Файл қосу
Меншік құқығын қорғау
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК042-14-5-07.01.20.07.03 - |
| | |2012 |
|«Рим құқығы» пәнінің | | |
|оқу-әдістемелік кешені |№1басылым | |
| |. | |
| |.09.2012ж. | |
«РИМ ҚҰҚЫҒЫ»
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«5В030100»- құқықтану мамандықтарына арналған
Семей
2012
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
2. Дәрістер
Дәріс-1. Рим құқығының ұғымы, жүйесі
Мақсаты: Ежелгі Рим құқығының түсінігі, рим азаматтық құқығының маңызы
және Рим жеке құқығының жүйелерін, соның ішінде пандектілік жүйе мен
институциялық жүйелерді оқытып, үйрету. Студенттерге Ежелгі Рим құқығының
шығу тарихы мен оның мәнін, рим құқығының заңгерлер үшін маңызын оқыту.
Сонымен қатар, рим құқығының ерекшеліктерін оқыту.
1Рим құқығының ұғымы, жүйесі
2 Рим құқығының тарихи мәні
1. Римдiк құқық терминiмен көне Рим құқығы Рим мемлекетiнiң құл иелену
құқық тұсындағы құқығымен айқындалады. Рим мемлектiнiң даму тарихы және Рим
құқығының барлық жүйесi шет мемлекттердiң тарихи құқығы курсында оқытылады.
Римнiң азаматтық құқық негiздерi пәнi мүлiктiк құқықтың маңызды
мәселеллерiмен, сонымен бiрге отбасылық құқықтың қағидаларын Абсолюттiк
монархия тұсындағы мезгiлiн қамтиды. Бiздiң қазiргi қоғамда Азаматтық құқық
терминi құқықтың мүлiктiк қатынастарын реттейтiн аумағында қолданылады.
Латын тiлiнде Азаматтық деген сөзге civiles. Алайда ius civile қазiргi
азаматтық құқыққа толығымен сәйкес келмейдi. Бұл терминмен бiрден Еж.
Римнiң ұлттық құқығы сипатталады. Бұл құқықтың тек Рим азаматтарына –
квириттерге ғана таралған. Сондықтан, ол кейде Квириттiк құқық деп аталады.
Бұл жағдайда ius civile халық құқығына, яғни ius gentium-ге қарсы шығады.
ius gentium Римнiң барлық тұрғындарына тән, соның iшiнде перегриндерге тән
құқық болатын. ius gentium перегриндермен Рим азаматтарының арасындағы
туындайтын мүлiктiк құқықты реттейтiн болғандықтан, ол Рим азаматтарының
құқықтарының бiрi болып табылатын. Рим құқығы терминiмен Рим заңгерлерi кең
философиялық категорияны қамтитын, жалпы барлық халыққа тән, олардың табиғи
құқығын айқындайтын құқық деп есептеген – ius, naturale - табиғи құқық. ius
civile-кей жағдайда құқықтың кей жүйесiне қарсы шығады. Олар преторлардың
тәжрибесiнде және магистраттардың тәжрибесiнде қалыптасқан құқық, кейде
преторлық құқық деп аталады. Бұл қарсылықта ius civile – халық жиналысында,
кейiннен сенаттан шыққан құқық нормаларын белгiлейдi. Сонымен азаматтық
құқыққа бүгiнгi түсiнiк бойынша Римде 3 аталған жүйе кiрген:
1. Цивильдiк құқық (қарапайым құқық)
2. Халық құқығы.
3. Преторлар құқығы.
Бұл үш түсiнiкке жалпы терминi ретiнде ius privatium, яғни жеке құқық деген
мағынаны бiлдiредi. Жеке құқық көпшiлiк құқыққа қарсы қарсы қойылады.
Римнiң классикалық мерзiмдегi Ульпиан атты заңгерi құқықтың осы 2 саласын
былай бұлектейдi: Көпшiлiк құқық - бұл Рим мемлекетiнiң мәртебесiне және
жағдайына қатысты құқық, ал Жеке құқық жеке тұлғалардың мұдделерi мен
пайдасына қатысты құқық. Сонымен жеке және көпшiлiк құқықтарды ажырататын
жағдай Ульпианның ойы бойынша құқықтық қорғаудағы сипаты: Көпшiлiк құқық
саласына жеке тұлғалардың мүдделерiн қорғайтын нормалар, ал жеке құқық
саласына мемлекет мүдделерiн қорғайтын нормалар жатады.
Рим заңгерлерiнiң құқықты көпшiлiк және жеке құқыққа бөлуi тәжiрибесi
бүгiнгi күнгi көпшiлiк құқық жүйелерiнде де кейбiр елдерде қабылданған
мысалы: Франция мен Германияда, азаматтық құқықты бөлудi талап етедi.
Субъектiлердiң өзара мүлiктiк қатынастарын реттеу. Сауда жағдайындағы
қатынастардан бөлiп шығарады.Сауда қатынастары арқылы реттеледi. Азаматтық
құқық ссуда құқығымен бiрiгiп жеке құқықты қарастырады, ол азаматтық құқық
синонимi сипатында қолданылады. Жоғарыда көрсетiлген көпшiлiк мүдделер мен
жеке мүдделер құқығын бұлектеу өзiнiң сипаты арқылы да айырмашылықта
болады. Жеке қоғамдық қатынастарды реттеуде кұпшiлiк құқыққа келесi
принциптер тән:
1. Көпшiлiк құқықтың мәселелерi жеке тұлғалардың келiсiмi арқылы
өзгертiлмейдi.
2. Құқықтық нормаларды қандай да жағдайда жеке тұлғалар өзгерте
алмайды.
Мiне осы көрсетiлген жағдайларда көпшiлiк құқық мәселерiнiң 2 жақтың
келiсiмi арқылы өзгертiлуге болмайтындығы дәлелденедi. Бұндай жағдайда
бұгiнгi күнгi теорияда императивтiк, әмiршiлдiк мiндеттi тұрде орындалуы
қажет деп аталады. Императивтiк нормалар жеке азаматтық құқықта кездеседi.
Мысалы: Римдегi қамқоршылыққа алу институты жеке азаматтық құқық институты
болып табылады. Дегенмен, құқық институтына қатысты мәселелер мысалы,
қамқоршының қамқорлықтағы тұлғаның мүлкiн өз қарамағына алуы императивтiк
нормалармен реттеледi. Жеке азаматтық құқыққа тән емес бұл құқық саласына
бiр жағынана екi жақ ұз ерiктерiмен келiсiмге келуi тән болса, 12 кесте
заңдарында көзделген.
2. Рим жеке құқығының жүйесі жеке кұқығының құқықтық нормаларының
топтастырылуының анықталған тәртібі.
Теорияда құқықтық нормалардың топтастырылуының екі жүйесін атап көрсетеді:
пандектілік жэне институциялық.
Пандектілік жүйе төрт негізгі арнайы бөлімдерді қамтиды:
Заттық құкық
Міндеттемелік құқық
Отбасы қүқығы
Мұрагерлік құқық
Институциялық жүйеде жалпы бөлім болмайды, ал негізгі бөлім мынадай
бөлімдерге бөлінеді
Құқық субъектілері
Заттық құқық
Міндеттемелік қүдық
Мұрагерлік құқық.
Рим жеке кұқығын топтастырудың негізі жария жэне жеке құқыққа бөлінуіне
байланысты. Ерте рим жеке құқығы квирит тайпаларының атымен квириттік деп
аталды. Бүл жүйе кейіннен цивильдік құқық деп аталды және ол қатаң ұлттық
сипатқа ие болды. Тар мағынадағы цивильдік қүқық деп, заңдармен бекітілген
жеке құқыктың тар ұлттық жүйесі танылды. Цивильдік құқықпен қатар преторлық
кұқық жүйесі қалыптасты. Құлиеленушілер таптардың- жер иеленушілер мен
өңдеушілердің өсуі таптық қайшылықтардың өсуіне әкеліп сокты. Рим емес
азаматтардың арасындағы қатынастарды кұқықтық реттеу қажеттілігі туды. Бұл
арнайы лауазым иесі- претордың арнайы актіні қабылдауы арқылы жүзеге
асырылды. Осы актілердің жиынтығы преторлық құқықты құрады.
Цивильдік кұкық тек рим азаматтарына қолданылды. Кейіннен шаруашылык
қатынастардьщ өркендеуіне байланысты басқа рим емес азаматтармен пайда
болған қатынастарды қүқықтық реттеу халық қүқығы арқылы жүзеге асырылды
және аталған құқық римдік емес басқа барлық азаматтардың құқықтарын
қорғады.
Бүл құкық жүйесі әртүрлі ұлттың өкілдері қатысқан халықаралық тауар
айналымының қағидаларынан жэне жалпы нормалардан қалыптасты. Халық
құқығының мазмұны әмбебап құқықтық жүйесінің -рим классикалық құқығының
пайда болуына негіз болды. Бұл жүйенің тауар өндірісінің және тауар
айналымының дамуына қосқан үлесі зор.
Рим жеке құқығы өзінің дамуында классикалыққа дейінгі кезеңнен, классикалық
кезеңге және кейіннен абсолюттік монархия кезеңінен өтті. Бірінші кезеңде
рим құқығы патриархальдық қоғамдық
қатынастарды реттеуге қызмет етті. Классикалық кезеңде рим жеке
құқығы тауар - ақша қатынастарын реттеуге кызмет етті. Абсолютті
монархия кезеңінде жеке құқық нормаларын кодификациялау
жүйелеу жургізілді.
2Бiр кезде рим құқығын “Жазылған ақыл” деп атаған.
әрине бүгiнгi күнi жеке құқығы мүлiктiк қатынастардың, әсiресе сауда
айналымында күрделi аумағын шектеуде көп алға кеткен. Дегенмен көптеген
жаңа заңды құрылымдар рим құқығында қалыптасқан элементарлық түсiнiктер мен
категориялардан тұрады. Рим жеке құқығы азаматтық және сауда заңдылықтарын
оқып үйренуде және кәсiби заңгерлердi дайындаудың негiзгi базасы болып
табылады. Рим құқығының мәнi оның келешек құқықтың дамуына ғана емес,
мәдениеттiң дамуына да үлкен әсерiн тигiздi. Рим құқығы қарапайым тауар
иелерiнiң құқықтық қатынастарын (сатушы ,сатып алушы,несие берушi, несие
алушуы, келiсiм шарт, мiндеттеме және т.с.с) өте жоғарғы дәлдiкпен
сипаттайды. Бұл жайында Ф.Энгельс былай деген: “Рим құқығы жеке меншiк
тұсындағы өмiр жағдайларын және қоғам қайшылықтарын классикалық заң ретiнде
өте жоғары дәрежеде реттейдi, сондықтан да кейiнгi заңдар оған айтарлықтай
жақсартулар енгiзе алмады”.
Рим құқығының бұл ерекшелiктерi орта ғасырдағы Европаның дамып келе жатқан
өнеркәсiбi мен саудасы әрi қарай жетiлген құқықтық базаны талап етуi
қарапайым құқықтық феодалдық нормалары өмiр талабын қанағаттандыра алмаған
жағдайда - рим құқығының рецепциясы деген өте қызық процестiң туындауына
әсер еттi.
Рецепция арқылы ортағасыр мемлекетi тәжiрибесiне енiп, Рим құқығы
кейiнiрек басқа да азаматтық құқықтық нормаларды қамтиды. Рим құқығы ұз
әсерiн азаматтық құқыққа да тигiздi. Сондықтан да азаматтық құқықты терең
түсiну рим құқығын бiлмей мүмкiн емес. Заң теориясы мен тәжiрибесiнде
тұрақталған кейбiр терминдер мен түсiнiктердi (Мыс: реституция, вендикация,
универсалдық, мирасқорлық, мұрагерлiк және т.б) ұзiнiң туындаған жерiнен
бастап оқып бiлмесе, оларды жақсы түсiну мүмкiн емес.
2. Рим құқығы өзiнiң айқындылығымен, атап айтсақ жақсы заңдылық
технологиясымен ерекшеленедi.
Сондықтан да, олар бұгiнгi заңгерлерге заң категорияларын айқын бөлектеп
тұжырымдауға жақсы мүмкiндiк бередi. Заң технологиясын игеру заң шығару
жұмысында және заңды дұрыс қолдану iстерiнде де өте қажет. Заңдар әркiмге
түсiнiктi тiлмен ғана баяндалып қоймай, олардың редакциясы және мәтiнi заң
шығарушының ненi айтқысы келгенiне сай болуы тиiс. Заң жалпы норма, ал
жалпылық барлық мүмкiндiктердi дамытуы қажет. Заң шығарушыға қоятын осы
талаптарды iске асыру заң технологиясын жоғарғы деңгейде игерудi талап
етедi. Заңды қолданушы заңгер заңның жалпы нормаларын және өмiрдегi нақты
жағдайлардың құрамын жақсы талдай бiлiп, олардан дұрыс қорытынды шығаруы
тиiс. Рим құқығы ұзiнiң нақтылығы және айқындылығымен талаптарға жауапты
үлгiсi ретiнде айқындалады.
Рим құқығына тек мемлекет әсері ѓана емес, мәдениеттіњ де дамуы себебін
тигізеді. Мәдениет саласыныњ қалыптасуы арқасында сауда саттықта қарқын
алды, сол кездіњ өзінде-ақ құқықтық міндеттемелер сатып алу мен сатушы,
борышқор, шарт, міндеттемелер сияқты қ±қықтық элементтер кµріне бастады.
Өзінің мәні мен мањызына байланысты Рим құқығы қазіргі заңгерге өте
керекті нәрсе болып тұр. Оны оқып т‰сіну зањ тәжірибесінде де, дәл айтқанда
заң шығару жұмысымен айналысушыларѓа да мањызды.
Бақылау сұрақтары:
1. Рим азаматтық құқығының ұғымы.
2. Рим жеке құқығының ұғымы.
3. Жеке құқықтың көпшiлiк құқығынан айырмашылығы
4. Рим азаматтық құқығының негiзгi жүйелерi
5. Бiртiндеп жақындау процесi және бұл жүйелердiң тұтасып кетуi
Дәріс 2. Рим құқығының қайнар көзі
Мақсаты: Рим құқығының негізгі қайнар көздерінің құрамын оқыту, рим құқығын
пайдалана отырып заңгерлердің қызметін реттеу тәсілдерін үйрету
1.Юстинианның кодификациясы себептері мен процесі
2.Талап қою туралы ілім
1. Рим тарихшысы Тит Ливий ХII-кесте заңдарын бүтiн көпшiлiк құқық пен жеке
құқықтың қайнар кұзi деп атап өттi. Бұл жерде қайнар көз сөзi рим құқығының
мықты құқық саласы ретiнде өсiп шыққан негiзi, тамыры мағынасында
қолданылады. Әртүрлi халықтардың Рим құқығы заң әдебиеттерiнде құқықтың
қайнар көзi әртүрлi мағынада қолданыллады:1) құқық нормаларының қайнар көзi
ретiнде; 2) құқық нормаларының пайда болуының әдiсi ретiнде; 3)құқықты
танудың қайнар көзi ретiнде.
Құқықтың соңғы қайнар көзi ретқнде қоғам өмiрiнiң материалдық жағдайлары
танылады. Бұл жағдайды әрдайым есте сақтау керек, әсiресе құлиеленушi
қоғамның тұсындағы құқықты оқыған кезде.
Заң әдебиеттерiнде кездесетiн өзге жағдайларда құқықтың қайнар көзi
мағынасы-құқықтың, құқық нормаларының қандай тәсiлмен, қандай жолмен
жасалады дегент сұрақтарға жауап бередi. Бұл жағдайда құқықтың қайнар көзi
терминiнiң мағынасымен шатасып қалмауы үшiн, құқықтың жасалу түрлерiн айтып
өткен дұрыс. Рим құқығы тарихында құқықтың пайда болуы мына жолдармен
қалыптасқан:
1. Қарапайым құқық ;
2. Заң (Республика кезеңiнде - халық жиналысының қаулылары,
принципат кезеңiнде - сенатконсульттар, абсолюттiк монархия
кезеңiнде - император конституциялары);
3. Магистраттар эдиктттерi;
4. Заңгерлер қызметi.
Юстиниан Институцияларында жазылған құқық (ius scriptum) пен жазылмаған
құқықтың (ius non scriptum) аражiгi ашылып көрсетiлген. Жазылған құқық -
бұл билiк органдарының шығарған заңдары және өзге де құқық нормалары.
Жазылмаған құқық - бұл тәжiрибенiң өзiнде қалыптасатын нормалар. Егер
мұндай тәжiрибеде қалыптасқан адам iс-әрекетiнiң ережелерi мемлекеттiк
билiктiң қолдауы мен қорғауына иеленбесе, олар жәй ғана әдет-ғұрып болып
қалады. Ал, егер әдет-ғұрып мемлекеттен қолдау тапса, олар қарапайым
құқықты құрайтын заңи әдет-ғұрыпқа, кейде мемлекеттiк билiкпензаң түрiнде
қабылданады.
Әр кезеңде құқықтың қалыптасуы бұл тарихи кездейсоқтық емес. ғұқықтық
жағдайдың мазмұны оның сыртқы факторларға сәйкес келетiндiгiндей,құқықтың
формалары да мемлекеттiк саясатты айқындайтын барлық жағдайларға,уақыт пен
орынның әлеуметтiк-экономикалық жағдайларына тәуелдi болады.
Қарапайым құқық-Рим құқығының пайда болуының көне түрi болып табылады.
ғарапайым құқық нормалары Рим құқығында mores maiorum-ата-баба әдет-
ғұрыптары, usus - қарапайым тәжiрибе, commentarii magistratium-
магистраттардың тәжрибесiнде қалыптасқан ә.ғ, consuetudo - ә.ғ. император
кезеңiнде терминдермен сипатталады.
2. Әдет-ғұрыптардың ұзақ уақыт қолдануына қарағанда,оның мәртебесi жоғары,
алайда ол заңнан күштi болмауы керек. Республика кезеңiнде заңдар халық
жиналысынан өтiп leges деп аталатын. Заңның толық күшi болуы үшiн Рим
мемлекетiнiң 3 органының қатысуы керек едi.
1.Магистрат- халық жиналысын шақыруға құқығы бар орган;
2.Халық- жобаны қабылдау немесе қабылдамау мақсатында жиналған халық.
3.Заң - магистрат ұсынған, халық қабылдаған заң сенаттың қолдауынан өтуi
тиiс.
Рим құқығының қалыптасуының бiр түрi болып Магистраттар Эдиктi болып
табылады. Эдикт терминi dico сөйлеймiн мағынаға сәйкес магистраттардың
белгiлi iс бойынша ауызша баяндамасы. Уақыт өте келе эдикт қалыптасқан
тәжiрибе бойынша республикалық магистрлердiң қызметiне кiрiсу барысында
жарияланатын арнайы бағдарлама мағынасында қолданылады. Магистраттар өз
эдиктiлерiнде олардың қызметiнiң негiзгi ережелерi, қандай жағдайда талап
қойылады,қандай жағдайда қойылмайды және т.с.с мәселелердi
жариялайды.Мұндай магистраттың бiр жылдық ызметiнiң бағдарламасын
анықтайтын эдиктiлерiн жеке жағдайға байланысты бiр рет жарияланатын
эдиктiлерге қарағанда тұрақты деп атаған.
Эдикт шығаратын преторлар да, магистранттар да магистранттар да заңдарды
өзгертуге, бас тартуға немесе жаңа заң шығаруға құдыретi жоқ болады.
Мысалы: Гайдың айтуынша претор өзге бiреуге мұрагерлiк құқықты бере
алмайды. Бiрақ сот қызметiнiң басқарушысы ретiнде претор цивильдiк құқық
нормаларына тәжiрибелiк мән беруi немесе цивильдiк құқықтың кейбiр ережесiн
күшiнен айыра алатын. Мыс: кейбiр жағдайларларда претор меншiк иесi емес
азаматты қорғап, меншiк иесiн қорғаусыз қалдыруы мүмкiн, бiрақ меншiк иесi
емес азаматты меншiк иесi ете алмайды.
Юрист Марциан преторлық құқықты өмiрдiң жаңа қажеттiлiгiне тез жауап
беретiн және оларды қанағаттандыратын цивильдiк құқықтың жанды дауысы деп
атап өткен.
Цицеронның шығармаларында рим заңгерлерiнiң қызметiнiң түрлерi respondere,
cavere, agere, scribere терминдерiмен көрсетiлген. Respondere-терминi рим
заңгерлерiнiң кеңес беру қызметi, agere-тараптардың iс жүргiзу барысындағы
iс-әрекетiне басшылық жасау және т.с.с. Ерте заманда заңгер қызметiн заңға
түсiнiк беретiн, заңи құпияларын көпшiлiкке жарияламайтын жеке кастаны
құрайтын понтификтер атқаратын. Заңгерлердiң құқықтық шығармашылық қызметi
принципат кезеңiнде нақты мойындалды. Осы кезең Рим құқығының шарықтау
кезеңi болатын. Көптеген ғасырларға шығармашылық мағынасын сақтап қалған
рим заңгерлерiнiң күшi негiзiнен ғылым мен тәжрибенiң айырылмас
байланысынан болатын. Рим заңгерлерi құқықтық құрылымдарын өмiр
қажеттiлiгiне сай жасайтын.
Республика кезеңiндегi атақты заңгерлер деп :Марк Манилий, Юний Брут,
Публий Муций, Сцевола, Аквилий Галл, Цицерон сияқты заңгерлердi атауға
болады. Классикалық кезеңнiң көрнектi өкiлдерi Лабеон, Капитон болды. Осы
заңгерлерден заңгерлердiң 2 мектебi бастау алды: Прокулян мектебi, Сабиньян
мектебi.Бұл заңгерлерден басқа Юлиан, Помпоний, Гай, Папиниан, Павел,
Ульпиан-атты заңгерлердi атап өткен жөн.
Бiзге кейбiр бөлiмдерi ғана жеткен рим заңгерлерiнiң ғылыми-әдеби
шығармаларын келесi бөлiмдерге бөлуге болады. Бiрiншi претолық құқыққа
қарсы шыққан цивильдiк құқықтың нұсқасындағы шығармалар. Бұл шығармаларда
заңгерлер Сабиннiң “Азаматтық құқық туралы” шығармасындағы жоспарларға
сәйкес жасайтын. Заңгерлердiң шығармаларының бұл категориясын libra ad
Sabinum деп атайтын.
Шығармалардың екiншi тобын преторлардың эдиктiлерiне түсiнiк беретiн
шығармалар құрайды. Мысалы: Лабеонның, Гайдың, Павелдiң, Ульпианның
шығармалары.
Үшiншi тобына цивильдiк құқық пен преторлық құқықты байланыстыратын
дигестердi жатқызуға болады.
Төртiншi тобын оқулықтар,яғни институциялар болатын. Олардың iшiнде ең
атақтысы Гайдың Институциялары.
Бесiншi тобын “Сұрақтар” (Цельза,Помпония), ”Жауаптар” (Папиниан) атты
казустардың жиынтығы құраған.Сонымен қатар рим заңгерлерi арнайы сұрақтарға
байланысты көптеген монографиялар жазған.
5-ғасырдың орта кезiнде плебейлер патрицилармен күресiп кейбiр
жетiстiктерге жетедi. 451 ж 10 адамнан сайланатын (комиссия құру) заң
шығару үшiн комиссия құрылды. Ол көрнектi патрицилерден құралып, кең
уәкiлдiктермен пайдаланады. 1-жыл бойы iстi кодекстеу бiтпеген соң 2-шi
жылы 10 адамнан жаңа комиссия құрылды. Бiрақ бұл жолы оның қарапайым
құқықтың жаңа өңделген түрiн жинақтап шығарды. Оны тарихта 12 кесте заңдары
деп атады. Олар шындығында да жай ғана құқықтардың жиынтығы едi. Бiрақ оның
алдағы жерде Рим империясы үшiн үлкен пайдасы болды. Рим тарихшысы Тит
Ливийдiң айтуынша 12-кесте заңдары көпшiлiк құқықтың да, жеке құқықтың да
ең басты қайнар көзi болды. 12-кете заңдары өз атын қаланың орталық
алаңында 12 ағаш тақтасына ойылып жазылған әдет-ғұрып заңдарына байланысты
алды. Кейбiр мәлiметтерге қараған Рим азаматтығын алу үшiн осы 12-кесте
заңдарын жатқа бiлу мiндеттi болды. Осы заңдар негiзiнде плебейлер құқығы
қорғалды. Заңның толық тұпнұсқасы бiзге толық жеткен жоқ. Оларда тек қана
Римнiң көрнектi тарихшылары мен заңгерлерiнiң шығармаларынан көруге болады,
әсiресе Цицеронның, Ульпианның, Гайдың щығармаларында жазылған. Осы аталған
заңгерлер iшiнде б.э. 2-ғасырда өмiр сүрген заңгер Гайдың сол кездегi
Римдегi заңгерлер мектебiне арналған шығармасы “Институция”-ны атауға
болады. Оны кездейсоқ 1816 ж тарихшы Нейбур Италияның Веронна қаласынан
тауып алды.
12-кесте заңдарының негiзгi белгiсi мүлiктi екi категорияға бөлiп қарады 1-
жер, мал, құлдар т.б. 2-өзге мүлiктер. 12-кесте заңдары мына сөздерден
басталады. “Егер сотқа шақырылса келсiн. Бiрақ өкiмет жауапкердi шақыруға
ешбiр шара қолданбайды. Оны дауласушының өзi ертiп келуi тиiс.”
2. Римде кодификацияның басталуы Рим құқығының белсендi дамуының Рим
мемлекетiнiң құлдырауымен тұспа-тұс келедi. Құқық бұрынғыдай жедел дамуын
тоқтатты. Сондықтан құқық нормалардың саны сапасына көшетiн болды. Империя
кезiнде бүкiл толып жатқан императорлардың басқару актiлерiн бiр жүйеге
келтiрiп тәрт iптi қатаң формада үстемдiк ететiн, құл иеленушiлiк топтың
ерiгiн бекiту керек болды. Ең алғашқы кодификациялауды император
конституцияларын жинақтаушы жеке тұлғалар бастаған едi. 5-ғ 1-жартысында
император Федосий-2 “Codex Theodosianus” (Феодосий кодексi) атты алғашқы
кодификация жарық көрдi. Бұл кодекс 16 кiтаптан тұрды, ал кiтаптар
–титулдардан тұратын.
Рим империясының 2-ге бөлiнуiнен соң (батыс және шығыс) батыс бөлiгi
ирландық жаулаушылардың қоластында болды. Оның аумағында Вестгот, Остгот,
Бургунт корольдiктерi пайда болды. Бұл корольдiктерде рим құқығы өз күшiн
сақтап қалды.
Феодосий-2-нiң кодификациясына қарағанда, б.э. 6-ғ.1-шi жартысында, шығыс
императорларының iшiндегi ең бiр iскерi Юстинианның тұсында жарық көрген
Юстиниан кодификациясы болды. Осы уақытта варварлардың қолында болған
Римнiң Батыс бөлiгiмен, Шығыс бөлiгiн қосу жоспарланған едi. Сонымен қатар
сол заманға сай, мазмұны айқын құқық керек болды. Осыған орай Юстиниан оған
дейiн жиналған барлық заң актiлерiн бiр жинаққа келтiрудi алдына мақсат
етiп қойды. Заңгерлердiң ұзақ жұмысының нәтижесiнде толық заңгерлiк жинақ
пайда болып, оған “Corpus juris civilus” деген атақ берiлдi. Юстиниан
архаизмдердiң барлығын жою, құлиеленушiлiк құрылысты баянды ету және шексiз
монархияны бекiту бағытында жұмыстар жүргiздi.
2. Кодификация жұмыстарын жүргiзген-император кеңесiн басқарған Трибониан
және Константинополь мектебiнiң профессоры Феофил болды.
524-534 ж үш жинақ дайындап шығарды.
Институция
Дигестер
Пандектер
Юстинианның кодексi мен бұйрықтары Новеллалар деп аталды.
Гайдың институциясы-бұл адамдар үшiн түсiнiктi, ең жақсы, қарапайым
және бай тiлде жазылған еңбек болды. Ол өз еңбектерiнде Рим құқығының
маңызды тұстарын ашып көрсеттi. Еңбектерiнiң құрылысын-жай адамдар, заттар,
мiндеттемелер деп үшке бөлдi. Институциялар 4-топқа, кiтаптар титулдарға,
титулдар параграфтарға бөлiндi.
Дигестер- “Corpus juris civilus”-тiң ең үлкен бөлiмi. Бұған Римнiң
ең маңызды 40-заңгерлердiң еңбектерi енгiзiлдi. 1570 кiтаптан үзiндi
алынды. Олардың iшiндегi ең маңыздылары Ульпиан мен Павелдiң еңбектерi деп
есептелiндi.
Юстиниан кодексi-бұл императорлардың ресми жарлықтары, Юстинианның
өзi шығарған 50-жарлығы осы жинақтарға енгiзiлдi. Жарлықтардың негiзгi
мақсаты-бұрынғы императорлардың шығарған жарлықтарының арасындағы
қайшылықтарды жою болды. Жарлықтар ретке келтiрiлiп, кодекстiң жаңа жаңа
редакциясы шығарылды. Осы кодекс бiздiң заманымызға дейiн сақталып, бұгiнде
Юстинианның еңбектерiмен танысуға мүмкiндiк берiп отыр. Новеллалар
Юстинианның өзi шығарған бұйрықтардан тұрады.
3. Мемлекеттiк сот жоқ болған кезде рим халқы жеке қол жұмсау кезеңiн
басынан кешiрдi. Әр адам егер оның құқығына қол сұқса ол өзi сотсыз құқығын
қорғай алатын. Бiрақ бiраз уақыт өткен соң құқық қорғаудың бұл түрi
жойылды. Алайда Рим құқығында жеке қол жұмсаудың кейбiр элементтерi
сақталды. Рим құқығында өзiн-өзi қорғау бiраз уақыт өмiр сұрдi. Ол құқық
бұзушылықтың болмауын реттейдi. Құқықты бұзған кезде оның қайтадан күшпен
қалпына келтiруге тыйым салынады. Егер бiр адам соған қарамастан құқықты
қалпына келтiрем десе оған қарсы шара қолданылады. Құқықты қорғау функциясы
сотқа берiледi. Соттың 2-түрi болады:
Юдиция публика мемлекеттiң мүдделерiн, бұзылған iстердi қарастырады;
Юдиция привата (жеке сот) азаматтық iстердi қарастырады.
Рим азаматтық iс-жүргiзуi 2-кезеңге бөлiнген: Юс және Юдициум. Бiрiншi
кезеңде iстi шешiм шығаруға дайындайды. Iстiң қарастырылуы және шешiм
шығару 2-кезеңде болады, бұл iс жүргiзу ординарлық болып табылады.
Абсолюттiк монархия кезеңiнде iс жүргiзудiң 2-кезеңге бөлiнуi жойылды. Ал
процесс төтенше экстра ординарлық деп аталады.
2. Республика кезде азаматтық iс-жүргiзуi лексакциялық деп аталынады.
Бiрiншi кезеңде ( Ин Юрэ) 2-жақ соттың магистраттың алдында белгiленген бiр
салт-дәстүрдi жасап, белгiленген сөздердi айтады. Бұл сөзде талапкер өз
талабын айтады, ал жауапкер өзiнiң қарсылығын бiлдiредi. Ин Юрэ соңғы
кезеңi Метис Контестацио деп аталады lites contestatio дамудың белгiлеуi.
2-шi кезеңде магистраттың шешiмi мен тағайындалған судья дәлелдердi
тексерiп шешiм шығарады.
Формулярлық iс-жүргiзу Республиканың соңғы жылдарында (б.э.д 17ж) leges
акциялық iс жүргiзуiнiң орнына формулярлық iс жүргiзу келедi. Бұл iс
жүргiзу бойынша талаптар мен қарсылықтар салт дәстүрсiз айтылады. Ал (Ин
Юрэ) кезеңiнiң аяғында талапкерге судьяға арналған хат берiлген. Бұл хатта
судьяға талапты қалай шешу керек екендiгiн айтылған. Бұл хат бұйрық ретiнде
қолданылатын және формула деп аталатын. Барлық адамдар үшiн бұл iс-жүргiзу
Августың заңдарымен белгiленедi. Б.э.д. (17ж) жаңа iс жүргiзу бойынша
претор ескi ережемен жұмыс iстемейтiн, ол жаңа қоғамдық қатынастарды тануға
мүмкiндiк алды. Ал ескiрген қатынастарды қорғамауға құқығы болды. Ол үшiн
претор талапкерге заңның формуласын бермейтiн. Әр претор өзiнiң эдиктiсiнде
талапты қорғау немесе қорғамау кездерiн жариялайды. Сол себептен Рим
құқығындағы талаптар жұйесi, формула бiрнеше бөлiмдерден тұрады:
1. Судьяның тағайындауы;
2. Ad Tolitio мыс: белгiленген бiр мүлiктi бiр адамға беру;
3. Бөлiм гентенция талапкердiң шағымдары;
4. Демонстрация-iстiң құрамы, мазмұнынан тұрады;
5. Конденация-судьяның жауапкердi ақтау немесе соттау құқығы;
Формуланың құрамына эксцепция және прескрипция қосымша
бөлiмдерi ретiнде кiре алтын.
Эксцепция-бұл жауапкердiң талапқа қарсылығы.
Прескрипция-бұл талапкердiң келешекте жауапкерден қалған мүлкiн қайтарып
алуы.
3. 3-ғасырдың соңында формулярлық iс-жүргiзудiң орнына
экстраординарлық iс-жүргiзу келген едi. Бұл iс-жүргiзу екi кезеңге
бүлiнбейдi және магистрат судьяға iстi бермейтiн. Экстраординарлық iс-
жүргiзудi әкiмшiлiк органдар жүзеге асыратын. Iстiң қаралуы жариялылық
болып есептелмейтiн. Егер талапкер iс қаралған кезде келмейтiн болса, iс
аяқталған. Ал егер жауапкер келмейтiн болса, онда iс сырттай қарастырылған.
Экстраординарлық iс-жүргiзу бойынша апелляцияны беруге мүмкiндiк болды. Сот
шешiмiн мемлекеттiк органдар талапкердiң ұтiнiшi бойынша жүзеге асыратын.
Легесакциялық iс-жүргiзуiнде талап-бұл белгiленген дәстұр
бойынша бiр адамның қызметi. Классикалық рим құқығында талап бұл-
белгiленген бiр iстiң сот арқылы шешiлуi. Талаптың түрлерi:
Мүлiктiк және жеке талаптар. Мүлiктiк талаптар бойынша жауапкер ретiнде
әрбiр адам бола алады. Жеке талаптар бойынша кредиторға тек ғана қарыз
болған адам жауап бере алатын.
Аналогия бойынша талаптар.
Фикциясы бар талаптар.
Айып талаптары және бұзылған құқықтарды қалпына келтiру талаптары.
Интердикт претордың бұйрығы, бұл бұйрық бойынша претор құқығына кедергi
жасайтын немесе оларды бұзатын iс-әрекеттерге тыйым салады. Кейбiр кездерде
претор реституция деген бұйрық шығаратын. Реституция-бұл бұрынғы құқықарды
қалпына келтiру.
Талаптың ескiруi бұл максималды мерзiм. Бұл мерзiм iшiнде талап
қаралуы керек.Талаптың ескiруi 30 жыл болып,оның ұзiлуi мұмкiн едi.Рим
құқығында заңды мерзiмдер болған.Заңды мерзiмдердiң ағымы ұзiлмейтiн.
Бақылау сұрақтары:
1. Рим жеке құқығының б.д.д. 1-ғасырдың басындағы қайнар көздерiнiң құрамы.
2. Рим магистраттары және құқықтың жаңа жұйесiн қалыптастырудағы олардың
эдиктерiнiң маңызы.
3. Цивильдiк және претор құқықтарының өзара ықпалдасу ұрдiсi.
4. Эдиктердi кодификациялау.
5. Зангерлер қызметi..
6. Құқықтың дамуы және қалыптасуы үшiн Рим юриспруденциясының маңызы.
7. Рим зангерлерiнiң императорға қызмет етуi.
8. Рим зангерлерiнiң әдеби шығармаларының түрлерi.
9. Зангерлердiң сабиньян және прокульян мектептерi.
10. Рим юриспруденциясының құлдырауы.
11. Цитата қолдану туралы заң.
Дәріс 3. Тұлғалар түсінігі
Ежелгі Рим құқығындағы тұлғалар түсінігі және құқық қабілеттілігінің
түсінігін толығымен ашып оқыту және Рим мемлекетінің тұлғаларының бөлінуі
ерекшеліктерін көрсету.
1.Рим азаматтарының құқықтық жағдайы
2.Құлдардың құқықтық жағдайы
1.Құқықтық қатынастардың субьектiлерi абстракттi тұлғалар (персона) ретiнде
ғана жасайды. Бiрақ құл иеленушi қоғамда барлық адамдар тұлғалар ретiнде
қарастырылған. Құқықтырдың жиыны тұлғалардың мәртебесiн анықтайтын. Мәртебе
жоғары болған сайын құқық қабiлеттiлiктiң көлемi кең болады. Құқық
қабiлеттiлiк бұл құқықтың субьектiсi болу үшiн мүмкiндiк. Құқық
қабiлеттiлiк 3 мәселеден тұрады:
1. status libertatis-бостандық жағдайы
2. status civitatis-азаматтық жағдайы
3. status familiae-отбасылық жағдайы
Құқық қабiлеттiлiк латын тiлiнде –caput деп аталады.
Толық құқық қабiлеттiлiк 2 элементтен тұрады:
1. Юс конубии-рим некесiн қиюға мүмкiндiк беретiн құқық
2. Юс коммерции-сауда-саттық жасауға мүмкiндiк беретiн құқық
Меншiк құқық қатынастарды жасауға мүмкiндiк беретiн құқық. Құқық қабiлет
адам туылғаннан бастап пайда болады, қайтыс болғанда жойылады. Рим құқығы
тек қана ерiктi адамның құқық қабiлетiн мойындаған.ғұлдар құқық субьектiсi
болып табылмайтын. Олар тек құқықтың обьектiлерi болып саналатын.Олар
инструмент, құрал ретiнде қолданылған. Құқық обьектiлерiнiң қатарында
құлдардың жағдайы ерекше болады. Рим құқығында құлдар деген заттар деген
қағида болған. Бiрақ қоғам дамыған сайын бұл қағидадан әртүрлi бас тартулар
болатын. Еж. Заманда толық құқық қабiлеттiлiк тек ғана рим азаматтарында
болған. Цивилис романи квиритас-бұл рим азаматының квирит болуы. Ерiктi шет
елдiктерде құқық қабiлеттiлiгi болмайтын. Б.э.д. 1-ғасырда жаңа заңдар
шығарылды. Осы заңдар бойынша Италияда өмiр сүрген адамдардың барлығына рим
азаматтығын алуға мүмкiндiк берiлдi. Ал шетелдiктер перегриндер деп аталды.
Перегринерде құқық қабiлеттiлiгi болатын, бiрақ оның мазмұны және көлемi
рим құқық қабiлеттiлiгiнен ерекше болатын. Юлий және Плауций Померидiң
заңдары қабылданғаннан кейiн перегриндер каегориясы өз мазмұнынан айырылды.
212ж Эдикт бойынша перегриндер деп римге келген варварларды, слорвяндарды
т.б. атады.
2. Рим азаматтығын алу жолдары:
Рим некесiнде баланың туылуы;
Рим азаматы өз құлын құлдықтан босатуы;
Рим азаматы шет елдiктi бала қылып асырап алатын болса;
Рим азаматтығы жеке адамдарға, қауымдарға, провинцияларға ерекше
мемлекеттiк акт арқылы берiледi.
Рим азаматтары 2 топқа бүлiнедi:
Ерiктi туылғандар-ingenlu
Құлдықтан босатылғандар-ubertini
Республика және империяның бас кезiнде рим азаматының аты 5 әрiптен
тұратын. Мыс: әйгiлi Рим заңгерiнiң аты Марций Маркус(аты), Преномен
Тулиус(рудың аты), Марций Филиус (әкесiнiң аты), Корнелия (трибаның аты),
Цицерон(прозвище). Босандыққа жiберiлгендердiң құқық қабiлеттiлiгi шекеулi
болды.
Рим азаматтығының жойылуы азаматтың өмiр сұрген кезде еркiндiгiнен
айырылғанда болады. Мыс: тұтқынға тұсетiн болса. Еж. заманда рим азаматын
тек ғана шет елге сатуға мүмкiн едi.
В) Перегриндердiңқұқықтық жағдайы рим азаматтығынан ерекше болатын.
Перегриндердiң құқықтық жағдайының пайда болу жолары:
1. Перегрин некесiнен туылған балалар;
2. Империядан тыс жерлерде өмiр сұрген адамдарсоттың шешiмiмен,императордың
қаулысымен перегрин аты берiлгендер;
3.Перегриндерге саяси құқықтық жағдай болған жоқ. Азаматтық қатынастарда
олар өздерiнiң Ұлттық құқық жұйелерi бойынша жасайтын. Пергриндерге Рим
азаматтығын алуға мүмкiндiктер болатын:
1. Заң бойынша егер рим мемлекетiнде белгiлi қызмет атқаратын болса;
2. Арнайы актiлер бойынша мемлекеттiк билiк белгiлi бiр перегриндердiң
тобына немесе пергринге рим азаматтығын берген жағдайда;
Перегриндер –деп Римнiң қоластындағы және оған кiрмейтiн елдердiң
тұрғындары, бiрақ Рим азаматтығын да Лауицума азаматтығын да ала-алмай
жұрген адамдар.
Латиндер –деп алғашқы кезде –Лауицума қаласының тұрғындарын атаған.
3. Құлдардың кұқықтық жағдайы құқықтың объектісі ретінде танылды.
Қүлдық күң-анадан туу, қамауда болу, құлдыққа сату немесе өлім жазасына
кесу немесе кен орындарына жүмысқа жіберуге жазаланса орнады.
Құлдық құлды бостандыққа жіберумен тоқтатылды. Уақыт өте келе құлдың
мәртебесі жақсара бастады. Империя кезеңінде құлдар құлиеленушінің мүлкінің
бір бөлігін басқару және пайдалану құқықтарын ала бастады, яғни кейбір
мүліктік құқықтарға ие болды. Қабілетті құл өзіне мүлік жинау және сол
мүлік арқылы қожайынынан еркіндігін алуға мүмкіндігі болды.
Егер құл, тек преторлық қүқыққа тиесілі қожайыннан латын еркіндігін алса,
онда ол квириттік қүқыққа сол қожайынның ерігін (еркін) қажет етеді.
Немесе, құл квириттік және преторлық құқыққа тиесілі қожайыннан латын
еркіндігін алса, сол еркіндікке жіберген қожайынының азаматтығын ала
алатын, яғни латын болатын жэне квирит құқығына ие бола алатын. (Гаи
Институциясы).
Принципат кезінен бастап құлдықтан босатудың басқа да жағдайлары болды.
Мысалы, қожайынын өлтірген адамды тапқан құл құлдықтан босатылатын, 20 жыл
ерікті адам секілді жүрген кұл құлдықтан босатылатын. Бірақ Іех Аеlіа
Sепtіа заңдарды құлдарды босатудың келесідей талаптарын орнатты:
- 30 жасқа толмаған құлды босату немесе 20 жасқа толмаған қожайын құлды
босататын болса ерекше комиссияның алдын ала тексеруі қажет болды;
- таңбаланған құлдар босатылғаннан кейін перегриндар қатарына жататын.
Егер де кұлды босатудың салдарынан несие берушіге немесе патронға зиян
болатын болса, құлдықтан босатудың еш мәні жоқ деп саналатын. Себебі Элия
Сенция заңы еркіндікті жоққа шығаратын. Жиырмаға толмаған қожайын құлды
еркіндікке жібере алатын, егер бостандықка жіберу сот арқылы болатын болса
және бостандыққа жіберудің заңды негізі кеңес алдында дәлелденген болса.
Құлды бостандыққа жіберудің заңды негізі больш табылатын, мысалы, кім
әкесін немесе шешесін не тәрбиелеушісін бостандыққа жіберсе, немесе бірге
туған туысын жіберсе.
Когнициондық процесстің енгізілуімен қатар құлдар әдеттегі сотқа талап беру
құқығының болмауына байланысты чиновниктерге өтініш жасай алатын.
Бақылау сұрақтары:
1 Тұлғалардың түрлерi
2. Құқық қабілеттілік түсінігі
3. Перегриндердiң құқықтық жағдайы
4. Заңды тұлға түсiнiгi
5. Жеке құқықта заңды тұлға түснiгi
Дәріс 4. 4-тақырып. Рим отбасы құқығы
Мақсаты: Ежелгі Римдегі отбасы құқығын, соның ішінде агнаттық және
когнаттық отбасының түсінігін оқыту.
Рим құқығы бойынша неке
Қорғаншылық және қамқоршылық. Әкенің билігі
1. Рим отбасын үй егесi (pater familias) басқарды. Бас кезiнде familia
деген сөзбен құлдарды үй шаруашылығына кiретiн меншiктi және жұмыс күшiн,
әйелдердi, балаларды атады. Pater familias ретiнде тек ғана ерiктi рим
азаматы квирит болады. Мемлекет қалыптасқанға дейiн римде қауымдар ру
болды. Генс мұшелерiнiң аты гентильдер деп атады. Мемлекет қалыптасқан
кезде үйдiң егесi барлығына бiрдей жүретiн билiкке ие болады. Бұл билiктiң
аты manus деп аталады. Бiрте-бiрте бұл билiк екiге бұлiндi:
Әйелге билiк -manus mariti
Балаларға билiк-patria potestas
Үй егесiнiң қарамағында болғандардың арасында агнаттық туысқандық болатын.
Мыс: егер қыз тұрмысқа шығып, жаңа отбасыға тұсетiн болса онда ол өзiнiң
әкесiмен ағалары және iнiлерiмен агнаттық туысқандықты үзiп, өзiнiң бұрынғы
отбасына заңды түрде бүгде болып есептеледi. Ал бiрақ жаңа отбасына
түскеннен соң күйеуiнiң агнаттарымен агнаттық туысқандықты орнатады және
жаңа отбасы егесiнiң билiгiнде болады. Ежелгi заманда үй егесiнiңбилiгi
шексiз болады. Отбасы мүшелерiнiң ешқандай құқықтары болған жоқ. Қоғамдық
қатынастар дамыған кезде үй егесiнiң билiгi әлсiредi. Ал отбасы мұшелерiнiң
кейбiр құқықтары пайда болды.
Патриархалды негiздердiң әлсiреуi жаңа үндiрiстiк қатынастардың пайда
болуына, агнаттық туысқандықтың орнына когнаттық туысқандықтың орнатылуына
әкеп соқты.
Когнаттық туысқандық бұл қандық туысқандық. Уақыт өте келе рим қоғамында
тек когнаттық туысқандық болды.
2. Отбасы некеден туындайды. Рим заңгерi Модестиннiң айтуы бойынша:
ерi мен әйелдiң бар өмiрiн бiрлесiп, құдайлық және адамдық құқықтарын
ортақтасып құрған одағы. Алайда рим қоғамында әйелдiң құқықғы ер адамның
құқығымен теңелмеген. Рим құқығында некенiң екi тұрi болған:
1 Cum manu maritti ( Билiктi неке) - бұл неке бойынша әйел күйеуiнiң
билiгiнде немесе кұйеуiнiң үйiнiң егесiнiң билiгiнде болады
2 Sine manu (Билiгi жоқ неке) - бұл неке бойынша әйел бұрынғы өзiнiң
үйiнiң егесiне бағынатын немесе дара тұлға ретiнде қалатын.
Рим қоғамында конкубинат болған. Конкубинат әйел мен ердiң тұрақты бiрге
тұруы, бiрақ заңды некедегiдей мiндеттерге ие болмайды.
Некеге тұрудың шарттары:
Некеге тұрушылардың келiсiмдерi егер, олар үй егесiнiң билiгiнде
болса, онда ұй егесiнiң келiсiмi ;
Неке жасына толу ерлерге 14, әйелдерге-12 жас;
Некеге тұрушылардың екеуiнде де ius canubii-дiң болуы;
Некеге тұрушылардың бiреуiнiң басқа некеде тұратын болса және
туысқандар арасында некеге жол берiлмейдi
Рим некесiнiң тоқтатылуы:
Егер жұбайының бiреуi қайтыс болса;
Жұбайлардың бiреуiнiң бостандықтан айырылуы;
Егер ажырасатын болса.
Cum manu mariti - некесiнде әйелi балалармен бiрге күйеуiнiң билiгiнде
болған. Sine manu некесiнде әйел өзiнiң әкесiнiң билiгiнде қалатын, ал
егер некеге дейiн дара тұлға болса онда ол некеде де дара тұлға болып қала
бередi.
Cum manu - әйелдiң мүлкi түгелдей күйеуiнiң мүлкiнiң құрамына кiретiн.
Егер неке тоқтатылатын болса, әйелге оның мүлкi қайтарылып берiлмейтiн.
Sine manu некесiнде жұбайлардың мүлiктерi бөлек болатын. Әйелдiң некеде
тұрған кезде алған затының барлығы оның мүлкiне кiретiн. Рим құқығы бойынша
қыздар тұрмысқа шығатын болса, олардың артынан жасау келетiн. Жасаудың орны
ерекше болатын. Жасауды кұйеуге беретiн. Жасауды әйелдiң отбасы беретiн.
Егер әйел дара тұлға балатын болса, онда жасауды өзi беретiн.
Ерте республикалық кезеңде жасауды реттейтiн нормалар болған жоқ. Б.э.д.
2-ғасырда жасау туралы әйел мен кұйеудiң ауызша келiсiмi жасайтын. Бұл
келiсiм бойынша егер неке тоқтатылатын болса кұйеу жасауды қайтаруға
мiндеттi. Классикалық кезеңде осындай мүлiктi арнайы заңдар реттейтiн.
Августың заңы бойынша жасаудан күйеуге жер учаскесiн рұқсатсыз сатуға
тыйым салынады. Неке тоқтатылтса жасау қайтарылып берiледi. Осындай мүлiкке
байланысты римде талаптар болған.
3. Әке билігі – ‰й иесі болып есептелінгендіктен отбасы м‰шелерініњ бәріне
уатысы ж‰ргізілген. Балаларына қатысты әкесі мынандай қ±қықтарѓа ие
болѓан.
баласыныњ кәмелетке толѓанѓа шейін µмірініњ таѓдырын шешуі;
жања туѓан сәбиін қадаѓалаусыз қалдыру;
қызын не ±лын қ±лдыққа сату.
Балалары м‰ліктік қ±қықтарѓа ие болмаѓан.
Әке мен бала арасындаѓы қатынаста әкесініњ сиm manu немесе sine manu
некесінде т±рама ешқандай айырмашылыѓы жоқ болды. Балалар барлық уақытта
әке билігінде болады.
Алѓашқыда б±л билік шексіз болды, кейін келе жењілдетілді. Оныњ негізгі
себебі болып қалаларда әрт‰рлі кәсіптердіњ дамуы болды: кµптеген балалар
µзініњ жеке шаруашылықтарын тапты.
Қорѓаншылық пен қамқоршылық
Қорѓаншылыққа қажетті т±лѓаларѓа қолданылѓан. Қорѓаншылықтыњ алѓашқы
тарихи т‰рініњ бірі ‰й иесініњ отбасы м‰шелеріне, ‰й қызметшілеріне
қамқоршы болуы. Кейін б±л қорѓаншыныњ т‰рлі µсиетін қорѓаншылыққа айналѓан.
Кәмелетке толмаѓандарѓа қамқоршылық
М±ндай қорѓаншыныњ уақытша белгіленген, б±л кғмелетке олѓанда
тоқтатылѓан. Кәмелетке толмаѓандар ‰шін қамқоршылық мына т‰рге бµлінген
балларѓа (7 жасқа дейінгілер)
жасµспірімдерге (7 ден, 12, 14 жасқа дейін)
Жас жігіттерге (25- тегі азаматтар)
Әйелдерге қорѓаншыныњ – б±л әрқашан да және µмір бойы ж‰ргізілген.
Қамқоршыныњ – билік ж‰ргізуші органдары шешімімен жасалынѓан. Б±л ақыл
есініњ ауысқан, есі д±рыс емес азаматтарѓа таѓайындалѓан қамқоршыныњ
әсіресе магистраттыњ шешімімен қамқоршы болатын адамѓа психалық және
әлеуметтік жаѓдайын тексеруі арқылы жасалынѓан.
Бақылау сұрақтары:
Агнаттық туысқандық дегеніміз не?
Когнаттық туысқандық дегеніміз не?
Дәріс 5 . Рим меншік құқығының түсінігі және түрлері
Мақсаты: Ежелгі рим меншік құқығының түсінігін және түрлерін оқыту.
Меншік құқығының пайда болу негіздері
Меншік құқығын қорғау
1. Меншік құқығы барлық құқық жүйесіндегі орталық институттардың бірі.
Меншік құқығы институты жеке құқықтың сипатын анықтайтын институт. Рим
құқығы меншік құқығын затқа толық үстемдік деп анықтады. Заттық құқықтан
туындайтын тұлғаның затқа үстемдігі әртүрлі деңгеймен және мазмұнмен
сипатталады. Бұл үстемдік меншік құқығында толық көрсетіледі. Классикалық
рим меншігі түлғаның жерге және құлға үстемдігін көрсетті. Дей тұрғанмен,
меншік құқығының түсінігін өңдеу жай жүргізілді.
Рим мемлекетінің құрылуымен мемлекетке тиесілі барлық жерлермен қатар
республиканың ішкі тарихы да өзгерді. Мемлекет барлық азаматтарға жерді
мұрагерлікпен пайдалану құқығын берді. Үздіксіз жаулап алу салдарынан және
рим аумағының үлкеюімен қатар мемлекеттік жер қоры мемлекетке өз
азаматтарына көптеген кеңістіктерді беру мүмкіндігіне ие болды.
Ерте құқықта меншік түсінігін беретін арнайы термин болған жоқ. Ерте
кездегі dominium термині "билік ету" дегенді білдірді және бұл термин зат
кімнің билігінде болса соған қатысты қолданыла берді. Меншік құқығының
мазмұны меншік иесінде бір мезгілде:
- ius utendi-затты пайдалану
- ius abutendi -затқа билік ету
- ius fruendi - затты пайдалану нәтижесінде кіріс алу және затқа билік ету
құқықтарының болуымен түсіндірлді.
Пайдалану құқығы затты өзінің материалдық және рухани қажеттілігі үшін
пайдалану, соның ішінде өнім келтіретін зат, зат ретінде өзінің пайдалануы
және басқа тұлғалар арқылы пайдасын алу ретінде түсіндірілді.
Билік ету құқығы үшінші түлғалардың талабымен емес, өзінің қалауы бойынша
билік ету мүмкіндігін білдірді, яғни заттың юридикалық
тағдырын шешу кұқығы. Иелену затты нақты іс жүзінде иелену арқылы
түсіндіріледі. Осы үш құқығы болған кезде ғана меншік құқығы туралы айтуға
болатын, корыта айтқанда осы үш термин меншік құқығының мазмұнын білдіреді.
Меншік құқығы шексіз емес. Тіпті ерте рим заңдарының өзі меншік құқығына
шектеулер қойды.
Занды шектеулер 12 кесте заңдарымен бекітілген болатын. Олар:
- Меншік иесі өзінің учаскесіне бір күн сайын көршісінің учаскесінде өсіп
тұрған ағаштан түскен өнімін жинау үшін көршісін жіберіп түру;
- 15 футтан асатын бұтақ өскен жағдайда, егер меншік иесі оны кеспейтін
болса, бұтақты кесіп, тіпті ағаштың өзін кесу, егер оны меншік иесі өзі
жасамайтын болса;
- Өзінің учаскесінің үстінен жарты футтан асатын құрылыс салуға
- Меншік иесі белгілі бір сыйақыға өз учаскесінен өткізіп тұруға міндетті
болды.
Меншік құкының түрлері. Меншіктің үш түрі белгілі болды.
Олар:
Квириттік меншік
Преторлық меншік
- Перегриндік меншік
Квириттік меншік ерте Римдегі меншіктің ертеректегі түрі болып
саналады. Квириттік меншік құқығының белгілері: квириттік меншіктің
субъектісі болып тек рим азаматы саналатын; квириттік меншіктің объектісі
тек манципациялық заттар; квириттік меншік құқығы тек манципация жолымен
пайда болатын. Шаруашылық өмірдің дамуына байланысты азаматтық айналымның
тұрақтылығын қамтамасыз ету қажеттілігі туындады және рим емес азаматтардың
құқықтарын қорғау қажет болды. Біртіндеп меншіктің жаңа түрі пайда болды
және ол квириттік құқықпен танылмады және қорғалмады, бірақ претордың
қорғауында болды. Претордың қорғауымен жүзеге асырылған меншіктің түрі
преторлық меншік деп аталды. Преторлық меншік бойынша манципациялық заттар
манципациялық емес жолмен иеліктен шығарылатын. Квириттік меншік бойынша
мұндай мәмілелер жарамсыз деп танылып, виндикациялық талап берілетін және
бұл азаматтық айналымның тұрақтылығьна кері әсерін тигізетін. Кейін мұндай
нысан шаруашылықтандырудың жаңа нысанына сәйкес келмеді. Сондықтан претор
мұндай жағдайда жауапкердің құқықтарын қорғайтын, және мәміле орындалған
болса, претор судъяға талапты қанағаттандырусыз қалдыру туралы жазба
жазатын.
Перегриндік меншік преторлық меншікпен қатар дамыды және ерекше түрі
ретінде қарастырылды. Себебі перегриндар ерекше мәртебеге ие болды,
нақтырақ айтқанда олар рим азаматтарына қарағанда құқықтары шектелген
болатын. Меншік сонымен қатар ортақ болуы да мүмкін, егер екі немесе одан
да көп тұлғаға тиесілі болатын болса. Ортақ меншік иелері ортақ пайдалану
және иелену құқығына ие болды. Өнімдер де олардың үлестеріне қарай
бөлінетін. Егер де затты пайдалану әдеттегі тәртіптен шығып кетсе, онда
басқалардың келісімі қажет болатын.
2. 1. Меншік құқығының пайда болу тәсілдері бастапқы және туынды тәсіл
деп екіге бөлінетін. Бастапқы тәсіл дегеніміз затқа меншік құқығының
алғаш пайда болуы. Мұндай тәсілдерге басып алу (оккупация), иелену
көнелілігі бойынша меншік құқығының пайда болуы, қойма, спецификация
жататын.
Туынды тәсіл дегеніміз меншік құқығының бір тұлғадан екінші тұлғаға өтуі.
Бұған: заттарды беру, өсиет бойынша бас тарту, бөтен біреудің меншігін
пайдаланудан түскен кіріс, өнім және шарт негізінде меншік құқығының ауысуы
жатады.
Оккупация дегеніміз ешкімге тиесілі емес затты өз меншігіне айналдыру.
Басып алу иесіз заттарға қатысты қолданылады. Ешкімге тиесілі емес заттарға
- иесіз заттар, жабайы аңдар, құстар, балықтар, табиғи емес заттар;
- бас тартқан заттар, сынған заттар, бүлінген заттар;
- бұрын рим азаматына тиесілі болмаған жаулап алу және соғыс кезінде
алынған заттар жатады.
Жоғалтылған және жасырылған заттар екіге бөлінді: олжа жэне қойма деп.
2 Иелену көнелілігі бойынша затты иелену. Иелену көнелілігі -бұл затты адал
ұзақ уақыт бойы пайдалану нәтижесінде меншік құқығының пайда болуы. Иелену
көнелілігі ерте цивильдік құқықтың өзінде танымал болған. Ол рим
азаматтарына қатысты қоданылды және меншік құқығы қозғалатын заттарға бір
жылдан кейін, қозғалмайтын заттарға екі жылдан кейін пайда болды.
Юстинианның Кодификациясында бұл мерзімдер қозғалатын мүлік үшін үш жыл,
қозғалмайтын мүлік үшін бір жыл болды. Иелену көнелілігі бойынша меншік
құқығы пайда болу үшін мына алғышарттар орындалуы керек болды: а) иеленудің
заңды негізі; б) адал иелену; в) иелену мерзімінің үздіксіз жүргізілуі.
Иелену бір адаммен үздіксіз жүргізілуі кажет бодды.
Қойма. Қойма дегеніміз қандай да болмасын жерде бұрыннан жасырын жатқан,
ашқаннан кейін иесін табу мүмкін болмайтын құндылық. Бөтен біреудің жерінен
оқыста тауып алған қойма тауып алған адам мен жердің қожайынының ортақ
меншігі болып саналды. Мақсатты іздеу нәтижесінде жердің қожайыныньщ
рұқсатынсыз және оны ескертпей тауып алынған қойма олжаға теңестірілді және
оны беру қүқықбұзушының болып саналды. Қасиетті жерлерден тауьш алынған
қоймаға меншік құқығы пайда болмайтын.
Спецификация. Спецификация - бір немесе бірнеше заттардан жаңа зат
дайындау. Ие болу құқығы материалдың меншік иесіне тиесілі болатын немесе
өз еңбегімен затты өңдеген адамға тиесілі болатын. Юстинианның құқығы
бойынша спецификатор жаңа заттың иесі меншік иесі болып саналды, егер ол
бетен затқа өз затьганың бір бөлігін қосу арқылы жаңа зат өндеп шығарса.
Мұндай жағдайда ол материалдың қүнын беруге тиісті болды.
Заттарды беру- традиция. Традиция- затқа меншік құқығын беру ниетімен затты
беру. Традиция негізі шарт болды. Бастапқыда тради-ция иелікке алушылар рим
емес азаматтар болып табылатын манци-пациялық емес заттарға қатысты
қолданылды. Традиция көмегімен меншік құқығының ауысуы- негіз арқылы
ауысатын. Бұл негіз тараптардың еркі болып табылды. Юстиниан
Кодификациясында традиция меншік құқығын ауыстыру туралы заттық шартты
жасаудың бірден-бір тәсілі болып саналды. Традиция бойынша затты тікелей
беру және оның мақсаты болуы міндетті болды.
Заттарды біріктіру. Заттарды біріктіру бір затты екінші затқа қосу және
оның бір құрамдас бөлігі болу. Заттарды біріктірген кезде әр түрлі меншік
иесіне тиесілі заттар бірігеді. Қозғалатын заттар ұнтақталатын заттар және
ұнтақталмайтын заттарды араластыру нәтижесінде бірігетін. Біріктірген
заттардың қайсысы негізгі зат деген сұраққа заттың шаруашылық бекітілу
маңыздылығына, құндылығына байланысты анықталды. Жаңадан пайда болған
заттың меншік иесі біріктірілген заттың құнын төлеуге міндетті болды.
3.Меншік қүқығын корғау кез-келген қүқық бұзушыға қарсы әрекет еткен
заттық талаптармен жүзеге асырылды. Меншік құқығын корғауға байланысты 70-
тен астам талап болды. Негізгі талаптар виндикациялық және негаторлық
бодды.
Өзінің заңды иеленуін қайтару үшін меншік иесі арнайы виндикациялық талап
коюға құқылы болды.
Виндикациялық талап меншік иесінің еркінен тыс шыққан затын қайтарып алу
туралы талабы, яғни бөтен біреудің заңсыз иеленуінен затты қайтарып алу
туралы талап. Талапкер болып меншік иесі танылады, ал жауапкер дау туған
кездегі затты иеленуші кез-келген түлға. Меншік құқығын дәлелдеу талапкерге
жүктелді, егер дәлелдей алмаса жауапкер оны құқықтық салдар туындататын
айьштау құқығына ие болатын. Дәлелдеген жағдайда затқа меншік құқығы арнайы
соттың бұйрығынсыз, бірақ сот шешімін орындау тәртібімен бұрынғы меншік
иесіне өтетін. Егер де жауапкер талапкерге затты қайтармаса сот шешім
шығарған кездегі заттың құны бойынша жауапкершілікке жүктелетін. Осы
талаптың көмегімен Пампониийдің айтуы бойынша, тек жекелеген заттар ғана
емес, атарларды да виникациялауға болатын. Бүл жерде табын, үйір т.б. топ-
тобымен жүретін малдарға қатысты да айтуға болады, яғни жекелеген мал емес
тобы біздікі болса, виндикациялауға болады. Сонымен қатар, егер кімде-кім
бөтен біреудің тастарынан өз учаскесінде үй тұрғызса, ол үйді виндикациялай
алады.
Талаптың басты мақсаты затты барлық өнімдерімен қалыпты жағдайда қайтару.
Бірақ судья затты талапкерге қайтару кезінде жауапкер адал иеленуші болса,
затты сақтауға кеткен шығындарды өтеу туралы міндетті жүктей алатын. Ал,
адал емес иеленуші затты қайтара отырып, өнім мен кіріс құнын қайтаруға
міндетті болды. Сонымен қатар адал емес иеленуші заттың жойылғаны үшін
барлық жағдайда да жауап беретін.
Негаторлық талап. Меншік иесі затты жоғалтпаған кезде де, меншік құқығын
қорғауды қажет етті. Бұл меншік иесіне затқа меншік құқықтарын жүзеге асыру
кезінде басқа түлғалардың кедергі келтіру кезінде орын алады. Бүл жағдайда
меншік құқығын қорғау үшін негаторлық талап қолданылды. Негаторлық талап
меншік еркіндігін бұзушыларға қарсы бағытталған талап. Негаторлық талаптың
виндикалық талаптан айырмашылығы бүл талапты қояр кезде меншік иесі затынан
айырылмайды, бірақ меншік құқықтарын жүзеге асыруға байланысты кедергілерді
кездестіреді. Негаторлық талап бойынша жауапкер кез-келген түлға болуы
мүмкін. Талапкер өзінің меншік құқығын және оны жауапкердің бұзғандығын
дәлелдеуі керек. Егер талап қанағаттандырылатын болса, талапкерге құкықты
бұзумен байланысты барлық залалдар өтеледі.
Меншік кұқығыньщ тоқтатылуы. Затқа меншік құқығы тоқтатылды, егер меншік
иесі өз еркімен заттан бас тартса, зат жойылса, зат иеліктен шығарылса,
немесе меншік иесінен зат еріксіз алынса. Заттың жойылуы физикалық және
юридикалық жойылу арқылы болуы мүмкін. Физикалық жойылу дегеніміз- заттың
толық жойылуы немесе ол заттың сапасы жоғалтылған жағдайға келтірілген
болса. Юридикалық жойылу дегеніміз затты азаматтық айналымнан алып тастау.
Меншік құқығы тоқтатылады, егер зат иеліктен шығарылса, яғни жеке-құқықтық
мәмілелер арқылы затты басқа біреудің меншігіне беру.
Бақылау сұрақтары:
Меншiк құқығының ұғымы
Меншiк құқығының мазмұны
Иелiк және меншiк құқығы
Иелiк ету және ұстау
Иелену түрлерi
Иелiк етудi айқындау және тоқтату
Дәріс 6. Бөтен адамның заттарына құқық
Мақсаты: Бөтен адамның заттарына құқық, соның ішінде сервитуттар ұғымы мен
түрлерін, кепіл және оның нысанын оқыту.
1.Бөтен адамның заттарына құқық
Рим құқығында шектеулi өкiлеттiктерi бар заттарға құқықтар дамыған.
Бұл құқық обьектiсi ретiнде бұтен заттар болатын. Бұтен заттарға құқықтар
ертеде пайда болған. Бiрте-бiрте дамып ерекше өкiлеттiктер тобын құрды. Бұл
топқа сервитуттар, суперфиций және эльфитевзис институттары кiредi.
Сервитуттар бұл бөтен затпен пайдалануға мүмкiндiк беретiн құқықтар. Олар
белгiлi-бiр учаскенi эксплуатациялау кезiнде пайданы көруге немесе белгiлi
бiр адамға пайдасын тигiзетiн құқықтарды орнататын. Жер участкесi тек ғана
ұзiнiң егесiне қызмет еткен жоқ, сонымен қатар ол көршi ұстем ететiн
участкеге өз пайдасын көрсете алатын. Яғни, көршi егесiне де өз пайдасын
тигiзетiн. Көршiсiнiң қызмет ететiн затқа құқықтары да сервитут деп аталды.
Бiрақуақыт өте келе, бұл термин ұқсас қатынастарды қамтитын. Қызмет ететiн
заттардың егесi ұз затына белгiлi-бiр әрекеттен сақтануы тиiстi болған.
Сервитут әрекет жасаудан сақтануды мiндеттейтiн. Еж. Рим құқығында тек ғана
жер сервитутын таныған. Жер участкесiнiң егесiне соның пайдасына басқа бiр
жер участкесiнiң бағынуы үстемдiк етушi участкенiң шаруашылық пайдалылығын
толтыратын нысана болып табылады. Кейiнiрек жеке сервитуттар тобы
қалыптасты. Олар usufruct және usus. Жер сервитуты үстемдiк етушi
участкемен байланысты болады. Жер сервитуттары 2-негiзгi шарттардан
тұратын:
Серивитут үстемдiк етушi уч. пайдасын қамтамассыз етуге мiндеттi болды.
Бiрақ сервитут үстемдiк етушi учаскемен құндылығы мен оның кiрiсiнiң
өсуiне әрекеттердi жасауға мiндеттi емес.
Сервитут ұзiнiң ресурстармен қамтамассыз етiлген болуы керек және үстемдiк
етушi участкенiң егесiне тұрақты қызмет етуге мiндеттi. Сервитут кез-келген
жерде пайда болмауы керек. Сервитуттың өзi бұлiнбейтiн, тек ғана
сервитуттық құқықтар бұлiнетiн.
Жер сервитутының тұрлерi:
Жол және су сервитуттары
Ауыл және қала сервитуттары
Атпен, насилкамен және жол жұру құқығы
Малды өткiзу құқығы
Арбада заттарды алып жұру құқығы
Су алу құқығы
Су өткiзу құқығы
Малды суғару құқығы
Малды жайылыммға жаю құқығы
ғалалық сервитуттар:
Өзiне шатырды iстеу құқығы
Бөтен қабырғаларға тақтайларды тақап қою құқығы
Бөтен қабырғаға үйдi құру немесе бұтен тiрекке үйдi тақау.
Жеке сервитуттар ұмiрлiк бұтен заттарды пайдалануға құқықтар болып
табылады. Жеке сервитуттардың түрлерi:
Узуфрукт - өкiлеттiгiбар адам (usufructarii) затпен паймдалануға затты
бұзбай өзгертпей
жемiстердi пайдалануға құқығы
Узус - бұтен затпен пайдалану нысаны. Узуфруктқа қарағанда узустың көлемi
шектеулi
болады. Затты пайдалану бiр адамнан екiншi адамға берiлмейдi немесе оны
бұлуге рұқсат
етiлмейдi.
Habitatio – бөтен үйге немесе оның бiр бұлiгiне өмiр бойы тұру құқығы.
өкiлеттi адам осы
ұйге тұра алатын немесе басқа адамға жалға бере алатын.
Operal scrvorum vel animalium - бұтен құлдарды немесе жануарларды пайдалану
құқығы.
2. Сервиттуттың пайда болу негiздерi:
Ин юре цесиум (iс-жұргiзу цессия) және манципация
Ескiру арқылы 2-жыл бойы сервитутты жүзеге асыру
Жалпы меншiктi бұлу iс-жүргiзуде судья сервитуттық қатынастарды орындауға
мүмкiндiк алған.
Қайтыс болған кезде арнайы келiссұздер бойынша мұра берушiлер мұрашгердi
басқа адамға сервитутты орнатуға мiндеттейтiн.
Рим билеушiлерiнiң эдиктiлерi белгiленген формальды немесе шарттар
арқылы.
Сервитуттық құқықтарыд әдет-ғұрып арқылы беру
Преторлық естiру бойынша.
Сервитуттың тоқтатылуы:
Өкiлеттi адамдардың iс жұргiзу нысандарында өз құқықтарын егесiне беру;
Өшiру, ескiру арқылы;
Егер қызмет еткен учаскенiң егесi көршi ұстем етушi участкесiн меншiкке
алса 2 құқықтың бiрiгуi
Егер обьектiнiң өзi өзгеретiн болса;
Егер сервитуттың егесi қайтыс болса немесе оның құқық қабiлеттiлiгi
өзгеретiнболса.
3. Суперфиций және эльфитевзис мұрагерлiк және өзгеленген (отчуждаемый)
затқа құқықтар болып табылады. Суперфиций жерде, жердiң астында, жермен
байланысты барлық нәрселердi қамтиды. Бұл құқық бойынша бөтен жерде
соғылған ғимаратты көп уақыт iшiнде пайдалану мүмкiн едi. әимарат жер
егесiнiң меншiгiнде болатын.
Эльфитевзис - бұл бұтен жердi ұңдеу құқығы. Эльфитевзис құқығы өте кең
болған. Ол иеленудi жұзеге асыратын және оның иеленушiлiк қорғауы болатын.
Жемiстер мен табыстар сепарациядан кейiн эмфитефтiң меншiгiне түсетiн.
Эмфитефтiң құқықтары мұрагерлерге ұтетiн. Оларды сыйлауға, сатуға мүмкiн
едi. Егер эмфитеф өз құқықтарын сататын болса, онда ол жер егесiне хабар
беруге немесе оған бағасынан 2-пайыз беруге не бiрiншi сатып алу құқығын
беруге мiндеттi. Эмфитефтiң мiндеттерi:
Шаруашылықты жұргiзу;
Қоғамдық салықтарды төлеу;
Егесiне жылдық рентаны төлеу.
Бақылау сұрақтары:
Сервитуттар ұғымы мен түрлерi
Сервитуттардың түрлерi
Эмфитевзис және суперфиций
Кепiл және оның нысандары
Мiндеттеменi орындау мерзiмiнiң басталуына дейiнгi және кейiнгi кездегi
кепiл бойынша
несие берушiнiң құқықтық жағдайы
Дәріс 7. Міндеттеме ұғымы
Мақсаты: Бөтен адамның заттарына құқық, соның ішінде сервитуттар ұғымы мен
түрлерін, кепіл және оның нысанын оқыту.
1Міндеттеме ұғымы
2Міндеттеменің орындалуы және тоқтатылуы
1.Міндеттеме түсінігі. Міндеттеме-бұл несие берушінің борышқордан өзінің
пайдасына нақты әрекетті, мінез құлықты талап ететін формальды
мүмкіндігінен тұратын субъективтік юридикалық жағдай. Міндеттеме түсінігі
Юстинианнң Институцияларьнда керсетілген. Бүл Институцияға сәйкес біздің
мемлекетіміздің кұкығына сай қандай да болмасын бір нәрсені орындауға
байланысты құқықтық. Ал, Павел міндеттемеге мынадай анықтама береді -
міндеттеменің мәні қандай да болмасын затты біздікі ету емес, немесе
сервитутты біздікі ету емес, бірақ басқа түлғаны біздің алдымызда ол қандай
да болмасын затты беру, жасау немесе ұсынуға байланысты байлап қою.
Міндеттеме уәкілетті тұлғаның міндетті тұлғаның мүліктік сипаттағы нақты
әрекеттерді жасауын талап ету құқығын білдіреді.
Кейіннен міндеттеме екі тұлғаның арасындағы заңи қатынас ретін-де
қарастырыла бастады. Бұл қатынасқа сәйкес бір тарап несие беруші және ол
талап ету құқығына ие, ал, екінші тарап борышқор-бұл несие берушінің
пайдасына белгілі бір әрекеттерді жасаушы. Міндеттеме әр кезде де уақытша
және ол тоқтатылуға есептелінген.
Міндеттеме контрактіден, деликтіден, квази-контрактіден, квази-деликтіден
пайда болады. Контракт дегеніміз - цивильдік құқықпен танылған және
талаппен қорғалатын шарт. Деликті құқықбұзушылық, зиян келтіретін тиым
салынған әрекет.
Кей жағдайда түлғаның жасаған әрекеті міндетеменің пайда болуына әкеліп
соқтыратын, бірақ бұл белгілі бір шарттардың бірде-біреуіне сәйкес
келмейтін. Осындай ақтаңдақты реттеу үшін міндеттемені пайда болғызатын
шартқа ұқсас міндеттеменің пайда болу негізін |қарастырды, яғни квази-
контрактілерді. Егерде міндеттеме құқық бұзушылық салдарынан пайда болса
және бұл құқық бұзушылық бізге белгілі бірде-бір деликтінің қатарына
жатпаса, міндеттеме квази-деликтіден пайда болды деп саналды.
Міндеттеме қоғамда абстрактілік нысанға ие және табиғи сипатты
карастырмайды.
Міндеттеменің мазмұны міндетті тұлғаның беру, жасау, ұсынуын міндеттейді
және ол рим терминологиясында dare, facere, рraestare терминдерімен
анықталды.
«Беру» термині - мүлікті беру дегенді білдіреді. Бұл әрекет заттық
кұқықтарды бір тұлғадан екінші түлғаға ауыстырумен тығыз байланысты.
«Жасау» - бір тұлғаның екінші тұлғаның пайдасына жасалатын нақты физикалық
сипатқа ие және бөлінбейтін кешенді әрекетті жүзеге асыру. «Ґсыну» -
материалдық нысандағы, соның ішінде ақшалай сипаттағы төлемді жүргізу,
орналастыру.
Міндеттеме мүліктік сипаттағы орындауды болжайды. Міндеттеме институты
бірнеше ішкі институттарға ие: міндеттеме түсінігі, орындалу орны және
уақыты, міндеттеменің тоқтатылуы және міндеттеменің орындалуын қамтамасыз
ету тәсілдері.
2. Міндеттеменің тараптары кредитор мен дебитор. Кредитор талап ету
құқығына ие, ал дебитор беру, жасау немесе ұсынуға міндетті. Кейбір
жағдайда бірнеше кредитор мен бірнеше дебитор болуы мүмкін. Егер
міндеттемеге бірнеше тарап қатысса жауапкершілік және міндеттеме үлестік
немесе ортақтасқан болады. Үлестік жауапкершілік болуы мүмкін, егерде
жауапкершілікті борышқорлар жалпы борыштың көлемінде пропорциональды жауап
берсе. Ортақтасқан жауапкершілікте борышқорлардың біреуі міндеттеме сомасы
көлемінде немесе арнайы бекітілген үлесте басқалар үшін толық жауап береді.
Міндеттеме пәні заттар, акша, қызмет, жұмыс болуы мүмкін. Заттар топтық
белгілерімен немесе жеке белгілерімен анықталған болуы мүмкін.
Міндеттеме түрлері. Міндеттеменің бірнеше түрі болды. Бұлар бөлінетін,
бөлінбейтін, цивильдік, табиғи, альтернативтік және факультативтік.
Жауапкершілік сипатына қарай міндеттеме үлестік жэне ортақтасқан болуы
мүмкін.
Міндеттеме бөлінетін деп танылады, егерде оның пәні оның кұндылығын
жоғалтпай бөлуге мүмкіндік берсе. Бөлінбейтін міндеттеме дегеніміз
міндеттеме пәні бөлінбейтін міндеттеме. Міндеттемені еріксіз орындау
мүмкіндігін қарастыратын міндеттеме цивильдік болып табылады. Табиғи
міндеттеме талаппен қорғалмайтын мүліктік сипаттағы қатынас. Альтернативтік
міндеттеме дегеніміз борышқордың екі әрекеттің біреуін орындауға тиісті
болатын міндеттеме. Егерде шартта өзгеше көзделмесе қай әрекетті орындауды
таңдау құқығы міндетті тұлғаға беріледі.
Факультативтік - бұл тиісті міндеттеменің орнына басқа міндеттемені орындау
мүмкіндігі. Факультативтік міндеттемеде міндеттеме пәні біреу, бірақ
борышқорға жеңілдік беріледі, яғни борышқор міндеттеме пәнінің орнына
басқаны ұсына алады.
2. Міндеттеменің орындалу орны дау болған затты бағалауға мүмкіндік
береді. Міндеттеменің орындалу орны шартпен анықталады. Егерде
міндеттеменің орындалу орны альтернативті түрде көрсетілсе, міндеттемені
орындау орнын борышқордың қалауы бойынша анықталады. Ал, егер орын-далмаса,
орындау орнын таңдау несие берушіге тиесілі. Егер шартта міндеттеменің
орындалу орны көрсетілмесе, онда орындалу орны болып берілген міндеттеме
бойынша талап қоюға мүмкін болатын орын саналды. Кейде мәміле күрделі болуы
да мүмкін. Мысалы, Эфесте он төлеу, немесе Капуда құлды беру. Заңгерлер
теңіз саудасы дамыған кезде міңдеттеменің орындалу орнын анықтау
экономикалық жағдайға, рынок жағдайында анықтау ерекше мәнге ие деп
көрсетті
Несиенің де бағасы әр жерде әртүрлі бодды. Ал, соттың қарау орны түлғаның
қауымдастыққа қатысына байланысты немесе борышқордың тұрған жері бойынша
анықталды. Кез келген талап азаматтығына және тұрғылықты жеріне қарамастан
Римде қаралатын -Rоmа соmmunis nostra patria est — Рим біздің ортақ
отанымыз (Б. 50. 1. 33)- қағидасымен қаралатын.
Міндеттеменің орындалу орны дау болған заттың құнын анықтау кезінде маңызды
болды, себебі заттың құнын ақшалай керсетілетін болды және мұндай жағдайда
маңыздысы қай жер бойынша бағалау жүргізу. Бұл сұрақ орны туралы сұрақпен
қатар шешіледі, атап айтқанда келісім жасалған жермен, ал көрсетілмесе
талап қойылған жермен анықталды.
Міндеттеменің орындалу уақыты туралы сұрақ шарттың тараптарына байланысты
шешілді: міндеттеме орындалу керек тараптардың шартта көрсеткен мерзімінде.
Мерзім күнтізбемен анықталады. Кейде мерзім нақты болмауы да мүмкін, яғни
оның пайда болу мерзімі белгісіз болатын уақыт.
Міндеттеме бас кезден-ақ тоқтатылуға бағытталған. Міндеттеменің мазмұны
және одан тарайтын борышқор мен несие берушінің талаптары уақытша мерзімге
негізделген. Міндеттеме тұрақты болуы мүмкін емес.
Міндеттеме тоқтатылады немесе әртүрлі тәсілдермен орны толтырылады. Олардың
ішінде негізгісі орындалу (төлем). Міндеттеме тоқтатылады орындалған кезде.
(Гай. 3. 168).
Міндеттеменің тоқтатылуы міндеттеменің мазмұнын құрайтын тараптардың
міндеттері мен құқықтарының тоқтатылуы.
Міндеттеменің негізгі және қалыпты тоқтатылу тәсілі оның тиісінше
орындалуы. Тиісінше орындалу дегеніміз - міндеттемені тиісті борышқордың,
міндеттеме мазмұны бойынша, орындалу орнында және мерзімінде орындалуы.
Орындау -борышқордың несие берушінің пайдасына одан күтілген әрекеттерді
орындауы.Орындау (solitiо) түсінігі борыш пен жауапкершіліктің бір тұлғада
сәйкес келуімен бекітіледі. Solitiо, solvere түсінігі рим құқығында
эволюция жасады. Міндеттеменің орындалуы және тоқтатылуына қатысты рим
юриспруденциясы ортақ термин өңдеген жоқ.
Міндеттеме тоқтатылды мынадай негіздер бойынша: а) тараптардың қайтыс
болуымен, егер міндеттеме жеке тұлғалық сипатта болса тоқтатылды. Ал, егер
мүліктік сипатта болса міндеттеме тоқтатылады, егер тараптардың міндеттері
мұрагерлікпен өтпесе. б) несие беруші мен борышқордың болашақта екіжақты
құқықтар мен міндеттердің болмайтындығы туралы ерікті келісімі бойынша. Бұл
жағдай орьн алады, егерде келісім шартты жасаған тұлғалардың арасында ғана
болатын болса, егерде ол цессия тәртібімен бекітілмеген болса. Үшінші
тұлғалардың пайдасына жасалатын міндеттемелерді тоқтату туралы келісуге
болмайды; в) несие беруші тарапынан кешіру, яғни мүмкін болатын талаптардан
бас тарту арқылы;
г) орындалуын талап ету мерзімін өткізіп алу, жалпы талап мерзімінен ұзақ
мерзімнен аспайтындай.
Бақылау сұрақтары:
Мiндеттеме. Натуралдық мiндеттемелер
Мiндеттеменiң пайда болу негiздерi
Мiндеттемелердi классификациялау
Бiр жақты және екi жақты мәмiлелер
Контрактiлер мен пактiлер
Бiр жақты және синалагматикалық шарттар.
Ерiк және ерiктi бiлдiру
Өкiлдiктiң шарттары мен мерзiмдерi.
8-тақырып. Римдік шарттың құқықтық қызмет ролі
Мақсаты: Римдік шарттың құқықтық қызмет ролі, соның ішінде бір жақты және
екі жақты шарттарды, шарттың тараптары мен шарттарды топтастырудың
ерекшеліктерін оқыту.
1.Римдік шарттың құқықтық қызмет ролі
2.Вербалдық шарттар ұғымы
1.Шарт - бұл екі немесе одан да көп тараптардың кандай да болмасын
міндеттемені бекітуі туралы келісімі. Римде міндеттеменің ең көп кездесетін
қайнар көзі шарт(contractus) болды.
Контракт термині орыстың шарт терминінің синонимі. Бастапқыда ол тек шартқа
қатысты ғана емес басқа міндеттемелерге қатысты да қолданылды.
1 и 2 Б. 1.3 фрагменттерді қатар қарастырсақ, біз Папинианның Демосфеннің
аудармасына анықтама бере отырып, соntrahuntur деликті туралы жазады;
алдау, қылмыс жасау fraudem contrahare, сrimen соntrahare сөздерімен
көрсетіледі. Бірте-бірте contrahare, contractus сөздері жақын сөздер бола
бастады және ол міндеттеме ретінде тараптардың келісімі арқылы пайда
болатын және талаппен қорғалатын шарт түсінігіне катысты қолданылды.
Кейіннен римнің құқықты жүйелеушілері жалпы ұғым conventinio-келісімді
қолдана бастады. Бүл мынадай түрлерге бөлівді: а) contractus - талаппен
қорғалатын шарт, б) pactum - келісім, ех nudo расtо асtіо non nascitur
(Сентенции Павла, 2.14.1) ережесінесәйкес талап берілмеді.
Ульпиан conventio сөзін түсіндіре отырып: адамдар әртүрлі
жерден бір жерге әртүрлі мақсатпен
бірігеді, олар бір нәрсеге келіседі.
Кез-келген шартта екі тараптың еркі білдіріледі, сондықтан шарт-бұл екі
жақты мәміле. Міндеттердің бір тарапқа бекітілуі немесе екі тарапқа да
бекітілуіне байланысты мәміле бір жақты немес екі жақты болуы мүмкін.
Мысалы, сатып алу-сату шарты екі жақты шарт, себебі тараптардың екеуінде де
міндет те, құқық та бар. Сатушының құқығы сатылған тауарына ақша сомасын
алу, сатып алушының сатып алынған тауарды алу. Міндеттері: ақша төлеу,
екіншісінікі тауарды беру. Ал, қарыз шарты біржақты. Шарт жарамды деп
есептелінеді, егерде шарттың міндетті талаптары сақталса. Бұл талаптарға:
шарттың бекітілген нысанын сақгау; ерік пен ерік білдірудің сәйкес келуі;
шартта мәнді талаптардың болуы; шарт негізінің болуы. Ерік- тұлғаның шарт
жасауға ниеті. Ерік білдіру- еріктің сыртқа шыққан көрінісі. Ерік білдіру
ерікке сәйкес келмейді деп есептелінеді, егерде шарт қорқыту, алдау,
адастыру негізінде жасалған болса. Бірақ барлық адасудың құқықтық маңызы
болған жоқ. Құқықтық адасу мәміле сипатындағы қате, мәміле пәніндегі,
міндеттеме мақсатындағы қате. Келісімде тараптардың еркі еркін көрсетілуі
тиіс. Кез-келген мәміледе ерік мүлде болмайды, егер мәмілені бала жасаса,
ақыл-есі жоқтар жасаса. Сонымен қатар шарт деп танылмайды қалжың салдарынан
жасалған мәміле, бүркемелеу мақсатында жасалған мәміле. Бүркемелеу арқылы
жасалған мәміле дегеніміз- бір мәміле екінші мәмілені бүркемелеу мақсатында
жасалатын болса. Заңды түрде танылған ерік шартта ( мүлде болмауы мүмкін.
Сондықтан шарттың мәнді талаптары деген түсінік болды. Бүл талаптар
оларсыз шарт болуы мүмкін емес және жасалмаған деп саналатын талаптар. Кез-
келген шарттың өзінің мәнді талаптары бар және оны тараптар оған келісуі
керек. Шарт өзінің мақсатына және мазмұнына сәйкес анықталған болуы кажет.
Шарт анықталған болуы керек мазмұны бойынша, соның ішінде әрекет және затқа
қатысты, сонымен қатар несие берушінің мүддесін көрсетуі тиіс. Шарт құқық
қабілетті және азаматтық мәртебесі бар тараптармен жасалган кезде заңды деп
саналады. Шарттың пәні заттар, ақша, жұмыс, қызмет болуы мүмкін. Шарттың
пәні топтық белгілермен немесе жеке белгілермен анықталған зат болуы
мүмкін. Жеке белгілерімен анықталған зат жойылған кезде міндеттемені табиғи
түрде орьндау мүмкін емес болды немесе жойылған затты ауыстыру мүмкін
болмайтын. Борышқордың кінәсінсіз топтық белгілерімен анықталатын зат
жойылған кезде міндеттеме тоқтатылмайды, себебі жойылған затты ауыс-тыру
мүмкіндігі сақталды.
Шарттың мәнді талабы мерзім болуы да мүмкін. Мерзім- шарттың әрекет ету
немесе тоқтату кезеңін білдіретін уақыт аралығы. Мерзім күнтізбелік,
анықталмаған немесе шартты болуы мүмкін.
Шартты мерзім кезінде міндеттеменің пайда болуы немесе тоқтатылуы белгілі
бір жағдайларға байланысты. Шартты мерзім пайда болуы кейінге қалдырлатын
немесе тоқтатылуы кейінге қалдырылатын мерзім болуы мүмкін.
Шарттың тараптары. Шартты жасаушы түлғалар шарттың тараптары немесе
субъектілері деп аталды. Рим құқығы тараптардан шартты тікелей өздерінің
жасауын міндеттеді.
Тек кейіннен ғана кейбір шарттар бойынша өкіл арқылы шарт жасау
қарастырылды. Шарт тек әрекет қабілетті түлғалар үшін ғана өз еркімен шарт
жасау мүмкіндігін берді. Әрекет қабілетсіз тұлғалар үшін шартты олардың
занды өкілдері жасады. 7 жастан асқан әрекет-кабілетсіздер тек өзіне
тиесілі мүлік көлемін көбейтуге қатысты ғана мәмілелерді жасай алатын.
Кейбір жағдайда шартқа бірнеше несие берушілер мен борышқорлар қатысатын.
Егерде міндеттеме пәні бөлінбейтін болса, одан туындайтын міндеттемені әр
қатысушы өзінің үлесіне қатысты орындайтын. Бұл үлестік міндеттеме.
Ортақтасқан жауапкершілікте бірнеше субъектінің әрқайсысы міндеттемені
тұтас орындайтын болды немесе тұтас талап етуге қүқылы болды.
Шарттарды топтастыру. Рим құқығы шарттардың төрт түрін таныды: вербальды
контракт, литтеральды контракт, реальды контракт және консенсуальды
контрактілер. Сонымен қатар аталған топтастырудың біреуіне де жатпайтын
шарттар болды. Соған байланысты римдіктер оларды атаусыз контрактілер деп
атады. Римде аталған шарттардың ішінде вербальды шарттар ерте кезде пайда
болған шарт болып табылады. Вербальды контракт -бұл ауызша контракт жэне
оның жарамдылығы үшін бекітілген тәртіптегі сөздерді айту жеткілікті болды.
Вербальды шарттың негізгі түрі стипуляция. Нақты шарттар тараптардың
келісімге келген кезінен емес, затты берген кезден күшіне енетін шарттар.
Нақты шарттар: қарыз шарты, ссуда шарты, сақтау шарты, кепілзат шарты.
Консенсуальды шарттар- тараптардың келісімге келген кезінен жасалды деп
есептелінетін шартгар. Консенсуальды шарттар: сатьш алу-сату, жалдау,
тапсырма, серіктестік шарты. Литтеральды шарт дегеніміз жазбаша шарт, оған
кіріс-шығыс кітап-тары т.б. жатады.
2. Вербальды контракт міндеттемені сөз арқылы бекітетін, яғни белгілі
фразалар мен формулаларды жеткізу арқылы жасалатын шарттар. Жоғарыда
айтқандай ауызша шарттардың негізгісі стипуляция шарты. Стипуляция тек
біржақты міндеттемені туындатты, яғни бір тараптың тек құқығы, ал екінші
тараптың міндеті болды. Стипуляция кезінде несие беруші борышқордан тек
қарыз сомасын талап ете алатын және пайыз не шығынды талап ете алмайтын.
Рим жеке құқығының қайнар көздерінде стипуляция кей жағдайда stips -
монета, от stipulum -таяқ, stipulus -мықты деген сөздерді білдіретін.
Стипуляция абстрактілі шарт, яғни негізі анық емес. Стипуляция негізге
байланысты емес, керісінше бекітілген форманы сақтағанына байланысты.
« Другое дело, - говорит Улышан, - если должник sine verbis adnuisset”,
т.е. кивнет утвердительно головой, не произнеся ни слова (Д.45.1.1.2); в
этом случае стипуляции нет: вербальный контракт не может быть заключен без
verba. Басқаша айтқанда, егер борышқор sine verbis adnuisset басын изесе,
ешқандай сөз айтпаса, мұндай жағдайда стипуляция болмайды. Вербальды
контракт verba арқылы ғана жасалады.
2. Стипуляция несие берушіге немесе борышқорға басқа да тұлғалардың өз
алдына несие беруші немесе борышқор немесе қосымша борышқор не несие беруші
қосылуына жол берді. Егер екі немесе одан да көп несие беруші борышқорға
бірдей сұрақ қойса ол ортақ жауап қайтарады.
Классикалық кезеңде стипуляциядан пайда болатын міндеттеме тоқтатылды тек
сұрақ және жауап нысанындағы символикалық орындау арқылы. Мысалы:- мен
саған уәде еткенді алдың ба?- Алдым.
Классикалық кезеңнен кейін стипуляция жазбаша құжат болады,
яғни оны құрастыру (жазу) міндеттеменің пайда болуы үшін мәнді,
Стипуляцияға қажетті талап болып шартты жасау кезінде тараптардың
қатысуы болып қала берді. Стипуляциядан басқа вербальды контрактінің
жекелеген түрлеріне: қалыңдықтан, оның туысқандарынан немесе
борышқорларынан некеге тұратын ер адамға жасау беру туралы уәде, сонымен
қатар еркіне жіберілген түлғаның өз патронына адал қызмет көрсетуі, өзіне
берілген міндеттерді адал орындауы туралы анты. Еркіне жіберілген тұлға
тарапынан патронға жасалатын қызмет көрсету туралы заңи сипатқа ие болды,
егер ол арнайы міндеттемені ант ретінде қабылдаса.
Консенсуальды шарттың бір түрі болып табылатын сатып алу-сату шарты бойынша
сатушы тауарды сатып алушының меншігіне беруге міндеттенеді, ал сатып алушы
тауарды қабылдап алып сатушыға бекітілген ақшаны төлеуге міндеттенеді.
Сатып алу-сату шартының негізгі шаруашылық мақсаты- сатып алушының өзінің
шаруашылығына қажетті тауарын алуы.
Бақылау сұрақтары:
Шарттың тараптары
Консенсуалды шарттар
Вербалды шарттар
Литералды шарттар
Атаусыз шарттар
Дәріс 9.Сақтау шарты.
Мақсаты: Рим құқығындағы шарттардың бір түрі сақтау шартының түсінігін,
сақтау шартының тараптарының міндеттерінің ерекшеліктетін
оқыту.
1. Сақтау шартының түсінігі.
2. Сақтау шартының тараптарының міндеттері.
1.Сақтау шарты – бұл сақтаушы сақтауға беруші тұлға берген жеке
белгілерімен анықталатын затты сақтауға қабылдап алатын және сақтау мерзімі
жеткен кезде затты сақтаулы күйінде қайтаруға міндетті болатын нақты
контракт.
Сақтаушы заттың сақталуын шартта көрсетілген мерзім аяқталғанға дейін
қамтамасыз етуге және мерзімінде қайтаруға міндетті болды. Сақтаушы
қасақана және қатаң салақтық үшін ғана жауап берді. Егерде сақтаушы
сақтауға берген тұлғаның келісімінсіз затты пайдаланса, кейінгі тұлға
тікелей сақтау бойынша талап қоя алатын. Сақтауға беруші өз затының
сақтаушыға зиян келтірмеуін қамтамасыз етуге және заттың құрылымы туралы
ескертуге міндетті болды. Ерекше ереже сақтаудың үш түрі бойынша
белгіленді. Олар : қажетті сақтау, иррегулярлық сақтау, секвестор. Қажетті
сақтау сақтауға беруші тез арада өз затын үшініші тұлғаға сақтауға беруі
қажетті болған жағдайда пайда болды.
Иррегулярлық сақтау – бұл топтық белгілерімен анықталатын заттарды
сақтауға беру.
Секвестор – сақтаудың ерекше түрі. Бұл шарт бойынша дау болған затты
үшінші тұлғаның дау аяқталғанға дейін сақтауы..
Сақтау шарты бойынша бір тарап (сақтаушы) оған екінші тараптың (жүк
берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде қайтаруға
міндеттенген.
Сақтау – реалды (нақты), біржақты, ақысыз контракт.
Тараптары – сақтаушы және жүк беруші
Тақырыбы болып жеке айқындалған зат кірген.
Бақылау сұрақтары:
Сақтау шартының нысаны
Иррегулярлық сақтау дегеніміз не?
Секвестор дегеніміз не?
Сақтау шартының тараптары
Дәріс 10. Ссуда шарты
Мақсаты: Ссуда шартының негізгі ерекшеліктерін оқыту.
1Ссуда шарты
2Қарыз шарты
1. Ссуда шарты бойынша бір тарап (commodans ссуда беруші) екінші тарапқа
(суда алушыға, commadatarius) жеке анықталған затты уақытша ақысыз
пайдалануға береді, ал екінші тарап пайдалану мерзімі аяқталған кезде
сол затты сақталған күйінде және тұтастай қайтаруға міндеттенеді. Шарт
субьектілері – коммодант және коммодотарий. Берілген затқа меншік құқығы
коммандантта сақталады, ал екінші тарап тек ұстаушы, ол мүлікті ақысыз
пайдаланады және оны меншік иесіне қайтарады. Ссуда шартының белгілері:
Ссуда шарты – нақты шарт, яғни міндеттеме пайда болады мүлікті нақты
пайдалануға берген кезден бастап;
Шарт пәні – тек жеке белгілерімен анықталған заттар;
Заттар меншік құқығына емес, уақытша пайдалануға берілді;
Ссуда ақысыз шарт,
Мүліктің кездейсоқ жойылу қауіпі меншік иесі болғандықтан ссуда берушіде
болды.
Мерзім мәнді талапқа жатпайды, сондықтан шарт нақты мерзімге жасалуы мүмкін
немесе мерзімі белгіленбеуі мүмкін. Мерзімсіз шартта ссуда беруші затты
қайтару туралы талап ете алады кез келген уақытта. Ссуда шартында несие
беруші затты сапасы туралы ерекше қамқорлықты қабылдау міндеттемесін
мойнынаалмады, зат тек шаруашылық функциясын орындауы қажет болды, бұл бір
жағына шарттың ақысыз болуына да байланысты болды.
Прекарий. Ссуда шарты ерекше қатынас болып табылатын precarium деп аталын
шарттан айырмашылығы болды. Олардың, яғни екі нысан commadatum және
precarium айырмашылығы мынада:
а)екі шартта мүліктік игіліктерді бір тұлғаның екінші тұлғаға пайдалануға
беруі, б) commadatum кезінде және precarium кезінде де зат ақысыз
берілді.
Ал айырмашылығы ссуда шарты пайдалану мерзімі көрсетілмеген кезде жарамсыз
болмады. Ал, precarium мүлікті талап еткенге дейінгі мерзімді көздеді.
Ульпиан бұл мәмілені былайша анықтайды: тұлғаның сұрауы пайдалануға берген
тұлғаның шыдамы жеткенге дейін мүлікті пайдалану.
Кейіннен прекарий ерекше шарт болды және прекарист абайсыз кінә болған
кезде де жауап берді.
2. Қарыз шарты – қарыз беруші қарыз алушының меншігіне топтық белгілерімен
анықталатын затты немесе ақшаны беруі туралы, ал қарыз алушының мерзімі
жеткен кезде сондай затты немесе ақшаны қайтаруы туралы нақты шарт. Қарыз
шартының мәні бір тараптың екінші тарапқа меншікке беруі.
Қарыз бір жақты, ақысыз міндеттеме деп саналады. Валютаны кездейсоқ жою
қауіпі жалпы ереже бойынша борышқорға оның кінәсәнің нысанына қарамастан
жүктеледі. Қарыз шартын сипаттайтын белгілер:
Нақты шарт (затты алған кезден күшіне енеді),
Заттар меншік құқығына беріледі,
Алушы тура сондай затты қайтаруға міндетті.
Заттың кездейсоқ жойылу қауіпі алушыда
Міндеттеме біржақты
Рим құқығы пайыздың жоғары мөлшерін шектеді. Классикалық құқықта пайыздың
жоғарғы мөлшері айына 1 пайыздан аспауы тиіс болды, ал Юстиниан құқығында
жылына 6 пайыздан аспайтын.
Тараптары – заем (қарыз) беруші және заемшы деп атаған.
Заем міндеттемесінің тақырыбы болып – ақша сомасы немеес тектік
белгілерімен айқындалатын заттар кірген.
Заемшы шартта көзделген тәртіппен және мерзімде заем нысанын қайтаруға
міндетті болған.
Бақылау сұрақтары:
1. Ссуда шартының нысаны
2. Ссуда шартының тараптарының міндеттері қандай?
3. Прекарий деген не мағына береді?
4. Ссуда шартының белгілері қандай?
Дәріс 11.Мүлік жалдау шарты мен мердігерлік
Мақсаты: Мүлік жалдау шартының мен мердігерлік шарттарының түсінігі және де
ондағы тараптардың міндеттерін оқыту.
1Тапсырма шарты
2Серіктестік шарты
Жалпы ережелері.
І.Классикалық рим қ±қыѓы келісім шарттыњ ‰ш т‰рін беретін:
1.заттарды жалѓа (Іосаtіо-сопductio rerum),
2.қызметті жалдау ( Іосаііо-сопductio operarum) ,
3.ж±мысты немесе мердігерлікті жалдау (Іосаtіо-соnductio орегаs ).
Затты жалѓа беру шарты (lосаtіо-сопductio rerum) шарты бойынша жалѓа
беруші (locator) жалѓа алушыѓа (conductor) затты (м‰лікті) ақы тµлеп
уақытша иеленуге жғне пайдалануѓа беруге міндеттенеді.
Затты жалѓа беру шарты – консенсуалды, екі жақты, ақылы контракт болып
келеді.
Тараптарды жалѓа беруші жғне жалѓа алушы деп атаѓан. Шарттыњ пғні болып
жеке айқындалѓан т±тынбайтын зат жатқан.
Қызметті жалдау шарты бойынша жалданушы жалдаушыныњ тапсырмасы бойынша
қызмет кµрсетуге міндеттенеді, ал жалдаушы б±л қызмет кµрсетуге ақы тµлеуге
міндеттенеді.
Қызметті жалдау шарты – консенсуалды, екі жақты, ақылы контракт.
Тараптары ретінде – жалдаушы мен жалданушы қатысқан.
Тақырыбы болып – белгілі бір іс ғрекет жасауды немесе белгілі бір қызметті
ж‰зеге асыруды орындау жатқан.
Мердігерлік шарт бойынша бір тарап (мердігер) екінші тараптыњ
(тапсырысшыныњ) тапсырмасы бойынша белгілі бір ж±мысты атқаруѓа жғне
белгіленген мерзімде оныњ нғтижесін тапсырысшыѓа µткізуге міндеттенеді, ал
тапсырысшы ж±мыс нғтижесін қабылдап алуѓа жғне оѓан ақы тµлеуге (ж±мыстыњ
баѓасын тµлеуге) міндеттенеді.
Мердігерлік шарт – консенсуалды, екі жақты, ақылы контракт.
Тараптары – тапсырысшы және мердігер.
Пғні болып – аяқталѓан нәтиже жатқан.
2. Тапсырма шарты бойынша бір тарап (сенім білдірілген µкіл) екінші
тараптыњ (сенім білдірушініњ) атынан жғне соныњ есебінен белгілі бір іс-
әрекет жасауѓа міндеттенеді.
Тапсырма шарты – консенсуалды, екі жақты, ақысыз контракт.
Тараптары – мандант (сенім білдіруші) жғне мандатарий (сенім біодірілген
µкіл).
Тақырыбы болып – белгілі бір зањды іс-ғрекеттер кірген (мәселен мәміле
жасау, кейбір процессуалдық әрекеттер ж‰ргізу)
Тараптардыњ міндеттері:
Мандатарий (сенім білдірілген µкіл) міндеттері:
м‰мкіндігінше µзіне берілген тапсырманы µзі орындауѓа;
сенім білдірушіге оныњ талап етуі бойынша тапсырманыњ орындалу барысы турал
барлық мғліметтерді хабарлауѓа;
сенім білдірушіге жасалѓан мғміле бойынша алынѓандардыњ бғрін дереу беріп
отыруѓа;
тапмыраны орындаѓан соњ оѓан есеп беруге міндетті болѓан.
Мандант (сенім білдіруші) міндеттері:
мандатарийды (сенім білдірген µкілді) тапсырманы орындау ‰шін қажеті
қаражатпен қамтамасыз етуге;
сенім білдірілген µкілдіњ тапсырманы орындау ‰шін қажет болѓан шыѓындарыныњ
орнын толтыруѓа міндетті болѓан.
Тапсырма шартын тоқтату:
сенім білдірілген µкілдіњ бас тартуынан;
сенім білдірушініњ тапсырманы ауыстыруынан;
екі жақтыњ (бірініњ) қайтыс болуынан тоқтатылѓан.
3. Серіктестік екі немесе бірнеше т±лѓалардыњ бірлесуі негізінде
қ±ралады.Серіктестік шарты бойынша тараптар табыс табу немесе зањѓа қайшы
келмейтін µзге де мақсатқа қол жеткізу ‰шін бірлескен ғрекет жасауѓа
міндеттенеді.
Серіктестік шарты – консенсуалды, ақысыз, екі жақты (кµп жақты) контракт.
Тараптары – серіктестікке қатысушылар.
Серіктестік шартыныњ тақырыбы болып – серіктестіктіњ бірлескен шаруашылық
қызметі табылѓан.
Серіктестік зањды т±лѓа болмаѓан. Серіктестік шартына қатысушылардыњ ортақ
істерін ж‰ргізу олардыњ жалпы келісімі бойынша ж‰зеге асырылѓан. ¤зара
келісім бойынша олар бірлескен шаруашылық қызметке басшылық етуді жғне
ортақ істерді ж‰ргізуді қатысушылардыњ біреуіне тапсыра алѓан. Серіктестік
шартына қатысушылар µз мақсаттарына жту ‰шін жарналарын ақшалай немесе
басқа м‰лікпен қосып отырѓан. Шартқа қатысушылардыњ ақшалай немесе µзге де
м‰ліктік жарналарын ақшалай немесе басқа м‰лікпен қосып отырѓан. Шартқа
қатысушылардыњ ақшалай немесе µзге де м‰ліктік жарналары, сондай-ақ олардыњ
бірлескен қызметі нғтижесінде жасалѓан немесе сатып алынѓан м‰лік олардыњ
ортақ ‰лесті меншігі болып табылѓан.
Бірлескен қызметі бойынша ортақ шыѓындарды жғне соныњ нғтижесінде пайда
болѓан залаларды жабу тғртібі қатысушылардыњ шартымен белгіленген. Егер
шартта м±ндай тғртіп кµзделмсе, ортақ шыѓындар мен залалдар шартқа
қатысушылардыњ ортақ м‰лкі есебінен жабылѓан, ал жетпей қалѓан сомалар
олардыњ арасында осы м‰ліктегі ‰лестеріне қарай бµлініп салынѓан.
Шарттыњ тоқтатылуы.
Серіктестік шарты:қатысушыныњ біреуініњ серіктестіктен шыѓуы кезінде
(қайтыс болса, дәрменсіз болса);
алдына қойѓан міндеттерін орындаѓаннан кейін;
қатысушылардыњ шешімі бойынша;
сот шешімі бойынша тоқтатылѓан
Бақылау сұрақтары:
Серіктестік шартының нысаны
Серіктестік шартының тараптары
Серіктестік шартының тоқтатылуы
Дәріс 12. Шарт тәрізділерден туындайтын міндеттемелер
Шарт тәрізділерден туындайтын міндеттемелер
1. Шарт тәрізділерден туындайтын міндеттемелер ұғымы.
2. Бөтендердің істерін тапсырмасыз жүргізу
3.Негізсіз баюдан туындайтын міндеттемелер.
1.Шарт тәрiздiлерден туындайтын мiндеттемелер деп-шарттардан туындайтын
мiндеттемелерге ұқсас, бiрақ тараптардың келiсiмiнсiз туындайтын
мiндеттемеледi айтамыз.
Бұл жағдайда мiндеттеменiң туындауыбiр жақты мәмiлелерден не шарт та
болмайтын, деликт те болмайтын фактiлерден болатын.
Шарт тәрiздiлерден туындайтын мiндеттемелердiң негiзгi тұрлерi болып:
Negotorium gestio - бұтен адамның iстерiн тапсырмасыз орындау;
Негiзсiз баюдың салдарынан туындайтын мiндеттемелер.
Мiндеттемелердiң бұл түрiне бiрнеше мiндеттемелердiң түрлерi кiретiн. Мыс:
қарыз емес ақшаны қателесiп төлеу, адал емес иелiк етуден т.б.
Мiндеттемелердiң бұл тобы реалды контрактiлерге ұқсас келедi.
Екеуiнде де мүлiк нақты қолға тигенде ғана шарт жасалды деп саналады.
Бiрақ айырмашылығы шарт 2-тараптың келiсiмi арқылы жасалатын болса, ал
негiзсiз баю салдарынан туындайтын мiндеттемелерде мiндеттеме ақшаны не
мүлiктi оның иесiнiң келiсiмiнсiз тауып алуы жатады.
2. Бөтен адамның iстерiн тапсырмасыз жүргiзу деп - бiр тараптың
(gestor), 2-шi бұтен тараптың (dominus) iсiн тапсырмасыз жүргiзуiн
айтамыз.
Мiндеттеменiң бұл түрi бөтен адамнгың iсiне жанашырлықпен қарауына (мүдделi
адамның тапсырмасының болмауына қарамастан) залалдың орын алуынан қорғау
мақсатында жасалады.
Бұл құқықтық институттың туындауына қажеттi негiзгi элементтер:
Бөтенннiң iсiн жұргiзу. Гестордың белгiлi-бiр заңды iс-әрекеттi жасауы
мiндеттi емес, сонымен қатар оның фактiлi әрекеттерiнен туындайды. Мыс: бiр
тарап бөтенннiң құлына не малына тамақ беруi, құлауға қаупi бар ғимаратқа
тiрек қоюы;
Доминустың гесторға қойған тапсырмасы болмауы керек. Егер екеуi арасында
келiсiм болса, ол тапсырма шарты болады.
Гестор жасаған iс-әрекеттi бөтен адамның есебiнен жасайды.
Бұтеннiң iсiн жүргiзу-ақысыз, яғни гестор өзiнiң жасаған iс әрекетi үшiн
сыйақы алмайды.
Бөтеннiң iсiн жүргiзуге бел-буған адам оған жанашырлықпен қарауы мiндеттi
болып табылады. Егер iстi жүргiзу нәтижесiнде гесторға ақша түсетiн болса,
онда оны иесiне қайтарып беруi мiндеттi болып табылады.
3. Бiр тараптың мүлкiне басқа тараптың мүлкiнiң бiр бөлiгiнiң
қосылуы бiр мүлiктiң басқа мүлiктiң есебiнен баюы деп есептеледi. Тәртiп
бойынша баю белгiлi бiр заңды негiздерге сәйкес жүргiзiледi. Мыс: заем
шарты бойынша, сатып алу сату шарты бойынша. Ал егер бiр тараптың мүлкiне 2-
шi тараптың мүлкi қосылуына не берiлуiне заңды негiздер болмаса, (негiзсiз
баю) басқа адамның есебiнен негiзсiз баюы болып табылады. Негiзсiз баюға
байланысты мүдделi тұлғаға кондикциялық талап қоюға мүмкiндiк болатын.
Негiзсiз баюдың салдарынан туындайтын мiндеттемелердiң негiзгi түрлерi:
Condictio indebiti - қарыз емес төлемдi төлеген кезде, оны қайтарып алу;
Condictio causa data causa non secuta - мақсаты орындалмаған төлемдi
қайтару;
Condictio ex causa furtive - ұрлықтан түскен затты қайтару
Бақылау сұрақтары:
Шарт тәрiздiлерден туындайтын мiндеттемелердiң жалпы ұғымы
Бөтен адамдардың iстерiн тапсырмасыз жүргiзу: қажеттi алғышарттары мен
құқықтық салдары
Негiзсiз баюдан туындайтын мiндеттемелер
Кондикция және оның тұрлерi
Дәріс 13 .Жеке деликтерден және деликт тәрізді әрекеттен
туындайтын міндеттемелер
Мақсаты: Жеке деликттерден және деликт тәрізді әрекеттен туындайтын
міндеттемелердің ерекшеліктерін оқыту.
1. Деликт ұғымы.деликт тәрізді әрекеттен туындайтын міндеттемелер.
2. Жеке жәбір. Ұрлық. Мүлікті заңсыз пайдалану.
1.Рим мемлекетiнде жеке құқық бұзышылыққа (delictum privatum)
қылмыстық әрекеттерге қарағанда жеке тұлғалардың құқығы мен мүдделерiнiң
бұзылуы жататын. Сондықтан деликт жасаушы тұлға жәбiрленушiге
айыппұл,шығынды өндiру сияқты өтемдер жасайтын. Жеке құқық бұзушылық
қатарына Рим мемлекетiнде қазiргi замандағы ауыр қылмыстардың қатарына
жататын кейбiр қылмыстар жататын.
Мыс: ұрлық, тонау.
Құқық бұзушылықтан туындайтын мiндеттеме мiндеттеменiң ең көне түрлерiнiң
бiрi болып табылады. Ерте заманда оған санкция ретiнде жәбiрленушi және
оның туыстары тарапынан жеке ақысын алу болатын. Уақыт ұте келе кiнәлi
тараппен жәбiрленушi тарап келiсiп, жеке ақысының орнына айыппұл төлейтiн
болды. Заман дамыған сайын жеке ақысын алу мүлде жойылып, тек айыппұл тұлеу
сияқты жазалау шаралары қолданылатын болды.
құқықтың дамуымен әрекеттi жеке деликт деп тану үшiн деликт жасаушының
субьективтiк кiнәсi болуы керек едi. Заңды деликт болу үшiн мына элементтер
болуы керек:
Бiр тұлғаның 2-шi тұлғаға заңсыз әрекетпен келтiрген обьективтi зияны болуы
тиiс;
Заңсыз iс-әрекет жасаушының кiнәсi (абайсыздық немесе қасақаналық );
Жасалған әрекеттiң заңға қайшы болуы;
2.Iniuria-терминi жалпы заңға қарсы әрекеттi бiлдiретiн. ХII-кесте
заңдарында жеке кiнәнiң бiрнеше тұрлерi кұрсетiлген. Мыс: адамның денесiнiң
сыртқы қабатын зақымдау, ”қанға қан” принципiмен жазаланатын, iшкi
сүйектерiн зақымдау.
Furtum-қазiргi замандағы ұрлық терминiмен ұқсас келедi.Ертедегi Рим
мемлекетiнде ұрлық жасаған адамды билiк басшылары бiраз жазалап ,кейiн
жәбiрленушiнiң билiгiне беретiн болған. Ал егер тұнде қаруланған ұрлық
жасаған адамды ұлтiруге жол берiлген. Ал қылмыс үстiнде ұсталмаған ұрыға
мүлiктiң 2-есе құнын төлеттiретiн болған.
Damnum iniuria datum - бұтеннiң мүлкiне зиян келтiру немесе заңсыз бұдiру.
Ертедегi Рим мемлекетiнде деликтiң бұл түрi болмаған, бұндай құқық
бұзушылықтар тек Аквилийдiң заңдарында баяндалды. Мыс: бөтеннiң ағашын
кесу, үйiн ұртеу.
3.Заң бойынша рұқсат етiлмеген, бiрақ деликт қатарына да кiрмейтiн iс-
әректтер деликт тәрiздi әрекеттер деп аталатын. Және мұндай iс-әрекеттер
үшiн мiндеттеме белгiленедi.
Деликт тәрiздi әрекеттерден туындайтын мiндеттемелерге мысал ретiнде
тұмендегiлердi жатқызуға болады:
Егер ғимараттың терезесiнен адам жұретiн жерге бiр нәрсе тұсетiн немесе
төгiлетiн болса және осыдан бiреу қандай да зардап шегетiн болса,онда ол
адам преторлық эдикт бойынша тұгiлген үйдiң иесiне қарсы талап қоюға құқығы
болатын. Үйдiң иесiнiң кiнәлiлiгiне қарамастан ол мiндеттемеге ие болатын.
Мыс: егер жоғарыдан құлаған заттың кесiрiнен бөтеннiң мүлкi бүлiнетiн
болса, онда оның екi есе құнын тұлеттiретiн болған; ал егер азат адамның
өлiмiне әкеп соғатын болса, онда 50 мың сестерции көлемiнде айыппұл
төлеттiретiн болған.
Деликт тәрiздi әрекеттен туындайтын мiндеттемелерге тағы бiр мысал ретiнде,
егер үйдiң терезесiнде құлау қауiпi бар және содан зиян келтiру қауiпi бар
зат iлiнiп тұратын болса, онда кез келген азамат зиян келтiрмегенiне
қарамастан үй иесiне қарсы талап қоюға құқылы болатын. Мұндай талап бойынша
10 мың сестерции айыппұл төленетiн.
Бақылау сұрақтары:
1. Деликт ұғымы.
2. Жауапкершiлiк сипаты.
3. Жауапкершiлiк кұлемi.
4. Жеке жәбiр.
5. Мүлiктi заңсыз бұлдiру.
6. Деликт тәрiздi әрекеттен туындайтын мiндеттеменiң жалпы түсiнiгi және
түрлерi.
Дәріс14 . Мұрагерлік құқығының ұғымы
Мақсаты: Мұрагерлік құқығының ұғымы мен оның түрлерін талдып көрсету.
1. Мұрагерлік құқығы ұғымы және оның түрлері.
1. Мұрагерлiк деп-қайтыс болған адамның мұлкiнiң бiр немесе бiрнеше өзге
тұлғаларға кұшуiн айтамыз. Мұрагерлiктiң бiр ерекшелiгi мұра алушыға мұра
бойынша барлық құқықтар мен мiндеттер ұтедi.
Мұрагерлiк өсиет бойынша немесе заң бойынша жұзеге асырылады. Мұрагерлiк
бұл екi институт Рим мемлекетiнде бұлек-бұлек болатын. Мыс: бiр мұлiктiң
жартысы ұсиет бойынша, жартысы заң бойынша болып бұлiнбейтiн. Мұрагерлiк
процесiнде мұраның ашылуы мен мұраны алуға кұп кұңiл бұлiнген. Мұра мұра
қалдырушының қайтыс болуынан бастап ашылады, ал мұраны алу тек мұрагердiң
мұраны алуға келiсiмi болған жағдайда ғана болады.
Өсиет деп Рим құқығында тұлғаның ұз мұлкiне билiгiн қайтыс болғанда өзге
нақты тұлғаға өту туралы шешiмi. Классикалық құқықта мұндай сiлтеме
өсиеттiң басында болуы тиiс едi. Мұрагердiң нақты айтылуы ұсиеттiң басты
ерекшелiгi. Өсиет бойынша егер мұрагерлер бiрнеше бөлiк және мүлiктiң әр
бұлiгiн бұлiп қойылған болса, Бiрақ мұрагердiң аты кұрсетiлмесе өсиет
жарамсыз болып табылады. өсиеттiң iшiнде сонымен қатар ұсиеттен бас тарту
(легаттар), жас мұрагерлерге қамқоршы тағайындау жөнiндегi нұсқаулар болуы
мүмкiн. Өсиет қалдыру үшiн арнайы қабiлеттiлiк - testamentifactio activa
қажет едi. Өсиет қалдыруға әрекетке қабiлетсiз тұлғалар, кейбiр ауыр
қылмстары үшiн сотталған адамдарға құқық берiлмейтiн.
Өсиет қалдырудың өзi белгiлi-бiр ережемен өтетiн. Мыс: Юстинианның
кезеңiнде 7-куәнiң қатысуы қажет едi.
өсиет бойынша мұрагер нақты кұрсетiлуi тиiс және мұра қалдырушы қайтыс
болған кезден бастап ашылады. Ал егер ұсиет бойынша мұра қалдырушы ұсиетте
мұрагерге қатысты шарт қоятын болса, осы шарт орындалғаннан кейiн ашылады.
Алғашқы кезде мұрагарлер 3-ке бөлiндi:азаматпен тiкелей туыстық қатынаста
болған кезде. Олар-әйелi, балдары, қайтыс болған баласынан асырап алғаг
немересi. Мұндай жағдайда әйелi мен баласының үлесi теңдей бөлiнедi. Ал
немересiнiң үлесi өзiнiң қайтыс болған әкесiнiң үлесiмен теңестiрiледi.
Жақын туыстары-ағасы, қарындасы.Жақын адамдар- жақын адамдардың мұрагерлiк
кезегi 1, 2-шi болмауы немесе мұрадан бас тартуы.
Юстиниан императорының кезiнде мұрагерлердi бiрнеше топқа бөлдi. Онда
қандық туыстық алғашқы орынға қойылды.
Балдары, қыздары және бұрын қайтыс болған баласының немересi.
Әкесi, шешесi, әжесi, атасы, ағасы, қарындасы және бұрын қайтыс болған
ағасының балдары мен қыздары.
Әкесi бiр, шешесi бөлек iнi-қарындастары.
Жанамалай туыстар: жиен, нағашы.
Император юстинианның кезiнде әйелдердiң үлесi ерекше тәртiппен
белгiлендi. Әйелдiң ұлесi осы жоғарыда кұрсетiлген 4-топқа жататын
мұрагарердiң қайсысы ие болған жағдайда соның 1/4 үлесi әйелдiң үлесi деп
есептелiндi.
Өсиет қалдырушы өсиет бойынша мұрагерге мұра есебiнен өсиеттiк бас тартуды
орындауды талап ету құқығын алатын бiр немесе бiрнеше адамның (бас
тартушылардың) пайдасына қандай болсын мiндеттеменi (өсиеттiк бас тарту)
орынауды жүктеуге құқылы.
Заң бойынша мұрагерлер қатарына кiретiн адамдар да, кiрмейтiн адамдар да
бас тартушылар (легатарийлер) болуы мүмкiн.
Өсиет қалдырушы ұсиеттiк бас тартуды жүктеген мұрагер, оны тек оған ауысқан
мұраның шын мәнiндегi құны шегiнде және мұра қалдырушы қарыздарының өзiне
артылған бөлiктерiн шығарып тастап орындауы тиiс болған. Өсиеттiк бас тарту
мұра ашылғанаға дейiн немесе ашылғаннан кейiн бас тартылушы қайтыс болған
жағдайда, бiрақ өсиет бойынша мұрагер оны қабылдапт үлгерген кезге дейiн
орындалмайды. Сонымен қатар, бас тартылушы мұра қалдырушының борыштары үшiн
жауап бермейдi.
Бақылау сұрақтары:
1. Мұрагерлiк ұғымы.
2. Өсиет бойынша мұрагерлiк
3. Өсиеттiң жарамдылығының алғышарттары.
3. Өсиеттiң мазмұны.
4. Заң бойынша мұрагерлiк.
5. Агнаттық туыстық заң бойынша мұрагерлiк негiзi.
6. Претор реформалары
Дәріс 15 . Мұраның ашылуы. Мұраны қабылдау
1. Мұраның ашылу тәртібі.
2. Мұраны қабылдау тәртібі.
Мақсаты: Ежелгі Рим құқығындағы мұраның ашылуы негіздерін оқыту, мұраны
қабылдау ерекшеліктерін оқыту.
1. Мұра қалдырушы қайтыс болѓанда м±ра ашылады.Оныњ ашылуына қатысты мүраѓа
қалдырылатын т±лѓалар анықталады.Бірақ шақырылатын тұлѓаларда мұрагерлік
мүлік-тік қ±қықтарына,ие бола алмайды.М±раныњ ашылуы мен мұрагерлік мүлікті
қабылдау арасындаѓы уақытта,аталѓан м‰лік ешқандай т±лѓаларѓа тиесілі
болмайды; б±л-һегеditas , µз субъектісін к‰ткен "жататын" м±ра болып
есептеледі. 2.Ежелгі рим қ±қыѓында осы м±раныњ қ±қықтық жаѓдайы примитивті
т‰рде т‰сінілетін: қабылданбаѓан м±рагерлік м‰лік егесіз деп танылатын,
бірақ кез келген т±лѓа "жататын" м±радаѓы м‰лікке иелене отырып оѓан 1 жыл
иелік жасай отырып меншіктенушісі ретінде танылатын. Ал классикалық қ±қықта
"жататын" м±ра иесіз м‰лік деп табылмайтын.Осы м‰лік м±рагерге µткенге
дейін қайтыс болѓан т±лѓаныњ атында болатын.
М±раѓа ие болу жғне оныњ салдары. І.М±раѓа ие болу тікелей ерік білдіру
немесе мұрагер ретінде тиісті ғрекеттер жасау арқылы ж‰зеге асырылатын
мысалы, мұрагер несие берушілерге оныњ қарызын тµлейді, борышқорлардан
тиісті ақша сомасын талап етеді жғне т.б.
2.Мұраѓа ие бола отырып, м±рагер тиісті қ±қықтармен бірге м±ра қалдырушыныњ
міндеттемелері бойынша жауапты болып табылады. Егер де, мұра м±ра
қалдырушыныњ тек қарыздарынан ѓана т±рса да, мұрагер ол бойынша жауапты
болатын. М±рагер мұрадан бас тарту негізінде ѓана ондай жауаптылықтан
босатылатын.
Легаттар жғне фидеикомисстар.
І.Легат түсінігі жғне т‰рлері.І.Легат (немесе µсиеттік бас тарту) деп
µсиетте м±ра қалдырушыныњ белгілі тұлѓаѓа тиісті құқықтарда немесе
мұрагерлік м‰лік есебінен басқа пайда беруді белгілейтін бұйрыѓы болып
табылатын. Легат анықтамасынан, 1-ден легатарий (оныњ пайдасына легат
белгіленген тұлѓа) мирасқорлыѓыныњ сингулярды сипаты туындайтын.Бұл
деген,аталѓан тұлѓа жеке құқықта мұра қалдырушыныњ мирасқоры екенін
білдіреді.
2-ден,легатты зањ бойынша м±рагерге ж‰ктелінбейтін,сондықтан легатты тек
µсиетте қалдыруѓа р±қсат етілетін.
2.Легаттыњ бірнеше т‰рлері бар. Ењ мањыздылары-легаты жғне рег domnationem
легаты. Рег vindiсаtіоnem легатыныњ кµмегімен µсиет қалдырушыныњ тиісті
м‰лкіне легатарийдіњ меншік қ±қыѓы белгіленетін. Рег domnationem-легаты
"һегеs damnas еstо dare" нысанында бекітілетін,яѓни м±рагер тиісті т±лѓаѓа
беру міндетіне ие болатын. Осындайда легатарийде м±рагерден µсиет
қалдырушыныњ еркін орындауды талап етуге қ±қылы болатын.
-3-.Фидеикомисс тусінігі.
І.Тғжірибеде цивильдік µсиет нысаны сақталмай қалдырылатын легаттар жиі
кездесетін,мысалы,м±рагер кµрсетілмеген б±йрықтар зањды негіз болып
есептелмейтін,оны орындау немесе орындамау м±рагердіњ еркінде еді,осыдан
б±йрық етудіњ ондай т‰рі- фидеикомисс деп аталатын. Принципат кезењінде
фидеикомисстар талаптық қорѓауѓа ие болды.
Фидеикомисс жолымен мұрагерге басқа тұлѓаѓа немесе оныњ тиісті бµлігін беру
міндетін ж‰ктеуге болатын.Бастапқыда fideicommissum һегеditatis сингулярды
мирасқорлыққа алып келетін ,сонда мұра құрамына кіретін міндеттеме бойынша
жауаптылық мұрагерде қалатын.
Бақылау сұрақтары:
Легаттар және фидеокомистер.
Легаттардың түрлерi.
Легатты шектеу.
Мұраның ашылуы.
Мұра туралы талап қою.
3.Семинар тақырыбы мен сұрақтары
|1-тақырып. Рим құқығының ұғымы, жүйесі |
|Мақсаты: Ежелгі Рим құқығының түсінігі, рим азаматтық құқығының маңызы |
|және Рим жеке құқығының жүйелерін, соның ішінде пандектілік жүйе мен |
|институциялық жүйелерді оқытып, үйрету. |
| Рим құқығының тарихи мәні |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
| 2-тақырып. Рим құқығының қайнар көзі |
|Мақсаты: Студенттерге Ежелгі Рим құқығының шығу тарихы мен оның мәнін, |
|рим құқығының заңгерлер үшін маңызын оқыту. Сонымен қатар, рим құқығының |
|ерекшеліктерін оқыту. |
|Юстинианның кодификациясы себептері мен процесі |
|Талап қою туралы ілім |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
|3-тақырып. Тұлғалар түсінігі |
|Мақсаты: Ежелгі Рим құқығындағы тұлғалар түсінігі және құқық |
|қабілеттілігінің түсінігін толығымен ашып оқыту және Рим мемлекетінің |
|тұлғаларының бөлінуі ерекшеліктерін көрсету. |
|Рим азаматтарының құқықтық жағдайы |
| Құлдардың құқықтық жағдайы |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
|4-тақырып. Рим отбасы құқығы |
|Мақсаты: Ежелгі Римдегі отбасы құқығын, соның ішінде агнаттық және |
|когнаттық отбасының түсінігін оқыту |
| Рим құқығы бойынша неке |
|Қорғаншылық және қамқоршылық. Әкенің билігі |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
|5 -тақырып. Рим меншік құқығының түсінігі және түрлері |
|Мақсаты:: Ежелгі рим меншік құқығының түсінігін және түрлерін оқыту. |
|Меншік құқығының пайда болу негіздері |
|Менш Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| ік құқығын қорғау |
|6-тақырып. Бөтен адамның заттарына құқық |
|Мақсаты: Бөтен адамның заттарына құқық, соның ішінде сервитуттар ұғымы |
|мен түрлерін, кепіл және оның нысанын оқыту. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
|7-тақырып. Міндеттеме ұғымы |
|мақсаты: Міндеттеменің орындалу уақыты мен орнын, міндеттеменің |
|бұзылғандығы үшін жауаптылық негіздерін және де міндеттеменің тоқтатылу |
|негіздерін оқыту |
|Міндеттеменің орындалуы және тоқтатылуы |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
| 8-тақырып. Римдік шарттың құқықтық қызмет ролі |
|Мақсаты: Міндеттеменің орындалу уақыты мен орнын, міндеттеменің |
|бұзылғандығы үшін жауаптылық негіздерін және де міндеттеменің тоқтатылу |
|негіздерін оқыту. |
|Вербалдық шарттар ұғымы |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
|9-тақырып. Сақтау шарты |
|Мақсаты: Рим құқығындағы шарттардың бір түрі сақтау шартының түсінігін, |
|сақтау шартының тараптарының міндеттерінің ерекшеліктетін |
|оқыту. |
|Сақтау шарты – бұл сақтаушы сақтауға беруші тұлға берген жеке |
|белгілерімен анықталатын затты сақтауға қабылдап алатын және сақтау |
|мерзімі жеткен кезде затты сақтаулы күйінде қайтаруға міндетті болатын |
|нақты контракт. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
| 10 -тақырып. Ссуда шарты |
|Ссуда шартының негізгі ерекшеліктерін оқыту. |
|Мақсаты: Рим құқығындағы қарыз шартының түсінігі мен ондағы тараптардың |
|міндеттерін оқыту. |
|Қарыз шарты |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
|11 -тақырып. Мүлік жалдау шарты мен мердігерлік |
|Мақсаты: Мүлік жалдау шартының мен мердігерлік шарттарының түсінігі және |
|де ондағы тараптардың міндеттерін оқыту. |
| |
|Тапсырма шарты |
|Серіктестік шарты |
|12-тақырып. Шарт тәрізділерден туындайтын міндеттемелер |
|Мақсаты: Сатып алу, сату шартының түсінігі және шарттардың тараптарының |
|міндеттерін оқыту. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
|13 -тақырып. Жеке деликтерден және деликт тәрізді әрекеттен |
|туындайтын міндеттемелер. |
|Мақсаты: Жеке деликттерден және деликт тәрізді әрекеттен туындайтын |
|міндеттемелердің ерекшеліктерін оқыту. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
| 14 -тақырып. Мұрагерлік құқығының ұғымы |
|Мақсаты: Мұрагерлік құқығының ұғымы мен оның түрлерін талдып көрсету. |
| Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
| |
| 15 -тақырып. Мұраның ашылуы. Мұраны қабылдау |
|Мақсаты: Ежелгі Рим құқығындағы мұраның ашылуы негіздерін оқыту, |
|мұранқабылдау ерекшеліктерін оқыту. |
| Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Ермухаметова С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы – |
|Алматы: “Заң әдебиеті” 2006. –. |
|Б.Е. Айтжан., А.М. Хусаинова Рим құқығы: Оқу құралы. – Алматы: “Жеті |
|жарғы”, 2005.- |
| |
4. Студенттердің өздік жұмысы тақырыптары
1. Рим азаматтық құқығының ұғымы.
2. Рим жеке құқығының ұғымы және оның көпшiлiк құқықтан
айырмашылығы.
3. Рим құқығының тарихи мәнi.
4. Рим құқығының тарихи мәнi
5. Рим құқығының заңгер үшiн мәнi
6. Цивильдiк және преторлық құқық
7. Жеке құқықтың көпшiлiк құқығынан айырмашылығы
8. Рим құқығының қайнар көздерi.
9. Рим құқығының қайнар көздерiнiң төсiнiгi және түрлерi.
10. Қарапайым құқық және заң.
11. Рим магистраттары және олардың эдикттерi.
12. Рим заңгерлерiнiң қызметi. Заңгерлер мектебi.
13. ХII-кесте заңдары.
14. Рим құқығын кодификациялау.
15. Юстиниан кодификациясы.
16. Мемлекеттiк соттың пайда болуы . Iс жүргiзудiң 2-кезеңге бөлiнуi.
17. Легисакциялық iс-жүргiзулерiнiң түсiнiгi
18. формулярлық iс-жүргiзулерiнiң түсiнiгi
19. экстраординарлық iс-жүргiзулерiнiң түсiнiгi.
20. Талаптардың түсiнiгi және олардың түрлерi.
21. Талаптың ескiруi.
22. Тұлғалар
23. Жеке тұлғалар
24. Тұлғалардың түрлерi
25. Рим азаматтарының құқықтық жағдайы
Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz