Файл қосу
Дарындылық түрлері
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ |
|ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ |
|СМЖ 3 - деңгейдегі құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-18.19-002-2013 |
|ПОӘК | | |
|«Дарынды балалармен жұмысты|№3 – басылым | |
|ұйымдастыру» пәнінің | | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
|(оқу әдістемелік | | |
|материалдар) | | |
5В010200-Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
мамандығына арналған
«Дарынды балалармен жұмысты ұйымдастыру»
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Cемей – 2013
1.ӘЗІРЛЕГЕН:
Құрастырушы: 28.08.2013
п.ғ.м., аға оқытушы Карипбаева Шынар Тоқтаровна
п.ғ.м., аға оқытушы Мухметова Раукен женисовна
2.ТАЛҚЫЛАНДЫ:
2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Педагогика
кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Хаттама № 1 04.09.2013ж.
Кафедра меңгерушісі: ______________ /Джанбубекова М.З./
2.2. Педагогика факультетінің оқу-әдістемелік бюросының отырысында.
Хаттама № 1 «05» 09.2013ж.
Төрағасы: ________________ /Ахметова Т.Ш./
3. БЕКІТІЛДІ:
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Оқу-әдістемелік
кеңесінің отырысында мақұлданған және басып шығаруға ұсынылды.
Хаттама №1 18.09.2013ж.
ОӘК төрағасы: ____________ /с.ғ.д. Искакова Г.К./
4. АЛҒАШ РЕТ ЕНГІЗІЛГЕН (Хаттама №1, 18.09.2013ж. басылымның орнына)
МАЗМҰНЫ
1. Пән бойынша негізгі түсініктер (глоссарий).
2. Пән бойынша дәрістер кешені.
3. Пән бойынша семинар тапсырмалары.
4. Студенттердің өздік жұмыстары.
1. ПӘН БОЙЫНША НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР
(ГЛОССАРИЙ)
Авторитарлық қарым-қатынас - мұғалімнің оқушылар пікірімен
санаспай,қызығушылықтарын ескермей шешім қабылдауы,тек өзінің айтқанын
орындауға бағытталуы.
Абырой- жеке адамның құндылығы туралы түсінікті білдіреті моральдық
ұғым, адамның өз-өзіне және қоғамның жеке адамға моральдық қатынасын
бейнелейтін этикалық категория.
Адам тұласының бағыттылығы- белгілі қоғамға оның мұрат-мақсаттарына
орынды немесе теріс қатынастары тұрғысынан қарағандағы жеке адамның ең
елеулі,шешуші сипаттамаларының бірі. Жинақталған түрінде адам тұлғасының
бағыттылығы-өз халқының, бүкіл адамзаттың асыл мұратына ұмтылуы, оған жету
жолындағы күресі.
Адамгершілік- қоғамдық өмірдің объективтік заңдылығына сәйкес, адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негіз болып табылатын талапқа сай
белгілі бір гуманистік принциптерді білдіретін моральдық ұғым. Адамгершілік
адамдардың мінез-құлқымен, іс-әрекеттерімен көзге түседі.
Адамға өзіндік тұрғыдан қарау-оқыту және тәрбиелеу барысында
оқушыларды өздеріне тән ерекшеліктерін есепке алу. Мысалы олардың білім
деңгейін,саяси дайындығын,мұраттарын, өмір тәжірибесін т.с.с. есепке алу.
Адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын
анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-құлықтары
нормаларының жиынтығы(.
Азаматтық- адам тұлғасының жетекші сапаларының бірі. Іс-әрекет, қарым
қатынас және қарым-қатынас тәрбие жүйесімен қалыптасады. Азаматтықтың мәні
адамдық міндеттерін және борыштарын санаулы, белсенді атқару құқын орынды
пайдалану, қоғам белгілеген ережелерді дәл орындау болып табылады.
Аксиалды қарым-қатынас - ақпаратты бір адамнан екінші бір адамға
жеткізу процесі (мұғалім және жеке бір оқушы арасындағы қатынас).
Аксиология (грек тілінің «ахіа» - құндылық және «logos»-ілім) -
құндылықтардың табиғаты жайлы және дүниедегі құндылықтар жүйесі туралы
философиялық ілім.
Ақыл- ойлаудың таным қабілеті дамуының жоғары басқышы, жаңа білімінің
шығармалығы, адамның жүріс-тұрғысында және бүкіл өмірлік іс-әрекетде
орындылықтың болуы. «ақыл» атауы ойлау қабілетінің синониміне ретінде жиі
қолданылады. Ақылдың болуы, ақылды болу қарқынды және нәтижесі ақыл-ой іс-
әрекетіне қабілеттің болуы деген сөз.
Антипатия - адамда басқа бір адам туралы теріс көзқарастың
қалыптасуы,оны жақтырмауы.
аркылы және адамның әлеуметтік мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі.
Атрибуция - адамның жүріс - тұрыс себептерімен дәлеледенген жеке
Әдіснама (методология) - (грек тіліндегі methoolos -зерттеу жэне тану
жолдары, logos - тцсінкі, ілім) -теориялық және практикалық жұмыстарды,
сондай-ақ осы жүйе туралы ілімді кұру және ұйымдастыру принциптері мен
әдістерінің жүйесі.
Әлеуметтік құбылыс- қоғамдық өмірдің ішкі мәнін ашатын нақты сыртқы
көрінісі ретіндегі деректер, оқиғалар ,барыстар жиынтығы. Әлеуметтік
шындықтың теориясын,оның зерттейтін заңдарымен заңдылықтарын ұғынып алу
танысу субьектінің құбылыстар мәніне енуі болып табылады. Бұл өзара тығыз
байланысты құбылыстар мәніне енуі болып табылады, нақты оқиғаларды ,
деректерді, барыстарды талдау арқылы жүзеге асып, нәтижесінде адам қоғамдық
дамудың жалпы заңдылықтары жөнінде қорытындағы келеді және оларды
тәжірбелік іс-әрекетіне басшылыққа алу мүмкіндігіне ие болады.
Әлеуметтік фрустрация-адамдардың болашақтың белгісіздігіне
алаңдаушылығы,мақсатқа жете алмауындағы торығып күйзелуі,жеке тұлғаның өзін
дәрменсіз,ешкімге қажетсіз сезінуі,балалар мен ересектердің әлеуметтік
қорғаныссыздығынан абыржуы,уайымға салыну сияқты психологиялық жағдайы.
Әміршіл-әкімшіл(авторитарная) педагогика - көзсіз бағыну тәрбиесін
алға тартқан педагогика.
Балажандылық- қазақ халқы үшін болмыстағы баға жетпес байлық - ол
бала, баланы қазақ халқы өмірімнің жалғасы, ұрпағын, ата кәсібін
жалғастырушы деп бағалап бала тәрбиесіне көп көңіл де бөле білген. Қазақ
халқы бала туралы өз пікірлерін: "Артыңда байлық қалғанша бала қалсын", "Ер
адамның алдында ашылатын есігі болсын, әйел адамның алдында тербететін
бесігі болсын" - деп орынды бере білген.
Вербальды қарым-қатынас - бір адамнан екінші адамға не болмаса бір топ
адамдар арасындағы сөз арқылы ақпараттармен алмасу процессі.
Вербальсыз қарым-қатынас - мимика,ым-ишара,пантомима (дене
қозғалысы,қол қимылдары) арқылы жасалатын сөзсіз қарым қатынас.
Гетереостереотип - басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
Гуманизм - адам тұлғасын ең жоғарғы құндылық ретінде қабылдауға
негізделген көзқарастар жиынтығы;тұлғаның құқығы мен бостандығын қорғауға
бағытталған жане тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуын қарастыратын
ілім.Гуманизм-адамның өмірлік ұстанымы,ол адамның адами қасиеттерін сақтап
қалуға,тек жағымды,жақсы істерге бағыттайды.
Гуманистік- адам сүйгіштік, адам мен қоғамдық қасиеттерге құрметпен
қарау
Даму- өзіне тән ерекшелігі бар сапалық қозғалыстың турі. Құбылыстардың
пайда болуы мен жойылып кету дамуға байланысты. Кез келген баму уақытпен
байланысты болады. Дамудың бағытын тек уақыт анықтайды
Данышпандық - қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен
сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі.
Даралылық - адамды басқа адамдардан ерекшеліндіріп тұратын айрықша
қасиеттері,ешкімге ұқсамастығы,оның қайталанбастығы.
Дарынды балалар – жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, сурет
салуға,техникаға т.б.) байқатқан балалар.
Дарындылық - адамның кез- келген іс- әрекет түріне ерекше қабілетті
болуы.
Дәлелдеу -әйтеуір бір қағиданың ақиқаттығын осымен байланысты бар
басқа ақиқаттар және пайымдаулар көмегімен тауып алудағы логикалық амал.
Дәлелді пікір ғылыми ойлау өрнегінің ажырамас белгісі, ғылыми сенімдерді
қалыптастыр кезеңі. Сондықтан ұстаздық жумыста дәлелдеу тактикасы мен
методологиясы маңызды орын алады .
Демократиалық қарым-қатынас - оқушы білімді іздестіруде қарым-
қатынаста тең құқылы субьект ретінде қарастырылады.Оқушылар мен мұғалім
ынтымастық қарым-қатынаста болады.
Дербестік- белгілі бір істі, мақсатты орындауда бөтен адамның
жетегінде кетпей өз білімімен, жігерлілігімен, сенім-қабілетімен шешуге
тырысу.
Діл (менталитет) - тұлғаның, адамдар тобының немесе белгілі бір социум
дүниетанымның, дүниеге деген көзкарастарының және мінез-құлықтарының терең
жатқан негіздері болып табылатын мәдениеттің мазмұны. Мәдениеттану және
философиялық әдебиеттерде діл белгілі бір кезеңдегі, географиялық аймақтағы
және әлеуметтік ортадағы адамдар қауымы көзқарастарының, сезімдерінің
жиынтығы, тарихи және әлеуметтік үрдістерге ықпал ететін қоғамның ерекше
психологиялық салты ретінде түсіндіріледі. Діл - рухани кұбылыс.
Жауапкершілік- адам әрекетінің оның нәтижесінің моральдық нормаға
сәйкестігін және қылық салдарын сезіну.
Жеке тұлға - индивидтің әлеуметтік маңызды сапалар жүйесі,оның
әлеуметтік құндылықтарды меңгеруі және сол құндылықтарды меңгеруі және сол
құндылықтарды іске асыру қабілеттері.Жеке тұлға ретінде адам өзінің
санасының даму деңгейімен,өз санасын қоғамдық санамен сәйкестендіруімен
сипатталады. Жеке тұлға-қоғамдық мәні бар адам.Кез келген адам өмірге
индивид болып келіп,тек саналы қоғамдық және еңбек іс-әрекеттері арқылы
ғана жеке тұлғаға айналады.
жинағы.
Идеал -«Идеал – ұмтылысты қажет ететін, бірақ ешқашан жеткізбейтін,
адам ақыл-ойына қажетті басшылық» (И.Кант). Мораль идеалы ол: жан-жақты,
абсолютті, ізгілік туралы елестері дұрыс, адамдар арасында кемеліне келген
қарым-қатынас бейнесінде, адамгершілігі мол жеке бастың жоғарғы үлгісі.
Индивид - адамды адамзат тұқымының жеке бір өкілі ретінде,биологиялық
тіршілік иесі ретінде қарастыратын ұғым. Индивид-жекелік,яғни көп
адамдардың біреуі.
Инициация - сол немесе басқа ұлыстарда бар әрекеттер таптамасы осы
Интерактивті қарым қатынас – адамдардың өзара тығыз әрекетте
болуларын, тығыз байланыста,көпшілік ішінде жұмыс істей алуға бейімделуіне
бағытталған қарым-қатынас.
Қабілет - тұлғаның кез- келген іс- әрекетті табысты орындауы.
Қарым-қатынас - өзара іс-әрекеттер қажеттіліктернен туындайтын және
ақпараттармен алмасу,адамды адам қабылдау,түсінудіқамтитын адамдар
арасындағы байланыстарды орнату және дамытудың күрделі процесі.
қасиеттерін, мінезін, оның іс - әрекетін кәдімгі талдау негізінде баска
адамға
Қауымдасу- қазақ халқына тән ерекше моральдық сапа түрі. Қауымдасу
адамдардың бір-біріне түрлі жағдайда көмек көрсету кезінде анық байқалады.
Мәселен, бұған қыз ұзату, келін түсіру, енші беру сияқты қуаныш кезінде
немесе кісісі өлген үйге аза салу, оның жетісі, қырқы, жылын беру,
кездейсоқ апатқа (жұт, өрт, т.б) ұшырап, мал-мүліктен айрылған туысқа
туыстық жақындығымен шама-шарқына қарай (қосқаным( деп көмек көрсету әдеті
(дәстүрі) де дәлел бола алады.
Құндылық – кез келген индивид, топ, ұжым, этнос, т.б. үшін өмірлік
маңызы жоғары материалдық немесе рухани нысаналар.
Мораль- (лат.moralis-әдет-ғұрып)-әлеуметтік шындықтың этикалық
сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік, мінез-құлық, әдет-ғұрып
т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі.
Намыс -адам қасиеттерінің арқауы. Намыс - адам өмірінің әр сатысында
әр түрлі байқалады. Ол - "мен, мен" - деген сәби намысы, өзін-өзі біле
бастаған балғын жастың жігіттік намысы, бойжеткен ару қыз намысы, азаматтық
намыс, ұлттық намыс. Демек, намыстың ауқымы кең. Қазақ - намысшыл халық.
Оның "Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді" деген мақалы намыстың не
екендігін ұқтырғандай.
Негізгі тұлға - осы этностық топтың жеке тұлғамен туыстарын әрбір жеке
тұлғада бар қасиеттер ұғымы.
Нышан - қабілеттің дамуының анатомиялық-физиологиялық алғышарты.
Оқу – оқушының алдағы іс-әрекеті үшін білім, білік, дағдылары мақсатты
түрде меңгеру процесі.
Өзін-өзі тәрбиелеу - өзіндік адамгершілік сапаларды қалыптастыру
бойынша тұлғаның саналы іс-әрекеті,бір мақсатқа сәйкес адамның өз тұлғасын
өзі қалыптастыруы.
Педагогика – адам тәрбиесі жайлы ғылым.
Педагогикалық жүйе - жеке, дара тұлғаны жетілдіруге, қалыптастыруға
бағыттау мен белгілі бір мақсатқа жету жолындағы арнайы педагогикалық
ықпалды ұйымдастыруға қажетті өзара байланысқан әдістердің, құралдарының
жиынтығы.
Педагогикалық парадигма дегеніміз нақты педагогикалық міндеттерді
шешудегі үлгі,стандарт,модель ретінде ұстанатын, негізгі қалыптасып қалған
ғылыми жетістіктер,әдістер,теориялар,көзқарастар жүйесі.
Педагогикалық үрдіс- оқу мен тәрбие бірлігі арқасында орындалатын
білімдену мақсатынан оның нәтижесіне қарай болған іс-әрекет,ілгері
қозғалыс.
Педагогикалық іс-әрекет - педагогикалық процесте жас ұрпақты
оқытып,тәрбиелеп,дамытуға,өздерін өздері іске асыруға және еркін
шығармашылық тұрғыдан өздерін таныта алуларына қолайлы жағдай жасауға
бағытталған кәсіби іс-әрекет.
Перцептивті қарым қатынас – басқа адамның ішкі жан дүниесін сезіне
алу (perceptio – қабылдау,сезіну).
Профессиограмма – маманның кәсіби даярлығына қойылатын талаптар
жүйесі; мұғалімнің, оқытушының, сынып жетекшісінің, педагогтың идеалды
үлгісі, эталоны, моделі.
Профессиограмма - мұғалімнің, оқытушының, сынып жетекшісінің,
педагогтың идеалды үлгісі, эталоны, моделі.
Ретиалды қарым қатынас – ақпаратты бір адамнан бір топ адамға жеткізу
процесі (мұғалім және сынып оқушылары арасындағы қатынас).
Рефлексия – адамның өзін-өзі зерттеуі, түсінуі, өзін басқалардың қалай
қабылдайтаны жайлы өзін бағалауы.
Симпатия – бір адамның екінші адамға оң,жағымды көзқарасының
қалыптасуы.
тапсыру.
Шығармашылық - адамның өмір шындығында өзін- өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі.
Шығармашылық – жаңа сапалы материалдық және рухани құндылықтарды
жасаудағы адамның іс-әрекеті.
Ізгілікті (гуманистическая) педагогика – шәкіртті педагогикалық
үрдістің субъекті ретінде танып, адам менмдам арасындағы қатынасты ұлықтай
білген педагогика.
Эмпатия – мұғалімнің оқушылардың психикалық жағдайын, көңіл-күйлерін
түсінуі, өзін басқа адамның орнына қоя алуы.
2. Пән бойынша дәрістер кешені
Дәріс 1. Дарындылықтың теориялық негіздері
1.Дарындылық психологиялық құбылыс ретінде.
2.Дарындылықтың тұқым қуалауы.
3.Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегі дарындылық ұғымының
мағынасы.
4.Дарындылық мәні.
Мақсаты: Дарындылықты жеке бастың психологиялық құбылысы ретінде түсіну.
Міндеттері:
• осы құбылысты түсінудің әр түрлі әдіснамалық бағыттарына талдау негізінде
дарындылық мәнін анықтау;
• ұғымды түсінудің әдіснамалық бағыттарына ғылыми талдау;
• дарындылықты ғылыми ұғынудың практикалық маңыздылығын түсіну.
Негізгі түсініктер: талап, дарындылық, қабілет, нышан, дарындылық
механизмі, дарындылық құрылымы.
Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және демократиялық, нарықтық
экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі үрдісін басынан кешіруде.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында
елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық басымдылықтары анықталған. Онда
айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық және әлеуметтік өрлеудегі басты
фактор «адамдардың өздері, олардың еріктері, күш- қуаты, табандылығы және
білімдері» болып табылады.Қойылған міндеттерді шешу үшін республиканың
интеллектуалды және шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және дарынды
балалармен жастардың дамуы үшін өркениетті жағдайлар жасау қажет. Балалар
дарындылығын зерттеумен және ерекше балаларды оқыту және тәрбиелеудің
психологиялық- педагогикалық сұрақтарын қарастырумен Қазақстанда ұзақ уақыт
бойы өте аз айналысты, тіпті айналыспады десекте болады. Қазіргі күнде
ерекше қабілетті балаларды іріктеп, олардың әрі қарайғы дамуы үшін
жағдайлар жасауы керек екендігі анық. Себебі баланың қабілеттері мен
таланттарын толық ашу өзіне ғана емес, мемлекетке де қажет болып табылады.
Жаңа технологияларды практикаға енгізу және игертудегі сапалы қадамның
сандарынан қоғамның стандартты емес ойлау қабілетіне ие, өндірістік және
әлеуметтік өмірге, жаңа мазмұн енгізетін, болашаққа қатысты жаңа
міндеттерді қойып, оларды шеше алатын мамандарға деген қажеттілік өсті.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және
экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім беру
саласындағы- қазақтың ұлттық мектебін жасау, оқушының шығармашылық
қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа мемлекеттер арасында жетекші
орынға иелену негізінде жан- жақты, ақыл- ой өрісін кемелденген оқушы
тәрбилеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр. Қазақстан Республикасының
«Білім туралы» заңына сәйкес «Әр баланың жеке қабілетіне қарай
интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,талантын, қабілетін
дамыту» сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым
мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге
шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті маман
қажет.Шығармашылығы жоғары, дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның
бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан қоғамға талантты
мамандар даярлау тиімді болса, екінші жағынан, ерекше қабілетті балалардың
жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қаматасыз етеді.
Сондықтанда дипломдық жұмыстың өзектілігі: Әрбір қоғамның әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық
потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда дарынды
баланы дамыту мен анықтаудың қажеттігі туындап отыр. Қазіргі кезде
қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда.
Ел Президенті 2030-жылға қарай Қазақстан Орталық Азия барысына
айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді алға
тарта отырып, «Біздің жас мемлекеттіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының
өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады»-дейді. Ендеше, біздер
ұстаздар қауымы 2030 жылдары еңбек етіп, ел басқаратын болашақ
жастарымыздың білімділігі мен біліктілігін қамтамасыз етіп,
Президентіміздің үкілі үмітін атқаруға барлық іс-әрекет, күш- жігерімізді
жұмылдырғанымыз жөн. Жолдауда атап көрсетілгендей, өз болашақ ұрпағының
жауапты да жігерлі болып, өресі биік жеткішекті тәрбиелеуде мұғалімнің
жаңаша ойлау түрін педагогикалық іс-әрекеті ғылыми тұрғыда ұйымдастырғанда
ғана қол жетеді. Ол үшін оқу үрдісінің мәні заңдылықтарын жетік білу, жаңа
оқу технологиясын жетік білу және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу де қосылады.
Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар
қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің
дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды.
Әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін дарынды балаларға білім
беру жүйесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен, білім мазмұнын жаңарту
мәселесі өзектелігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдында бүкіл адамзат құндылық
тұғырнамасында қалыптасқан, тәні және жаны сұлу өзіне-өзі сенімді, ғылыми-
теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік,
өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды
тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың – “Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал
жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында”, деген ұлағатты сөзін әрқашанда
естен шығармау керек.
Кез келген елдің жоғары дамуы олардағы өсіп келе жатқан жастардың
жоғарғы шығармашылық және талпыныс күшіне байланысты. Бала бақша, мектеп
және басқа да білім беру мекемелерінің алдында балаларды тәрбиелеуде,
оларға жан-жақты білім беруде үлкен жауапкершілік тұр.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені белгілі. Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту” сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр.
Осы мәселелерді көп ғалымдар зерттеген, олар: ағылшын психологы Френсис
Гальтон (19 ғ), неміс педагог-психологы Э.Мейман (19ғ-дың аяғында 20 ғ-дың
басында), неміс психологы В.Штерн (20 ғасырдың 1-ші жартысында),
Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен, К.Тейлор.
Ресей психологтары: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес,
В.М.Теплов,М.Матюшкин,С.Рубинштейн,В.Э.ЧудновскийВ.А.Крутовский, Л.А.Венгер
т.б.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып, өскен қазақтың жантанушы,
ағартушы ғалымдары: Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев және қазіргі кезде дарынды балалар
жөнінде еңбегі сіңіп жүрген Республикалық ғылыми-практикалық «Дарын»
орталығының басшысы Үміт Жексенбаева.
Психология жеке ғылым болып дами бастағаннан бастап дарынды балаларды
табу және тәрбиелеу, қалыптастыру жұмыстарына зерттеу, ғылыми мән беру
жүргізіле бастады. Көптеген ғылыми және методикалық материалдардың
барлығына қарамастан психологтарға, мұғалімдерге, тәрбиешілерге дарынды
балалармен жан-жақты қалыптасқан жұмыс жүргізуге керекті нақты методикалық
ұсынымдар ұстай отыра, және де шешендік тәжірибелерді, ғылыми тұжырымдарды
қазақтың ұлттық ерекшеліктерін ескермей көшіре салу бұл бағыттағы
жұмыстарға оң нәтиже тудырмайды. Сондықтан, дарынды балалармен жұмыс
жүргізгенде ғылыми зерттеулерді қазақ тілінде тереңірек жүргізіп, дарынды
балалардың ата-анасына, тәрбиешілерге, мұғалімдерге қажетті материалдарды,
нақты кеңес беруді дамыту бүгінгі күннің ең өзекті тақырыбы.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интелектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды оқушымен жұмыс істеу
мұғалімнің өзіне, қызметіне және кәсіби жетілуіне өзгеше емтихан болып
табылады.
Дарынды балаға өзінің қабілетін еркін танытуға мүмкіндік беретін,
өзінің дарынына қарай бірегей тұлға ретінде дамуына жол ашатын білім беру
жүйесін жетілдіру қажет. Талантты тани білу, дарындылықтың белгілерін
дамыту осыған дайын мұғалімнің ғана қолынан келеді. Бастауыш сыныптарда
мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы қабілеттерінің дамуына
кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының ыждағаты мен
бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке
ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге ойластыра
жүргізгені дұрыс. А.К Макаровтың пікірі бойынша мұғалімнің кәсіптік
зерттеушілік позициясы өз кәсібін шығармашылық деңгейде жетік меңгерген
кезде ғана айқындала түседі. Жалпы кәсіптік жұмыста мұғалім үшін
зерттеушілік іскерліктер мен дағдыларды меңгеру маңызды орын алады. Ол кез-
келген әдіс-тәсілді оқу-тәрбие процесінде кәсіби тұрғыдан жүзеге асырумен
қатар әрбір оқушыны, оның құрдастарымен, ата-анасымен қарым-қатынасын
анықтап отыру, мұғалімнің педагогикалық-психологиялық тұрғыдан білімінің
зеректігін көрсетеді.
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділігі деңгейі, шығармашылығы туралы
Ы.Алтынсарин, Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, П.П.Блонский, М.Жұмабаев,
А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацский, В.А.Сухомлинский, қазіргі
білімнің жаңа үлгісін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде
шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді. Мұғалім
кәсібінің мән-мағынасы елеулі өзгерткен шақта, жаңа тұрпатты педагог
педагогикалық процестің бірізділігін және оқу мен тәрбиенің біртұтастығын
сақтай отырып, оқыту модельін жобалай білу шарт. Жаңа кезеңдегі мұғалімнің
шығармашалақ іс-әрекетінің мазмұны зерттеушілік қызметтен, жеке
ізденістерден, оқушымен, ата-анамен тығыз ынтымақтастықтан тұрады.
Әр оқушының жеке тұлға екені ғылыми еңбектерде жан-жақты
зерттелгенімен, тәжірибе жүзінде, ұлттық мектептеріміздің оқу – тәрбие
процесінде, тұлға ерекшеліктерін ескере отырып оқытудың толық жүзеге
асырыла қоймауы-шешілмей отырған мәселелердің бірі. Жеке тұлға
қабілеттеріне бағытталған оқыту процесі әр педагогтың өз ісіне және өзіне
деген жауапкершілігі артып, оқушымен қарым-қатынасын берік сенімге
негіздегенде ғана игі нәтижесін байқатуы мүмкін.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Грабовский А.И. К вопросу о классификации видов детской одаренности
//Педагогика, 2003,№8.- С.13 – 18.
2.Биология одаренности. Беседа с ученым – генетиком А.Седовым //Лицейское и
гимназическое образование. – 2002, 3. – С. 41 – 52.
3.Куатова А.Проблемы формирования творческой активности одаренных учащихся
в современной психолого – педагогической литературе //Поиск, 2001, №6. – С.
143 – 145.
Дәріс 2. Балалар мен жеткіншектерде дарындылық байқалуының ерекшеліктері
1.Дарындылық түрлері.
2.Шығармашылық – дарындылықтың көрінісі ретінде.
3.Оқушының оқу іс - әрекетінің мотивациясы дарындылықтың негізгі
сипаттамасы ретінде.
4.Потенциалдық дарындылық.
Мақсаты: дарындылықтың әр түрлі формалары мен түрлері туралы түсініктің
қалыптасуына қолдау жасау.
Міндеттері:
• дарындылықтың әр түрлі сыртқы көрінуінің бар екендігін дәлелдеу;
• дарындылықтың сыртқы көрінуінің түрлерін ажырата білу іскерлігін
қалыптастыру;
• дарындылықтың негізгі сипатының мазмұнын ашу.
Негізгі түсініктер: жалпы дарындылық, арнайы дарындылық, дарындылық
компоненттері, дарындылық сипаттамасы, шығармашылық, креативтілік, жеке
бастың мүмкіндігі.
Талабы таудай, қабілеті - қарым мол ізденімпаз жастар көбейіп адамзат
игілігіне үлес қосып жатса, олар ұлтымыз үшін мақтаныш, іліміз үшін абырой.
Жалпы дарынды баланы таңдап алу ұзақ уақыттың жемісі десек қателеспейсіз.
Мектепке оқу-тәрбие жұмысындағы әдіс-тәсілдің қай-қайсысы болсын, негізінде
оқупшлардың сана-сезімі, ақыл-ойын мақсат ететін болғандықтан олардың дара
ерекшеліктерін біліп, санасып отыру қажет. Дарынды балаларға білім беруді
әр ғалымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға
талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан ерекше дарынды
балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз
етеді. Жас өркеннің бойындағы табиғат берер ерекше қабілетті, дарыңдылықты
тани білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу — ұстаз
парызы. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп,
өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту — бүгінгі күіннің басты талабы.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай сан
қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. "Дарындылық, даныпшандық, қабілеттілік
дегеніміз не?, "Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?", "Оқушы
дарындылығын, оның әлеуетті қабілетін қалай анықтауға басады?",
"Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?", "Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасында байқалады, ал
тағы басқа біреулердікі (Нъютоп, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.)
ересек жаста пайда болады?" Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны
таба білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ. Оқушы
дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің кәсіби
біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық[10].
Көбіне "Дарынды оқушы - бұл жақсы оқитын оқушы" деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз ойын
нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал қисынсыз
сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне,
түсініспеушілік туғызатын, қиялы, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсететіні және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз
емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін
есте ұстағандары жөн. Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты - олардың
шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру.
Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Дарынды оқушымен жұмыс жүйесінде мұғалім маңызды орын алады. Оқушының
болашақтағы мамандығына байланысты, яғни кәсіби тағдыры тек қана жақсы
мұғалімге байланысты. Өкінішке орай дарынды баланы анықтау, дамыту, оған
қолдау көрсету қазіргі уақытта білім жүйесіндегі қолға алынып жатқан өзекті
мәселе екеніне қарамастан еліміздегі жоғары оқу орындары осындай
категориялы оқушыларымен жұмыс істейтін мұғалімдерді даярлау мәселелерін
нақты әрі мақсатты қарастырмаған. Мектепте мұғалімдер мен психологтардың
дарынды оқушылармен жұмыс істеу тәжірибелері жеткіліксіз. Дарынды оқушыны
анықтау, дамыту және оқытуға арналған ғылыми-әдістемелік оқулықтар тапшы.
Сондықтан әрбір мұғалім өзінің жинақтаған және семинарларда алған
тәжірибесі деңгейінде ғана оқушымен жұмыс жасайды. Ал бұл дарындылық
мәселесін шешуге қиындықтар туғызады. Сондықтан арнайы дайындықтан өтпеген
мұғалімдер дарынды оқушымен жұмыс жасаған кезде мынандай келеңсіз
жағдайларға душар болады:
- көптеген жағдайда дарынды оқушыларға немқұрайлы қарайды және олардың
ішкі жан дүниесіне үңіле алмайды;
- тіпті дарынды оқушыларды жақтырмайтын да жағдайлар кездеседі, себебі
олар оның беделіне қауіп төндіреді;
- дарынды оқушының ерекшелігін, қажеттілікітерін және онымен жұмыс
жасаудың кешенді диагностикалық әдістемелерін білмегендіктен дарынды
оқушыны анықтауда төмен нәтижелер көрсетеді;
- олар дарынды оқушымен жекелей, арнайы жұмыстар жүргізбейді, ал жұмыс
жасаған күннің өзінде оған тапсырма берген кезде оның қиындығынан,
яғни сапасынан гөрі көптігіне көңіл бөлу арқылы қателіктер жібереді;
- дарынды оқушылар мұндай мұғалімдер үшін тек қана оқу жағынан ғана
емес, сонымен қатар тәрбие саласында да қиындықтар туғызады;
- олар оқушы дарындылығын дамытудағы ғылыми-зерттеу жұмыс қажеттігін
сезінбейді.
Ал біліктілігі жоғары немесе арнайы дайындықтан өткен мұғалімдер өзінің
мынадай қасиеттерімен ерекшеленеді:
- дарындылықты анықтау, дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөледі және сол
бағытта талмай жұмыс жасай алады;
- олар дарынды оқушыға қосымша тереңдетілген бағдарламалар жасай алады
және олардың өздігімен жұмыс істеуіне, шығармашылық ізденістеріне
қажетті кеңестер бере алады;
- жұмысқа қажетті материалдар мен тиімді әдістерді таба біледі және
жұмыстың мақсатын нақты қоя алады;
- оқушыға дұрыс бағыт-бағдар беру арқылы оның ғылыми-зерттеу жұмысымен
айналысуына көмек жасай алады;
- педагогикалық үрдісті диагностикалау жұмысын жүргізе алады және оларды
бір-бірімен байланыстыра алады;
- дарындылықты анықтауда әр түрлі психодиагностакалық әдістемелерді, ал
дамытуда оқытудың әр түрлі жаңа технологияларын тиімді қолдана біледі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс,1990. – 381с.
2. Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К
газ. «Первое сентября» , 2004, № 4.- С. 16 – 20.
Дәріс 3. Балалар ұжымындағы дарындылардың жай – күйіне психологиялық –
педагогикалық талдау жасау
1.Дарынды балалардың психологиялық – физикалық даму ерекшеліктері.
2.Дарынды балалардың психологиялық – жастық дамуының сипаттамасы.
3.Дарынды балалардың ұжыммен өзара әрекетін ұйымдастыру бойынша
педагогикалық жетекшілік жасаудың міндеттері.
Мақсаты: ғылыми психологиялық – педагогикалық әдебиеттерге шолу жасау
арқылы дарынды балалардың балалар ұжымымен өзара әрекетін ұйымдастыру
бойынша педагогикалық жетекшілік жасаудың қажеттігін дәлелдеу.
Міндеттері:
• дарынды балалардың психологиялық-физикалық даму ерекшеліктерін
қарастыру;
• дарынды балалардың психологиялық-жастық дамуының ерекшеліктеріне
сипаттама беру;
• дарынды балалардың құрдастарымен өзара әрекетінің түрлеріне талдау
жасау.
Негізгі түсініктер: психикалық даму, жастық даму, дамудың озуы, қарым-
қатынас, өзара әрекет, балалар ұжымы, ұжымдағы қарым-қатынастың
комфорттілігі және дискомфорттілігі.
Ертедегі Қытайда дарынды балаларды «Шэнь тон», яғни киелі бала деп
атаған. Расында дарынды балаларды киелі бала деп атауға болады. Бірақ осы
дарынды балаларды дер кезінде байқап, оларға дұрыс жол сілтеу қажет.
Жалпы педагогика-психология ғылымында «дарындылық» мәселесіне қазіргі
таңда көп көңіл бөлінуде. Дарынды бала-ол өзі жаңа болжамдар мен идеяларды,
теорияларды, схема, зерттеулер жасай білетін қабілеті бар болуы шарт. Басқа
сөзбен айтқанда, дарындылық - ол жоғары потенциялы бар, шығармашыл тұлға;
өзінің алдына ғылыми-техникалық мәселелерді қойып және оны өздігінен шеше
білетін - адам.
И.С.Лейтес қабілетті балалардың үш категориясын көрсетті. Олар:
1. Ақыл –ой деңгейінің жоғарлығы ерте кезден байқлатын балалар.
2. Мектептің жекеленген пәндеріне және әр түрлі іс-әрекетіне қабілетті
балалар,
3. Қабілеттері айқындалмаған потенциалды балалар[1;56].
Дарынды баланың дарынды ересектен ерекшелігі – ол әлі толық
қалыптаспаған тұлға, оның болашағы анықталмаған. Оның қабілеттерін дамыту
қажет. Платон, А.Кастлер, Ф.Гамильтон сияқты ғалымдар дарындылық туа біткен
қасиет деген.
Декорт, Гообс, Локк сияқты ғалымдар дарындылық адам баласының даму
барысында тәрбиеге байланысты дейді. Сонымен дарынды бала - ол кім?
Психологиялық педагогикалық зерттеулердің нәтижесі бойынша дарынды баланың
бейнесі анықталды.Олар:
1. Интеллектуалды және ақыл-ой белсенділігі бар бала сөйлеу белсенділігінің
жоғарлығымен, ойының ұшқырлығымен, байқағыштығымен, мәселені шешуде жан-
жақты жолды қарастырумен, тәуелсіздігімен, құрбыларының арасында көсем
болумен, есте сақтауының беріктігімен т.с.с қасиеттерімен ерекшеленеді.
2. Бейнелеу өнері бар бала - сурет салуға көп уақыт бөлінуінен, көргенін
есте сақтауымен, сурет сабағын жақсы көретіндігімен ерекшеленеді.
3. Әнге қабілеті бар балалар - ән сабақтарына аса қызығушылықпен қарайды,
ритмикалық бөліктерді оңай қайталайды, таныс әуендерді бірінші дыбыстан
таниды.
4. Қозғалыстың белсенділігі бар бала жаттығуларды орындауда тепе-теңдік
сақтайтын, қозғалысты жақсы көретін, өзінің жасына дене күші күшті болып
келеді.
Дарындылықты анықтауда сан түрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады. Оқушы
бойындағы дарындылықты анықтау үшін психологиялық диагностикалар,
(әдістемелер тесттер, сауалнамалар, эксперимент зерттеуі) т.б.қажет.
Дарындылық диагностикасы балалардың қабілеттілігін бағалауға негіз бола
отырып, оларды саралауға мүмкіндік беретін қызметті атқарады.Сондықтан
балалар дарындылығының диагностикасында әдістерді таңдау мен қолдануда
педагогикалық жағынан аса мұқият болған жөн. Диагностика үрдісін жүзеге
асырушы педагогтар мен психологтарға ғылыми принциптерді жетекшілікке алып,
балалар дарындылығын бағалау құралдарын өте мұқият таңдау қажет. Біздің
бала қабілеттілігін диагностикалау жұмысымыз оның ішкі қабілеттілігін
бағалауға арналған.Кейде біз, баланы дарынсыз дей отыра, оның бүкіл
психикасын мүгедек етуімізде мүмкін.
А.Савенков дарынды балаларды анықтаудың келесі принциптерін ұсынды:
1. Кешенді бағалау принципі. Баланы зерттеу жан-жақты және кешенді болуы
керек. Баланың интеллектуалдық қабілеттілігінің даму деңгейінен басқа психо-
физикалық қасиеттері мен құбылыстарының мүмкіндігінше кең аймағын
зерттеуіміз қажет. Зерттеуші үшін баланың шығармашылық қабілеттілігінің
дәрежесін, психо-әлеуметтік және физикалық даму деңгейін зерттеу маңызды
бола бастайды. Кешендік бағалау принципіне тікелей қатынасы бар бағалаудың
сапалы жақтарында есте ұстау қажет. Бұл арада бала психикасының
құрылымындағы жеке функциялары мен қабілеттерінің даму деңгейінің
сәйкестілігін анықтау туралы сөз болып отыр.
2. Ұзақ мерзімдік принцип. Балалар дарындылығының деңгейін анықтау
мақсатында жүргізілетін диагностикалық зерттеулердің бір уақыттық шара
болуы мүмкін емес. Бұлай жасауға осы мәселенің теориялық жағынан
қарастырылу деңгейі ғана емес,сонымен қатар осы үрдістің әдістемелік
жағынан қамтамасыз етілу деңгейінде мүмкіндік бермейді.
3. Тренингтік әдістер мен тапсырмаларды қолдану принципі. Бір реткі
зерттеуге арналған кәдімгі диагностикалық әдістемелердің кемшілігіне
баладан арнайы стандартты тапсырмалар арнасын шешуді талап ету және оның
нәтижесі бойынша бағалау жатады. Сонымен қатар,бір реткі тапсырмалар бір
уақыттық диагностиканың қызметін атқарады, олар кейбір жағдайларда
балаларда табиғи стресстен туған қателіктердің алдын алуға да мүмкіндік
бермейді. Тренингтік әдістемелер диагностиканың мақсатын өзгертуге, яғни
оларды ең әуелі бала қабілеттілігін коррекциялау мен дамытуға бағыттауға
мүмкіндік жасайды. Тренингтік әдістемелерді қолдана отырып, ұзақ мерзімдік
диагностиканы жүзеге асыруға сол арқылы бір реттік зерттеуде міндетті түрде
болатын кейбір психологиялық бөгеттерді шектеу мүмкін болады. Тренингтің
көмегімен ұзақ зерттеуге алынған бала біртіндеп қысымнан құтыла отырып,
өзінің табиғи қабілетін көрсете бастайды.
4. Баланың потенциалдық мүмкіндіктерін ескеру принципі. Көптеген мамандар
баланың дарындылық деңгейін бағалауда қанша актуальды жағын бағаласақ,
сонша потенциалдық мүмкіндігін бағалау керек дегенді айтады. Бұдан басқа,
педагогикалық және әлеуметтік жағынан баланың сол сәттегі істегені емес,
одан болашақта не күтуге болады сол маңыздырақ болады.
5. Диагностикалық экологиялық әдістерді тірек ету принципі. Экологиялық
әдістерді баланың жасанды, зетханалық жағдайда емес кәдімгі жағдайдағы
мінез-құлқы мен іс-әрекетін бағалау әдістері жатады. Дегенмен, бұл арада
біздің мүмкіндіктеріміздің шектелетінін ұмытпау керек.
6. Әр түрлі мамандардың қатысу принципі. Диагностикалық зерттеулерде
психологтардан басқа педагогтар, физиологтар, ата-аналар және балалар
қатысуы қажет. Балалар тек зерттелуші арналған арнайы өңделген, әдістемелік
құралдары болуы керек. Тек осы мәліметтерді қатар қойып салыстыру ғана
шынайы көріністі бере алады.
7. Балалардың өз дарындылығын бағалауға қатысу принципі. Жалпы балалар
психодиагностикалық жұмыстарға зерттелуші рөлінде ғана қатысады. Әйтседе
дарындылықты объективті бағалау үшін баланың өз мүмкіндіктерін өзі
бағалауын ескерудің маңызы өте зор болмақ[2;258]. Балалар дарындылығының
диагностиалық үрдісін фундаментальдық идеялар ретінде жоғарыда аталған
принциптерді басшылыққа алып, келесі ретпен жүзеге асыруға болады:
1. Ұйымдастыру деңгейі. Алдын-ала ізденіс кезеңі. Осы кезеңдегі жұмыстың
мәніне бала туралы алғашқы мәліметтерді жинастыру жатады. Ақпаратты
тасымалдаушыларға әр түрлі деректер жатады мәселен, ата-аналар, дәрігерлер,
психологтар, педагогтар және балалардың өздері. Ата-аналар үшін келесі
әдістемелер қолданылады: «дарындылық картасы», «интеллектуалдық портрет»
және т.б. Мұғалімдер үшін баланың бейімділігін анықтауға арналған
әдістемелер:«оқушылардың қызығушылығының картасы», «интеллектуалдық
портрет».
Практикалық психологтар интеллектуалдық даму деңгейін анықтау
(Д.Венслер,Дж.Равен), шығармашылық ойлауды бағалау (Е.П.Торренстің,
Дж.Пилфордтың тесттері) шығармашылық ойлаудың қысқа тұлғаның бағыттылығын
анықтаудың дәстүрлі әдістемелерін қолдана отырып, баланың психикалық
ерекшеліктерінің жалпы сипаттамасын ұсынады.
Медициналық құжаттар мен мектеп дәрігерлерінің байқауына жалпы таңдау
жасау негізінде баланың физикалық даму аймағы зерттеледі. Балалардың өзінің
дарындылығын анықтау диагностикасына қатысуы олардың тесттік тапсырмаларды
орындауымен анықталады.
2. Бағалаушылық - коррекциялық кезең. Бұл кезең диагностикалық кестеде
ізденіс кезеңінде алынған ақпараттарды нақтылау мен бекітуге бағытталған.
Осы кезең барысында педагогикалық іс-әрекет бір реттік зерттеумен арнайы
бағдарлама бойынша сабаққа ауысады. Олар продуктивті ойлауды психо-
әлеуметтік аймақты физикалық мәліметтерді дамытуға бағытталған.
Бала туралы алынған ақпаратты негізділігі мен дәлелділігіне қарай осы
кезең барысында жүйелі түрде кең танымал психодиагностикалық әдістемелерді
қолдана отырып, балаларды жеке және ұжымдық зерттеу жүргізіледі. Бұл
жұмыстың жүйелілігі, ұзақ мерзімділігі бала туралы алынған ақпараттардың
дәлелділігінің қосымша кепілі қызметінде атқарады.
3. Өзін бағалау кезеңі. Бұл кезеңде балаға өздігінен қосымша сабақтарды
таңдау құқығы беріледі. Баланың еш зорлықсыз қосымша сабақтарды
жалғастыруға деген ниеті дарындылықтың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі
болып табылады. Жоғары интеллектуалдық жүктемелерге деген бейімділіктің
байқалуын көптеген ғалымдар дарынды баланың ерекше қасиеттерінің бірі деп
есептейді. Бала сабақты әрі қарай жалғастыруды өздігінен таңдай отыра, өзі
үшін қосымша интеллектуалдық жүктемелердің қажет екендігі туралы сұрақты
шеше алады. Осылайша, ол өзінің дарындылығын бағалауға қатысады.
4.Қорытынды іріктеу кезеңі. Жұмыс барысындағы ақпарат деректерінен алынған
мәліметтерді негізге алып, балалардың қосымша сабақтарға қатысуы мен оның
нәтижесін таңдау арқылы әр баланың дамуына болжам жасалады.
Қорыта айтсам,жоғарыда аталған балалар дарындылығын диагностикалаудың
принциптеріне сүйене отырып, біз балалар ерекшелігін зерттеуге нақты
әдістемелер ұсынамыз.Ұсынылған әдістемелер 6-9 жастағы балаларды зерттеуге
арналған. Сонымен қатар, авторлар бұрынғы бар тесттерді қолданбайтынын айта
кету керек. Балалар дарындылығын зерттеуге арналған стандартты тесттер
қазіргі ғылыми әдебиеттерде жан - жақты берілген.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Байтукова Б.У. Развитие творческого мышления учащихся как основная задача
современной школы //Дарын, 2004,№1. – С.90 -94.
2.Одаренные дети. Пер. с англ. М.:Прогресс, 1990. – 381с.
3.Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К газ.
«Первое сентября», 2004,№8. – С. 21 – 22.
Дәріс 4. Дарындылық диагностикасының концептуалдық бағыттары
1.Балалар мен жасөспірімдердің интеллектуалдық мүмкіндіктерінің
диагностикасы дарындылықты зерттеп – білудің негізі ретінде (тест IQ).
2.Ойлаудың «шапшаңдығын» зерттеу.
3.Баланың іс-әрекетінің мотивациялық саласын дарындылық диагностикасының
негізі ретінде зерттеу.
4.Шығармашылық белсенділік дарындылықтың пайда болуы ретінде.
Мақсаты: дарындылықты зерттеудің әр түрлі концептуалдық бағыттарының бар
екендігін дәлелдеу, олардағы ортақтық пен жекені анықтау.
Міндеттері:
• зерттеушілердің дарындылықты зерттеу әдістемелерін меңгеруінің
қажеттігін дәлелдеу,
• дарындылықты анықтау бойынша педагогикалық іс - әрекетті құралдандыру
іскерлігін қалыптастыру;
• дарындылықты ерте диагностикалаудың педагогикалық қажеттігін ашу;
Негізгі түсініктер: диагностика, диагностика әдістері, кешендік әдістеме,
зерттеу нәтижесі, нәтижені өңдеу.
Дарындылықты анықтауда сан түрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады.
Оқушы бойындағы дарындылықты анықтау үшін психологиялық диагностикалар,
(әдістемелер тесттер, сауалнамалар, эксперимент зерттеуі) т.б.қажет.
Дарындылық диагностикасы балалардың қабілеттілігін бағалауға негіз бола
отырып, оларды саралауға мүмкіндік беретін қызметті атқарады. Сондықтан
балалар дарындылығының диагностикасында әдістерді таңдау мен қолдануда
педагогикалық жағынан аса мұқият болған жөн. Диагностика үрдісін жүзеге
асырушы педагогтар мен психологтарға ғылыми принциптерді жетекшілікке алып,
балалар дарындылығын бағалау құралдарын өте мұқият таңдау қажет. Біздің
бала қабілеттілігін диагностикалау жұмысымыз оның ішкі қабілеттілігін
бағалауға арналған. Кейде біз, баланы дарынсыз дей отыра, оның бүкіл
психикасын мүгедек етуімізде мүмкін.
А.Савенков дарынды балаларды анықтаудың келесі принциптерін ұсынды:
1. Кешенді бағалау принципі. Баланы зерттеу жан-жақты және
кешенді болуы керек. Баланың интеллектуалдық қабілеттілігінің даму
деңгейінен басқа психо-физикалық қасиеттері мен құбылыстарының
мүмкіндігінше кең аймағын зерттеуіміз қажет. Зерттеуші үшін баланың
шығармашылық қабілеттілігінің дәрежесін, психо-әлеуметтік және физикалық
даму деңгейін зерттеу маңызды бола бастайды.
Кешендік бағалау принципіне тікелей қатынасы бар бағалаудың сапалы
жақтарында есте ұстау қажет. Бұл арада бала психикасының құрылымындағы жеке
функциялары мен қабілеттерінің даму деңгейінің сәйкестілігін анықтау туралы
сөз болып отыр.
2. Ұзақ мерзімдік принцип.
Балалар дарындылығының деңгейін анықтау мақсатында жүргізілетін
диагностикалық зерттеулердің бір уақыттық шара болуы мүмкін емес. Бұлай
жасауға осы мәселенің теориялық жағынан қарастырылу деңгейі ғана
емес,сонымен қатар осы үрдістің әдістемелік жағынан қамтамасыз етілу
деңгейінде мүмкіндік бермейді.
3. Тренингтік әдістер мен тапсырмаларды қолдану принципі.
Бір реткі зерттеуге арналған кәдімгі диагностикалық әдістемелердің
кемшілігіне баладан арнайы стандартты тапсырмалар арнасын шешуді талап ету
және оның нәтижесі бойынша бағалау жатады. Сонымен қатар,бір реткі
тапсырмалар бір уақыттық диагностиканың қызметін атқарады, олар кейбір
жағдайларда балаларда табиғи стресстен туған қателіктердің алдын алуға да
мүмкіндік бермейді.
Тренингтік әдістемелер диагностиканың мақсатын өзгертуге, яғни
оларды ең әуелі бала қабілеттілігін коррекциялау мен дамытуға бағыттауға
мүмкіндік жасайды. Тренингтік әдістемелерді қолдана отырып, ұзақ мерзімдік
диагностиканы жүзеге асыруға сол арқылы бір реттік зерттеуде міндетті түрде
болатын кейбір психологиялық бөгеттерді шектеу мүмкін болады. Тренингтің
көмегімен ұзақ зерттеуге алынған бала біртіндеп қысымнан құтыла отырып,
өзінің табиғи қабілетін көрсете бастайды.
4. Баланың потенциалдық мүмкіндіктерін ескеру принципі.
Көптеген мамандар баланың дарындылық деңгейін бағалауда қанша
актуальды жағын бағаласақ, сонша потенциалдық мүмкіндігін бағалау керек
дегенді айтады. Бұдан басқа, педагогикалық және әлеуметтік жағынан баланың
сол сәттегі істегені емес, одан болашақта не күтуге болады сол маңыздырақ
болады.
5. Диагностикалық экологиялық әдістерді тірек ету принципі.
Экологиялық әдістерді баланың жасанды, зетханалық жағдайда емес
кәдімгі жағдайдағы мінез-құлқы мен іс-әрекетін бағалау әдістері жатады.
Дегенмен, бұл арада біздің мүмкіндіктеріміздің шектелетінін ұмытпау керек.
6. Әр түрлі мамандардың қатысу принципі.
Диагностикалық зерттеулерде психологтардан басқа педагогтар,
физиологтар, ата-аналар және балалар қатысуы қажет. Балалар тек зерттелуші
арналған арнайы өңделген, әдістемелік құралдары болуы керек. Тек осы
мәліметтерді қатар қойып салыстыру ғана шынайы көріністі бере алады.
7. Балалардың өз дарындылығын бағалауға қатысу принципі.
Жалпы балалар психодиагностикалық жұмыстарға зерттелуші рөлінде ғана
қатысады. Әйтседе дарындылықты объективті бағалау үшін баланың өз
мүмкіндіктерін өзі бағалауын ескерудің маңызы өте зор болмақ. Балалар
дарындылығының диагностиалық үрдісін фундаментальдық идеялар ретінде
жоғарыда аталған принциптерді басшылыққа алып, келесі ретпен жүзеге асыруға
болады:
1. Ұйымдастыру деңгейі.
Алдын-ала ізденіс кезеңі. Осы кезеңдегі жұмыстың мәніне бала туралы
алғашқы мәліметтерді жинастыру жатады. Ақпаратты тасымалдаушыларға әр түрлі
деректер жатады мәселен, ата-аналар, дәрігерлер, психологтар, педагогтар
және балалардың өздері.
Ата-аналар үшін келесі әдістемелер қолданылады: «дарындылық
картасы», «интеллектуалдық портрет» және т.б.
Мұғалімдер үшін баланың бейімділігін анықтауға арналған
әдістемелер:«оқушылардың қызығушылығының картасы», «интеллектуалдық
портрет».
Практикалық психологтар интеллектуалдық даму деңгейін анықтау
(Д.Венслер,Дж.Равен), шығармашылық ойлауды бағалау (Е.П.Торренстің,
Дж.Пилфордтың тесттері) шығармашылық ойлаудың қысқа тұлғаның бағыттылығын
анықтаудың дәстүрлі әдістемелерін қолдана отырып, баланың психикалық
ерекшеліктерінің жалпы сипаттамасын ұсынады.
Медициналық құжаттар мен мектеп дәрігерлерінің байқауына жалпы
таңдау жасау негізінде баланың физикалық даму аймағы зерттеледі. Балалардың
өзінің дарындылығын анықтау диагностикасына қатысуы олардың тесттік
тапсырмаларды орындауымен анықталады.
2. Бағалаушылық - коррекциялық кезең.
Бұл кезең диагностикалық кестеде ізденіс кезеңінде алынған
ақпараттарды нақтылау мен бекітуге бағытталған. Осы кезең барысында
педагогикалық іс-әрекет бір реттік зерттеумен арнайы бағдарлама бойынша
сабаққа ауысады. Олар продуктивті ойлауды психо-әлеуметтік аймақты
физикалық мәліметтерді дамытуға бағытталған.
Бала туралы алынған ақпаратты негізділігі мен дәлелділігіне
қарай осы кезең барысында жүйелі түрде кең танымал психодиагностикалық
әдістемелерді қолдана отырып, балаларды жеке және ұжымдық зерттеу
жүргізіледі. Бұл жұмыстың жүйелілігі, ұзақ мерзімділігі бала туралы алынған
ақпараттардың дәлелділігінің қосымша кепілі қызметінде атқарады.
3. Өзін бағалау кезеңі.
Бұл кезеңде балаға өздігінен қосымша сабақтарды таңдау құқығы
беріледі. Баланың еш зорлықсыз қосымша сабақтарды жалғастыруға деген ниеті
дарындылықтың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Жоғары
интеллектуалдық жүктемелерге деген бейімділіктің байқалуын көптеген
ғалымдар дарынды баланың ереғкше қасиеттерінің бірі деп есептейді. Бала
сабақты әрі қарай жалғастыруды өздігінен таңдай отыра, өзі үшін қосымша
интеллектуалдық жүктемелердің қажет екендігі туралы сұрақты шеше алады.
Осылайша, ол өзінің дарындылығын бағалауға қатысады.
4. Қорытынды іріктеу кезеңі.
Жұмыс барысындағы ақпарат деректерінен алынған мәліметтерді негізге
алып, балалардың қосымша сабақтарға қатысуы мен оның нәтижесін таңдау
арқылы әр баланың дамуына болжам жасалады.
Жоғарыда аталған балалар дарындылығын диагностикалаудың принциптеріне
сүйене отырып, біз балалар ерекшелігін зерттеуге нақты әдістемелер
ұсынамыз.Ұсынылған әдістемелер 6-9 жастағы балаларды зерттеуге арналған.
Сонымен қатар, авторлар бұрынғы бар тесттерді қолданбайтынын айта кету
керек. Балалар дарындылығын зерттеуге арналған стандартты тесттер қазіргі
ғылыми әдебиеттерде жан - жақты берілген .
Барлық бала дарынды немесе өзiндiк жеке дара ерекше қасиетi бар деген
тұжырым педиатрлардың, педагогтардың, спорттық және көркем студиялардың
маңызды мәселесiне айналды. Дарынды деп өз қатарларынан әлде қайда дамыған
немесе ерекше бiр зейiн бар (музыкалық, көркемдiк, спорттық т.б. қасиеттер
бар) балаларды айтады; ғылыми тұрғыдан кәдiмгi сөзде оларды жиi
вундеркиндтер деп те айтады. Психология көзқарасынан дарындылық екi мағына
бередi - жалпы рухани зейiндiлiк және нақты дарындылық. Жалпы зейiндiлiктi
ғалымдар - жалпылау икемдiлiгi, кез-келген тақырыпта әңгемелесу,
мәселелердi шешу және өз тәжiрибесiнде үйрену деп тұжырымдайды.
Дарындылықтың бiрден-бiр белгiсi - тiлдiң ерте шығуы. Әсiресе, егер
бала бөлек-бөлек сөздерден қарапайым сөйлемдерге көшсе, бұндай балалардың
сөз байлығы да мол, әңгiмесi де мәнерлi болып келедi және олар сөздiң реңi
мен нюанстарын iштей сезедi. Сөйлемдерi ұзақ және орынды. Көп балаларда
әзiл-оспақ қасиеттерi кездеседi. Олардың есте сақтау қабiлетi жақсы
дамыған, ойлау қабiлетi де жан-жақты. Дарынды балалар әдетте 4 жасында хат
таниды, оқи алады. Тәжiрибелi психолог-мұндай баланы өткiр көзқарасынан
және өзiнiң ерекше iс әрекетiне қарап көпшiлiк iшiнен иез тауып алады.Егер
үлкендер мен бала қарым-қатынасында сенiмдiлiк болмаса, ең үлкен дарын да
танылмай қалады. Дарындылық, сол сияқты қарапайым зейiндiлiк жылулық
сүйiспеншiлiк және қамқорлық ортада ғана ашылады.
Бiрақ, баласының жеке дара қасиеттерiн дамыту үшін дарынды ата-ана
болу қажет. Дарынның белгiсерiн байқау оңай ерекше қасиеттерiн байқап
өзiнiң қалауынша тәрбиелейдi. Осы кезде, мысалы музыкаға зейiнi бар бала
әркезде әндетiп, ал математикалық қасиеттер есiп шотқа деген
қызығушылығында байқалмайтының ұмытпау керек. Балалық шақтағы дарындылықтың
ерте көзге түсуi ата-аналардың, педагогтардың қамқоршылығын талап етедi.
Дарынды балалардың мүмкіндіктерін дұрыс пайдалану, дамыту мақсатында арнайы
жасалынған бағдармалар арқылы оқыту жүргізіледі (мысалы, арнасы дарынды
балаларға арналған арнайы физики-математика мектептері).
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Одаренные дети. Пер. с англ. М.:Прогресс, 1990. – 381с.
2.Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К газ.
«Первое сентября», 2004, №8. – С. 22 – 25.
3.Славинская И.С. Диагностика и развитие одаренности в системе
специализированной школы – интерната //Дарын, 2004, №1.- С.95 – 98
Дәріс 5. Дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасаудың
ерекшеліктері
1.Мұғалімнің дарынды балалармен жұмысқа даярлығының ерекшеліктері.
2.Мұғалімнің дарынды балалармен жұмысқа педагогикалық жетекшілік жасау
мотивациясының ерекшеліктері.
3.Дарынды балалармен жұмыста дамытушы ойындарды қолдану.
4.Дарынды балаларды интеллектуалдық жарысқа даярлаудың бірқатар
әдістемелерінің сипаттамасы.
Мақсаты: мұғалімнің дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасауға
арнайы психологиялық – педагогикалық даярлығының қажеттігін дәлелдеу.
Міндеттері:
• дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасаудың даярлығын теориялық
негіздеу;
• дарындылықтың дамуына педагогикалық жетекшілік жасау үшін педагогикалық
жағынан сұрыпталған тиімді құралдарды қалыптастыру;
• мұғалімнің дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілігінің жағымды
мотивациясын қалыптастыру.
Негізгі түсініктер: педагогикалық жетекшілік, педагогикалық жетекшілікке
даярлық, іс - әрекет мотивациясы, іс - әрекеттің жағымды мотивациясы.
Қазақстан Республикасының 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік
білім дамыту бағдарламасында «Кәсіптік мектеп бағдарламасы оқушының жеке
тұлғалық ерекшелігін дамытуға, оның дара қабілеттігін ашуға бағытталған»
делінген. Талабы таудай, қабілеті мол, ізденімпаз жастар көбейіп жатса, ол
еліміз үшін абырой. Ендеше талантты да, қабілетті, ерекше дарынды жасқа
айрықша назар аудару қажет.
Дарынды бала – бұл болашақта жаңа технология шығарушы, әділ саясаткер,
рухы биік адам.
Бүгінгі тәуелсіз еліміздің дамып, одан әрі өсіп - өркендеуі мен
Елбасымыз атап айтқандай бәсекеге барынша қабілетті болуы, ең алдымен
жастардың білімділігі, мәдениеттілігі, саяси саналығы мен өмірге
бейімділігіне байланысты болса керек. Жеке адамның дамуы мен оны дұрыс
тәрбиелеу, педагогикалық және психологиялық бағыт – бағдарға тікелей
байланысты. Сол себепті балаға тәлім – тәрбие беріп, оны білім – ғылымға
баулитын ұстаздары мен тәрбиешілердің міндетті түрде білікті, көрегенді,
әрі өнегелі болғаны дұрыс. «Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» -
деп Абай атамыз айтқандай, ақыл – ой тәрбиесінде пікірлесу, пікірталас
арқылы ой дамыту, оқушы тұлғасының өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес оның
дарынын дамытуға, интеллектісін арттыруға ат салысатын адамның өзі осыған
сай болғаны дұрыс.
Қазіргі әлеуметтік – экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және
арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық арқылы ғана қол жеткізуге
болады. Сондықтан ата – аналардың, мұғалімдердің алдына жаңа міндеттер
жүктеледі: балалардың жеке қабілеттілігін, білімділігін анықтау және оны
дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беру. Осы орайда «Дарынды
балалармен жарқын болашаққа» айдарымен көптен бері жұмыс жасап келемін.
Мақсаты : 1. Дарынды балаларды анықтау мен іріктеу, оқыту мен дамыту,
жетілдіру.
2. Мемлекетіміздің зерделі әлеуетін қалыптастыруға үлес
қосу.
Бұл жерде негізгі тұлға – ұстаз. Ал ұстаз қандай болу керек? Ол-
зерттеуші, дамытушы, жаңашыл, яғни жаңалық ашатын және тәрбиелеуші.
Негізгі бағыттарымыз :
1. Дарынды балалардың дамуына тиімді жағдайлар жасау.
2. Мұғалім мен оқушының жеке тұлға ретінде шығармашылық ынтымақтастықта
өз - өздерін дамытуы.
Дарынды балаларды анықтаудың ұстанымдары :
1. Түрлі ақпарат алу көздерін пайдалану, бала қабілетін кең көлемде
қамту, баланың мінез – құлқын, іс - әрекетін жан – жақты бағалау.
2. Баланы танып – білу мен зерттеудің ұзақтығы баланың түрлі жағдайындағы
іс - әрекетін кең көлемде бақылау.
3. Баланың қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін қызмет
аясына баланың іс - әрекетіне талдау жүргізу, арнайы ұйымдастырылған
пәндік, ойындық сабақтарға, түрлі іс – шараларға қатыстыру.
Баланың психологиялық кедергілерін жоюға мүмкіндік беретін тренингтік
әдістерді пайдалану.
1. Жұмыс нәтижесін талдау, бақылау, әңгімелесу, мұғалімдер мен ата –
аналардың сараптамалық бағалары.
Оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай қабілеті олардың белгілі бір іс
- әрекетке бейімділігі арқылы көрінеді, яғни оянып келе жатқан қабілеттің
алғашқы белгісі. Сондықтан да біздіңше балалық кезде ерекше көзге түсетін
бейімділіктердің келешекте олардың қабілеттерінің көрсеткіші екенін
ескеріп, оны дер кезінде көре біліп анықтау біздің міндетті борышымыз
екенін ұмытпауымыз керек. Мысалы: «Компьютердің пайдасы мен зияны»
тақырыбында өткен тренинг сабақта оқушылар өз ойларын ашық айтып, жекелеген
оқушылар дараланып шыға бастады, яғни баланың лидерлік қабілеті оянды деуге
болады.
Келесі өткізілетін сабақтарда балаларға тапсырма берсем, оқушылардың
белсенділігі, қызығушылығы басым болып, шығармашылық қабілеті, ізденушілігі
жоғары деңгейде көрінді.
«Кім көп біледі» сабағымда, сыныптан тыс жұмыстың мәнін ашуда түрлі
әдіс – тәсілдерді пайдалану арқылы жұмысты оқушылардың өздеріне тапсырдым.
Олар 3 топқа бөлінді. Жасылдар, сарылар, көкпеңбек тобы. Әр топ өздерінің
тақырыптарын қорғады. Бұл сабақ ұйымшылдықпен орындалып, сыныптан тыс жұмыс
түрлері толық талқыланып, айқындалды. Өз бетімен жұмысты тиімді
ұйымдастыруда жол ашатын қолайлы жағдай – бұл оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік бейімділігі. Өйткені бұл кездегі оқушылардың
ойлау қабілеті жоғары және қиялдау, елестету, шығармашылық жұмысқа
талпынысы басым болады. Сол себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген
мұғалімге оның берерлік маңызы зор, бұл мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Сол себепті де балалардың өзіндік дамуына жете көңіл бөлінуі керек.
Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек. Ол үшін
мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болғаны жақсы. Мысалы:
орындаушылық, сурет өнері, музыкадан. Дарынды балалармен жұмыс барысында
мұғалім әр қырынан көрінуі шарт. Сол арқылы педагогикалық шеберлігі
шыңдалады. Кез – келген сабақ кезінде мұғалім оқушы алдында тығырықтан шыға
білсе, бұл мұғалімнің шеберлігі. Өз тәжірибемде байқағаным оқушылар бір
сарынды сабақтан жалығады. Оларға үнемі сабақты түрлендіріп, ойын арқылы
сабақты түсіндіре білсең, сол сабақтың қалай тез өткенін байқамай қаласың.
Дарынды балаларда күшті дамыған шыншылдық сезімі болады. Ой –
арманы, қиялы күшті әрі кең өрісті болады. Сонымен, дарынды бала ойлау
дербестігіне ие, ол жаңа мәселелер мен проблемаларды қоя біліп, оларды тың
әдістермен шеше біледі. Сондай тәрбие жұмысының бірі «Ана тілін ардақтай
біл» атты ғылыми конференция. Конференцияда балалар тіл туралы өз ойларын
ғылыми тілде дәлелдей білді. Бұл оқушылардың шығармашылығын, дарындылығын
анықтауға мүмкіндік берді. Дарынды балаларды анықтау үшін оқушыларға арнайы
жеке тапсырмалар беріп, пәнге деген психологиялық қызығушылығын арттыру
керек. Ол үшін дарынды оқушыларға қойылатын арнайы талап деңгейінде
жұмыстар жүргізілуі тиіс.
Дарынды балалармен жұмыс жүргізгенде мұғалімдер оқушыларға ғылыми
негізде жұмыс істеуге баулу қажет. Сондықтан оларға күнделікті ағымдағы
жұмыстармен шырмалмай, тапқырлықпен, шығармашылықпен жігерлі түрде еңбек
етуге мүмкіндік жасау – бүгінгі өмір талабы.
Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс - әрекетке қабілеттілік
байқатады. Мысалы : сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір
музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады. Бірақ бұл қабілеттерді
қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте –
бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт –
бағдар бере алмайды.
Дарынды балаларға берілетін білімнің теориялық жақтары едәуір
тереңдетіліп және кеңейтілген түрде берілуі қажет.
Әр мұғалімнің маңызды міндеттерінің бірі әр оқушының бойындағы
қабілетті, икемдікті көре білу болып табылады. Кейбір оқушылардың қабілеті
ерте ашылған гүл сияқты жұрттың бәрін таңдандырып жарқырап көрінеді де, ал
екіншілерінің мінез – құлқына, темпераментіне байланысты көзге көп түсе
бермейді. Ал мұғалімнің міндеті көзге түсе бермейтін қабілетін көре білу.
Дарынды балалармен жұмыс жасайтын мұғалімдерге мынадай талаптар
қойылады :
- кең пейілді, нақты болу;
-іскерлігімен қызықтыратын тақырып ауқымы кең болуы;
-белсенді, тынымсыз мінез – құлық икемі;
- әзілдесе білуі;
- өзін - өзі жетілдіру барысында көзқарасын өзгертуге әзір болуы.
Шәкірттерді шығармашылық бағыттағы, өздігімен жұмыстарды орындауға
баулу, олардың қабілеттерін шыңдаудың ең тиімді және сенімді жолы болып
табылады.
Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі шарт.
Алдымен кәсіптік қабілетіне талап қойылады.
ХХ ғасырда А. Выготский, А. Леонтьев, В. Давыдовтар «Бала оқу арқылы
дамиды» дегенді алға тартты. Дарындылықты айқындау, оларды дамуына қолайлы
жағдай жасау, мектеп, отбасы, мұғалімдердің ролін анықтау үшін бағдарлама
қажет. Бағдарлама мақсаты – балалардың жеке бас ерекшеліктерінің дамуына
жол ашу, қабілетіне қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру.
Балаға әсер ететін орталар : ата – ана, мұғалім, мектеп, жұртышылық,
жолдастары.
Жұмыс істеу барысында баланың осы орталармен байланысын жете бақылап
отыру керек. Ол үшін арнайы тесттер жасалады. Дарынды балалармен жұмыс
істеудің соңғы нәтижесі білімді өз еркімен, өзі игере алатын нәтижеге
жеткізумен аяқталады.
Ата – аналар дарынды балалар туралы ақпаратты және міндеттерді
орындай отырып, мұғаліммен тығыз байланыста болып, бірлесіп жұмыс жасайды.
Тәрбиенің белгілі бір нүктесі жоқ, адам мінезі өзгерген сайын адам
бойындағы тәрбие де өзгеріске ұшырауы мүмкін. Адам бесіктен өседі, әке –
шешеден, яғни отбасынан тәрбие алады. Кейбір ата – ана «Баланың тамағын
тоқ, киімін бүтін етсем болды, білімді тәрбиені мектеп, мұғалім беруі тиіс»
- деп ойлайды. Осындай ойда болған ата – ананың баласын оқытып жүрген
керісінше «Білім берсем болды, тәрбиесін ата – ана берер» - деп ойлар
болса, баланың болашағына балта шапқанмен бірдей. Сол үшін «Бала біздің
болашағымыз» деген қағиданы естен шығармай, ата – ана, мұғалім болып бала
тәрбиесіне бірігіп көңіл аудару қажет.
Ата – аналарды мектеп қызметін жоспарлау және ұйымдастыру ісіне
тарту, түрлі іс – шараларға ата – аналар мен балаларды бірлесе қатыстыру
қажет. Барлық деңгейдегі әдістемелік жұмыстары мектеп пен отбасының
ықпалдық тәжірибесін, отбасы тәрбиесінің озық тәжірибелерінен түрлі
байқаулар, сайыстар, жарыстар т.б. өткізу арқылы айқындау.
Бүгінгі кезде оқушы болашақ маман деп қарастырар болсақ, қазірден
бастап олардың өмір жолының бағыт – бағдарын айқындауына, мектеп
бітірісімен өз қалауларымен қабілет – қарымына қарай мамандық таңдауы үшін
оған жан - жақты көмектесу, әрдайым рухани жетілдіріп отыру қажет.
Жаңа ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология
бағытымен дамыту үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Жас ұрпаққа
сапалы, мән – мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру – бүгінгі күннің
басты талабы. Қазіргі кезеңде жалпы білімнің міндеті – баланың жалпылама
дамуын қамтамасыз ету ғана емес, ең бастысы оларды жастай өз қабілеті мен
қызығуына қарай белгілі бір мамандыққа арнайы әзірлей білу.
Мұғалімнің міндеті бар мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілет
дарынын ашу. Бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті мұғалім танып, соған
бағыттап білім мен тәрбие берсе, баланың болашағының іргетасы дұрыс
қаланатыны сөзсіз.
Баланың дарындылығын анықтау, дамыту үшін бақылауды асығыс жүргізуге
болмайды. Ол үшін белгілі бір педагогикалық, психологиялық әдістерді
қолданамыз, яғни мектеп психологімен байланыс жасай отырып жүзеге асады.
Баланың табиғатын ұқпаған кісі, оны қанша әурелегенмен еш нәтиже
шығара алмайды. Яғни мұғалім үшін бала жанын түсіну үлкен өнер.
Біз өзімізге сеніп тапсырған әр ата – ананың үміт күтетін перзентін
салауаттылыққа бейімдеп, әдеппен сөйлеуді, үлкен кісіні сыйлауды үйретіп
қана қоймай, тұлғаның бойына игі іс әрекеттер мен адамгершілік қасиеттер
алтын арқау боп өрілсе екен дейміз.
ХХІ ғасырды білімділер ғасыры десек, ғылым мен білім саласында еңбек
ететін жастарымыздың алдында үлкен жауапкершіліктер тұр. Демек, сол
жастарға кәсіби құзыретті маман болып қалыптасуына бағдар беру – басты
мақсатымызға айналуы тиіс.
Бүгінгі таңдағы білім беру жүйесіндегі негізгі мәселе, негізгі талап
– Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев айтқанындай, «Бәсекеге сай білімді
де, өркениетті елдің ұрпағын дайындау.»
Бар ғылымның бастауы – мектеп. Сондықтан біздің басты мақсатымыз -
білім сапасын жақсарту. «Елдің болашағы жастардың қолында, ал жас ұрпақтың
тағдыры ұстаздың қолында» - деп атап көрсеткендей, Елбасы бізге үлкен
міндет артып отыр. Ал оны орындау - бәріміздің қасиетті борышымыз. Егемен
еліміздің болашағы, оның әлемдік өркениеттегі, өз орны ең алдымен білім мен
тәрбиенің бастауы болатын ұстаздың қолында. Ендеше бәсекеге қабілетті,
білімді тұлғаны дамытып қалыптастыру баршамыздың ісіміз екенін бір сәт те
естен шығармауға міндеттіміз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Богоявленская М. Дар богов или все дети талантливы //Школьный психолог.
Прил.к газ. «Первое сентября», 2004, № 42.
2.Рейтинговая система оценки знаний, умений и навыков учеников в школе
одаренных детей «Мурагер» // Дарын, 2004, № 2. – С.76 – 88.
3.Хромова Т. Трудно ли учить вундеркиндов? //Лицейское и гимназическое
образование, 2002, №2. – С. 31 – 34.
4.Иванова И.И. О профессиональном становлении будущих учителей в контексте
работы с одаренными детьми //Инновации в образовании, 2001, №1. – С.122-
124.
5.Иванова И.И. Подготовка учителя к инновационной, научно –
исследовательской деятельности //Дарын,2004,№3.-С.68-75.
Дәріс 6. Әлемдік педагогикалық практикадағы дарындылықты дамыту жүйесінің
бағыттарына талдау жасау
1.Ұлыбританиядағы білім беру мекемелеріндегі оқытуды саралау жүйесі(А, В,
С).
2.Ұлыбританиядағы таңдаулы білім беру мекемелері арқылы дарындылықты қолдау
жүйесі.
3.Әлемдік практикадағы жеке және дистанттық оқыту тәжірибесі.
4.Дарындылықты мемлекеттік емес қолдау жүйесі (АҚШ).
Мақсаты: дарындылықты қолдаудың көкейкестілігі мен маңыздылығын әлемдік
тәжірибе практикасымен дәлелдеу.
Міндеттері:
• әлемдегі дарындылықты педагогикалық қолдау мен дамытудың тенденцияларын
қарастыру;
• дарындылықты дамытудың әлемдік педагогикалық тәтірибесін зерттеудің
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі үшін көкейкестілігі мен
маңыздылығын дәлелдеу.
• дарындылықты дамытудың қазіргі жүйелі бағыттарын нақтылау.
Негізгі түсініктер: жүйе, жүйелілік, жүйелі бағыт, таңдаулы білім,
дарындылықты мемлекеттік қолдау, дарындылықты мемлекеттік емес қолдау.
1972 жылы АҚШ-тағы Білім комитеті дарындылық жайлы мынадай анықтама
береді: дарынды және талантты бала деп - іс-әрекеттің мынадай өрістерінің
бір немесе бірнеше түрінде ерекше, күшті қабілет көрсете алатын, жоғары
жетістікке жете алатын бала аталады. Іс-әрекеттер аясы: интеллектуалдық
(біліктілік); академиялық; шығармашылық немесе продуктивтік ойлау; қарым-
қатынас және озаттық; суретшілік; психологиялық.
Американдық педагог Дж. Рензулли дарындылыққа мынадай түсініктеме
береді: “Дарындылық - үш сипаттаманың үйлесуінің нәтижесі: орта деңгейден
арттыратын интеллектуалдық қабілеттілік, шығармашылық тәсіл және тапсырма
орындауға жоғары себеппен және табандылықпен қызығу. Бұл ерекшелік ересек
жастағы дарынды балаларға тән. Дегенмен, ересек адамдардың дарындылығы бала
кезіндегі көрген тәрбиесіне, тәжірибесіне байланысты” .
Ресей психологтары дарындылық жайлы төменгідей анықтама береді:
«Дарындылық - психиканың жүйелі, өмір бойы дамитын қасиеті. Ол басқа
адамдармен салыстырғанда іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде адамдардың
ең жоғары нәтижеге жету мүмкіндігін анықтайды» (Бурминский Г.В., Матюшкин
А.М., Слуцкий В.М.).
Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан,
бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде
жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар: 1) барлық бала
дарынды болып табылады; 2) дарынды балалар өте сирек кездеседі. Бұл мәселе
туралы психологтар мынадай тұжырым жасайды: потенциалды дарындылық іс-
әрекеттің бірнеше түрімен айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес.
Балалар өздерінің дарындылықтарын іс-әрекеттің әр түрлі түрінде көрсете
алады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің бір түрінде дарындылықтың әр түрлі
аспектілері көрінуі мүмкін. Дарындылықтың бірнеше түрі және формалары бар,
баланың психологиялық мүмкіндігі оның жастық дамуының әр түрлі кезеңдеріне
өте күшті болып келеді және де ол баланын қандай ортада өсетіндігіне
байланысты болады.
Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік
байқатады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық
құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ бұл қабілеттілікті қалыптастырып,
жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла
бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере
алмайды.
Қабілеттілік - адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті орындауда
жетекші роль атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшаңдықтың, тереңдіктің және тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар,
әркімнің қолынан жаңаны жасау мүмкіншілігі, оның белгілі істерді үлгеруге
бейімделген психикалық қасиетінің ерекшелігі.
Дарындылық ұғымының мәнін түсінуде маңызды болып табылатын «қабілет»
түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін атайық:
1. Қабілет - бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды. 2. Қабілет -
барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да
бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік. 3.
Қабілет - нақты адамға топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау,
қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер адам іс-
әрекетке байланысты талаптарды орындай алмаса, оның қабілетінің
жетімсіздігін атап өткен жөн. Мұндай тұлға қажетті білім қорын жинақтап,
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруы үшін күш салып, ұзақ уақыт жаттығуы
тиіс, ал тәрбиеші-педагогтар оны оқытып, үйрету үшін үлкен шеберлік
пайдалануы ләзім. Әйгілі режиссер В. Немирович-Данченко «Кім болса, сол
режиссер бола алады ма?» деген сұраққа: «Әлбетте, әркімде болады, бірақ
біреуге ол үшін 3 жыл оқып, тәрбиеленуі қажет, ал екіншіге - 30 жыл,
үшіншіге - 300 жыл да аз» - деп жауап беріпті. Сонымен бірге, адам қабілеті
уақыт өтумен пайда болып, немесе қандай да қызметке орай қалыптасуы мүмкін.
С.И.Ожеговтың дарындылық «табиғаттан берілген ерекше қабілет» деп
түсіндіріледі. Шығармашылық ойлау, ізденімпаздық-табиғаттың адамзатқа
берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз.
Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі етіп орындауда
көрінетін адамның жеке қасиеті .
Сонымен, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен салыстырғанда
бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше
байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
"Дарындылық" ұғымы "сый" ("дар") деген сөзден шыққан, дамудың қолайлы
ішкі алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық энциклопедияда
төмендегіше анықтама берілген: "Дарындылық - белгілі бір іс-әрекет
саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғарғы
деңгейі".
"Дарындылық" ұғымы "қабілеттілік" ұғымына өте жақын. Дарындылық
пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында психолог
Б.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның дәлелдеуінше, белгілі
бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі
жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі
бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің
ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғалым.
В.А. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің кұрылымын зерттеген
еңбегінде: “Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психологиялық қасиеттер
деп түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің
жиынтығының бірлігі деуге болады" деп тұжырымдайды. Сонымен қатар
"дарындылық" қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Информация о Казахстанско – Британском университете //Дарын, 2004, №1. –
С. 3 – 5.
2.Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс, 1990.- 381с.
3.Тартарашвили Т.А. Подготовка интеллектуальной элиты в США //Вестник
высшей школы, 1989, №1. – С. 84 – 87.
4.Школа для особенных. Беседа с психологом Н.Шумаковой //Лицейское и
гимназическое образование, 2002, №2. – С. 25 – 30.
Дәріс 7. Дарындылықты қолдау мен дамытуға бағытталған педагогикалық
технологиялар сипаттамасы
1.Дарындылықты дамытудың дәстүрлі технологиялары.
2.Дамыта оқыту технологиясы.
3. «Жеделдету» стратегиясы.
4. «Байыту» стратегиясы.
Мақсаты: Болашақ педагогтарды жалпы білім беретін мекемелерде дарындылықты
дамыту бойынша жұмыстың адекватты жолдарымен оқыту.
Міндеттері:
• дарынды балалармен жұмыс істеудің технологиясын теориялық негіздеу;
• дарынды балалармен жұмыс істеудің педагогиялық технологиясын меңгеру;
• болашақта дарынды балалармен жұмыс істеудің педагогикалық іскерлігін
жетілдіруге даярлықты қалыптастыру.
Негізгі түсініктер: технология, педагогикалық технология, педагогикалық
стратегия, оқу-тәрбие жұмысының формалары мен әдістері, педагог бағыты.
Бүгінгі жаңа ғасыр мектептерінің алдында тұрған көп міндеттердің ең
бастыларының бірі – дарынды балалармен жұмыс. Осы балаларға тән қасиеттер:
зеректік, өз бетімен өсу, даму, біліктілік, білімділік. Сондықтан мұғалім
дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын болу керек, ол тек өз білімін,
тәжірибесін беріп қоймай, жан-жақты болуға оқушыны икемдеу керек.Тіпті
керек жерде мұғалім өз көзқарасын өзгертіп, дарынды оқушымен қарым-қатынас
жасаудың жаңа түрлерін іздестіруі керек. Мұның бәрі мұғалімнің жеке
қасиеттерінен басқа, кәсіптік өсуін керек етеді. Яғни, әдістемелік жұмыстың
жаңа түрлерін іздеуге мәжбүр етеді. Дарындылықтың өз табиғатына тән
ерекшеліктері болады. Ғалымдар дарындылықтың туа біткен сондай-ақ жүре
пайда болатын сипаты жөніндегі көзқарасты қуаттайды.
Мамандардың пікірі бойынша дарынды балаларға арналған оқу
бағдарламалары орта қабілеті бар балаларға арналған бағдарламадан өзгеше
болуға тиісті. Сонымен қатар, бұл өзгешелік оқытылатын материалдың
көлемінің үлкендігімен немесе білім-біліктілік процестің жоғары темпінен
анықталмайды. Дарынды балалар әлемнің ерекше бөлігін құрайды, сондықтан
оларға өзгеше оқыту процесі қажет екендігін ескерген дұрыс[5]. Көбінесе
дарынды балалар өзіндік қабілеттері мен диапозондары және жеке мінездері
бір-біріне ұқсамайды. Бағдарламада танымдық процестердің дамуы және
таңдалынып алынған жұмыс стильінің кейбір дағдылары арасындағы
айырмашылықтар ескеріледі. Дегенмен дарынды балалардың кейбір ортақ
қасиеттері де бар, сондықтан оқу бағдарламаларында осы жағдайлар ескерілуге
тиіс. Ортақ қасиеттерге, ерекшеліктерге мыналар жатады:
- принциптің, түсініктің жағдайдың мағынасын тез қабылдау қасиеті. Бұл
ерекшелік пысықтауға арналған материалдың және тақырыптың кеңдігін талап
етеді;
- проблеманың ұтымды жағынан көңіл бөлу және оларды шешуге ұмтылу
қажеттігі. Дәстүрлі оқытуда бұл қажеттілік сирек қанағаттандырылады,
оған арнайы оқу бағдарламаларында өзіндік жұмыстар, ашық типтегі
тапсырмалар, қажетті танымдық қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асыру
қажет;
- түсініктерді ескеру, талдау және ұсыну қабілеті арнайы оқу
бағдарламаларында жоғары танымдық процестердің мақсаты түрде дамуы бұл
қабілеттерді сапалы жаңа деңгейге көтерді және белгілі жағдайдың шексіз
қайталануынан сақтайды;
- өз замандастарына ұқсас еместігін түсінуден туған мазасыздық, қобалжу.
Оқу бағдарламасына аффектілік компоненттің кіруі балаға өзін және
басқаларды түсінуге мүмкіндік береді, өзінің ойларын ашық көрсетуге сонымен
қатар өзін және басқаларды қабылдауға үйретеді.
Дарынды балаларды оқытудың әртүрлі формада іске асатын сан түрлі
стратегиялары бар.
Бұл үшін арнайы бағдарламалар жасалынады. Дарынды балаларды оқытудың
негізгі бағыттарына темппен байытуды, толықтыруды жылдамдату жатады.
Дарынды баланы қарапайым сыныпта оқыту біршама уақыт өткеннен кейін
оның сыныптастарының істеріне бейімделуі себепті олардан айырмашылығы
болмай қалуға әкеліп соғады. Ол жұмыстарының сапасын және санын мұғалімнің
күнделігіне сәйкес орындай бастайды.
Жылдамдату әдісін пайдаланып оқушыларды оқу бағдарламасына
бағыттаудың негізгі талаптары болып мыналар саналады:
- оқушының жылдамдату қызығушылығы, нақты қызығушылық және жылдамдату
қолданылатын сферада жоғары қабілет таныту;
- кемелденген әлеуметтік – эмоцианалдық жағдай;
- ата-аналардың келісімі, бірақ олардың қатысуға белсенділік танытуы міндет
емес;
- жылдамдату математикаға және шет тілдерге қабілеті бар балаларды оқытудың
ең жақсы стратегиясы болып табылады.
Жылдамдатудың бірнеше ұйымдастыру формалары бар:
Мектепке ерте бару, қарапайым сыныптағы жеке бағдарлама бойынша жылдамдату,
басқа сыныптағы оқыту (өзінен жасы үлкен балалармен бірге оқыту), сыныптан-
сыныпқа секіру, арнайы оқу бағдарламалары бар және таңдалынып алынған
балалар тобынан құралған профильдік сыныптар.
Оқытудағы байыту стратегиясы білім кеңістігін кеңейтуге бағытталған.
Дарынды бала тез дамып кетпейді, ол дәстүрлік курстарға қосымша материал
алады, ойлау қабілетін, креативтілігін дамытады, өз бетімен жұмыс істеуге
дағдыланады.
Дамыту стратегиясы бірнеше бағытты қарастырады: ой-өрісін кеңейтеді,
өзін-өзі тану және қоршаған орта туралы білім; осы білімдерді тереңдету
және білім алудың құрал – жабдықтарын дамыту.
Қосымша материал мен одан күрделірек мазмұнға арналған байыту
бағдарламасы білімнің нақты көбеюіне және ақыл-ойдың дамуына бағытталады.
Осындай бағдарламалардың мысалы ретінде тақырып, проблема немесе жеке
дағдылар бойынша мини курстар болып табылады.
Оқытудың модулдік жүйесін пайдалану оқытудың дайындық сапасын жақсартып,
оқушы білімін бағалаудағы сабақтастықты қамтамасыз етеді және білім сапасын
арттыруға ықпал жасайды.Бұл жүйемен оқыту барысында оқушы жыл бойы барлық
тақырыптар бойынша үздіксіз жұмыс істеуіне мәжбүр. Сондықтан оқушылардың
білімін бағалауда субъективті қателердің болуына жол бермейді.
Бағалаудың бір түрі – рейтинг. Рейтинг арқылы оқушылардың жұмыстың қандай
түрімен айналысқандығы туралы толық мағлұмат алып отыруға болады. Рейтинг
– білім мен біліктіліктің, оқушының жеке басындағы сапалылығының жиынтығы.
Ұпайлар саны жинақтала бергенде қорытынды бағаның көтерілуіне мүмкіндік
беріледі. Оқушының әртүрлі жұмыстарын саралап өткізу (тыңдап-түсіну, жазу,
сөйлеу, оқу), оны рейтинг арқылы бақылау оқушының не жақсы, не нашар
қабылдағанын бірден аңғартады. Мұғалім рейтингшілік жүйе арқылы сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін, интелектілік деңгейін білуге
болады.
Мұғалім сабақта ашық өзара қатынастарды қамтамасыз етуге, оқушыларды
сұрақ қоюға, оған жауап іздеуге, бірлесе білім алуда жауапты бірігіп
әзірлеуге, мәселені талқылауды үйретуге тиіс. Бұл әдістің бір түрі –
жобалау. Жобалау жұмысы ойлана білуді үйретіп, белсенділікке баулиды. Соның
нәтижесінде оқушы өз білімін, түсінгенін белсенді ойлау тұрғысына сөйлеу,
жазу арқылы жеткізеді. Бұл мұғалімге оқушының жеке басына көбірек көңіл
аударуға және оқушының тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Жеке
ерекшеліктері анықталып болған соң, оларды дамыту жұмыстары басталады.
Яғни, баланың мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу, ғылыми негіздеуге жоспар
құрылады[6].
Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламасын жасау, жаңа
технология мүмкіндіктерін пайдалану, психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік бақылаулар жүзгізудің арнайы әдістері болуы, сыныптан тыс
шараларды өз дәрежесінде өткізу, өз бетіндік білім алуға жетелу. Апталық
жүктемеге міндетті түрде мән берілуі керек. Тапсырмалар бала жасына,
деңгейіне сай болсын. Түпкі нәтижеге жету жолында білім мен тәжірибені
ұштастыра білуі керек. Жалпы мектеп үшін қазір дарынды балаларды даралап,
саралап оқыту әдістері қойылуда.
Ж.Қараевтың “Деңгейлеп оқыту” әдісі бойынша 4-ші деңгей тапсырмаларын
берген уақытта мұғалім бала ерекшелігіне сай құруға болады. Сол кезде
шартты даралау қолданылады да, баланың бөліп алынғаны басқаларға елеусіз
болып қалады. Осы жерде мұғалімге үлкен міндет жүктеледі: мұғалім
тапсырманы алған білімді жаңғыртатын, эвристикалық ізденіс тәсілдерін
қажет ететін, зерттеу элементін пайдаланатындай етіп құруы керек. Тесттік
формада тапсырма беруде де зерттеленуші бойындағы қабілетті басты назарда
ұстау қажет. Тапсырмалар ойлауға, талдап-жинақтауға, абстрактілеуге
құрылады. Бұларды ақыл-ой гимнастикасы деп те атауға болады. Жеке тұлғаға
баға берілетін сыныптан тыс шаралардың ұйымдастырылуы: пәндік олимпиадалар,
байқаулар, клубтар, үйірмелер, секциялар. Жоғарыда айтып өткендей, түпкі
нәтижеде оқушы өздігінен ізденеді, зерттеу жүргізеді, теорияны тәжірибе
арқылы талдауға талпынады.
Оқу-тәрбие үрдісіне қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық
ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге
ұшыратуы мүмкін. Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек.
Мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болса тіпті жақсы. Мысалы :
орындаушылық, сурет өнері немесе музыкадан.
Бала әрекетіндегі, қимылындағы саналы күштерді ақырын, нәзік түрде
шақырып, оятып отыру керек. Мысалы: ол сурет салып отырғанда, бояумен жұмыс
істегенде, баланың санасын оятатын мақсат қоя білген жөн. Қызыл түспен
басымырақ сурет салынса, көгілдір түспен не салар едің деген сияқты
сұрақтар қойып, жетелеген жөн.
Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі керек.
Алдымен кәсіптік қабілеті күшті болуы керек:
1. Бақылау жүргізу қабілеті. Тест анықтауда, бағдарлама құра білуі.
2. Диагностикалық тексерулерден алған қорытындылар бойынша баламен жұмыс
істеу бағдарламасын құра білуі.
3. Оқу бағдарламаларын қажетіне қарай өзгерте білу.
4. Оқушының икем бағытын нақты ажырату, оған ықпал ету жолдарын сәтті
талдаудағы ептілік.
5. Арнайы оқу жоспарымен жұмыс істеуі.
6. Сөйлеу шеберлігі, ой қорыту жоғарылығы.
7. Ата-аналармен байланыс жасауы және кеңес бере білуі.
Мұғалім оқыту барысында кездесетін терминдермен, ұғымдармен таныс болуы
керек.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай
сан қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. “Дарындылық, данышпандақ, қабілеттілік
дегеніміз не?”, “Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?”, “Оқушы
дарындылығын, оның әлеуметті қабілетін қалай анықтауға болады?”,
“Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?”, “Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасынды байқалады, ал
тағы басқа біреулердікі (Ньютон, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.)
ересек жаста пайда болады?”. Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны
таба білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.
Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің
кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан
анық.
Көбіне “Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсінбеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсететінін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да
аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін
есте ұстағандары жөн.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Қабілет деген не? Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай,
нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттің өзі
жалпы және арнаулы болып 2-ге бөлінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін
адамда тиісті білім жүйесі икемдік пен дағды болуы керек. Қабілеттің
дамуында адамның туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгісі ерекше
орын алады. Іс-әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттің жоғарғы түрін дарындылық деп атайды.
Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс
істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін
құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық.
Баланың дарындылығы оның жоғарғы жүйке саласының туа біткен қасиетімен
тығыз байланысты. Балаға белгілі бір жұмысты ойдағыдай атқару мүмкіншілігін
қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысу қызметтің сол саласында талант
деп атайды[7].
Сонымен талантты адам дегеніміз білікті шығармашылықпен жұмыс жасайтын
адам. Дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін
бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды бала басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен
жігерлі еңбек етеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Савенков А., Беляева Н. Одаренные дети в обычной школе // Народное
образование, 1999, №9.- С.183-185.
Дәріс 8. Дарындылықты анықтау, қолдау және дамытуға бағытталған білім беру
мекемелері мен отбасының біріккен педагогикалық іс-әрекеттері
1.Педагогикалық процесте дарындылықты анықтау, қолдау және дамытудағы
отбасының рөлі.
2.Дарындылықты қолдау бойынша отбасы мен мектептің біріккен жұмысының
жүйесі.
3.Дарынды балалардың ата-анасын психо-педагогикалық қолдау.
4.Дарынды балалардың ата-анасын үйретуге бағытталған педагогикалық ағарту
жұмысын ұйымдастыру.
Мақсаты: мұғалімдер мен ата-аналардың дарындылықты анықтау, қолдау және
дамыту бойынша біріккен жұмыстарының педагогикалық іскерліктерін
қалыптастыру.
Міндеттері:
• білім беру мекемелері мен отбасының дарындылықты анықтау, қолдау және
дамытуға бағытталған біріккен іс-әрекеттерінің педагогикалық үрдісін
теориялық негіздеу;
• дарынды балалардың ата-анасын психо-педагогикалық қолдау бойынша
практикалық іскерліктерді қалыптастыру;
• дарынды және қабілетті балалардың ата-аналарының педагогикалық ағарту
ісінде адекватты құралдарды меңгеруі.
Негізгі түсініктер: отбасы, білім беру мекемелері мен отбасының біріккен
жұмысы, педагогикалық жалпыға бірдей оқыту, педагогикалық ағарту ісі,
отбасын педагогикалық қолдау, отбасы мен мектептің біріккен педагогикалық
үрдісі.
Дарынды балалар қандай? Олар әр түрлі, бір-біріне ұқсамайды. Дарынды
баланы
байқамау мүмкін емес, көпшіліктің ортасында ол өзінің іс-әрекетімен,
бейімділігімен, қабілеттілігімен бірден көзге түседі. Дарынды балаларды
қалай тануға болады? Белгілі зерттеуші Н.С.Лейтес қабілетті балалардың 3
котегориясын анықтап берді.
Бірініші категория – ой - өріс қабілеті ерте жастан байқалған
оқушылар.
Екінші категория – жеке бір іс-әрекет түрі мен белгілі бір мектептегі
ғылым түріне қабілеттілігімен көзге түскен оқушылар.
Үшінші категория – дарындылық күш – қажырымен ерекшеленетін оқушылар.
Ой - өрістік қабілетімен ерте жастан көзге түскен оқушыларға
мектептегі оқу кезіндегі қарқындылық тән. Кейбіреулерінің ақыл-ойы табанды
түрде дамиды да өзқатарластарын басып озады. Олардың ақыл - ойының
кемеңгерлігі сонша – оларды байқамау мүмкін емес. Бала дарындылығының
байқалмайтын жақтарыда кездеседі. Кейде тіпті баланың есейген шағында сирек
кездесетін қабілеттері көрініс тауып жатады. Бала бойындағы белгілі бір
қабілеттің жарқын көрінісі ой - өріс деңгейінің жалпы дамуымен, ғылымның,
өнердің арнайы бір саласын бейімделуімен сипатталады. Дарынды баланың
өзгешелігі неде? Оқушы пікірінің ерекшелігі мен дербестігінде, сұрақты әр
қырынан қарастыруында. Бұл қабілеттер оқушының жоғары деңгейін көрсетіп
тұр, бірақ бұл қабілеттерді мектепте дамытуға жағдай жасалмаған. Баланың
дарындылығын байқағанда не істеу керек? Бала дарындылығының өзіндік
қырларын білген педагог оны оқыту үрдісінде тиімді пайдалануына болады.
Қазір ғылыми әдебиеттерде әлемде дарынды балалардың диогностикасы туралы
түрлі мағлұматтар бар. Бала дарындылығының негізгі белгілерін
Ү.Б.Жексенбаева өз еңбектерінде былай көрсеткен:
- арнайы психометриялық тест;
- баланы бақылаудың түрлі тәсілдері (оқу және оқудан тыс әрекеттерінде,
зертханалық жағдайларды)
- арнайы бағдарлама аясында сынақ сабақтарын өткізу;
- педагог тарапынан оқушының іс - әрекеті мен мінез - құлқын эксперттік
бағалау;
- әр түрлі зияткерлік жарыстар, байқаулар, олимпиадалар т.б. өткізу;
- оқушы шығармасының туындыларын эксперттік бағалау;
- арнай психодиогностикалық тренинг;
Дарындылық - жеке тұлғаның өте күрделі, көп аспектілі қыры. Сондықтан
оларға тән ортақ көрсеткіштерді белгілеу мүмкін емес. Әйтседе,
Ү.Б.Жексенбаева өз еңбекетерінде дарындылықтың бірнеше көрсеткіштерін
берген. Олар – психомоторлық, интеллекутуалдық, академиялық, шығармашылық
және әлекметтік дарындылық.
Дарындылықты анықтау сауалнамалары балаланың қабілеттеріне жасалған
ұзақ уақыт бойғы бақылаулардың нәтижесін растай түсу үшін, сондай-ақ күшті
және әлсіз пстхологиялық сапаларын дәлірек анықтау мен қажетті психо-
педагогикалық көмекті ұймдастыру үшін қажет. Психоөлшеу сауалнамалары бала
бойындағы қөайсыбір дарынның байқалуы мен өзгеру қозғалыстарын зерделеуде
септігін тигізеді. Дарындылық табиғатының ғылыми тұжырымдамаларының
ішіндегі ең маңыздысы динамикалық тұжырым болып табылады. Ол қабілетті
балалар диогностикасы туралы қалыптасқан, яғни дарынды балаларды «бір
сәттік» іріктеу сатысынан оларды жетілдіру мен оқыту жұмыстарын
ұйымдастырудың ерекшеліктерін ескере отырып, ұзақ мерзімді диогностикалау
сатысына дейінгі кезең туралы бір жақты пікірді түбегейлі өзгертеді.
Дарынды балалар диогностикасын ұйымдастырудың маңызды шарттарының бірі -
теориялық, ұйымдастырушылық және әдістемелік деңгейлерден тұратын
диогностика моделін шығару болып табылады. Демек, дарынды балаларды анықтау
– арнайы бағдарлама мен білікті мамандардың қатысуын қажет ететін өте
күрделі мәселе және дарынды балалармен жұмыс істеудегі қажетті кезең болып
табылады. Оқушының дамуы мен тәрбиелілік деңгейін диогностикалаудың барлық
түрлері сияқты бала дарынын анықтауда бала оқитын сыныптың сынып
жетекшісімен және психологпен ата-ана пікірлерін ескеріп, мүмкіндігінше
педагогикалық кеңестер жүргізген дұрыс.
Дарынды баланы анықтауға қажет әдістер.
Дарындылықты анықтау әдістемелері баланың қабілеттеріне жасалған ұзақ
уақыт бойғы бақылаулардың нәтижесін растай түсу үшін, сондай-ақ күшті және
әлсіз психологиялық сапаларын дәлірек анықтаумен қажетті психо-
педагогикалық көмекті ұйымдастыру үшін қажет. Дарынды баланың психикасын
анықтауда кең ауқымды түрлі әдістер қолданылады:
- арнайы психологиялық сұрақнама, әдістемелер;
- баланың іс-әрекетін мұғалімдер, ата-аналар, психологтар тарапынан
экспертті бағалау;
- балалардың шығармашылық жұмысының нақты нәтижелерін мамандар тарапынан
сараптау;
- түрлі танымдық әрі пәндік олимпиадалар, конференциялар, спорт жарыстарын,
шығармашылық байқаулар, фестивальдар және т.б, ұйымдастыру;
- белгілі дарын түрін талдау міндеттеріне байланысты түрлі әдістерді
пайдалана отырып, психодиогностикалық зерттеу жүргізу.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс, 1990.-381 с.
Дәріс 9. Қазақстан Республикасындағы дарынды балалармен жұмыстың нормативті
– заң шығарушы базасының сипаттамасы
1.Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының нормативті-құқықтық
базасының жалпы сипаттамасы. Ондағы дарынды балалармен жұмысқа талдау
жасау.
2.Дарынды балалар үшін арнайы мектептер туралы ереже.
3.Республикалық ғылыми-практикалық орталық «Дарын» туралы ереже.
4.Дарынды балалармен педагогикалық жұмысты ұйымдастыруға бағытталған
нормативті құжаттар сипаттамасы.
Мақсаты: нормативті – құқықтық базада дарынды балалармен педагогикалық іс-
әрекеттің іскерліктерін қалыптастыруды қамтамасыз ету.
Міндеттері:
• дарынды балалармен жұмыста қазіргі бар нормативті-құқықтық құжаттармен
таныстыру;
• мұғалімнің осы құқықтық базада әрекет ету іскерлігінің қалыптасуына
қолдау жасау;
• нормативті - құқықтық құжаттардың ішкі мазмұнымен танысу.
Қазір әртүрлі елдерде дарынды балаларға әлеуметтік, психологиялық және
педагогикалық көмек берудің арнайы бағдарламалары жасалып, қолданылуда.
Дамыған елдерде, сондай- ақ біздің мемлекетімізде де дарынды балаларды
анықтау және диагностикалау жүргізіліп жатыр. Әрі мұндай жобалар жасалып
қолданылуда. Мұнда дарынды, оқуды ерекше қабылдайтын және шығармашыл
балалармен жұмыс жасау үшін мұғалімдерді дайындауға ерекше көңіл бөлінеді.
Педагог ерекше оқу бағдарламаларын игеріп қана қоймау керек, өз
оқушыларының дарындылығына жекеленген қатынас тауып, оның әрбіреуінен
жекедаралықты көру керек. Бізде осындай педагогтар көп пе, бізде олар
дайындала ма? Дарындылықтың арнайы түрлерімен қатар, олардан едәуір
ауқымды, ақылдың абыройы қажет болатын, бар жерде көрінетін ақыл- ой
дарындылығы бар екендігін өмір үнемі көрсетуде. Енді, біздің қоғамымыздың
дамуының қазіргі сатысында ерекше интеллект белгілері бар және сол арқылы
өз құрдастарын басып озатын балаларға көңіл бөлу мектептердің көкейкесті
міндеті.
Қазақстан Республикасының Президентінің «Дарынды балаларға арналған
мектептерге мемлекеттік қолдау көрсету мен дамыту» туралы жарлығына сәйкес
талантты жастарды қолдау мен дамыту мақсатындағы ҚР Үкіметінің 1998 жылғы
24 наурыздағы № 256 қаулысымен Республикалық ғылыми- практикалық «Дарын»
орталығы ашылды. Осы мәселені шешу үшін стратегиялық бағдарлама жасалған.
Соңғы жылдары қосымша білім беру мекемелерінің жүйесі арта
түскендігін айта кету жөн. Аудандар мен қалаларда балалар
шығармашылықтарының орталықтары, спорттық-демалыс орталықтары, туризм және
экскурсия орталықтары құрылуда, қызығушылықтары бойынша құрылған үйірмелер
саны да көбейіп келеді. Егер 2000 - 2003 оқу жылында 75 мектептен тыс
ұйым болса, 2003 - 2004 оқу жылында олардың саны 85-ке жеткен. Қосымша
білім берумен қамтылған балалар құрамы осы кезеңде 2,1 мың адамға
артқан. Дегенмен, қосымша білім беру мекемелерінің мүмкіншіліктері
оқушылар саны мен олардың сұраныстарын қанағаттандыра алмауда.
Облыстың қосымша білім беру жүйесінде де шешімін таппай отырған
мынадай проблемалар бар:
- баланың демалысын, бейімділігін, дарындылығын, қызығушылығын
т.б. қанағаттандыруға тегін қызмет көрсететін, кеңінен пайдалануға болатын
мектептен тыс ұйымдар жүйесінің қысқаруы;
- мектептен тыс мекемелерде материалдық және ақпараттық
базалардың жетіспеуі;
- көп жағдайларда қосымша білім беру мекемелері қызметтерінің
мазмұндары мен технологиялары балалар мен жасөспірімдердің мүдделеріне,
уақыт талабына толық сәйкес келе бермеуі.
Психологиялық педагогикалық әдебиеттерге жүргізілген талдау
балалардың дарындылығын дамыту мәселесінің өзектілікке 1975 жылы таланттар
және дарынды балалардың Бүкіләлемдік кеңесі құрылды. 1988 жылы Еуропа
Кеңесінде үкіметтік емес кеңестік ұйым статусына ие «Евроталант»
ассоциациясы құрылды. Ол 22 мемлекеттің зерттеушілерін, педагогтарын,
кәсіпкерлерін және мемлекеттік қызметкерлерін біріктіріп дарынды
балалармен жұмыс принципі сәйкес заңдылық актылары және еуропа елдерінің
білім беру тәжірибесінің негізі болуын қарастырады. Әлеуметтік тапсырысты
шартты түрде қоғамдық, аймақтық, ұжымдық және индивидуалды деп бөлуге
болады.
Қазақстан үшін дарынды балаларға қамқорлық – тек қана психологиялық-
педагогикалық емес сонымен бірге әлеуметтік мәселе. Олардың қабілеттерін
дамыту еліміздің болашақ кадрлық базисін, интеллеуалдық және шығармашылық
потенциалын қамтамасыз ету құралы ретінде қарастырылады.
«Білім туралы» Заңнын 3 бабында білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттың принципіне: «тұлғаның білімділігін және дарындылықты дамытуды
стимулдау» жатқызылған. Бұл – нағыз гуманизм принципі, әр тұлғаның
ерекшелігін, оның қайталанбастығын мойындауда көрінеді.
1989 жылы КСРО-да «Дарынды балалар» Мемлекеттік бағдарламасы
қабылданды. Одақтың ыдырауына байланысты бағдарламаны ары қарай жүзеге
асыруды Қазақстанда білім беру Министрлігінің білім беру Комитетіндегі
«Дарын» Республикалық ғылыми практикалық орталық Президенттің «Дарынды
балаларға арналған мектептерді дамыту және мемлекеттік қолдау» бұйрығына
сәйкес үкіметтің 24.03.1998 жылғы қаулысына байланысты өз басшылығына
алды. «Дарын» Республикалық ғылыми практикалық орталық дарынды балалармен
жұмыс жасайтын білім беру мекемелерінің мәселенің теориялық өңдеуін және
іс-әрекетін бағыттап отырады. Аймақтық деңгей дарынды балалармен жұмыс
жасауда факторлар кешенін есепке алады: аймақтың экономикалық мамандануы
тұрғындардың ұлттық құрамы, гемографиялық процестер және тағы басқалар
жиынтығы аймақтың білім беру жүйесінің құрылымдық ерекшеліктерін анықтайды.
Ақмола облысы балалардың дарындылығын дамыту жұмысына зейінділікпен
қарады. Бұған жаңа типті оқу мекемелері, олардың іс-әрекетін
ұйымдастырушылық әдістемелік қолдау, әртүрлі деңгейдегі пәндік олимпиадалар
нәтижелері дәлел бола алады. Ұжымдық және индивидуалды тапсырыстар әртүрлі
әлеуметтік топтардың, ата-аналардың және оқушылардың өздерінің білім
қажеттіліктеріне деген айырмашылықтарымен шартталады. Бүгінгі күнде бұл
қажеттіліктердің құрылымы кейбір пәндерді тереңдетіп оқытумен көрінетін
лицейлер, гимназиялар, мектептер және сыныптарға деген сұраныстан
байқалады[8].
Дарынды балаларға қолдау көрсету бағдарламаларын жүзеге асыруда
шешілмей жатқан бірқатар проблемалар бар:
- балалар дарындылығының құзыретті диагностика жүйесінің жоқтығы
(әсіресе ауылдық жерлерде);
- дарынды балаларды оқытып, дамыту мазмұны мен технологиясының,
ұйымдастыру негізінің әзірленбеуі;
- облыста «Дарын» эксперименталдық алаңдарының аздығы;
- балалардың дарындылығын дамытуда білім беру мекемелерінің
қызметінде «балабақша-мектеп-жоғары оқу орны» жүйесінде сабақтастықтың
жоқтығы;
- басқа елдердің осы бағыттағы іс-тәжірибелерін тиімді зерттеп,
пайдаланудың жеткіліксіздігі.
Балалардың дарындылығын дамыту
- әртүрлі әдістердің кең спектрі негізінде балалар дарындылығын анықтау мен
диагностикалаудың кешенді ұстанымдарын іске асыру;
- дарынды балаларды оқытуды ұйымдастыруда үш түрлі нұсқаны кеңінен
қолдану:
- жекелей оқыту – дарынды балаларды оқытатын арнайы білім мекемелерін құру;
- дәстүрлі оқу орындарында (балабақшада немесе мектепте) дарынды балалар
үшін арнайы қоса-жекеше оқыту топтары (сыныптар);
- қоса оқыту – дарынды балаларды «табиғи ортада», яғни өз құрдастарынан
оқшауламай бірге оқыту;
- жеделдетілген оқыту қарқынына бағытталған арнайы топтар мен сыныптар құру
арқылы ақыл-ой, әлеуметтік және дене дамуының деңгейі жоғары балалар үшін
нақты білім беру мекемелерінің мүмкіндіктерін есекеріп «жеделдету»
стратегиясын қолдану;
- дарынды балаларды дамыту проблемаларын шешуге бағытталған, дәстүрлі оқу
жоспарын арнайы біріккен курстармен толықтыратын «көлденеңінен кеңейту»
шаралар жүйесін енгізу;
- дарынды балаларды оқытуда оқу процесін дараландыру, проблемалық оқыту,
танымдық әрекетін ұйымдастыруда оқушылардың бастамасын қалыптастыру
мақсатында зерттеу ұстанымдары принципін іске асыру;
- пәндер бойынша олимиадалар, интеллектаулдық-шығармашылық ойындар,
конкурстар, зерттеу жобалар, фестивальдар мен жарыстардың рәсімі мен
мазмұнын жетілдіру;
- «балабақша-мектеп-колледж-жоғары оқу орны» дарынды балаларды оқыту
жүйесінде үздіксіздікті жүзеге асыру;
- «Дарынды балалар» облыстық ақпараттық деректер банкін қалыптастыру;
- «Дарын» тәжірибелік алаңдарымен жұмыс түрлерін жандандыру мен жетілдіру
және облыста олардың санын көбейту;
- облыста дарынды балаларды анықтау, дамыту және қолдау проблемаларын шешу
аясында халықаралық ынтымақтастықты кеңейту;
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Положение о специализированной школе для одаренных. Сборник
законодательных актов Республики Казахстан по вопросам образования
2.Правила проведения республиканской олимпиады школьников по
общеобразовательным предметам // Дарын, 2003, №5 – С.26-30
3. Правила проведения республиканских научных соревнований школьников //
Дарын, 2003, №5 – С.5-16
4.Типовой учебный план специализированных школ для одаренных детей //
Дарын, 2003, №4 – С.5-16
Дәріс 10. Қазақстан Респупликасындағы дарынды балалармен жұмыс жүйесі
1.Дарынды балалармен жұмыстың алғы шарттары. Республикалық арнайы мектеп
интернаттардың іс – тәжірибесіне талдау жасау.
2. «Дарын» РҒПО ұйымдастырылуы. Дарынды балаларға арналған облыстық және
аймақтық мектептердің іс-тәжірибесі.
3.Мектептің жаңа типтерінің дарынды балалармен іс-тәжірибесі –
гимназиялар, лицейлер, кәсіби кластар.
4.Интелектуалдық ойындар, жарыстар, олимпиадалар.
Мақсаты: дарынды балалармен жұмыс жүйесін жүйелі, тұтас іс-әрекет ретінде
түсінуді қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Міндеттері:
• дарынды балалармен жұмыс туралы теориялық түсінікті жүйе ретінде
қалыптастыру;
• білім беру мекемелерінің дарынды балалармен іс-тәжірибесін ашу;
• интеллектуалдық ойын, жарыстардың қажеттігін дарындылықты дамыту құралы
ретінде көрсету.
Негізгі түсініктер: жүйе, жүйелілік, республикалық арнайы мектеп-
интернаттар, дарынды балалар үшін мектептер, мектептің жаңа типтері,
интеллектуалдық жарыстар.
Дарын» орталығы туралы ақпарат
Шығыс Қазақстан өңірлік ғылыми-практикалық «Дарын» оралығы ШҚО әкімнің 1999
жылғы 17 мамырдағы №1-620 Р өкімі бойынша құрылды.
Орталықтың жұмыс істеу мақсаты – Шығыс Қазақстан облысының дарынды
балаларын анықтау, дамыту және қолдау көрсету үшін жағдай жасау, олардың
әлеуетіндегі мүмкіншіліктерін жүзеге асыру.
ШҚ ӨҒП «Дарын» орталығының негізгі міндеттері:
1) жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда жүйелі ойлау мен қызмет етуге
қабілетті, дарынды тұлға тәрбиелеу;
2)дарынды балалар мен жастарды әлеуметтік, құқықтық және зияткерлік тұрғыда
қорғауды қамтамасыз ету;
3)Қазақстан Республикасының зияткерлік әлеуетін қалыптастыруға ықпал ету;
4)тұлға дарындылығын дамыту саласындағы халықаралық қызметтестікті кеңейту.
ШҚ ӨҒП «Дарын» орталығы жұмысының жалпы бағыттары
- облыс бойынша дарынды балалармен жұмысты ұйымдастыратын мекемелер жүйесін
(«Дарын» аймақтық жүйесін) құру;
- дарынды балалармен жұмыс істеу бойынша эксперименттік оқыту-тәрбиелеу
мекемелерін (мектептер, эксперименттік алаңдар және т.б.) құру;
- дарынды балалармен жұмыс істеу бойынша ғылыми негізделген бағдарламалар,
тесттер мен оқу
құралдарын әзірлеуді ұйымдастыру;
- «Дарын» аймақтық жүйесінің компьютерлік желісін құру;
- дарынды балалар мәселесі бойынша мониторинг жүйесі мен компьютерлік
мәліметтер деректемесін құру;
- мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін қоғамдық ұйымдармен
(ассоциациялармен, кеңестермен және т.б.) өзара әрекеттестік орнату;
- қоғаммен байланыс қызметін ұйымдастыру;
- оқыту мен сайыстар, турнирлер, жарыстар, пәндік олимпиадалар,
конференциялар және басқа да шаралар өткізу барысында дарынды балалар мен
жастарды анықтауға арналған технологияларды әзірлеу;
- оқушылар мен мұғалімдерді түрлі деңгейдегі олимпиадаларға дайындауға
арналған Республика және шет мемлекеттердегі алдыңғы қатарлы ЖОО-ның
ғалымдарының қатысуымен өтетін он-лайн сабақтар, Дәріслар, шеберлік
сыныптарды әзірлеу және өткізу; дарынды балалармен жұмысты ұйымдастыру
бойынша қашықтық олимпиадаларды, сайыстарды, қашықтан оқыту семинарларын
өткізу;
- дарынды балаларды құқықтық қорғау қызметін құру, психологиялық және
әдістемелік консультацияларды ұйымдастыру;
- біркелкі ақпараттық мәліметтер базасының жүйелі түрде толықтырылып
отыруы; орталық қызметінің медиабейнесі; пресс-орталық жұмысын ұйымдастыру;
мұрағат құжаттарының жүйеленуі мен толықтырылып отыруы; орталық сайтының
мазмұнды болуы;
- ақпараттық-баспа жұмысы (баспа өнімдерінің макеттелуі, таралымдалуы мен
таратылуы; ақпараттық бюллетеньдерді дайындау мен шығару, Кәсіпорын туралы
жарнамалық және ақпараттық-анықтағыштық материалдар құру; оқу-әдістемелік,
ғылыми әдебиеттерді, оқу құралдарын, соның ішінде, электронды оқулықтарды
басып шығару мен тарамдау, Кәсіпорын жұмысының бағыттары бойынша
нормативтік, анықтағыштық материалдар және т.б. басып шығару; олимпиада
тапсырмаларын көбейту; Кәсіпорын өткізген шаралар нәтижесі бойынша
сертификаттар, грамоталар дайындау және т.б.);
- Халықаралық ғылыми, бейіндік мектептердің, ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың, семинарлардың, форумдардың және т.б. жұмыстарына қатысу,
дарынды балалармен жұмыс істеу бойынша жинақталған тәжірибемен алмасу;
- білім беру саласындағы түрлі әлеуметтік жобаларды, бағдарламаларды,
әдістерді, технологиялар, концепциялар, үлгілер, әдістемелерді әзірлеу мен
тәжірибеге енгізу;
- дарынды балалармен жұмыс істеп жүрген педагогикалық қызметкерлерге
әдістемелік көмек көрсету;
- Қазақстан Республикасының жастар саясатын қалыптастыру мен жүргізуге
қатысу;
- ақылы білім беру қызметін көрсету есебінен қосымша қаражат жинау.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Встреча Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева с одаренными
детьми // Дарын, 2003, №5.-С.8-9.
2. «Дарыновцы» благодарят Главу Государства // Дарын, 2003, №5.-С.9-11.
3.Об итогах республиканских научных соревнований школьников 2004 года //
Дарын, 2004, №2.-С.6-19.
4.Развитие потенциала человека – вклад в наше будущее (к пятилетию РНПЦ
«Дарын») // Дарын, 2003, №5.-С.3-7
Практикалық (семинар) сабақтың жоспары:
Практикалық сабақ 1. Дарындылықтың теориялық негіздері
1.Дарындылық психологиялық құбылыс ретінде.
2.Дарындылықтың тұқым қуалауы.
3.Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегі дарындылық ұғымының
мағынасы.
4.Дарындылық мәні.
Мақсаты: Дарындылықты жеке бастың психологиялық құбылысы ретінде түсіну.
Міндеттері:
• осы құбылысты түсінудің әр түрлі әдіснамалық бағыттарына талдау негізінде
дарындылық мәнін анықтау;
• ұғымды түсінудің әдіснамалық бағыттарына ғылыми талдау;
• дарындылықты ғылыми ұғынудың практикалық маңыздылығын түсіну.
Негізгі түсініктер: талап, дарындылық, қабілет, нышан, дарындылық
механизмі, дарындылық құрылымы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Грабовский А.И. К вопросу о классификации видов детской одаренности
//Педагогика, 2003,№8.- С.13 – 18.
2.Биология одаренности. Беседа с ученым – генетиком А.Седовым //Лицейское и
гимназическое образование. – 2002, 3. – С. 41 – 52.
3.Куатова А.Проблемы формирования творческой активности одаренных учащихся
в современной психолого – педагогической литературе //Поиск, 2001, №6. – С.
143 – 145.
Практикалық сабақ 2. Балалар мен жеткіншектерде дарындылық байқалуының
ерекшеліктері
1.Дарындылық түрлері.
2.Шығармашылық – дарындылықтың көрінісі ретінде.
3.Оқушының оқу іс - әрекетінің мотивациясы дарындылықтың негізгі
сипаттамасы ретінде.
4.Потенциалдық дарындылық.
Мақсаты: дарындылықтың әр түрлі формалары мен түрлері туралы түсініктің
қалыптасуына қолдау жасау.
Міндеттері:
• дарындылықтың әр түрлі сыртқы көрінуінің бар екендігін дәлелдеу;
• дарындылықтың сыртқы көрінуінің түрлерін ажырата білу іскерлігін
қалыптастыру;
• дарындылықтың негізгі сипатының мазмұнын ашу.
Негізгі түсініктер: жалпы дарындылық, арнайы дарындылық, дарындылық
компоненттері, дарындылық сипаттамасы, шығармашылық, креативтілік, жеке
бастың мүмкіндігі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
3. Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс,1990. – 381с.
4. Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К
газ. «Первое сентября» , 2004, № 4.- С. 16 – 20.
Практикалық сабақ 3. Балалар ұжымындағы дарындылардың жай – күйіне
психологиялық – педагогикалық талдау жасау
1.Дарынды балалардың психологиялық – физикалық даму ерекшеліктері.
2.Дарынды балалардың психологиялық – жастық дамуының сипаттамасы.
3.Дарынды балалардың ұжыммен өзара әрекетін ұйымдастыру бойынша
педагогикалық жетекшілік жасаудың міндеттері.
Мақсаты: ғылыми психологиялық – педагогикалық әдебиеттерге шолу жасау
арқылы дарынды балалардың балалар ұжымымен өзара әрекетін ұйымдастыру
бойынша педагогикалық жетекшілік жасаудың қажеттігін дәлелдеу.
Міндеттері:
• дарынды балалардың психологиялық-физикалық даму ерекшеліктерін
қарастыру;
• дарынды балалардың психологиялық-жастық дамуының ерекшеліктеріне
сипаттама беру;
• дарынды балалардың құрдастарымен өзара әрекетінің түрлеріне талдау
жасау.
Негізгі түсініктер: психикалық даму, жастық даму, дамудың озуы, қарым-
қатынас, өзара әрекет, балалар ұжымы, ұжымдағы қарым-қатынастың
комфорттілігі және дискомфорттілігі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Байтукова Б.У. Развитие творческого мышления учащихся как основная задача
современной школы //Дарын, 2004,№1. – С.90 -94.
2.Одаренные дети. Пер. с англ. М.:Прогресс, 1990. – 381с.
3.Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К газ.
«Первое сентября», 2004,№8. – С. 21 – 22.
Практикалық сабақ 4. Дарындылық диагностикасының концептуалдық бағыттары
1.Балалар мен жасөспірімдердің интеллектуалдық мүмкіндіктерінің
диагностикасы дарындылықты зерттеп – білудің негізі ретінде (тест IQ).
2.Ойлаудың «шапшаңдығын» зерттеу.
3.Баланың іс-әрекетінің мотивациялық саласын дарындылық диагностикасының
негізі ретінде зерттеу.
4.Шығармашылық белсенділік дарындылықтың пайда болуы ретінде.
Мақсаты: дарындылықты зерттеудің әр түрлі концептуалдық бағыттарының бар
екендігін дәлелдеу, олардағы ортақтық пен жекені анықтау.
Міндеттері:
• зерттеушілердің дарындылықты зерттеу әдістемелерін меңгеруінің
қажеттігін дәлелдеу,
• дарындылықты анықтау бойынша педагогикалық іс - әрекетті құралдандыру
іскерлігін қалыптастыру;
• дарындылықты ерте диагностикалаудың педагогикалық қажеттігін ашу;
Негізгі түсініктер: диагностика, диагностика әдістері, кешендік әдістеме,
зерттеу нәтижесі, нәтижені өңдеу.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Одаренные дети. Пер. с англ. М.:Прогресс, 1990. – 381с.
2.Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К газ.
«Первое сентября», 2004, №8. – С. 22 – 25.
3.Славинская И.С. Диагностика и развитие одаренности в системе
специализированной школы – интерната //Дарын, 2004, №1.- С.95 – 98
Практикалық сабақ 5. Дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасаудың
ерекшеліктері
1.Мұғалімнің дарынды балалармен жұмысқа даярлығының ерекшеліктері.
2.Мұғалімнің дарынды балалармен жұмысқа педагогикалық жетекшілік жасау
мотивациясының ерекшеліктері.
3.Дарынды балалармен жұмыста дамытушы ойындарды қолдану.
4.Дарынды балаларды интеллектуалдық жарысқа даярлаудың бірқатар
әдістемелерінің сипаттамасы.
Мақсаты: мұғалімнің дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасауға
арнайы психологиялық – педагогикалық даярлығының қажеттігін дәлелдеу.
Міндеттері:
• дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасаудың даярлығын теориялық
негіздеу;
• дарындылықтың дамуына педагогикалық жетекшілік жасау үшін педагогикалық
жағынан сұрыпталған тиімді құралдарды қалыптастыру;
• мұғалімнің дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілігінің жағымды
мотивациясын қалыптастыру.
Негізгі түсініктер: педагогикалық жетекшілік, педагогикалық жетекшілікке
даярлық, іс - әрекет мотивациясы, іс - әрекеттің жағымды мотивациясы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Богоявленская М. Дар богов или все дети талантливы //Школьный психолог.
Прил.к газ. «Первое сентября», 2004, № 42.
2.Рейтинговая система оценки знаний, умений и навыков учеников в школе
одаренных детей «Мурагер» // Дарын, 2004, № 2. – С.76 – 88.
3.Хромова Т. Трудно ли учить вундеркиндов? //Лицейское и гимназическое
образование, 2002, №2. – С. 31 – 34.
4.Иванова И.И. О профессиональном становлении будущих учителей в контексте
работы с одаренными детьми //Инновации в образовании, 2001, №1. – С.122-
124.
5.Шин Э.Е. НОУ – как инструментарий работы с одаренными детьми //Дарын,
2003, №6. – С.52-61.
6.Иванова И.И. Подготовка учителя к инновационной, научно –
исследовательской деятельности //Дарын,2004,№3.-С.68-75.
Практикалық сабақ 6. Әлемдік педагогикалық практикадағы дарындылықты дамыту
жүйесінің бағыттарына талдау жасау
1.Ұлыбританиядағы білім беру мекемелеріндегі оқытуды саралау жүйесі(А, В,
С).
2.Ұлыбританиядағы таңдаулы білім беру мекемелері арқылы дарындылықты қолдау
жүйесі.
3.Әлемдік практикадағы жеке және дистанттық оқыту тәжірибесі.
4.Дарындылықты мемлекеттік емес қолдау жүйесі (АҚШ).
Мақсаты: дарындылықты қолдаудың көкейкестілігі мен маңыздылығын әлемдік
тәжірибе практикасымен дәлелдеу.
Міндеттері:
• әлемдегі дарындылықты педагогикалық қолдау мен дамытудың тенденцияларын
қарастыру;
• дарындылықты дамытудың әлемдік педагогикалық тәтірибесін зерттеудің
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі үшін көкейкестілігі мен
маңыздылығын дәлелдеу.
• дарындылықты дамытудың қазіргі жүйелі бағыттарын нақтылау.
Негізгі түсініктер: жүйе, жүйелілік, жүйелі бағыт, таңдаулы білім,
дарындылықты мемлекеттік қолдау, дарындылықты мемлекеттік емес қолдау.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Информация о Казахстанско – Британском университете //Дарын, 2004, №1. –
С. 3 – 5.
2.Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс, 1990.- 381с.
3.Тартарашвили Т.А. Подготовка интеллектуальной элиты в США //Вестник
высшей школы, 1989, №1. – С. 84 – 87.
4.Школа для особенных. Беседа с психологом Н.Шумаковой //Лицейское и
гимназическое образование, 2002, №2. – С. 25 – 30.
Практикалық сабақ 7. Дарындылықты қолдау мен дамытуға бағытталған
педагогикалық технологиялар сипаттамасы
1.Дарындылықты дамытудың дәстүрлі технологиялары.
2.Дамыта оқыту технологиясы.
3. «Жеделдету» стратегиясы.
4. «Байыту» стратегиясы.
Мақсаты: Болашақ педагогтарды жалпы білім беретін мекемелерде дарындылықты
дамыту бойынша жұмыстың адекватты жолдарымен оқыту.
Міндеттері:
• дарынды балалармен жұмыс істеудің технологиясын теориялық негіздеу;
• дарынды балалармен жұмыс істеудің педагогиялық технологиясын меңгеру;
• болашақта дарынды балалармен жұмыс істеудің педагогикалық іскерлігін
жетілдіруге даярлықты қалыптастыру.
Негізгі түсініктер: технология, педагогикалық технология, педагогикалық
стратегия, оқу-тәрбие жұмысының формалары мен әдістері, педагог бағыты.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Савенков А., Беляева Н. Одаренные дети в обычной школе // Народное
образование, 1999, №9.- С.183-185.
Практикалық сабақ 8. Дарындылықты анықтау, қолдау және дамытуға бағытталған
білім беру мекемелері мен отбасының біріккен педагогикалық іс-әрекеттері
1.Педагогикалық процесте дарындылықты анықтау, қолдау және дамытудағы
отбасының рөлі.
2.Дарындылықты қолдау бойынша отбасы мен мектептің біріккен жұмысының
жүйесі.
3.Дарынды балалардың ата-анасын психо-педагогикалық қолдау.
4.Дарынды балалардың ата-анасын үйретуге бағытталған педагогикалық ағарту
жұмысын ұйымдастыру.
Мақсаты: мұғалімдер мен ата-аналардың дарындылықты анықтау, қолдау және
дамыту бойынша біріккен жұмыстарының педагогикалық іскерліктерін
қалыптастыру.
Міндеттері:
• білім беру мекемелері мен отбасының дарындылықты анықтау, қолдау және
дамытуға бағытталған біріккен іс-әрекеттерінің педагогикалық үрдісін
теориялық негіздеу;
• дарынды балалардың ата-анасын психо-педагогикалық қолдау бойынша
практикалық іскерліктерді қалыптастыру;
• дарынды және қабілетті балалардың ата-аналарының педагогикалық ағарту
ісінде адекватты құралдарды меңгеруі.
Негізгі түсініктер: отбасы, білім беру мекемелері мен отбасының біріккен
жұмысы, педагогикалық жалпыға бірдей оқыту, педагогикалық ағарту ісі,
отбасын педагогикалық қолдау, отбасы мен мектептің біріккен педагогикалық
үрдісі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс, 1990.-381 с.
Практикалық сабақ 9. Қазақстан Республикасындағы дарынды балалармен
жұмыстың нормативті – заң шығарушы базасының сипаттамасы
1.Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының нормативті-құқықтық
базасының жалпы сипаттамасы. Ондағы дарынды балалармен жұмысқа талдау
жасау.
2.Дарынды балалар үшін арнайы мектептер туралы ереже.
3.Республикалық ғылыми-практикалық орталық «Дарын» туралы ереже.
4.Дарынды балалармен педагогикалық жұмысты ұйымдастыруға бағытталған
нормативті құжаттар сипаттамасы.
Мақсаты: нормативті – құқықтық базада дарынды балалармен педагогикалық іс-
әрекеттің іскерліктерін қалыптастыруды қамтамасыз ету.
Міндеттері:
• дарынды балалармен жұмыста қазіргі бар нормативті-құқықтық құжаттармен
таныстыру;
• мұғалімнің осы құқықтық базада әрекет ету іскерлігінің қалыптасуына
қолдау жасау;
• нормативті - құқықтық құжаттардың ішкі мазмұнымен танысу.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Положение о специализированной школе для одаренных. Сборник
законодательных актов Республики Казахстан по вопросам образования
2.Правила проведения республиканской олимпиады школьников по
общеобразовательным предметам // Дарын, 2003, №5 – С.26-30
3. Правила проведения республиканских научных соревнований школьников //
Дарын, 2003, №5 – С.5-16
4.Типовой учебный план специализированных школ для одаренных детей //
Дарын, 2003, №4 – С.5-16
Практикалық сабақ 10. Қазақстан Респупликасындағы дарынды балалармен жұмыс
жүйесі
1.Дарынды балалармен жұмыстың алғы шарттары. Республикалық арнайы мектеп
интернаттардың іс – тәжірибесіне талдау жасау.
2. «Дарын» РҒПО ұйымдастырылуы. Дарынды балаларға арналған облыстық және
аймақтық мектептердің іс-тәжірибесі.
3.Мектептің жаңа типтерінің дарынды балалармен іс-тәжірибесі –
гимназиялар, лицейлер, кәсіби кластар.
4.Интелектуалдық ойындар, жарыстар, олимпиадалар.
Мақсаты: дарынды балалармен жұмыс жүйесін жүйелі, тұтас іс-әрекет ретінде
түсінуді қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Міндеттері:
• дарынды балалармен жұмыс туралы теориялық түсінікті жүйе ретінде
қалыптастыру;
• білім беру мекемелерінің дарынды балалармен іс-тәжірибесін ашу;
• интеллектуалдық ойын, жарыстардың қажеттігін дарындылықты дамыту құралы
ретінде көрсету.
Негізгі түсініктер: жүйе, жүйелілік, республикалық арнайы мектеп-
интернаттар, дарынды балалар үшін мектептер, мектептің жаңа типтері,
интеллектуалдық жарыстар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Встреча Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева с одаренными
детьми // Дарын, 2003, №5.-С.8-9.
2. «Дарыновцы» благодарят Главу Государства // Дарын, 2003, №5.-С.9-11.
3.Об итогах республиканских научных соревнований школьников 2004 года //
Дарын, 2004, №2.-С.6-19.
4.Развитие потенциала человека – вклад в наше будущее (к пятилетию РНПЦ
«Дарын») // Дарын, 2003, №5.-С.3-7
4. Студенттердің өздік жұмыстары.
№Тақырып СӨЖМақсаты Тапсырма мазмұны ӘдебиетҰпай саныӨтілу мерзіміФормасы1Дарындылықтың теориялық негіздері
Дарындылықты жеке бастың психологиялық құбылысы ретінде түсіну.1.Дарындылық мәселесін зерттеуге арналған ғылыми психологиялық – педагогикалық әдебиеттерге библиографиялық көрсеткіш құрастырыңыз.
2.Әр түрлі зерттеушілер еңбектеріндегі «дарындылық» түсінігінің анықтамаларына салыстырмалы кесте құрастырыңыз.Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс,1990. – 381с.
Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе//Нач. Школа. Прил. К газ. «Первое сентября» , 2004, № 4.- С. 16 – 20.404- апта1.Библиографиялық көрсеткіш құрастырыңыз.
2.Кесте құрастырыңыз.Балалар ұжымындағы дарындылардың жай – күйіне психологиялық – педагогикалық талдау жасауғылыми психологиялық – педагогикалық әдебиеттерге шолу жасау арқылы дарынды балалардың балалар ұжымымен өзара әрекетін ұйымдастыру бойынша педагогикалық жетекшілік жасаудың қажеттігін дәлелдеу.1.Ғылыми көпке танымал әдебиеттер арқылы дарынды балалардың психофизикалық және психожастық даму ерекшеліктерінің бар екендігін дәлелдейтін белгілі адамдардың өмірінен мысал келтіріңіз.
2.Дарынды оқушы мен балалар ұжымының комфортті қатынасын қалыптастыруға бағытталған педагог (сынып жетекшісі) әрекетінің үлгі бағдарламасын құрыңыз.1.Байтукова Б.У. Развитие творческого мышления учащихся как основная задача современной школы //Дарын, 2004,№1. – С.90 -94.
3.Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К газ. «Первое сентября», 2004,№8. – С. 21 – 22.357- апта1.Жазбаша мысал келтіріңіз.
2.Үлгі бағдарламасын құрыңыз.Дарындылық диагностикасының концептуалдық бағыттарыдарындылықты зерттеудің әр түрлі концептуалдық бағыттарының бар екендігін дәлелдеу, олардағы ортақтық пен жекені анықтау.1.Дарындылықты диагностикалаудың концептуалдық бағыттарын ашып көрсетіңіз.
2.Баланың интеллектуалдық мүмкіндіктерін зерттеу әдістерінің кешенін сипаттаңыз.
3.Оқушылардың оқу мотивациясын зерттеудің әдістері туралы айтыңыз.
4.Шығармашылық белсенділікті зерттеу әдістерінің кешенін сипаттаңыз.Савенков А. Одаренный ребенок в массовой школе //Нач. Школа. Прил. К газ. «Первое сентября», 2004, №8. – С. 22 – 25.
Славинская И.С. Диагностика и развитие одаренности в системе специализированной школы – интерната //Дарын, 2004, №1.- С.95 – 984012- аптаБаяндамаҚазақстан Республикасындағы дарынды балалармен жұмыстың нормативті – заң шығарушы базасының сипаттамасынормативті – құқықтық базада дарынды балалармен педагогикалық іс-әрекеттің іскерліктерін қалыптастыруды қамтамасыз ету.1.Қазақстан Республикасында қабылданған дарынды балалармен жұмысты ұйымдастыруды қамтамасыз ететін құжаттар тізімін құрыңыз.
2.Еліміздегі оқушылардың интелектуалдық жарыстары туралы ереженің бірін талдаңыздар. Оның жағымды және жағымсыз жақтарын бөліп көрсетіңіздер.
Правила проведения республиканской олимпиады школьников по общеобразовательным предметам // Дарын, 2003, №5 – С.26-30
Правила проведения республиканских научных соревнований школьников // Дарын, 2003, №5 – С.5-163515- апта1.Тізім құрыңыз.
2.Кесте жасаңыз
№Тақырып СОӨЖМақсаты Тапсырма мазмұны ӘдебиетҰпай саныӨтілу мерзіміФормасы1Дарындылықтың теориялық негіздері
Дарындылықты жеке бастың психологиялық құбылысы ретінде түсіну.1.Психологиядағы дарындылық түсінігін ашыңыз.
2.Дарындылыққа тұқымқуалаушылықтың ықпалын анықтаңыз.
3.Дарындылықтың пайда болуына ықпал жасайтын факторларды анықтаңыз.1.Грабовский А.И. К вопросу о классификации видов детской одаренности //Педагогика,2003, №8.- С.13 – 18.
3.Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс, 1990.–381 с.153- аптаАқпараттық баяндама 2Балалар мен жеткіншектерде дарындылық байқалуының ерекшеліктеріДарындылықтың әр түрлі формалары мен түрлері туралы түсініктің қалыптасуына қолдау жасау.1.Дарындылық түрлерін ашыңыз. Олардың өзара байланысын дәлелдеңіз.
2.Дарындылық компоненттерін сипаттаңыз.
3.Оқуға деген мотивацияның жетекші маңызын дарындылықтың басты сипаттамасы ретінде дәлелдеңіз.
4.«Жеке бас мүмкіндігі» түсінігінің мәнін ашыңыз.Ұсынылған әдебиеттерді қараңыз156- аптаБаяндама3Дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасаудың ерекшеліктеріМұғалімнің дарындылық дамуына педагогикалық жетекшілік жасауға арнайы психологиялық – педагогикалық даярлығының қажеттігін дәлелдеу.1.Балалар дарындылығының дамуына педагогикалық жетекшілікті ұйымдастыруды қамтамасыз ететін мұғалім профессиограммасының негізгі құрылымдық компоненттерін ашыңыз.
2.Мұғалімнің дарынды балалармен өзара қатынасының типтерін сипаттаңыз.
3. «Дарындылықтың дамуы» түсінігінің мәнін ашыңыз.
4.Дарындылықты дамыту процесіндегі педагогтің әр түрлі ұйымдастырушылық, білім берушілік және тәрбиелеушілік әрекеттерінің рөлін көрсетіңіз.1511-аптаСұрақтарға жауап жазыңыз4Дарындылықты қолдау мен дамытуға бағытталған педагогикалық технологиялар сипаттамасыБолашақ педагогтарды жалпы білім беретін мекемелерде дарындылықты дамыту бойынша жұмыстың адекватты жолдарымен оқыту.
1.Дарынды балалармен педагогикалық жұмыстың теориялық концепцияларына талдау жасаңыз.
2.Зерттеліп отырған мәселемен байланыста дамыта оқыту технологиясының мүмкіндіктерін сипаттаңыз.
3.Педагогтың дарынды балалармен жұмыс істеудегі педагогикалық әсер ету әдістері мен формаларын, технологияларын таңдаудағы ұстаған бағытын ашып көрсетіңіз.
4. «Жеделдету» және «байыту» стратегияларының педагогикалық мәнін көрсетіңіз.1.Савенков А., Беляева Н. Одаренные дети в обычной школе // Народное образование, 1999, №9.- С.183-185.
1514- аптаЖаднама жасаңыз
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz