шешілді.
Мемлекеттік басқару органдарына жататындар:
Мемлекеттік кеңес – жапы басқаруды жүзеге асырды және басқарудың өзге
де саласын бақылады.
Есеп палатасы – қаржы басқармасының жоғарғы органы және Парламен
жоғарғы сот.
Лауазымды тұлғалар:
- канцлер – ағымдағы басқаруды жүзеге асырды және өзге лауазымды
тұлғаларды бақылады;
- коннетабль - король әскербасшысы;
- камерарий – король қазынасын басқарды;
- палатиндер – корольдің ерекше тапсырмасын орындайтын король
кеңесшісі;
- легистер – рим құқығы курсын меңгерген шенеуніктер.
Жергілікті басқару.
Король доменің территориясы бірдей әкімшілік бірліктерге – бальяждарға
бөлінді. Олардың басында король тағайындайтын шененік – бальи тұрды.
Бальяждар превотаждарға бөлінді. Олардың басында өз қолына әскери,
әкімшілік, қаржы және сот биліктерін шоғырландырған – прево тұрды.
Қалаларда қалалық өзін-өзі басқару органы – коммуна пайда болды.
Сот.
Жоғарғы апелляциялық сот – Парламент еді. Ол бірнеше палатадан тұрды:
үлкен сотпалатасы, тергеу палатасы және кешірім палатасы. Жоғарғы шіркеу
соты – алдымен рим куриясы соты, одан кейін кардионом соты, сосын
архиепископ соты, аяғында официан соты болды.
Абсолюттік монархия кезеңі
Қоғамдық құрылыс.
Негізігі ерекшелігі – феодализм қойнауында капиталистік өндіріс
қатынастық пайда болды. Осыдан барып негізгі қанаушы тап – феодализммен
бірге буржуазия пайда болы. Ол қала патрициаты – бай саудагерлерден тұрды.
Бұрынғы сияқты ел тұрғындары 3 сословиеге бөлінді : мұнда духовенство мен
дворяндық өз артықшылықтарын сақтап қалды, ал үшінші сословиеге шаруалар да
кірді.
Мемлекеттік құрылыс.
Абсолбтизм барлық заң шығарушы, атқарушы және сот биліктілігі мен
мемлекет басшысы – корольдің қолында шоғырланумен сипаттайды. Бұл Бас штат,
Парламент, шіркеуінің қызметі шектелгендігінен көрініс табады.
Мемлекет басқарудың орталық органы әр кезеңде туындаған әртүрлі
мекемелердің қоспасы еді. Оларға жататындар : Мемлекеттік кеңсе – король
жанындағы кеңесуші орган ; Қаржы кеңесі ; Жасырын Кеңес – бірқатар істерді
қайта қарастырды; канцлер аппараты және тағы басқалар. Осы органның
барлығын Бас қаржы бақылаушысы және 4 мемлекеттік хатшы басқарды: әскери,
шетел, теңіз ісі және сарай ісі.
Жергілікті басқару.
Корольдік территориясы генералитет, губернаторлық, дионез, бальяж
және интенданттықтарға бөлінді. Бұлар қаржы, әскер, шіркеу, сот және
әкімшілік ведомствоға сәйкес келеді. Жергілікті жерлердегі басқаруды
интенданттың (король үкіметінің ерекше өкілеттілігі) жүзеге асырды.
Сот.
Бірқатар сот жүйесі қызмет етті: корольдық сот, сеньорлық сот, қалалық
және шіркеулік соттар.
Құқықтың негізгі белгілері.
Феодализм ыдырағанға дейін Франция бірде бір құқық жүйесін білмеді.
Құқықтың территориялық әрекет ету принципі болды, яғни тұрғындар сол
территорияда қалыптасқан құқық нормаларына бағынды. Құқықтың негізгі қайнар
көзі әдет ғұрыптар – кутюмдер болды. Сословиелік өкілетті монархия кезінде
кутюмның алғашқы жинағы - өзіне Париж, Ориеан, Тур, Анжа және Мэп
кутюмдерін қосатын «Қасиетті Людовиг Жинағы» пайда болды.
Абсолюттік монархия кезеңінде әдетғұрып жинақтарымен қатар құқықтың
қайнар көздеріне корольдың жарлық, бұйрық, эдинт, ордонанстары қосылады.
Францияның оңтүстігінде құқықтың қайнар көзі – рим құқығы болды.
Франция феодалдық құқығының негізгі институты – жерге меншік құқығы
еді. Ірі жер иелену аллад, бенефицит түрінде болды. Ал ХІ ғасырда бенефицит
мұраға қалтырылатын болды. Міндеттемелік құқықтағы шарт түрі : сату-сатып
алу, заем, сыйға тарту, жерді жалдау. Неке отбасылық қатынастар негізінен
канондық құқық нормаларымен реттелініп отырды, сонымен бірге кутюм және
король ордонанстарымен де. Неке құру үшін : белгілі бір жасқа толу,
тараптардың келісімі, ата-ана келісімі қажет болды. Мұрагерлік 2 формада
болды: заң бойынша және өсиет бойынша. Қылмыстық құқықта барлық қылмыстың
жиынтығын 3 топқа бөліп қарастыруға болады :
1) дінге қарсы қылмыстар ;
2) мемлекетке қарсы қылмыстар ;
3) жеке тұлғаға қарсы қылмыстар.
Жаза түрлері :
а) ауыр жазалар ;
б) мүшеге зиян келтіру туралы ;
в) түрмеге отырғызу және каторгалық жұмыстар ;
г) масқара жазалар және айыппұл.
Қылмыстық процесс 2 сатыдан тұрды :
1) қылмыскерді жасырын іздестіру және протокол толтыру арқылы
жүргізілетін қажетті тергеу әрекеттері ;
2) ашық және көпшілік алдындағы соттау.
Бақылау сұрақтары:
1. Франция мемлекеті мен құқықығының қалыптасу кезеңдері
2. Феодалдық Франция мемлекетіндегі басқару органдары
3. Феодалдық Францияның әкімшілік –территориялық бір2і4і
4. Франция құқығының қайнар көздері
Тақырып 7. Ортағасырлық Англия мемлекті мен құқығы тарихы
Жоспар:
1. Ертефеодалдық англосаксондық монархия кезеңіндегі мемлекет пен
құқық (ХІІ-ХІ ғ.ғ.).
2. Ағылшын феодализмінің қалыптасу кезеңіндегі мемлекет пен құқық (ХІ-
ХІІІ ғ.ғ.ғ).
3. Сословиелік - өкілетті монархия кезеңіндегі мемлекет пен құқық.
4. Абсолюттік монархия кезеңіндегі мемлекет пен құқық (ХV-ХVІІ ғ.І
жартысы).
5. Феодалдық Англияның құқығының қайнар көздері.
Кезеңге бөлінуі:
1-кезең – ертефеодалдық англосаксондық монархия (ХІІ-ХІ ғ.ғ.).
2-кезең – ағылшын феодализмінің қалыптасу кезеңі (ХІ-ХІІІ ғ.ғ.ғ).
3-кезең – сословиелік - өкілетті монархия.
4-кезең – абсолюттік монархия (ХV-ХVІІ ғ.І жартысы).
Ертефеодалдық англосаксондық монархия.
VІІ ғ. басында герман тайпалары. Британияны толық жаулап алады да, ал
Британияны мекендеген кельт тайпалары құлдар мен тәуелді адамдарға
айналады.
Қоғамдық құрылыс.
Тұрғындардың негізгі массасын ерікті қауым шаруалары керл-р құрады.
Оның ішінен ру-тайпалық қауым ақсүйектердің өкілдері – эрл-р бөлінді.
Жартылай еріктілер лэт деп аталады. Қоғамдық баспалдақтың ең төменгісінде
құлдар тұрды.
Феодалдық қоғамның қалыптасуына байланысты англосаксониялық ірі жер
иелері – глафорд немесе лорд деп аталады. Шаруалардың негізгі массасын
басыбайлы шаруа- виллаир құрады. Ерікті шаруалар – сокмен деп аталады.
Мемлекеттік құрылыс.
ІХ ғ. Басында УЭС секс корольдығы өзіне англосаксондық мемлекеттен
басқасын қаратып алады да, Англия деп аталатын біріңғай англосаксондық
мемлекетін құрайды.
Мемлекет басында – король тұрады. Ол заң шығару билігіне, әскери
билігіне ие болды және жоғарғы сот.
Атқарушы орган – Даналар кеңесі – витана гемот. Оның құрамына король,
корольдың ер баласы, епископтар, ірі феодалдар және тэн-р- ақсүйектер
өкілі. Витанагелиоттардың қызметі біртіндеп құлдырайды, өйткені король
сарайы басқару орталығына айналады. Король жанындағылар мемлекеттің
жоғарыдағы лазазымды тұлғалары болады. Олар:
- камерарий – король мүлкі мен қаржысына есеп берді;
- маршал – король атты әскерін басқарды;
- капеллан – король канцнляриясын меңгерді.
Әскер.
Әскер сарбаздар мен халықтық жасақтардан тұрды. Оған қару ұстай алатын
барлық еркін азаматтар енгізілді.
Жергілікті басқару.
Негізгі территориялық бірлік – графтық болды. Оны олдермен басқарды.
Олдерменді король ақсүйектер ішінен тағайындады. Графтық жүздіктерге
бөлінді. Ең төменгі территориялық бірлік – ауылдық қауым болды. Қауымдар
ондықтарға бөлінді және олардың жауаптылығы бірдей болды.
Сот.
Мемлекеттегі жоғарғы сот – король соты болды. Ол мемлекеттік
сатқындық, король вассаларының арасындағы дауды шешу және жер иелігіндегі
жөніндегі дауларды шеші сияқты істерді қарады. Жергілікті жерлерде
қылмыстық және азаматтық юрисдикция жиналыс қолында болды.
Ағылшын феодализмінің қалыптасуы.
1066 жылы норман герцогі Вильгельм үлкен әскермен аралды басып алып,
англосаксон әскерін жеңіп, Англияны жаулап алды. Ол өзін барлық жерлердің
жоғарғы меншік иесімін деп жариялап және барлық ерікті жер иелеріне оған
ант берсін деп талап етті.
Қоғамдық құрылыс.
Феодалдық шаруашылықтың негізі – феодалдық жер иеліктерінің жиынтығы –
манор болды. Негізгі антогонистік топтар : феодалдар және олармен қаналушы
басыбайлы шаруалар. Қалаларда саудагерлермен қолөнершілердің топтары
қалыптаса бастады.
Мемлекеттік құрылыс.
Норман герцогі Вильгельм Англияны жаулап алғаннан кейін ол қуатты
король билігі бар орталықтанған мемлекет болды. Жоғарғы заң шығарушы
билікті король корольдік куриямен бірге жүзеге асырды. Корольдік куриядан
тек қана мемлекеттің қаржысын басқаратын орган –Шахмат тақтасы палатасы
бөлініп шықты. Бұл орган жоғарғы есеп палатасы және тек қана қаржы
ведомствасының шенеуніктері жасаған қылмыстарды қарастыратын сот органы
болды. Бұл кездегі мемлекеттегі жоғарғы лауазымды тұлғалар : маршал – әскер
басшысы ; камерарий король мүліктері мен жер иеліктерін басқарды ; канцлер
– мемлекеттік канцелярияның басқарушысы және юстициарий-корольдің бірінші
көмекшісі.
Жергілікті басқару.
Жаулап алынғаннан кейін де Англиядағы графтықтарға, жүздіктерге және
қауымдарға бөліну сақталды. Графтықтардың басында – олдермен тұрды, бірақ
шын мәніндегі билік жоғарғы қаржы, сот, әскери және полицейлік билік иесі –
шерифқа көшті.
Сот.
Сот жүйесін қайта құрудың негізін Генрих ІІ-ң ассиздері (нормативтік
актілері) қалады. Ол 6 округке институт құруды қарастырды. әор округке 3
разъездік судья тағайындалды. Оларға сот функциясымен қатар, сонымен бірге
жергілікті жерлердегі шенеуніктерінің қызметін бақылау және салық жинау
міндеттері жүктелді. 1176 жылы Нортгемптондық ассизда 12 рыцарь және өзге
де толық құқылы азаматтардан құралған сот құру көзделген. Разъездік
судьялар институтын құрудан кейін Корольдік куриядан ерекше бөлім –
корольдік орындық соты құрылды.
Сословиелік -өкілетті монархия.
Қоғамдық құрылыс.
Экономикадағы өзгерістер елдің таптық құрылысына да елеуші өзгерістер
әкелді : нормандық және англосаксондық феодалдар арасындағы айырмашылық
жойылып, олар бірігеді ; үстем тап құрамында ірі феодалдың ақсүйектер
қабатына бөліну күшейе түседі : лордтар мен ұсақ және орта жер иелері –
рыцарьлар арасында. Феодалдар мен шаруалар арасындағы қатынастарға келетін
болсақ, натуралды борыш ақшалай борышқа – коммутацияға ауысады.
Мемлекеттік құрылыс.
ХІІ ғасырдың басында Англияда король билігін шектеуге қарсы және
король шенеуніктерінің өкілеттігін де шектеуге қарсы күшті күрес туады. Бұл
сословиелік өкілетті монархияның орнығуына себепші болды. 1215 жылы Иоан
Безземельный бірінші конституциялық актіге қол қояды (Великая Хартия
вольностей). Онда негізінен король билігін салық жинау мәселесі бойынша
шектейтін корольдік кеңесін құру қарастырылған. Бұның нәтижесі –
сословиелік өкілетті мекеме парламенттің құрылуы.
1258 жылы қаруланған барондар корольді Оксфорд азық түліктерін
қабылдауын мәжбүр етті. Ол король бірде-бір маңызды шешімді 15 барон
кеңесінің келісімінсіз қабылдай лмайды дегенді қарастырды.
1263 жылы корольдің жақтаушылары мен Симон де Монфор бастаған олардың
қарсыластары арасында азаматтық соғыс басталды.
1264 жылы король әскері жеңіліп, мемлекеттік билік Симон де Монфордың
қолында болды. Оның қызметіндегі ең маңыздысы сол, Англия тарихында алғаш
рет Парламент шақырылды (1265 ж.) Оның құрамына король ірі (зайырлы) және
рухани феодалдар, әр қаланың 2 өкілі кірді. ХІVғасырдың ІІ жартысында
парламент 2 палатаға бөлінді: жоғарғы – лордтар палатасы, төменгі – қауым
палатасы.
Жергілікті басқару
Жергілікті басқару жүйесіндегі негізгі өзгеріс графтықтың ескі соты
мен жиналысының рөлі бірден түсіп, олардың функциясы жаңа лауазымды
тұлғалар мен разъездік судьяларға көшті.
Сот жүйесі.
1. Корольдік орындық соты- қылмыстық істерді және қауіпсіздікті
сақтау істерін қарастырды.
2. Жалпы дау соты – корона құқықтары мен мүдделеріне байланысты
емес азаматтық істерді қарады.
3. Қазыналық сот – қаржымен байланысты істерді қарады.
4. Лорд-канцлер соты – алдындағы үшеуіне қарағанда «әділеттікпен»
істерді шешті.
5. Ассиздер соты – разъездік судья басшылығындағы істерді қарады.
6. Суд присяжных – үлкен және кіші жюрийлерден тұрды, үлкен –
айыптаушы, кіші – істі қарап, вердикт шығарды.
Абсолюттік монархия
1. Жаңа дворяндық – джентри
2. Қалалықтар
3.Шаруалар: копигольдер – ескі шаруалардың ұрпақтары және фригольдер –
жердің ерікті меншік иесі болып бөлінеді.
Мемлекеттік құрылыс
Англияда абсолюттік монархия феодализм ыдырап, капиталистік өндіріс
қатынастары пайда болғандақалыптасты. Ағылшын абсолютизмінің ерекшелігі
сол, ол толық аяқталмады, яғни күшті король билігімен қатар парламент те
әрекет етіп тұрды.
Мемлекеттік билік пен басқарудың ең жоғарғы органы – король - өзіне
бағынышты органдармен көмегімен заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерін
жүзеге асырды. Жасырын кеңес – мемлекеттің жоғарғы лауазымды тұлғаларынан
тұрды: лорд-канцлер, лорд қазынашы, жеке мөрді сақтаушы лорд, лорд-адмирал.
Парламент – сословиелік өкілеттік органы.
Жергілікті басқару
Графтықтар сақталды, бірақ ең төменгі территориялық бірлік – приход
болды.
Сот жүйесі
Вестминстерлік соттармен бірге төтенше соттар (Звездная палата)
пайда болды.
Құқығының негізгі белгілері:
Англиядағы құқықтың негізгі қайнар көздері:
1. әдет – ғұрыптар
2. нормативиік актілер (мысалы, 1017 ж. Кунт заңдары)
3. разъездік соттың «жалпы құқықтары»
4. даудың, айтыс – тартыстың жинағы деп аталатын сот мәжілісі
барысында толтырылатын хаттамалар
Сөйтіп, маңызды сот ісінің «жылнамаларда» басылатын болды. Сөйтіп,
жалпы құқықтың негізгі принципі қалыптасты: «дау – дамайлар жинағында»
жазылған жоғары тұрған соттың шешімі ұқсас істерде немесе төмен тұрған
соттарда міндетті түрде қаралуы тиіс. Сөйтіп, сот президенті пайда болды.
Ұқсас шешім болмаған жағдайда – құқықтың жалпы принциптері немесе
соттың еркін қаралуы
• «әділеттік құқығы» - тұлға өз мүддесінің «жалпы құқық»
соттарынын қорғалуын таппағанда, ол өз ісін «ар - ұятына қарай»
шешуін өтініп, корольден «қайыр» сұраған.
• статуттар – орталық биліктің заң шығарушы актілері, яғни король
мен парламент қабылдаған актілер.
Англосаксондық құқық жүйесіне тән белгілер: сот процестіне негізделген
«жалпы құқық» және «әділеттік құқығының» пайда болуы;
«Жалпы құқық» жерді феодалдық ұстаумен байланысты ғана мәселелерді
қарастырды. «әділеттік құқығы» негізінде копигольдер және лордтар
арасындағы азаматтық істерді ғана қарастырды.
XII – XII ғ.ғ. ағылшын құқығында бұрын – соңды болмаған – сенімгерлік
меншік институты пайда болды. Оның мәні мынада: бір тұлға екінші тұлғаға
басқаның мүддесі үшін өз мүлкін сеніп тапсырады, береді.
Міндеттеменің негізгі қайнар көзі шарт және құқық бұзушылықтар болды.
Англосаксондық құқық шартының барлық түрлерін білді.
Некеге отыру, оны бұзу және ерлі – зайыптылардың қатынастары жөніндегі
мәселелер канондық құқық құзіретінде. Ерлі – зайыптылар арасындағы мүліктік
қатынас «жалпы құқықпен» реттелді.
Барлық қылмыстар 3 топқа бөлінді : тризна-сатқындық (дарға асу жолымен
өлім жазасына кесілді); фелония –ауыр қылмыстар (өлім жазасына кесілді) ;
мисдиминор - терісқылықтар (мүлкі тәркіленген).
Бақылау сұрақтары:
1. Англия мемлекеті мен құқығының орта ғасырда пайда болуы мен
дамуының ерекшеліктері
2. Орта ғасырылық Англиядағы басқару органдары
3. Орта ғасырлық Англиядағы әкімшілік-территориялық бөлініс
4. Англиялық феодалдық құқықтың қайнар көздері
Тақырып 8. Ортағасырлық Германия мемлекеті мен құқығы
Ерте феодалдық монархиялық – герман ұлттық Қасиетті Рим империясының
құрылуы (Х-ХІІІ ғ.ғ.) ;
Германия князьдіктерінде сословиелік өкілетті монархиялық қалыптасуы
мен нығаюы және курфюрстер олигархиясының орнығуы (ХІV- ХVІ ғ.ғ.)
Германия мемлекетінде князьдық абсолютизмінің орнығуы ХVІІ-ХІХ
ғасырдың басы).
Пруссия мемлекетік құрылысы
Германия дербес мемлекет ретінде Франк мемлекеті құлаған кезде пайда
болды. Алғашында ел Тевтондық мемлекет деп аталды. Оған Швабия, Бавария,
Франкония, Саксония және Лотарингия кірді.
Кезеңге бөлінуі.
1-кезең – ерте феодалдық монархиялық – герман ұлттық Қасиетті Рим
империясының құрылуы (Х-ХІІІ ғ.ғ.) ;
2-кезең – Германия князьдіктерінде сословиелік өкілетті монархиялық
қалыптасуы мен нығаюы және курфюрстер олигархиясының орнығуы (ХІV- ХVІ
ғ.ғ.)
3-кезең – Германия мемлекетінде князьдық абсолютизмінің орнығуыХVІІ-
ХІХ ғасырдың басы).
Ертефеодалдық монархия.
Көршілес ұлттардың көмегімен территорияның кеңеюі нәтижесінде Европа
орталығында ХІІІ ғасырда Герман ұлтының «Қасиетті Рим империясы» деп
аталатын империя пайда болды. Оның құрамына герман герцогтіетері және
Солтүстік Италия мен словенияның мәжбүрлеп қосып алған жерлері кірді. Бұл
әр халықты (неміс, славян) біріктірген жасанды мемлекет еді. әлсіз
болғандықтан, жеке неміс қаладағы республикалық және дербес князьдігінің
бөлінуіне әкеп соқты.
Қоғамдық құрылыс.
Бұл кезеңдегі тұрғындардың негізігі қабаты – феодалдар мен шаруалар
болды. Феодалдар верхушка мен рыцарьлықтан тұрды, ал шаруалар бірнеше
категорияларға бөлінді : еріктілер - өз жерін өзі иеленуші ; чиншевиктер –
басқалардың жерін ұстаушылар және сол үшін чинш-оброк төлеушілер ;
басыбайлы шаруа және халықтар және қалалықтар – саудагерлер мен
қолөнершілер,
Германияның мемлекеттік құрылысының өзіндік ерекшеліктері болды.
а) король (император) сайланбалы болды.
б) жергілікті феодал, әсіресе князьдық билігінің лауазымдылығы сонша,
тіпті олар дербес государьға айналып кетті. Формальды түрде герман
королінің билігі кең болғанымен шын мәнінде зайырлы феодалдарға берілген,
артықшылықтар нәтижесінде шектеулі еді. Х ғасырда басқарудың сарайлық –
вотчиналық жүйесі бекітіледі.
Әскер.
Германияның қарулы күштері бұл кезеңде император-вассалы –
рыцарьлардан тұрды. Феодалдық әскери қызметі 6 аптамен шектелді. Қажет
жағдайда жасаққа шаруаларда шақырылды.
Сот.
Императордың сот билігі шектеулі болды. Жоғарғы юрисдикция зайырлы
және рухани феодалдық жолында шоғырланды. Сословиелік соттар пайда болды.
өзіңе тең соттасу принципі бекітіледі. Шаруаларға сот билігін феодалдар
жүзеге асырады.
Сословиелік өкілеттік монархия.
Қоғамдық құрылыс.
Таптық құрылыстағы өзгерістер орта феодалдық жоғалуынан, рыцарьлықтың
құлауынан көрініс табады. Духовенство 2 топқа бөлінеді. Жоғарғы духовенство
– ірі жер иелері және төменгі духовенство – ауылдық және қалалық
священниктер. Қала тұрғындарының ішінен жоғарғы қабат – патрициат, ортаңғы
топ – шеберлер және тұрғындардың плебейлік бөлігі – подмастерья бөлініп
шығады.
Мемлекеттік құрылыс.
Князьдықтың экономикалық нығаюы сәтінде Германияның саяси ыдырауы
өседі. Бұл кезеңде Германияда дербес мемлекет құқығы бар 324 территориялық
бірлік, 1475 ерікті рыцарьлық иеліктер болды. ХІV ғасырдың басында
мемлекеттері ірі 7 князьдан құралған топ басқарды: Бранденбург, маркграфы,
Саксондық герцог, Рейн пфальцграфы, Чехия және Богемия корольдері және
Кельн, Майнцс, Трирск епископтары бар. Олар курфюрст деген атаққа ие болды.
Курфюрсттер әрбір император сайланардың алдында өз билігін өзі шектейтін
өзі ойлап тапқан шарттарды қабылдауы тиіс дегенді ойлап тапты. Бұл талаптар
Сайлау капитуляциясы дкп аталады.
ХІV ғасырда өкілетті орган ұйымы – Рейхстаг тұрақты сипат ала бастады.
Ол 3 алқадан тұрды : Курфюрстер алқасы, князьдар, графтар алқасы және қала
өкілдігі алқасы. ХVІІ ғасырдан бастап бұл алқалар империя сословиесі немесе
шен атауына ие болды. әр мемлекетте өзінің сословиесі (шені) болды. Олар
оқшауланған тұйық корпорацияны құрады. Көптеген мемлекеттерде 3 тұйық және
бір-біріне тәуелсіз курия құрылды. Олар: духовенство, рыцарь және
қалалықтар. Бұл курияның жиналысы – ландтаг деп аталады.
Қалалар өздерінің саяси маңыздылығына қарай 3 топқа бөлінді :
империялық, ерікті және князьдық немесе земдік.
1495 жылы империялық сот құрылды. Онда барлық мәселелер рим құқығы
негізінде шешілді.
Абсолюттік монархия.
Германияда аболюттік монархиялық өзіндік ерекшеліктері болды.
Экономияның тұрақсыз дамуы нәтижесінде елде көп уақытқа дейін ыдырау
күйінде болды. Бірақ әрбір жеке мемлекетте абсолюттік монархия бекітіліп
отырды. Бұл князьдық немесе облыстық абсолютизм болды.
ХVІІ- ХVІІІ ғ. Германияның қоғамдық құрылысы өзгеріссіз қалды.
Императорлық билік құрметті атаққа ие болды. Князьдар әскери міндеттен
босатылып, императорға алым-салық төлемейтін болды. Рейхстагтың маңызы
жойылды. Ландтагтар тек қана көзбояушылық үшін жиналып отырды.
Пруссия.
Барлық Герман мемлекетінің ішінде ХVІІІ ғ. Бранденбург маруграфы
ерекше күшейе түсті де, ол 1702 жылы Пруссия корольдігіне айналды. Бұл
полицейлік мемлекет еді. Мұндағы негізгі принцип азаматтың кез келген жеке
құқықтарын мойындамау, жоққа шығару. Бюрократизм тән болды. Мемлекет
басшысы – король болды. Ол курфюрстер алқасына енді. Король жанында жасырын
кеңес болды – ол мемлекеттік басқарудың жоғарғы органы. Ол 3 департаментке
бөлінді : сыртқы істер, ішкі істер және юстиция. Пруссияда жергілікті
басқару дворяндық өзін-өзі басқаруға негізделді. Дворяндар өз ішінен
толығымен орталық билікке бағынатын – ландратты сайлады. Пруссиядағы барлық
басқару жүйесі шенеуніктің иерархия – төмендегілердің жоғарыдағыларға толық
әрі қатаң бағынуы принципінде құрылды.
Құқығының негізгі белгілері :
Х-ХІІІ Германияда біріңғай құқық жүйесін білмеді : әр еркін саяси
территорияда өз құқығы әрекет етті, яғни бұл кезеңде құқықтың басты қайнар
көзі – әдет-ғұрып болды.
ХІІІ ғ. әдет-ғұрыптарды жазып көруге тырысты. Олар жеке сипатта болды
және олардың ішіндегілерінен Саксондық және Шваб зерцалоларын айтуға
болады. Саксондық зерцалоланың негізігі қайнар көзі солтүстік-шығыс
Германияның әдеттегі құқық нормасы болды. Ол 2 бөлімнен тұрды :
1) еркін адамдар арасында туындайтын азаматтық, азаматтық іс
жүргізушілік, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізушілік, мемлекеттік-
құқықтық қатынастарды реттейтін земдік құқық.
2) Феодалдар арасында туындайтын вассалитет қатынастарын реттейтін лендік
құқық.
Шваб зерцалоланың қайнар көзі ежелгі герман құқықтары – Бавар, Аллемен
правдалығы, император капитулярийі, рим, канондық құқықтары және Саксондық
правда.
Құқықтың қайнар көздеріне тағы мыналар жатады : Магдебург және Любекс
қалаларының құқықты (ол адамдарды еріктілер, еріксіздер деп бөлмеді және
барлық қатынастарды реттеді), рим құқығы , канондық құқық.
1532 жылы рейхстаг жалпы германдық «Каролина» деп аталды қылмыстық
және қылмыстық іс жүргізу уложениесін қабылдады. «Каролина» бойынша
қылмыстың мынадай түрлері болды:
1) дінге қарсы қылмыстар – даулаушылық, антты, сертті бұзу.
2) Мемлекеттік қылмыстар – опасыздық, билікке қарсы бүлік, земдік
бейбітшілікті бұзу, жалған ақша жасаушылық, тонау.
3) Меншікке қарсы қылмыстар - ұрлық, тонау, өртеу.
4) Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар – адам өлтіру, мүшеге зиян келтіру,
зорлау, жала жабу, қорлау.
5) Адамгершілікке қарсы қылмыстар – 2 әйел алушылық, ерлі зайыптылық
сенімді бұзу, жезөкшеліе, араласқандық, жас балаларды азғыру.
6) әділсоттылыққа қарсы қылмыстар – сот алдында жалған куә ьолу және
жалған акт беру.
7) Сауда тәртібіне қарсы қылмыстар – таразыдан жеушілік, жазалардың
түрлері: өлім жазасы, мүшесіне зиян келтіру, дене жзасы, елден қу және
айыппұл.
Пысықтау сұрақтары:
Англия мемлекеті мен құқығының орта ғасырда пайда болуы мен дамуының
ерекшеліктері
Орта ғасырылық Англиядағы басқару органдары
Орта ғасырлық Англиядағы әкімшілік-территориялық бөлініс
Англиялық феодалдық құқықтың қайнар көздері
4 тақырып. Франция мемлекеті және құқығы
а) франциядағы феодалдық мемлекеттің құрылуы
б)сословиялық монархияның құрылуы
(X ғ.).Оттан -1 ежелгі феодалдық мемлекет
18ғ Франция буржуазиялық революциясының өндірістік күштер мен
феодалдық өндірістік қатынастар арасындағы өткір қайшылықтар болды.
Феодализм елдің объективті тарихи дамуын тежеді. Жаңа формация:
өндірушілер, банкирлер, көпестер.
1788ж терең экономикалық дағдаррыс.
Король Бас штаттардың шақырылуы туралы жариялады. Бас штаттардың
ашылуы 1789ж 5 мамырда болды. Қаралған мәселелер:
• депутат өкілеттіктерін тексеру тәсілдері туралы;
• біріккен және жеке отырыстар туралы ,
• Бос штаттардың міндетері туралы,
• 3ші сословие\ буржуазия құқықтары туралы (буржузия).
Буржуазия сайлауды бірігіп өткізуді және шешімдерді дауыстардың
көптігіне қарай қабылдауды талап етті. Үкімет даус берудің мұндай тәртібін
қолдаудан бас тартты. 1789ж 14 шілдеде халық Бастилияның қамау-түрмесі –
король абсолютизмінің символы алынды. Бұл күн Француз халқының ұлттық
мерекесі деп есептеледі.
Провинцияларда ескі органдардың орнына өзін-өзі басқару органдарын
құра бастады. Олар – муниципалиттер. Ұлтық гвардия – революцияның қарулы
күштері құрыла бастады. Ұлттық гвардия басына маркиз Лафайетті қойды.
1789ж 26 тамызда Құрылтай жиналыс 1ші конституциялық акт – «адам мен
азамат құқығы декларациясын» қабылдады
Декларация салтанатты түрде адамдардың заң алдындағы теңдгін, ұлттық
егемедігін, биліктің бөліну принципіт және т.б. жария етті.
Декларацияда жеке тұлға құқығының және заңдылық принципінің маңызды
кепілдері бекітілген: қылмыс болмаса – жаза да жоқ, кінәсіздік презумпциясы
(егер сотпен дәлелденбесе, ешкім кінәлі емес деп саналды), жазаның қылмысқа
сәйкестігі.
Декларацияда жалпыға бірдей теңдік бекітілді, алайда 1789ж желтоқсанда
бірнеше ай өткен соң, құрылтай жиналысының шешімімен сайлаушыларға мүліктік
және басқа даценздерді енгізу туралы декрет қабылданды. Барлық азаматтар
«белсенділір» және «белсенді местер» деп бөлінді. Белсенді азаматтар болып
саналу үшін: 1) француз болу керек; 2) 25жасқа толу керек; 3) 1 кантонда 1
жылдай уақыт тқрақты тұру керек; 4) 3 күндік жалақы мөлшерінде салық төлеуі
керек; 5) қызмет көрсетуші (прислуга) жағдайында болмауы тиіс. «Белсенді
емес» азаматтар сайлауға қатыспады.
1790ж басында бірқатар маңызды декреттер күшіне енді. Шіркеулік меншік
мемлекет қарамағына өтті. АХА жазу құқығы алынды. АХА жазу мемлекетпен
бақыланды.
Жаңа әкімшілік-аумақтық бөлініс енгізілді, Франция 83 департаментке
бөлінді, олардың әрқайсысына дистриктер, кантондар, коммуналар кірді. Салық
жүйесі бірігіп, дворяндық титул және чиндер жойылды.
1791ж 21 қзанда халықтық көтерілістерді басу үшін қарулы күштерді
қолдануға рұқсат туралы декрет қабылдады. 1791ж 14 шілдеде қақтығыстар мен
көтерілістердің өткізілуіне тиым салған Ле Шопалье заңы күшіне енді
Конституциялық монархия
1791 ж. 13 қыркүйекте Құрылтай жиналыс конституциялық монархияны ресми
заңдастыру үшін конституцияны бекітті. Конституцияға сәйкес заң шығарушы
орган деп 2 жылға сайланған бір палаталық ұлттық жиналыс танылды. Атқарушы
билік оның алдында жауапты король және министрлерге берілді. Сот билігі
сайланған судьяларға берілді. Кассациялық және Жоғарғы соттар бекітілді.
1791 ж. 3 негізгі топтар анықталды:
фельяндар: конституциялық-монархиялық буржуазия мен либералдық
дворяндық мүддесін қорғады.
жирондистер: провинцияларды сауда-өнеркәіптік буржуазияны қорғады.
якобиндіктер: ұсақ, жартылай орта буржуазияны, қолөнершілерді,
крестяндықты қорғады.
1789-1791 ж. Елдің саяси өмірінде фельяндар басым болды.
Жирандық респубиканы жариялау.
1792 ж. Революциялық монархия еуропаның ірі монархияларының
антифранцуздық әскері коалициясының нысанасында болды. Оның мақсаты
революциялық Францияны әскери талқандау. Контрреволюция корольмен келісімге
кіріп, елді соғысқа итермеледі. Халық якобиндықтарға үміт артты. 1792 ж. 10
тамызда Парижде халықтық көтеріліс болып, король сарайы алынып, Людовик ХVI
тұтқындалды. Билік біраз уақытқа Париж Коммунасның қолында қалды. Ұлттық
конвент шақыру туралы декрет шығарылды.
1792 ж. 17 тамыздағы Декрет бойынша контрреволюционерлер үстінен
Төтенше ылмыстық трибунал бекітілді.
Қыркүйекте Конвнтке сайлау аяқталды. 783 депутат сайланды, олардың 200
жирондисты, 100 якобиндықтар, қалған депутаттар «болоты» деп аталды.
21 қыркүйекте Ұлттық Конвент монархияның жойылғанын жария-етті. 1792
ж. 25 қыркүйекте Конвент Декретімен Франция республика болып жарияланды.
Бірақ, революцияның басты мәселесі – ауылдардағы феодалдық қатынастарды
түпкілікті және толық жою шешусіз қалды.
21 қаңтарда Людовик ХVI өлтірілді.
1793 ж. 2 маусымда париждіктер мен ұлтық гвардияшылар Париждық
Коммунаның басқаруымен Жирндиндық Үкіметті құлатты.
10 маусымдағы декретпен салалардағы феодалдық тәртіптер жойылды. 17
маусымдағы декрет бойынша барлық феолалдық құқықтар жойылды. 1793 ж. 24
маусымда өзінің мазмұны жағынан «адам мен азаматтардың құқығы
Декларациясынан» тұратын Конституция қабылданды. Якобиндық диктатура
басқарудың демократиялық режимін бекітті. Ол 21 жасқа жеткен барлық
француздарға сайлау құқығын берді. Мемлекеттік басқару функциялары 24
адамнан тұратын Атқарушы кеңеске жүктелді, ол қабылданған заңдар мен
декреттер шегінде әрект етуі тиіс болды.
Заң шығарып, талқылау құқығы бар мемлекеттік биліктің жоғарғы органы –
Конвент; Елді қорғау және басқару бойынша ерекше өкілеттіктерге ие қоғамдық
құтқару Комитеті сияқты органдар болды. Бұл комитеттің басқаруы мен
бақылауында барлық министрліктер мен ведомствалар болды. Қоғамың құтқару
Комитеті армияны қайта ұйымдастырып, 1793 ж. 23 тамыздағы Декрет бойынша
жалпыға ортақ әскери міндеттілікті енгізді.
Істерді Комитетте қарағанан кейін ревоюциялық трибунағаға берді.
Қоғамдық қауіпсіздік Комитеттің қарамағында полиция мен түрме болды.
1793 ж. 29 қыркүйекте «Жалпыға ортақ максимум туралы» декрет
бекітілді, барлық негізгі тауарларға қатаң баға және еңбек ақының
максималды мөлшерін енгізді. Якобиндықтар революциялық күштен карательный
күшке айналды. 1794 ж. 10 маусымдағы Декрет «халық жауы» ұғымын енгізді.
Халық жауы көбінде революция жаулары емес, М. Робеспьердің жеке жаулары мен
оның саясатымен келіспейтін адамдар болды.
Директория (Термидоримдік Республика)
Термидориандық конвент 1795 ж. Конституцияны дайындады.
1795 ж. Конституцияға сәйкес жоғарғы заң шығарушы жиналыс болып 2
палата: жоғарғы – ақсақалдар кеңесі, төменгі – 5 жүздіктер Кеңесінен
тұратын заң шығарушы корпус жарияланды. Төменгі палата заң жобаларын
жасады, оны жоғарғы палаты бекіте және қайтара алды.
Заң шығарушы корпусқа сайлау 2 деңгейлі болды. Дауыс берушілер Заң
шығарушы корпустың және жоғарғы сот органдарының мүшелерін сайлады.
Атқарушы биліктін құрамында 5 мүшесі бар Директория қалды.
Басқарушылар жаңа революция мен келе жатқан былықтан құтқаратын әскери
диктатура енгізді. Генерал Н. Бонапарт үлкен қолдауды Италия мен Еуропадан
тапты.
1799 ж. әскердің көмегімен Бонапарт Заң шығарушы корпусты қуып,
Директорияны жойды.
1799 ж. Конституция жаңа режимді заңды түрде бекітті. Үкімет 3
консулдан тұрды. Барлық билік 1-ші консулдың қолында болды. 2-ші және 3-ші
консулдар кеңесші дауысқа ие болды.
Заң шығарушы билік органдары ретінде мемлекеттік кеңес, Трибунат, Заң
шығарушы корпус және Корғаушы сенат бекітілді. 1-ші консул заң жобасын
ұсынды, мемлекеттік кеңес оларға редакторлық етті, Трибунат талқылды, Заң
шығарушы корпус қабылдады, қорғаушы сенат бекітті.
1802 ж. Бонапарт өмірлік консул болып жарияланды. Оған мұрагер
тағайындау құқығы берілді. Сосын ол француздардың императоры болып
жарияланды.
1814 ж. әскер одақтық армияның қысымынан құлады.(ағылшын, орыс,
австрия және пруссия)
Легитимді монархия.
17 Король Людовик толық революцияға дейінгі түрде абсолютизмді
орнатуға болмайтындығын түсініп, конституциялық басқаруға келісті. 1814 ж.
Ол хартиямен рәсімделді. Елде легитимді конституциялық монархия пайда
болды(легитимдіктің мағынасы, Бурбондардың «заңдық» династиясы қайтадан
басқарды дегенді білдірді). Корольға атқарушы билік толық берілді. Заң
шығару облысында ол жарлық шығару құқығын иеленді. Сонымен қатар оған пэр
титулын иелену құқығы берілді, ол өмірлік және мұрагерлік болды.
Сайлау цензін енгізу нәтижесінде 31 млн. Тұрғынның 50 мыңы ғана
сайлауға қатыса алды, ол 15 мыңы ғана сайлануға құқығы болды.
Легитимді монархия негізінен Наполеон тусында пайда болған әскери –
бюрократтық және сот апаратын сақтады.
1830 ж. Маусымында Карл X корольдің үкіметі 1814 ж. Хартиямен
бекітілген конституциялық режимді жоюды шешті. 4 ордонанс қабылданды:
депутаттар палатасын тарату; төменгі палата депутаттарының санын 2-ге
қысқарту; баспасөздің толықтырушы прессасын енгізу; жиналыс пен
манифестацияға тиым салу туралы. Карл Х қашты, легитимді монархия құлады.
Король деп ірі буржуазиядан шыққан Луи-Филипті жариялады.
1830 ж. Хартия жаңа редимнің конс/сы болды. Парламент ролі біраз
кеңейді, заң шығарушы билік король мен 2 палатаға да берілді.
1848 ж. Ақпанда Луи-Филипп тақтан түсті. Уақытша үкімет құрылды және
гвардия жасақталды. 1848 ж. Көктемде Құрылтай жиналысқа сайлау болды.
Жиналыстың көп бөлігін ірі буржуазия, жер иеленушіліер, генералдар, жоғарғы
духовенство құрады. Еңбекшілердің жағдайын жақсартатын барлық актілер
доғарылды.
1848 ж. 22 маусымда жұмысшылар көтеріліске шықты.
1848 ж. Жаңадан енгізілген Конституция бойынша басқарудың
республикалық формасы мен, биліктін бөлінуі жарияланды. Жоғарғы заң
шығарушы орган болып Ұлттық жиналыс бекітілді. Атқарушы биліктің басшысы –
Президент болды.
Заңдардың қолданылуын бақылаушы Кеңесші орган Мемлекеттік Кеңес болды.
Оның құрамын 6 ж. Мерзімге Ұлттық жиналыс тағайындады.
ІІ - Империя
1ші сайланған президент Луи-Наполеон болды (Н. Бонапарттың жиені). 4
жылдық мерзімді азсынған және қайтадан сайлануға тиым салумен келіспеген
Луи-Наполеон 1851 ж. Желтоқсанда Ұлттық жиналысты қуып, 1848 ж.
Конституцияны жойды.
1852 ж. Конституция Луи-Наполеон төңкерісін заңдастырды. Жаңа
конституцияға сәйкес бүкіл билік президентке тапсырылды. Заң шығарушы
билікті Мемлекеттік кеңес, заң шығарушы корпус және Сенат жүзеге асырды. Ол
мемлекеттік Кеңес пен Сенат мүшелерін тағайындады. Президент 10 жылға
сайланды.
1852 ж. Қарашада арнайы заңмен Империя орнады, Луи-Наполеон француздар
императоры – Наполеон III болды. Елде әскери-полицейлік диктатура
белгіленді.
1871 ж. Жаңа биліктің басқарушы органы Ұлттық гвардияның Орталық
комитеті болды. Өкілді жоғарғы орган – Париж Коммунасының Кеңесі болды. Ол
өз құрамында әр-түрлі сұрақтар бойынша 10 комиссиядан тұрды.
Әділ сот ісімен әділет комиссиясы айналысты.
1871 ж. 19 сәуірде Коммуна Француз халқына Декларацияны жариялады:
Декларация елді Коммуналарға бөлуді ұсынды, яғни республикалық режимді
өзгертпестен. Орталық үкімет Коммуналардан шыққан депутаттар жиналысы
ретінде қызмет етуі тиіс болды.
1875 ж. елдің конституциясын құраған 3 заң қабылданды. 1) Мемлекеттік
билікті ұйымдастыру туралы конституциялық заң; 2) Сенатты ұйымдастыру
туралы заң; 3) Мемлекеттік билік қатынастары туралы заң.
Президент сенат пен депутаттар палатасының абсолютті көпшілік
дауысымен 7 жылға сайланды. Заң шығарушы билік сенат және депутаттар
палатасымен жүзеге асырылды.
Бүтіндей басқарудың республикалық режимі жарияланды. Бұл Францияның
саяси өміріндегі 2 ағымның күресімен түсіндірілді: монархиялық және
республикалық.
1877 ж. 3 монархиялық топтар республикаға қарсы астыртын сөз байласып
бірікті. (Мак-Магон) Президент Мак-Магон мемлекеттік төңкеріліс жасауға
тырысты, бірақ республикандықтардың күшті қарсылығын кезіктіріп, отставкаға
кетті.
2ші рет министр Буланже шара қолданды, бірақ париждіктердің
көтерілісінен қауіптеніп, ол ашық әскери қақтығысқа шыға алмады.
1884 ж. Демократиялық қозғалыстың жандануы жағдайында 1875 ж.
Конституцияға маңызды түзетулер енгізілді. Келесі кезеңдер қарастырылды:
1) депутаттар палатасы мен Сенат мемлекеттік биліктің негізгі
звеносына айналды;
2) президент билігінің келуі байқалды;
3) үкімет парламент бақылуында болды;
1879-1880 ж. Республикандықтар Париж Коммунасының ұлттық гимні етіп
«Марсельезаны» тануды, ал 14 шілдені Францияның ұлттық мерекесі деп тануға
қол жеткізді. Республика негізінен бұрынғы әкімшілік-аумақтық бөліністі
сақтады. Кейбір министрліктердің департаменттерге және кантондарда өз
бөлімшелері болды. Департамент басында префект, округ басында – суперфект
тұрды. Жергілікті органдарға департаменттің бас кеңесі, аймақтық кеңес,
Коммуналардағы (муниципалитет) қалалық және селоық өзін-өзі басқару
органдары өкілдік етті.
Коммуна басшысы сайланған мэр болды. Бұл органдар салық, жергілікті
басқару сұрақтарымен айналысты. Префектіні ішкі істер министірінің
ұсынуымен президент тағайындады, суперфектіні – ішкі істер министірі
тағайындады. Бұл тұлғалар округтер мен департаменттерде орталық билікті
иеленді.
Француз колониалдық империясы.
Көлемі бойынша 2ші колониалдық империя салыстырмалы қысқа мерзімде
пайда болды : 1880-1918 ж. Оған: Батыс Африка - Сенегал, Гвинел, Судан,
Мавритания, Нигер; Экваторлық африка – Конго, Чад, Габон, Жоғарғы Вольта;
Солт. Африка – Тунис, Алжир, Марокко; Аралдар – Таити, Мадагаскар,
Маркиздік, Гвиана; Солт. Америка – Канадалық Квебек; Индо-Қытай – Вьетнам,
Камбоджа, Лаос кірді.
Француздық колониялардың негізгі массасы 4 генерал-губернаторлыққа
бөлінді: Француздық Бат. Африка, Француздық Экваториялық Африка;
Мадагаскар, Индо-Қытай. Индо-Қытайды басқаруға қолайлы болу үшін : Кохинхин
(оң. Вьетнам), Аннам (ор. Вьетнам), Камбоджа, Лаосқа бөлінді.
Камбоджа мен Аннамада номиналды басқаруға жергілікті династиялар жіберілді.
Алжирда территория 3 департаментке бөлінді. Азаматтық басқару префекттерде
болды, әскери-дивизионды генералдарда болды. Тунисте жергілікті монархты,
Мароккода – султанды сақтады, бірақ олардың билігі номиналды болды.
Пысықтау сұрақтары:
1. Наполеон кодекстерінің мәні және мазмұны?
2. Легитимді монархияның мәні?
3. Француздық колониялардың құқықтық жағдайы?
Тақырып 5 Англия буржуазиялық мемлекет. XVII ҒАСЫРДАҒЫ Византия
империясы мемлекеті және құқығы .
а ) мемлекеттік құрлым
б) мемлекет, шіркеу феодалдық құқық
в)Англиядағы буржуазиялық мемлекеттің шығуы.
г) XVII – басы XVIII ғасырдағы конституциялық актілер.
XVII ғасырдың басында Англия Европаның басқа елдерімен салыстарғанда
әлде қайда сәтті дами түсті. Кең жайылған отаршылдық басқыншылықтар,
дамыған мануфактуралық және жеңіл өндіріс бул елдің жемдік нарықтағы
алдыңғы қатаршы позициясын анықтап берді. Елде 2 шаруашылық топ қалыптасты:
капиталистік және феодолдық. Көпшілікке ортақ жерлерді қоршап алу
нәтижесінде шаруашылар жерден айырылды (феодалдар шаруаларды жерден күштер
кошірді). Абсолютизм жерден айырылган көптеген шаруаларды жұмыс орнымен
қаштамасыз ете алмады. Халықтың әлеуметтік суретін мынадан коруге болатын
еді: елдегі турғындардың онының тоғызы парламенттік сайлауға қатысу
қуқығынан айырылган түлғалар болды. Ер адамдардың теқ оныншы бөлігін ғана
басқаруға қуқығы бар джентельмендер, бюргелер, курады. Дворяндық та
қурамы жағынан бір текті болған жоқ: ескі дворяндық және жаңа дворяндық
немесе джентри болды. Бұлар буржуазияға жатты. Турғандардың әр түрлі
қабатын өзіне тартқан революция пісіп жетилді.
1628 ж. парламент корольға Құқық туралы Петиция берді. Петиция томенгі
палата парламенттің келісімінсіз ешқандай салық енгізбеуде және сотсыз
ешкімді тутқындамауды сурады.
Петицияның негізгі мазмуны бойынша бузылған құқықтар мен
бастандықтарды қалпына келтіруді талап етті.
Карл I Петицияны бекітуге мәжбур болды және ол заңға айналды. 1629
ж.король мен парламент арасында жаңа қақтығыс болды. Сол кезде Карл I
парламентті таратып, өзі жалғыз басқарды. Король жағынан әділетсіздік
күшейіп, елде революциялық жағдай қалыптасты.
Пресвитериандық ірі буржуазия мен аристократияны біріктіре отырып,
конституциялық монархия идеясын насихаттады. Индепенденттік орта және шағын
буржуазиядан құралды. Олар жалпы конституциялық монархия идеясымен келісті,
бірақ парламентте өз жақтастарының санын көбейту үшін сайлау округтерін
қайтадан болуді және еркін адамға ар-ондан еркіндігі мен сөз еркіндігі
тануды усынды. Қолонершілер мен еркін шаруалдарды біріктерген
левеллерлердің қозғалысы радикалды болды. Олар барлық азаматтардың тең
қуқылығы мен республиканы усынуды талап етті.
Қысқа парламент (1629-1640 ж.) король билігінің әділетсіздігімен
сипатталды. Парламенттің таратылуы шотландықтардың Англияға басып кіру
қаупін туғызды.
Әскери сәтсіздіктер Карл I-ні 1640 жылдың 13 сәуірінен – 5 мамырына
дейін өмір сурген, тарихта Қысқа парламент деген атпен белгілі парламентті
шақыруға мәжбур етті. Көпшілік палатасы корольді шотландықтармен соғыста
жәрдем беруден бас тартып, Карл I-ң саясатын сынға алуға кірісті. Жеке
басқарған жылдарында Карл бул парламентті таратып жіберді, сол арқылы өз
жағдайын ауырлатты.
Ұзақ парламент 1640 ж/ң қарамасында шақырылып 1652 ж/ға дейін әрекет
етті. Парламент конституциялық деп атвалған революцияның бірінші сатысына
бастама берді (3.11.1640-22.08.1642). Ұзақ парламент король еркіне
қарамастан әрбір 3 жыл сайын парламенттің шақырылуын қарастарған үш жылдық
акт және парламенттің келісімінсіз оның таратылуына тиым салатын акт сияқты
маңызды қунаттарды қабылдады. Арнайы актімен «Жулдызды палата» және «Ұзақ
комиссия» бектілді.
1641 ж. 1 желтоқсанда Ұлы Ремонстрация қабылданды. Ремонстрацияда
епископтарды лордтар палатасынан аластату және шіркеу реформацияның өткізу,
сонымен қатар көпшілік жерді қоршауға тиым салу және салық жинауды король
билігінің әділетсіздін тоқтату талабы қойылды.
Ұзақ парламентпен қабылданған актілер король билігін шектеді, король
мен парламент арасында азаматтық соғыс басталды.
Азаматтық соғыс 2 саттыға бөлінеді: 1-де парламенттік армияның әскери
басшылығы пресвитериандар қолында болды. 2-де индепенденттер қолында
болды. Парламенттік әскердің алғышқа сәтсіздіктері генерал О. Кромвелльдің
(1599-1658) «Жаңа моделі» бойынша әскерді қайта уйымдастыруға әкелді.
Әскері басшылықтан аристократтарды аластау үшін туралы Билль шығарылды.
1645 ж.корольдік әскер жеңіліске ушырады.
1648 ж. Көктемінде 2-ші азаматтық соғыс король мен пресвитериандық
парламент арасында басталды. О. Кромвель парламенттен пресвитериандарды
аласатты.
Индепенденттік республика және Кромвель протектораты
1649 ж.король Өлімінен кейін парламент Англияны республика деп
жариялады. Лордтар палатасы бекітіліп, көпшілік палатасы өзін жоғарғы билік
деп жариялды. Атқарушы жоғарғы орган Мемлекеттік кеңес болды.
«Халықтық келісімде» әрекет етудің мынадай бағдарламасы болды: ұзақ
парламентті тарату, бұкіл ер адамдардың қатысуымен сайлау өтқізу, заң
алдандағы бәрінің теңдің және т.б. Дегенмен, Кромвель үшін «Халықтық
келісім» әрекеттің нақты программасы емес, тек тактикалық шегініс болды.
Бұны біліп қойған левеллерлер тасқулар котерді, бірақ О. Кромвель оны басып
тастады. Парламенттен тірек таппаған Кромвель 1653 ж.оны таратып жіберді.
1653 аяғында «Басқару қаруы» деген конституция енгізілді, ол
Кромвель диктатурасын бекітті. Оған сәйкес, жоғарғы заң шығару билігі лорд-
протекторге және бір палататық парламентке тиесілі болды. Атқарушы жоғары
билік. Лорд-протекторға және қурамында 13 тел 21 ге дейін мушесі бар
Мемлекеттік кеңеске берілді. Кейін Кромвель парламентті шақыруды
тоқтатып, Мемлекеттік кеңес мүшелерін өз ойынша тағайындады. Кромвельдің
жеке диктатурасы революцияны кері – республикадан монархия еске түсіретін
жеке жалғыз билікке алып келді.
Стюардттардың Рестварациясы. 1658 ж. О. Кромвельдің өлімінен кейін
билік оның улы Ричард Кромвельге кошті, оның қоғамда беделі күшті болмады.
1659 ж. Ұзақ парламенттің қолдауымен корольдің ұлы Карл II-ні (1630-1685)
отырды. Бірақ, Карл II өз уәделероіне қайшы ескі тәртіпті орната бастады.
Осы нылдары Англияда 2 саяси партия пайда болды. тори-корольдің жақтастарын
біріктерген, виги-корольға оппозициялық жағынан жиналған буржуазия мен орта
дворяндардан турады.
1679 ж.виги, парламенттке көпшілікті қурай отырып «Хабеас корпус акт»
және «Азматтардың еркігдігін қамтамасу ету актісін» атты жауа заң
қабылдады. Осы заңға сәйкес тутқындамулы өзі н./е туыстары арқылы англия/ң
жоғарғы соттарының біріне жүгініп «Хабеас корпус» туралы бұйрық шығаруды
толап етуге құқығы болды. Бұл бұйырыққа сәйкес, ол ақшалай кепілдік арқылы
бостылды Карл I таққа Яков II-ң отыруға қарсы болмайды деген шартты
вигилерге қоя отырып, хабеас корпус актіні бекітті.
«революция на оның солдары». Жаңа король яков II (1633-1701)
антибуржаизиялық саясат жургізді және парламент вигтермен біртіп революция
жасады . 1689 ж. таққа Нидерландың штатгальтері Вильгельм оранский
отырды. Осы сәттен бастар Англияда түркілікті түрде Конституциялық
монархия бектілді. Жаңа король, такқа отырар сәтте «Қуқтар тураны Билльге»
қол қайды. Оның басты мәні-заң шығаруда папрламенттің ноғарғы билігін
бекіту б/ы. Дегенмен, парламенттің заң жобасына вето коюға да корольдің
құқығы болды.
1701 ж. 2 маңызды еренені белгілеген «такқа мурагерлік Заңы» дегел
Конституцияллық заң қабылданды. Ол 2 ерене : 1) контрассигнатура, оған
сәйкес к ольдік заң актілері тек сәйкес министрдің қас қойғанынан кейін
ғана жарамды және 2) соттардың (судьялардың) ауыспайтындығы.
Англия 17 ғасырда
Парламент екі палаталық болды: жоғарғы палата (лордтар палатасы)
мурагерлік бойынша, лауазым бойынша немесе корольдің тағайындауы бойынша
орын алған тулғанлардан турады; толенгі палата (көпшілік палатасы) сайлау
қуқығы негізінде қурылды.
1710 жылы заң қабылданды, оған сәйкес парламентке ауылдық нерде
қозғалмайтын мүшіктен 500 фунт стерлинг және қалалрда 300 фунт стерлинг
кіріс алатың тулғалар сайлана олды. 1707 ж.король вето қуқығын пайдаланудан
айырылды, сол арқылы парламентке заң шығару билігін тоғымен берді. 1716
ж.парламенттің томенгі палатасының окілеттілік мерзімі 3 тел 7 жылға дейін
узартты. Осы кезде министрлер кабинетті пайда болды – бүл корольдің
атқарушы билігін шектегендіктен мемлекеттік қурлыста атқарушы билігін
шектегендіктен мемлекеттік қурлвста ерекше орын алатын, орган болды.
Қорольдің Министрлер кабинетіне ықпалын әнсіреткен маңызды нағдай
парламент пен саяси партины күшей тумен байланысты корольдің тағайындаң
және шығару қуқығын шектеу болды. Король парламенттің пікірмен санасуытиіс
болды. 1727 ж. Георг II Р. Чолпалды қуды (уванил), 1721-1742 ж. премьер-
минстрді қуды, бірақ оны билікке қайтак әкелуге мәжбүр болды.
Король билігінің әнсіреуімен парламент жағынан бақылау күшейді
(министрлер кабинетіне қатысты). 17 ғ.ортасында мынадай маңызды принцип
қурылды: министрлер кабинеті билікте болады. Парламент миндерлері қурамына
кірген кабинетке парламент қолдау қамтамасыз етті. Осылайна, кабинет
партиялық негізде қурылды Парламент копшілінің паартия лидерлері үкімет
қуралына енді. Олар копшілік палатасы алдында жауапты болды, яғни «жауапты
үкімет» лидерлері. Бұл 18 г.аяғындағы Англияның парламенттік жүйесінің
айырықша белгісі болды.
19 ғ.басындағы Анлия
Үрі ондірісті күмейтумен өнеркәсіп өсімі жоғарлайды. Қалады өнеркәсіп
буржуазия және пролетариаттар табы, ауылда-лэндлролар (жериеленушілер),
арендаторлар және батрактар табы қалыптасты.
19 ғ басында 2 саяси партия билік етті: торияр –помещиктер, қаржылық
буржуазия, консервативтік тарихи дәстур тасушылары; вигилер - өнеркәсіптік
буржуазия. Бул 2 партиялар 18 ғасыр бойы билікке кезектесін келді. 18 ғас-
ң ортасына дейін парламенте вигилер басым болды. 1783 ж.торилер копшілік
қалатасынаның копшілік қурап 1830 ж.дейін билік етті.
Саяси жүйенің ең мәнді элементті парламент б/ы. Феодолжық окілдік-
копшілік палатасы ерекше роль айнады. Сайлаудың ескі жүйесін аристократтар
мен буржуазия қадады, бірақ қоғамның жаңа күштері мен тенденциясының
талаптарың қанағаттандармады, бул сайлау реформасын откізу үшін күреске
әкелді. Ұсақ буржуазия мен жумысшылар саяси қурлыстық демократиялануын
және жалпыға отрақ сайлау қуқығын енгізуді талап етті. 1830 ж.саяси күрес
ишеленісе түсті, буған Франциядағы шілдедегі революция (июльская революция)
анғышарт болды.
1830 ж. Парламенттік сайлау реформа жақтастарына жеңіс әкелді.
1831 ж. көпшілік палатасы «реформа тур Билль» қабылдады. Оны Грейдің
вигтік парламенті енгізді. 1832 ж.лордтар палатасы оған жол беріп «реформа
тур Бильді» бекітуге мәжбир болды.
1832 ж/ғы сайлау реформасы 21 жасқа толған, жылына 10 фунт стерлинг
жылдық кіріс беретін қазғалмайтын мүмгі бар ер адамдарға сайлау қуқығын
берді. Реформа нәтижесінде сайлаушылар 652 000 ға дей нетті. Дегенмен,
жумысшылар мен усақ буржуазия сайлау қуқығын алған жоқ. 1832 ж.реформ/ң
маңызды нәтижесі саяси партиялардың қайта қурылды болды. Торилер
консерваторлер париясы деп аталып, вигилер – либералдар партиясы д.аталды.
Бүтіндей мемлекеттік басқару жүйесі қайта уйымдастырылды. Осылайна,
қаржы министрлігінде функционалды емес, символикалық сипаттағы лақызымдар
бектілді.
Чартистік қозғалыс 1832 ж. Реформа Ұлыбритания еңбекшілерің
қанағаттандырмады. Ол 1836-38 ж.экономикадағы кризис жүмысшы саяси қозғалыс
– чартизмнің туындауына ықпал етті.
1836 ж.Лондонда жұмысшылар ассоциациясы қурылды, агар келесі
талаптарды қойды:
1) турғылықты жерінде 6 ай молшерінде турып жатқан 21 жасқа толған ер
адамдар үшін сайлау қуқығын беру.
2) парламент депутаттығына кандидаттарға мүліктік цензді алып тастау
3) тек окілдік және сайлау округтерін теңестіру
4) парламентке жыл сайынғы сайлау
5) депутаттар еңбегіне сыйақы беру (вознаграждение)
6) қупил дауыс беру.
Чартистер бул талаптарды халықтық хартия туралы петицил ретінде
шығарып, 1838 ж.парламентқе усынды. Копшілік палатасы петицияны қайтарып
тастады және қозғалыс қатысушыларына репрессия қолданды. 1842 ж. чартистер
парламентке 2ші петицияны усынды. Оған 3 млн.300 мың адам қол қатған еді.
1848 ж.10 сәуірінде және шілдеде чартистер петицияны парламентке еңгізу
үшін 2 рет умтымыс жасады, бірақ ол қайтарылып тастылып, чартистерге қарсы
репрессия.
Чартизм жеңілгенген кейін Англияның жумысшы қоз ғалысы таза
экономикалық бағып алды. Арнаулы білімді жумысшылардың кәсіптік одағы-тред-
юниондар қурымды. Олар жумысшы-сайлаумылардың санысың осуі олардың
копшілік палатасына ықпалы күшейтиді деп үшіттенді. 2 партия да, жумысшы
қозғалысының кең қанат жаюын назарға ала отырып , реформа жолына түсті.
1867 ж. Б. Дизраэлидіқ консервативті кабинеті мына реформады жүргізді:
депутаттық орындар онеркәсіптік қалалар мен графтықтар пайдасына
үйлестерді. Салық толеушілете шуліктік ценз толендетілді. Жалдау ақысы
қалалар үшін кедейлердің пайдасына 10 фунт стерлинг, графтықтарда: жер
иеленушігер жылдық кірістің 5 фунт стрелинг ал болме жондаушылар жылдық
кірістің 12 фунт стерлинг. Осылайма сайлаушылар тізімі усақ буржуазия,
қаюнершілер және жұмысшылар есебінен кеңейе түсті сайлаушылар саны
миллионнан асып түсті. Бірақ ер адамдардың 2/3-сі және әйел ад-р сол
қалпында сайлау қуқығынан не бола алмады.
19 ғ аяғы мен 20ғ бас/ғы Саяси өзгерістер
Ұлыбритания/ң бул кезендегі саяси жүйесінің негізгін либералдық және
консервативтік партия қурады. 1877 ж. либералдар Ұлттық либералдық
асоциация қурді. 19ғ 80 ші жылд/а дейін консервативтік партия либералдаға
күші жағынан да, ақпалы жағынан да жол беріп отырды және 1983 ж. либералдың
улгісі бойынша консерваттық ассоциацияның ұлттық одағын қурды.
1876 ж. Ұлыбританияды онеркәсіптің негізгі салаларыф бойынша кіріқ
басталуна байланысты либералдар полициясы әлсірей бастады. Германия мен
АҚШтан кризистің сандарынан артта қала бастаған ағымнын буржуазиясы
жүмысшылардың омір суру деугейінің томендетіп, отарымылдық саясаттың
күшетуі тиіс болды, бул либерализмнің ескі қағидаларына қайшы келді.
Либералдық кабинет қулап, билікке консерваторлар келді. Алайда,
либералдың билік етуі кезінде сотқа өзінің окімің арқылы келу туралы заң
кабылдаған. 1872 ж.қупия дауыс беру туралы заң қабылданды.
1884-85 ж.консеваторлар кезінде сайлау реформасы жургізілді:
қалалардағы шеріктің ценз алынын тасталды. Сайлаушылар саны 2ге кобейді.
Либералдар жүргізен реформалардың ішінде соттар реформасын атауға
басады, соның нәтижесінде Англияның жағарғы соттары (высшие суды). Жоғарғы
соттарға бірікті. Ол жоғарғы соттан және Аппеляциялың соттан (азаматтық
істер б/ша) турді.
1911 ж/ғы парламент тураны Акт мынаны белгіледі : копшілік палатасынан
отіп және лордтар палатасымен қайтарылып тасталған барлық қаржылық емес
Билль корольға бекітуге өтеді; қаржылық билльдер мүндем лордтар
палатасының келісінің талап етпеді; бильдің сипатың копшіліқ палатасының
спикері анықтады; копшілік палатасының мүшелері шағымда анды. Соңғы шара
1906 ж.қурылған лейберандық партия үшін мәнді болды.
Британдық отаршылдық империя
Британ отаршыждық империясы 17-18 ғ/да қалыптаса бастады. Испания,
Голландия, Фпранциялан соғыста Англия сауда және теңіз гегемонияста қол
жеткізуге тырысты.
17ғ/да Англия Канада/ң, Австрияның, Оңт. Африканың үндістанның кең
территориясын жаулап олды. Ерекше жағдайда 12 ғ/да отаралған германияда
болды. 1800 жылы Ирландия Ұлыбританиясының одаққа бірікті, бул ирландық
автономияның қалдығын жоғалтты. Гермндықтар тәуелсіздік үшін куресті, ал
оның депутаттары ағылшын парламентінде гаирул идеясын (автономия) ұсынды
(отставали).
1886 ж. Ирландиядаға иектеулі өзің өзі басқаруды беру туралы заң
парламентқе берілді, бірақ ол копшілік палатасынан откеді. 1893 ж. Ирландия
автономисяы туралы заң лордтар палатсынан оте алмады. 1914 ж. гаирул туралы
заң қабылданды, ол бойынша ирландия автономиясы әдеттегі дамнион
мәртебесінен тонен болды.
Британдық колониялар 2 типке байнді: жаулап алынған және қоныс
аударғандар. Жаулап алынғардар саяси қуқытарда иектелді және генерал-
губернатормен басқарылды. Қоңыс аударушылар өзінің басқаруында көтеген
саяси қуқ/р ивгенді.
1867 ж. канаданы басқару жаңа негіздерде қайта қурылды, Канаданың 4
провинциясы конференцияны қурды, ол Канада дамнионы атауы алды. Бул процесс
«Британдық Солтүстік Америка туралы Актіде» рәсімделді.
Оңтүстық африкандық иелектерден өзін-өзі басқаруды 1854 ж. Каптың
жер, 1856 – Наталь алды.
1900 жылы Австралияның өзін-өзі басқаруны отарлары Австралиялық одакқа
бірікті. 1900 ж. Коституция Австралияны федеравтивті мемлекет деп
жариялады. Заң шығару билгін 2 палататық парламент жүзеге асырады, ол сенат
пен палата окілдерінен турады. Атқарушы билік генерал-губернаторға берілді.
Жаңа Зеландия 1854 ж. конституция алды.
Үндістанды саяси буржуазиялық партия Үндістандық улттық конгресс 1885
ж. қурылды. Бул партиның негізгі бағдармалық талабы үндістерді елді
басқаруға жіберу болды. 1892 ж. «Үнділік кеңстер туралы» заң бойынша,
үгндістіқ буржуазия окілдері кеңеске жіберілді.
Заң жөніңде кеңесуші.
1906 ж.үндістірге атқарушы органдарды жумыс істеуге руқсат берді.
Дегенмеген, тәуелсідікті үндістан 1947 ж.алды.
касония мен метропания қатнастарын реттеу үшін 1887 ж. « колониялдық
конференция-р» өткізіле бастады, 1907 ж,алар империялық атқа не болды.
Пысықтау сұрақтары:
1. Буржуазиялық кезеңде айда болған қоғамдағы әлеуметтік топтарды
атаңыз?
2. Жаңа кезеңде қандай саяси ағымдар өмір сүрді?
3. Ұлыбританияның отарларын атаңыз?
Тақырып 6. АҚШ тағы Конституция 1787 жыл. 1789 – 1812 жылдардағы
Франция мемлекеті
а)солтүстік америкалық колониялық Англия
б) АҚШ Конституция 1787 Ж..
в) Ұлы франция буржуазиялық революция
г) Наполеон Бонапарта және Конституция
Солт. Американың Атлант жағалауындағы 1 ші ағылшын колониясы 17ғ
басында құрылған еді. 17-18ғ тағы 12 колония пайда болды. Олар солт
Американың жағалауларының ортаңғы бөлігін бойлай орналысты. Түккілікті
тұрғындар үндістерді жойып, олардың орнына Африкадан құлдар әкелді.
Оң. және солт колониялардын экономикасы әртүрлі болды: оң колониялар
плантаторлық ауыл шаруашылықты болды, оған қол көп еңбегі көп қажет болды;
солт колониялар – мануфактуралық-өнеркәсіптік, яғни капиталистік қатынасы
жақсы дамыды. 18 ғ 70ж таман колония тұрағы 3,5 млн адамға жетті, оған қоса
500мың құлдар бар.
Колонияларда басқаруда сол сияқты әртүрлі болды. Жеке иеліктер болды
(мериленд, пенсельвания), және губернатор басқарған «корольдік колониалар»
да болды. Колониялықтар өздерін ағылшын тәжісінің (корона) ерікті азаматы
деп есептеді, оларға метрополия құқығы тарады: бостандықтың ұлы хартиясы,
құқықтар тұр. Билль, «жалпы құқық», «әділеттік құқығы».
Алайда колонияны метрополияның шикізаты ретінде пайдалану және оны
тонау саясаты келіспеушіліктерге әкеліп, ашық үкіметке қарсы бой
көтерулерді туғызды.
Тәуелсіздік үшін соғыс.
Тәуелзіздік үшін соғысты «баспасөз комитеті, қауіпсіздік, бақылау
комитеті» туғызды. 1774ж Филадельфия қаласында 1ші континенталды конгресс
өтті, құрамында 55 делегат болды. Ол метрополияның кедендік және салық
саясатына қарсылық білдірген құқықтар декларациясын бекітті. Бір мезгілде
корольға петиция жасалды, онда колонистер метрополия жағынан қысым
келтіруді тоқтатуды сұрады, оған жауап ретінде ағылшын үкіметі оларға қарсы
әскери әрекетке көшті. 1775ж мамырда Екінші Континенталды конгресс жиналды.
Ол Англия мен соғыс жағдайын айқындап Американдық әскер құру туралы шешім
шығарды. Оның басты жетекшісі Джордж Вашингтон болды. Тәуелсіздік үшін
соғыс басталды. Әрбір колония өзін тәуелсіз республика – штат деп
жарияланды.
Американдықтарды ағылшын құқығының нормаларына сүйене отырып қорғаудың
пайдасы жоқ екендігін көрген, күрестің көрнекті идеологтары Д.Адамс,
Т.Джеферсон, А.Гамильтон кәдімгі құқық идеяларына жүгінді. Бұл идеялар адам
құқығы тумысынан берілген және олар алнбайды, мемлекет оны бұзуға емес,
қорғауға міндетті делінген.
Бұл идеялар 1776ж 4 шілдеде қайтадан шақырылған континенталды
конгресстегі «Тәуелсіздік демократиясын» негізін құрады. Бұл құнаты
метрополидан түпкілікті түрде бөлінгендігі туралы айтылды, себебі,
метрополия колониялардың құқықтарын бұзды және тәуелсіз АҚШ-ң құрылуы
туралы айтылды. Кәдімгі – құқықтың теория негізінде бүкіл территорияда
ұлттың ұлттық егемендігі қағидасы жарияланды. Халыққа революцияға құқық
берілді. Алайды, демократиялық Декларация құлдық пен үндістер туралы ештеңе
айтылмады.
1781ж штат өкілдерінің Конгресімен «Конфедерайия баптары» атты құжат
бекітілді. Штаттар АҚШ деп аталатын «мәңгілік одақ» - Конфедерайияға кірді.
Штаттар өз ішкі істерінде тәуелсіз болып қала берді. 6 ай мерзімінен аспауы
тиіс Конгрес сессиялары арасындағы кезінде оноың кейбір өкіметтіктерін
орындау штаттар Комитетіне берілді. Осылайша бірегей мемлекеттің емес,
мемлекеттер одағының қалыптастырылуы қарастырылды.
1783ж АҚШ-ың толық тәуелсіздігін мойындаған бейбіт келісімге қол
қойылды.
Соғыстан кейін штаттардағы билікті плантаторлар, буржуазия мен
көпестер алды. Соғысты басынан кешірген қатардағы Американдықтар өткен
соғыстың барлық көпшілікті көрді. Елде тауқулар басталды. Ең ірі қарулы
көтеріліс отставкадағы капитан Д.Шейстің басқаруымен болды. Тасқулар басып
тасталды, бірақ биліктегілер конфедерацияда мықты бірлестік құру қажет деп
тапты.
1787 ж Филоделфияда конституциялық конвент жиналды, оған 12 штат 55
дилегат жіберді. Конституцмяны дайындауда Д.Вашингтон, ДМедисон, ЭРандальф,
ДУилсон және т/б сияқты көрнекті зангерлер мен қайраткерлер қатысты. 4
айлық жұмыс нәтижесінде Конституйия дайындалды. Бұл құжаттың негізін
қалаған, алғашқы бастамалардың бірі билікті заң шығарушы, атқарушы сот
билігіне бақылу болды.
Заң шығару бөлімі 2 палата: Сенат пен өкілдер палатасынан тұратын
Конгреске тапсырылды. 2 палатамен қабылданған заң жобасы президент қол
қойғаннан кейін 10 күн ішінде заң күшке ие болды. Егер президент заң
жобасын қабылдамай тастаса, конгрес оны дауыстың 2/3 мен бекітті, Президент
мемлекет, үкімет басшысы болды және қарулы күштердің бас қолбасшысы болды.
3ші билік АҚШ-ң жалпы федералдық Жоғарғы сотымен ұсынылды. Аса маңызды
істер бойынша сот алқалары тағайындалды. Конституция с/н бірге мемлекет
билікті құрудың Ережелерін қарастырды. өкілдер палатасының депутаттары
штаттар бойынша сайланды, сенат әрбір штат-ң з.ш. жиналысынан 2 сенатордан,
Президент –сайлаудың 2 деңгейлік жүйесі бойынша сайланды. Жоғарғы сот
мүшелері сенат келісімен президентпен тағайындалды. Өкілдер палатасы 2
жылға, сенат 6 жылға сайланды, және сенаттың 1/3 бөлігі әрбір 2ж. сайын
қайта сайланды. Президент 4 жылға, жоғарғы сот судъясы - өмір бойынша
сайланды.
Конституция федеративтік құрылым енгізді. Жалпы федералдық органдар
мен орган штаттардың өкілеттіктері ажыратылды. Федерацияға: соғыс және
бейбітшілік, сыртқы қатынастар, монета чеканкасы, мөлшер мен салмақ
жүйесі, әскер мен армияны басқару сұрақтарымен айналысу құқығы берілді.
Федералды құқықтың штаттар құқығынан басымдығы болды.
1791ж «Құқықтар туралы Билль» қабылданды, ал АҚШ конституциясына
алғашқы 10 түзету енгізілді. Түзетулер саяси сұрақтарда демократиялық
сипатқа ие болды.
Үндістердегі жаңа жерлерді басып алу, европалық колонияларды сатып алу
штаттардың санын көбейтті. Жаңа штаттарды құру тәртібі 1787ж ордонанспен
реттелді. Конгресс штат территориясын оның заң шығарушы жиналысымен бірге
автономды деп жариялады. Губернаторды елдің президенті сенат келісімімен
сайлады.
Саяи партиялар.
Саяси партиялардың құрылуына бастама жасаған А.Гамильтон, Т.Джеферсон
басқарған саяси топтар болды. (18ғ 80 жылдары) Гамильтон жақтастары –
«құқық туралы Бильсіз» конституцияны қолдады. Джефферсон жақтастары болып
табылатын ұсақ кәсіпкерлер мен фермерлер, керісінше «құқық туралы Билльді»
қолдады. Жеңіс «Билльдің» жақтастары жағында болды. 1828ж АҚШ-ң
демократиялық партиясы, 1854ж АҚШ-ң респуликалық партиясы құрылды. 2 партия
да құрамы жағынан әр текті болды, бірақ 1ші оңтүстіктерге, ал 2шісі –
солтүстік штаттарға тартылды.
Республикалық партияда 2 ағым пайда болды: оң (ірі буржуазия) және
либералды-демократиялық (фермерлер, ұсақ буржуазия).
Сайлаушылар даусы үшін париялар күресі сайлау жүйесін
демократияландыру процессіне жағдай жасады. Штаттардың көпшілігі жалпыға
бірдей ер адамдарға сайлау құқығын енгізді.
Азаматтық соғыс.
19ғ ортасына таман өнеркәсіптің солтүстік пен құлиеленушілік оңтүстік
арасында өткір қайшылықтар пайда болды. 1860ж АҚШ президенті болып
республикалық партияның либералдық-демократиялық қанатының өкілі –
А.Линкольн сайланды. Бұған жауап ретінде оңтүстік штаттар бөлініп, оңтүстік
штаттардың жеке Конфедерациясын құруды шешті. 1861ж соғыс басталды.
1862ж мамырда Линкольн әрбір ниет білдірген адамға батыста фермерлік
етуге 160 акр жер участігіне құқық беру туралы заң – «Ганстед-акт»-қа қол
қойды. (1акр-1017кв/м). 1862ж құлдықты ликвидациялау туралы Прокламация
жариянды.
1863ж 1 қаңтарынан бастап негрлер ерікті деп жарияланды.
1865ж ақпанында Конгресс АҚШ Конституциясына округке 13 түзету
қабылдады, ол бойынша бүкіл елде құлдық жойылды. 1865ж көктемде
оңтүстіктегілердің әскері қиратылды.
1865ж 14 сәуірде А.Линкольн оңтүстіктер жіберген жалдамалы кісі
өлтірүшімен өлтірілді. 1867ж Конгресс қабылдаған жоспар бойынша оңтүстік 5
әскери бөлінді. әскери әкімшілік үшін басқарушы Конституцияға енгізілген
14(1868ж) және 15(1870ж) түзету болды. 1 АҚШ азаматтарының заң алдындағы
теңдігін жариялады,2ші – ер адамдардың барлығына, оның түсіне байланыссыз
сайлау құқығын беру.
1872ж оңтүстіктегі әскери әкімшілік таратыла бастады, ал 1872ж
оңтүстік штаттардан федералдық жауынгерлер шығарыла бастады. Бұл
расисттердің қолын байлады. 1881ж Тенниси штатында Джим Кроудың заңы деген
атпен белгілі нормативті акт қабылданды. Ол ақдар мен қараларға бөлінген
вагондарды белгіледі. Осындай актілерді жоғарғы сот Конституцияға сәйкес
деп таныды. Ал ақтар мен қара түстілер тең бірақ бөлек құқықтар береді
деді.
18ғ Франция буржуазиялық революциясының өндірістік күштер мен
феодалдық өндірістік қатынастар арасындағы өткір қайшылықтар болды.
Феодализм елдің объективті тарихи дамуын тежеді. Жаңа формация:
өндірушілер, банкирлер, көпестер.
1788ж терең экономикалық дағдаррыс.
Король Бас штаттардың шақырылуы туралы жариялады. Бас штаттардың
ашылуы 1789ж 5 мамырда болды. Қаралған мәселелер:
• депутат өкілеттіктерін тексеру тәсілдері туралы;
• біріккен және жеке отырыстар туралы ,
• Бос штаттардың міндетері туралы,
• 3ші сословие\ буржуазия құқықтары туралы (буржузия).
Буржуазия сайлауды бірігіп өткізуді және шешімдерді дауыстардың
көптігіне қарай қабылдауды талап етті. Үкімет даус берудің мұндай тәртібін
қолдаудан бас тартты. 1789ж 14 шілдеде халық Бастилияның қамау-түрмесі –
король абсолютизмінің символы алынды. Бұл күн Француз халқының ұлттық
мерекесі деп есептеледі.
Провинцияларда ескі органдардың орнына өзін-өзі басқару органдарын
құра бастады. Олар – муниципалиттер. Ұлтық гвардия – революцияның қарулы
күштері құрыла бастады. Ұлттық гвардия басына маркиз Лафайетті қойды.
1789ж 26 тамызда Құрылтай жиналыс 1ші конституциялық акт – «адам мен
азамат құқығы декларациясын» қабылдады
Декларация салтанатты түрде адамдардың заң алдындағы теңдгін, ұлттық
егемедігін, биліктің бөліну принципіт және т.б. жария етті.
Декларацияда жеке тұлға құқығының және заңдылық принципінің маңызды
кепілдері бекітілген: қылмыс болмаса – жаза да жоқ, кінәсіздік презумпциясы
(егер сотпен дәлелденбесе, ешкім кінәлі емес деп саналды), жазаның қылмысқа
сәйкестігі.
Декларацияда жалпыға бірдей теңдік бекітілді, алайда 1789ж желтоқсанда
бірнеше ай өткен соң, құрылтай жиналысының шешімімен сайлаушыларға мүліктік
және басқа даценздерді енгізу туралы декрет қабылданды. Барлық азаматтар
«белсенділір» және «белсенді местер» деп бөлінді. Белсенді азаматтар болып
саналу үшін: 1) француз болу керек; 2) 25жасқа толу керек; 3) 1 кантонда 1
жылдай уақыт тқрақты тұру керек; 4) 3 күндік жалақы мөлшерінде салық төлеуі
керек; 5) қызмет көрсетуші (прислуга) жағдайында болмауы тиіс. «Белсенді
емес» азаматтар сайлауға қатыспады.
1790ж басында бірқатар маңызды декреттер күшіне енді. Шіркеулік меншік
мемлекет қарамағына өтті. АХА жазу құқығы алынды. АХА жазу мемлекетпен
бақыланды.
Жаңа әкімшілік-аумақтық бөлініс енгізілді, Франция 83 департаментке
бөлінді, олардың әрқайсысына дистриктер, кантондар, коммуналар кірді. Салық
жүйесі бірігіп, дворяндық титул және чиндер жойылды.
1791ж 21 қзанда халықтық көтерілістерді басу үшін қарулы күштерді
қолдануға рұқсат туралы декрет қабылдады. 1791ж 14 шілдеде қақтығыстар мен
көтерілістердің өткізілуіне тиым салған Ле Шопалье заңы күшіне енді
Конституциялық монархия
1791 ж. 13 қыркүйекте Құрылтай жиналыс конституциялық монархияны ресми
заңдастыру үшін конституцияны бекітті. Конституцияға сәйкес заң шығарушы
орган деп 2 жылға сайланған бір палаталық ұлттық жиналыс танылды. Атқарушы
билік оның алдында жауапты король және министрлерге берілді. Сот билігі
сайланған судьяларға берілді. Кассациялық және Жоғарғы соттар бекітілді.
1791 ж. 3 негізгі топтар анықталды:
фельяндар: конституциялық-монархиялық буржуазия мен либералдық
дворяндық мүддесін қорғады.
жирондистер: провинцияларды сауда-өнеркәіптік буржуазияны қорғады.
якобиндіктер: ұсақ, жартылай орта буржуазияны, қолөнершілерді,
крестяндықты қорғады.
1789-1791 ж. Елдің саяси өмірінде фельяндар басым болды.
Жирандық респубиканы жариялау.
1792 ж. Революциялық монархия еуропаның ірі монархияларының
антифранцуздық әскері коалициясының нысанасында болды. Оның мақсаты
революциялық Францияны әскери талқандау. Контрреволюция корольмен келісімге
кіріп, елді соғысқа итермеледі. Халық якобиндықтарға үміт артты. 1792 ж. 10
тамызда Парижде халықтық көтеріліс болып, король сарайы алынып, Людовик ХVI
тұтқындалды. Билік біраз уақытқа Париж Коммунасның қолында қалды. Ұлттық
конвент шақыру туралы декрет шығарылды.
1792 ж. 17 тамыздағы Декрет бойынша контрреволюционерлер үстінен
Төтенше ылмыстық трибунал бекітілді.
Қыркүйекте Конвнтке сайлау аяқталды. 783 депутат сайланды, олардың 200
жирондисты, 100 якобиндықтар, қалған депутаттар «болоты» деп аталды.
21 қыркүйекте Ұлттық Конвент монархияның жойылғанын жария-етті. 1792
ж. 25 қыркүйекте Конвент Декретімен Франция республика болып жарияланды.
Бірақ, революцияның басты мәселесі – ауылдардағы феодалдық қатынастарды
түпкілікті және толық жою шешусіз қалды.
21 қаңтарда Людовик ХVI өлтірілді.
1793 ж. 2 маусымда париждіктер мен ұлтық гвардияшылар Париждық
Коммунаның басқаруымен Жирндиндық Үкіметті құлатты.
10 маусымдағы декретпен салалардағы феодалдық тәртіптер жойылды. 17
маусымдағы декрет бойынша барлық феолалдық құқықтар жойылды. 1793 ж. 24
маусымда өзінің мазмұны жағынан «адам мен азаматтардың құқығы
Декларациясынан» тұратын Конституция қабылданды. Якобиндық диктатура
басқарудың демократиялық режимін бекітті. Ол 21 жасқа жеткен барлық
француздарға сайлау құқығын берді. Мемлекеттік басқару функциялары 24
адамнан тұратын Атқарушы кеңеске жүктелді, ол қабылданған заңдар мен
декреттер шегінде әрект етуі тиіс болды.
Заң шығарып, талқылау құқығы бар мемлекеттік биліктің жоғарғы органы –
Конвент; Елді қорғау және басқару бойынша ерекше өкілеттіктерге ие қоғамдық
құтқару Комитеті сияқты органдар болды. Бұл комитеттің басқаруы мен
бақылауында барлық министрліктер мен ведомствалар болды. Қоғамың құтқару
Комитеті армияны қайта ұйымдастырып, 1793 ж. 23 тамыздағы Декрет бойынша
жалпыға ортақ әскери міндеттілікті енгізді.
Істерді Комитетте қарағанан кейін ревоюциялық трибунағаға берді.
Қоғамдық қауіпсіздік Комитеттің қарамағында полиция мен түрме болды.
1793 ж. 29 қыркүйекте «Жалпыға ортақ максимум туралы» декрет
бекітілді, барлық негізгі тауарларға қатаң баға және еңбек ақының
максималды мөлшерін енгізді. Якобиндықтар революциялық күштен карательный
күшке айналды. 1794 ж. 10 маусымдағы Декрет «халық жауы» ұғымын енгізді.
Халық жауы көбінде революция жаулары емес, М. Робеспьердің жеке жаулары мен
оның саясатымен келіспейтін адамдар болды.
Директория (Термидоримдік Республика)
Термидориандық конвент 1795 ж. Конституцияны дайындады.
1795 ж. Конституцияға сәйкес жоғарғы заң шығарушы жиналыс болып 2
палата: жоғарғы – ақсақалдар кеңесі, төменгі – 5 жүздіктер Кеңесінен
тұратын заң шығарушы корпус жарияланды. Төменгі палата заң жобаларын
жасады, оны жоғарғы палаты бекіте және қайтара алды.
Заң шығарушы корпусқа сайлау 2 деңгейлі болды. Дауыс берушілер Заң
шығарушы корпустың және жоғарғы сот органдарының мүшелерін сайлады.
Атқарушы биліктін құрамында 5 мүшесі бар Директория қалды.
Басқарушылар жаңа революция мен келе жатқан былықтан құтқаратын әскери
диктатура енгізді. Генерал Н. Бонапарт үлкен қолдауды Италия мен Еуропадан
тапты.
1799 ж. әскердің көмегімен Бонапарт Заң шығарушы корпусты қуып,
Директорияны жойды.
1799 ж. Конституция жаңа режимді заңды түрде бекітті. Үкімет 3
консулдан тұрды. Барлық билік 1-ші консулдың қолында болды. 2-ші және 3-ші
консулдар кеңесші дауысқа ие болды.
Заң шығарушы билік органдары ретінде мемлекеттік кеңес, Трибунат, Заң
шығарушы корпус және Корғаушы сенат бекітілді. 1-ші консул заң жобасын
ұсынды, мемлекеттік кеңес оларға редакторлық етті, Трибунат талқылды, Заң
шығарушы корпус қабылдады, қорғаушы сенат бекітті.
1802 ж. Бонапарт өмірлік консул болып жарияланды. Оған мұрагер
тағайындау құқығы берілді. Сосын ол француздардың императоры болып
жарияланды.
1814 ж. әскер одақтық армияның қысымынан құлады.(ағылшын, орыс,
австрия және пруссия)
Легитимді монархия.
17 Король Людовик толық революцияға дейінгі түрде абсолютизмді
орнатуға болмайтындығын түсініп, конституциялық басқаруға келісті. 1814 ж.
Ол хартиямен рәсімделді. Елде легитимді конституциялық монархия пайда
болды(легитимдіктің мағынасы, Бурбондардың «заңдық» династиясы қайтадан
басқарды дегенді білдірді). Корольға атқарушы билік толық берілді. Заң
шығару облысында ол жарлық шығару құқығын иеленді. Сонымен қатар оған пэр
титулын иелену құқығы берілді, ол өмірлік және мұрагерлік болды.
Сайлау цензін енгізу нәтижесінде 31 млн. Тұрғынның 50 мыңы ғана
сайлауға қатыса алды, ол 15 мыңы ғана сайлануға құқығы болды.
Легитимді монархия негізінен Наполеон тусында пайда болған әскери –
бюрократтық және сот апаратын сақтады.
1830 ж. Маусымында Карл X корольдің үкіметі 1814 ж. Хартиямен
бекітілген конституциялық режимді жоюды шешті. 4 ордонанс қабылданды:
депутаттар палатасын тарату; төменгі палата депутаттарының санын 2-ге
қысқарту; баспасөздің толықтырушы прессасын енгізу; жиналыс пен
манифестацияға тиым салу туралы. Карл Х қашты, легитимді монархия құлады.
Король деп ірі буржуазиядан шыққан Луи-Филипті жариялады.
1830 ж. Хартия жаңа редимнің конс/сы болды. Парламент ролі біраз
кеңейді, заң шығарушы билік король мен 2 палатаға да берілді.
1848 ж. Ақпанда Луи-Филипп тақтан түсті. Уақытша үкімет құрылды және
гвардия жасақталды. 1848 ж. Көктемде Құрылтай жиналысқа сайлау болды.
Жиналыстың көп бөлігін ірі буржуазия, жер иеленушіліер, генералдар, жоғарғы
духовенство құрады. Еңбекшілердің жағдайын жақсартатын барлық актілер
доғарылды.
1848 ж. 22 маусымда жұмысшылар көтеріліске шықты.
1848 ж. Жаңадан енгізілген Конституция бойынша басқарудың
республикалық формасы мен, биліктін бөлінуі жарияланды. Жоғарғы заң
шығарушы орган болып Ұлттық жиналыс бекітілді. Атқарушы биліктің басшысы –
Президент болды.
Заңдардың қолданылуын бақылаушы Кеңесші орган Мемлекеттік Кеңес болды.
Оның құрамын 6 ж. Мерзімге Ұлттық жиналыс тағайындады.
ІІ - Империя
1ші сайланған президент Луи-Наполеон болды (Н. Бонапарттың жиені). 4
жылдық мерзімді азсынған және қайтадан сайлануға тиым салумен келіспеген
Луи-Наполеон 1851 ж. Желтоқсанда Ұлттық жиналысты қуып, 1848 ж.
Конституцияны жойды.
1852 ж. Конституция Луи-Наполеон төңкерісін заңдастырды. Жаңа
конституцияға сәйкес бүкіл билік президентке тапсырылды. Заң шығарушы
билікті Мемлекеттік кеңес, заң шығарушы корпус және Сенат жүзеге асырды. Ол
мемлекеттік Кеңес пен Сенат мүшелерін тағайындады. Президент 10 жылға
сайланды.
1852 ж. Қарашада арнайы заңмен Империя орнады, Луи-Наполеон француздар
императоры – Наполеон III болды. Елде әскери-полицейлік диктатура
белгіленді.
1871 ж. Жаңа биліктің басқарушы органы Ұлттық гвардияның Орталық
комитеті болды. Өкілді жоғарғы орган – Париж Коммунасының Кеңесі болды. Ол
өз құрамында әр-түрлі сұрақтар бойынша 10 комиссиядан тұрды.
Әділ сот ісімен әділет комиссиясы айналысты.
1871 ж. 19 сәуірде Коммуна Француз халқына Декларацияны жариялады:
Декларация елді Коммуналарға бөлуді ұсынды, яғни республикалық режимді
өзгертпестен. Орталық үкімет Коммуналардан шыққан депутаттар жиналысы
ретінде қызмет етуі тиіс болды.
1875 ж. елдің конституциясын құраған 3 заң қабылданды. 1) Мемлекеттік
билікті ұйымдастыру туралы конституциялық заң; 2) Сенатты ұйымдастыру
туралы заң; 3) Мемлекеттік билік қатынастары туралы заң.
Президент сенат пен депутаттар палатасының абсолютті көпшілік
дауысымен 7 жылға сайланды. Заң шығарушы билік сенат және депутаттар
палатасымен жүзеге асырылды.
Бүтіндей басқарудың республикалық режимі жарияланды. Бұл Францияның
саяси өміріндегі 2 ағымның күресімен түсіндірілді: монархиялық және
республикалық.
1877 ж. 3 монархиялық топтар республикаға қарсы астыртын сөз байласып
бірікті. (Мак-Магон) Президент Мак-Магон мемлекеттік төңкеріліс жасауға
тырысты, бірақ республикандықтардың күшті қарсылығын кезіктіріп, отставкаға
кетті.
2ші рет министр Буланже шара қолданды, бірақ париждіктердің
көтерілісінен қауіптеніп, ол ашық әскери қақтығысқа шыға алмады.
1884 ж. Демократиялық қозғалыстың жандануы жағдайында 1875 ж.
Конституцияға маңызды түзетулер енгізілді. Келесі кезеңдер қарастырылды:
1) депутаттар палатасы мен Сенат мемлекеттік биліктің негізгі
звеносына айналды;
2) президент билігінің келуі байқалды;
3) үкімет парламент бақылуында болды;
1879-1880 ж. Республикандықтар Париж Коммунасының ұлттық гимні етіп
«Марсельезаны» тануды, ал 14 шілдені Францияның ұлттық мерекесі деп тануға
қол жеткізді. Республика негізінен бұрынғы әкімшілік-аумақтық бөліністі
сақтады. Кейбір министрліктердің департаменттерге және кантондарда өз
бөлімшелері болды. Департамент басында префект, округ басында – суперфект
тұрды. Жергілікті органдарға департаменттің бас кеңесі, аймақтық кеңес,
Коммуналардағы (муниципалитет) қалалық және селоық өзін-өзі басқару
органдары өкілдік етті.
Коммуна басшысы сайланған мэр болды. Бұл органдар салық, жергілікті
басқару сұрақтарымен айналысты. Префектіні ішкі істер министірінің
ұсынуымен президент тағайындады, суперфектіні – ішкі істер министірі
тағайындады. Бұл тұлғалар округтер мен департаменттерде орталық билікті
иеленді.
Француз колониалдық империясы.
Көлемі бойынша 2ші колониалдық империя салыстырмалы қысқа мерзімде
пайда болды : 1880-1918 ж. Оған: Батыс Африка - Сенегал, Гвинел, Судан,
Мавритания, Нигер; Экваторлық африка – Конго, Чад, Габон, Жоғарғы Вольта;
Солт. Африка – Тунис, Алжир, Марокко; Аралдар – Таити, Мадагаскар,
Маркиздік, Гвиана; Солт. Америка – Канадалық Квебек; Индо-Қытай – Вьетнам,
Камбоджа, Лаос кірді.
Француздық колониялардың негізгі массасы 4 генерал-губернаторлыққа
бөлінді: Француздық Бат. Африка, Француздық Экваториялық Африка;
Мадагаскар, Индо-Қытай. Индо-Қытайды басқаруға қолайлы болу үшін : Кохинхин
(оң. Вьетнам), Аннам (ор. Вьетнам), Камбоджа, Лаосқа бөлінді.
Камбоджа мен Аннамада номиналды басқаруға жергілікті династиялар жіберілді.
Алжирда территория 3 департаментке бөлінді. Азаматтық басқару префекттерде
болды, әскери-дивизионды генералдарда болды. Тунисте жергілікті монархты,
Мароккода – султанды сақтады, бірақ олардың билігі номиналды болды.
Пысықтау сұрақтары:
1. Жаңа замандаңы Францияның саяси-экономикалық өмірі
2. Жирандық респубиканы жариялау
3. Директория (Термидоримдік Республика)
4. Легитимді монархия.
5. ІІ Империя
6. Француз колониалдық империясы.
Тақырып 7 Герман феодалдық мемлекеттінің мемлекеті
а) мемлекеттік құрылысы
б) германиядағы сословиелік өкілетті монархиялық ерекшеліктері
в) Германиядағы абсолютизмнің ерекшеліккктері
в) германиядағы феодалдық құқық
«Герман ұлтының қасиетті римдік империясы» 1804 ж. Н. Бонапартпен
қиратылды. Наполенонның шабуылынан кейін 1814 ж. Париж трактымен Герман
адағы қурылды. 34 мемлекетің ішінде – корольдік, княждік, герцогтік және
біраз еркін қалалар. Барлық бул мемлекеттер император мен императорлық
сеймнің қол астына қарайды деп есептелді, бірақ, тәжірибеде тасық
тәуелсіздіқті иеленеді.
Германдық одақтың басқарушы органы – одақтың сейім барлық германдық
окілеттік мемлекеттерден турды.
Одакқа кітел мемлекеттердің әр қайсыны егемендегі болды және әр түрлі
басқарылды: бір мемлекеттерде самодержавия қанды, басқарларында земдік
собраниялар қурылды. Барлық шемде әлеум/к қурамы бірдей б/ы. Дворяндық
князға және императорға тәуелді бағды. Қалалық турғындар окілді қалалық
мекелелерді, бюргерлерді және қаюнершілерді басқарушы патрициондық
отбасыларынан турды. Крестьяндардың көп бойгі крепостнойлар болды.
Пруссия мен Австрия барлық герман мемлекеттерінің ішіндегі ең
консервативті б/ы. Консерватизмнің идеологиялық базасы бул кезде құқықтың
тарихи мектебі болды (Гуго, Савиньи, Пухт), ал құқық кодификациясына да,
жалпы либералдық заң шығаруға да қарсы болды.
Германиядағы жалпы саяси жағдай үшін наполеондың соғыстар ізсіз откен
жоқ: Наполеон Кодексінің ықпалы реформалардан корінді. Осылай 1808-1810
реформа Пруссиядағы мем/к басқаруды реттеді. Ескі баскарусыз
«коллегиялардың» орнын 5 министрлік онды (әскері істер, шетелдік, қаржылық,
ішкі, юстиция). Қала/да муниципалдық кеңестер қурылды. Крепостнайлық құқық
доғарылды, бірақ шаруы жерді палещиктің пайдасына бергенген кейін ғана
босталды.
Шарнхорст реформасымен жалпыға ортақ әскери қулшылық енгізілді.
1848 жылғы Революция
Германиядағы революцияға 1814 ж/ғы Француз революциясы түрткі болды.
1848 ж.наурызында Берлинде әскери бас көтеру болды. Уақытты ұты үшін
корольдер мен князьдер франкфурт-на-майна да бүкіл германдың
Қурылтай жиналысты шақыруға келісім берді. Ол жинаныс федералдық
Конституцияны дайындады. Демократиялық конституцияның жобасы әрекет етпеді,
ал 1849 ж маусымында делегаттарды үкімет Вюртемберге қуды.
1850 ж дайындалғын конституция феодалықтың консттіліктеріне жауап
берді. 2 палаталық заң шығарушы роган қурылды. Томенгі палаты таңдаумы
болды, жоғарғы палата король жарлығымен тағайындалды. Парламенттің заң
шығару билін корольдің абсолютті вето қуқығымен паралелді болды. Үкімет
министрлері ландатқа тәуелді болмады, яғни сенімсіздік вотумы ағарта қауіп
тондірмеді.
Пруссия канцлері Отто Бисмарк әскерте бюджеттің 51 млн талерінен 22
сін жумасады. Алайды Пруссия 1886 ж. Австриямен хоғыста жеңгелмен кейін,
оған кешірім берілді. Соғыс нәтижесінде Пруссияға бірқатар солтүстік-
германдық мемлекеттер қосылды, олардың ішінде Ганновера, Гессен-Кастелл,
Ниссаң, Франкфурт – на – Майне бар. Шлезвиг және Гальштейн 1864 ж. Даниямен
соғыстан кейін Пруссияға берілді. 1866 ж. Германдық одақ орнына солтүстік-
герман одағы қурылда. 1867 ж. жаңа мемлекет жаңа конституция қабылдады.
Оған сәйкес Одақты басқару Прусс корайне (прензидентке), қанцлерге, 2
палатаға берілді. Төленгі палата жалпыға бірдей сайлау қуқығы негізінде
сайланды.
Адақкқа ониүстік – герман мемлекеттері кірмеді: Бавария, Саксония,
Вюртемберг. Олардың күштеп біртігуне Франция кедері болды, оған мықты,
бірлікті Герман мемлекетінің қурылуы пайданы б/мады.
1870 ж. Пруссия Францияны соғысқа.
Франция қиратылды, ол Пруссия оңт-герман мемлекеттерін озіне қосып
алды. Осылайна, Европоның орталығында жаңа мем-т Герман империясы п.б.
1871 жылғы Герман Конституциясы
Жаңа конституцияға сәйкес, империя қурамына 22 монархия және бірнеше
еркін қалалар енді. Империя басшысы прусстік король болды. Империя
территориясының жартысынаң астам басігі Пруссия үлесіне кірді және
турғындардың 60%-ті. Король мем-т басшысы болды және қарулы критердің
басты басқарушысы болды, ол үкімет басшысы – иперия канцлерің тағайылдады.
Парламенттің жоғарғы палатасы Одықтық кеңес (бундесрат) д.аталды.
Төменгі палата (рейхстаг) 3 жылға сайланды. Рейхстагтың фактілік билін
бундесрат окілеттілігінен айтарлықтай кем болды. Рейхстагтың үкімет
үстінен бақылау жасауға тырысушылығына бундесрат жол бермеді.
1871 ж. Конституцияның 20 бабы ер адамдардың сайлау қуқығын елгізуді
декрет арқылы белгіледі, бірақ қупия сайлау орнына ашық дауыс беру
енгізілді.
Томенгі палатаның тартылуп бундесраттың қарапайым қаумысымен лирикін
болды, және бул жей кездесті.
Жалпы 1871 ж. Конс/я өзінің әлеуш/к-саяси мазмуны бойынша феодалдық-
юнкершік жериелеушілер мен жедел дашыпкеле жатқан прусс-германдық капитал
арасындағы компромисс көрінісі болды.
Германияның дамуы.
19ғ. 2ші жартысынан бастап Германияда өнеркәсіптік өндірісті
жоғарлатуға талпыныс байқалды. 1882ж біріккен германияда 9,5 мың, 1895ж –
18 мыңдай, 1907ж – 30 мыңнан аса кәсіпорындар пайда болды. Жұмысшы топтың
саны 6дан 11мың адамға дейін көбейді. Жұмысшы топтың жедел өсуі оны
ұйымдастырушы органы әлеуметтік-демократиялық партия болып табылатын саяси
күш ретінде көрсетті. 1875ж Гот қаласындағы съезде Гот бағдарламасында
айтылғандай социал-демократтар демократиялық парламент үшін күресуді, ал
парламенттің өзінде – жұмысшы топтың жағдайын жақсартатын заңдар үшін
күресуді мақсат етті. Социял-демократтардың ықпалын күшейтуге Биссмарк
үкіметінің жауабы социал-демократтарға қарсы заңды рейхстаг арқылы өткізу
болды. Алайда, 1890ж заң доғарылып, Биссмарк отставкаға кетті.
Отаршылдық қатынаспен ерекшеленген Германия әлемді қайта жасауға
тырысты. Франция мен Ұлыбританияның шиеленісті қатынастары бірінші әләмдік
соғысқа әкелді. Соғысқа седеп болған 1914 ж Сараево қаласында Австро Венгр
тағынын мұрагері Эрцгерцог Фердинанттың өлімі болды. Бірақ соғыста Германия
женіліп империя құлады.
Пысықтау сұрақтары:
1. Германиядағы заң шыңарушы орган қалай аталды?
2. 1871 ж. Герман Конституциясы бойынша басқару органдары
Тақырып 8. Социалистік мемлекет және құқық .
1. Қазақстандағы Қазан төңкерісінің жеңісі және Кеңес үкіметінің орнауы.
2. Қазақстанның автономиялық және одақтас республика ретіндегі әкімшілік-
саяси және құқықтық жағдайы
3. 1950-1990 жылдардағы Қазақстандағы мемлекеттік-құқықтық даму
1930ж. ортасында бұрынғы КСРО –да аса күрделі өзгерістер болды.
Капитализмнен социализмге өтетін өтпелі кезең аяқталып, социалистік
қоғамдық қатынастар жеңіске жетті деп есептелді. Бұндай үлкен қорытынды
индустрияландыру, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, мәдени революцияның
шешуші жеңістерімен байланыстырылды. Мұндай түбегейлі өзгерістер КСРО
Конституциясын өзгертуге негіз болды. 1936ж. 5 желтоқсанда КСРО-ның жаңа
Конституциясы қабылданды. Конституцияда Қазақстанға Одақтық республика
мәртебесі берілді. Осылай ҚАКСР ҚКСР айналды. Бұл қазақстанның болашақ
тәуелсіздігін қамтамасыз еткен мәнді құқықтық акті және саты болды.
Осыған байланысты 1937ж. бүкіл қазақстандық кеңестердің төтенше Хсъезі
ҚКСР Конституциясын бекітті.
Ол 11 тараудан 125 баптан тұрды. І тарауда: ҚКСР жұмысшылар мен
шаруалардың социалистік мемлекеті деп көрсетілді. Социалистік меншік не
мемлекет меншігі не колхоздық кооперативтік меншік түрінде болды.
Социалистік шаруашылықтың мемлекеттік жоспар бойынша дамып отыратындығы
анықталды. ІІ тарауда “Мемлекеттік құрылыс” бекітілді. 13 бапта экономика,
саясат, отан қорғау, өзара жәрдемдесуді жүзеге асыру мақсаты мен ҚазКСР
басқа да одақтас республикалармен КСРО-ға бірігіп отыратындығы көрсетілді.
Осыған сүйеніп ҚазКСРО КСРО конституциясының 40 бабында көрсетілген
құқықтарды КСРО-ға оның атынан басқаратын жоғарғы өкімет органдары мен
мемлекет басқару органдарына қамтамасыз етіп берді. КСР заңдары міндетті
түрде орындалуға жатты. Қазақстанның азаматы КСРО азаматы болып есептелді.
Ш тарау мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдарына арналды. ҚазКСР
–да өкімет билігінің жоғарғы органы –ҚазКСР –ның жоғарғы кеңесі болды. Заң
шығарушы орган –Жоғарғы Кеңес болды. Атқарушы және бұйырушы жоғарғы органы
ҚазКСР-ының Халық Комиссарлар Кеңесі болды. Бұл орган респібликаның
үкіметі болып табылды. УІІ тарау сот және прокуратураға арналды. Негізгі
заң мемлекеттің ел таңбасын, туын және астанасын белгіледі. 1937ж.
Конституция 40 ж. қызмет етті. Елдің экономикасы, мәдениеті мен саяси –
құқықтық дамуына зор әсер етті. Бірақ тотаритарлық қоғамда оның адам
құқықтарына қатысты нормалары аяқ асты етіліп, миллиондаған адамдар қуғын-
сүргіннің құрбаны болды.
1941-1945жж. Ұлы Отан соғысы мемлекет пен құқыққа үлкен ықпал жасады.
Мемлекеттік құрылыс, оның қызметі, құқықтық қатынастар соғыстың талабына
сай қайта қаралды. Бәрі де майданға, жеңіске қызмет етті.1941ж. 30 шілдеде
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының, БК(б)П ОК-нің және Халкомкеңесінің
шешімімен төтенше орган Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті құрылып, мемлекеттегі
барлық билік түгелдей оның қолына берілді. Қазақстанда және басқа да
республикаларда МҚК-нің тұрақты өкілі қызмет етті. Соғыс жағдайында
орталықтанған директивалық басқару алдыңғы қатарға шығып, өкілді
органдардың қызметі шегерілді. Жаңа мемлекеттік органдар құрылды. 1941ж.
ұлттық құрамалар жөнінде республикалық комиссия, халкомкеңес жанында
еңбекке жарамды адамдарды ауыл шаруашылығы жұмыстарына мобилизациялау
туралы бөлім, эвакуацияланғандарды орналастыру бөлімі т.б. органдар
құрылды. Соғыс барысында әскери қызметкерлердің отбасын орналастыру
және қамтамасыз ету басқармасы қызмет етті. 1944ж. Кокшетау және
талдықорған облыстары құрылды. Азаматтық құқық социалистік меншікті
нығайтуға бағытталды. Мүлікті ұрлау, жоғалту, малды нашар қарағаны үшін
жоғарғы жауапкершілік ендірілді. Кәсіпорындардың жоспарды орындауына,
келісімдерді дер кезінде жүзеге асыруына ерекше көңіл бөлінді. Еңбек
заңдарына өзгерістер енгізіліп, өкімет органдарына 16 мен 55 жасқа
дейінгі азаматтарды міндетті еңбекке тартуға құқық берілді. Колхоздарда
12 жастан асқан жасөспірімдер еңбекке тартылды. Себепсіз еңбеккүн
толтырмағаны үшін қылмыстық жауапқа тартуға дейін шаралар қолданды.
Әскери оқудан бас тартқан азаматтар да жазаға тартылды. Қылмыстық істер
одақтық заңдар бойынша қаралды. Әскери сот органдарының рөлі артты.
1942ж. әскери трибунал туралы ереже бекітілді. Қазақстанда соғыс жағдайы
енгілімегендіктен мұндай жағдай әскерилендірілген мекемелерде қолданылды.
1) Мемлекеттік құрылыс пен мемлекеттік басқару
2) Кеңес дәуіріндегі Қазақстан территориясындағы кейбір өзгерістер
3) Қазақстандағы Кеңестік құқықтық жүйенің дамуы
Соғыстан кейінгі мемлекеттік құрылыс пен басқару бейбіт жағдайға
қайта бейімделді. 1946ж. 28 наурызда ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Президумының
қаулысымен ҚазКСР-дің Халық Комиссарлар Кеңесі ҚазКСР-інің Министрлер
Кеңесі, ҚазКСР-нің Халық комисариаттары ҚазКСР-нің министрліктері болып
өзгерді. Жаңадан өнеркәсіп және құрылыс материалдары министрлігі
құрылды. Олардың өкілеттіліктері артты. 1946ж. ҚазКСР Ғылым Академиясы
құрылды. 50 жылдары жергілікті кеңестердің, олардың атқару комитеттерінің
қызметтері кеңейтілді. Олардың тұрғын үй салу, көгалдандыру, өнеркәсіп,
құрылыс саласындағы жоспарлау, бақылау, басшылық ету құқықтары артты.
1956жылғы КОКП ХХ съезі Кеңес Одағының өміріндегі үлкен бетбұрыс болды.
Сталиннің жеке басына табыну , социалистік заңдылықты аяққа басу, саяси
қуғын-сүргін айыпталды. 30-50 жылдары жазықсыз атылған, қамалған
азаматтардың бір тобы қайта ақталды. Одақтас республикалардың құқықтары
артып, егемендігі біршама кеңейді. ҚазКСР Үкіметінің совхоздарды қайта
құру, жою, жер бөлу, ауыл шаруашылығына қатысты құқықтары кеңейді.
Одақтас республикалардың заң шығару құқығы кеңейтілді. Республикалар
Одақтық мәселелерді шешуге көбірек қатысатын болды. КСРО Жоғарғы
Кеңесінің Ұлттар Кеңесінің жанынан одақтас республиканың өкілдері кірген
экономикалық комиссия құрылды. 1958ж. ҚазКСР Ғылым академиясының философия
және құқық институты құрылды. Құқық саласындағы зерттеулерге жағдай
жасалды. 60 жылдардың ортасында халық шаруашылығын басқаруда өзгерістер
болды. Бұл оқиғалар Кеңес Одағының партия мен мемлекет басшысы Н.С.
Хрущевтің орнынан түсіп, билікке Л.И. Брежневтің келуімен байланысты.
1977ж. республикада 19 облыстық, 218 аудандық, 82 қалалық, 29 қала
ішіндегі аудандық, 189 поселкелік, 2184 ауылдық, селолық кеңестер жұмыс
істеді. Жергілікті Кеңестердің атқару комитеттерінің құрамына 20 мың адам
кірді. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің, оның Президиумының жұмысы жүйелене түсті.
Сессиялар тұрақты шақырылып, оларда мемлекеттік басқарудың маңызды
мәселелері талқыланып, жаңа заңдар мен кодекстер қабылданды.
1924ж. Түркістан республикасы тараған соң оның құрамындағы Сырдария
және Жетісу облыстары ҚазАКСР құрамына енгізіліп қазақтың жерлері
қайтарылды. Осы жылы қарақалпақ автономиялы облысы да қазақстанның
құрамына кіріп, 1932 жылы Өзбек КСРінің құрамына өтті. Орынбор қаласы мен
облысының біршама аудандары РКФСР құрамына берілді. ҚазКСР Конституциясы
бойынша қазақстанның шекарасы тек оның Жоғарғы Кеңесінің келісімімен
ғана өзгертілетін болды. 1955ж. 13 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес Қаулысымен
Батыс қазақстан облысының Жәнібек ауданының жалпы көлемі 7049га РКФСР
Астрахан облысының Владимир ауданына берілді. 1956ж. КСР –на Оңтүстік
Қазақстан облысының Бостандық ауданы (Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан
облысы колхоздарының Бостандық ауданындағы жайылым көлемдерін қоспағанда)
берілді. Голодностеп (Мырзашөл) каналының сол жағалауындағы 75 мың га жер
ҚазКСР үкіметінің 1936-37жж. Өзбек КСР-не уақытша берілген 329 мың га
жерлер Өзбек КСР-не берілді. Осылай барлығы 5 млн. Га астам жерлер Өзбек
КСР-не берілді. 1971ж. майда Өзбек КСР-нің Сырдария облысының Жетісай ,
Киров және Мақтаарал аудандары сол кездегі шекарасымен Шымкент облысына
қайта қосылды. Кеңес дәуірінде Қазақстанның территориясында осындай
өзгерістер болды. Бұл өзгерістерді тәртіп бойынша алдымен ҚазқКСР Жоғарғы
Кеңесі қабылдап, онан соң КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы бекітіп
отырды. Сонда бұл өзгерістер құқықтық жағынан Қазақстанның өз еркімен
бергені болып саналады. Дегенмен мұндай “өз еркімен” жасалған
өзгерістердің негізінде Мәскеудегі орталық билік органдарының қысымы
жатқаны белгілі.
Соғыстан кейінгі жылдарда, әсіресе 50-70 жж. Қазақстандағы құқықтық
жүйе дамыды. Еңбек құқығы негізінен одақтық заңдармен реттеле берді. Соғыс
кезінде алынып тасталған еңбек демалыстары қалпына келтірілді. Артық
жұмыстар тоқтатылды. Кәсіпорындардың кәсіподақ ұйымдарымен ұжымдық шарттары
қалпына келді. Еңбекке қатысты тым қатаң тәртіптер, өндірістен өз бетімен
кетіп қалғаны үшін қылмыстық жауаптылық жойылды. Еңбек дауларын қараудың
жаңа ережесі қабылданды. 1959ж. қылмыстық және қылмыстық- процессуалдық
кодекстер қабылданды. Бұл кодекстер Қазақстан тарихында тұңғыш рет
қабылданды. 1971ж. ҚазКСР-нің Еңбекпен түзеу кодексі қабылданып, онда сотты
болған адамдардың жазасын өтеу, оларға еңбекпен түзеу әдістерін қолдану,
т.б. мәселелер шешімін тапты. 1963ж. республиканың азаматтық және
азаматтық –процессуалдық кодекстері қабылданды. Бұл кодекстер социалистік
заңдылықты, социалистік қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталды. Сот
құрылысы, сот ісі, адвокатура және нотариатқа қатысты заңдар жетілдіріліп,
кейбірі қайта қабылданды. ҚазКСР-нің әкімшілік жауапкершілік туралы
заңдылығы онан әрі дамыды. Заңдылық пен қоғамдық тәртіпті нығайтуда
көпшілік бұқараның роліне көңіл бөлінді. Осы тұрғыдағы жұмыстарды
жандандыруда жолдастық соттардың, жергілікті кеңестердің жанындағы бақылау
комиссияларының, жасөспірімдер жөніндегі комиссиялардың, жасөспірімдерді
тәрбиелеу жөніндегі қоғамдық тәрбиелеушілердің маскүнемдікке қарсы
комиссиялардың ролі артты. Жоғарғы Кеңес 1983ж. тұрғын үй кодексін
қабылдады. Оның қабылдануы тұрғындардың үй-жай алу құқығын тереңдетті.
1976ж. ҚазКСР-нің жер қойнауы туралы кодексі қабылданды. Кодексте жер
байлығы, тау-кенг өндірісі, оларды тиімді пайдаланудағы мемлекет, кәсіпорын
мен мекемелердің міндеттері белгіленді. Жер қойнауының байлығы түгелдей
мемлекет меншігі болды. Осыларға қарамастан социалистік құқықтың өзі
компартияның заңдастырылған еркі болды. Мұның бәрі де халық бұқарасының
іштей наразылығын тудырды.
Пысықтау сұрақтары:
4. Қазақстандағы Қазан төңкерісінің жеңісі және Кеңес үкіметінің орнауы.
5. Қазақстанның автономиялық және одақтас республика ретіндегі әкімшілік-
саяси және құқықтық жағдайы
6. 1950-1990 жылдардағы Қазақстандағы мемлекеттік-құқықтық даму
Тақырып 9. Қазақстан территориясындағы ме млекеті және құқығы
1. Сак тайпа одағы
2. Үйсін және қаңғылы
3. ) Алғашқы қауымдық құрылыс адамдардың тарихының ең ұзақ кезеңі.
Адамдар тас дәуірі, мыс дәуірі, қола дәуірі сияқты ондаған мың
жылдарға созылған кезеңдерді бастан өткізді. Тарихты бұлай дәуірлеу
өндіріс құрал-жабдықтарын пайдалануға және жетілдіруге байланысты
болған.
4. Адамдар тас дәуірінде табиғаттың дүлей күшіне қарсы бірігіп күресу
үшін тобыр ретінде өмір сүрді. Тобыр тәртіппен реттелмейтін адамдардың
тобы. қажеттігі адамдарды біріктірді. Некенің түрі топтық неке болды.
5. Рулық қоғам туыстас адамдардың қауымдастығы. Экзогамиялық неке - ру
ішінде некеге тыйым салыну. Рулық қоғамда биологиялық емес әлеуметтік
көрсеткіштер үстемдік құра бастады.
6. Адамдар арасында тұрақты неке мен отбасы қалыптасты.
7. Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар құрылды.
8. Адамдар игеруші өндірістен біртіндеп жер және мал шаруашылығына көшіп,
өздері өнім өндірушілерге айналды. Артық өнімнің пайда болды.
9. Ру мүшелері бір-бірімен тең болды. Руды рулық қоғамдағы биліктің
жоғарғы органы - халық жиналысында сайланған ақсақалдар басқарды.
10. Патриархалдық отбасы - ер адамның - әке билігінің үстем етуі.
11. Рулық қоғамда қатынастар моральдық, адамгершілік нормалармен, әдет-
ғұрыптар және дәстүрлермен реттелді.
12. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңі - әскери демократия кезең.
Әскери демократияға тән ерекшеліктер: рулар мен тайпалар арасында
соғыстар мен қақтығыстардың болуы, қоғам өмірі әскери-соғыстық сипат
алды; әскери көсемдердің ролі артады. әскери көсемдер әлі де халық
жиналысына тәуелді болды. Бірақ, меншіктің пайда болуы, байлықтың
шоғырлануы, үнемі жалғасқан соғыстар жағдайында әскери демократия
рулық қоғамның шеңберінен шығып, әскери көсемдер жеке билігін орната
бастады. Әдет-ғұрып пен дәстүрдің орнына құқық пайда болып, рулық
қоғамды мемлекет ауыстырды.
13. Б.э.д. 8-3 ғғ Қазақстан мен Орта Азия жерлерінде сақ тайпалары өмір
сүрді. Бұл әскери демократияның гүлденуі және мемлекеттің қалыптасу
кезеңі. Алғашқы мемлекеттік белгілер байқалды. Рулар тайпалар тайпалық
одақтарға бірікті. Тайпалық одақ - алғашқы мемлекеттік құрылым. Оларды
көсемдер немесе сақ патшалары басқарды. Сақ патшасы - әскери басшы, ол
соғыс және бітім мәселесін, көшіп-қону, көрші елдермен қарым-
қатынастарды реттеді.
14. Б.э.д. ІV- ІІІғғ. сақтарда мемлекеттіліктің ең басты белгілерінің бірі
– жазу пайда болған.
15. Көшпелі өмірдің, сыртқы жаулармен күрестің ықпал етуімен сақтар
бірлестігі әлі де буыны бекімеген, әскери демократиямен шектелген
құрылым болды.
16. 2) Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы мемлекеттік құрылымдардың
бірі, көшпелі тайпалар мемлекеттігінің алғашқы көрінісі – ғұндардың
мемлекеті.
17. Ғұндар туралы алғашқы деректер б.э.д. ІVғ. Қытай жазбаларынан
кездеседі..
18. Б.э.д. ІІІғ. басында ғұндар әскери көсем Тауманның басшылығымен үлкен
көшпелі мемлекет құрды. Қытай деректері ғұндардың мемлекет басшысын
шаньюй деп атаған. Ғұндардың өзі патшаларын тәңірқұты деп атаған. Ұлы
Мөде тұсында мемлекет мейілінше күшейді.
19. Б.э.д. 59ж. ғұндар дағдарысқа ұшырап екіге бөлінді. Ғұндардың оңтүстік
бөлігі Қытайдың қоластына кіруге мәжбүр болды. Сволтүстік бөлігі
Қазақстан мен Орта Азияға, одан әрі Европаға қоныс аударды. Ғұндар соы
өңірде алаңдармен, қаңлылармен және үйсіндермен араласты.
20. Ғұндардың империясы жоғарыдан төменге дейін түгелдей әскери және
азаматтық билік жымдасқан үлгісі болды.
21. Мал отбасының меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір
территорияға ие болған. Ол территорияны бүкіл ру болып қорғаған.
Ғұндарда әмеңгерлік жүйе өмір сүрген. Ұрлық жасағаны үшін отбасы
мүшелері түгел жауап беретін.
22. Ғұндар көшпелі өркениетке енгізделген көшпелі мемлекеттік құрылымның
негізін қалады. Алғаш рет әдет-ғұрыптарды заңдастырып, көшпелі әдет-
ғұрып негізін салды.
23. 3) Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдарды құрушы ежелгі
үйсін және қаңлы тайпалары.
24. Үйсіндер Жетісуға Орталық Азияның түпкірінен Дұңхуаң және Чилан тауы
аралығынан б.э.д. ІІғ. шамамен 160ж.көшіп келген. Ол кезде үйсіндерді
Нәнді би басқарған. Жетісуда үйсіндер өз мемлекетін құрды.
25. Үйсін мемлекетінің басшысы күнбегі болды. Ол мемлекетті өзі
тағайындаған әскери әкімшілік ұлықтар арқылы басқарды. Үйсіндерде тақ
әкеден балаға мұрагерлікке беріліп отырды. Тақ үшін мұрагерлер
арасында қанды күрестер жиі болып тұрған.
26. Ру мен тайпаларды күнбегі тағайындаған бектер басқарды. Бүкіл үйсін
елі сол қанат, оң қанат және орта деп үш әкімшілікке бөлінді.
27. Үйсіндермен қатар бір кезеңде көрші болып Қаңлы мемлекеті өмір сүрді.
Б.Э.Д. ІІІ-ғасырдан бастап қаңлылар Сырдарияның орта алқабы Қаратау
өңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейінгі өлкелер
қараған.
28. Қаңлы елінің басшысын хан деп атаған. Кейбір деректерде оны яғбу,
жабғу деп атаған. Ханның билігі азаматтық істерге де, әскерге де
жүрген. Қаңлы мемлекеті өз ішінде бес иелікке бөлінген, оларды ханның
өкілдері басқарған. Бұл иеліктер өздерінің орталық қалаларының атымен
аталған.
29. Деректерде қаңлылардың жазба заңы болғандығы айтылады. Олардың заңы
хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды.
Заңда өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады, одан
соңғылары өлім жазасына үкім етіледі, ұрлық істегендердің қолы
кесіледі делінген
30. Қаңлылар Қазақстан жерінде алғашқы мемлекеттік құрылым құрып, мәдениет
пен өнердің, шаруашылықтың дамуына үлес қосты.
31. Ғұндар мемлекеті
Пысықтау сұрақтары:
1Мал отбасының меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір
территорияға ие болған. Ол территорияны бүкіл ру болып қорғаған.
2 Ғұндарда әмеңгерлік жүйе өмір сүрген. Ұрлық жасағаны үшін отбасы
мүшелері түгел жауап беретін
Тақырып 10. VI-XII ғасырдағы мемлекет жіне құқық
1) ІV-ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде Көне
Түрік империясы құрылды. Сонымен қатар жаңа этникалық тип – түрік тілдес
халықтардың іргесі қаланды.
Бірінші қаған Құтлұқ болды. Оны Елтебер қаған деп атады. Оның жақын
көмекшісі, әрі кеңесшісі түріктердің тамаша ерлік істері мен өсиеттерін
құлыптастарға жаздырып қалдырған Тоныкөк болды. Қапаған қағанның тұсында
(691-716) екінші Түрік қағанаты өзінің әскери-саяис қуатының гүлдену
дәрежесіне жетті. Түрікте Қытайға бірнеше сәтті жорықтар жасады,
қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап, Туваны бағындырды. Осылай Қапаған
қаған Орталық Азияның билеушісіне айналды. Оның әскерлер Соғды жерлеріне
дейін барды. Білге мен Күлтегін қағандардың тұсында да түріктердің қуаты
артып тұрды. Ішкі соғыстардан 744 жылы екінші Түрік қағандығы құлап, Ашина
әулетінің билігі тоқталды.
Ерте түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық-саяси жағдайда өмір сүрді.
Түріктердің қоғамында дамыған мемлекеттің барлық белгілаеі болды.
Мемлекетті қаған биледі. Қаған- әскери қолбасшы саналды. Сондай-ақ қаған
жайылымдарды бөлуге басшылық жасап, көшіп-қону бағыттарын анықтады. Қаған
мемлекеттегі жоғарғы сот билігін жүргізуші де болды. Елдегі құқықтық
тәртіптің ережелерін бекітті.
Түрік қағандары Ашина әулетінен (династиясынан) тарағандардан ғана
сайланатын. Қағанның жанында қаған кеңесі болған. Қаған билігі билеуші
әулет ішінде ағадан жасы үлкен ініге мұраға беріліп отырған. Түрік
қағанатында қағаннан соң ұлығ, жабғу, тегін, шад, елтебер, тархан, бек,
бұйрық, тұтық т.б. сияқты көптеген лауазым иелері болған. Осыған қарағанда
қағандықта көп сатылы билі органдары болса керек. Жабғу, тегін, шад сияқты
жоғары лауазымдарға қағанның балалары мен туыстары тағайындалды. Оларды
қаған сайлап отырды.
Түрік қағандығында қағаннан бастап ру-тайпа бастығы бектерге дейін
жиырма сегіз дәрежелі лауазым иелері болған.
Түрік қағанаттары сол кезең үшін дамыған мемлекеттік құрылыс
жағдайында өмір сүрді. Түрік қағанаттары рулық-тайпалық құрылымдарды сақтап
қалды. Көшпенді халықтардың құқығы әдет-ғұрыпқа негізделген құқық болды.
Көшпелі мемлекеттің де әдет-ғұрып құқығының да алғаш рет кемеліне жеткен
кезеңі түрік қағанаттарының дәуірі болды деуге толық негіз бар.
Түркеш және Қарлұқ қағанаттары
Түрік қағанаттарынан соң Қазақстан территориясында Қарлұқ мемлекеті
(756-940), Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы), Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң
басы), Қарахан мемлекеті (942-1210), Қарақытайлар мемлекеті (1228-1213),
Найман және Керей ұлыстары, Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219) сияқты
мемлекеттер өмір сүрді. Бұл мемлекеттерді Түрік қағанаттарының заңды
жалғасы деуге болады. Себебі Түрік қағанатындағы халықтар кейін осы
мемлекеттердің құрамына кірді. Олардың қоғамдық-саяси құрылысы, шаруашылығы
мен тұрмысы, мәдениеті, діни наным-сенімдері де ұқсас болды. Түргеш, сонан
соң Қарлұқ қағандықтары кезінде Қазақстанға ислам дінін таратушы араб
әскерлері кірді. Қарахан мемлекетінде ислам мемлекеттік дінге айналды.
Қарлұқ қағандығы (756-940) VІІІ ғасырдың ортасында түргештердің орнын
басу үшін қарлұқ тайпалары мен оғыздардың күресі нәтижесінде пайда болды.
Қарлұқ мемлекетінің басшысын жабғу, кейінірек қаған деп атады. Қарлұқтардың
мемлекеттік жүйесі ұлыстық-тайпалық сипатта болып, орталық билігі күшті
болмады. Орталықтың нашар болып, аймақтардың мықты болуы қарлұқ қағанының
құлауына себеп болды.
Оғыз мемлекеті
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы) тайпалары ІХ-Х ғасырларда оғыз
тайпаларының одағы құрылды. Оғыздар 24 тайпадан тұрды. Өз ішінде оғыздар
әрқайсысы 12 тайпадан тұратын екі бөлікке: бузуктарға және ұшықтарға
бөлінді. Оғыздар Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің төменгі ағысына
дейінгі жерде көшіп-қонды. Астанасы Жаңакент қаласы болды.
Оғыз мемлекетінің басшысы жабғу деп аталды. Жоғары билік мұраға
қалдырылды. Күл-еркін – жағбудың орынбасарлары болды. Жабғуды тайпа
өкілдерінен тұратын кеңес сайлады. Оғыз әскерлерінің қолбасшысын сюбашы деп
атаған.
Оғыз басшыларының қатаң салық саясаты халықтың наразылығын тудырды.
Бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан қыпшақтардық соққысынан оғыздардың
мемлекеті ХІ ғасырдың басында құлады.
Қарахан мемлекеті
Қарахан мемлекеті бір жағынан селжұқтардың, екінші жағынан
қарақытайлардың шабуылынан құлады.
Қарахан мемлекетінде әскери басшылық әкімшілік басшылықтан бөлінді.
Мемлекеттің әкімшілік құрылымы көп сатылы (иерархиялы) принциппен құрылды.
Мемлекеттің жоғары билеушісінің құрметті атағы Арслан (арыстан) және
Боғра (бура) деп аталды. Бүкіл елдің әскери, әкімшілік және шаруашылық
жұмыстарын басқаратын лауазым иелері бұғырыш, обғұ, туксин сияқты үш жүйеге
жіктелді. Хан сарайындағы (аппаратындағы) қызметтердің белгілі штаты болды.
Субаш (қолбасы), бек, ұлыққажин (бас кеңесші), ялауаш (елші), батықшы
(хатшы), қабих (сарай күзетінің бастығы), хорұқшы (есік күзетшісі), ағшы
(қазынашы), аспаз т.б. болды.
Қалалар мен қыстақтарды мехторлар, әкімдер мен райыстар басқарды.
Пошта бастығын – саһипбарида, салықшылар бастығын – мустауфа деп атады.
Хан өзінің туыстары мен жақындастарына аймақтар мен қалаларды сыйға
тарта алды. Мұндай сыйлықты “икта”, сыйлық иесін “иктадар” деп атады.
Ханның келісімімен “иктадарлар” өзіне сыйға тартылған жерлерден бұған дейін
мемлекет пайдасына алынатын салықты өздерінің пайдасына жинауға құқық алды.
Қимақ және Қыпшақ мемлекеттері
Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). ІХ ғасырда Алтай мен Сырдария
аралығындағы көптеген тайпаларды біріктірген Қимақ мемлекеті пайда болды.
Бұл мемлекеттің саяси ядросы Шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимақ)
тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға
жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекет болды.
Қимақтардың басшысын алғашында шад-тұтық, онан кейін жабғу, қаған деп
атады. Қаған тайпаларға өз өкілдерінен басшылар тағайындады. Соңынан
қимақтардың 11 тайпаларының басшылығы мұраға қалдырылды. Осылай ұлыстық-
тайпалық жүйе қалыптасты. Мұны өзі жергілікті тайпа басшыларының
сепартизмін күшейтті. ХІ ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ
тайпаларының күшеюіне байланысты Қимақ мемлекеті құлады.
Қазақстан мен Орта Азияда терең із қалдырған елдің бірі Қарахан
мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Қарахан
мемлекетінің шекарасы шығыста Қашғарға, оңтүстікте Мәуереннахрға,
солтүстікте Балқаш көліне, батыста хорезмге дейін созылып жатқан ірі ел
болды.
Мемлекет көптеген ұлыстарға бөлінді. ХІ ғ. 30-жылдарында мемлекет
екіге бөлінді. Батыс хандығының орталығы Бұқар болып оған Мәуереннахрдан
Ходжентке дейінгі жерлер қарады. Шығыс хандықтың астанасы Баласұғын болып,
оған Тараз, Шаш, Испиджаб қалалары, Ферғана, Жетісу және Қашғар өлеклері
қарады.
Қыпшақ хандығы (ХІ ғ-ң басы – 1219). ХІ ғ-ң басында қимақ қағандығының
орнына қыпшақ хандығы келді. Қыпшақ даласын Дешті-Қыпшақ деп атады. Олар
Ертістен Жерорта, Қара теңізге дейін жетті. Оңтүстікте Хорезм мемлекеті мен
Кавказға дейін жетті. Дешті-Қыпшақ екі қанатқа бөлінді. Батыс қыпшақтары
Еділден батысқа қарай созылған жерлерді жайлады. Оларды тоқсоба руынан
шыққан әулет биледі. Шығыс қыпшақтары Ертіс пен Еділ өзендерінің арасын
жайлады. Мұнда елбөрілі руынан шыққан әулет биледі.
Қыпшақ қоғамындағы жоғары мемлекет билеушісі хан болды. Хан әскери
және азаматтық билікті қолында ұстады. Ханның ставкасы Орда деп аталды.
Ханның билік етуші аппараты көп сатылы басқарушы органдар арқылы мемлекетті
басқарып отырды. Оң қол деп аталған батыс қыпшақтарының орталығы Жайық
өзенінің бойындағы Сарайшық қаласының орнында болды. Сол қанат немесе Шығыс
қыпшақтардың орталығы Сығанақта орналасты. Хандықтың орталығы – хан ордасы
Торғай даласында көшіп қонды.
Ханнан кейін тархан, басқақ, бек т.б. лауазым иелері болды. Оларды хан
тағайындайтын.
Қыпшақ мемлекетінде әскердің ролі ерекше болды. Ру – тайпа басшылары
өз дәрежесіндегі әскер басшылары болып есептелді.
Қыпшақ қоғамында әлеуметтік жағынан теңсіздік орын алды. Малға,
өндіріс құралдарына жеке меншік болды. Қыпшақ хандығының тарихи сахнадан
кетуіне моңғолдардың шапқыншылығы себеп болды.
Найман және Керей ұлыстары
Наймандар мен Керейдің ұлыстары Алтай, Ертіс, Моңғолия жеріне созылып
жатты. 840 жылы Ұйғыр мемлекеті құлаған соң, наймандар мен керейлер күшейе
бастайды да, көшпелілер конфедерациясының құрылуы басталды. Олардың
бірлескен ханы далай-хан деп аталды.
1125 жылы керейлер, 1143 жылы наймандар өздерінің тәуелсіз хандықтарын
құрды. Керей хандығы ванхан деген атаққа ие болған Тоғарылдың кезінде,
наймандар Таян ханның, Бұйрық және Күшлік ханның кезінде нығайды.
Керейдің ханы Тоғарыл (1171-1203жж.) Шыңғыс ханның әскерінің
соққысынан қирады.
Наймандардың ханы Таян және оның ұлы Күшлік хан да моңғолдармен
соғысты. Шыңғыс ханның әскерінен шегінген Күшіліктің әскері 1212 жылы
Жетісуға басып кіріп, Шыңғыс ханның әскері 1218 жылы Жетісуға басып
кіргенше созылды.
Наймандар мен керейлердің мемлекеттері басында тікелей атадан балаға
мұраға беріліп отыратын хан отырды. Ру-тайпа басшыларын хан тағайындадаы.
Қоғам өмірі мейілінше әскерилендірілді.
Керейлер мен наймандардың шаруашылығының негізгі түрі көшпелі мал
шаруашылығы болып, малға жеке меншік болды.
Пысықтау сұрақтары:
Тақырып 11. . XIII-XV ғасырдағы Қазақстан мемлекет және құқығы
1. Қазақстан территориясын моңғолдардың басып алу
2. Моңғол ұлыстарының қазақстан территориясында
1) Шыңғыс ханның (1156-1227) басшылығымен құрылған моңғол империясының
дүниеге келуіне байланысты. Шыңғыс хан 1206 жылы император болып
жарияланды. Мемлекеттің басты кәсібі жаулаушылық саясатын жүргізу болды.
Моңғол әскерлері Қытайды, Кореяны, Сібір халықтарын, Керей және Найман
хандықтарын, Қыпшақ хандығын, Хорезм мемлекетін, Ауған, Иран, Кавказды,
Орыс жерлерін, Шығыс Еуропа мемлекеттерін түгелдей жаулап алып жермен-
жексен етті. Моңғолдар жаулаған жерлерде Шыңғыс ханның ұрпақтарының билікте
болуы ресми заңдастырылды. Басқа әулеттің билікке қол сұғуға құқы болмады.
Артықшылықты пайдаланатын Шыңғыс әулетінен тараған ұрпақтар жалпы ақсүйек
– төрелер, ал ру- тайпа басындағыларын сұлтандар деп атады. Шыңғыс
ұрпақтарының ел билеу дәстүрі зорлықпен және насихатпен қоғамдық санаға
сіңіріліп дәстүрге айналды.
Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп берді. Бұл жерлер
ұлыстар деп аталды. Үлкен ұлы Жошының ұлысына Ертіс өзенінен батысқа қарай
монғалдардың атының тұяғы жеткен жерлер берілді. Сонда Шығыс, Орталық,
Батыс Қазақстан немесе еліміздің көпшілік бөлігі Жошы ұлысына кірді.
Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайға Жетісу, Сырдарияның бойымен және
Мәуереннахр берілді. Үшінші ұлы Үгедейге батыс Монғолия мен Тарбағатай
өңірі берілді. Кіші ұлы Төлеге шаңырақ иесі ретінде Монғолия және Қытай
берілді.
Сонда Қазақстан территориясы негізінен түгелге жуық Жошы мен Шағатай
ұлысына қарады, Шығыс Қазақстанның аз ғана бөлігі Үгедей ұлысына кірді.
Жошы ұлысының мұрагері оның ұлы Бату хан болды. Бату хан Шыңғыс
ханның жорықтарын жалғастырып орыс княздарын, Чехословакия, Польша,
Венгрия, Югославия, Румыния жерлерін басып алып Адриат теңізіне жетті. Осы
ұлан байтақ жерде Батудың 1242 жылы негізін салумен Алтын Орда атты алып
мемлекет дүниеге келді.
Шыңғыс ханның жаулап алған территориялары алғашқы кезеңде бір
мемлекет болып есептелді. Мемлекеттің астанасы Қара Қорымда отырған Ұлы хан
басқарды. Шыңғыстан кейінгі Ұлы хан оның өсиеті бойынша сайланатын
Үгедей (1227-1241жж.) болды. Одан кейін Күйік (1242-1248жж) (1246 жылға
дейін оеның шешесі Турака регент болды), онан соң Мөңке (1248-1260жж.),
Құбылай (1260-1295жж.), Ұлы хан болды. Ұлы ханды Шыңғыс ханның
ұрпақтарынан тараған ұлыс басшылары, ірі қолбасшылар мен Шыңғыстың басқа
ұрпақтарының Ұлы Құрылтайы (жиналысы) сайлады.Ұлы Құрылтай Шыңғыс
империясының ең жоғарғы органы болды.
Шыңғыс ханның алып терреторияны басқаруында оның шығарған заңдары
Ұлы Жасақтың (Ясының) маңызы ерекше болды.
“Ұлы Жасақтың” бірінші бөлімі “Билік” – мемлекет басқару ісіне
арналған. Екінші бөлімі “Жасақ” – жалпы тәртіпке және әскери құрылысқа
арналған. Монғол империясы бір орталыққа бағынған, темірдей тәртіпке
негізделген, көп сатылы басқару органдары бар мемлекет болды.
“Шыңғыс хан заңдарында әскерге ерекше көңіл бөлінді. Бүкіл халық
қаруланған әскер түрінде болды. әрбір ер адам сирек кездесетін жағдайда
болмаса әскери міндетті болды (15 бап). Ал әскерге алынбай қалған ер адам
белгілі бір уақыт ішінде мемлекетке ақысыз қызмет атқарады (17 бап). Соғыс
жағдайында бірде бір жауынгердің рұқсатсыз шегінуге құқы болмады. Темір
тәртіпке негізделген отрядтар соңғы адамы қалғанша соғысуға тиіс болды.
Империя әскері орта, сол қанат және оң қанат болып сап түзеді. Әр топ
он мыңдаған, тіпті жүз мыңнан аса адамнан тұрды. Әр топтың (қанаттың)
басшысын Шыңғыс ханның өзі тағайындады. Әскер ондық, жүздік, мыңдық, түмен
сияқты бөліктерге бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы, мыңбасы және
түменбасылар басқарды. Бейбіи кезде түменбасылар “әскери генерал -
губернатор” сияқты азаматтық билікті де жүргізді. Мыңбасы мен жүзбасылар да
осындай міндеттер атқарып, белгілі аумақтарға басшылық етті.
“Жасақта” отбасылық жағдайлар, ерлі – зайыптылардың қарым – қатынасы
туралы да айтылды. Жақсы ер жақсы әйел арқылы білінеді. Әйелі нашар
болса, одан ерінің нашар қасиеттері көрінеді (14 бап).
Зайыбының көзіне шөп алушы ештеңеге қарамастан, үйленген болсын,
үйленбеген болсын өлімге кесіледі.
“Жасақ” көп әйел алуға рұқсат етті. Бәйбіше артықшылықты пайдаланды.
Әкесі қайтыс болған жағдайда ұлы оның әйелдеріне билік (өз шешесінен
басқасына) жүргізді. Оларды басқаға күйеуге беруге, тіпті үйленуге де
құқығы болды (34 бап). Балалардың жолы олардың шешелерінің орнына қарай
анықталды. Ер адам әйелді сатып алуы тиіс болды. Бірінші және екінші
дәрежелі туыс адамдарға некегшетұруға тиым салынды. Ерлерге әпкелі –
сіңлілерге үйленуге рұқсат берілді.
“Өтірік куә болғаны, сатқындығы, ұрлық жасағаны үшін өлім жазасы
қарастырылды.
Шыңғыс хан заңдарында арақ-шарап ішудің зияндығы ерекше атап
көрсетіліп, ол үшін жазаның түрлері да қарастырылды.
“Жасақта” дін жөнінде де айтылады. Шыңғыс ханның өзі құдіретті
Құдайға табында, әскері мен қатардағы адамдардан да соны талап етті.
“Жасақта” қарыз алу мен оны өтеу, құлдарға көзқарас, сауда – саттық
және т.б. қоғамның басқа да жақтары қарастырылды.
Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Бату хан жаулап алған жерлерде
1242 жылы Алтын Орда мемлекетінің негізі қаланды. Бұл мемлекет сол кезеңде
Ұлы Ұлыс немесе Жошы ұлысы деп аталды. Бату хан қайтыс болғаннан кейін
інісі Берке хан (1257-1266жж.) отырды.
Алтын Орда Еуразия даласына созылып жатқан алып империя еді. Оған
Бату хан жаулаған елдер түгелдей вассал ретінде кірді. Беркенің кезінде
Алтын Орда Ұлы ханнан тәуелсіз болды.
Алтын Орданың шығыс Дешті –Қыпшақ бөлігі Ақ Орда деп аталды.
Ақ Орда мен Көк Орданың құрылуы ескі дәстүр бойынша мемлекеттің сол
қанат (Алтын Орда) және оң қанат (Ақ Орда) болып екіге бөлінуіне
байланысты болуы мүмкін.
Ақ Орда оның соңғы ханы Барақ қайтыс болғанша (1428ж.) екі жүз
жылдай өмір сүрді. Ақ Орданың Орда Ежен, Сартақ, Қоншы (Қайшы), Баян, Сасы
БҰқа, Ерзен, Мүбәрак, Шымбай, Ерісхан, Құйыршық, Барақ сияқты хандары
болды.
Ақ Ордада қазақ халқын құраған тайпалардың барлығы дерлік өмір сүрді
десе болады. Оның орталығы алдымен Ертістің жағасында болып, кейінірек
Жетісу мен Сырдария бойына (Сығанаққа) көшті.
Ақ Орда хандары алғашында Алтын Ордаға тәуелді болды. Орын ханның
тұсында Ақ Орда тым күшекйіп әлсіреген Алтын Ордаға ауыз салады. Әмір
Темірдің тікелей араласуымен Орыс хан өлген соң Ақ Орда тағына Тоқтамыс хан
отырып (1380), ол Ақ Орда мен Алтын Орданы қайтадан біріктіреді.
Алтын Орда мен Ақ Орданың мемлекеттік құрылысы бірдей болды, себебі
олар ұзақ уақыт бір мемлекет болып, аз уақыт бөлек өмір сүрді. Алтын Орданы
Бату хан әулеті басқарса, Ақ Ордада Орда Еженнің ұрпақтары хан болды.
Пысықтау сұрақтары:
1. Шыңғыс хан империясының қоғамдық және саяси жүйесіне сипаттама.
2. Шыңғыс ханның саяси –құқықтық және әскери реформалары.
3. Шыңғыс ханның Қазақстан аумағын жаулауы.
4. Алтын Орданың әкімшілік- аумақтық жүйесі. Көк Орда Ақ Орда.
12-тақырып XV-XVIII ғасырлардағы саяси құрылымы
1.қазақ халқының құрылуының алғы шарттары
2. қазақ жүздері
3. 15-18 ғасырдағы қазақ хандары
XV ғасырдың ортасында қазақстан территориясында аса маңызды тарихи
оқиға болды. Қазақ хандығы атты жаңа мемлекет пайда болды және осы
мемлекеттің негізгі тұрғындары қазақ халқы этнос ретінде қалыптасты.Қазақ
хандығы да қазақ халқы да шет жерден келіп қоныстанған жоқ. Қазақ хандығы
бұған дейін осы өңірде өмір сүрген ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен
бастап Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығына дейінгі мемлекеттердің заңды жалғасы
ретінде дүниеге келді. Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар,
тайпалар мен халықтардың қазақ деп аталатын этникалық топқа қайтадан
топталунан құрылды. Осы ұлан-байтақ жердің бүгінгі иегері "қазақ" халқы мен
оның атымен аталған мемлекет Қазақ хандығы осылай тарих сахнасына шықты.
Қазақ хандығының негізін салушылар Керей мен Жәнібек хандар болды. 1456
жылы Керей мен Жәнібек қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр хандығынан іргесін
бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне орда тікті. Бір кезде
қаһарлы болған Әбілхайыр ханның олардың жолын кесуге мұршасы болмады. 1468
жылы қазақтарды шабуға үлкен қолмен аттанған Әбілхайыр жорық үстінде қаза
тапты. Оның хандығы ыдырады. Әбілхайыр хандығы құрамындағы халықтар мен
қазақ хандығы құрамындағы халықтар бірыңғай болғандықтан ешқандай ұрыс-
соғыссыз олар бірігіп кетті де бүкіл жерлер қазақ хандығына қарады. Халық
бұдан былай қазақтар деген атаққа мәңгі иеленді.
Екінші кезең XVIII ғ-ң 20 ж.ж. 1864 жылға дейінгі қазақ хандықтарының
және олардың жойылу кезеңі. Бірінші кезеңде қазақ хандығы мемлекет ретінде
дүниеге келіп оның территориясы анықталды. Қазақ халқы қалыптасып, оның
түрік дүниесі негізінде пайда болған өзіндік тілі, мәдениеті, өнері,
ғылымы, әдебиеті, тұрмысы, шаруашылығы мен құқығы қалыптасты. Қазақ хандығы
өзінің кемеліне келіп, әлемге танылды. Екінші кезеңде біртұтас қазақ
хандығы этникалық территориялық негізде үшке Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші
жүз деп аталатын формальды хандықтарға бөлінді. Тек Абылай хан кезінде
(1771-1781) ж.ж. біртұтасқа қайта қол жетті. Бұл кезеңде қазақ хандықтары
тәуелсіздігінен айырылып ресей империясының отарына айналды.
Хан. Қазақ қоғамының жоғарғы мемлекет басшысы хан болды. Қазақ хандары
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарады. Ханның қолында әскери және
азаматтық билік шоғырланды. Хан әскердің бас қолбасшысы болып есептелді.
Сұлтандар. Ханнан кейін жоғарғы мемлекеттік билік сұлтандардың қолында
болды. Сұлтандар ханның тірегі болып саналды. Сұлтандардың ортасынан хан
сайланады. Сұлтан деген құрметті атақ тек Шыңғыс ханнан тарағандарға
берілді. Сұлтандар ханның тапсыруымен белгілі ру-тайпалардың және олар
көшіп-қонған жайылымдардың егесі болды. Сұлтандар жергілікті әкімшілік
билікті жүзеге асырды. Сондай-ақ олар әскери биліктің де, сот билігінің де
тізгінін ұстады. Сұлтанның билігінің осылай саяси да территориялық та
маңызы болды. Қазақ қоғамы ақсүйек және қарасүйек деп екіге бөлінді.
Ақсүйектерге Шыңғыс ханнан тараған ұрпақтар төрелер жатты. Төрелерден
сұлтандар мен хандар шықты. Мұндай бөлу Шыңғыс ұрпақтарының билігін
мәңгілендіру және олардың артықшылығын рәсімдеу арқылы жүзеге асырылды.
Ақсүйектердің екінші тобын қожалар құрады. Қожалар қоғамдағы рухани сала-
ислам дінін алғашқы таратушылардың ұрпақтары. Қожалар ислам дінін
насихаттаумен, молдалықпен, діни оқу-ағарту ісімен айналысты.
Билер. Қазақ қоғамында ерекше рөль атқарған топ билер. Би қоғамдағы
аса маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Би бұрынғы бек атауының
өзгерген түрі деген пікір бар. Билердің билігі жан-жақты болған.
Біріншіден, ол атына сай билік құрушы, әкімшілік құқығы бар лауазым иесі.
Бұл тұрғыда билер рулар мен тайпаларды немесе белгілі бір өңірді билеуші
адам. Екіншіден, билер даладағы сот процессуалдық істерді жүргізіп, үкім,
шешім шығарушы немесе тергеу ісі мен сот ісін жүргізуші. Олар қазақтардың
әдет-ғұрып құқығының ғана емес, шариғаттың да білгірі. Үшіншден, билер
соғыс жағдайында әскер басы, дипломатиялық, елшілік қызметтер де атқарды.
Билердің бәрі де сқан зерек, шешен, ақылдығымен ерекшеленетін.
Көшпелілер арасында ежелден соғыстар көп болды. Қоғамдық өмірдің өзі
де жартылай әскериленген сипат алған еді. Қазақ қоғамы кез келген жағдайда
сыртқы жауға тойтарыс беруге даяр тұрды. Осындай жағдайда халықты отан
қорғауға бастайтын ерекше әлеуметтік топ батырлар қалыптасты.
Қазақ қоғамында үстем тап өкілдерінің негізгі көпшілігі байлар болды.
Қазақ байлары ірі мал иелері. Байлар сондай-ақ байлығының арқасында үлкен
жайылымдар мен тоғандарға иелік еткен.
Шаруалар. Қазақ қоғамының көпшілік бөлігін шаруалар құрды. Шаруа жеке
басы тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Шаруашының жеке шаруашылығы өзіне
қажетті малы болды. Шаруалардың кейбір бөлігі егіншілікпен айналысты.
Қолөнермен кәсіп қылған шаруалар да болды. Шаруалардың кейбір өкілдері
аңшылықпен және балық аулаумен күн көрді.
Қоңсы шаруалар ауқатты ауылдарға қоңсы қонып, байлардың, би,
сұлтандардың малын бағып, солардың көмегімен көшіп-қонып жүрген кедей
шаруалар тобы болды.
Қазақ қоғамының ең қорғансыз және мал-мүлкі, үй-жайы, тіпті отбасы да
жоқ тобы байғұстар деп атады.
Ерекше әлеулеметтік топ төлеңгеттер деп атады. Олар жаугершілік
жағдайда хан, сұлтандар, билер мен батырлардың төңірегіне олардың нөкерлері
ретінде топталды. Бейбіт кезде олардың шаруашылығын қамтамасыз етті, салық
жинау мен хабаршылардың жұмысын атқарды.
Қазақ қоғамында патриархалдық (үй шаруашылығындағы) құлдық та болды. Құлдың
ешқандай құқығы да еркі де болмады. Қожайыны құлды қандай жазаға тартса да,
сатса да ерікті болды. Құлдың құны бір аңшы ит немесе аңшы құсқа теңеліп те
кете берді. Құлдың әйелін немесе құлдыққа түскен әйелдерді кұң деп атады.
Құлға тұтқынға түскендер, борышқа батқандар түсті. Құлдардың саны көп
болмаған және олар материалдық игіліктерді молайтуға ерекше үлес қоспаған.
Құлдың өмірі ауыр болғанымен уақыт өте құлдықтан босату жиі кездескен.
Мұның өзі қазақ қоғамының адамгершілік жақтарын көрсететін құбылыстар.
Қазақ хандығы мемлекет ретінде көшпелі шаруашылықтың регресті дамуы
немесе дағдырысқа ұшырай бастаған дәуірінде дүниеге келді. Ұлы жібек жолы
тарихи сахнадан кетіп, сауда жолдары теңіздер мен мұхиттарға көшті. Батыста
феодалдық қатынастар шегіне жетіп, жаңа нарыққа негізделген капиталистік
қатынастар етек келе ала бастады.Көшпелі өмір тұрақты мемлекеттік аппарат
ұстауға мүмкіндік бермеді. Себебі ханның өзі де халықпен бірге көшіп қонды.
Мұндай жағдайда тұрақты аппарат ұстау қиын еді. Сондай-ақ көшпелі мір
тұрақты армия мен түрме, полиция, тұрақты сот-прокуратура сияқты
мемлекеттік билік органдарын да ұстауға мүмкіндік бермеді. Әрине бұл
органдарға қатысты мәселелер қазақ қоғамында билер соты және халық жиындары
арқылы өз шешімін тауып жатты. Ру мүшелері туыс адамдар болғандықтан өз
ішінде қыз алысуға жол бермеді. Қыз лыспайтын жақын рулар да көп болды. Ру
туыстық ұйым және қоғамның ерекше бөлігі ретінде өз мүшелерін қорғауға
міндетті болды. Тіпті өз мүшелерінің айып қарыздарын да бірігіп өтеді.
Барымта мен қаза жағдайында да бірігіп әрекет етті. Жеке мүшелердің жөнсіз
қылығы үшін де ұятты болды. Тіпті әр рудың өз моласы да бөлек болған
жағдайлар көп кездескен. Қазақ қоғамының демократиялық сипаты болды. Оның
көріністері: ханның сайланып қойылуы, халық жиналыстарыныңда жиі шақырылып
онда аса маңызды мемлекеттік мәселелердің талқыланып тұруы, билер сотында
екі жақтың ашық тыңдалуы, құлдықтың болмауы, ру мүшелерінің туыстық
қатынаста болуына байланысты қанаудың қатаң болмауы және жасырын сипаты,
халықтың басым бөлігі шаруалардың құқықтық жағынан ешкімге тәуелсіз ерікті
болуы, қазақтың қыздарының еркін болып, пәренже тақпауы, соғыстарға
қатысуы.
Әскердің ұйымдастырылуы. Қазақ қоғамында әскерді ұйымдастырудың өз
тәртібіболды. Арнайы тұрақты әскер болмады. Көшпелі қоғамында тұрақты әскер
құрудың ешқандай қажетіболмады. Көшіп қонып жүрген халықтың тұрмысының өзі
жартылай әскери сипатта болды. әрбір қазақ атқа мінді, садақ атып, жебе
тртуды терең меңгерді. Тұрақты кездесіп тұратын барымта мен көкпар
ойындарының әскери сипаты үлкен болды. Соғыс жағдайында халық жасақтары өте
жылдам құрылды. Әрбір қазақ екі ат, қажетті қару-жарақ пен сауыт-
саймандарын өзі дайындап, жасақтағы өз орын табатын. Халық жасақтары ру,
тайпа, жүздік приципімен құрылып ондық, жүздік. Мыңдық және түмен болып
бөлінді. Әскердің бас қолбасшысы хан болды. Хан белгілі батырларды мыңбасы.
Түменбасы етіп бекітті. Қазақ хандығыүш жүзге бөлініп, әр жүздің өз ханы
болған "Ақтабан шұбырынды" жылдары қазақ жасақтарының басы бірікпей халық
қатты жеңілістерге ұшырады. Тек 1726 жылы Ордабасында үш жүздің өкілдері
Әбілхайыр ханды бас қолбасшы етті. Хандардың жанында саны көп емес тұрақты
әскері-ұландары болды. Олардың негізін төлеңгіттер құрады. Сондай-ақ мұндай
әскер ірі сұлтандар мен билердің қасында да болды.
Қазақ хандығы монархиялық басқару үлгісіндегі феодалдық мемлекет
болды. Мемлекет басшысы хан- монарх сайланып қойылды. Хан тек Шыңғыс хан
әулетінен шығуы тиіс болды. Қазақ қоғамының негізгі туыстық қатынастар
негізінде топтасқан ру болды. Рулық қатынастар көшпелі мал шаруашылығына
негізделген феодалдық қоғамға мейлінше бейімделді.
Қазақ қоғамы әлеуметтік жіктелуге ұшыраған таптық қоғам болды. Оның
бір жағында хан, сұлтан, би, байлар бастаған саяси және экономикалық
жағынан үстем таптар тұрса, екінші жағында тәуелді шаруалар, төлеңгіттер,
жатақтар сияқты топтар тұрды.
Қазақ мемлекетінде көшпелі өмірге орай күшті тұрақты басқару аппараты
болмады. Мұның өзі орталық биліктің біртндеп нашарлауына, керісінше
аумақтарда жүзге бөлінудің күшейтіп үш жүздің жеке-жеке хандықтарға
айналуына, ақыр аяғында қазақтардың Ресейдің боданы болуға алып келді.
Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені
"адат" деп атайды. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары.Бұл нормалар
қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-
ғұрып деген ұғымджы білдіреді. "Адат" өте ерте кезден басталып, көптеген
өзгерістермен және толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші
нормалар ретінде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен "адаттың" құқықтық
институттары ғасырлар барысында үлкен өзгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сипатталады.
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін
консерватизмі. Мұндай ерекшеліктердің сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ
қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды.
2. Қазақ әдет-ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік,
өз бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі институттардың сақталуын
қамтамасыз етті.бұл институттар қазақ қоғамында және оның құқықтық
жүйесінде ерекше орын алды.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен азаматтық істердің
арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән бере берілмеді.
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы, қоғам мүшелерінің құқықтық
жағынан теңдігі қазақ аристократиясының (сұлтандар,билер. қожалар)
артықшылығымен ұштастырылды. Қазақ ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен
қожалардың артықшылығ ресми заңдастырылды. Ал ел билеу ісітек сұлтандардың
үлесі ретінде рәсімделді. Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
7. Әдет-ғұрып құқығының партикулярлық сипаты. Әдет-ғұрып
нормаларындағы басты нәрсе- ол нормалардың өздерінен гөрі олардың ішкі мәні
еді. Олардың негізінде жатқан принциптері еді. Ең басты нәрсе сол
принциптердің өз мәнін, мазмұнын жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс
пен жэаза саласында- қанды кек не құн төлеу қағидасы, неке саласында- жеті
атаға дейін қыз алыспау қағидасы, сот саласында әділдік, жариялық, шешендік
қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол қағида,
көзқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі
тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жриялады). Бірақ әдт-ғұрып нормалары оның ішінде Ереже
жарғылары да. Одан мемлекет заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру мәнін
жоғалтқан жоқ... Қоғамдық тәртіп, демек, әдетғұрып нормаларын сақтап
орындау да көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне. өздерін өздері
басқаруға негізделген еді.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты: а)
әдет-ғұрыптар- адат;б) билер сотының практикасы (сот прецеденті); в) билер
съездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрып ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Таптық қатынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына
орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне
қызмет ете бастады.
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай
келеді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық
қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылығы т.б. қатынастарды
реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табылды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Қазақ ордасының қоғамдық және саяси жүйесі.
2. XV-XVIII ғ.ғ. Қазақ құқығы. Жеті Жарғы
13 –тақырып. Қазақтадың әдеп құқығы. Әлеуметтік қазақ қоғамы.
1. хандардың саяси құрылымы
2. әлеуметтік қоғамның дамуы
3. «Жеті ЖАРҒЫ». ЗАҢДАРДЫҢ ЖИНАҒЫ
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі "Қасым ханның қасқа жолы", Есім
ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты заңдар жинағы белгілі. Әдет-ғұрып
заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес бөлімнен
тұрды. Бірінші бөлім- мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан
тұрды. Екінші бөлім- қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын жинақтады.
Үшінші бөлім- әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери
тәртіпті бұзғандығы жазаларға байланысты құқықтық нормаларды қарастырды.
Төртінші бөлім- елшілік жораларға қатысты. Елшілерді тағайындау және
қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық
этикет мәселелері туралы нормалардан тұрды. Бесінші бөлім- қайтыс
болғандарды жерлеу, еске алу, мерекерлер өткізу т.б. рәсімдерге арналды.
Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары есім ханның
тұсында қайта жүйеленді. Есім хан негізінен бұрынғы Қасым хан тұсындағы
құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды жалғастырушы
ретінде "Есім ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан Есім ханнан соң
шамамен 80-90 жылдан соң дала заңдарына өзгерістер мен толықтырулар ендіріп
оны "Жеті жарғы" деген атаумен қайта қабылдатты. Тәуке хан әдет-ғұрып
заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналған Төле би,
Қазыбек би, Әйтеке билердің басшылығымен қазақтың белгілі би, шешен,
білгірлері бірнеше рет жиналып Жеті жарғының нормаларын талқылаған
"Күлтөбенің басында күнде жиын" деген сөз сол кезден қалған. Жеті жарғының
бізге жеткен қазіргі нұсқаларының бір-бірінен өзгешіліктері бар.оның
қазақша нұсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX ғасырдың алғашқы
ширегінде орыс ғалымдары жазып алған нұсқалары. 1804 жылы Г.Спаский Кіші
жүздің жаппас руының старшины көбек Шүкірәлиевтен 11 фрагменттен тұратын
"Жеті жарғының" нұсқасын алғаш рет жазып алып "Сибирский вестник"
журналында жариялады.Екінші нұсқа атақты тарихшы А.Левшиннің 1832 жылы
Санкт-Петербургте жарық көрген "Описание киргиз-казачьих или киргиз-
кайсацских, орд и степей" атты кітабында кілтіріледі. Бұл нұсқа 34
фрагменттен тұрады. Нұсқаларды мұндайфрагменттерге бөлу кейінірек жасалған.
А.Левшиннің кітабы бойынша жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының қазақша
ықшамдалған аудармасы мына төменгідей:
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу
(ер адамға-1000 қой, әйелге-500 қой)
-ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына
кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады –денеге зақым
келтірілсе, соған сәйкес құн төленеді (бас бармақ-100 қой, шынашақ-20 қой)
-төре менқожаның құны қаршадан 7 есе артық төленді
-егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екі қабат әйел
жасаса, жазадан босатылады)
-егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің құнын төлейді
-ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы
баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі
-өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді
-егер екі қабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес
айлық бала үшін-бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға-әр айына 1 түйеден
(анықтама үшін: 100түйе –300 атқа немесе 1000 қойға тең)
-әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мұндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады.
Біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге
бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс
-әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса, арсыздығы
үшін айып салынады
-қан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайындар белгіленген
жазға бұйырылады, мұндай қылмыс бөтендердің қарауына берілмейді
-құдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі
-кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады
-құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде (қазақ құлдарды жалшы,
малшы ретінде ұстап, кейін бөлек шығрып отырған)
ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі қара сиырға
теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз қол-
аяғы байланып, анасының билігіне беріледі
-ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс
-ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жзаға тартылады
-ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады
-өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады
-барымтадан қайтқан мал төлімен қайтарылуға тиіс
-дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі
-куәлікке кеміндеекі немесе үш адам жүреді.
Жеті жарғыда әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық мәселелерімен қатар
отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты мәселелері
көрініс тапқан. Осыған қарағанда Жеті жарғы Тәуке ханның тұсында қазақ
қоғамының барлық жақтарын түгел қамтылған әмбебап кодификацияланған заң
жүйесі болған деп қорытындылауға болады.
Адат және шариғат. Әдет-ғұрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат
болды. Жеті жарғыда шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды. Мәселен,
онда Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып
өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады деген
ережелер болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық
жағдайға жете алмады. Олар көбіне адатпен жымдасып келіп жатты. Шариғаттың
нормалары XVIII ғасырдың соңында күшейе түсті. Оның ықпалы Оңтүстік
Қазақстанда үлкен болды. Шариғаттың нормалары белгілі бір мөлшерде отбасы-
неке, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеп отырды.
Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды.
Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра алатын
мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылды.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша қауымның
меншігі деп есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік танылды. Шың
мәнінде қауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарға билікті қауым
басшысы, ру басшылары сұлтандар, билер жүргізді.
Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал шаруашылығына
негізделген экономикалық қатынастарда жатса керек. Орасан зор көлемдегі
жайылымдарды меншік иелеріне бөлудің ешқандай мәні болуы мүмкін емес еді.
Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын. Көктем мен күздің арасында
мың киллометрге дейін көшіп-қонып жүрген көшпелі қауымдар үшін жерді,
жайылымдарды жеке меншікке бөліп беру мүмкін емес те еді.
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігіне көше
бастады. Қыстау- аумағы шамалы қыс кезінде тұратын елді мекен. Қыстың күні
жайылым негізінен пайдаланылмады. Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында
(1801 жылы құрылған) болды.Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі
феодалдарға үлкен мөлшерде жер тартылды.
Адатбойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы құқықтар
ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептеледі.
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында келісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы айыпталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін
кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған адам
өтейді. Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды. Адат бойнша
қарыз егесі міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол
рудың, ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі- айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сүтін
сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде
берілді.Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі ретінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшлрін ауқатты адамдарға тәуелді
етудің әдісі ретінде қолданды.
Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық спатқа ұшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін
жәрдемі.
Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау
үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстарды ұйымдастырғанда жасалады.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай сұлтандарға,
билер мен басқа да атқамінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін.
Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына
беретін.
Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ
қоғамының негізі ру басы, рудың негізі отбасы болды. Отбасының басшсы ер
адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің, балалардың, тәуелді жақын
туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан тұрды.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзомиялық дәстүр бір
рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге рұқсат етпеді. Қазақтарда
жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.
Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір
ер адамға бірнеше әйелмен некеде тұруға немесе көо әйел алушылыққа рұқсат
ету деген ұғым.
Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәселесін ата-аналар,
негізінен әке шешетін. Олардың шешіміне қарсы болғандар қатаң жазаға
ұшырайтын. Неке құда түсу рәсімінен басталады.Ата-аналар балаларын
үйлендіру үшін құда түседі. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін.
Қалың малы төленген қызды қалыңдық деп атайды. Қалыңмалы төленген қыз сол
жігітке шығуға міндетті.Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-
анасына мал ретінде төленетін төлемақы. Қалыңмалдың мөлшері әртурлі болған.
Өте бай адамдар 100-150-ге дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100
мал, одан төменгілер 20-40 мал. Кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал-10 мал
болды.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы " ретінде аса құнды заттар берілді.
Бас жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз
тартатын түйе берілетін.
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Некеқию
салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және көпшілік
алдында өтеді.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға түрлі
себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы, еріне
дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәлелденуі тиіс.
Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке тоқтаған
жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасына қалады.
Әменгерлік. Адатта ерекше әменгерлік институты болды. Әменгерлік
бойынша жесір әйел ері өлген соң бір жылдан соң күйеуінің туыстарының
біріне тұрмысқа шығуы тиіс болды.Бірінші кезек өлген ерінің аға-інілеріне
берілді.Әменгерлік бойынша жесір әйелдің балалары жаңа әкесінің
қамқорлығына өтіп жетім деген аттан құтылады.
Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды. Ауызша өсиет
болғанда куәлер қатысқан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына иелік
ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды. Мұра
ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір қалып отырған. Ертеректе
мұраға тіпті құл мен күндер де қалдырылған. Мұрагерлік құқық қыздардың
қүқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің мынандай тәртібі туралы деректер бар:
мұраның сегізден бір бөлігі жесрге тиесілі. Он екіден бір бөлігі қайтыс
болғанның әкесіне тиесілі. Он екіден бір бөлігі әкенің барлық әйелдеріне
тиесілі мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді. Ұлдың
үлесі қыздан екі есе артық болады.
Адат бойынша қылмыстық істер мен азаматтық құқық бұзушылықтың арасы
ерекше бөлінбеді. Қылмысты қазақтар " жаман іс", "жаман сөз" деп те атады.
"Айыпкер" ретінде тек қылмыс істеген адам ғана емес, оның туыстары, руы да
есептілді.
Саяси. Қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар болмағанымен, ханға,
сұлтандарға қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң жазаланды. "Жеті жарғыда"
сұлтандар мен қожаларға қарсы қылмыстар ерекше жазаланып, оларға төленетін
құн жай адамдардан жеті есе артық болды.
Қылмыстың түрлері. Жеке адамға қарсы қылмыстар. Адат бойынша
жауапкершілікке тартылмайтын кісі өлімдері болды. Оларға мынадай кісі
өлімдер жатты. Егесінің құлды өлтіруі, ерінің әйелін опасыздығы үстінде
өлтіруі, ата-ананың өз балсын өлтіруі, ұры-қарақшыны қылмыс үстінде
өлтіруі. Тек XIX ғасырда Ресей заңдарының ықпалымен мұндай әрекеттерге тиым
салынды.
Мүліктік қылмыстарға ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе зиян
келтіру т.б. жатты. Ұрлық көбіне мал ұрлау түрінде кездесті."Жеті жарғыда
ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс" делінген.
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мұсылман ретінде ислам діннің
қағидаларына қарсы әрекеттерді қатаң жазалады. ."Жеті жарғыда " ."Құдайға
тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі " деп
көрсетілді.Қасиетті жерлерді. Зираттарды қорлағаны үшін де қатаң жаза
қолданды. Дінге қарсы қылмыстар бетіне қара күйе жағылып, масқараланып,
райынан қайтпаған жағдайда өлім жазасына дейін кесілді.
Жазаның түрлері адат бойынша алуан түрлі болды. Жазаның ең ауыр түрі
өлім жазасы болды. Тас боран қылып, дарға асу, аттың құйрығына байлау
сияқты өлім жазасының түрлері болды. Мұндай жаза діннен безгендерге, жақын
туыспен жыныстық қатынаста болғандарға қолданылады. Бұл өте масқара әрі
азапты жаза болып саналды. Өлім жазасынан соң дене мүшелерінің бірін
құлағын, қолын, мұрнын кесу қолданылған. Сондай-ақ елден көшіріп жіберу,
мүлкін тәркілеу, айып салу, дүре соғу, басыбайлы құлдыққа беру, айыпкерді
талапкерге жұмысқа бру. Масқаралау сияқты көптеген жаза түрлері болды.
Құн төлеу дау-дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі болды.
Қылмыстың түріне қарай төленді. Құн- ақсын төлеп. Жазадан құтылудың жолы,
қылмыстың мал арқылы өлшенетін мөлшері. Ердің құны-1000 қой, әйелдің құны-
500 қой деп белгіленген "Жеті жарғыда".
Жазаның көбірек қолданылған түрі айып болды. Айып үш тоғыздан бастап
ат-тон айыпқа дейін болды.Айып ұрлық жасағаны үшін үстем тап өкілдері мен
билік өкілдеріне, жеке адамдарға тіл тигізгені үшін салынды.
Дүре соғу жазанң түрі ретінде соттың шешімімен жүзеге асты. Соққының
саны соттың шешіміне орай болатын.
Қазақ қоғамында адат бойынша сот билігін хан, сұлтандар және билер
жүргізді. Хан мен сұлтандардың қарауында аса маңызды қылмыстық және
азаматтық істер жатты. Олардың қатарында барымта, руаралық, ауыларалық
даулар, жер дауы, сұлтандар мен билік басындағылардың өлімі. Сұлтандар
арасындағы далар болды. Аса маңызды істер билердің араласуымен жүрді және
қалың көпшілік алдында өтті. Қазақ хандығы дәуірінде билерді ешкім
сайламаған және тағайындалмаған. Билер өз білімі және тәжірибесі арқасында
мойындалып, оларға билік сұрап халықтың өзі келетін. Сот ашық түрде екі
жақты, куәлерді тыңдау арқылы жүрді. Сотқа куәлер тартылды. Ерлі-
зайыптылардың бір-бірінің көзіне шөп салғандығын дәлелдеу үшін 4 куә,
қалған істерге 2 куә қажет болды. Куәлер бидің алдында ант беруі тиіс
болды. Қазақ мемлекетінде атқарушы биліктің мықты болмауына және дамымауына
байланысты билер шешімінің орындалмай қалатын кездері де ұшырасатын. Оның
үстіне сот шешіміне де наразылықтар болатын. Осындай жағдайларда барымтаға
жол берілді. Барымта қарсы жақтың малын зорлықпен айдап әкету, тартып алу.
Барымта ертеректе сот шешімі аяқсыз қалып, қарсы жақтың заңды талапты
орындамай қойғанда дауды өз бетімен шешудің құралы ретінде пайда болса
ерек.Барымта кінәлінің немесе оның руластарының малын күштеп айдап әкету
арқылы жасалып, көп жағдайда ол кісі жарақатына, өліміне жетіп, қайғылы
аяқталып жататын. Барымташылар қарсы жаққа барымта жасалуы мүмкін
екендігін хабардар етіп отырған. Барымтаға наразы қарсы жақ қарымта жасап
малдарын күшпен қайтарып алуға әрекет жасап отырған. Шиеленсіп кеткен
барымтаны шешу үшін екі жақтың, екі рудың адамдарының толық жиыны, съезі
шақырылып барымтаның себептері талқыланып, екі жақтың айдап алған малдары
өздерінде қалдырылып, оны өрел деп атаған.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. хандардың саяси құрылымы
2. әлеуметтік қоғамның дамуы
14 –тақырып. Қазақстандағы XX ғасырдағы әкімшілік құрылымдық
қалыптасуы
1. XX ғасырдағы қазақстанның әлеуметттік құқықтық дамуы
2.қазақ қоғамының саяси интеллегиясы
3.қазақстан ның бірінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы жылдары
Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси – құқықтық
мәселелері. Кіші жүздің ханы Әбілхайыр 1726ж. Ордабасыдағы бүкілқазақтық
жиында қазақ әскерлерінің қолбасшысы болып сайланды. Әбілхайыр хан Ресейге
арқа сүйеп өз позициясын нығайтпақ болып Ресей патшасы Анна Иоановнаға
жасырын хат жазды. Әбілхайырдың бұл әркетіне жоңғарлардың үздіксіз
шабуылы да түрткі болды.
1731ж. 19 ақпанда патша Анна Иоановна Кіші жүздің Ресейдің қол астына
кіргені туралы грамотаға қол қойды. Содан кейін қазақ даласына А.И.
Тевкелев бастаған патшаның елшілігі шығып 1732ж. 10 қазанда Әбілхайыр хан
және 27 сұлтан, батырлар Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы заңды актіге
қол қойып, ант берді. Осы жылы 21 қарашада тағы да 30 рубасы ант берді.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіші жүз бен Орта жүз Ресеймен
протекторлық қарым- қатынаста болды. Бұл қарым –қатынас бойынша
Қазақстан сыртқы саясаттан өзге мәселеде егемендігін сақтауы тиіс еді.
Ресейдің қол астына кіруі протекторлық қатынастардың шегінен асып, Ресей
тарапынан таза отаршылдық сипат алды.
“Игельстром” реформасы деген атпен енген Орынбор генерал –
губернаторы Игельстромның әрекеті Сырым Датұлы бастаған көтерілісті өз
мақсаты тұрғысында пайдалану еді. Реформа бойынша билік рубасынан
старшындарға өтті. Бірақ расправолар да шекаралық сот та қалыпты жұмыс
істей алмады. Оған себеп ықпалы мықты сұлтандық топтың әсері болды.
Сөйтіп, Екатерина ІІ патша қайта хан сайлауға келісім берді. Патша
өкіметінің Кіші жүзде хандық билікті жою туралы алғашқы қадамы жүзеге
аспады.
Ол Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс болған соң 1771ж. Абылай хан
(1711-1781) болып сайланды. ХУШғ. 50ж. Абылайдың басшылығымен қазақ
жерлері жоңғарлардан түгелдей азат етілді. Абылайдың әскерлері
Қазақстанға басып кірген қытай басқыншыларының бетін қайтарды. Абылайдың
басшылығымен Оңтүстік қазақстан жерлері Қоқан басқыншыларынан азат етілді.
Абылай орталық хан билігін күшейтті. Рубасы сұлтандар мен билердің
билігіне шек қойып, өзіне бағындырды. Бағынбаған сұлтандарды, билерді,
старшындарды Абылайдың төлеңгіттері талқандап отырды. 1781ж.
Өзінің билігін нығайту үшін Абылай хандықты ұлыстарға бөліп,
ұлыстардың басына өз ұлдарын тағайындады. Абылай өз билігінде батырларға,
ел ішіндегі беделді билер мен жырауларға арқа сүйеді. Төле би мен Қазыбек
би Абылайға елдің бірлігін сақтауда көп жәрдемдесті.
3) Кіші жүздегі ХУШғ. Соңындағы шаруашылық-саяси дағдарысқа, жайылым
мәселелерінің күрделеніп кетуіне байланысты қазақтардың көптеген топтары
Орал мен Жайық аралығының төменгі бойына көшіп барып 1801ж. Бөкей
хандығын құрды. Оған император Павел І келісім берді. 1812ж. Бөкей сұлтан
орданың ханы болды. Ол қайтыс болған соң (1815) уақытша регент Шығай болып,
1823ж. патша Жәңгірді хан етіп бекітті және ол соңғы хан болды.
Бөкей хандығы патша өкіметінің әкімшілік бірлігі болып саналды. Хан
ішкі мәселелерді Орынбор әкімшілігімен келісіп шешті. Ханның біршама ішкі
дербестігі болды. Ол дербестік қаржы- салық, жер бөлу, рулық- территоиялық
басқару, халықты шаруашылық жағынан орналастыру түрінде жүзеге асты.
Ордадағы билік негізінен ханның қолында шоғырланды. Ханның жанында 12
биден тұратын хан кеңесі құрылды. Ханның арнаулы тапсырмаларын орындайтын
12 жасауылы болды. Жергілікті басшылық рубасы старшындар қолына өтті.
Оларды хан және Орынбор әкімшілігі тағайындады.
Сот билігі ханның, жергілікті билердің, хан депутаттарының қолына
шоғырланды.
Патша өкіметі Қазақстанды отарлауды тереңдете түсті. Үкімет алдымен
Орта жүздегі хандық билікті жоюды көздеді. Орта жүзде Бөкей (1817) және
Уәли хандар (1819) қайтыс болған соң жаңа хан сайлауға Патша өкіметі
тұрығысынан жол берілмеді. Батыс Сібір губернаторы М.М. Сперанский “Сібір
қырғыздары туралы Устав” атты құжат жасады. Осы Устав негізінде Орта
жүзде хандық билік жойылды. Бұрын рулық билік бойынша бөлінетін
территория әкімшілік-территориялық принциппен округтерге бөлінді.
Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Округтер болыстарға,
болыстар ауылдарға бөлінді. Әр округте 15-20 болыстар, әр болыста 10-12
ауылдар, әр ауылда 50-70 үйлер болды. Округті аға сұлтан басқарды. Аға
сұлтан сайланбалы қызмет болды. Оны 3 жылға тек сұлтандар сайлады. Ол
патша өкіметінің шенеунігі болып саналды. Ауылдық старшындар қазақтар
арасынан үш жылға сайланды.
“Устав” бойынша қазақтардың сот ісіне, әдет-ғұрып құқығына өзгерістер
енді. Билер сотының, адаттың билігі шектелді. Сот әкімшіліктен бөлінбеді.
1822ж. “Устав” отаршылдықты тереңдетіп, Орта жүзді одан әрі игеруге
бағытталды. Хандық өкімет жойылды. Оның орнына территориялық принципке
негізделген округтік, болыстық, ауылдық басқару енді.
Орта жүзден соң патша үкіметі іле –шала кіші жүзде хандық билікті
жоюға кірісті. Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен “Орынбор қырғыздары
туралы Уставын” жасады. Ол 1824ж. азиялық комитетте бекітілді. Кіші жүзде
хан билігі жойылды. Кіші жүз үш бөлікке бөлінді: Шығыс, Орта және Батыс. Әр
бөлікті сұлтандар басқарды және олар патша өкіметінің шенеунігі болды.
Билеуші-сұлтандардың 100-200 адамнан тұратын әскері болды.
1822-1824жж. “Уставтар” бойынша Орта және кіші жүзде хандық жойылып,
басқару мен сот жүйесінің жаңа түрлері енді. Рулық құрылым орнына
территориялық құрылым енді. Біртіндеп аға-сұлтандар мен болыстық
сұлтандардың орнына қатардағы қазақтар сайлана бастады.
Реформа бойынша байлар мен билердің рөлі арта түсті. Төлеңгіттер мен
батырлардың саны азайып, олардың әлеуметтік рөлі төмендеуге бағыт алды.
Патша өкіметінің қазақ жеріне тереңдеп еніп ондаған әскери бекіністер
салуы, Орта және Кіші жүзде хандық билікті жойып, жаңа басқару жүйесін
ендіруі, орыс әскерлерінің озбырлықтары қазақ халқының отарлыққа қарсы
күреске шығуына себеп болды. Кенесары Қасымұлы бастаған 1837-47жж.
көтеріліс болды. Көтеріліске шыққан халық Кенесарыны 1841ж. хан көтерді.
Мемлекет басшылығы Кенесары ханның қолына жинақталды. Батырлар, билер және
ханның туыстары кірген кеңесші орган-хан кеңесі жұмыс істеді.
Хандық ішінде темірдей тәртіп орнатылды. Салық төлемейтіндер мен
тәртіп бұзушылар қатаң жазаға тартылды.
Сот реформасын жасауда Кенесары бұрынғы қазақ хандарының үлгісіне
сүйенді, қазақтың әдет – ғұрып құқығын одан әрі дамытты. Кенесары ру
билерін жойды. Сот билігін өзі тағайындаған билер мен жасауылдарға берді.
Салық жүйесінде жеке феодалдар жинайтын алымдарға тиым салынып,
жалпыхандық салықтар өндірілді. Малдан зекет, астықтан ұшыр
жиналды.Сонымен қатар, әр ауылдан бөлек салық алынды. Салық негізінен
соғыстың қажеттіліктеріне жұмсалды.
Кенесарының хандығы қазақтардың уақытша тәуелсіздігін қалпына
келтірген соңғы тәуелсіз мемлекет болды.
1) Қазақстанның отар ретіндегі құыққтық жағдайы
2) 1867-1868 және 1886-1891 жылдардағы реформалар
ХІХғ. 60 жылдары Қазақстанның Ресейге қосыла бастағанына бір жарым
ғасыр болған еді. Ресей империясы Қазақстанды ресми түрде отар деп
есептеді.
1867-1868жж. Реформалардан соң қазақ өкілдері губернаторлық, облыстық,
уездік дәрежеде басшылық түгілі, қатардағы шенеуніктікке де жібермеді.
Қазақтың жеткен билігі болыстық болды. Олар болыстыққа жету үшін қазақтар
орыс өкілдеріне әбден жем болатын.
2) 1867ж. 11 шілдеде “Жетісу және сырдария облыстарын басқару туралы
уақытша ереже”, 1868ж. 21 қазанда “Орынбор және батыс сібір генерал-
губернаторларының далалық облыстарын басқару туралы уақытша ереже”
бекітілді.
Қазақстан территориясы Орынбор, Батыс –Сібір, Түркістан атты үш
генерал- губернаторлықтың құрамына кірді. Оларды патша өкіметі
тағайындаған генерал – губернаторлар басқарды. Оларда екі облыстан
барлығы алты облыс болды. Облысты әскери губернатор басқарды. Олардың
қолында әскери және азаматтық билік толығымен шоғырланды.
Әскери губернаторға бағынышты облыстық басқарманың қолында да билік
болды. Өкімші бөлім облыстық әкімшіліктің шекарасын бөлумен, үкіметтің
облысқа қатысты өкімдері мен заңдарының орындалуын, лауазымды адамдарды
әкімшілік жазаға тартумен немесе оларды қылмысы және тәртіп бұзғаны үшін
сотқа берумен және т.б. айналысты. Шаруашылық бөлімі тұрғындар арасында
жер бөлу, қазақтардан алым-салық жинау істерін қадағалады. Сот бөлімі
облыстық басқарманың сот палатасы ретіндегі азаматтық және қылмыстық
істерді тыңдауын дайындады.
Облыстар уезддерге бөлінді және оны әскери губернатордың ұсынуымен
генерал – губернатор тағайындаған уезд бастығы басқарды. Уезд бастығы
әскери, полициялық, азаматтық билікті қолына шоғырландырды. Уезд бастыңы
әскери адам болды. Реформа бойынша басқарудың төменгі жүйесі болыстық және
ауылдық жүйе болды. Болысты болыс, ауылды старшын басқарды.
1886ж. 02 маусымда “Түркістан өлкесін басқару туралы ереже”, 1891ж. 25
наурызда “Ақмола, Семей, Жетісу және Орал облыстарын басқару туралы
ереже” қабылданды. Батыс –Сібір генерал – губернаторлығы Дала генерал-
губернаторлығына деп өзгеріп оған Сырдария облысынан басқа бес облыс
түгелдей кірді. Сырдария облысы Түркістан генерал – губернаторлығына
қарады. Жетісу облысы 1897ж. қайтадан Түркістан генерал –
губернаторлығының құрамына кірді. Қазақстандағы отаршылдық әкімшілік
органдары мен “қазақтардың өзін-өзі басқару” деп аталатын болыстық-
старшындық жүйе 1917ж. дейін өмір сүрді. Бұл жүйенің мақсаты жергілікті
халықты күшпен басқарып, кез келген өкіметке қарсы қозғалысты басып жаншу
еді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Қазақстандағы Қазан төңкерісінің жеңісі және Кеңес үкіметінің
орнауы.
2.Қазақстанның автономиялық және одақтас республика ретіндегі
әкімшілік-саяси және құқықтық жағдайы
3.1950-1990 жылдардағы Қазақстандағы мемлекеттік-құқықтық даму
15-тақырып. Тәуелсіз Қазақстан.
1. Егеменді Қазақстан
2. Кеңестік дәуірдің құлдырауы
Қайта құрудың соңына қарай Кеңес Одағының орталық органдарының билігі
әлсіреп, керісінше одақтас республикалардың құқықтары күшейе түсті. Алдымен
РФ, Украина КСР өздерінің егемендіктерін жариялады. Одақты реформалауға
бағытталған жаңа Одақтық шарттың жобасы жасалып жатты. Осындай жағдайда
1990ж. 25 қазанда республиканың Жоғарғы Кеңесі Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының егемендігі туралы декларация қабылдады. ҚазКСР Жоғарғы
Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, ұлттардың өзін - өзі еркін
билеу құқығын тани отырып, қазақ ұлтының тағдыры үшін жауапкершілікті
ұғына отырып, демократиялық, құқықтық мемлекет құруды негізге алып, ҚазКСР-
нің мемлекеттік егемендігін жариялады және осы Декларацияны қабылдады.
Декларация 17 баптан тұрды. Онда алған рет ҚазКСР ұлттық мемлекеттігін
сақтау, қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданды деп жазылды. Бұрын бұл
қызметтер Одақтық органдарға тиесілі еді. Алғаш рет ҚазКСР территориясында,
оның өз еркімен одаққа берген мәселелерін қоспағанда , ҚазКСР Конституциясы
мен заңдарының үстемдігі орнатылады деп жазылды. Бұл егемендіктің өзекті
қағидаларының бірі еді. Осыған орай ҚАзКСР өз егемендігіне қайшы келетін
одақ заңдарын тоқтата алды. ҚазКСР халықаралық қатынастардың дербес
субъектісі ретінде БҰҰ мүше болуға құқылы болды. Егемендік Декларациясын
қабылдау шын мәнінде үлкен тарихи оқиға болып, тәуенлсіздікке жету
жолындағы соңғы саты болып табылды. Сондықтан да кейінірек егемендік
Декларациясын қабылдаған 25 қазан Республика күні мерекесі болып
бекітілді. 1991ж. 10 желтоқсанда Қазақ КСР –інің атауы Қазақстан
Республикасы болып өзгертілді.Қазақ халқының ғасырлар бойы тынымсыз
тәуелсіздік жолындағы жүргізген күресі жүзеге асты. Осы 1991ж. 16
желтоқсанда “қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы”
Конституциялық заңы қабылданып, онда ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі салтанатты
түрде жарияланды. Осылай Қазақстан Республикасының тұңғыш рет мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы заң қабылданып, оны қорғау мен дамытудың да негіздері
қаланды.
Ұзамай 1992ж. 3 наурызда Қазақстан БҰҰ, онан кейін т.б. халықаралық
ұйымдарға мүше болды. Қазақстанның тәуелсіздігін шет елдер таныды,
олардың елімізде дипломатиялық миссиялары ашылды. Қазақстанның мемлекеттік
рәміздері туы және елтаңбасы (1992ж. 04 маусым), әнұраны (1992ж 11
желтоқсанда) қабылданды. Қазақстан демократиялық, құқықтық мемлекет және
нарықтық қатынастар құруға бет алды.
1991ж. 01 желтоқсанда Н.Ә. Назарбаев бүкілхалықтық дауыс беру арқылы
ҚР тұңғыш Президенті болып сайланды. Президенттік биліктің басымдығы тағы
да айқындалды.
1) ҚР 1993 жылғы Конституциясы
2) ҚР мемлекеттік құрылысы мен құқығының онан әрі дамуы
1) 1993 жылғы Конституция қайшылықты өтпелі кезеңде қабылданды.
“Конституциялық құрылыс негіздері” бөлімінің қағидалары мен принциптері Ата
Заңның басқа бөлімдеріне негіз болып табылды, оны өзгертудің тәртібі
ерекше қиындатылды. Конституцияның бірінші бөлімі (27 бап) азаматтардың
құқығы, бостандығы мен міндеттеріне арналған. Мемлекет құқықтар мен
бостандықтардың теңдігіне кепілдік береді, азаматтарды кемсітушіліктің кез
келген түріне тиым салады деп көрсетіледі. Республиканың әрбір адамының
азаматтық алуға және оны өзгертуге құқығы бар. “Қоғам, оның құрылыс
негіздері” деп аталатын екінші бөлім “Меншік және кәсіпкерлік”, “Отбасы”,
“Қоғамдық бірлестіктер” атты үш тараудан тұрды. Ата заңда меншік
түрлерінің сан –алуандығы бкітілген. Мемлекет меншіктің барлық түрлерінің
және субъектілердің заң алдында теңдігін қамтамасыз етеді. Меншіктің сан
алуандығы жарияланғанымен, Конституцияда оның екі түрі (жеке және мемлекет
меншігі) аталды. Мемлекеттік билік біртұтас. Заң шығарушы, атқарушы
жәнесот биліктері мемлекеттік биліктің үш тармағы болып табылады. 1993
жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіздік алғаннан кейінгі
алғашқы Негізгі Заң болды. Ол үлкен тарихи, саяси-құқықтық рол атқарды.
Дегенмен, Конституцияны Кеңес дәуірінде сайланған Жоғарғы Кеңестік
қабылдауы өз таңбасын қалдырды. Ұзамай ол қайшылықтар өсіп, жаңа
Конституция қабылдауға негіз болды.
2) Әлі де көптеген мәселелер шешілмеді. Бірнеше ауқымды мәселелер
бойынша елде ұзақ даулар болды. Олардың ішінде: қос азаматтық, тіл
мәселесі, ұлттық мемлекет пе азаматтық қоғам құру ма? , әкімшіліктер мен
кеңестер арасындағы қайшылықтар, Жоғарғы Кеңес пен Үкімет арасындағы
қайшылықтар болды. ҚР “Азаматтық туралы” заңы қабылданып (1991ж.
желтоқсан), елде қос азаматтыққа жол берілмеді. Тіл мәселесі 1993 жылғы
Конституцияда толық шешімін таба алмағанымен 1995 жылғы Конституцияда және
Қазақстан Республикасының жаңа “Тіл жөніндегі заңында” жаңаша шешімін
тапты. Қазақ тілі мемлекеттік тіл, орыс тілі мемлекеттік ұйымдарда және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ресми түрде тең қолданылатын
болды. Мемлекет барлық халықтар тілдерін үйрену мен дамытуға жағдай
туғызуға қамқорлық жасайды. 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум
арқылы ҚР жаңа Конституциясы қабылданды. Демократиялық және құқықтық
қатынастар жолындағы құқықтық кедергілер жойылып, еліміздің өркениет
жолына түсуіне кең жол ашылды. Қазақстан таза Президенттік Республикаға
айналды, қос палатадан тұратын тұрақты Парламент құрылды, Үкіметтің ролі
артты. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары нығайды. ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаев 1997ж. қазан айында өзінің Қазақстан халқына жолдауында
“Қазақстан 2030” стратегиялық бағдарламасын ұсынды. Ұзақ мерзімге арналған
бұл стратегия 7 басым бағыттардан тұрады. Оның “Ұлттық қауіпсіздік”,
“Кәсіпқой мемлекет” деген басымдықтары түгелдей мемлекеттік – құқықтық
сипатта десе болады. Оларда ұлттық қауіпсіздікті , сыртқы байланыстарды
нығайту, Үкіметтің жұмысына кәсіпқойлық сипат беру, жаңа типті
мемлекеттік қызметшілерді қалыптастыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес,
стратегиялық жоспарлар бойынша жұмыс істеу, мемлекеттің экономикаға
араласуын шектеу және қайта қарау сияқты қомақты теориялық және
Семинарлық мәселелер көтерілген. Стратегия негізінде негізінде саяси
реформалар мен демократияландыруды тереңдету қолға алынды. Оған дәлел
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер енгізіп,
партиялық тізім бойынша сайлау арқылы Парламент Мәжілісіне қосымша он
депутаттық орын берілді. ҚР Президентінің өкілеттік мерзімі 7 жылға
созылды. Парламент палаталары төрағаларының Конституциялық
өкілеттіліктері жоғарылатылды. 1999 жылы 10 қаңтарда ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаев баламалы негізде 7 жыл мерзімге Президенттікке қайта
сайланды. 1999 жылдың 10 қазанында Парламент мәжілісі және жергілікті
мәслихаттарға сайлау белгіленіп, оларға демократиялық, баламалық негізде
депутаттар сайланды. Осы жылы 17 қыркүйекте Парламент Сенатына да
депутаттар сайланды. Осылай, Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырға
“Қазақстан 2030” стартегиялық бағдарламасын орындау ғасырына жаңа
Президентімен және жаңа парламентімен бағыт алды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Қазақстан – Тәуелсіз мемлекет ретінде және оның конституциялық-құқықтық
дамуы
2. Қазақстан Республикасының 1995 ж Конституциясының тарихи – құқықтық мәні
3. Қазақстан – 2030 бағдарламасы және Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық
дамуы.
3.Практикалық сабақтар
Тақырып 1 Кіріспе, Ежелгі елдердегі мемлекет және құқық
А) курс пәні және әдісі
Б) Ежелгі Вавилон
В) Ежелгі Индия
Г) Ежелгі Қытай
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 44-66, 330-337 б.
Тақырып 2. Ежелгі греция және Рим мемлекеті және құқығы
А) антикалық полис
Б) Афина және Спарта басқару жүйесі
В) принципат және доминат
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 44-66, 330-337 б.
Тақырып 3. Франк мемлекеті. Англия феодалдық мемлекеті және құқығы
А) ЕРТЕ ФЕОДАЛДЫҚ ФРАНК МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҒЫ
Б) Карл империясы.
В) англосаксондық мемлекеттердің құрылуы
Г) Генрих -2 реформалары
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 44-66, 330-337 б.
Тақырып 4. Франция мемлекеті және құқығы
а) франциядағы феодалдық мемлекеттің құрылуы
б)сословиялық монархияның құрылуы
(X ғ.).Оттан -1 ежелгі феодалдық мемлекет
Тапсырма:
Тақырып 5. Англия буржуазиялық мемлекет. XVII ҒАСЫРДАҒЫ Византия
империясы мемлекеті және құқығы .
а ) мемлекеттік құрлым
б) мемлекет, шіркеу феодалдық құқық
в)Англиядағы буржуазиялық мемлекеттің шығуы.
г) XVII – басы XVIII ғасырдағы конституциялық актілер.
Тапсырма:
Тақырып 6. АҚШ тағы Конституция 1787 жыл. 1789 – 1812 жылдардағы
Франция мемлекеті
а)солтүстік америкалық колониялық Англия
б) АҚШ Конституция 1787 Ж..
в) Ұлы франция буржуазиялық революция
г) Наполеон Бонапарта және Конституция
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 44-66, 330-337 б.
Тақырып 7. Герман феодалдық мемлекеттінің мемлекеті
а) мемлекеттік құрылысы
б) германиядағы сословиелік өкілетті монархиялық ерекшеліктері
в) Германиядағы абсолютизмнің ерекшеліккктері
в) германиядағы феодалдық құқық
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 44-66, 330-337 б.
Тақырып 8. Социалистік мемлекет және құқық .
а) 1917 жылығы қазан революция
б) КССР дың конституциялық құрылысы
в) Социализм әлемдік жүйе
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
2. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
3. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
4. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
5. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
6. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
7. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
8. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
9. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
10. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
11. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
12. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
13. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
14. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
15. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
16. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
Тақырып 9. Қазақстан территориясындағы ме млекеті және құқығы
1. Сак тайпа одағы
2. Үйсін және қаңғылы
3. Ғұндар мемлекеті
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
17. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
18. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
19. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
20. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
21. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
22. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
23. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
24. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
25. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
26. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
27. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
28. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
29. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
30. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
31. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
32. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
Тақырып 10. VI-XII ғасырдағы мемлекет жіне құқық
1. орта ғасырдағы мемлекет(6-10 ғғ.)
2. 10-12 ғғ.мемлекеттер
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
33. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
34. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
35. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
36. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
37. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
38. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
39. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
40. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
41. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
42. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
43. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
44. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
45. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
46. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
47. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
48. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
Тақырып 11. . XIII-XV ғасырдағы Қазақстан мемлекет және құқығы
1. Қазақстан территориясын моңғолдардың басып алу
2. Моңғол ұлыстарының қазақстан территориясында
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
49. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
50. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
51. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
52. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
53. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
54. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
55. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
56. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
57. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
58. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
59. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
60. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
61. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
62. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
63. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
64. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
Тақырып 12. XV-XVIII ғасырлардағы саяси құрылымы
1.қазақ халқының құрылуының алғы шарттары
2. қазақ жүздері
3. 15-18 ғасырдағы қазақ хандары
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
65. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
66. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
67. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
68. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
69. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
70. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
71. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
72. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
73. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
74. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
75. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
76. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
77. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
78. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
79. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
80. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
Тақырып 13. Қазақтадың әдеп құқығы. Әлеуметтік қазақ қоғамы.
1. хандардың саяси құрылымы
2. әлеуметтік қоғамның дамуы
3. «Жеті ЖАРҒЫ». ЗАҢДАРДЫҢ ЖИНАҒЫ
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
81. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
82. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
83. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
84. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
85. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
86. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
87. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
88. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
89. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
90. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
91. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
92. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
93. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
94. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
95. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
96. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
Тақырып 14. Қазақстандағы XX ғасырдағы әкімшілік құрылымдық
қалыптасуы
1. XX ғасырдағы қазақстанның әлеуметттік құқықтық дамуы
2.қазақ қоғамының саяси интеллегиясы
3.қазақстан ның бірінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы жылдары
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
97. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
98. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
99. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
100. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
101. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
102. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
103. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
104. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
105. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
106. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
107. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
108. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
109. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
110. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
111. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
112. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
Тақырып 15. Тәуелсіз Қазақстан.
1. Егеменді Қазақстан
2. Кеңестік дәуірдің құлдырауы
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
113. Ғаппар Маймақов. ҚР саяси құқықтық тарихы. Алматы “Жеті Жарғы” 2003ж
114. С.Зиманов. Қазақ әдет – ғұрып заңдарының шариғаттың әсері. Алматы
2001ж
115. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік
республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003
116. Ж.Омари. Қаздауысты Қазбек би. Алматы 2000ж
117. З.Кенжалиев. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
118. Қазақтың Ата заңдары. Томдық. Алматы “Жеті Жарғы” 1998
119. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейінгі қазақстан тарихы. 5 том.
Алматы “Жеті Жарғы” 2004ж
120. Е.Әбіл. История государство и право РК. Алматы 2007ж
121. С.Сартаев. История государства и права Казахский ССР. Алматы “Жеті
Жарғы” 2003
122. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен до наших дней. Алматы 2000.
123. Абил Е. История государства и право Республики Казахстан с древнейших
времен начало XX века: курс лекции. Астана 2002.
124. Артықбаев Ж.О. “Жеті Жарғы” мемлекет және құқық ескерткіштері
(Зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні); оқу құралы, Алматы 2003.
125. Қазақтың ата заңдары құжат, деректер және зерттеулер. Древни мир право
казахов: 10 томдыҚ (жет. С. Зиманов). Алматы “Жеті Жарғы” 2003.
126. Каняшин Ю.Н. Очерки по истории права в средние века: Алматы 2000.
127. Құл-Мұхаммед М. Алаш Қайраткерлері саяси құқытық қөзқарастарының
эволюциясы. А: Атамұра 2000ж
128. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник “Жеті Жарғы” А. Өркениет
1998.
4 Курстық жұмыс қарастырмаған
5. Студенттердің өздік жұмысы
5.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты
жазу барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың
жазылуын алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.
5.2. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
|1.Ежелгі елдердегі мемлекет және құқық |
| 2.Ежелгі греция және Рим мемлекеті және құқығы |
|3.Франк мемлекеті. Англия феодалдық мемлекеті және құқығы |
| 4.Франция мемлекеті және құқығы |
|5.Англия буржуазиялық мемлекет. XVII ҒАСЫРДАҒЫ Византия империясы мемлекеті |
|және құқығы . |
|6.АҚШ тағы Конституция 1787 жыл. 1789 – 1812 жылдардағы Франция мемлекеті |
|7.Герман феодалдық мемлекеттінің мемлекеті |
|8.Социалистік мемлекет және құқық . |
|9.Қазақстан территориясындағы ме млекеті және құқығы |
|10.VI-XII ғасырдағы мемлекет жіне құқық |
|11.XIII-XV ғасырдағы Қазақстан мемлекет және құқығ |
|12.XV-XVIII ғасырлардағы саяси құрылымы |
|13.Қазақтадың әдеп құқығы. Әлеуметтік қазақ қоғамы. |
|14.Қазақстандағы XX ғасырдағы әкімшілік құрылымдық қалыптасуы |
| 15.Тәуелсіз Қазақстан. |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz