Файл қосу
Ұлт - этникалық жиын дамуының жоғарғы деңгейі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті |
|3 деңгейлі СМК құжаты |ПОӘК |ПОӘК |
| | |042-14.05.01.20.27/03-2012 |
|«Этнопсихология» пәнінің |Баспа №3 | |
|оқу-әдістемелік кешені |26.02.2010 орнына № | |
| |28------------ | |
П
«Этнопсихология»
ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
050503 «Психология» мамандықтарына
Семей
2012
Алғысөз
1. ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г.К.
Хаттама № 1 “______” ____09______
2012ж
2.ҚАРАЛДЫ
1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология”
кафедрасының отырысында
Хаттама №______”__»________ 2012 жыл
Кафедра меңгерушісі: Сатиева Ш.С
2.2.ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №______”__»________ 2012 жыл
Төрағасы _______Г.Григорьева
3.БЕКІТІЛДІ
3.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №______”__»________ 2012жыл
Оқу ісі жөніндегі проректор__________ Б.Рскелдиев
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
1.Глоссарий
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология - адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы
.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық мақтаныш - тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезіну.
Ұлттық психология – қоғамдық сана-сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл-әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология,мораль, дін, ғылым, өнер, философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез-құлық- өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс-тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз
мәдениетіне қарым-қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің
этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер – этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың негігі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын
құраушы элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлт– аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық ерекшеліктерімен және рухани
қасиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым-қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана-сезім– нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс-әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Автотаптаурын – осы этностық қауымның өкілдеріне қатысты пікірлер, ойлар,
бағалар. Автотаптаурын әрқашан жағымды бағаланудан тұрады.
Агрессия (басқыншылық) – бір мемлекеттің басқа мемлекетке қарсы немесе
халықтың (ұлттық) егемендігіне, аймаққа қол сұқпаушылығына немесе
тәуелсіздігіне қарсы күшін құқықсыз, заңсыз қолдануы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік дағдылануы,
адамдардың жаңа мәдениетке, жаңа ұлттық әдет- ғұрыпқа, өмір салтына,
тәртіпке бейімделуі.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың (түйсігін) санасыз түрі. К. Юнгтың түсінігі бойынша, архетиптер
ұжымдық санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика
негізінде жататын түс, ертегі, миф.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның тілін,
әдет- ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және ұлттық
сана- сезімін жоғалту жолымен бірігуі нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Атрибуция – адамның жүріс- тұрыс себептері мен дәлелдерін, жеке
қасиеттері мен мінездерін олардың іс- әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде
басқа адамдарға жапсыру.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнаң негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
«орташа» психологиялық типі.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық- этникалық жанжалдар,
кикілжіңдер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (миграннтар).
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да
жағымсыз да болуы мүмкін.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай белгілі
бір азаматтар категориясының құқылары мен мүдделеріне қасақана қысым
көрсету.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді, салты және т. б.) топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік
мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь
дәрежесіне арнау).
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар арасында
олардың өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты халықтар өкілдерінің бір- біріне ықпалын тигізетін
этносаралық әрекеттестіктің фомасы.
Контент- талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда сұхбаттардағы
және т. б. Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі. Ақпараттық формаланған
түріндегі мағыналық бірлігін айқындау арқылы және таңдаулы жинақта осы
бірліктердің атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы. Этнопсихологияға қатысты-
қолдану жиілігі мен ұлттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар
мен ой- пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет-
ғұрыптарға, жүріс- тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді
ішкі кедергісіз меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін
бейімділігі.
Кросс- мәдени этнопсихологиялық зертеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың
психологиялық және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Этносаралық қарым- қатынас мәдениеті - әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез
және ешбір ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы
білім мен дағдылар, сондай- ақ соларға тән іс- әрекеттердің жинағы.
Мәдени релятивизм - даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құқын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді- бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдениетке бірдей тән болу.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер, стереотиптер,
жүріс- тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға тән өмір сүру
стилі, мәдениеті.
Көші- қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын ауыстыруы.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және өзіндік
бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин.
Халықтық педагогика - әртүрлі буын өкілдерінің өзара қарым- қатынасы мен
әрекеттестігінің ұлқа тән тиянақты формасы сақталған этностық мәдениеттік
салт- дәстүрінде, халықтық және көркем шығармашылықта сақталған білім мен
тәрбие дағдысының жинағы.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын, моралін, дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
маңызы ашылады.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы уағыздан
тұратын кертартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен халықтар
арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай- ақ бір елдің халқын басқа
елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз
Отанына, халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана- сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен топтардың
қимыл- әрекетінде және жүріс- тұрысында көрінетін олардың қоғамдық сана-
сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін, ғылым, өнер,
философия.
Ұлттық өзіндік сана- сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік-
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл- күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт- дәстүрін
терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының мәдениетін
менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет- ғұрып – дәстүр белгілі ұлт ортасында, ұлт тобында болатын
және олардың мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды
жүріс- тұрыс әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың
сипаттамасына қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған
нұсқаулар болып табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт – тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе
жатқан жүріс- тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана- сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері мен
құндылықтарына деген ұлттық қарым- қатынасы, олар жағымды да жағымсыз
ренкте де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез- құлық - өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
үйреншікті жүріс- тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа
халықтарға, өз мәдениетіне қарым- қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан
мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері
арасындағы түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлтаралық
қатынастардың нормалар мен ережелер жиынтығы.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасымен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды-
когнитивті процес.
Этностық ұқсастыру (идентификация) – субъекттің бір этностық топтағы
басқа өкілімен бірігудегі эмоционалды- когнитивті процесі, сондай- ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым- қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым- қатынас құрылымындағы жеке
тұлғаның, топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің
элементі.
Этностық таптауырындар – түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән моральдық
ақыл- ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты ұғым.
Тұлғаның этностық құрылымы – адамнаң ішкі мазмұнын білдіретін және іс-
әрекетіне, жүріс- тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған
белгілі бір ұлт өкілінің қасиеттер жиынтығы.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның
басқа этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез- құлқына, салт-
дәстүрлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін
қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірі мен ұлтаралық қатынастырының сол
немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда осы
қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың қарама-
қайшы келетін топаралық кикілжің формасы. Қарулы қақатығыстарда және ашық
соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана- сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс- әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік - өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен
шарттарын басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және
сенімдік атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар
(адекватты) формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды,
тәжірибені пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі
фактор ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын
қарастыратын психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда болған
ғылыми білім саласы.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ, сондай- ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі
және өзгешелігі туралы түсініг бар) трихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып табылатын өз
этнос қауымының салт- дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып
қабылдау және бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
2. Дәріс материалдары
1-ші тақырып Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі теориялық
әдіснамалық аспектілері.
Сұрақтар:
1. Этнопсихологияның пәні, негізгі бағыттары.
2. Этнопсихологияның мақстаы, теориялық, қолданбалы міндеттері
3. Этнопсихологиялық зерттеу әдістері
Этникалық психология-өте жас, тәуелсіз сонымен қоса күрделі білімдер
жүйесі болып табылады. Ол психология, социология, философия, мәдениеттану,
этнология, яғни адамның және топтың ұлттық-психикалық ерекшеліктерін
зерттейтін ғылымдардың негізінде пайда болды.
Философия-грек тілінен аударғанда ақылдылықты жақсы көремін деген
мағынаны білдіреді. Этникалық топтар мен топ мүшелерінің әлеуметтік және
жартылай психологиялық ерекшеліктерін, ұлттың спецификасын, оның топішілік,
топаралық қарым-қатынастарға, өзара әрекеттесулерге деген әсерін
методологиялық және теориялық тұрғыдан түсіндіреді.
Әлеуметтану-латын тілінен аударғанда қоғам туралы ғылым және
мәдениеттану-латын тілінен аударғанда даму туралы ғылым деген мағынаны
білдіреді. Әлеуметтік, мәдени жиындардың өкілдері ретінде ұлттық топтардың
сапалық мінездемелерін зерттейді, олардың дамуының әлеуметтік және мәдени
концепцияларын ұйымдастырады. Сол себепті осы құбылыстардың психологиялық
мазмұны мен түсіндірмесіне көңіл аудармау мүмкін емес. Әлеуметтану мен
мәдениеттану әр түрлі этностардың арасындағы айырмашылықтарды, өзара
әрекеттесу заңдылықтары мен мәдени қатынастарының жалпы тенденцияларын
деманстрациялау үшін, терең зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
Этнология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым және
этнография-грек тілінен аударғанда жазамын деген мағынаны білдіреді.
Ғылыми білімдердің бір саласы болғандықтан, материалдық мәдениетті, туыстық
жүйені, өмірлерін қамтамасыз ету, тәрбиелеу, әр түрлі ұлттардың әлеуметтік
және саяси құрылымын, энтогенез, мәдени аралық қатынастар проблемасын,
этностарды орналастыру, олардағы демографиялық процесстерді, белгілі бір
ұлт өкілдерінің мәдени қасиеттерін салыстыруды зерттеуге бағытталған.
Этнография құбылыстарды сипаттайтын ғылым, ал этнология оның теориясы болып
табылады. Сонымен қоса этнология, ұлттық салт-дәстүрлерді, дағдыралды,
әдеттерді, әр түрлі ұлт өкілдерінің әрекет-қылығының спецификалық
ерекшелігін де қарастырады.
Әлеуметтік психология-латынның қоғам, гректің жан туралы ғылым деген
сөздерінен тұрады. Адамдардың ұлттық психика ерекшеліктерінің, нақты
әлеуметтік топ өкілдерінің функциясы мен заңдылықтарының нақты анализын,
талдауын жасауға бағытталған. Әлеуметтік психологияның ерекше бір саласы-
этникалық психология бөлініп шығып, продуктивті дами бастады. Этникалық
психология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым деген мағынаны
білдіреді.
Этнопсихологиялық құбылыстардың функциясын, мазмұнын, көріну
спецификасынның түп негізін түсіну үшін, психология мен жоғарыда
қарастырылған ғылымдарды дұрыс түсінуіміз керек. Отандық этнография-ғылым
ретінде пайда болып, ұлтттардың, ұлт өкілдерінің салт-дәстүрлерді, сенім-
нанымдарды, өмір сүру стилін, тәсілін, тұрмыстық айырмашылықтарды, мәдени
байланыстарын, психологиялық мінездемелерін талдап, түсіндіруге
бағытталған. Осы білімдер жүйесінде этносоциология деп аталатын ғылыми
бағыт пайда болды.
Әлеуметтік және мәдени специфика ұлттардың өмірін дұрыс түсіну қатал
тиым салынуда болған кездің өзінде, басқа ғылымдардан бұрын өзінің
қызығушылығымен адамдардың ұлттық және ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
зерттеуге кірісті. Бірақ, этнографтардың айтулары бойынша,
этнопсихологиялық феномендер адамдардың индивидуалды және қоғамдық саналары
психологиялық заңдылықтар емес, әлеуметтік және мәдени білімдерге
түсіндіреді деп есептеген.
Шетелде жоғарыда көрсетілген бағыттар бір-бірінен алшақтап, қазір олар
тек қосымша мақсатта ғана қолданылады. Этникалық психология әрине басқа
ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Оның басқа ғылымдармен өзара
әрекеттесуі, зерттеушілердің ортақ құбылысты зерттеу қызығушылығының
болуына шартталған. Этнология және әлеуметтану психологтарға ұлттық топтың,
сол топ өкілдерінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын, құндылықтарын,
эмоция мен сезімдерін, салт-дәстүрлерін, әдет-қылықтарын; оладың өзара
әекеттесулерін, әсер ету механизімдерін методологиялық дұрыс, жан-жақты
білікті нақты түсінуге көмектеседі. Әлеуметтанушылар мен этнографтардың
зерттеулері бойынша, бір адамды екіншісінен айыратын айырмашылықтарға
ұлттық-психологиялық ерекшеліктер емес, әлеуметтік-мәдени феномендер-
ұлттардың материалдық мәдениеті, олардың құрылымы, туыстығы мен өмірлік
қамтамасыз ету жүйесі, топаралық және топішілік этникалық қарым-
қатынастардың спецификасы екендігі анықталды.
Ежелгі ғылым психологтарға этникалық топ өкілдерінің ұлттық-
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасу негізі мен әсер ету факторларын
нақты әрі дұрыс интерпретациялауға, адамдардың әр түрлі даму деңгейіндегі
психиканың қалыптасуының, жұмыс жасауының, трасформация көріністерінің
ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік береді.
Сөйтіп, этносоциология-гректің тайпа, халық және латынның қоғам,
гректің ғылым деген сөздерінен тұрады. Этносоциология- этнография мен
социология ғылымдарының түйісу негізінде пайда болған, әр түрлі этностық
жиындарда болатын қоғамдық құбылыстарды зерттеумен айналысатын ғылыми пән.
Бұл бағыт құбылыстардың заңдылықтарын психологиялық немесе әлеуметтік деп
жіктеп түсіндірмейді, керісінше оларды араластырып түсіндіреді.
Этномәдениеттану-гректің тайпа, халық және латынның даму, гректің
ғылым деген сөздерінен тұрады. Бұл мәдениет туралы ғылымның бір саласы, ол
ұлттардың этнопсихологиялық мінездемесін анықтайтын факторға мәдениеттік
ортаны жатқызады. Бұл бағыт бойынша, мәдениет деген қоғамдық ортаға шек
қоюдан басталады. Ежелгі даму жолында әрбір ұлтта мәдени құндылықтардың
біржақты жүйесі қалыптасып, оны ұлт өкілдері этникалық сананы көрсету үшін
пайдаланады.
Мәдени антропология-латынның даму, гректің адам туралы ғылым деген
мағынаны білдіреді. Мәдени антропология-этнография мен мәдениет
ғылымдарының түйісуінің негізінде пайда болған, адамдарды әр түрлі ұлттың
өкілдері, мәдениеттің өкілдері ретінде қарастырып, зерттейтін ғылым болып
табылады.
Этнопедагогика-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым
деген мағынаны білдіреді. Оның зерттейтін мәселелері:
- нақты ұлт өкілдеріне тән мақсат-міндеттерін, амал-тәсілдерін, тәрбиелеу
мен оқытудың тәсілдерін;
- әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқытудың салыстымалы спецификасын;
- белгілі бір ұлт өкілдерін тәрбиелеу мен оқытуға ұлттық психологияның
әсерін;
- педагогикалық және үйретушілік процесс әсерінің заңдылықтарын.
Этнопедагогика этникалық психологиямен тығыз байланысты, бірақ оларды
біріктіруге болмайды.
Этнопсихолингвистика-гректің тайпа, халық, жан, латынның тіл деген
сөздерінің жиынынан тұрады. Этнопсихолингвистика-лингвистикалық ғылымның
бір саласы, этностық психиканың қалыптасуының негізгі факторына этностық
тәжірибені көрсететін, оның тілді, ойлауды жатқызады. Осы ғылым
өкілдерінің ойларынша, тілдің құрамы ойлаудың құрамын анықтайды, ал тілдің
спецификалық функциясы психикалық процесстердің дамуының ерекшелігіне әсер
етеді.
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология - адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық мақтаныш - тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезіну.
Ұлттық психология – қоғамдық сана-сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл-әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология, мораль, дін, ғылым, өнер, философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Халық қағидалары, ұлттық ұғымдар адамзат өмірінің барлық кезеңдерінде
өміршеңдігін жоймаған, халықпен бірге жанданып, өзгеріп, түлеп отырады.
Қазақтың дала заңдары, болжам – түйіндері, философиялық тұжырымдаулары
халықтың ауыз әдебиетінде көрініс тапқан. Қазақ халқы ұрпағының болашағын
болжап, алдын – ала қам жасауы, ол туралы әр түрлі топшылау тұжырым
келтіріп, қалыптастырған дала заңы мен тәртібі қанша ғасыр өтсе де маңызын
жоймауы, яғни халық кәдесіне жарауында деп түсінген жөн.
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен
жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру.
Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса , сонша
көкейкесті мәселе болып келеді.
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім – тәрбиесі мен ұлттық әдет –
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады.
Ұзақ уақыт бойы этникалық психологияның жалпы мойындалған
категориясына өзінің бастауын тұрмыстық өмірден алатын психологиялық жиын
жатқызылады. Бірақ бұл сөз қазіргі күнге дейін реалды мағынаға толған емес.
«Ұлттың психологиялық жиыны» сөзінің синонимы ретінде «ұлттық мәнез»,
«ұлттық сана-сезім», «ұлттық психология» сөздері қолданылады. Осындай
түсініктердің көп болуы «ұлттық психологиялық жиын (национальный
психологический склад) » терминін түсіндірмейді, тек қана терминалогиялық
әр түрлілік енгізеді.
Этнопсихологиялық құбылыстың құрылымын нақты мазмұнға толтырған
кезде екі түрлі көзқарастың әсері әлі күнге дейін байқалады. Бірінші
көзқарас бойынша, элементтер жүйесінің құрылымы әр түрлі ұлт өкілдерінің
мінез, темперамент, сезім, ерік және тағы басқаларынан тұрады. Екінші
көзқарас бойынша, этнопсихологиялық құбылысты құрайтын мазмұн мен
формаларға ұлттық психиканың, ұлттық мінездің жалпы және ерекше қасиетттері
кіреді.
Біздің пікіріміз бойынша, екі көзқарас та көңілге алынуы керек.
Сонымен қоса, бұл көзқарастар бір-бірінен тәуелсіз жеке, дара
қолданылғанымен, толық түсініліп, зерттелген емес. Шын мәнінде бұл
бағыттарды ортақ қызығушылық негізінде бірге жұмыс жасатуға болады, себебі
екі бағыт та адамда көрініс беретін, саналы ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерді жоққа шығармайды.
Ол үшін бар көзқарастарды нақты талқылап, түсініп, бар пікірлерді
ортақ біріктіріп жүзеге асыруға болады. Бірінші тенденция, психологиялық
жүйені ұйымдастырып, қалыптастырушы этникалық жиын өкілдерінің
элементтерінен түрады, оларға ұлттық мінез, ұлттық темперамент және тағы
басқалар. Соңғылардың функциясының ішінде нақты жүйе ішілік бөлімдердің-
ұлттық мінез, темперамент, сезім қасиеттерінің және тағы басқалардың бар
екендігі анық. Екінші тенденцияға кіретін психологияның жалпы ұлттық
мінездемелері бірінші тенденцияның жүйе ішілік бөліміне кіреді.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер қоғамдық санада және қоғамдық
тұрмыстағы әлеуметтік-психологиялық феномендер болып келеді. Оның бар
екендігін социология мен этнография ғылымдары да мойындауда.
Ғылыми тұрғыда социология мен этнография әр түрлі ұлттардың психика
ерекшеліктерін ерте кездерден бері зерттеуде. Ұлттық-психологиялық
ерекшеліктер жалпы адамдардың психикасының функциялық қасиеттерінің
спецификалық формасы болып табылады.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер ұлттардың ғана емес,
барлық этникалық топтардың психологиялық дамуының ең жоғарғы деңгейі болып
табылады. Осы сипаттарды анықтау арқылы біз, кез келген этнос өкілінің
негізгі психикалық мінездемесін, сипаттамасын анықтай аламыз, яғни
этникалық емес, ұлттық, нақты қалыптасқан спецификаны көруге болады.
Ұлт-этникалық жиын дамуының жоғарғы деңгейі.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді тәжірибелі түсіну үшін, тағы екі
сипаттамасын білген жөн. Бір жағынан ұлттар психикасының ұлттық-
психологялық ерекщеліктеріне аса мән беруді, ұлттардың этноспецификалық
қасиеттерінің ең маңыздысы деп есептеген дұрыс болмас. Екінші жағынан, әр
түрлі ұлттардың ұлттық психологиясы қайталанбас психологиялық қасиеттер
түрінде емес, дифференциялық жиынтықта көрінеді.
Сөйтіп, этникалық психология - жеке адамдардың нақты ұлт өкілдері
ретіндегі ұлттық-психологиялық ерекшеліктері мен даму заңдылықтарын
зерттейтін ғылым болып табылады. Ол әлеуметтік психологияның бір саласы
және социология, философия, этнографиямен тығыз байланысты. Этникалық
психология және зерттеуші ғалымдар айналысатын зерттеу жұмыстары оларды кім
жасайтынына байланысты екі түрлі болып келеді:
Біріншіден, зерттеушілер белгілі бір этникалық топ мүшесінің өкілдері
ретінде адамдардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен
айналысады. Ол қасиеттердің тума немесе жүре пайда болған екендігіне мән
берместен, олардың көрініс беруі мен функциясының заңдылықтарымен жұмыс
жасайды. Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер онтогенезде, филогенезде
дамығандықтан адам психикасының дамуымен байланысты болып келеді. Сонымен
қоса, этникалық психология интеллектуалды-танымдық процесстерді,
эмоционалды-еркітік құбылыстарды, адамдардың өзара әрекеттесуі мен әрекет-
қылықтың психологиялық ерекшеліктерін, ұлттық-сецификалық қажеттіліктерді,
қызығушылықтарды, құндылықтарды зерттейді.
Екіншіден, социологтар мен этнографтар этномәдени зерттеулер
жүргізген. Олар ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді емес, мәдени
қажеттіліктер мен салт-дәстүрлерді, әлеуметтік әрекет-қылық
стереотиптерінің ерекшеліктерімен айналысады.
Этникалық психологияның өзіне тән міндеттері бар:
1. нақты этникалық топ өкілдерінің ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер ететін факторлар мен
себептерді жан-жақты түсіну; соның негізінде ұлттардың
әлеуметтік-саяси, экономикалық, тарихи, мәдени дамуының
спецификасын, психологиясын анқытау;
2. адамдардың ұлттық психикасының мотивациялық-фондық сферасын
мотивациялық және басқа қасиеттерді талдау мақсатында анықтау;
3. нақты ұлт өкілдерінің интеллектуалды-танымдық
белсенділіктерінің ұлттық дифференциалды мінездемелерін
зерттеу;
4. нақты ұлт өкілдерінің ұлттық сезімдерінің, динамикасы мен
мазмұнының заңдылықтарын, эмоция мен эмоционалды әрекет-
қылықтың көріну спецификасын зерттеуді ұйымдастыру;
5. белгілі бір ұлт өкілдерінің ұлттық психика функциясын, еріктік
белсенділікті орналастырудың ерекше спецификасын; адамның
әрекетіне әсер ететін еріктік процесстің тұрақтылығын, еріктік
күштің көрініс беруін зерттеу;
6. белгілі бір ұлт өкілдерінің өзара әрекеттесуінің, қатынас
жасауының спецификасын анықтайтын коммуникативті сфераларының
көрінуін зерттеу;
7. ұлттық психиканың көрінуі мен жұмыс жасауының жалпы
заңдылықтарын анықтау мақсатында, дүние жүзіндегі әр түрлі
ұлттардың этнопсихологиялық ерекшеліктерін салыстырмалы түрде
зерттеу;
8. нақты мемлекеттердегі топтардың дамуы мен жұмыс жасау
заңдылықтарын анықтау мақсатында, әр түрлі классатрдың,
конфессионалды топтардың ерекшеліктерін, ұлттық қасиеттерін,
анықтау, зерттеу;
9. этникалық сана мен өзіндік сананың ұлттық-психологиялық
ерекшеліктеріне әсерін зерттеу;
10. саяси, тәрбиелік, ағартушылық, әлеуметтік, мәдени-массалық,
кеңестік-коррекциялық жұмыстардың эффективтілігін жоғарлату
мақсатында, адамдардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
ескеру және пайдалану;
11. этникалық жиын өкілдерінің еңбектік, оқытушылық, әскери, және
тағы басқа әрекет түрлерін ұйымдастыру сапасын және оның
жүзеге асырылуын зерттеу;
12. басқарушыларға арналған тәжірибелік ұсыныстар жасау;
13. біздің мемлекетіміздің ұлттарының психологиялық спецификасын
зерттеу;
14. біздің мемлекетіміздің әр түрлі аудандарындағы саяси, ұлттық
дамуының әлеуметтік және психологиялық болжауын жасау;
Ресейдегі этнопсихологиялық ғылымның алдындағы міндеттер әр түрлі
тәсілдермен жүзеге асырылады:
Біріншіден, бұл сала білімдерінің теориялық және методологиялық
жоспарын тиянақты ұйымдастыру;
Екіншіден, этнопсихологтардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді
зерттеуге деген мүмкіндіктері бар себебі, этникалық жиынның өкілдері өте
көп болып келеді.
Үшіншіден, этнопсихологиялық міндеттер басқа ғылым салаларымен бірлесе
отырып шешілуі мүмкін.
Этнологиямен бірлесе отырып, этникалық психология әр түрлі ұлт
өкілдерінің әрекет-қылықтарын, әрекеттерін, салт-дәстүрлері туралы ақпарат
жинап, зерттеуді жүзеге асыруы керек.
Философия мен әлеуметтанудың көмегінсіз этноспихология ұлттық-
психологиялық құбылыстарды интерпретациялағанда, методологиялық және
теориялық нақтылыққа жете алмайды.
Ежелгі ғылымның ғылыми көмегімен этнопсихология өзі зерттейтін
құбылыстарды, факторларды, дамуды, спецификаны, қалыптасуды дұрыс түсіне
алады.
Өз кезегінде саяси, ол қоғамдағы саяси процесстер ағымының адамдардың
санасы мен әрекеттеріне әсерін зерттейтін білімдер жүйесі. Саяси ортада
жұмыс жасайтын әр түрлі ұлт өкілдерінің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Этникалық психология саяси психологиямен бірлесе отырып, қоғамда пайда
болған әлеуметтік құбылыстарды талдайды:
1. этникалық топ өкілінің саяси санасының дамуына қандай ұлттық-
психологиялық ерекшеліктердің әсер ететіндігі;
2. этникалық топ өкілінің қажеттіліктерінің, мотивтерінің,
құндылықтарының қандай этникалық спецификалық ерекшелігінің
бар екендігін;
3. ұлттық психологияның қажетті-мотиациялық компоненттері
қоғамдағы сана, нормаларға қарама-қайшы ма әлде жоқ па;
4. бірлесіп саяси жұмыс жасағанда ұлттық өзіндік сананы құрайтын
қандай танымдық-интеллектуалды компоненттер ескеріледі;
5. нақты ұлт өкілінің саяси өзіндік санасының қорғаныс механизімі
қандай;
6. интерұлттық тәрбиелеуді эффективті қылдыратын нақты ұлттық-
психологиялық әрекеттер, амалдардың бар-жоқтығы;
Сонымен қоса этникалық психология өзінің міндеттерін педагогикалық
психологиямен өзара әрекеттесе отыра жұмыс жасауы керек.
Этнопсихология педагогикалық психологиямен бірлесе отырып, келесілерді
зерттейді:
1. белгілі бір ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессін қабылдау
ерекшеліктерінің спецификасын;
2. әр түрлі ұлт өкілдеріне тәрбиелеу мен оқыту процессінің қалай әсер
ететіндігі, тәрбиелеу мен оқыту процессінің өзара ерекшемазмұнының
болуы;
3. әр түрлі ұлт өкілдерінің оқыту мен тәрбилеу процессіне бейімделу
ерекшеліктерін;
4. әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессінде
эмоционалды-экспрессивті сферасының көрінуін;
5. әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессінде
конфликтілік қатынастардың көрінуін қадағалау;
6. педагогикалық өзара әрекеттесудің нақты формалары мен амал-
тәсілдерін зерттеу.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері мен
категориялары
Сұрақтары:
1. Этнопсихологияның принциптері.
2. Б.Ф.Поршневтың әлеуметтік этностық принциптерін құрастырудағы үлесі.
3. «Біз» және «олар» принципін қазіргі заманғы ұғым.
Этнопсихологияның принциптері:
1. Ұлттық психологияны зерттеу және анализ принципі.
2. Дамудың тарихи шарттарын есепке алу принципі
3. Ұлттық психиканы басқа әлеуметтік кластармен бірігіп алағандағы анализ
принципі – ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді зерттеудегі маңызды
принциптердің бірі. Қоғамдық психиканың көріністерінің барлығын ұлттыққа
кіргізуге болмайды.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің сан алуан көріністерін есепке алу
принципі Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің анализі кезіндегі
салыстырмалылық принципі арқылы біз ұлттық типтікті тек басқа ұлттардың
өкілдерінің біртиптік мінездемесін салыстырғанда ғана-ақ анықтай
алатындығын білеміз.
Ұлтшылдық пен расизмді жеңу үшін саяси-әлеуметтік, экономикалық,
мәдени, ұлтаралық және басқа да шаралардың кешені қажет.
Б.Ф.Поршневтың әлеуметтік этностық принциптерін құрастырудағы үлесі.
«біз» және «олар» принципін қазіргі заманғы ұғым.
Әлемдік цивилизация дамуының тарихында адамдарды олардың сан алуан
белгілеріне қарай жіктеу болған. Олардың біріне сәйкес адамдар расаларға
бөлінсе, екіншісіне сәйкес адамдар этностарға байланысты бөлінеді. Этнос
дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде қалыптасып,
өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және мәдениетінің тұрақты
ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар «Олар» түсінігімен салыстырғанда
«Біз» түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Ұлт тайпадан сапалы түрде ажыратылады, біріншіден, әлеуметтік
теңсіздікпен сипатталатын әр түрлі мемлекеттердің адамдарын біріктіреді.
Екіншіден, мемлекеттің пайда болуымен, көшпелі шаруашылықтың
қысқартылуымен, негізгі этникалық топтың мәдениеті, дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарының таралуымен және мемлекеттік тілдің енуімен байланысты.
Үшіншіден, белгілі бір этникалық сана-сезімнің қалыптасуы мен дамуы,
ұлтшылдық пен шовинизмнің байқалуы тән болады.
Ұлт дегеніміз – бұл ұлттық-психологиялық ерекшеліктер, дәстүрлер мен
әдет-ғұрыптарда көрініс табатын психикалық құрылымның, материалды және
рухани мәдениеттің, тілдің, территорияның, ұлттық сана-сезімнің
ортақтығының негізінде қалыптасатын белгілі бір экономикалық формацияға
сәйкес болатын этникалық топ дамуының ең жоғарғы сатысы болып табылады.
Нақты этникалық топтардың өкілдерінің ұлттық психологиясы – көптеген
факторлар іске кірістірілген ұзақ және спецификалық дамудың нәтижесі. Осы
факторлардың ең маңыздылары – саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болып
табылады. Олардың әсерінен ұлттық психиканың барлық негізгі
сипаттамаларының өзгешелігі қалыптасады, себебі ұлттық психика көбінесе
өндірістік және қоғамдық қатынастардан тәуелді блады екен.
Ұлттық психика – қоғамдық сананың, оның негізгі компонентінің –
қоғамдық психологияның құрамдас бөлігі.
№3 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері мен
категориялары
Сұрақтары:
1. Этнопсихологияның категориялдық аппаратты анықтаудағы негізгі тұрғылар.
2. Этнос, этностық мәдениет ұғымдары
Ұлттық психология оның мазмұнын құрайтын ұлттық-психологиялық
құбылыстардың жиынтығы болып абылатын өз құрылымына ие.
Ұлттық сана-сезім – адамдардың белгілі бір этникалық топ қатарына
жататындығын және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнын түсінуі.
Ұлттық мінез-құлық – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің тарихи
түрде қалыптасқан тұрақты психологиялық белгілерінің жиынтығы.
Ұлттық қызығулар мен бағдарлар – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің
мотивациялық приоритеттерін бейнелейтін қоғамдық-психологиялық құбылыстар.
Ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер – адамдардың өз этникалық тобына,
оның қызығуларына, басқа елдер мен құндылықтарға деген эмоционалды қатынас.
Ұлттық дәстүрлер мен әдеттер – Ұлттың тіршілік әрекетінің ұзақ
тәжірибесінің негізінде құрылған және күнделікті өмірде берік тамырын
жайған, этникалық топтың жаңа мүшесіне берілетін қылық-әрекеттің ережелері,
нормалары мен стереотиптері.
Этнос дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде
қалыптасып, өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және
мәдениетінің тұрақты ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар
әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар «Олар» түсінігімен салыстырғанда
«Біз» түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Этнология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым және
этнография-грек тілінен аударғанда жазамын деген мағынаны білдіреді.
Ғылыми білімдердің бір саласы болғандықтан, материалдық мәдениетті, туыстық
жүйені, өмірлерін қамтамасыз ету, тәрбиелеу, әр түрлі ұлттардың әлеуметтік
және саяси құрылымын, энтогенез, мәдени аралық қатынастар проблемасын,
этностарды орналастыру, олардағы демографиялық процесстерді, белгілі бір
ұлт өкілдерінің мәдени қасиеттерін салыстыруды зерттеуге бағытталған.
Этнография құбылыстарды сипаттайтын ғылым, ал этнология оның теориясы болып
табылады. Сонымен қоса этнология, ұлттық салт-дәстүрлерді, дағдыралды,
әдеттерді, әр түрлі ұлт өкілдерінің әрекет-қылығының спецификалық
ерекшелігін де қарастырады.
№4 дәріс
Тақырыбы: Тұлға этнопсихологиялық мәселе ретінде
Сұрақтары:
1. Тұлғаның этнопсихолгиялық детерминанты.
2. Әмбебап және этностық тұлғалық бітістер.
3. Норма және потологияның этнопсихологиялық мәселелері
Адамдардың физикалық ерекшеліктеріне, олардың ұлттық, этностық
ерекшеліктеріне қарамастан, олардың барлығы адам болып табылады. Барлығы да
Homo sapiens, яғни саналы адамға жатады. Тарихты дамытып, тасушы
субъектісі, негізі – жалпылама адамзат болып келеді. Адамның әрекеті 20
ғасырда глобальды, дүниежүзілік сипат алады.
Қазіргі кездегі ғалымдар адамзатты зерттеуде адамның ғарыштық
прогрестерімен т.б. мистикалық күштермен өзара әрекеттесуін қарастыра
бастады. Ең әйгілі ғылыми білім тұрғысынан, адамның өмірі мен әрекеті,
дүниежүзілік процестің бір бөлігі ретінде қарастырылады. Бірақ тұрмыстық
өмірде адам конфликтіге барады, соғысады. Неге адамдар тұтастығын, ортақ
тағдырларын түсінбейді? Неге бірнеше достардың өзі келіспей қалады деген
сұрақтар туындайды?
Себебі, көптеген адамдарды оларды біріктіретін қасиеттер емес,
жіктейтін, бөлетін қасиеттерге мән береді. Адамдарды әр түрлі қасиеттер
бойынша жіктеуге болады. Белгілі бір мағынада, адамзат бір ұрпақты емес, ол
көптеген әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір топтарда миллионннан, миллиард
адамдар болады. Мысалы, нәсілдер.
Нәсіл (расы) – биологиялық түрдің бір категориясы, латын тілінен
аударғанда нәсіл дегеніміз – пайда болу бірлігі мен тарауы, дамуы белгілі
бір жиынтықпен байланысты ортақ физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады.
Нәсілдің негізгі үш түрі бар:
1. негроидты;
2. европеодты;
3. монголоидты.
Нәсілдерді бір-бірінен ерекшелейтін негізгі қасиет-сапаларға бөлінеді:
1. терісінің түсі;
2. көзінің, шашының түсі;
3. бас сүйектің формасы бойынша;
4. денесінің ұзындығы бойынша.
Кез-келген топтың құрылымында әрбір адамның әлеуметтік рольдері, статусы
болады. Мысалы: ежелгі кездің өзінде дүниежүзілік нәсілдің бірі – индуизм -
әрбір адам денесін ұстау үшін, жұмыс істеу керек деген. Адами қоғам
жасайтын әрекеттеріне байланысты 4 әлеуметтік классқа жіктелген, олар:
1. интелегенция класы;
2. администрациялық класс;
3. сатушы класс;
4. жұмысшы класс.
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени
зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге
бөледі.
- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.
- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
- Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі
аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады.
Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде –
көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид
әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті
«шынайы зерттеу процессі» деп түсіндірді. Мәдениетсіздік
әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық
аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын
ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің
ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір
ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны
қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер
ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш
типке бөлінеді.
Ешқашан да мәденитетті талап ететін «әлеуметтен және әлеумет
танушылардан жалпы иерархия деңгейі» болған емес. Егер де европалықтардың
көзғарасы, санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші
шеше-басты және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген
функцияларды атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек қана әке мен
шешеге ғана емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің қарауында,
сәйкесінше олардың баланың тәрбиесіне әсері бар. ХХ ғасырдың ортасында
этнографтар көптеген халықтың балаларының «қозғалысын» байқаған. Белгілі
бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда
тұрмаған, олар бір жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай
әртүрлі жанұяда тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. «Туыс, Әке, Шеше»
деген терминді кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп
айырмашылық бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібір де
басқа әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып,
оның нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол
ата-анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің
туған әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялық ұқсастық
болғандықтан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол
анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген,
жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында
көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы
қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек.
Баланы туғаннан бастап әр түрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден
екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек қана оның
туыстары емес басқа да тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала –
М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес барлық қоғамдағы
адамдарға тәуелдімін деп өседі.
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени
зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге
бөледі.
- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.
- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
- Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі
аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады.
Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде –
көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид
әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті
«шынайы зерттеу процессі» деп түсіндірді. Мәдениетсіздік
әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық
аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын
ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің
ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір
ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны
қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер
ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш
типке бөлінеді.
Ешқашан да мәденитетті талап ететін «әлеуметтен және әлеумет
танушылардан жалпы иерархия деңгейі» болған емес. Егер де европалықтардың
көзқарасы, санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші
шеше-басты және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген
функцияларды атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек қана әке мен
шешеге ғана емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің қарауында,
сәйкесінше олардың баланың тәрбиесіне әсері бар. ХХ ғасырдың ортасында
этнографтар көптеген халықтың балаларының «қозғалысын» байқаған. Белгілі
бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда
тұрмаған, олар бір жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай
әртүрлі жанұяда тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. «Туыс, Әке, Шеше»
деген терминді кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп
айырмашылық бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібір де
басқа әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып,
оның нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол
ата-анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің
туған әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялық ұқсастық
болғандықтан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол
анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген,
жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында
көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы
қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек.
Баланы туғаннан бастап әр түрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден
екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек қана оның
туыстары емес басқа да тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала –
М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес барлық қоғамдағы
адамдарға тәуелдімін деп өседі.
Р.Ронер өзінің зерттеулерін жүргізу кезінде этнографиялық
архивтерді – «адамдардық қарым-қатынастарының аймақтық картотекасын» (Human
Relations Area Files – HRAF) қолданған, оны 30 жылдан бастап Йельки
университетінде (АҚШ) жинайды. Картотеканың материалдары этиологтармен
зерттелген мәдениеттерді және географиялық топтаударды (мәдениеттердің
жалпы сипаттамасы) және заттық («мәдени материалдардың» жалпы сипаттауы)
принциптары туралы мәліметтерді қамтиды. Заттық топтастыру жан-жақты деп
саналатын 79 тақырыптық бөлімдерден тұрады, олар өз кезегінде 8 үлкен
дәрежелерге топтастырылған: жалпы мінездемелер (библиография, зерттеу
әдістері, география, тін және т.б.); тамақ және киім; үә және технология;
экономика және қозғалыс құралы; жекелік және отбасылық іс-әрекет; қауым
және билік, ауқаттылық, религия және ғылыми; өмірлік ағымдар.
50 жылдары әлеуметтенуге қатысты картотекалардың мәліметтерін
кодификациялау бастайды. Әлеуметтену бөлімі HRAF 9 рубриканы –
тамақтандырудан және тәуелсіздікті үйретуге дейін кеудеден шығару,
әдеттерді және нанымдарды беруді қосады. Қазіргі уақытта берілгендерді
топтастыру әлеуметтенушілерге ғана емес, сондай-ақ психологтар үшін үлкен
ғылыми маңыздылыққа ие, ал балаларды тәрбиелеу мен зерттеу үшін архивтік
сәйкестік оны басқа мәдени ауыспалылықтардан контекеттерінде зертетуге
мүмкіндік береді.
Американдық ғалымдар Г.Барридің басшылығымен архивтік зерттеудің тұтас
айналымын жүргізді, онда HRAF-та ұсынылған, 104 мәдениеттің тәрбиелеу
практикасын бағалау екі немесе одан да көп сарапшылармен жүргізілді.
Шынында, зерттеушілер архивтік материалдарды қолдану көптеген ауыр
мәселелерді шешуді қажет еткендігін жасырған жоқ. Біріншіден, оларға
сұраққа жауап беруге тура келді - өлшеу сөйлемі әрқанда сол немесе басқа
қоғамда болатын мықты интерпритацияны қамтамасыз ете ме? Шынында, көптеген
этнографиялық сипаттауларда қандай да бір өлшемдердің берілгендері
болмайды, бірақ бұның салдары неде екендігі аяғына дейін ашылған жоқ.
Екіншіден, алты деңгей бір-бірінен тәуелсіз екендігін анықтау. Ең
соңында зерттеушілерге оларды екі полюскетік тәрбиелеу деңгейлеріне
сәйкестендіру мүмкін болды. Бір полюс-уступчивостьқа оқыту (тыңдауға,
жауапкершілікке, біртіндеп қамқорлыққа), екіншісі – самоутверждениюға оқыту
(жетістікке ұмтылу, өз беттілікке тәуелсіздікке). Басқа сөзбен айтқанда,
Барри және оның әріптестерінің ойынша, барлық мәдениетті шектеулі
уступчивості н тәрбиелеу бағытынан өзіндік бекітуге дейін ұмтылуын өңдеуге
болады.
Келесі сұрақ, неге қоғам сол немесе басқа тәрбиелеудің практикасын
таңдайды? Оған жауапты американдық зерттеушілер іздеген. Олар топтың ең
алдымен баланың қажеттілінің, оларға есейген кезде тұрмыстық іс-әрекетінің
анықталған типімен қоғамда қажет болатындығымен қызыққан. Олардың
болжамдары бойынша, мал бағатын және жермен айналасатын қозғалатын мүшелері
үшін, онда жыл бойы бірлесіп күш салу арқылы материалдық ресурстар
жасалынады және қалыптасады және де олардың молшылықтары болуы мүмкін
(қоғам «тағымның үлкен қорымен», олардың терминологиясы бойынша), ең
алдымен жауапкершілік консерватизм функциоланған. Ал аңшылардың және
жинаушылардың қоғам мүшелері, өздеріне сенімді және тәуекелге барушы болуы
керек.
Архивтік зертеулерде қозғалыстың 104 гипотизасы мойындалды: аңшылар
және жинаушылар балаларда өз беттілікті және тәуелсіздікті,ал қойшылар және
жер иеленушілер – жауапкершілікті және тілалғыштылықты тәрбиелеуге
бағытталған болады. Бұл байлыныс әлеуметтенудің глобальды анализіне өлшеуге
арналған - өзіндік бекіту, уступчивості қолдану кезінде сақталды.
Американдық мәдени – антропологтардың нәтижелерін растайтын
мысалдарды, көптеген мәдениеттердің этнографиялық сипаттамаларынан табуға
болады. Осылайша, бақылаушылар бірнеше рет аңшылықпен айналасатындарға және
австралиялық аборигендерді жинаушларға асқынған өзіндік бекітуге ұмтылу тән
екендігін белгіленге. Сонымен қоса «басқалардың көзінше» өзіндік бекіту
ғана емес, сондай-ақ «өзінің көзінде» өзіндік бекіту наөарда болады.
Ал М.Мидтің бақылауы бойынша, бақшамен айналасқан арапештер өз
балаларын өзінің күшіне сенімділігі өсуін емес, отбасы мүшлері әрқашан
көмекке келетіндігіне сенімділігін артыратын тәрбиелейді. Бұл мәдениетте
тек қана қоршаған ададарға деген сенімділік қажет. Сен өзін не
істейтініндігінде ешқандай мағына жоқ.
Сонымен қоса американдық ғалымдардың гипотезаларын опровергать ететін
мысалдарды келтіруге болады. Және бұның себебі Барри және олардың
әріптестерінің зерттеулері – статикалық жалпы тенденцияларды көрсетуге
бағыттарған, олар нақты мәдениетте анықталмауы мүмкін. Маңыздысы басқасы –
біздің кезде концепцияның анализдік мағынасы архивтік зерттеулерге күмәнге
келтірілмейді, ондағы көбісі артық жеңілдетілген.
Айқындалғандай, осы екі мағыналы әлеуметтік балалардың мінездерінің
мәдениеттін сипаттас коррелляцияланады, оның тәуелсіз екі осі бойынша шкала
етеді: шкала А тәуелділік жауапкершілік полюстерімен және достық жылы және
авторлық – агрессиялық қарым-қатынасы қоршаған ортаға Б шкаласында.
Алынған нәтижелерді интерпритациялау арқылы, Уайтинги әлеуметтік
құрылымының мәдениетке мінезделген әлеуметтенудің стилдерінің маңызды әсер
етуіне белгіленген. Жай мәдениеттерде үлкен мағынаны туыстық және көршілік
көмектің нормалары алады, ал функциялық болып коллективтік тұлғалық
қажеттердің дамуы болады. Авторлардың айтыуы бойынша, «баланың қамқорлықты
– жауапкершілікті мінез-қылықтарын қамтамасыз ететін механизмы болып, оның
ата-анасына көмектесуі, және кіші бауыр қарындастарын қарауы болады.
Экспериментте стандартты жағдай қолданылды: зерттеушілер алты жастағы
қарым-қатынасын магнитафондық жазбада тындаған. Зерттеушілердің балалар
дауысымег айтылған: «Мама (папа), маған көмектес», «Менің ойыншығымды бер,
әйтпесе, ұрып жіберемін», «Жаңбыр басылды, далаға шығуыма болады ма?» деген
фразаларға реакциясы – ата-аналардың шыдамдылық және қатандық деңгейлерін
өлшеуге мүмкіндік береді. Ата-аналардың қаталдығы олардың әлеуметтік
деңгейлеріне байланысты болатындығы анықталды. Барлық тандауларда жұмысшы
ата-аналар үлкен қажеттілікке басым болды, орташа деңгейдегі өкілдерге
қарағанда. Балалардың әлеуметтенуіне кіші әсер ету этикалық зерттеушілердің
қажеттілігін көрсетеді. Негізгі айырмашылықтар тәрбиелеудің ұлттық
деңгейінің қаталдығын тұтас алғандағысына емес, балалардың әртүрлі
әрекеттерге қатынасына қатысты болады.
Бұл нәтижелер ертеде болған бақылауларды, мсалы бұрынғы кезден мәлім
болғандай, жапондық кіші балалардың ата-аналарын американдықтармен
салыстырғанда жағдайларда өте шыдамды, тек қана балаларды тазалыққа
үйретуді ғана емес.
Тұтас алғанда Ламберттің әріптестерімен эксперименті, Уайтинговтың және
басқа да зерттеушлердің психологиялық әдістемелерді қолданған жобасы,
кішігірім мәдениеттер арасында ата-аналық тәрбиелеудің әдістермелерінің
нұсқалықтарын, приметивті мәдениеттердің архивтік зерттеулеріне қарағанда
анықтады. Бұл қазіргі заман мәдениеттің тек қана унификациясымен, олармен
этникалық ерекшеліктерді жоғалтумен, немесе маңызды емес рольды ғалымдар
қолданған әдістемелер ойнайды
№ 5-дәріс
Тақырыбы: Ұлттық психология этнопсихологиялық феномен ретінде
Сұрақтары:
1. Ұлттық мінез, ұлттық өзіндік сана, оның негізгі типтері, ұлттық
өзіндік сананың трансформациясы
2. Ұлттық сезім
3. Ұлттық дәстүрлер, менталитет ұғымдары
Психика – бұл объективті әлемнің субъективті бейнесі, индивидуалды
көріністің нәтижесі және адамдардың санасына ортақ ықпал ету мен қоршаған
әлемнің пайда болуы. Қабылдаудың объективтілігі тек қана психология
деңгейінде (бір адам және адамдар тобы) қарастырылмайды, ол дегеніміз сезім
формасында, көңіл-күйдің көтерілуі, өзара қарым-қатынас және салт-
дәстүрлер. Сонымен қоса, идеология деңгейінде идея, теория, түсіністік,
әлемдік көз-қарас ретінде қарастырылады.
Психология және идеология – адамның және адам топтарының екі
құрылымдық деңгей санасы болып табылады.
Бір ғана адамның психологиясында оның ішкі өмірі мен қоршаған ортаның
индивидуалды қабылдауы жүзеге асырылады. Қоғамдық психологияда адамдар
тобы, қалыпты өмірдегі реакцияларға, көз-қарас, көңіл-күй, индивид
арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Ұлт психологиясы өзінің құрылымы бар және ұлттық-психологиялық
ерекшеліктер формасында қарастырылады. Ұлттық психологияның құрылымы
жүйелік пайда болумен (статистикалық) және динамикалық (функционалды)
компонеттерін (жақтарын) қосады.
Ұлт психологиясын қалыптастыратын компоненттерге мыналар жатады:
• Ұлттық мінез;
• Ұлттық темперамент;
• Ұлттық ақыл-ой;
• Ұлттық сезім мен көңіл-күй;
• Ұлттық салт-дәстүр мен әдеттер.
Ұлттық мінез этнологтар мен социологияның ойынша, ежелден бері
қалыптасатын психологиялық сипаттамалардың тұрақты бірлігі, жиыны болып
табылады. Олар әдеттегі әрекет-қылыққа, еңбекке, қарым-қатынасқа, қоршаған
ортаға, т.б. этникалық жиынтықтарға деген қатынасынан көрінетін белгілі бір
ұлт өкілдерінің әрекеттері.
Ұлттық мінез сипатына консерваттылықты, нәсілділікті, оптимизмді,
пессимизмді жатқызуға болады. Бұл қасиеттер өмірге деген қатынас жағынан
көрініс береді.
Еңбекке деген қатынаста ұлттық мінез жауапты, ұйымдастырушы,
кешікпеушілік, ұқыпты, тәжірибелі, пассивтілік, ұйымдастыра алмаушылық
сияқты қасиеттерінен көрінеді. Дүниежүзілік ұлттарға тән еңбекқорлық әр
ұлттарға тән еңбекқорлық әр ұлттарда әр түрлі көрініс береді.
Жапондықтардың еңбекқорлығына – төзімділік, қырсықтық, табынушылық,
шапшаңдылық, ұқыптылық, нақтылық, тәртіптіліктен, ал американдықтардікі –
энергияға толықтықтары, азарттылықтары, инициативтіліктері, қауіптен
қорықпайтындығынан, рационалдылығынан көре аламыз.
Ұлттық темперамент – белгілі бір этникалық жиынтыққа жататын
адамдардың әрекет-қылықтары мен әрекеттердің эмоционалды экспрессивті
сипатын анықтайды. Олардың әрекет-қылықтық белсенділігін сипаттайды.
Кейбір ұлт өкілдері (француздар, итальяндықтар, испандықтар)
эмоционалды, қабылдағыш болып келеді. Оларда бір сәтті энергия, көңіл-күйі
пайда болады, бір сәтте жоқ болып кетеді.
Келесі ұлт өкілдерінде (скандинавтықтар, ағылшындықтарда) әрекет-
қылықта логикаға сүйенеді, көңіл-күйінің өзгеруіне тәуелді емес келеді.
Темперамент жесттен көрінеді. Зерттеушілердің ойынша, бір сағат
әңгімелескенде финдықтар тек бір жест қана қолданылады, ал итальяндықтар 80-
нен кем емес, француздар 120-дан кем емес, мексикандықтар 180 рет жест
пайдаланады екен. Темперамент түсінігі этникалық психологияда жалпы
психологияға қарағанда басқа мағынада пайдаланады. Ұлттық темперамент, ол
жеке тұлға темпераменті емес.
Ұлттық ақыл-ой (склад ума) – философтар мен социологтардың ойынша,
белгілі бір ұлт өкілдерінің ойлау, ойлай алу ерекшеліктері. Ойлау механизмі
әр түрлі ұлт өкілдерінде бірдей, бірақ ол бір заңдылықтарға бағынып, ежелгі
әлеуметтік-экономикалық шарттармен анықталатын спецификасы бір болып
табылады. Немістер абстрактілі ойлайды, ағылшындар тәжірибелі, француздар
ақылды, ойлау қабілеттері жақсы дамыған келеді.
Ұлттық ментальды қайталап бастаған табиғатпен қарым-қатынас, адамдар
мен қарым-қатынас нормаларынан көрінеді.
Ұлттық ойлау ерекшеліктері философиялық жүйеден көрінеді.
Шведтіктер басқа ұлт өкілдеріне қарағанда эмоцияны көрсетпейді,
компромисті шешім іздейтін, рационалды адамдар болып келеді (А.Даун).
Ұлттық сезім мен көңіл-күй – бұл адамдардың ұлттарға деген,
қызығушылықтарға, өмірге, құндылықтарға, басқа ұлттарға деген эмоцияға толы
қатынас болып табылады. Ұлттық сезімдер ұзақ өмір сүреді. Тәжірибе
негізінде қалыптасады. Оның позитивті және негативті жақтары болады.
Ұлттық салт-дәстүрлер және әдет-ғұрыптар – ұзақ тәжірибе нәтижесінде
қалыптасатын, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін заңдылықтар, нормалар,
стереотиптер, әрекет-қылықтар, қарым-қатынас формалары болып табылады.
Ағылшындар жұмыстарын дәстүрге қарап сай шешеді, кез келген жерде салт-
дәстүрлер, әдет-ғұраптар ұстауға тырысады.
Әр ұлттың өзінің ұлттық санасы болады, әлеуметтік, саяси,
экономикалық, құқықтық, эстетикалық, философиялық және т.б. көз
қарастарының бар болуы және оның рухани қалыптасу деңгейімен анықталады.
Ұлттық сананың ядросы ұлттық өзіндік сана болып табылады. Ұлттық
сананың негізгі элементтер қатарына ұлттық саналы қарым-қатынасы оны
материалды және рухани бағалықтарын қосады; көбею үшін шығармашылыққа деген
қабілеті; өзінің ұлттық қызығушылықтары мен басқа ұлттық-этникалық
топтармен деген сәтті қарым-қатынас жасау саналы түрді жүргізіледі.
Ұлттық сана қоғамдық-саяси сана сияқты да өзімен бірге бір-бірімен
тығыз байланысты екі негізді құрайды: қарапайым және теориялық сана.
Қарапайы ұлттық сана – құрылымы және механизмі бойынша өте күрделі,
көпқабатты, инерционды-консерватты болып келеді. Бұл бұрынғы ұрпақтан
қалған тарихи табиғи-биологиялық синтез болып табылады. Сол уақытта
көптеген ұлттың әлеуметтік тұрмысын көрсетеді және де ұзақ уақыттаға тарихи
қалыптасудың азығы болып табылады.
Қарапайым ұлттық сана үш қабатты құрылымнан тұрады: біріншілен, ұлттық
сананың күнделікті қажеттіліктері, қызығушылықтары, бағалы жүйелер және
құрылымдар. Осы этаптың қалыптасуын және тарихи ғана емес, нақты қазіргі
кездегі өзіндік қалыптасудың қайнар көзі ретінде. Екіншіден, негізгі жүйеде
құрылған стереотип көріністері, қарапайым нормалар мен әрекет-қылықтың
элементарлы нұсқалары, сонымен қоса салт-дәстүрлер, тарихи сияқты
әлеуметтік тамырлары бар. Үшіншіден, эмоционалды элементтер және бейнелі,
дыбысты, бояу формасындағы көріністердің детерминациясы. Осының барлығы
күнделікті өмірдегі ұлттық ерекшеліктерді құрайды, бұл көбінесе ұлттық
мінезбен байланысты және одан шығып ұлттық санаға ауысады.
Теориялық ұлттық сана - өзімен бірге криссталды, ғылыми безендіру және
бұқаралық ұлттық сананың әлеуметтік элементтері. Осының барлығы нақтылы
әлеуметтік позициясын қалыптастырады. Бұл ұлттық-этникалық топтың
идеологиясы өзімен бірге өткен тарихтағы өзіндік бағаны қосады, сонымен
қоса бүгінгі жағдай және ұлт қалыптасуының мақсаты, негізгі құрылған
қатардың және барлық деңгейдегі қолжеткізушілік бағдарламалары. Сонымен
бірге криссталды нормалар, бағалар және әрекет-қылық нұсқалары әрбір
индивидке қасиет – ұлттық-этникалық қоғамның лояльды мүшесіне де қатысты
болып табылады.
Осындай идеологиялық құрылымның ортасында ұлттық-этникалық топтың
өзіндік идеясы жатыр, сонда барлық құрылым ұлттық және этноорталық мінезден
бастап, ұлтшылдық пен расизмнің апологетикалық түріне дейін барады.
Ұлттық өзіндік сана – көзқарастар мен бағалар жиынтығы, ойлар мен
қатынас, мазмұны бар ұлттық-этникалық қоғамның өзінің тарихы мен деңгейі
және мүшелер негіздері, және де басқа аналогиялық қоғамдар арасында өзінің
орны және олармен өзара қарым-қатынас мінезі. Оның рационалды (ұлтқа өзінің
(әлеуметтік-этникалық) толық жатуын саналы түрде білу) және эмоционалды
(өзінің әлеуметтік-этникалық басқа топпен өз бірлігін санасыз түрде болуы)
компоненттері.
Ұзақ тарихи процесі бар, көп деңгейлі және өзіндік дамуда тең емес. Ол
әлеуметтік психологиялық механизмімен байланысты, психикада «біз» және
«олар» антитеза қалыптасуымен байланысты.
Тұрмыс психологиялық деңгейде консолидация механизм стереотипі
сақталған. Мұндай стереотиптер – эмоционалды, суретті, ашық, бірақ ішкі
абстрактілі қарым-қатынасты, бағалық образды, «типтік өкілдердің» басқа
ұлттық-этникалық топтардың. Бұған классикалық мысал ретінде – Қытай
халқының санасында қалыптасқан европеец стереолтипі – «долгоносика». Екі
ракус шығыс физиогномикасын салыстырайық: жіңішке мұрын – қаттылық пен
мақтаншақтықты білдіреді, ондай мұрын иттерге тән және керісінше кең және
кішкентай мұрын нәзіктілік пен жұмсақтылықты білдіреді және де осындай
мұрын бұзауға тән.
Ұлттық өзіндік сананың дамуын жылдамдататын катализаторлар болып
келесі факторлар болған, сыртқы агрессия, колонизация, ассимиляция қатерін
алатын, ұлттық қоғамның мәдени және толық физикалық жойылуы осындай
жағдайда ұлттық өзіндік сана ратты және экономикалық қоғамның құрылуынан
артып өтті.
Өзіндік сананың дамуы әртүрлілікпен ерекшеленеді. Оның негіздері
аталған факторлармен анықталады. Қоғам кіші болған сайын, ондағы ұлттық
өзіндік сана проблемалары аз болады, ал керісінше ондай қоғам үлкен болған
сайын, олардың шиеленістерінің болу мүмкіндігі аз. Үлкен ұлттар өкілдері
ереже бойынша, өздерінің ұлттық өзіндік сананың өзіндік нұсқауын да керек
етпейді.
Ұлттық өзіндік сана екі саяси түрде болады. Бір жағынан, ол
прогрессивті процесс бола алады, басқа жағынан, ұлттық өзіндік сана дамуы
керісінше болуы мүмкін.
Ұлттың өмірінде негізге роль атқаратын ұлттық қызығушылықтар болып
табылады. Ұлттық қызығушылықтар этникалық қоғамның сапалығын көрсетеді және
оның сақталуын талап етеді. Олар әрекет-қылық күштерінің қозғалмалы және
жеке тұлғаның іс-әрекеті болып табылады.
Ұлттық қызығушылықтардың негізгісі болып ұлттық бағалық болып табылады
– ол рухани идеалдардың бар болуы және оның сақталып қалуы.
Ұлттық қызығушылық спецификасына ұлттық талғам жатады. Ұлттық талғам
тұрмыстық мәдениетте, өмірлік бейнеде, киім-кешекте, адамдар арасындағы
қарым-қатынаста, әдебиетте, белгілі бір этникалық қоғамда қолданылады.
Ұлттық дәрежесін және сақталуын ұлттық тілмен ерекшеленеді. Ұлттық
тілдің негізінде бірін-бірі ұнату, сену, қарым-қатынас, барлық ұлттардың
қаншалықты ұқсас екенін анықтайды.
Ұлттық өзіндік бағалауды А.Д.Карнышев әлеуметтік психолог былай бөлді:
1. Төмендетілген – адам өз ұлтының мұқтаждықтарын (достоинство)
белгілейді.
2. Адекватты төмен – адам өзінің ұлтының қаншалықты бағалы екеніне
көз жеткізу.
3. Адекватты жоғары - өз ұлтымен мақтаныш етеді.
4. Жоғары – басқа ұлттардан қарағанда өз ұлтын тым жоғары бағалау.
Психика функциясының проблемасы қазіргі психологияда ең күрделі болып
табылады. Осы проблеманың шешілуіне когнитивті, герулятивті және
коммуникативті функциялары болып табылатын субъект әрекетін
детерминациялайды.
Оның маңызды функциялары болып этникалық специфика объективизациясы.
Объективизация әсерімен ұлттық специфика әрекетте көрінеді. Әрекеттер
адамдарда ұқсас еңбек қабілеттерінде тең, бірдей болып келеді. А.А.Бодалев
зерттеулері бойынша әр түрлі кәсіп иегерлері бұл тенденцияны өздерінше
қабылдайды. Басқаша айтқанда адамдардың келбетін қабылдау.
Этникалық специфика объективизациясы әр қоғамға тән, әлеуметтік
тәжірибе құрады, оның саяси, экономикалық және мәдени дамулары бар.
Ұлттық психология әрекетті және регулятивті функцияны орындайды.
Ұлттық психологиялық регуляция ұлттық спецификадан, қабылдау мінезіне
ойлау, бағалықтары, дәстүрлі формалардан және тәсілдерден болады.
Үшінші функция бақылаушы, ол ұлттық әр түрлілікте, адаптация
процестерінде, стабилизация және стимулдан тұрады.
Бейімделу. Адамдардың әрекетке ұлттық психологиялық негіздерін
дамытуға немесе кедергі жасайды. Бейімделу адамға қиыншылықтармен күресуге,
жетістіктерге жетуге көмектеседі. Мысалы, француздар белгілі бір жағдайға
оңай кіреді, өздерінің энергиетикасымен, жеңілдіктерімен, жылдамдылығымен
ерекшеленеді. Ал ағылшындар үшін көп уақыт керек.
Стабилизация. Әр халықтың бейімделулері түрлі болғанмен, соңында
әрекетке бейімделеді. Мысалы, француздарда зерттеулер бойынша
энергетикалығы жылдам төмендейді, белсенділігі төмендейді, өзінің сенімі
жоғала бастайды, ал ағылшындарда ереже бойынша барлығы басқаша болады. Олар
еңбек нұсқаларына бейімделгеннен кейін, нақты, сенімді әрекеттер орындайды.
Стимуляция. Әрекетте байқалады. Нақты динамикаға негізделген, нақты
этникалық қоғамның психологиялық белсенділігі. Стимуляция белсенділікті
жоғарылатады және стабилизацияны әрекетке жан-жақтылық кері беріледі.
Әлеуметтік ғылымдарда ұлттық мінездің бар екені мәлім. Ол туралы өте
жақсы көлемді түсіндірген Г.Д.Гачев «Халықтың ұлттық мінездемесі, ойлауы,
әдебиеті өте «қу» және қиын «материя» болып табылады. Оның бар екенін
сезгенімізбен, сөздерін айыруға тырысамыз. Бұл қауіптен қашып құтылуға
болмайды, тек әрдайым түсінуге және онымен күресуге болады – бірақ жеңе
алмайсың». Алғашқы «ұлттық мінездеменің» сипаты, яғни түсінігі алғашқыда
әдебиеттерде, халықтардың өмір сипатын зерттеу мақсатымен барған саяхатта
пайда болды. Айта келгенде авторлар ұлт мінездемелерін қорытындылай келе,
ең алдымен темпераментке және басқа да жеке тұлғаларына, үшіншіден,
құндылық қарым-қатынасына көңіл бөледі. Мәдениетті болжауда, «толық
паттернді» зерттеуде ең басты мәдениеттегі жеке тұлғаның жаңа терминдері
(мәдениеттің конфигурациясы, жеке тұлғаның ерекшелігі және модальдық
ерекшелік) пайда болады, одан ол қайтадан «ұлттық мінездеменің» түсінігіне
оралды. Бірақ қазір қайткенмен де әр түрлі көзқарас кездеседі. Дегенмен де
олар өте құнды болып есептеледі ме, жеке тұлғаның элементі яғни әлемдегі
барлық адамдарды біріктіреді немесе диференттік бір-біріне ұқсас жеке тұлға
болып табылады.
Жағдайдың қиындығының себебі, біздің кезіміздегі мінездің ерекшелігі,
психолог түсінігі немесе жеке тұлғаның түсінігі. Дегенмен де ұлттық
мінездеменеі қарстыра келе, зерттеуші мынадай түсінік береді - өзінің
методологиялық, және теориялық көзқарасында – сондағы психологиялық
ерекшелікетер бір елдің екіншісінен айырмашылығын анық принципппен
көрсетеді. Біріншіден, мүлдем анық этностық мінезді көрсетсе – басқа
көрсеткіштер мүлдем басқандайын көрсетеді. Сондықтан И.С. Кон дұрыс айтады:
«Халықтың інезін түсіну үшін, оның арихын білу керек»,- дейді. Екіншіден,
еңбекқорлық Жапонияда ең бірінші дәрежеде қарастырылады, сонымен бірге
неміс халқында. Бірақ немістер жұмыс уақыын, көлемдеп, экономдап, бір-
бірімен қарастыра отырып орындайды. Жапондар жұмыс орындағанда оны жан
тәнімен беріліп орындап, сол жұмысты орындау кезінде өзіне керемет қуат
алып оны анық көрсете біледі. Сонымен қатар ұлттық мінездің құндылығын
әлеуметтік, экономикалық және географиялық ортадан да байқауға болады.
Мұнда тағы да еңбекқорлық халықтың ортақ құндылығы болап табылады, бірақ та
сол елдің тарихи құндылықтары сол елдің санасына, мәдениетіне әсер етеді.
Әлеуметтік-тарихи интерпретация ұлттық мінездің бізге белгілі «Мәдениет
және тұлға» жұмысында орын алды. Мысалы базалық тұлғаның түп тамыры, жеке
тұлғаның әр түрлі мәдениет ортасына әсер етеді. Толық мысалда келтірілетін
«құпия орыс жанының» зерттеу жұмыстарында алынған. Себебіне қарай оңай
түсіндіруге келетін, орыс ұлтарының мнездері екінші дүниежүзілік соғыста,
яғни соғыс заманында байқалған.
Оның ерекшеліктері жоғарыда айтылғандай британдық мәениет
антропологы Дж. Горердің жалғасу болжамынан шығады. Бірақ та, болжамды
жақтаушылар нәрестелерді қатты байлап қою тәжірибесін патшалық және
сталиндік кездегі автократтық саяси интитуттың негізгі себебі болып
табылатынын және осы құбылыс орыс халқының маниакалды-депрессивті базалық
тұлғанң қалыптасуына әкелетіндігін айтпайды. Керісінше, олар себептің бір
жақты тізбегімен ектелмеуін сұрайды. Ал Эриксон, қатты байлап қою
әлеуметтік мәдениеттердегі әмбебап дәстүр екендігін түсініп, оны дәл сол
Ресейде одан сайынғы алға бас қандығын айтады. Осылайша, оның ойы бойынша,
орыс адамдардың қалыптасуына шаруа өмірлерінің суық климаттағы тлық
пассивтілік пен қызметсіздік әсер ететіндігін айтады. Н.А. Бердяев «орыс
жанының формалды негізіне» екі қарама-қарсы бастау: «табиғи, тілдік
дионистік стихия мен аскеттік-монахтық православие» әсер ететіндігін
айтады. Неміс философ В.Шубарт та орыс мәдениетінің соңын батыс
мәдениетінің ортасымен салыстыра отыра, орыс жанының негізін православие
ерекшеліктерінен аңғарады. Психологиялық антропологияда тек қана орыс емес,
сонымен қатар басқа да ұлттық мінездердің зертте тәсілдері бар екендігін
ашты (балаларды тәрбиелеутәсілі және балалардың тәжірибелерінің
ерекшеліктерін бөліп шығару арқылы). Осылайша, Р. Бенедикт жапондық
мінездің қарама-қарсылығын өзінің «Хризантема және қылыш» кітаптарында
түсіндіруге тырысы. Бұның себебеін ол Жапониядағы әлеуметтену
ерекшеліктерінен тапты. Мәдениантропологтар ұлттық мінезді зерттеу кезінде
неғұрлым «объективті» әдістер (терең интервью мен психологиялық тестілеу)
қолданғанда, олар халық мінезі туралы жалпы түсінігін жоғалтып, психологтар
сияқты қасиеттердің жиынтығын құрастырды. Соңғы кезде «ұлттық мінез»
түсінігі базалық және модальдық тұлға түсінікері сияқты психологиялық жәене
мәдениантропологиялық әдебиеттер беттерінен жоғала бастады. Оның орнына
этникалық коғамдастықтардың психологиялық ерекшеліктерін белгілеу үшін
«менталдылық» түсінігі енді. Менталдылық – бұл «адамның әлем туралы және
ондағы өзінің орны туралы түсінікер негізінде жатқан образдар жүйесі».
(«әлемді түсіну» - фр. «mentahte»). Егер де этносты адамдардың оған
жататындығын саналы түрде түсіндіру болып табылатын ядрлық сипат ретінде
топ сияқты қарастырсақ, онда ол этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі
пәні болуы керек. Сонымен қатар этнопсихологияның қалыптасуының алғашқы
қадамдарынан-ақ оның ірі өкілдері дәл сол ментаолдылықты зерттеп, бірақ
басқа атпен атаған. Мысал ретінде О.Даунның «Швед менталдығы» кітабын
қолдануға болады. Бұнда сандық (психологиялық тест және репрезентативті
таңдауларда алынған сұраулар) және сапалық (терең интервью, мәдени-
антропологиялық бақылау) әдістері арқылы алынған мәліметтер бірін-бірі
толықтырады. Талдау жасау нәтижесінде Даун шведтерді сипаттайтын белгілерді
мұқият түрде сипаттады: коммуникация орнатудан қорқу, жасқаншақтық,
ұстамдылық, шындарлық, тәуелсіздік, эмоционалды суықтық және мұң. Бірақ
«Анналдар» мектеінің тарихшылары менталдылықты қасиеттердің жиынтығы емес,
оны бір-бірімен байланысқан түсініктер жүйесі ретінде түсіндірген.
Қалыптылық және ауытқу мәселесі
Бұл мәселені зерттеу кезіндегі туындайтын алғашқы сұрақ – индивидтің
қандай әрекет-қылықтарын қалпты емес деп санауға болады? Бүгінгі таңда
зерттеушілердің көбі «қалыптылық» пен «ауытқуды» - мәдениеттің
детерминизацияланған түсініктері деп санайды. Мәдени релятивизм
жақтаушылары, Р.Бенедиктен бастап, берілген қоғамдағы ұстанымдарға сәйкес
келетін нәрседердің барлығын қалыпты деп санау керек дейді. Бірақ та бұған
қарсы бірқатар сұрақтар туындайды: адамдарды жеу, расизм сияқты «мәдениет»
құндылықтарын сыйлау талап етіледі ме? Абстрактілі функционализм тұрғысынан
– бұл мәдениеттің өмір сүруінің қажетті элементтері ме? Қазіргі кезеңдегі
ортақ көзқарас – психопатологияны мәдениеттен абсолютті түрде бөліп
қарастыру мәнсіз болып табылады.біз белгілі бір спихикалық ауытқуды тек
мәдени контексіні есепке ала отыра ғана түсіне аламыз. Алайда
универсалистік және релятивистік тәсідерді жақтаушылар арасында мәдениеттің
психикалық ауытқулырадың түрлі аспектілеріне әсер ету деңгейіне байланысты
дау-дамайлары бітпейді. Мысалы үшін, шизофрения және депрессияның
зерттеулері универсалистік көзқарастың неғұрлым негізделгендігін көрсетеді.
Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы көлемінде 9 елде (Ұлыбртания, Дания,
Индия, Колумбия, Нигерия, СРО, АҚШ, Чехословакия, Тайвань) шизофренияның
таралғандығы мен симптоматикасы езрттелді. Зерттекшілер шизофрения -
әмбебап психикалық ауытқу және барлық мәдениеттерде бірдей белгілермен
көрінеді деген қорытындыға келді. Бірақ та кейбір мәдениет аралық
айырмашылықтар да табылды. Дамушы елдердегі ауруларда неғұрлым жеңіл
формада және ремисссияның неғұрлым ұзақ кезеңдерімен сипатталады. Сонымен
қатар этнопсихологияда шизофрения өркениет ауруы болып табылады деген
көзқарас қалыптасқан: Ж.Девре оны «батыс елдерінің психозы» деген. Бұл
аурудың негізгі себебін тұлғаның жалғыз қалу әне қарым-қатынас орнату
қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауында дейді. Оған қарағанда дәстүрлі
қоғамдардың бұл қажеттіліктерді әр түрлі деңгейде қанағттандыратыны даусыз.
Бірақ та қарым-қатынас орнау мен жалғыз қалудың балоансын қамтамасыз ететін
механизмдер ылғи да бар болады. Алайда мәдениантропологтар қазіргі кездегі
психиатриямен шизофрения себептері туралы келіссе де, олар тәжірибенің
кейбір түрлері аурудың даму темпін жылдамдатуы мүмкін деген ойда. Мысалы,
қазіргі кездегі адамдарға лап ететін құрылымсыз және күрделі ақпараттың
үлкен көлемінің әсерін айтуға болады. Ақпаратты беру үрдісінің дәл сол
этномәдени ерекшелігінде Ұлыбританиядағы ағылшындарға қарағанда
ирландықтардың көбірек ауыратыны анықталған. Ирландық мәдениетте сөйлеу
жылдамдығы және екі мағыналы қалжың бар, бұл ақпараттың күрделілігін
арттырып, нақтылығын төмендетеді. Салыстырмалы-мәдени зерттеулерде тағы бір
психикалық ауытқудың – депрессияның негізгі белгілерінің әмбебаптылығы
дәлелденген. Алайда жалпы картинаға кейбір мәдениет аралық ерекшеліктер
бар: индивидуалдық мәдениеттер өкілдері көбінесе жалғыздық және оқшаулылық
сезіміне шағымданады, ал ұжымдық мәдениет мүшелеріне соматикалық шағымдар,
мысалы бас ауруы тән.
-Публокток немесе арктикалық истерия – Гренландия мен Аляскадағы полярлы
қыс кезінде үйден қашып, киімді шешудің басқарылмайтын талаптары. Бұл
аурудың себептерін ғалымдар ұзақ оқшаулылық пен күн мен түн өзгерісінің
ерекшеліктерінен, ағзада кальцийдің жетіспеушілігімен түсіндіреді.
-Сусто – Анд тауларының тұрғындарындағы, көбінесе балалардағы ұйықтай
алмау, депессия, үрейлілік. Жергілікті наным бойынша, ауру адамдардың
жоғарғы күштермен кездесідің нәтижесінде пайда болады. Ал зерттеушілер
сустоны гипогликемиямен байланыстырады – қандағы глюкозаның жетіспеуі.
-Витико – канадалық индеец ауруы, күнделікті тамақтан жиіркену, депрессия
мен үрейлілік сезімдері, өлтіру және каннибализмге бейім болу. Жергілікуті
тұрғындар ауру себебін – витико рухымен – адамдарды жейтін үлкен жында
дейді. Мәдениантропологтар ауру себебін аш өлімнен қорқудың ең шеткі
формасы ретінде қарастырады.
Айтылған және басқа да этникалық психоздардың беліглері – еуропалық
бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек олард
туғызған мәдениеттен екендігі.
Мәденит психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап
аурулардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда
болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін
мойындау диагностика тәсілдері мен индивидтерді емдеуді қайта қарастыруы
қажет.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта ұлттардың өз
тұрмысын сақтауы, тұрмыстық мәдениеттің қайталанбастығының және
психологиялық құрылымның ерекшеленуіне, адамның белгілі бір этникалыққа
жататындығы – ұлттық ана-сезім немесе этникалық иденттілікке ұмтылыс үрдісі
басталды.
Барлық континенттердегі көптеген елдердің тұрғындарына әсер ететін бұл
құбылыс басында қазіргі күндегі этникалық парадокс атауына ие болды, себебі
ол өсе келе жатқан рухани және материалдық мәдениеттің унификациясымен
бірге жүреді. Бірақ қазіргі күндегі этникалық қайта тірілу XX ғасырдың
екінші жартысындағы адамзат дамуының негізгі белгілерінің біреуі деп
қарастырылады. Өз тамырларына деген қызығушылық бөлек адамдар мен бүкіл
халықтарда сан алуан формада көрініс табады: байырғы заманғы дәстүрі қайта
тірілту тәсілінен бастап, кәсіби мәдениетті фольклоризациялау, «құпия
ұлттық жанның» ізденісі мен өз ұлт мемлекеттілігін құру және қайта құруға
дейін.
Өкінішке орай, бұл заңдық мүдделер басқа ұлттық мүдделермен
кездескенде, біз этноаралық конфликтілер жағдайына куә боламыз.
Бірақ та егер бүкіл әлемде әр түрлі ғылымдардың өкілдері 30 жылдан аса
этникалық қайта тірілуді зерттесе, бұрынғы КСРО-да процесс қарама-қарсы
бағытта өтті: ұлттар, қоғамдастықтар керісінше бір-біріне жақындаған, ал
ұлттық сұрақ толығымен шешілді деген. Шын мәнінде біздің еліміздегі жағдай
әлемдегіден ерекшеленген жоқ, мысалы:
1. империялық колониалды мұра;
2. адамзатқа қарсы зорлық көрсету;
3. мемлекетті этно-территориялық түрде бөлу.
Алайда қазіргі кездегі адам өмірінде белгілі бір ұлтқа жататындығын
түсіну, оның ерекшелігін іздестіру – соның ішінде психикалық ерекшелігін –
онда этникалық фактордың психологиялық аспектісін зерттеу қажет.
Этнопсихологияның басқа ғылымдар сияқты (этноәлеуметтану, этносаясаттану)
дамуы қажет.
Этнопсихологтар түрлі ұлттардың өкілдерінің байланыс орнатуы кезінде
бірін-бірі түсінбеу себептерін қайдан табу керек екендігін, мәдениетпен
шарталған психикалық ерекшеліктер бар ма, этноаралық конфликтілер өсуін
қамтамасыз ететін психологиялық құбылыстар бар ма екендігін анықтайды.
Көптеген осы сұрақтардың шінде этникалық иденттіліктің өсуінің
психологиялық себептері туралы сұрақ та бар.
Әлеуметтік ғылымдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта
тірілудің бірнеше түсіндірмелік концепциялары бар. Түрлі әлеуметтік
мектептер этникалық иденттіліктің өсуін: а) дамыған халықтың экономикалық
және техникалық экспансиясына халықтың дамуы арттта қалғандарының
реакциясы; б) бүкіл әлемдік әлеуметтік бәсеке; в) үлкен әлеуметтік топтың
экономикасында және саясатта әрекет-қылықтың жоғарылауы. Бұнда дәл сол
этникалық қоғамдар басқа топтар не кластарға қарағанда неғұрлым тиімді
жағдайларда болатыны анықталды.
===============================
ХХ ғасырдың екінші жартысында психиканың этникааралық түрінің негізгі
факторы болып мәдениет табылатындығында ешкімнің күмәні жоқ. Мәдениет көп
аспектілі ғана емес, сонымен қатар көп құрылымды болып келеді.Оның
атқаратын көптеген функцияларының қатарына кіретін ең маңызды факторының
бірі – ол адам мінез - құлығын анықтайтын қызметі.Адам құлықын анықтауда
мінез-құлығын жекелеу дәрежесінде реактивті және белсенді компонентерін
қарастырады. Ю.М.Лотман ескерген бір жайы ол – қоғам үшін жеке тұлғаның
барлық мінез – құлықтары емес, тек мәдениетте кейбір қоғамдық мағынасы бары
ғана жазылады.
Басқа сөзбен айтқанда әлеуметтік мінез – құлыққа әсерін тигізуде
мәдениетте бар мінез – құлықтарын ғана анықтайды. Адамның мінез –құлығының
әлеуметтік типін Асмов деп атайды.Бұл мінез – құлық мәдениеттің типтік
бағдарламасын көрстеді және де мінез – құлыққа жалпылы жағдайда стандартты
реттейді, жеке тұлғаны шешілген дара шешімдерден босатады. Әлеуметтік –
типтік мінез- құлық белгілі бір өмір жағдайына қабылданған,ол тек адам
басқа мәдениет ортасына түскен жағдайда жойылады.
Адам мінез– құлығының реттейтін мәдениеттің жаңа бағдарламасы қандай?
Біздің көз қарасымыз бойынша әлеуметтік типті реттейтін міне – құлықтарды
біріктіріп салтқа айналдыруға болады. Салттардың әр түрлері бар.Пост – бұл
тамақтан шектеу салтының басқа түріне жатады. А.К.Байбуринның айтуы бойынша
«стереотиптік жоспар мәні, жоспар мазмұны әсіресе мәдениеттің түпкілікті
құрылымында стереотип мінез – құлқы пайда болады» Мұндай салт түрі көп
компонетті құбылыс болып саналады, сонымен қоса ол стереотип түрінде
жалпылама мүшелердің мінез – құлқын түзетеді. Сол сияқты ежелгі орыс елінде
маңызды рольді «көмек» (асар) атқарған; ол көптеген әр түрлі мүшелі
элементтерден құралған, олар – шаруашылық – еңбектік тұрмыстық,
фальклорлық, діни мінезде – «салт, орталығында- крестяндарды атқарған
жұмысы үшін төленбеген еңбек ақысы белгілі бір қожайынның бір жедел
орындалатын жұмысы үшін»
Қазіргі жаңа этнопсихологияда осындай салттардың элементтерін зерттеу
соның ішінде бағалықтары мен нормаларын зерттеу кеңінен тарап орын алып
отыр. Үлкен көлемді әдебиеттерді көріп жоспарлап У.К.Стефан әр түрлі
авторлар ұсынған мәдениет туралы 11 ұсыныстарды ерекше атап көрсетті;
- индивидуализм (жеке тұлғалық) ұжымдық немесе жекеленген топтық
мақсаттағы бағыттар
- Мәдениетте қабылданған нормаларға қарсылық толеранттылық деген.
- Іс жүзіндегі ережелерге қажетті анықталғандықтың жалтыру сатысы.
- Мәдениеттегі саалы анықтау.
- Адам жаратылысын бағалау мысалы, жақсы, жаман аралас.
- Мәдениеттің қиыншылығы.
- Эмоциялық тексеру.
- Байланыс жақындығы, араласу кезінде ара қашықтығы.
- Жеке тұлға мен басқарушы мен ара қатынасы.
- Жоғары контекстностік.
- Дихотомиялық адам.
Әрине бұлар негізгі психологиялық типті анықтайтын барлық өлшемі, емес.
Американдық зерттеушілердің тексеруі бойынша мәдениеттік айырмашылығы
уақытта демек, өткен шақ және осы шақ, сонымен қатар болашақ.
Көптеген қазіргі жаңа зерттеулердің пікірі бойынша (Дж.Берри, Г.Грианди,
Г.Хофстед және де тағы да басқалары.) мәдениет бір бірлестікке немесе
жекелікке бағытталуы керек.
Бұл мәселені зерттеу кезіндегі туындайтын алғашқы сұрақ – индивидтің
қандай әрекет-қылықтарын қалпты емес деп санауға болады? Бүгінгі таңда
зерттеушілердің көбі «қалыптылық» пен «ауытқуды» - мәдениеттің
детерминизацияланған түсініктері деп санайды. Мәдени релятивизм
жақтаушылары, Р.Бенедиктен бастап, берілген қоғамдағы ұстанымдарға сәйкес
келетін нәрседердің барлығын қалыпты деп санау керек дейді. Бірақ та бұған
қарсы бірқатар сұрақтар туындайды: адамдарды жеу, расизм сияқты «мәдениет»
құндылықтарын сыйлау талап етіледі ме? Абстрактілі функционализм тұрғысынан
– бұл мәдениеттің өмір сүруінің қажетті элементтері ме? Қазіргі кезеңдегі
ортақ көзқарас – психопатологияны мәдениеттен абсолютті түрде бөліп
қарастыру мәнсіз болып табылады.біз белгілі бір спихикалық ауытқуды тек
мәдени контексіні есепке ала отыра ғана түсіне аламыз. Алайда
универсалистік және релятивистік тәсідерді жақтаушылар арасында мәдениеттің
психикалық ауытқулырадың түрлі аспектілеріне әсер ету деңгейіне байланысты
дау-дамайлары бітпейді. Мысалы үшін, шизофрения және депрессияның
зерттеулері универсалистік көзқарастың неғұрлым негізделгендігін көрсетеді.
Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы көлемінде 9 елде (Ұлыбртания, Дания,
Индия, Колумбия, Нигерия, СРО, АҚШ, Чехословакия, Тайвань) шизофренияның
таралғандығы мен симптоматикасы езрттелді. Зерттекшілер шизофрения -
әмбебап психикалық ауытқу және барлық мәдениеттерде бірдей белгілермен
көрінеді деген қорытындыға келді. Бірақ та кейбір мәдениет аралық
айырмашылықтар да табылды. Дамушы елдердегі ауруларда неғұрлым жеңіл
формада және ремисссияның неғұрлым ұзақ кезеңдерімен сипатталады.
Сонымен қатар этнопсихологияда шизофрения өркениет ауруы болып
табылады деген көзқарас қалыптасқан: Ж.Девре оны «батыс елдерінің психозы»
деген. Бұл аурудың негізгі себебін тұлғаның жалғыз қалу әне қарым-қатынас
орнату қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауында дейді. Оған қарағанда
дәстүрлі қоғамдардың бұл қажеттіліктерді әр түрлі деңгейде
қанағттандыратыны даусыз. Бірақ та қарым-қатынас орнау мен жалғыз қалудың
балоансын қамтамасыз ететін механизмдер ылғи да бар болады. Алайда
мәдениантропологтар қазіргі кездегі психиатриямен шизофрения себептері
туралы келіссе де, олар тәжірибенің кейбір түрлері аурудың даму темпін
жылдамдатуы мүмкін деген ойда. Мысалы, қазіргі кездегі адамдарға лап ететін
құрылымсыз және күрделі ақпараттың үлкен көлемінің әсерін айтуға болады.
Ақпаратты беру үрдісінің дәл сол этномәдени ерекшелігінде Ұлыбританиядағы
ағылшындарға қарағанда ирландықтардың көбірек ауыратыны анықталған.
Ирландық мәдениетте сөйлеу жылдамдығы және екі мағыналы қалжың бар, бұл
ақпараттың күрделілігін арттырып, нақтылығын төмендетеді.
Салыстырмалы-мәдени зерттеулерде тағы бір психикалық ауытқудың –
депрессияның негізгі белгілерінің әмбебаптылығы дәлелденген. Алайда жалпы
картинаға кейбір мәдениет аралық ерекшеліктер бар: индивидуалдық
мәдениеттер өкілдері көбінесе жалғыздық және оқшаулылық сезіміне
шағымданады, ал ұжымдық мәдениет мүшелеріне соматикалық шағымдар, мысалы
бас ауруы тән.
-Публокток немесе арктикалық истерия – Гренландия мен Аляскадағы полярлы
қыс кезінде үйден қашып, киімді шешудің басқарылмайтын талаптары. Бұл
аурудың себептерін ғалымдар ұзақ оқшаулылық пен күн мен түн өзгерісінің
ерекшеліктерінен, ағзада кальцийдің жетіспеушілігімен түсіндіреді.
-Сусто – Анд тауларының тұрғындарындағы, көбінесе балалардағы ұйықтай
алмау, депессия, үрейлілік. Жергілікті наным бойынша, ауру адамдардың
жоғарғы күштермен кездесідің нәтижесінде пайда болады. Ал зерттеушілер
сустоны гипогликемиямен байланыстырады – қандағы глюкозаның жетіспеуі.
-Витико – канадалық индеец ауруы, күнделікті тамақтан жиіркену, депрессия
мен үрейлілік сезімдері, өлтіру және каннибализмге бейім болу. Жергілікуті
тұрғындар ауру себебін – витико рухымен – адамдарды жейтін үлкен жында
дейді. Мәдениантропологтар ауру себебін аш өлімнен қорқудың ең шеткі
формасы ретінде қарастырады.
Айтылған және басқа да этникалық психоздардың беліглері – еуропалық
бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек олард
туғызған мәдениеттен екендігі.
Мәденит психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап
аурулардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда
болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін
мойындау диагностика тәсілдері мен индивидтерді емдеуді қайта қарастыруы
қажет.
№ 6-ші дәріс Тақырыбы: Этнопсихология дамуының тарихи кезеңдері
Сұрақтары:
1. Антикалық кезңдегі этнопсихологиялық ойлардың дамуы.
2. М.Монтеське, К.Гельвеция,И.Кант, Г.Гегель еңбектеріндегі
этнопсихологиялық бастаулар. Г. Штейнталь және М.Лацарус-
этнопсихологияның негізін салушылар.
3. Қазіргі шетел этнопсихологиясының дамуы. Психоаналитикалық антропология.
Кросс-мәдениет
Ежелгі ғылым психологтарға этникалық топ өкілдерінің ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасу негізі мен әсер ету факторларын нақты әрі дұрыс
интерпретациялауға, адамдардың әр түрлі даму деңгейіндегі психиканың
қалыптасуының, жұмыс жасауының, трасформация көріністерінің ерекшеліктерін
бағалауға мүмкіндік береді.
Сөйтіп, этносоциология-гректің тайпа, халық және латынның қоғам,
гректің ғылым деген сөздерінен тұрады. Этносоциология- этнография мен
социология ғылымдарының түйісу негізінде пайда болған, әр түрлі этностық
жиындарда болатын қоғамдық құбылыстарды зерттеумен айналысатын ғылыми пән.
Бұл бағыт құбылыстардың заңдылықтарын психологиялық немесе әлеуметтік деп
жіктеп түсіндірмейді, керісінше оларды араластырып түсіндіреді.
Этномәдениеттану-гркетің тайпа, халық және латынның даму, гректің
ғылым деген сөздерінен тұрады. Бұл мәдениет туралы ғылымның бір саласы, ол
ұлттардың этнопсихологиялық мінездемесін анықтайтын факторға мәдениеттік
ортаны жатқызады. Бұл бағыт бойынша, мәдениет деген қоғамдық ортаға шек
қоюдан басталады. Ежелгі даму жолында әрбір ұлтта мәдени құндылықтардың
біржақты жүйесі қалыптасып, оны ұлт өкілдері этникалық сананы көрсету үшін
пайдаланады.
Мәдени антропология-латынның даму, гректің адам туралы ғылым деген
мағынаны білдіреді. Мәдени антропология-этнография мен мәдениет
ғылымдарының түйісуінің негізінде пайда болған, адамдарды әр түрлі ұлттың
өкілдері, мәдениеттің өкілдері ретінде қарастырып, зерттейтін ғылым болып
табылады.
Этнопедагогика-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым
деген мағынаны білдіреді. Оның зерттейтін мәселелері:
- нақты ұлт өкілдеріне тән мақсат-міндеттерін, амал-тәсілдерін,
тәрбиелеу мен оқытудың тәсілдерін;
- әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқытудың салыстымалы
спецификасын;
- белгілі бір ұлт өкілдерін тәрбиелеу мен оқытуға ұлттық психологияның
әсерін;
- педагогикалық және үйретушілік процесс әсерінің заңдылықтарын;
Этнопедагогика этникалық психологиямен тығыз байланысты, бірақ оларды
біріктіруге болмайды.
Этнопсихолингвистика-гректің тайпа, халық, жан, латынның тіл деген
сөздерінің жиынынан тұрады. Этнопсихолингвистика-лингвистикалық ғылымның
бір саласы, этностық психиканың қалыптасуының негізгі факторына этностық
тәжірибені көрсететін, оның тілді, ойлауды жатқызады. Осы ғылым
өкілдерінің ойларынша, тілдің құрамы ойлаудың құрамын анықтайды, ал тілдің
спецификалық функциясы психикалық процесстердің дамуының ерекшелігіне әсер
етеді.
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта ұлттардың өз
тұрмысын сақтауы, тұрмыстық мәдениеттің қайталанбастығының және
психологиялық құрылымның ерекшеленуіне, адамның белгілі бір этникалыққа
жататындығы – ұлттық ана-сезім немесе этникалық иденттілікке ұмтылыс үрдісі
басталды. Барлық континенттердегі көптеген елдердің тұрғындарына әсер
ететін бұл құбылыс басында қазіргі күндегі этникалық парадокс атауына ие
болды, себебі ол өсе келе жатқан рухани және материалдық мәдениеттің
унификациясымен бірге жүреді. Бірақ қазіргі күндегі этникалық қайта тірілу
XX ғасырдың екінші жартысындағы адамзат дамуының негізгі белгілерінің
біреуі деп қарастырылады. Өз тамырларына деген қызығушылық бөлек адамдар
мен бүкіл халықтарда сан алуан формада көрініс табады: байырғы заманғы
дәстүрі қайта тірілту тәсілінен бастап, кәсіби мәдениетті
фольклоризациялау, «құпия ұлттық жанның» ізденісі мен өз ұлт
мемлекеттілігін құру және қайта құруға дейін. Өкінішке орай, бұл заңдық
мүдделер басқа ұлттық мүдделермен кездескенде, біз этноаралық конфликтілер
жағдайына куә боламыз. Бірақ та егер бүкіл әлемде әр түрлі ғылымдардың
өкілдері 30 жылдан аса этникалық қайта тірілуді зерттесе, бұрынғы КСРО-да
процесс қарама-қарсы бағытта өтті: ұлттар, қоғамдастықтар керісінше бір-
біріне жақындаған, ал ұлттық сұрақ толығымен шешілді деген. Шын мәнінде
біздің еліміздегі жағдай әлемдегіден ерекшеленген жоқ, мысалы:
4. империялық колониалды мұра;
5. адамзатқа қарсы зорлық көрсету;
6. мемлекетті этно-территориялық түрде бөлу.
Алайда қазіргі кездегі адам өмірінде белгілі бір ұлтқа жататындығын
түсіну, оның ерекшелігін іздестіру – соның ішінде психикалық ерекшелігін –
онда этникалық фактордың психологиялық аспектісін зерттеу қажет.
Этнопсихологияның басқа ғылымдар сияқты (этноәлеуметтану, этносаясаттану)
дамуы қажет. Этнопсихологтар түрлі ұлттардың өкілдерінің байланыс орнатуы
кезінде бірін-бірі түсінбеу себептерін қайдан табу керек екендігін,
мәдениетпен шарталған психикалық ерекшеліктер бар ма, этноаралық
конфликтілер өсуін қамтамасыз ететін психологиялық құбылыстар бар ма
екендігін анықтайды. Көптеген осы сұрақтардың ішінде этникалық
иденттіліктің өсуінің психологиялық себептері туралы сұрақ та бар.
Әлеуметтік ғылымдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта
тірілудің бірнеше түсіндірмелік концепциялары бар. Түрлі әлеуметтік
мектептер этникалық иденттіліктің өсуін: а) дамыған халықтың экономикалық
және техникалық экспансиясына халықтың дамуы арттта қалғандарының
реакциясы; б) бүкіл әлемдік әлеуметтік бәсеке; в) үлкен әлеуметтік топтың
экономикасында және саясатта әрекет-қылықтың жоғарылауы. Бұнда дәл сол
этникалық қоғамдар басқа топтар не кластарға қарағанда неғұрлым тиімді
жағдайларда болатыны анықталды.
Ол жеке ғылым ретінде 19 ғасырдың орта кезінде көріне бастады.Ал,
қазақ топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды.Оның халық
рухы дегені осы ғылымның басты категорияларының бірі болатын.Өйткені бұл
өзінің қолдануы мен мағынасы жағынан этнопсихология үғымына жақындайды.
№ 7-дәріс
Тақырыбы: Ресейде және қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың
қалыптасуларымен дамуы
1. ХХ ғасырдың басындағы ойшылдардың ұлттық психологиялық көзқарастары.
ҚР этнопсихологиясының қазіргі заманғы жағдайы.
2. Әл-Фараби, М.Қашқари, М. Дулати, Ш.Уәлихановтың қазақ
этнопсихологиясына қосқан үлестері.
Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, сыннан өтіп келе жатқан
салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның санасының жан-жақты
дамуына, үлгі-өнеге, ұлттық тәрбие алуына ықпалын тигізері сөзсіз. Осы
орайда ең негізгі талаптардың бірі – ұлттық қасиеттерімізді танып-білу.
Сондықтан ұрпақ тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу керек. Ендеше, халық
тағылымдары арқылы ұрпақты тәрбиелеудің мәселелерін алдыңғы орынға қоюға
болады. өйткені, біз ең алдымен ертеңгі ел тұтқасын ұстар болашағымыз –
жастардың санасын тәрбиелеуіміз керек, сонда ғана біз ел тағдырына, ұлт
тағдырына өз үлесімізді қосамыз. Ендігі жерде алдымызға қоятын мақсатымыз –
жастарды тәрбиелеу үшін арнайы оқу-тәрбие жұмысын тиімді ұйымдасмтырудың
шарттары болу керек.
Бүгінгі күні ұрпаққа тәрбие беру қоғамдық сананың дамуы мен қоғамдық
құрылысқа байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер мен өндірістік
қатынастар жаңғырып, жаңарып, өзгеріп жас ұрпақ тәрбиесіне өз ықпалын
тигізеді. Қазақ халқының көне дәуірден бері сары майдай сақталып, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан дәстүрлері болашақ ұрпақты тәрбиелеуде,
оның адамгершілік қсаиеттері мен мінез-құлқын қалыптастыруда үлкен мәнге
ие.
Бүгінгі ұлттың руханиятты тәрбиенің басты құралы ретінде пайдалану
қажеттігі туып отырған кезде, халқымыздың өткенінен жан-жақты хабардар
болу, ұлттық дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасқан, парасатты, патриот
азамат тәрбиелеудің қажеттілігі туып отыр.
Осы орайда республикада халықтық дәстүрді жинақтап, зерттеп, саралап
игерту, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, бүгінгі күннің басты
талабы.
Ұлттық тәрбиенің арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-маңызы
мен құндылығын белгілі ғалымдар Г.С.Виноградов, В.Ф.Афанасьев,
А.Ф.Хинтибидзе, А.Ш.Гашимов, Г.Н.Волков, И.Я.Ханбиков, А.Э.Измаилов және
т.б. зерделеген.
Соңғы кездері елімізде жастардың санасын, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыруда этнопсихология материалдарын пайдаланудың мәселелері
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, К.Қожахметова,
М.Балтабаев, Қ. Бөлеев, А.Мухамбаева, Р.Дүйсенбінова, Ә.Табылдиев,
Ә.Сәдуақасов, Ф.Бөрібекова, Б.Қойбағарова, Р.Төлеубекова, Б.Мұқанова,
А.Мағауова, А.Алимбекова, Ұ.Әбдіғаппарова, Г.Бахтиярова, Б.Өтешова, А.
Дайрабаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Осы ғалымдардың зерттеулерінен ұлттық сана мәселелері халықпен бірге
өсіп, бірге дамығандығын және оның озық дәстүрлері келер ұрпаққа мирас
болып келе жатқаны белгілі болып отыр.
Әлеуметтік ғылымдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы этникалық
қайта тірілудің бірнеше түсіндірмелік концепциялары бар. Түрлі әлеуметтік
мектептер этникалық иденттіліктің өсуін: а) дамыған халықтың экономикалық
және техникалық экспансиясына халықтың дамуы арттта қалғандарының
реакциясы; б) бүкіл әлемдік әлеуметтік бәсеке; в) үлкен әлеуметтік топтың
экономикасында және саясатта әрекет-қылықтың жоғарылауы. Бұнда дәл сол
этникалық қоғамдар басқа топтар не кластарға қарағанда неғұрлым тиімді
жағдайларда болатыны анықталды.
Ол жеке ғылым ретінде 19 ғасырдың орта кезінде көріне бастады.Ал,
қазақ топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды.Оның халық
рухы дегені осы ғылымның басты категорияларының бірі болатын.Өйткені бұл
өзінің қолдануы мен мағынасы жағынан этнопсихология үғымына жақындайды.
Тәрбиешілер мен ата-аналардың сұраулары бойынша осы ғылымдарға
байланысты кейбір әдебиеттерді оқуға ұсынуды орынды санаймыз.
Мұрагерлеріміздің, қазақ баласын қазақша оқытып, тәрбиелейік.
Тоқырау жылдарындағы қоғамдық дамудың өрескел іркелістері мектеп және
халық ағарту саласында кеселді көрініс тапқанын атап көрсету қажет. Қазақ
алфавитінің жиі өзгерістерге душар болуы қазақ халқының мол рухани
мәдениеті мен баға жетпес халықтық тәлім-тәрбие үлгілерін мансұқ ету,
тарихи сабақтастық принциптерінің бұзылуы қазақ халқының рухани
мәдениетінің дамуын ғана тежемей,бүкіл ағарту ісімен ұлттық мектептің
дамуына да орасан залалын тигізді. Ұзақ жылдар бойы оқушы жастардың
санасына жалпы азаматтық абстрактілі мінез-құлық ережелері сіңіріліп,
ұлттық моральдың асылы мен халықтың этнопсихологиялық ерекшелектері
еленбеді, жеке тұлғаның белгілі бір этносқа қатынасы ауызға алынбады. Біз
жас өспірімнің тек мирасқор емес,ол келешек ұлттық мәдениетті жасаушы әрі
этнос тілінің иегері екенін сол жылдары ұмытып кеттік. Соның салдарынан
олардың көбі ұлттық мақтаныш сезімінен мақрұм қалды. Ұлттық пен
интернационалдықтың бірлігі тек сөз жүзінде үйлесіп.тексіз ингилистер
қалыптасты.
Ғылыми тәлім-тәрбие бойынша жастарды белгілі бір халықтық
дәстүрінде оқыту мен тәрбиелеу – қаллыпты мінез-құлық ережелерін сөз,
насихат жүзінде ғана сіңірмей,олардың бүкіл өмір салтының процесіне үзілмес
арқау ету арқылы жүзеге асырылатыны мәлім. Осыдан келіп тәлімгер тек
оқытумен ғана шектелмей,тәрбиеленуші бойына этностың қалыпты мінез-құлық
ережелерімен асыл қазыналарын, сол ұлтқа тән морльдық қасиеттерін
қалыптастыру қажеттілігі туындайды.
Біз мектепте де, үйде де шәкірттерге этнос тағдырын өз тағдырындай
қабылдауды, тұрмыстағы және қоғамдағы этносқа ортақ өмір заңын әр бір
мәдениетті адамның өз тәжірибесі ретінде түсінетіндей етіп керек. Мұндай
қасиетті бойына дарытпаған, өз этносына тән психологиялық
ерекшеліктерді,мінез-құлық ережелерін сақтай алмайтын тұлғаны кемелденген,
өзінше дербестікке жеткен азамат деуге, жалпы толыққанды адам санатына
қосуға болмайды.
Этнопсихологиялық фактор әртүрлі әлеуметтік құбылыстарға да
ықпал жасап отырады. Мәселен, экологиялық катаклизм зобалаңдары салдарынан
Қазақстан – түрлі ауруларға ұшыраған балалар үшін жасалған материялдық
базасы тіпті,ана тіліндегі емдеу,оқу-нұсқау құралдарын әзірлейтін бірде-бір
медициналық – педагогикалық лабараториясы жоқ Одақтағы жалғыз распубликаға
болып отыр.
Негізгі көрсеткіштері жөнінен қазақ мектептері қазірде Одақ бойынша
соңғы орында тұр. Қазірде саны мың жарымға жеткен аралас деп аталатын
мектептепрдің де келешегі күңгірт.
Оқыту мен тәрбиелеу бір парақтың екі беті тәрізді ажырамас қосарлы
процесс ретінде кеңестік тәләм-тәрбиеде дәлелденгені мәлім.Бюрократия
қасарыса қорғап отырған мектептердің бірде-бірінде білім берудің
психологиялық-педагогикалық принципінің үш тірегі-оқыту, тәрбие және дамыту
тұтас сақталмай отыр. Аралас мектептерде балалар ана тілінде оқып,білім
алғанымен, бүкіл тәрбие жұмысы мен жеке басты дамыту мәселесі тығырыққа
тіреліп тұр. Өйткені, бұларда тәрбие жұмыстары шәкірттердің ана тілінде
жүрмейді. Ұлттық өзіндік сана,азаматтық сенім мен тұлғаның қалыптасуындағы
аса маңызды халықтық озық тәрбие дәстүрі еленбей, оқушылардың бір бөлігінің
этнопсихологиялық атрибуты ескерусіз қалдырылады.
Сөйтіп, қазіргі аралас мектептердегі тәрбие жұмысының мазмұны.
Ресейдің өркениет өкілдері бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын айыптаған
миссионер Ильминский жүйесінің өзінше бір түрі болып отыр.
№8-дәріс.
Тақырыбы: Этносаралық қарым-қатынас психологиясы
1. Тұлғааралық және топаралық қарым-қатынас.
2. Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары.
3. Әлеуметтік және этносаралық бағдарлар әдеттер жансақ нанымдар ұлттық
негилизм, этноцентризм ұғымдары
Топаралық қатынастардың тұлғааралық қатынастарға ықпал ету деңгейі
онда қосылған адамдардың өздерін және басқаларды, ең алдымен, қандай да бір
топ мүшелері ретінде қаншалықты қабылдайтындарына байланысты. Осылайша,
этникалық аз мөлшерлі топ мүшелері оларға деген айналысындағылардың
көзқарасы олардың даралық сипаттарының емес, топтық мүшелігінің
қабылдануына негізделген деп жиі санайды және көп жағдайда онысы дұрыс.
Мысалы, 1995 жылы сауалнама жүргізілген Петерден антипатияның дәл ұлттық
мотивті бойынша кезіккенін баса айтты.
Максимальды деңгейде топаралық қатынастар тұлғааралық қатынастарда,
егер топтар дау-дамайлы жағдайда болғанда көрінеді. Совет уақытында
Прибалтикада болған үлкен жастағы адамдар кейде дүкен сатушылары немесе
көшеде өтіп бара жатқан адамдар оларға бағытталған орысша сұрақтарда
«түсінбегендерін» есіне түсіре алады. Бірақ Ресейден келуші көпұлтты қалада
өскен және совет мектебін бітірген сатушы орыс тілін білмеуі мүмкін емес
екенін түсінген. Оны қолданудан бас тарту күрделі топаралық қатынастарды
көрсеткен және мемлекет тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылған эстон,
латыш немесе метвалықтардың азаматтық бағынбаушылығының көрінісі ретінде
қарастырыла алатын. Топаралық және тұлғааралық қатынастарды бөлудегі
бірауыздылықтың болмауы кездейсоқтық емес. Көптеген психологтардың
топаралық қатынастарды топтар арасындағы шыншыл қатынастар ретінде емес,
зерттеу пәнін «жоғалтып алу» қорқынышына топтардың мүшелерінің арасындағы
қатынас ретінде қарастыратындары әбден мүмкін. Шынында да, топаралық
қатынастар, әсіресе этникалық және басқа да үлкен әлеуметтік топтар
арасындағы қатынастар. Қоғамда жүретін саяси, экономикалық, мәдени
процесстермен детерминацияланған және сондықтан да ең алдымен әлеуметтік
психологияның емес, басқа ғылымдар - әлеуметтану, саясаттану және сол
сияқтылардың зерттеу пәнін құрайды. Бірақ әлеуметтік психологтардың да
шығармашылық өрісі бар, тек олардың міндеті – адамдардың санасындағы шыншыл
топаралық қатынастардың көріністерін зерттеу ең алдымен топаралық
қабылдаудың механизмдері мен мазмұнын талдау.
1) Топаралық қатынастарды топтар арасындағы қатынастар деген
анықтамаға сүйене, біз тұлғааралық қабылдаудан ерекшелейтін
сипатқа ие топтық құралуы ретінде топтардың жеке мүшелерін
емес, топтардың өзара қабылдауы ретінде топаралық қабылдауы да
қарастырамыз. Және үшіншіден, мазмұндылық сипатын – когнитивті
және эмоционалды компоненттердің тығыз байланысын, тұлғааралық
қабылдаудағыдан қарағанда үлкен бағалаушылық. Осылайша,
талдауына біз әлі оралатын этникалық стереотиптер топтар
туралы келісімді, унификациялы, тұрақты және эмоционалды
түсініктермен бейнеленген болып табылады.
Бочнер топқа арналған контактілік зардапта барынша жалпы төрт категорияны
ерекшеледі :
• геноцид, қарсы тұратын топ құруы ;
• ассимиляция, бірте-бірте ерікті немесе әдеттердің,
нанымдардың, доминант нормаларына топ толық еруге дейін қабыл
алуы;
• сегрегация, топтардың жеке-жеке дамуына бағыт;
• интеграция, сақтау өз мәдениет топтарымен жаңа мәнді негізде
бірыңғай бірлестікке біріктіру жанында ұқсастықтар сырқыра .
Осы үлгі авторы төрт мүмкіндердің жеке адамға арналған мәдениетаралық
контактілердің нәтижесі. Бейімделу барысында «қашқын» бөтен біреудің
пайдасына өзіне меншікті мәдениетті лақтырып тастайды, «шовинисті»– бөтенді
біреудің пайдасына өзіне меншікті, «маргинал» аралық екі мәдениеттермен, «
ұнжырау» екі мәдениет ке синтез жасайды, оларды байланыстырып тұратын бір
бағыт( Bochner см . ,1982).
Берри. Дж. ұқсас концепциялы схемаға ұсыныс жасады, жеке адамдар және
топтар стратегияларды таңдай болады, ол оған аккультурация
стратегияларымен ат қойды :
• интеграция, қашан әрбір бірлесіп әрекет қылған топтардан және
олардың өкілдер өз мәдениетін сақтайды, бірақ аралық өзінің
контактілерін қондырады;
• ассимиляция, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін
жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілеріне сүйенеді;
• сепаратизм, қашан топ және оның мүшелер, өз мәдениет сақтайды,
басқа контактілерден бас тартады;
• маргинализация, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін
жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілерді қондырмайды.
Ұлттық психология – қоғамдық сана-сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл-әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология,мораль, дін, ғылым, өнер, философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез-құлық- өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс-тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз
мәдениетіне қарым-қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің
этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Салт-дәстүрлер халықтың тұрмыс тіршілігімен, өмірге деген көзқарасымен
байланысты туып дамитын болғандықтан, оның дінмен байланысын да сөз етуге
тура келеді.
Халықтық ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысты наным-сенімдер
көптеп кездеседі. Мысалы, малға топалан, ауру-індет келгенде немесе
қуаңшылық, аптап ыстық болғанда, құдайға жалбарынып мал сойып, ақсарбас
айту, тасаттық беру, құдайдан жаңбыр тілеу немесе бала көрмеген ата-
аналардың әулиелер басына түнеп, мал сойып, ақтық байлауы т.б. діни
нанымдар-сенімдермен байланысты туған ырымдар.
Дінмен байланысты туған ырымдардың адамды имандылыққа, тазалыққа
тәрбиелеуде прогрессивтік мәнінің болғанын, оның халықтың табиғат-жаратылыс
жөніндегі түсінігі төмен, өзін қоршаған ортаға эмпристік көзқарасы басым
кезіндегі түсінік, наным, сенімінің елесі екенін жасыруға болмайды.
Жалпы, дін мен ғылымның ұзақ уақыт қатар жасасып келе жатқанын, адамды
тәрбиелеуде екеуінің де белгілі рөл атқаратынын, бірақ қоғам, табиғат-
жаратылыс заңдылықтарын түсіндіруде ғылым мен діннің арасында үлкен
алшақтық барын ажырата білу керек. Этнопедагогика ұлттық салт-дәстүрлердің
тәлімдік мән-мағынасын зерттейтін ғылым саласы болса, ал этнопсихология
халқымыздың сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлері сен салттарындағы
ұлттық сна-сезімін, өмірге деген көзқарасын, өзіндік ойлау ерекшеліктерін
зерттейтін ғылым.
Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияның даму процесінде ортақ
заңдылықтар бар деп қарауға тура келеді.
Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениеті арасында тығыз байланыс
бар. Ұлттық психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс
береді. Мысалы, біз ән-күйлерді, билерді тыңдай отырып, немесе ою-өрнекті
зергерлік әшекей заттарды көріп, оның ұлтқа тән екенін бірден айырамыз.
Ұлттық психологиялық құрылым ерекшелігі адамдардың әулеттік қарым-
қатынасынан, киім киюінен, спорттық ойын түрлерінен немесе ұлттық
тұрмыстық салт-дәстүрплерден (келін түсіру, қыз ұзату, қонақ күту, өлік
жөнелту рәсімдерінен т.б.), ұлттық тағам түрлерінен байқалады.
Ұлттық психикалық құрылым үш бөліктен тұрады: ол ұлттық сезім, салт-
дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш бірлестік ұлттық мәдени ерекшеліктің
шартты белгілері болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз – адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім
адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс
құбылыстардың сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық сезім
басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен немесе
әсер болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-құиял, әсер сезімінің сыртқа
шыққан көрінісі. Мысалы, «Елім-ай» әнін ести отырып елінің басына түскен
ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езіліп мұңаюы немесе «Саржайлау»,
«Сарыарқа» күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген
сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана
тіліне сүйіспеншілігі де ұлттық сезімінің ерекше түрі. Мысалы, ұзақ уақыт
елден жырақ жат жұртта жүріп, көпшілік ішінен өз ұлт өкілінің ана тілінде
тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. Өйткені, ана тілі
адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде ой-қиялға етене жақын, жүрегіне жылы
тиетін күшті құралы. Айталық, сұлу қызды аспандағы айға, күлімдеген күнге,
судағы құндызға теңеу.
Ұлттық салт-дәстүрлерге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін; ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу-сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорттың түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, мерекелерді, тарихи
ескерткіштерді т.б. жатқызуға болады. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып,
сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас түсініктер жатады.
№ 9-дәріс Тақырыбы: Этностық сәйкестілік және оның трансформациялық
мәселесі.
1. Этностық сәйкетілік ұғымы оның когнитивтік және аффективтік
компоненттері, позитивті және негетивті жақтары.
2. Этномәдени маригиналдық және этномәдени екіжақтылық ұғымдары.
3. Этностық сәйкестілікті ұстану стратегиясы
Дифференцияция-идентификация бірлікті процесі әлеуметтік ұқсастықтың
қалыптасуына әкеледі. А.Тэшфелдің анықтамасы бойынша, әлеуметтік ұқсастық –
бұл индивидтің Мен-концепциясының, әлеуметтік топтағы мүшелікке берілетін
құнды және эмоционалды мән-мағынасымен бірге өзінің сол мүшелігін
түсінуінен туындайтын бөлігі (Tajfel, 1984, 255 б.).
Қоса кетсек, ең жалпы мағынада әлеуметтік ұқсастық өз тобын басқа
әлеуметтік қоғамдастықтармен салыстыру процесінің нәтижесі болып табылады.
Этностық ұқсастық – тұлғаның әлеуметтік ұқсастығының құрамдас бөлігі,
белгілі бір этностық қоғамдастыққа өзінің тәуелділігін түсінуге жататын
психологиялық категория. Мұнымен қоса, біріншіден, бірқатар объективті
қасиеттерге (ата-ананың этностық қатысын, туған жеріне, тіліне,
мәдениетіне) этностық қатысын анықтауға жататын әлеуметтік категорияның
этностылық пен этностық ұқсастық түсініктерін көбейту қажет және шын өмірде
этностық ұқсастық ресми этностылықпен әрқашан да келісе бермейтінін есте
сақтау қажет. Екіншіден, ескеретін жайт, этностық ұқсастылық өзіндік
аталудан көрінетін декларацияланатын ұқсастықпен келіспеуі мүмкін және
келмейді де.
Этностық ұқсастық – бұл, ең алдымен, өзін этностық өкілі ретінде
түсінудің танымдық-эмоционалдық прцесс нәтижесі, өзін онымен
шынайыландырудың белгілі бір деңгейі және басқа этностардан бөліну.
Берілген түсінік мәні бір этностық қауымдастықпен өзін шынайыландыру мен
басқаларынан бөлінуді уайымдау ретінде этностық ұқсастықты қарастырған
Г.Г.Шпет (1996) ұсынған терминді жақсы ашады деген пікір ұсынылады.
Этностық ұқсастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамдас бөлігі деп санай
отырып, жаңа заман зерттеушілері дәл сол уақытта тек оған ғана тән
ерекшеліктерді бөліп көрсетуге мүмкіндік жасауда. Осылайша, американдық
этнолог Ж.Девос этностық ұқсастылықты мәдени дәстүрге айналған және осы
кезге немесе болашаққа бағытталған басқа формаларына қарағанда өткенде
қалған ұқсастылық формасы ретінде қарастырған. Этностық ұқсастылықтың тағы
бір ерекшелігі мифологиялылық болып табылады, өйткені «оның басты тірегі -
жалпы мәдениет, құрылу, тарих туралы миф немесе идея» деген
Г.У.Солдатовамен келісуге болады (Солдатова, 1998, 48 б.).
Этностық ұқсастылық құрылымында әдетте екі негізгі компонентті бөлуге
болады – танымдық (өз тобының ерекшеліктері туралы түсініктер мен білімдер
және этнодифференцияланатын қасиеттердің негізінде өзін оның мүшесі ретінде
түсіну) және аффективті (өз тобының қасиеттерін бағалау, ондағы мүшелікке
деген қатынас, бұл мүшеліктің мәні). Кейбір авторлар, біздің көзқарасысызға
этностық ұқсастылық түсінігін шектен тыс кеңейте, сондай-ақ оның әрекет-
қылық компонентін бөліп көрсетеді. Оны тек қана түсінудің ғана емес, сондай-
ақ өзін белгілі бір топтың мүшесі ретінде көрсетудің нақты механизмі
ретінде түсінеді (Дробижева және басқалары, 1996, 296 б.)..
«Мәдениеттілі естен тану» термині америкалық антрополог
Обергом енгізген болатын, жаңа мәдениетке кіру жағымсыз сезімдерді қосады –
достарды және статусты жоғалту, қалғандылық, мәдениет аралық таңқалушылық
және жағдайсыздықтың ерекшеліктерін ұғыну, сонымен қатар әлеуметтік және
жекелік ұқсастықтың құндылықтарын шатақ хабардар болады деген ойды аралап
шықты. Мәдениеттілі естен тану симптомдары өте әр түрлі: азық сапасы
туралы алаңдау, ішерлік судың, ыдыс тазалығына, іш киімнің, басқа
адамдармен үрей алды физикалық контактімен, жалпы үрейлілік, өзіне
сенімділік жетіспеушілігі, ұйқысыздық , әлсіреу сезімі, алкогольмен және
наркотикпен қиянат етуді, тәртіп жойылуы, дағдарыс, өзі-өзіне қол жұмсау.
Мекендеу ел өкілдеріне бақылау түйсігін жоғалту жағдайының үстінде, өзінің
сезімін басқыншылықты және агрессиялық түрде көрсету арқылы жеке адам
аралық катынасты тіпті үйлесімді жағдайды да жасай алмайды. Мәдениеттілі
естен тану мәселесі контекстіде қисық бейімделу процесі ретінде көрстеді.
Сәйкесінше сапаршылардың қисық бейімделу процесін Триандиспен Г бес этапын
белгілейді ( Triandis см ,1994).
Бірінші кезең «балды ай» аздап көтерілген көңіл-күй және
үміттермен мінезделінеді. Нақты, сапаршылардың көпшілігі шекараның ар
жағында оқу немесе жұмыс істеуге ұмтылады . Сонымен қатар, оларды жаңа
орында күтеді: қабылдауға жауаптылар олар өздерін «үйлер сияқты» сезінумен
және жеңілдіктермен қамтамасыз етеді. Бірақ мынау кезең жылдам жүреді, ал
бейімделушіліктің екінші кезеңінде айналадағы орта негативтік әсерді
көрсетуге бастайды. Кез келген жаңа мәдениетке келген адам оған
психологиялық фактор әсер етеді: жергілікті тұрғындармен өзара
түсінбеушілік. Үшінші кезеңде мәдениеттілі естен тану симптомдары сын
нүктелерге жете алады, ауруларда және толық әлсіздік сезімінде көрінеді.
Қолынан келген сапаршылар жаңа ортада бейімделе алмайды «одан шығады» –
тиісті мезгілден үйге ертерек қайтып кетеді. Бірақ едәуір жиірек сапаршылар
әлеуметтік қамау сүйеуін алады және мәдениет өгеттерін жеңеді, яғни тілді
оқиды, жергілікті мәдениетпен танысады . Төртінші кезеңде дағдарыс
оптимизммен, сенімділік түйсігі баяу алмасады және қоғам өміріне лайықталып
және интеграцияланып адам көбірек өзін-өзі қанағаттанарлық сезеді .
Бесінші кезең – Берри терминологиясымен, орта талаптарына сәйкес жеке
адамның тұрақты өзгеруі сипатталады. Сонымен, бейнелі бейімделу бес кезеңі
U тәріздес болып қалыптасады: жақсы, одан нашар жаман, жақсырақ, жақсы.
Мәдениеттілі естен тану анықтық дәрежесі және жалғастырушылық бейімделу
көптеген факторлармен мәдениетаралық анықталады, индивидуальды және
топталғандар деп бөлуге болады. Бірінші үлгі факторларына жатады:
1. дара ерекшелік – демографиялықтар және жеке тұлғалық.
Жас бейімделу процесіне жеткілікті күш әсер етеді. Кішкентай балалар
жылдам және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау процесс
жиі азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау нәтижесі ауыр
байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі бойынша,дәл
осылай, көптеген егде мигранттар басқа мәдениетті ортада бейімделу
қабілетті жетілмейді, және оларға « бөтен мәдениетті және тіл міндетті
меңгеру қажеттілікке жоқ» (Фрейнкман - Хрусталева, Новиков,1995,.137).
Сонымен қатар білімге бейімделу табыстылығы да әсер етеді: бейімделу
жоғарырақ болса, мәдениеттілі естен тану симптомдары азырақ көрініс береді.
Бүтінде, дәлелделгені, не жас, өте зиялы және биік бейімделетін білімді
адамдар болып танылады.
• Әлдеқашан жорамалдарды пікір айтылады, не жұмысқа немесе шекара
сыртында оқуға мінездемелері және мәдениетаралық жағдай жасаушы
бейімделуі жоғары адамдарды теріп алу қажет.
2. жағдай .Жеке адам тіршілігінің тәжірибиесі
Мигранттардың мағына өзгерістерге даярлығы болады. Сапаршылар
өзгертулерге көп жағдайда түсінгіш , дәл осылай қалай бейімделуге дәлелімен
ие болады. Дәл осылай, мекендеу себептері шекараның ар жағында шетелдердің
үскірік мақсатқа жеткілікті айқын хабарланған – диплом алуы, карьераға
қамсыздандыра алуы. Мақсатқа жетуге студенттер әр түрлі қиындықтарды жеңу
және мекендеу ортасына лайықтануға дайын. Әсер етушілердің арасында
топталған мәдениет факторларының бейімделуіне барлығы өзара әсерлі
мінездемелері қажеттіктері ерекшеленеді:
Ұқсастық 1. дәреже немесе мәдениеттер аралық ерекшелігі .
Қажетті еске алыну, әрқашан не барабар мәдениеттер аралық ұқсастық
дәреже қабылдауы болады. Объективті мәдениеттілі дистанцияға көптеген басқа
факторлар әсер етеді: – соғыстардың, геноцидты және т.б – екі аралық көңіл
болулардың тарихында халықтармен қабылданады ;
• Дәл осылай таныстық дәрежесі мәдениет ерекшеліктерімен
мекендеу елдері және бөтен тілде жете білушілік. Адам,
қайсымен азат қатынаса аламыз , бізге ұқсастық қалай
қабылданады ;
• теңдік немесе статустардың теңдіксіз және бары немесе жалпы
мақсаттық контактілерде анықталады.
2. Мәдениет ерекшелігі.
3. Мекендеу ерекшелігі ,
Біздің саясиэтникалық мемлекетте ұлтаралық отбасылар кең таралған
құбылыс. Ал әр түрлі этникалық отбасылардың психологиялық ерекшеліктерін
дұрыс түсіну, ғалымдардың маңызды міндеттері мен мақсаттары болып табылады.
Бұл жағдайға байланысты нақты статистикалық көрсеткіштер жоқ. Негізінен әр
түрлі этникалық отбасылардың қатынастарын зерттеу өте қызықты және осы
құбылысқа деген қызығушылықтың деңгейі жоғары.
Арнайы зерттеулер мен тәжірибелер көрсеткендей, басқа ұлт өкілдеріне
деген қатынастың түп негізі, яғни жағымды немесе жағымсыз болуы отбасыдан
байланысты. Отбасыдағы жас бала, бүлдіршіндердің өздері кішкентайларынан
бастап өз отбасыларының, өз ұлттарының салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын,
құндылықтарын тасушы болып табылады. Көп ұлтты отбасымен жұмыс жасау
процессі бір мазмұнды болмайды.
Тарихымызда жазылғандай қиын жағдайға ұшыраған этникалық жиындар
өздерінің генетикалық потенциалдарын жоғарлату үшін, ұлтаралық отбасы құру
тәсілін пайдаланған. Бұл проблемаға жай қарауға болмайды, себебі, ол
күрделі процесс болып келеді.
Сонымен, әр түрлі ұлт өкілдерінен тұратын отбасыдағы тұлғааралық
қатынастардың спецификасы ерекше, басқалай болып табылады. Бұл проблема
этнопсихологтардың көңілін өздеріне аудармай қоймайды.
Отбасылық қарым-қатынастың даму деңгейі мен этнопсихологиялық
специфика. Отбасылық қарым-қатынаста психологиялық ғылым мыналарды зерттеуі
керек:
- ұлттық-психологиялық ерекшеліктер жұбайлардың, балалардың және тағы
басқа отбасы мүшелерінің тұлғааралық қатынасына, өзара
әрекеттесулеріне, бірге тұруларына, ортақ шешім қабылдарда,
тәрбиелеу мен басқа әсер ету тәсілдерінің специфика сипатына қалай
әсер етеді;
- Отбасыдағы тұлғада қалыптасқан салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар,
құндылықтардағы ұлттық айырмашылықтардың себебі: ата-аналарының әр
түрлі ұлт иелері болуы және олардың әрқайсысына тән әрекет-
қылықтардың, нормалардың, құндылықтардың, дүниеге деген
көзқарастардың болуы;
- әр түрлі этникалық топтарға жататын отбасылардың арасындағы
конфликтілердің пайда болу себептерін қалай талдап, бағалау керек;
Отбасы құруға деген адамның дайындығын оның отбасылық қатынас
маңыздылығын қалай түсініп, бағалайтынынан, бір-біріне, балаларға, отбасыға
деген жауаптылық сезімінен, міндеттерден, жеке бас бостандығының
болмайтынын, тұрмыстық күйбеңнің көп болуының түсінуден көре аламыз. Осы
сипаттамалардың барлығының да ұлттық сипаты бар. Кавказда олар басқа, Алыс
Шығыста, Сібір халықтарында олар басқа болып келеді. Оны былай түсінуге
болады, әрбір этникалық топтың өзіне тән сипаттары болады және де олар оны
ұлттық санада сақтауға тырысады.
Бұл процесс өте күрделі. Ол әрбір этникалық топта өзінің заңдарына сай
деңгейлерде жүзеге асырылады:
1. отбасылық өмірмен алғашқы таныстық кезең, яғни оның
психологиясымен, отбасы туралы жалпы, ортақ көзқарастың қалыптасуы
маңызды болып келеді, әсіресе егер отбасыны құрып отырған адамдар
әр түрлі ұлт өкілдері болса.
2. өз отбасын көп ұлтты деген көзқараспен қабылдау;
3. көп ұлтты отбасы деген көзқарасты өзінде қалыптастыру;
4. көп ұлтты ортада отбасылық тәжірибені жинау;
5. отбасылық қатынасты бекіту үшін, отбасылық қатынасты одан ары
жақсарту мақсатында жұмыс жасау;
Отбасылық қатынас қалыптасуының бірінші деңгейінде, әрбір этникалық
топ мүшесіне тән әлеуметтік-рөлдік, тұлғааралық, яғни отбасылық қарым-
қатынасқа деген бейімделу жүреді. Бұл деңгейде жұбайлар бір-бірлерінің ішкі
жан дүниелеріне кіріп, бір-бірін түсінуді, бір-біріне үйренуді, тұрмысты
ұйымдастырып, әлеуметтік рөлдерді жіктейді.
Егер, жұбайлар әр түрлі ұлт өкілдерінің мүшелері болса, онда олардың
жолдарында бсатапқыда түсініспеушіліктер, қиындықтар болады. Бұл ең күрледі
кезең болып келеді. Отбасылық қатынасты тұрақты қылатын негізгі және
маңызды фактор, ол жолдағы ренжіштерді, кедергілерді бояп, көзін жоятын-
махаббат сезімі.
Отбасылық қатынас қалыптасуының екінші деңгейі бала пайда болғаннан
кейінгі кезең. Жұбайлардың арасындағы рөлдік құрылымда ата-аналық
міндеттермен байланысты, материалдық және уақыттық өзгерістер пайда болады.
Бұл деңгейде ортақ қызығушылықтар, жұбайлар арасында нақты әрі тұрақты
өзара түсінушілік әлі қалыптаспағандықтан конфликтілер болады, бірақ
жұбайлар бұл кезеңде өте қатты ойланулары керек, себебі ол тек баланың
пайда болуымен ғана байланысты емес, баланың санасын қалыптастырумен де
тығыз байланысты.
Үшінші деңгей жұбайлар арасындағы тұрақтылық тенденциясымен
ерекшеленеді. Әлеуметтік рөлдер толығымен бөлініп, конфликтінің себебі
болудан қалады. Отбасыдағы әр функцияның лидері пайда болады. Бірақ бұл
деңгей баланы тәрбиелеу проблемасымен күрделенеді.
Төртінші деңгейде жұбайлар арасында одан та тұрақты қатынас орнайды.
Ішкі отбасылық қатынастың толық интерұлттылығы(интернационализация)
орнайды. Балалар жұбайлардың жағымды қатынасына көмек жасайды. Бұл кезеңде
жұбайлар үшін өздерінің әрекеттері үшін, шешімдері үшін, әрекеттер
мотивтеріне деген қатынастан өздерін бағалау маңыздылығы артады. Сонымен
қоса, жұбайлардың өздеріне деген уақыттары пайда болып өздерінің
интеллектуалды, мәдени деңгейлерін жоғарлатумен айналысады.
Бесінші деңгейде отбасылық қатынастар өмірдің қай сферасында болмасын
тұрақталады. Жұбайларда жақындылық пайда болады, ортақ қызығушылықтар мен
көзқарастар болады, балалар өседі, отбасыға деген нормалық-психологиялық
атмосфера енгізеді. Жұбайлар арасында өзара түсінушілік, төзімділік,
кешірімділік, сенімділік пайда болады.
Отбасылық қарым-қатынастағы конфликтілердің этнопсихологиялық
ерекшеліктері. Отбасылық қатынастың ұлттық спецификасына қызығатын адам,
ондағы екі түрлі қиындықтың болатынын түсінуі керек. Біріншіден, бір ұлт
өкілдерінен құралған отбасы мен әр түрлі ұлт өкілдерінен құралған
отбасыдағы қатынас мүлде басқа болады. Екіншіден, біз жалпы этникалық
отбасылардағы қатынастың қандай екендігін мүлде білмейміз, мүмкін салттың
қаталдығынан тұйық шығар және тағы сол сияқты.
Адами қатынастар ортақ түсінушілік, өзара әсер ету, мінездердің,
қызығушылықтардың, қажеттіліктердің қақтығысуынан, біреуге өз көзқарасын
жұқтырудан, сөгуден, бағалаудан тұрады. Бұл жағдайлар отбасыға да тән болып
келеді. Отбасы құру әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ортақтасу.
Сол қажеттіліктер тек кейбіреулерінің орташа немесе толық қанағаттануынан
ұрыс-керістер, конфликтілер пайда болады.
Отбасыдағы конфликтілер:
- жұбайлардың тәрбиелену салттарына байланысты ауыр немесе орташа
деңгейдегі конфликтілер;
- этникалық топта қалыптасқан әрекет немесе қатынастың сипатына
байланысты өте ерекше болуы мүмкін;
- әрбір ұлт өкілінің мұндай проблемаларды шешу тәжірибелері бар
болағандықтан, оңай немесе орташа деңгейде реттеуге болатын конфликтілер;
- өте әр түрлі спецификалық салттары бар әр түрлі ұлт өкілдерінен
тұратын отбасының жан-жақты конфликтісі;
Әлеуметік психологияда конфликтілер келесі себептерге байланысты
жіктелді: жұбайлардың қанағаттандырылмаған қажеттіліктері, еңбекті
адекватты емес жіктеу, жұбайлар арасындағы рөлдер мен заңдардағы
келіспеушіліктер және тағы басқа.
Ұлттық негіздегі отбасылық конфликтілерді жұбайлардың
қажеттіліктеріне байланысты жіктеген дұрыс. Соған байланысты былай
жіктейді:
- өзіндік мен құндылығын қанағаттандыра алмау негізінде пайда болатын
конфликтілер;
- сексуалды қажеттіліктердің қанағаттанбауынан пайда болатын
конфликтілер;
- жағымды эмоцияға байланысты қанағаттанбау сезімінің нәтижесіндегі
конфликтілер;
- жұбайлардың біреуінің ішімдікке үйір болуының негізінде пайда
болатын конфликтілер;
- отбасылық бюджетті дұрыс бөле алмау немесе финанстық қанағаттанбау
негізіндегі конфликтілер;
- тамақтанудан, киім-кешектен қанағаттану сезімін алмау негізіндегі
конфликтілер;
- бірлесу, бірге шешу, өзара әрекеттесуге қанағаттанбаған жұбайлардың
конфликтілері;
- демалысты қалай өткізуге байланысты шешім қаылдаудағы қарама-қайшы
көзқарастар негізінде пайда болатын конфликтілер;
Кейбір ұлттарда жұбайлардың біреуінің қанағаттанбауының нәтижесіндегі
ажырасуды болдырмайтын ұлттар да бар. Оларға Кавказ бен түріктерді
жатқызуға болады.
Барлық көп ұлтты отбасыларды конфликтілерге тәуелділіктеріне
байланысты былайша жіктеуге болады:
Береке-бірлік бар отбасы-бұл жұбайлар кішкентай кездерінен этникалық
әр түрлілікке үйренгендіктен, энтикалық әр түрлілікке оңай бейімделіп
кеткен отбасылар болып табылады.
Конфликтілі отбасы-бұл отбасыда қызығушылықтар, құндылықтар,
жұбайлардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктері әрқашан да қақтығысып,
жағымсыз, ұзақ негативті сезім-эмоцияларды тудырады.
Кризисті отбасы- ол отбасылық ұйым, қарама-қайшылықтар компромисске
келмейтіндей болады, бұндай отбасылар бірден ажырасады немесе ажырасу
қауіпінде болады.
Невротикалық отбасы-жұбайлар арасындағы ұрыс-керістер ұзаққа созылады,
бұл қақтығыстардың себебі көбінесе туыстардың немесе ата-аналардың
араласуынан болады.
Отбасылық қарым-қатынастың диагностикасы мен психологиялық көмек. Әр
түрлі ұлт өкілдеріне жататын отбасылар қатынасына психологиялық көмек
көрсету-психологтың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Бірақ бұл
жұмыстар әлі толық зерттелген емес, дамымаған себебі біздің мемлекетімізде
білікті этнопсихологтар жетіспейді. Бұл құбылыс психологтар мен
әлеуметтанушыларды қызықтыруда.
Осындай көмектің негізгі бағыттарына келесілер жатады:
- ұлтаралық отбасы туралы көзқарастарды, қалыптастыру, дамыту, түзету;
- әр түрлі этникалық отбасылардағы негативті психологиялық
құбылыстарды жою; конфликтілерді арнайы психотерапиялық тәсілдермен жою;
- әр түрлі этникалық топқа жататын жұбайлардың қиын әлеуметтік-
психологиялық құбылыстармен күресу;
- нәтижелерді ликвидацияға ұшырату;
Психологиялық көмек көрсетудің принциптеріне:
- көмекті тек жұбайлардың келісімімен ғана көрсету;
- мәжбүрлеуге жол бермеу;
- психолог көмек көрсету барысында төзімді болуы керек;
- психолог көмек көрсету кезінде өзінің индивидуалды ұлттық
принциптерінен бас тартуы керек.
Психологтардың жұмыстары эффективті болуы үшін, отбасы мүшелерімен
психопрофилактика және психологиялық кеңес беру жұмыстарын жүргізуі керек.
Психопрафилактикалық жұмыстың негізгі міндетіне-жұбайларды,
отбасы мүшелерінің психосоматикалық және нервно-психикалық ауруларын,
психотравмалық реакцияларын алдын алу мақсатында жүргізіледі.
Психологиялық кеңес берудің негізгі міндеттеріне:
- индивидуалды немесе топтық кеңестер жүргізу;
- ұлтаралық қатынастарында жоғары деңгейдегі қысымдары бар отбасыларды
анқытау және оларға кеңестер беру;
- жұбайларға психогенді ауытқушылықтарды анықтап, оларды адекватты
жолдармен шешуге арналған кеңестер беру;
- клиенттерді өздерін ұстай алуға, эмоционалды жағдайларды қадағалай
алуды үйрету;
Психопрафилактикалық және психологиялық көмек эффектифті болу үшін,
отбасыларға арнайы әрі тұрақты әлеуметтік-психологиялық диагностика
жұмыстарын жүргізіп тұрған жөн.
Қолданылатын барлық әдістемелер отбасылық қатынастың ұлттық
спецификасына бағытталуы керек.
Отбасылық қатынасты этнопсихологиялық тұрғыдан диагностикалаудың
бірнеше бағыттары бар:
Көпдеңгейлі бағыт-әр түрлі көзқарастарды ортақ диагностикалық схемаға
біріктіруді көздейді. Схема кезінде нақты сұрақ анықталады, яғни отбасы
туралы қандай ақпарат алу керек немесе қандай ретпен алу керек сол
ақпаратты;
Проблемалық бағыт-отбасылық қатынастағы әлсіз жерлерді таңдайды және
келесілерді ескереді:
- отбасының дамуын көрсететін қиындықтар жиынын; отбасылық қатынастың
спецификасы белгілі бір шекте қарастыру;
- отбасылық қатынастың бұзылуын ескеру;
Факторлы бағыт-факторлы талдау негізінде анықталатын диагностикалық
схемалар. Соның көмегімен отбасы туралы неғұрлым толық ақпарат алуға
болады.
Отбасылық қатынасты этнопсихологиялық диагностикалауда келесі талаптар
мен ережелерді сақтау керек:
Біріншіден, толық ақпарат алуға, интимділік барьерді өткере алуға
ұмтылу керек. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, отбасыға жақынырақ болу
керек.
Екіншіден, отбасылық қатынас туралы психологиялық мәліметті әрқашан
жаңартып, толықтырып отыру керек.
Үшіншіден, пролеманы шешу үшін, арнайы эксперименталды жағдайларды әр
түрлі этникалық топқа жататын адамдардың әрекетінің ерекшелігін білу үшін
жасалады.
№10 дәріс.
Тақырыбы: Қарым-қатынастың этнопсихологиялық аспектілері
Сұрақтары:
1. Қарым-қатынастың этнопсихологиялық мәселелеріне салыстырмалы мәдени
ықпал
2. коммуникацияның мәдени контексттен тәуелділігі.
3. Каузальдық аттрибуциядағы этностық айырмашылықтар
Ең көне соғыс уақыттарыда және апаттар кезінде адамдар бақыт
талаптарын және әуестік перемені іздеумен басқа планеталарға көшіп қонып
жүрген. Көптегендер– көшкендер – мәңгі-бақи бір туған орындарды тастап
кетеді. Сапаршылар ( дипломаттар, тыңшылар, миссионеры, іскер адамдар және
студенттер ) ұзақ уақыт бойы бөтен мәдениетте өмір сүреді. Туристтер,
сонымен қатар ғылыми маслихаттардың қатысушылары және т.б. белгісіз уақыт
аралығында жақын емес ортада болады. Әр түрлі ел өкілдерінің аралық заттық
контактілері және халық арасында ашық және сенімді қатынас өз беттілігімен
қалыптсады деген жалпы ұғым. Барлық мигранттар жергілікті тұрғындармен
әрекеттестік негізінде қиындықтармен кездеседі және олар тұрғындардың мінез-
құлықтарын алдын ала болжауға қабілетсіз. Мекендеу елдерінің адамдары –
оғаштармен, ал әдеттері оларға жиі жұмбақ болып көрінеді. Негативтік
стереотиптар нұсқаулық бағыттармен бүлінген бола алады, ал таныс емес
бейне дағдылыларымен, әдеттерімен және дәстүрлерімен танысу жағымсыз
әрекеттерді тудырмайды. Жеке адам аралық қатынасы қате түсініктердің
күшейтуіне ертіп әкеле алады. Сондықтан әр түрлі елдің және халықтың
аралық қатынасы қандай шарттар жанында сенім орнығуын өте маңызды негізде
анықтау керек.
Сонымен қатар контактінің ең қолайлы шарттары жанында, үлгі
тұрақты әрекеттестікте, бірлік қызметте, жиі және терең контактілерде,
салыстырмалы бірдей статуста , айқын айыратын белгілердің жоқ болуының
негізінде сапаршы қиындықтарды көреді және мекендеу ел өкілдермен
жағымсыз қатынас құруы мүмкін. Мигранттарда өте жиі отанын зарығу басым
болады. Неміс философы психиатры Ясперс(1883–1969) белгілеп қойғандай,
көнелік кезеңдерден адамдарға отанын зарығу сезімі таныс: Сондықтан
мәдениетаралық бейімделділікті зерттеу үлкен мағынаға ие болады, кең мәнде
қиын процесс, соның арқасында адам (сыйысушылықтың) жаңа мәдениеттік
ортамен сәйкестіктерге жетеді. Әдетте бейімделудің ішкі жағын белгілейді,
қанағаттанушылық сезімін және өмір толықтығынын көрсетеді және бейімделудің
сыртқы жағын белгілейді, жеке адам қатысуындағы жаңа әлеуметтік және
мәдениеттік топтың құрылуын көрсетеді. Әлемдік ғылымда мәдениеттік
бейімделу XX ғасырдың бас ширегінде зерттеліне басталды. Бірақ мәдениеттік
бейімделушілікті зерттеу ұзақ уақыт бойы тек қана этнологтар өткізді
Редфилд Р . , Линтон Р . және М - Херсковиц «әр түрлі мәдениеттпен бір
немесе бірнеше топтардың ұзақ контактісінің нәтиже» деп анықтады. Алғашқы
кезеңде мәдениеттік бейімделушілік топтық феномен болып қаралды, біраз
уақыттан кейін психологиялық мәдениеттік бейімделушілік ұғымы енгізілген
болатын. Мәдениеттік бейімделушілік – топ мәдениетіндегі өзгеру процес,
психологиялық мәдениеттік бейімделушілікті – жеке адам психологиясындағы
өзгеру процесі . Кімнің тобы жалпы мәдениеттік бейімделушілікке душар
болса, онда мінез-құлық, адамдардың әлеуметтік құрылымдары өзгеріске
ұшырайды.
Мәдениеттілі естен тану анықтық дәрежесі және жалғастырушылық
бейімделу көптеген факторлармен мәдениетаралық анықталады, индивидуальды
және топталғандар деп бөлуге болады. Бірінші үлгі факторларына жатады:
1. дара ерекшелік – демографиялықтар және жеке тұлғалық.
Жас бейімделу процесіне жеткілікті күш әсер етеді. Кішкентай балалар
жылдам және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау процесс
жиі азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау нәтижесі ауыр
байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі бойынша,дәл
осылай, көптеген егде мигранттар басқа мәдениетті ортада бейімделу
қабілетті жетілмейді, және оларға « бөтен мәдениетті және тіл міндетті
меңгеру қажеттілікке жоқ» (Фрейнкман - Хрусталева, Новиков,1995,.137).
Сонымен қатар білімге бейімделу табыстылығы да әсер етеді: бейімделу
жоғарырақ болса, мәдениеттілі естен тану симптомдары азырақ көрініс береді.
Бүтінде, дәлелделгені, не жас, өте зиялы және биік бейімделетін білімді
адамдар болып танылады.
• Әлдеқашан жорамалдарды пікір айтылады, не жұмысқа немесе шекара
сыртында оқуға мінездемелері және мәдениетаралық жағдай жасаушы
бейімделуі жоғары адамдарды теріп алу қажет.
2. жағдай .Жеке адам тіршілігінің тәжірибиесі
Мигранттардың мағына өзгерістерге даярлығы болады. Сапаршылар
өзгертулерге көп жағдайда түсінгіш , дәл осылай қалай бейімделуге дәлелімен
ие болады. Дәл осылай, мекендеу себептері шекараның ар жағында шетелдердің
үскірік мақсатқа жеткілікті айқын хабарланған – диплом алуы, карьераға
қамсыздандыра алуы. Мақсатқа жетуге студенттер әр түрлі қиындықтарды жеңу
және мекендеу ортасына лайықтануға дайын. Әсер етушілердің арасында
топталған мәдениет факторларының бейімделуіне барлығы өзара әсерлі
мінездемелері қажеттіктері ерекшеленеді:
Ұқсастық 1. дәреже немесе мәдениеттер аралық ерекшелігі .
Қажетті еске алыну, әрқашан не барабар мәдениеттер аралық ұқсастық
дәреже қабылдауы болады. Объективті мәдениеттілі дистанцияға көптеген басқа
факторлар әсер етеді: – соғыстардың, геноцидты және т.б – екі аралық көңіл
болулардың тарихында халықтармен қабылданады ;
• Дәл осылай таныстық дәрежесі мәдениет ерекшеліктерімен
мекендеу елдері және бөтен тілде жете білушілік. Адам,
қайсымен азат қатынаса аламыз , бізге ұқсастық қалай
қабылданады ;
• теңдік немесе статустардың теңдіксіз және бары немесе жалпы
мақсаттық контактілерде анықталады.
2. Мәдениет ерекшелігі.
3. Мекендеу ерекшелігі ,
Топтардың контактілері Бочнер топқа арналған контактілік зардапта
барынша жалпы төрт категорияны ерекшеледі :
• геноцид, қарсы тұратын топ құруы ;
• ассимиляция, бірте-бірте ерікті немесе әдеттердің,
нанымдардың, доминант нормаларына топ толық еруге дейін қабыл
алуы;
• сегрегация, топтардың жеке-жеке дамуына бағыт;
• интеграция, сақтау өз мәдениет топтарымен жаңа мәнді негізде
бірыңғай бірлестікке біріктіру жанында ұқсастықтар сырқыра .
Осы үлгі авторы төрт мүмкіндердің жеке адамға арналған мәдениетаралық
контактілердің нәтижесі. Бейімделу барысында «қашқын» бөтен біреудің
пайдасына өзіне меншікті мәдениетті лақтырып тастайды, «шовинисті»– бөтенді
біреудің пайдасына өзіне меншікті, «маргинал» аралық екі мәдениеттермен, «
ұнжырау» екі мәдениет ке синтез жасайды, оларды байланыстырып тұратын бір
бағыт( Bochner см . ,1982).
Берри. Дж. ұқсас концепциялы схемаға ұсыныс жасады, жеке адамдар және
топтар стратегияларды таңдай болады, ол оған аккультурация
стратегияларымен ат қойды :
• интеграция, қашан әрбір бірлесіп әрекет қылған топтардан және
олардың өкілдер өз мәдениетін сақтайды, бірақ аралық өзінің
контактілерін қондырады;
• ассимиляция, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін
жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілеріне сүйенеді;
• сепаратизм, қашан топ және оның мүшелер, өз мәдениет сақтайды,
басқа контактілерден бас тартады;
• маргинализация, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін
жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілерді қондырмайды( Berry
см . ,1997).
Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу
Әрекеттестікке мәдениетаралық бейімделуге жеке адамдардыңдайындау бірнеше
тәсілі бар болады . Қолданылатын үлгінің үше аспектісі :
• оқу әдісімен – дидактикалықнемесе эмпирикалық;
• оқу ұстауымен – жалпы мәдениеттілік;
• сферамен, негізгі мақсатқа жетуге ұмтылады ;
Триандиса Г. пікірі бойынша, негізгі мақсаттың екі өзімен
әдениетаралық тренингі алдыны қояды :
• ерекшелік мәдениетаралық оқытылатын таныстыру, жеке адам
аралықтарға көңіл бөлу, талап ету
• жаңа жағдайларға алынған білімдердің тасымалдауы істеуі мүмкін
не қол жетерлік, егер оқытылатын таныстырса ең мінездемелі
ерекшеліктермен бөтен болады( Triandis см . ,1994).
Мәдениетті - ерекше тренингі көп санды бағдарламалары арасында әсіресе
кең тарату алды :
• тренинг, мәдениетаралық контактпен нақты қосылған, мысалы
семинарлар - шебершелер топталғандармен пікірсайыс барлық
жағдайлар талқыланады, екі халық өкілдерінің жеке контактілері
жанында көрінушілер. Сондай тренингі . Қатыстырған Роджерс
мүшелермен өткізді. Бірақ ұқсас оқу өз мақсаттары алыс әрқашан
емес жетеді, дәл осылай қандай күшті жұмыстардың жүруінде қате
түсініктерден құтылу оларға қатысушылардың этноцентризмінің
кедергі жасайды ;
• атрибутивті тренинг, оқуда акцент істеледі, бейнемен әр түрлі
өкілдер және мәдениеттерді мінез-құлық себептері және
нәтижелері түсіндіріп береді. Мынау өте маңызды мақсат, дәл
осылай қалай бір негізгі проблемалардан әр түрлі өкілдердің
қатынасы жанында томға түзеледі, не дос досы адамдар мінез-
құлық себептерінің түсінбейді және жалған атрибуцияларды
істейді.
Атрибутивті тренингі индивидтерді күтуде істеуге көмектеседі түрдің
мүше мүмкін мінез-құлығы туралы басқа мәдениеттің көбірек дәлдермен және
изоморфтық атрибуциялардың игеруіне жағдай жасайды , атрибуциялардың,
мінездемелілердің мәдениетке арналған , өкілден жеке адамға бірлесіп
әрекет қылуға алда тұрады. Мақұлдауға ереді. Жақын келулердің бірнеше
тренинговых тренингі бір үлгісі мүмкіншіліктердің қолдануына сана,
сондықтан қажетті ұмтылуға келмейді, ұмытпай, дегенмен, оқу туралы немен
дәстүрлі дидактикалықтармен толады .және барлық олар мәдениетаралық
жанында адамды тиісті үйрету әрекеттестікте ережемен басшылыққа алу:
«Ассимилятормен мәдениеттілі» немесе мәдениетарлық сезгіштікті
жоғарылату техникасы. Мәдениетарлық дайындауға арналған әрекеттестігіне
тарату көптегендерді елдерде әлемдік ассимиляторымен аталатын мәдениеттілі
дәл осылай алды, бірақ мынау және аты ең сәтті емес, дәл осылай
оқытылатындардың сияқты емес өзіне меншікті мәдениеттен бастарту және
мүшелерге ұқсас болу басқа топтың – ассимиляциялануы. Мақсат тап осы әдіс
қолдануы жанында – маңдай үйрету бөтен ғасырды мүшелердің көру нүктесінен
жағдайларын көру , оларды көруі, түсіну әлемдік деңгейде . Сондықтан
ассимилятормен мәдениеттілі жоғарылату техникасы, сонымен қатар аралық
мәдениеттілі сезгіштілік деп те атайды ( Albert см . ,1983).
Біріншілер ассимиляторымен мәдениеттілілер өңделген бас штат
университет Иллинойсты 60- х гг болатын. Олар Триандиса. Г. басшылығымен -
азаматтар үшін арналды, арабтармен бірлесіп әрекет қылғандардың,
ирандықтың, оқытылатын қысқа уақыттың артынан гректермен бірлескердерге.
Үлгі жасаушылары өз мақсатымен қойды қалай көбірек екі аралық ерекшеліктер
туралы мәдениеттермен және керібайланыспен бағдарламаланған жәрдемақыда
тоқталды, бірақ процесс белсенді қатысушысымен оқырманның оқу істеу
санасы. Кешкі болаттар қолдану және жәрдемақылардың компьютерлік түрлері
болды. Ассимиляторымен мәдениеттілілер суреттеулерінен түзеледі ( 35 200),
қайсыларды екі мәдениеттен персонаждарды бірлесіп әрекет қылады және
түсіндірулердің төртеуіндерінің олардың мінез-құлықтың – атрибуцияларың
бақылайтын мінез-құлық туралы . Информация дәл осылай жиналып алынады ,
жағдайлар ұсыну үшін, қайсыларды көрінетін немесе маңыздылар, немесе
мәдениеттер аралық мәнді маңызды ерекшелік. Сананың болатын жағдайда, -
біріншілердің, суреттеушіні жиі қарсы алушы екі мәдениет мүшелерінің
әрекеттестік оқиғасы, - екіншілердің, сондайды, топ өкілі «қонақтардың»
конфликттік тауып алады, - үшіншілердің, маңызды бөтен мәдениетке
мәлімдеулер мүмкіндік беретінді алу туралы. Жағдайлардың іріктеп алуы
жанында стереоттер қарастырылады, ерекшеліктің рольдіктерді күтулерде,
әдеттер, ерекшеліктер - мінез-құлықтың және көптеген басқаларын көрсетеді.
Ұжымдастық - мәдениетке ерекше назар аудару немесе индивидуализм.
Өзі өзіме ассимилятормен мәдениеттілі когнитивного әдісімен келеді - ,
бірақ бағдарламаларда тренигте оны жиі қолданады – топта қатысушылардың
нәтижелері талқыланады және салыстырылады. Мәдениеттілі жағдайлардың
қолдануымен рольдік ойындарды өткізіледі ол тренингтермен атрибутивті
бағдарлама негізімен келеді, дәл осылай мақсат сияқты оқытылатындардың
–мәдениет өкілдерінің әрекеттестік әрбір жағдайы, изоморфтық атрибуцияны
теріп алу бөтен көру нүктесіне талапқа сай болады
№ 11- дәріс
Тақырыбы: Этникалық конфликтілер. пайда болу себептері және реттеу
тәсілдері
1. Этникалық конфликтілер. пайда болу себептері және реттеу тәсілдері.
2. Этникалық конфликтілерді анықтау және жіктеу.Этникалық конфликтілер:
пайда болуы, фазалары
3. Этникалық конфликтілерді реттеу
Топаралық қатынастар конфликтілердің үздіксіз байланыстары мен
бірлескен жұмыстан құрастырылады, бірақ қандай да болмасын қоғам үшін басты
мәселелер болып көптеген конфликтілер жатады. Біз – «топаралық конфликт»
дегенде ойымызға бірден, революция, діни ұстамсыздық, этноаралық
қақтығыстар, жыныстар арасындағы бәсеке, қиын еңбек ұрсыстары келеді. Орыс-
американдық әлеуметтанушы П. Сорокин 24 сағат ішінде адамзат тарихында 4
достық сағатқа 1 конфликтілі сағат келетінін санады. Топаралық конфликілер
(кең мағынада әлеуметтік) арасынан келесілерді бөліп шығарамыз:
▪ Саяси конфликтілер, бұнда күрделі билік, басымдық, әсер ету,
авторитет;
▪ Әлеуметтік-экономикалық (тар мағынадағы әлеуметтік) – «еңбек
пен капитал» арасында, мысалы кәсіподақтар мен жұмыс берушілер
арасында;
▪ Этникалық – этникалық қоғамдастықтардың мүдделері мен
құқықтары туралы.
Сонымен, этникалық қоғамдастықтар арасындағы конфликтілер ең
маңыздыларың бірі болып табылады. Бірақ та, В.А. Тишков айтқандай,
этникалық конфликтілер «таза» түрінде болмайды. Тіпті конфликтолог-мамандар
көп жағдайда бір көзқарасқа келе алмайды, себебі олар дәл қандай
конфликтімен кездесетіндігімен толық түсінбейді. Тишков пікірінше, бұрынғы
КСРО территориясындағы барлық ашық конфликтілерді этникалық категорияға
кіргізуге болады.
Әлеуметтанушылар, саясаттанушылар мен этнологтар конфликтіні басқа
феномендерден бөліп шығуға ұмтылып, оны көп жағдайда сәйкес келмеген
әрекеттердің соқтығысқан топ арасындағы реалды күрес ретінде ғана
қарастырады. Конфликтіні бұлайша түсінсек, ол қарама-қарсылықтардың шыңына
келудің шеткі нүктесі болып табылады.
Бірақ конфликт динамикасын есепке алатын психолог көзімен топ аралық
қарама қарсылықтардың өзі конфликтінің бір кезеңі ғана болап табылады – оны
көбінесе объективті конфликтілі жағдай деп атайды. Нақты айтқанда, Жерде
барлық орындарда этникалық қоғамдастықтар расында қарама-қарсылықтар
кездеседі – кең мағынада этноаралық тұрақсыздық. Өкінішке орай, онсыз бірде-
бір полиэтникалық қоғам өмір сүрмейді.
Бар әлеуметтік қарама-қарсылықтар конфликтілі әрекеттер себебінің
ішінде шешуші роль ойнаса да, онымен тікелей байланысты емес: конфликтілі
әрекеттер қарама-қарсы жақтар өз мүдделерінің сәйкес келмегендігін
түсінгенде пайда болады. Басқаша айтқанда, конфликтіні санаан өткізу және
эмоциялардың пісіп-жетілу кезеңі өте маңызды. Көбінесе конфликтілер өзара
әрекеттесу басталмас бұрын көп жылдар өтеді.
Егер де объективті конфликтілі жағдай санадан өткізілсе, тіпті күрделі
жағдайлар конфликтінің неғұрлым шеткі кезеңі ретіндегі конфликт өзара
әрекеттесуге әкеп соғуы мүмкін.
Конфликтілі өзара әрекеттесу кезінде этникалық конфликтілердің өсу
немесе эскалация тенденциясы байқалады, яғни жақтар «жеңілден» «ауыр»
тактикаға көшеді: зорлықсыз сипаттағы көпшілік әрекеттерден (митинг,
манифестер, «азаматтық тәртіпсіздік» акциялары) қанды соғыстарға дейінгі
қақтығыстарға әкеп соғады (мысалы, қырғыздар мен өзбектер арасындағы),
тіпті этносаяси соғыстарға әкеледі (армяндық-азербайджандық, грузинік-
абхаздық).
Әлеуметтанушы және саясаттанушы көзімен, этникалық конфликтінің бұндай
анықтамасы нақты емес болып табылады. Бірақ әлеуметтік бәсекені қосқан
кезде оны түсіндіру неғұрлым кешенді болып табылады, себебі тікелей
қақтығыстарға әкелуі мүмкін когнитивті және мотивациялық процестерге талдау
жасалынады.
Этноаралық қатынастар психологиясында үш негізгі мәселелер зерттеледі:
конфликтілер қалай пайда болады, өтеді және оларды қалай реттеуге болады.
Оларды әр түрлі ғылымдар зерттейтіндіктен, оның себептерін іздеумен
әлеуметтанушылар да, саясаттанушылар да, психологтар да айналысады.
Әлеуметтік тұрғыдан конфликтінің пайда болу себептерін түсіндіргенде қоғам
мен тұрғындарың этникалық жататындығымен әлеуметтік стратегияның өзара
байланысына талдау жасалынады. Саяси тұрғыдан – ең тараған трактовка
интеллектуалды және саяси элиталардың этникалық сезімдерінің, этноаралық
тұрақсыздық пен оның ашық конфликт деңгейіне дейінгі эскалациясында.
Психологияды этникалық конфликтілердің себептері жалпы теория шегінде
қарастырылады. Барлық психологиялық концепциялар топаралық конфликтілердің
әлеуметтік себептерін әлеуметтік бәсеке себебіне және әрекеттер мен/немесе
түсініктерде көрініс табатын дұшпандық сезімінде табады. Ағылшын тілінде
соған байланысты себептердің екі түріне байланысты түрлі сөздер бар:
«reason» (конфликтілі әрекеттердің не үшін болатынына байланысты) және
«cause» (қастандыққа және топаралық бәсекеге әкелетін құбылыс). Топаралық
конфликтілердің барлығында reasons бар және де бұл, психологтардың ойынша,
белгілі бір ресурс үшін қызығушылықтар конфликтісі болып табылады,
сондықтан бұны басқа ғылымдар өкілдері зерттейді.
Британдық психологтар кейбір топаралық конфликтілер объективті
себептерден (топтар реалды жақсылықтар үшін күреседі) туындайды дейді.
Конфликтілер себебін іздеуден басқа топаралық қатынастар психологиясы
тағы бір сұраққа жауап іздейді: конфликтілер қалайша өтеді, өту жолында
конфликтілі жақтар қалай өгереді? З. Фрейд пікірінше, адами агрессиялар
бағытын соғыс түріне келмейтіндей етіп өзгеруі қажет. Бұнда адам арасында
иденттілік арқылы эмоционалды байлансытарды орнату жатады, оны Фрейд сезім
ортақтастықтарына жету деп қарастырған.
Австралиялық зерттеуші К.Лоренц агрессияға қарсы тұрушы ең қатты
күштерге келесіні жатқызады:
▪ Түрлі үлттардың жеке танысуы;
▪ Адамдардың бір идеалға сенуі.
Т. Адорно бойынша, авторитарлы типті тұлға отбасының әлеуметтену
үрдісінде қалыптасқандықтан, қоғам ата-аналар мен балалар арасындағы
қатынас типіне әсер етуі мүмкін. Зерттеушілердің назарын ұзақ, базалық
сипаттағы когнитивті сфера қызықтырады.
Этникалық конфликтілердің өтуіне әсер ететін когнитивті процестерді
қарастыру әлеуметтік категориязациядан басталуы керек. Конфликт барысында
әлеуметтік категорияның екі маңызды салдарының мәні өседі:
1. Бір топ мүшелеріне неғұрлым ұқсас деп қарастырылады, іс жүзінде
бұл олай емес. Топ ішілік ұқсастыққа екпін жасау өзінің
аннонимдік сезімінде көрініс табатын деиндивидуалиацияға әкеп
соғады.
2. Екі топ мүшелері бір-біріне неғұрлым ұқсас емес деп қаратырылса,
бірақ бұл олай емес. Көп жағдайда этникалы қоғамдастықтар
арасында мәдени жіне тілдік шекаралар анықталмаған және оларды
аңғару өте қиын. Бірнеше конфликтілі жағдайда олар нақты және
анықтаушы болып табылады.
Сонымен, этникалық конфликтілер барысында топаралық дифференциация
өзінің жәе басқа топтарды қарама-қарсы қою формасында өтеді. Басқа топ
олқылықтарын теріс көрудегі бірлестік қоғамдастық үшін пайдалы қызмет
атқарады, сонымен қатар конфликтіні жеңу үшін қажетті шарт болып табылады.
Тағы да этникалық конфликтіне әсер етуші бір когнитивті момент, нақты
айтқанда, әлеуметтік ақпаратты қабылдаудағы акцент – иллюзорлық корреляция.
Илюзорлық корреляция феномені әлеуметтік стереотиптердің қалыптасу
механизмдері мен тұрақтылық себептерін түсіндіреді. Осылайша, этникалық
стереотиптер топтық мүшелік пен жағымсыз топтар арасында қасиеттер мен
әрекет-қылықтар арқылы корреляция ретінде интерпретациялануы мүмкін.
Этникалық конфликтілер барысындағы кінәлілерді іздеу әлеуметтік
каузальды атрибуция механизмінің көмегімен іске асырылады. Әлемдіік
тарихыында біз агрессиялық мінез-құлықтың көптеген мысалдарымен кедесеміз.
Мысалы үшін, Англиядағы шотландықтарды кесіп өлтіруді олардың құдвқтарды
улауымен түсіндірілді. Яғни, көпшілік топтың атрибуциясы көмегімен басқа
топтарға қарсы істелінетін әрекеттер ақталынады. Бірақ та бұл тек
себептерді ғана іздеу емес, бұл енді жауапкер адамдарды іздеу, «Белгілі бір
жағдай неліктен болып қалды?» деген сұраққа жауап емес, «Кім кінәлі?» деген
сұраққа жауап берудің тәсілі.
«Біз әлеуметтік жағымсыз немесе қауапті жағдайға кездескенде бұл
біреудің әрекеттерінің нәтижесі ретінде қабылдау тенденциясы және олардың
ішінде бір кінәлә адамды табу болып табылады. Барлық бұндай жағдайларда біз
каузальды атрибуцияның ерекше формасымен – күрделі жағдарлар үшін
қарапайым түсіндіруді қамтамасыз ететін қастандық атрибуциясымен
кездесеміз. Қастанық атрибуциясы негізінде сан алуандығымен ерекшеленетін
қастандық концециялары құрылады. Олар демекші примитивті, яғни қарапайым,
сонымен қатар өркениетті қоғамдарда кезедеседі, «ғылымиобразықтың»
деңгейімен ерекшеленеді, қоғамдық өмірдің барлық сфераларына қатысуы
мүмкін.
Алайда азшылық топтары алдында қорқыныш недіктен пайда болады,
неліктен оларға барлық қайғы-қасірет үшін жауапкершілік артады? Бұл сұраққа
француздық әлеуметтік психолог С. Московичи жауап беруге тырысты. Оның
пікірінше, бұл қандай да болмасын азшылық өзі де білмей әрбір адамға
арналған ережелерді бұзатындықтан болады деген. Өзінің өмір стилімен,
көзқарастырмен, әрекеттерімен ол адамдар үшін қасиетті нәрселерге қарсы
шығады.
Осылайша, көпшілік көзінде өзінің әлсіздігіне қарамастан азшылық
топтар мүшелері «ойына не келсе, соны істейді». Қорытындылағанда,
когнитивті процестер топтар арасындағы зорланушылықты раттырып,
конфликтілер эскалациясына жол береді.
Әлемнің көптеген елдерінде этникалық конфликтілерді шешуге бағытталған
қызмет көрсетулер бар. Мысалы, 50-жылдардан бастап АҚШ-та этникалық
конфликтілерге талдау жасау қоғамдық қатыастар Қызметі көлемінде
ұйымдастырылған. Әлеуметтік психологтардың жұмысына түрлі интенсивтілік
және масшабтық деңгейіндегі конфликтілерді реттеудегі қолданылатын белгілі
бір стратегиялардың тиімділігін анықтау мақсатымен тәртіпаралық
кофликтологиялық қызметтер жатқызылуы керек. Әдетте макродеңгейдегі
этникалық конфликтілерді шешудің үш негізгі стратегиясы бар:
1. Құқықтық механизмдерді келтіру;
2. Сөйлесулер;
3. Ақпараттық жол.
Бірінші стратегияға келсек, максимум-бағдарлама болып – реалдылықта
жетуге қиынға соғатын – полиэтникалық мемлекеттердегі бүкіл заңды өзгерту
болуы керек. Психологиялық көзқарас тұрғысынантоп арасындағы әлеуметтік
баръерлерді бұзу өте маңызды болып табылады, бұл әдетте заңдардың, қоғамдық
институттардың т.б. өзгерісіне әкеп соғады.
Конфликтологиялық қызметтегі психологтар қатысуының негізгі формасы –
конфликт субъектілерімен сөйлесу кезіндегі делдалдықты ұйымдастыру.
Конфликтілерді шешудің ақпараттық жолы туралы айтқанда, жағдайды өзгертетін
шарттарды мойындау арқылы топтар арасындағы өзара ақпарат алмасу ойға
келеді. Психологтар қатты конфликтілер кезінде бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы берілетін ақпаратты беру тәсілдерін таңдауда қатысуы керек.
Психологиялық моменттерді есепке алғанда, біріншіден, бұқаралық
ақпарат құралында этноаралық конфликтілерді талқыламау керек деген тәсілден
бас тарту қажет. Екіншіден, журналистер арасындағы конфликтілер әбден
сенсациялы репортаж деңгейіне жеткенде ғана-ақ назарларын аударатыны қате
көзқарас екендігін мойындау қажет.конфликтіні хабарлау кезіндегі тәсіл
сенсациялылыққа емес, ақпараттық мазмұнға бағдарлануы керек.
Бірақ журналистерді ақпаратты беру формаларына байланысты кеңес
берулерден басқа психологтар конфликтіге түскен топтардың мүшелерінің
психологиялық компетенттілігін көтеруге байланысты проектілерде қатысады.
Әлеуметтік-психологиялық ақпарат этноаралық қатынастарға әсер ететін
процестер, конфликтінің психологиялық тұрғадын пайымдалуы туралы түсінік
қалыптастырады.
Мәдениеттер арасындағы және олардың өкілдерінің ұқсастықтары мен
айырмашылықтары туралы информация олардың арасындағы қатынастардың
жақсаруына жол береді. Этникалық конфликтілерді психологиялық әдістермен
тлықтай шешу деген – утопия.
Тэшфел мектебінің психологтары конфликтілерді шешудің негізгі
стратегиясын топтар арасындағы айырмашылықтарды жоюда дейді. Бірақ та
өзімізге бұл мақсаттың, біріншіден мүмкіндіктері, екіншіден, талаптануы
жайлы сұрақ қойсақ. Екі жағдайда да теріс жауапқа кезігетініміз мәлім.
Этноаралық және мәдениетаралық гомогендік мүмкін емес.
Конфликтілерді реттеудің бірде-бір жолы идеалды болып табылмайды, себебі
бірде-бір психологиялық механизм әлеуметтік мәселелерді шеше алмайды.алайда
әлеуметтік жағдайды өзгертпей-ақ психологиялық тәсілдер адамзат
агрессиясының қайта бағдарлануына мүмкіндік береді
Семинар сабақтарының сұрақтары:
|Тақырыптар |Көрнекіліктер|Өздік оқуға |Бақылау |
| |, ТСО, |арналған |формасы |
| |плакаттар, |сұрақтар | |
| |лабораториялы| | |
| |қ стенд | | |
|Дәрістер |Практикалық | | | |
| |(семинар) | | | |
| |сабақтар | | | |
|1 |2 |3 |4 |5 |
|Қазіргі заманғы |Этнопсихология |Сызба, кесте,|Алатын орны, |Жазбаша |
|этнопсихологияның |және оның ғылым |плакаттар |басқа | |
|негізгі теориялық |жүйесіндегі орны | |ғылымдармен | |
|әдіснамалық | | |байланысы. | |
|аспектілері | | | | |
|Қазіргі заманғы |Қазіргі заманғы |Сызба, кесте,| |Жазбаша |
|этнопсихологияның |этнопсихологияның|плакаттар |Қазіргі Заң | |
|негізгі принциптері |негізгі | |пасихологиясы| |
|мен категориялары |принциптері | | | |
| |. | | | |
|Тұлға |Тұлға |Сызба, кесте,|әңгімелесудің|коллоквиум |
|этнопсихологиялық |этноспихологиялық|плакаттар |психологиялық| |
|мәселе ретінде |мәселе ретінде | |негізі. | |
|Этнопсихология |Ұлттық психология|Сызба, кесте,|Құқықтық |Ауызша |
|дамуының тарихи |этнопсихологиялық|плакаттар |нормаларды | |
|кезеңдері |феномен ретінде | |тиімді | |
| | | |қалыптастыруд| |
| | | |а қолданатын | |
| | | |психологиялық| |
| | | |шаралар. | |
|Этносаралық |Этнопсихологияның|Сызба, кесте,|Қылмыстық |Пікрталасі |
|қарым-қатынас |тарихи даму |плакаттар |тәртіптін | |
|психологиясы |кезеңдері | |психологиялық| |
| | | |мүмкіншілікте| |
| | | |рі. | |
|Ресейде және |Ресейде және |Сызба, кесте,|Әлеуметтік |Жазбаша |
|қазақстандағы |Қазақстандағы |плакаттар |әрекетке | |
|этнопсихологиялық |этнопсихологиялық| |қарсы | |
|идеялардың |идеялардың | |мотивтер. | |
|қалыптасуларымен дамуы|қалыптасулары мен| | | |
| |дамуы. | | | |
|Этностық сәйкестілік |Этносаралық |Сызба, кесте,|Қылмыстық |Эссе |
|және оның |қарым-қатынас |плакаттар |топтардың | |
|трансформациялық |психологиясы | |ынтымақтастық| |
|мәселесі | | |механизмі. | |
|Этникалық |Қазіргі заманғы |Сызба, кесте,|Тергеушінің |Реферат |
|конфликтілер. пайда |этнопсихологияның|плакаттар |танымдық | |
|болу себептері және |қолданбалы | |сипаты. | |
|реттеу тәсілдері |аспектілері. | |Психофизиолог| |
| | | |иялық сапасы.| |
СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің міндетті
түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-
әрекетте қолданылуынан тұрады.
СӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Студент өздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара
сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты
зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға
жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік,
қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл
кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға
көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт, белгілі
бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында
оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап,
қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап,
түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға
(іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын,
тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
5.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗ БЕТІНШЕ ЖҰМЫСЫ
Студенттердің өз бетінше жұмысы – көп күш жігер жұмсауды қажет ететін
жұмыстың түрі. СӨЖ – арнаны уақыт ішінде оқытушының тапсыруымен, бірақ
тікелей көмегінсіз орындайтын жұмыстары. СӨЖ үшін белгілі дәрежеде
студенттің ақыл-ойы, күш-жігері, білімі мен қабілеті жұмсалады. СӨЖ-ның
түрлері мен типтері, классификациясы педагогикалық-психологиялық
әдебиеттерде бұрыннана қалыптасқан. Жоғары мектептің қазіргі дидактикасы
СӨЖ-ның төмендегідей классификациясын тиімді деп есептейді
➢ Үлгі бойынша өз бетінше жұмыс;
➢ Сындарлы-вариативті (конструктивно-вариативный) өз бетінше
жұмыс;
➢ Эвристикалық өз бетінше жұмыс;
➢ Ізденушілік өз бетінше жұмыс;
өз бетінше іздену студентке ғылыми көзқарасының қалыптасуына және
шығармашылық кәсіптік қабілеттің дамуына негіз салады.
Студенттердің өз бетінше жұмысының түрлеріне:
➢ Оқулық және қосымша әдебиеттермен жұмыс;
➢ Сөздіктермен, энциклопедиялармен жұмыс жасай білу
➢ Коллоквиумда, семинарда өз көзқарастарын ауызша айта білу;
➢ әр пәннің ерекшелігіне сай негізгі ұғымдарды таба білу және
қорытынды жасай білу
➢ конспект, шығарма, мәнжазба, баяндама,аннотация жазу;
➢ жаттығулар орындау, кестені толтыру, сызбалар сызу
➢ тезис, жоспар құру, ауызша пікір айту жатады.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz