Файл қосу
Несие операцияларының есебі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-14-3-01. |
| | |1.20.16/03-2012 |
|ПОӘК | | |
|«Банктердегі бухгалтерлік |Басылым №2 _________ | |
|есеп және есептілік» | | |
|пәнінің оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«БАНКТЕРДЕГІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕПТІЛІК»
5В050800 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ» МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2012
МАЗМҰНЫ
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәріс материалдары |4 |
|3 |Тәжірибелік сабақтар |70 |
|4 |Студенттердің өздік жұмыстары |79 |
1. ГЛОССАРИЙ
Бухгалтерлік есеп – бұл “Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын
стандарттар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге негізделген
активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен
шығыстары туралы ақпараттарды тіркеу және жинақтау жүйесі.
Банктегі бухгалтерлік есеп банк мүліктерінің, ақша қаражаттарының,
ссудалық қорлардың, несиелердің жағдайы және қозғалысы туралы, табыстар мен
шығындар турал, бақылау, талдау, басқару, сонымен қатар банк қызметін
болжау туралы ақпараттық ағымды жалпылау жүйесін көрсетеді.
Банктегі бухгалтерлік есептің пәні – жекелеген әдістерді сипаттайтын,
құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және оның қалыптасу көздерін
орналастыратын шаруашылық операциялары болып табылады.
Банктердегі бухгалтерлік есептің объектісі біріңғай ақшалай өлшеммен
бейнеленетін тұтас оның жарғылық қызметі болып табылады және меншікті
негізгі және айналмалы құралдарды, олардың қалыптасуынан қайнар көздердің
тартылған құралдарды, банктің жарғылық қызметін орындауда пайда болған
процесстер, сонымен қатар қаржылық нәтижелерді көрсетеді.
Бухгалтерлік есептің әдісі – осы пәннәң оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады.
Банктегі бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты –банктердің жарғылық
қызметін тиімді жолдармен басқаруға қажетті ақпарат мәліметтерімен
қамтамасыз ету.
Банкішілік бақылау – жүргізілетін операциялардың заңдылығын және ақша
қаражаттары мен материалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз ету
мақсатында іске асырылады.
Бухгалтерлік құжат – шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға немесе
куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық, бұл кейінгі бухгалтерлік есеп шотын
анықтауға қызмет етеді.
Бухгалтерлік шоттар – бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтаудың
негізгі бірлігі, яғни мүліктің шаруашылық операциялары жайлы ағымдық
ақпарат жинақталатын жүйеленген экономикалық топтау.
Бухгалтерлік баланс – бухгалтерлік есеп шотында сипатталған құралдар
мен олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір мерзімге
топтастыру.
Бағалау – бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция – шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Екі жақты жазу - бухгалтерлік есеп шоттарында шаруашылық операцияларды
тіркеу.
Түгендеу – негізгі құраладрды, материалдық емес активтерді, ақша
қаражатын, есеп айырысуларды және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес
келуін тексеру операциялары.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын
сипаттайтын есетілік қорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Банктің қаржылық есептілігі – пайдаланушыларға бухгалтерлік есепте
жинақталған, өңделген банк қызметі жөніндегі экономикалық ақпаратты
мерзімдік ұсынудың маңызды әдісі.
2. ДӘРІС МАТЕРИАЛДАРЫ
Тақырып 1. Банктегі бухгалтерлік есептің пәні мен міндеттері
Дәріс сұрақтары:
1. Банктердегі бухгалтерлік есептің пәні
2. Банктердегі бухгалтерлік есептің әдістері
3. Банктердегі бухгалтерлік есептің принциптері
1. Банктердегі бухгалтерлік есептің пәні
Бухгалтерлік есеп – бұл “Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын
стандарттар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге негізделген
активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен
шығыстары туралы ақпараттарды тіркеу және жинақтау жүйесі.
Банктегі бухгалтерлік есеп банк мүліктерінің, ақша қаражаттарының,
ссудалық қорлардың, несиелердің жағдайы және қозғалысы туралы, табыстар мен
шығындар турал, бақылау, талдау, басқару, сонымен қатар банк қызметін
болжау туралы ақпараттық ағымды жалпылау жүйесін көрсетеді.
Бухгалтерлік есеп- бұл:
- банк туралы қаржылық мәліметтер жиналған ақпараттық жүйе;
- банктің жарғылық капиталы туралы экономикалық мәліметтерді жинау;
- банктің шектеулі ссудалық ресурстарды тиімді қолданудың тәсілі.
Банктердегі бухгалтерлік есептің объектісі біріңғай ақшалай өлшеммен
бейнеленетін тұтас оның жарғылық қызметі болып табылады және меншікті
негізгі және айналмалы құралдарды, олардың қалыптасуынан қайнар көздердің
тартылған құралдарды, банктің жарғылық қызметін орындауда пайда болған
процесстер, сонымен қатар қаржылық нәтижелерді көрсетеді.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар мүдделеріне
жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар:
- акционерлерді банктің қаржылық- шаруашылық қызметі туралы толық
және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде қазақстан
Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Банктің жарғылық қызметін жүргізу үшін алдымен ақшалай қаржылары болуы
керек: шетелдік және ұлттық валютадағы кассадағы ақшалар; Ұлттық және басқа
да банктердегі корреспонденттік шоттағы ақшалар; бағалы қағаздарға салынған
қаржылар; Ұлттық банктегі резервтік шоттағы ақшалар және ақшалай бейнедегі
негізгі және айналмалы құралдарды көрсететін ғимараттар мен құрылыстар,
байланыс құралдары, есептеу және компьютерлік , көбейту техникалары және
басқа да материалдық мүліктер.
Шаруашылық құралдардың ішінде дебиторлық қарыздар да үлкен үлес алады.
Оның негізгі бөлігін клиенттерге берілген банк несиелері құрайды.
Банк қаржысының негізгі тобын айналымнан тыс қаржылар құрайды – жыл
ағымында бюджетке табысқа салық түрінде пайдаланылатын табыстың сомасы.
Меншікті және сырттан алынған қаржылар пайда болу көздеріне , яғни
банк қаржылары ресурстарына жатады.
Меншікті қаржыларына банктің жарғылық капиталы, резервтік және арнайы
қорлар, экономикалық ынталандыру және табыс қоры жатады.
Жарғылық капитал – акционерлердің қаржылары немесе банкті құрғанда
салынған банктің құрылтайшыларының жарналары; ол қосымша акцияларда
шығаруда, жаңа құрылтайшыларды алуда өсуі мүмкін.
Резервтік капитал – күтілмеген, жоспарланбаған шығындарды, зиянды,
төлемдерді жабу мақсатында құрылады.
Арнайы қор – банк шығындарына тозу түрінде жатқызылған бұрын сатып
алынған негізгі қорларды жабатын шығындар сомалары.
Экономикалық ынталандыру қоры – банктің материалдық-техникалық
базасын дамытуға және банк қызметкерлерін материалдық мадақтауда
қолданылады.
Сырттан алынған қаржыларға келесілер жатады: банк клиенттерінің есепті
және ағымдағы шоттарында сақталатын ақшалай қаржылары; заңды және жеке
тұлғалармен депозит шоттарына өткізілген ақшалай қаржылары; Ұлттық банктен
алынған банкаралық несие; орталықтанған несие; басқа да кредиторлық
қарыздар.
Қаржылық нәтижелер есеп объектісі ретінде пайда мен зиянның құрамын,
сонымен қатар бірден пайда немесе зиян құрамына жатқызылған табыстар мен
шығындарды бақылауға мүмкіндік береді.
Банктердегі бухгалтерлік есептің пәні біріңғай ақшалай өлшемде
ақпаратпен көрсетілетін банктің жарғылық қамтамасыз ететін және құрайтын
объектілер болып табылады, яғни жиынтығында банк қызметін құрайтын қаржылар
мен қорлардың жағдайы және қолдану, шаруашылық процесстер және банк
операциялары мен фактілер.
Банктердегі бухгалтерлік есептің басқару, қаржылық және салық есебіне
бөлінеді.
Басқару есебі – бұл банктің жарғылық қызметін оперативті басқару және
бақылау үшін қажетті, сонымен қатар оның болашағын болжау үшін қаржылық
ақпараттарды жинау, бағалау, талдау, дайындау және рәсімдеу процесі.
Қаржылық есеп – бұл қызығушылығы бар тұлғаларға көрсететін банк туралы
уақытылы және нақты ақпарат.
Салық есебі – мемлекеттік салық қызметі есебінің ережелеріне сәйкес
жүргізіледі. Ол салық салудың оперативтілігі және объективтілігі үшін
қажет.
2. Банктердегі бухгалтерлік есептің әдістері
Банктердегі бухгалтерлік есепке анықталған талаптар қойылады, мысалы,
дәлдік, объективтілік, қатаң негізділік, толықтық, уақыттылық, үнемділік.
Басты талап – экономикалық ақпарат жүйесі мен әдістемелік бірлік.
Бухгалтерлік есептің әдістері негізіне тексеріп, бақылау жұмыстарын
нақтылы жүзеге асыру мақсатымен қолданылады.
Банктердегі бухгалтерлік есептің әдісінің негізгі элементтері
келесілер болып табылады: құжаттау мен түгендеу, бағалау мен
калькуляциялау, шоттар мен екі жақты жазу, баланс пен есеп беру.
Құжаттау – жасалған уақытта шаруашылық опреацияны алғашқы тіркеу.
Қазіргі уақыттағы жетілген бағдарламалардың арқасында (1-С бухгалтерия
Лука-компакт) құжаттаудың барлығы компьютерлерде жүргізіледі.
Түгендеу – іс жүзіндегі мүліктің бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
сәйкестігін тексерудің тәсілі. Түгендеу кәсіпорын мүлкінің дұрыстығын
анықтау үшін қажет. Түгендеуге негізгі құралдар, материалдық бағалықтар,
ақшалай қаржылар жатқызылады.
Шоттар жүйесі және екі жақты жазу - бухгалтерлік есепте шаруашылық
операциялар счеттар көмегімен (синтетикалық және аналитикалық) қосарлы жазу
әдісімен жүргізіледі.
Шот – мүлік және оның құрылу көзі туралы ағымдағы ақпарат
жинақталатын экономикалық топтама. Бухгалтерлік есеп әдісінің элементі бола
отырып, счет біртекті экономикалық белгілер бойынша шаруашылық
операцияларды топтауда маңызды роль атқарады.
Екі жақты жазу– бухгалтерлік есеп счеттарында шаруашылық
операцияны тіркеудің тәсілі.
Шаруашылық операция бір сомада екі шотта жазылады.
Бағалау – құралдарды және олардың қайнар көздерін ақшалай өлшеу
тәсілі. Бухгалтерлік есеп жүйесінің дұрыс құрылуы үшін бағалау процесі
дұрыс жүруі керек. Мүлікті бағалаудың негізіне нақты шығындар жатады.
Калькуляция - өзіндік құнды анықтау мен шығындарды топтау тәсілі.
өнімнің өзіндік құнын есептеу - өнімнің бір өлшеміне кеткен шығындарды
ақшалай формада көрсету.
Бухгалтерлік баланс – бухгалтерлік есептің әдістерінің элементі
ретінде банк қаржылары және ресурстары туралы ақпараттардың топтастырылған
ағымын көрсетеді. Банк қаржылары бухгалтерлік баланста ақшалай бейнеде екі
топта бейнеленеді. Біріншісі банк қандай қаржымен иеленеді, екіншісі
қандай қайнар көздерден құралғанын көрсетеді. Бухгалтерлік баланстың екі
бөлігі де тең болуы керек.
Есеп берушілік – белгіленген кезеңде банктің қызметін сипаттайтын
көрсеткіштер жүйесі. Банк қызметі туралы кезеңдік жалпылауыш ақпараттар
бухгалтерлік есеп берушілікпен қамтамасыз етіледі. Есеп берушіліктің
формаларына баланс, пайда және зиян туралы есеп, акционерлік капиталдың
қозғалысы туралы есеп, ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есеп жатады.
Есеп берушіліктің көрсеткіштері банктің қаржылық жағдайын талдау үшін
қажет.
Бухгалтерлік есептің тәсілдері мен әдістері бір-бірімен тығыз
байланысты. Бухгалтерлік есеп жүйесі үздіксіз қызмет істеп, қажетті
ұйымдарды нақты ақпараттармен қамтамасыз етуі үшін осы әдістері орындалуы
керек.
3. Банктердегі бухгалтерлік есептің принциптері
Банктегі бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты – есеп жұмысының сапасын
арттыруға, есеп жұмыстарының қарапайымдылығына, оның көрсеткіштерін орынды
пайдалануына қарай жүргізіледі.
Банктегі бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты –банктердің жарғылық
қызметін тиімді жолдармен басқаруға қажетті ақпарат мәліметтерімен
қамтамасыз ету.
Банктер экономиканың спецификалық саласы болып табылады, дегенмен де
активтер және пассивтер есебі, табыстар мен шығындарды анықтау үшін
келесідей принциптер қолданылады.
1. Екіжақтылық
2. Ақшалай өлшем
3. Кәсіпорынның дербестігі
4. Үздіксіздік
5. Өзіндік құндылық
6. Кертартпалық
7. Материалдық
8. Өткізімділік
9. Сәйкестік
Екіжақтылық принципі. Бұл келесі ережелерге сүйенеді: ұйымның қаржысы
оның міндеттемелері мен капиталының сомасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге сатып алған кезде оған ие болады және бір мезгілде
келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызға алады. Екі жақты жазу осы екі
сәтті де қамтиды: активтер шоттың сол жағында, пассивтер оң жағында. Кез
келген жағдайда екі құбылыс бір-біріне қарама- қарсы, ал баланс оларды
теңестіруі керек.
Ақшалай өлшем принципі. Ақшалай сипаттағы мәліметтер
бухгалтерлік
жазбада көрініс табады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің
нақты шаруашылық бірлігіне әсер етумен байланысты. Барлық шаруашылық
операциялар бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрметіледі.
Кәсіпорынның дербестік принцип. Банктің бухгалтерлік шоттары олардың
иелері мен жұмысшыларының бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек.
Бухгалтерлік есепті жүргізуші банк, заңды түрде дербес, өздрінің меншік
қатынасыныан тәуелсіз. Банктің меншігі ол құрылтайшылардың меншігі емес, ал
құрылтайшылардың меншігі банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік
есептің барлық жүйесіне тән принцип. Бұның негізі- меншік иесімен оның
банкінің мүліктерін, міндеттемесін бейнелейтін шоттар бөлек көрсетілуі
керек.
Үздіксіздік принципі. Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз
жалғастырады, яғни келешекте өз қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға
немесе операциясын қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше
филиалдардың жойылуы немесе активтер сатылған жағдайда, келесі есепті
кезеңде бұл активтер нақты сатылу құны бойынша есепке алынады.
Өзіндік құн принципі. Ұйым қандай да болмасын бір құралдарды сатып
алғанда, оларды сатып алуға кеткен, бухгалтерлік есепте көрсетілетін
шығыстар және осы құралдардың өзіндік құны болып аталады. Бухгалтерлік
есепте барлық шаруашылық құралдар нарықтық бағасымен емес, өзіндік құнымен
көрсетіледі.
Сақтық принципі. Сақтық принципіне сәйкес активтер мен пассивтер
есепте айтарлықтай сақтықпен бағаланады және көрсетіледі, себебі банктің
қаржылық жағдайына төніп тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезеңге аударып
жібермеуге тырысады. Демек:
а) есепті кезеңде аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп беруде
көрсетіледі;
б) есепті кезеңде немесе өткен кезеңде анықталған күтілетін барлық
міндеттемелер және әлуетті жоғалтулар, тіпті есептік мерзімнің аяғынан
кейін қаржылық есеп беруге дейін пайда болса да тәуекелді жабуға резервте
көрсетілуі керек. Бұндай жағдайда сақтық принципі капитал саласының өсуін
мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдай толық анықталғанда, капитал
сомасынынң азаюы толық анық болғанда таниды.
Материалдылық принцип. Банк басшысына және инвесторға шешім қабылдау
үшін пайдалы барлық материалдық немесе маңызды ақпараттар қаржылық есепте
көрсетілуі керек.
Егер ақпараттардың жоқтығы немесе бұрмаланып берілуі есеп ақпараттарын
беруге пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізе алса, ақпарат
материалды болып табылады. Сондықтан материалдылық принципі маңызды емес
жағдайларды жаңалықтарды ескермейді, тек барлық маңыздыларды тіркеп
отырады.
Сатып-өткізу принципі. Бұл принцип табысты қай кезде есепке алу
керектігін анықтайды. Ол бойынша өткізуден түскен табыс ақшаны алған кезде
емес, өткізу жүзеге асырылған кезде, яғни қызмет көрсету жүзеге асқан сәтте
және тұтынушыға өнімді жеткізген кезден есептеледі.
Сәйкестілік принципі. Бухгалтерлердің негізгі міндеті есепті кезеңдегі
пайданы есептеу болып табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі
табыс пен шығыс арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті кезеңдегі
шығыстың есебін реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты
шығыстар әртүрлі шығындардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған
сәйкес шығыстар бір есепті кезеңде көрсетілуі керек.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Банктегі бухгалтерлік есеп деген не?
2.Банк қызметінің қандай ерекшеліктерін білесіз?
3.Бухгалтерлік есеп объектісі не ?
4.Бухгалтерлік есептің түрлерін атаңыз.
5.Бухгалтерлік есептің қандай әдістері бар?
6.Бухгалтерлік есептің қандай принциптерін білесіз?
Әдебиеттер: (1) 5-25 бет, (2) 6-18 бет
Тақырып 2. Банкте есеп-операционды жұмысты ұйымдастыру
Дәріс сұрақтары:
1. Банкте есеп-операционды жұмыстың мәні.
2. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру талаптары.
3. Банктің есеп-операционды аппаратының құрылуы.
4. Жұмыс күнін ұйымдастыру.
1. Банкте есеп-операционды жұмыстың мәні.
Банктегі бухгалтерлік есептің негізі операциондық жұмыc болып
табылады. Оған келесілер жатады:
-банк клиенттерінің ақшалай құжаттарын қабылдау және дұрыстығын
тексеру;
-бухгалтерлік есепте бейнелеу үшін құжаттарды дайындау;
-ақшалай қаржылардың және төлемдердің түсуінің жедел есебі;
-төлемдердің мерзімділігін бақылау;
-банк ссудалары бойынша қарыздарды реттеу үшін мәліметтер есебі;
-ақшалай қаржылардың аударылуын бақылау.
Банктердегі операциялық жұмыс әртүрлі және күрделі, ол ақшалай есеп
айырысу формаларының көп болуынан, ссудаларды беру және жою тәсілдері мен
ережелерінен, төлемдерді жүзеге асырудың көптүрлігінен көрінеді.
Операциялық жұмыс процесінде кассалық, есеп айырысу және басқадай ақшалай
қаржылар мен төлемдердің жүзеге асырылуына бақылау жасалады.
Күнделікті операциялық жұмысты орындау және оған байланысты
бухгалтерлік есепті жүргізу есеп-операциондық жұмыс деп аталады, сәйкес
функцияларды орындайтын жұмысшылар – банктің есеп-операционды аппараты
болып есептеледі.
Есеп-операциондық жұмысты дұрыс ұйымдастыру банкке міндеттелген
барлық қызметтің сәтті орындалуын қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есепте
көрсетілген банктік операциялардың барлығы аяқталған болып саналады.
Банкте есеп-операциондық жұмысты ұйымдастыруға келесілер жатады:
- есепті-операциондық аппаратты құру;
- жұмыс күнін және құжаттар айналымын ұйымдастыру;
- ішкібанктік бақылау.
2. Банктің есеп-операционды аппаратының құрылуы.
Банктегі бухгалтерлік есеп бөлімшесі (бухгалтерия)
оперативті
бухгалтерлік есепті және бухгалтерлік есеп берушіліктерді жасайтын банктің
арнайы бөлімшесі. Бухгалтерия банктің дербес құрылымдық бөлімшесі болып
табылады және бас бухгалтермен басқарылады.
Есепті-операциондық аппарат құрылымында есептік топтар болуы мүмкін,
олар экономикалық мазмұны бойынша біртекті шоттарды жүргізеді. Топтардың
саны және құрамы банк қызметіне және оның масштабынан тәуелді болады.
Мысалы, кленттердің шоттарын жүргізуді жауапты орындаушылардан
тұратын операциялық бөлім жүзеге асырады. Олар банктің сенімді жұмысшылары
болып саналады, яғни олар есепті- ақшалай құжаттарды толтырады және қол
қояды.
Шоттар және операциялар жауапты атқарушылар арасында бөлінген, арнайы
кітаптарға тіркеліп отырады және бухгалтерлер және жұмысшылар қолымен
рәсімделеді.
Банктегі есеп –операционды жұмысты банктің бас бухгалтері қамтамасыз
етеді, ол ұйымдастырушылық сұрақтармен айналысады және бақылау функцияларын
жүзеге асырады.
Бас бухгалтер келесілерді қамтамасыз етеді:
-банкпен жүзеге асырылатын барлық операцияларды бақылау және
бухгалтерлік есеп шоттарында бейнелеу;
-клиенттерге есеп айырысу, ағымдағы және басқа шоттарды ашу;
-шоттар бойынша пайыздардың есептелуін бақылау;
-жауапты атқарушылар арасында міндеттерді және бухгалтерлік есеп
шоттарын бөлу;
-банк басқармасын жедел ақпаратпен қамтамасыз ету;
-бухгалтерлік есептілікті уақытында құру;
-банктің қаржылық қызметіне экономикалық талдауды жүзеге асыру.
Бас бухгалтер күнделікті келесілерді тексеріп отырады:
-кассалық операциялардың дұрыстығын;
-ақшаның кірістелуінің толықтығын;
-күндік баланс пен айналым жиынтығын;
-ақша-есептік құжаттардың қалыптасу және сақталу дұрыстығын.
Бас бухгалтер бекітіліп берілген шоттар және мөрлерді көрсетумен
банктің жұмысшы-бухгалтерлерінің лауазымды нұсқауларын құруға; кітаптарда,
журналдарда операцияларды жүргізу және тіркеу тәртібімен таныстыруға және
міндеттер мен құқықтарды бөлуге міндетті.
Жауапты атқарушы бухгалтерлердің міндеттері:
-ақшаларды есепке алу, аудару немесе беруге байланысты құжаттарды
өңдейді;
-операциялардың заңдылығын тексереді;
-төлемдердің мақсатты тағайындалуын бақылайды;
-чектерді, төлем тапсырмалары мен төлем талап тапсырмаларын
рәсімдейді;
-еңбек ақыны есептеу туралы анықтаманы қабылдайды;
-есеп айырысулар тәртібінің орындалуын қадағалайды.
Барлық өңделген құжаттар жауапты атқарушылардың қолымен міндетті
түрде расталуы тиіс.
Банктердің мамандануы мен шамасынан және орындалатын операциялар
көлемінен бухгалтерлік аппаратты ұйымдастырудың әртүрлі варианттары
болады. Банк бухгалтериясының келесідей бөлімдері болады: операциондық,
валюталық, несиелік, депозиттік, бағалы қағаздар, банкішілік бақылау және
т.б.
3. Жұмыс күнін және құжат айналымын ұйымдастыру.
Банкте есеп-операционды жұмысты ұйымдастыру келесідей жағдайлардың
орындалуын қамтамасыз етуі керек:
-операциондық уақыт ағымында клиенттерден құжаттармен қабылданған
барлық операциялар бухгалтерлік есепте сол күні сол сәтте бейнеленеді
(операциялық уақытты банк өзі ерікті құрады, тәртіп бойынша 3,5-4 сағат
аралығында);
-өңделген құжаттарды компьютерлік жүйеге жіберу график бойынша жұмыс
уақытында жүзеге асырылады, бірақ ағымдағы күн аяқталғанға дейін 1,5-2
сағаттан кем болмауы керек;
-бухгалтерлік күнделікті баланс келесі жұмыс күнінен кешіктірілмей
жасалуы қажет;
жұмыс күнінің аяқталуына 2 сағат қалғанда инкассаға қабылданған төлем
тапсырмалары сол күні банк мекемесіне төлеуші шотының орналасқан жеріне
жіберілуі тиіс, ал операциялық уақыт аяқталғаннан кейін келіп түскен
құжаттар келесі жұмыс күнінің бухгалтерлік есебінде көрсетіледі.
Банктегі есеп-операциондық жұмысты ұйымдастыру клиенттерге жедел және
нақты қызмет көрсетуге, бухгалтерлік есепте барлық банктік операциялардың
уақытылы және қатесіз көрсетілуіне бағытталған. Бухгалтерия жұмысшыларының
жұмыс күнінің ұйымдастырылуына бас бухгалтер жауап береді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Банктегі есеп-операционды жұмыстың мазмұны туралы айтыңыз.
2. 2.Есеп- операционды аппаратты құрудың мәні не?
3.Банктегі жұмыс күні қалай ұйымдастырылған?
Әдебиеттер: (1) 34-50 бет, (2) 18-28 бет
Тақырып 3. Банктік баланс және оны құру принциптері
Дәріс сұрақтары:
1. Баланс түсінігі. Баланс баптарының мазмұны мен түсінігі.
2. Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары.
1. Баланс түсінігі. Баланс баптарының мазмұны мен түсінігі.
Баланс бухгалтерлер жасайтын орталық есеп берудің бірі болып
табылады. Бір жағынан активтерді, екінші жағынан пассивтерді бейнелейтін,
белгілі бір уақыт мерзіміндегі банк жағдайын көрсетеді.
Банктің бухгалтерлік балансы – қаржылық есеп берудің басты нысаны.
Банктық есеп беру банкті меншікті капиталдар мен міндеттемелер көзіне тең
активтер ресурстарын ұстаушы ретінде көрсетеді.
Жылдық бухгалтерлік баланс
(Банк атауы)
|АКТИВТЕР |Символ |Жыл басында |Жыл соңында |
| | | | |
|1. Қолма-қол валюта, оның ішінде : |010 | | |
|1.1. Ұлттық валюта- теңге |011 | | |
|1.2. Шетел валютасы |012 | | |
|2. Қазақстан Республикасы Ұлттық | | | |
|банкіндегі салымдар |020 | | |
|3.Басқа банктегі салымдар |030 | | |
|4. Бағалы қағаздар |040 | | |
|5. Тазартылған асыл металдар |050 | | |
|6. Несиелер мен лизингтер |060 | | |
|7. Басқа заңды тұлғалар капиталына |070 | | |
|инвестиция | | | |
|8. Өтелмеген акцепт бойынша клиенттердің |080 | | |
|міндеттемесі | | | |
|9. Негізгі құралдар (амортизацияны |090 | | |
|есептемегенде) | | | |
|10. Материалдық емес активтер |100 | | |
|(амортизацияны есептемегенде) |120 | | |
|11. Басқа да активтер | | | |
|12. Минус: жіктелген активтер мен |130 | | |
|дебиторлық қарыз бойынша залалдарды жабу | | | |
|үшін басқа да мәжбүрлі шығындар | | | |
|Барлық актив (1+2+3+4+5+6+7+8+9+10+11-12)| | | |
|МІНДЕТТЕМЕЛЕР | | | |
| | | | |
|1. Салымдар, оның ішінде: |200 | | |
|1.1. Талап етілгенге дейінгі салымдар |201 | | |
|1.2. Жинақ салымдар |202 | | |
|1.3. Мерзімді салымдар |203 | | |
|2. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің | | | |
|алдындағы қарыз |210 | | |
|3. Басқа банктер мен ұйымдар алдындағы |220 | | |
|қарыз |230 | | |
|4. Банктің бағалы қағаздары | | | |
|5. Халықаралық қаржы ұйымдары алдындағы |240 | | |
|қарыз | | | |
|6. Өтелмеген акцептер бойынша банк |250 | | |
|міндеттемелері |260 | | |
|7. Басқа да қарызға алулар |270 | | |
|8. Басқа да міндеттемелер | | | |
|Барлық міндеттемелер (1+2+3+4+5+6+7+8) | | | |
| | | | |
|КАПИТАЛ | | | |
|9. Жарғылық акционерлік капитал (сатып | | | |
|алған меншікті акцияны шегергенде) | | | |
|10. Қосымша капитал | | | |
|11. Банктің резервтік капиталы | | | |
|12. Негізгі құралдарды қайта бағалау | | | |
|бойынша резервтер | | | |
|13. Қайта бағалау бойынша резервтер | | | |
|14. банк өкімінде қалған өткен жылдық | | | |
|бөлінбеген таза табыс | | | |
|15. Бөлінбеген таза табыс (жабылмаған | | | |
|зиян) | | | |
|16. Азшылық үлесі | | | |
|Барлық капитал (9+10+11+12+13+14+15+16) | | | |
|Барлық пассив | | | |
Сөйтіп, бухгалтерлік баланс банктің қаржылық жағдайын көрсетеді. Ол
банктің қаржылық жағдайын айқындайды және оған барлық капиталды қарсы
қояды. Оны келесі теңдеу арқылы көруге болады:
Экономикалық ресурстар = пайда болу көздері
Экономикалық ресурстар бұл – активтер, ал пайда болу көздері меншікті
және қарызға алынған болып бөлінеді және баланста жеке капитал мен
міндеттеме ретінде бейнеленеді, сондықтан келесі теңдеу шығады:
Активтер = меншікті каитал + міндеттемелер
Активтердің үш маңызды сипаттамасы бар:
1. Ол келешекте ақшаның өсуіне тікелей немесе жанама ықпал ете отырып
келешектегі ықтимал пайданы қамтамасыз етеді.
2. Оның арқасында шаруашылық бірлігі пайда алуы немесе оны басқа
әдіспен басқаруға мүмкіндік алуы мүмкін.
3. Пайдалануға немесе оған бақылау жүргізуге құқығын арттыруды немесе
қамтамасыз ететін шаруашылық операциялар немесе басқа мәселелер бұрын да
орын алған.
Міндеттемелердің де үш сипаттамасы болады:
1. Кредиторлық қарыз белгілі бір оқиға кезінде басқа тұлғаларға
талаптарды ұсынуды жүзеге асыру уақытында немесе активтерді пайдалану
ықтималдылығы бар тұлғалар алдындағы қарыздар мен міндеттемелерді
көрсетеді.
2. Бұл кредиттік қарызға шаруашылық бірлігінің жауапкершілігінің
туындауы мүмкіндігінше келешекте жоғалмайды.
3. Міндеттеменің пайда болуына әсер еткен мәселе бұрын да орын алған.
Банктің баланстық есеп беруінде активтер бабы өтімділік принципі
бойынша көрсетілген, өтімді құралдар ең бірінші болып келеді. Міндеттеме
бабы банк балансында мерзімдік принципі бойынша көрсетілген, ал мерзімсіз
жеке капитал келесі пассивтің аяғында орналасқан.
Банктің баланстық есеп беруі немесе мерзімі ұзартылған балансы әдетте
белгілі бір анықталған мерзімге жасалынады, бірақ бухгалтерлік жедел
басқару мақсатында баланс жұмыс балансы деп аталадын тұрақты балансы болуы
керек. Оның баланстық есеп беруден айырмашылығы мынада: жұмыс балансында
табыс және шығыс шотын қоса бухгалтер әрбір баланстық шотты жеке көре
алады, ал баланстық есеп беруде табыс және шығыс шоты көрсетілмейді, олар
бөлінбеген табыс шотында ғана көрсетіледі. Сонымен қатар баланстық есеп
беруде жекелеген шоттарды баптар бойынша топтастыру жүргізіледі және баптар
әдетте өтімділіктің азаюы ретімен орналасқан.
2. Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары.
Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің
негізі – синтетикалық есеп шоттардың біріңғай жүйесі, яғни Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бекіткен екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік
есептің типтік шот жоспарын Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі
болып табылады. Бұл құжат кәсіпорынның қаржылық- шаруашылық қызметінің
бухгалтерлік шот жүйесінен ерекше. Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі
банктер үшін біріңғай есеп нысаны болуы банктің және оның фирмаларының
қызметіне талдау жасауға мүмкіндік береді.
Шоттар жоспарының барлық шоттары 7 класқа бөлінеді:
1 класс – Активтер
2 класс – міндеттемелер
3 класс – Меншікті капитал
4 класс – Табыстар
5 класс – Шығындар
6 класс – Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер
7 класс – Банк балансына меморандум шоттары.
Бухгалтерлік шоттар баланстық және баланстан тыс шоттар болып
бөлінеді. Баланстық шоттарға бірінші кластан бесінші класқа дейінгілер
кіреді - активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар, шығындар, ал
алтыншы және жетінші класс шоттары баланстан тыс шоттарға жатады. Баланстық
шоттар өз кезегінде екіге бөлінеді: актив және пассив. Актив шоттарға
бірінші және бесінші класс шоттары жатады, пассивке – екінші, үшінші және
төртінші класс шоттары жатады.
Актив бойынша шотта дебет бойынша түсімдер, кредит бойынша –
шығындар ескеріледі. Пассив шотта керісінше.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Банк балансы деген не?
3. 2. Баланстың актив бөлігінің құрылымын айтыңыз.
3. Банктік баланстың пассив жағына не көрсетіледі?
4. Баланс теңдігі деген не?
5. Бухгалтерлік шоттардың қандай түрлері бар?
6. Бухгалтерлік шоттардың жоспарының барлық шоттары қандай кластарға
топтастырылады?
Әдебиеттер: (1) 51-68 бет, (2) 29-36 бет
Тақырып 4. Коммерциялық банктердегі құжат, құжат айналымы
және бақылау.
Дәріс сұрақтары:
1. Банк құжаттамасының мәні банктік операциялар бойынша құжат
айналымын ұйымдастыру.
2. Банкішілік бақылау.
1. Банк құжаттамасының мәні банктік операциялар бойынша құжат
айналымын ұйымдастыру.
Жұмыс күнінің аяғында барлық құжаттарды жинап, тәртіп бойынша
қораптарға сұрыптайды. Операциялық қызмет бойынша аға қызметкер құжаттар
қорабын құру және сұрыптау дұрыстығын тексереді. Егер құжатты қорптардан
қателіктер байқаса, аға қызметкер оны жояды, содан кейін берілген қораптағы
құжат түрі, оның саны және төлемінің жалпы сомасы көрсетілген таспаға
бақылау жүргізеді және өзінің қолын қояды.
Негізгі бухгалтерияға жіберілетін барлық құжаттардың қорабына екі
данадан тізімдеме құрылады, содан соң оралған қораптарды және құжаттар
тізімдемесінің екінші данасын инкассаторлық сөмкеге салып, аузын жауып,
мөрлейді. Инкассатор сөмкені құжаттарды өңдеу және деректердің синтетикалық
және аналитикалық есепте көрсетілуі үшін банк бухгалтериясына жеткізеді.
Өздерінің қызметтерін бөлуге және құжаттауды жүргізуге байланысты
бухгалтерлік есеп және есептілік Департаменті, өз кезегінде шартты түрде
Басбухгалтерияға және көмекші бухгалтерияға бөлінеді. Бухгалтерлік бөлім
банктің ресми есептілігін жүргізеді, банктің басқа бөлімдері өздерінің
жазбаларын өзін- өзі бақылау мақсатында жүргізуі мүмкін.
Есептерге жакапты бөлім, Бас кітапты жүргізуші Бас бухгалтерия болып
табылады. Есептің көмекші орталықтар қызметін орындаушы, яғни
бөлшектенген, аналитикалық есепті орындайтын банктің басқа бөлімдері
көмекші бухгалтерия болып табылады және көмекші бухгалтерлік кітаптар мен
журналдарды жүргізеді.
Құжат- бұл қабылдау формасы үшін әртүрлі әдістер және тәсілдер
көмегімен ақпараттарды тіркейтін материалдық зат. Бухгалтерлік құжат
шаруашылық операциялар туралы деректерден тұрады. Ал оның құрылуы барлық
құқықтық нормаларға сәйкес болуы керек. Барлық банктік операциялар (есеп
айырысу, кассалық, ссудалық) ақшалай-есеп айырысу құжаттарына негізделген
бухгалтерлік есепте көрсетіледі. Ақша-есеп айырысу құжаттары банктерге
шаруашылық субъектілерден, басқа банктерден түседі, сонымен қатар банкте
құрылады. Сондай-ақ құжаттар банктік және клиенттік болып бөлінеді.
Банктік құжаттарға кіріс және шығыс кассалық ордерлер, материалдық
ордерлер, филиалдар арасындағы айналым бойынша авизо, несие беру туралы
ұйғарым және т.б.жатады.
Банктік операция сипаты бойынша ақша-есеп айырысу құжаттары, кассалық,
мемориалдық және баланстан тыс болып бөлінеді.
Кассалық құжаттар – қолма-қол ақшаны теңге және шетел валютасы түрінде
қабылдау және беру арқылы банктік операцияларды ұйымдастыруға арналған,
сонымен оған кіріс және шығыс кассалық ордерлері, ақша қабылдау туралы
квитанция, банк кассаларына ақша салуға клиенттер хабарландыруы, ақша алу
үшін чектер жатады.
Мемориалды құжаттар – шоттар бойынша қолма қолсыз аудару үшін іске
асырылады. Оған қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін клиенттермен
көрсетілген барлық құжаттар жатады. Яғни төлем талаптары, төлем
тапсырмалары, есеп айырысу чектері, клиенттер шотына қаржыны есептеу және
шығару туралы авизо, аккредитивтер және т.б. жатады.
Баланстан тыс құжаттармен банк кепілімен, кепілгерлігімен,
аккредитивпен берілген, банк клиентінің атына көрсетілген, лизингтік сомада
және факторингтік операцияларда, яғни бухгалтерияда және кассада сақталған
құжаттармен құндылықтарды қабылдау және беру туралы банктік операцияларды
баланстан тыс рәсімдейді.
Банк бухгалтериясында жүргізілетін синтетикалық есеп құжаттары болйп
бухгалтерлік журналдар, кассалық журналдар, жиынтық карточкалар, тексеруші
тізімдемелер және есеп күніне баланстар табылады.
Бухгалтерлік журнал – банк операцияларының есепте толық көрсетілуін
бақылау үшін қолданылады. Онда дебет және кредит бойынша операциялық күн
үшін әрбір операцияның айналымы тіркеледі және журнал бойынша да, шот
бойынша да жалпы қорытынды шығарылады. Сонымен қатар журналдың жалпы
қорытындысында дебет және кредит тең болуы керек. Баланстан тыс шоттар
бойынша операциялар тек қана кіріс және шығыс бойынша тіркеледі.
2. Банкішілік бақылау.
Банкішілік бақылау – жүргізілетін операциялардың заңдылығын және ақша
қаражаттары мен материалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз ету
мақсатында іске асырылады.
Жүргізілетін операциялар үшін банкішілік бақылауды алдын-ала және
кейінгі деп бөлуге болады.
Құжат айналымы процесінде алдын-ала бақылау баланс құрылғанға дейін,
яғни операция заңдылығын және құжаттарды дайындау дұрыстығы сақталу
мақсатында іске асырылады. Оны операцияны жүргізу кезінде жауапты
қызметкерлер, бухгалтер-операционистер, бөлімше бастығы және бақылаушылар
іске асырады. Мысалы, атқарушы жауапты ақшалай-есеп айырысу құжаттарын
төлеу кезінде кленттің есеп шотында қаржының болуын, қолма-қол ақша алуға
құқықтың болуын тексереді. Сонымен қатар құжаттың толтырылуының дұрыстығы,
қаржының мақсатты жұмсалуы және есеп айырысу тәртібінің сақталуы
тексеріледі.
Бақылаушылармен ақшалай-есеп айырысу құжаттары және азаматтардың
шоттар бойынша салымдарының аналитикалық есептегі жазбасы, айыппұлды өтеп
алу, баланстан тыс шоттар және т.б. тексеріледі.
Бас бухгалтер клиенттің ағымдағы, есептегі шоттарын ашуды дайындауда
бақылауды ұйымдастырады және оның барлық есепті-операциялық жұмыстың
учаскелерінде іске асырылуына бақылау жүргізеді.
Кейінгі бақылауды бас бухгалтермен, оның орынбасарымен, сонымен қатар
бақылау бойынша арнайы инспектормен іске асырылады. Ол сәйкес құжаттарды
дайындау және есептеуде оның дұрыстығы, жүргізілген операциялардың
заңдылығының сақталуы мақсатында баланс құрылғаннан кейінгі бақылау
жүргізіледі.
Сонымен банк операцияларының бақылауы үшін есеп-операциондық жұмыста
қолданылатын әдіс-тәсілдердің жиынтығын банкішілік бақылау деп атайды.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Құжаттау деген не?
4. 2. Құжаттардың қандай түрлерін білесіз.
3. Бухгалтерлік кітапта не көрсетіледі?
4. Банк ішілік бақылау дегеніміз не?
5. Банк ішілік бақылаудың қандай түрлері бар?
6. Бухгалтерлік журналда қандай мәліметтер жазылады?
Әдебиеттер: (1) 16-32 бет, (2) 18-28 бет
Тақырып 5. Есеп айырысу операцияларының есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Қолма-қолсыз есеп айырысулар мәні, жүзеге асыру тәртібі.
2. Төлем тапсырмасы және төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысулар
есебі.
3. Чекпен және аккредитивпен есеп айырысулар есебі.
4. Пластикалық карточкалармен есеп айырысулар есебі.
5. Электронды есеп айырысуда есепті ұйымдастыру.
1. Қолма-қолсыз есеп айырысулар мәні, жүзеге асыру тәртібі.
Ұйымдардың ақшалай қаражаты банкте олардың қызмет сипатына сәйкес
ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады.
Банктік шот – бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісім-шарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісім-шарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық функцияларының бірі өз
клиенттеріне әртүрлі банктік қызмет көрсету үшін қажетті (қолма-қолсыз)
ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу болып табылады.
Шоттардың әртүрлі түрлерін ашуда (есеп айырысу, ағымдағы, депозиттік
және т.б.) өз клиенттеріне коммерциялық банктер олардың тапсырмалары
бойынша сәйкес төлем құжаттарының бар болуында клиент шотынан құжатта
көрсетілген соманы қабылдайды және қажетсіздендіріледі.
Нарықты экономика жағдайында кәсіпорындар мен ұйымдардың жекелігі
әртүрлі меншік формалары кәсіпорындары арасындағы, сонымен қатар жеке
тұлғалар арасындағы шаруашылық байланыстардың көптүрлілігі және дамытуды
нығайтуды ұсынады. Мұндай байланыстар қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар
арқылы жүзеге асырылады.
Субъектілер барлық шаруашылық жұмыстарын жүргізу үшін және басқа
субъектімен есеп айырысу үшін өз ақша қаражаттарын банкте ашылатын арнайы
шоттарда сақтайды.
Банкаралық есеп айырысуларды жүргізгенде екінші деңгейдегі банктермен
есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктің нормативтік
құжаттарына сәйкес жүргізіледі.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және жеке, заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері есеп айырысу шотын
және ағымдағы шот ашады. Банктік шотты ашу банк пен шот иесі арасында
банктік шоттың келісімін жасаумен жүргізіледі. Онда орындалатын
операциялардың тізімі және қосымша қызметтер мен төлем тәртібі, сонымен
қатар клиент реквизиттері және банкпен шаруашылық субъектіге берілген жеке
код көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының «Ақшаларды төлеу және аудару туралы» Заңына
сәйкес ақшасыз есеп айырысулардың келесідей түрлері қолданылады:
-чектер беру;
-төлем карточкасын пайдалану;
-төлем тапсырмасын көрсету;
-төлем талап-тапсырмасын көрсету;
-инкассалық бұйрықтарды көрсету;
-банктік шотты тура дебеттеу;
-республиканың заңдылық актілерімен бекітілген басқа тәсілдер;
-есеп айырысудың аккредитивті формасы.
2. Төлем тапсырмасы және төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысулар есебі.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысулар ақшасыз есеп айырысулардың көп
таралған түрі болып табылады.
Төлем тапсырмасы – бұл субъектінің қызмет көрсетуші банкке өз
шотынан белгілі бір соманы аудару туралы бұйрығы болып табылады. Төлем
жасаушы банкке белгіленген формадағы бланкілер ұсынылып, оған қажетті
құжаттар тіркеледі.
Егер төлем тапсырмасы бойынша төлем акцепсіз тәртіпте төленетін болса,
төлеуші шотында қаржылар жеткіліксіз болғанда , қалдық шамасында бөлшектеп
төлеу жүргізіледі, бөлшектеп төлеу мемориалды ордермен жүргізіледі және
төлем тапсырмасының екінші жағында қалдықпен төлеу күні көрсетіледі.
Төленбеген сома 7303 «Уақытында төленбеген есеп айырысу құжаттары»
баланстан тыс шотына кірістеледі.
Төлем құжатымен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде шоттардың келесі
корреспонденциясы құрылады:
1. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға бір банкте қызмет көрсетілсе,
онда келесі жазба құрылады:
Дт шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары» ақша жөнелтуші
Кт шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары» бенефициар
2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әртүрлі банк қызмет көрсетсе,
олардың арасындағы есеп айырысу корреспонденттік шоттар арқылы жүргізіледі:
Дт шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
Кт шот 1051 «Банктің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі
корреспонденттік есеп шоты»
немесе
Кт шот 1052 «Банктің басқа банктердегі корреспонденттік есеп шоты»
3. Есеп айрысуды жүзеге асырғаны үшін банк комиссиялық ақы ұстайды:
Дт шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
Кт шот 4601 «Банктің аударым операциялар бойынша көрсеткен қызметі
үшін есептелген комиссиялық кірістер».
Төлем талап- тапсырмасы – қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп
айырысу және тиеу құжаттары негізінде жеткізілген өнім, орындалған жұмыс,
көрсетілген қызмет келісімі бойынша құнын төлеу туралы бенефициардың
жөнелтушіге берген талабы.
Төлем талап- тапсырмасы төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне
жіберілген есеп айырысу және төлем құжаттарының негізінде келісім шарт
бойынша жөнілтілген өнімдердің, көрсетілген қызметтердің құнын төлеу туралы
жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді, ол белгілі формадағы
бланкіде жасалады.
Төлем талап-тапсырмасын бенефициар бланке жазып, бенфициар банкіне
немесе жөнелтуші банкке реестрмен бірге төрт данада ұсынады, егер төлем
электронды жолмен жүзеге асырылса, екі данада жасалады.
Төлем талап тапсырмасымен есеп айырысудың құжат айналымы келесідей:
Төлеуші банкі Сатып
алушы банкі
Төлеуші- сатып алушы Сатып алушы-
жабдықтаушы
3. Чекпен және аккредитивпен есеп айырысулар есебі.
Есеп айырысудың келешегі зор нысаны ретінде чектермен есеп айырысуды
айтуға болады. Чек банк клиентінің банкке ақша қаражатын өз шотынан алушы
шотына аудару туралы бланкте жазылған жазбаша тапсырмасын білдіретін бағалы
қағаз болып табылады.
Чек кітапшасындағы ақшалай қаржылары жабдықтаушылар мен тасымалдаушы
кәсіпорындардан және байланыс ұйымдары мен басқа субъектілерінен алынған
тауарлық-материалдық қорлардың құнын төлеуге және олардың қызметтері үшін
есеп айырысуларға арналған.
Кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер чек кітапшаларын алу үшін банкке
өтініш жазады, сонымен қатар осы өтінішпен бірге кәсіпорын немесе мекеме
алатын чек кітапшасындағы соманы депоненттеу үшін банк мекемесіне төлем
талап тапсырмасын ұсынуы керек.
Банк мекемесі чек чек кітапшасының тиісті жеріне ол чек кітапшасы
берілетін кәсіпорын немесе мекеменің толық аталуын, ал егер жеке адамға
берілсе, оның аты-жөнін жазады. Чек кітапшасындағы соманың жұмсалмаған,
яғни пайдаланылмаған мөлшері көрсетіледі. Чек кітапшасы арқылы бір немесе
бірнеше жабдықтаушымен есеп айырысуға болады.
Аккредитив- сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы
кәсіпорынды немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектіге қызмет
көрсететін банк мекемесіне тауардың жіберілмегендігін немесе қызмет
көрсетілмегендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлеу жайлы тапсырмасы.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Ал
аккредитив мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келісім-шартқа
сәйкес бекітіледі.
Аккредитивтердің өтелінген (депоненттелген) және өтелінбеген
түрлері ашылуы мүмкін. Сонымен қатар кері шақырылатын және кері
шақырылмайтын болып бөлінеді.
Тапсырыс берушінің өз шотындағы ақша есебінен немесе қызмет
көрсететін банк берген несиесі есебінен жабдықтаушы кәсіпорынға қызмет
көрсететін банкке келісім бойынша алдын- ала аударылған қаржысы “өтелінген
аккредитив” болып есептелінеді.
Ал сатып алушы кәсіпорын жабдықтаушы кәсіпорынға қызмет көрсетуші
банк мекемесі арасындағы аккредитивте көрсетілген қаржы сомаларын аударуға
тек қана келісім-шарт жасалып келісілген, яғни ақша әзірге аударылмаған
болса, ол ”өтелмеген аккредитив” қатарына жатады.
Есеп айырысудың аккредитивті схемасы
Төлеуші банкі
Сатып алушы банкі
Төлеуші-сатып алушы Сатып алушы-
жабдықтаушы
1. Жабдықтаушы және сатып алушы арасында есеп айырысудың аккредитивті
формасын көрсетумен келісім-шарт жасалады.
2.Сатып алушымен өз банкіне аккредитив ашу туралы өтініш беріледі,
онда жабдықтаушымен пайдалану шарты, мерзімі, сомасы көрсетіледі.
3.Төлеуші банкпен төлеушіге аккредитивті ашу туралы есеп айрысу
туралы көшірме беріледі.
4.Банк- төлеушімен жабдықтаушы банкіне «Аккредитивті ашу туралы»,
оның шарттары туралы хабарлама жібереді.
5.Жабдықтаушы банкі жабдықтаушыға «Аккредитивтің» барлық шарттары
хабарлайды.
6.Жабдықтаушы хабарлама алғаннан кейін «Аккредитив» шартттары бойынша
тауардың жөнелтілуі жүзеге асырылады.
7.Жабдықтаушы тауар жөнелткеннен кейін өз банкіне «Аккредитив»
есебімен төлемге төлем және басқа құжаттар көрсетеді.
8.Сатып алушы банкі барлық алынған құжаттар негізінде аккредитивті
орындайды және жояды.
9.Жабдықтаушы- банкімен жабдықтаушыға төлемнің қабылдануы туралы есеп
айырысу шотына көшірме жібереді.
10.Төлеуші банк сатып алушыға ашылған «Аккредитивті» пайдалану туралы
«Аккредитив» шотынан көшірме жібереді.
4. Пластикалық карточкалармен есеп айырысулар есебі.
Пластикалық карталар атаулы төлем құжаттары болып табылады, ол
банктермен шығарылады және клиент карточка иесі шотындағы қаржылармен
қамтамасыз етілген.
Қолда бар ақшаны қабыладуда пластикалық карточкамен операцияларды
жүзеге асыру үшін келесі жазба жасалады:
Дебет шот 1001 «Кассадағы ақша»
Кредит шот 2860 «Басқа кредиторлар»
Коммерциялық банктерде пластикалық карточкалармен операциялар
клиенттердің депозиттік шоттарынан жүзеге асырылса, келесідей жазба
беріледі:
Дебет шот 2211-2221 «Клиент депозиттері»
Кредит шот 2860 «Басқа кредиторлар»
Одан кейін түскен сомалар клиенттердің карточкалық шотына жіберіледі.
Өз кезегінде клиенттердің карточкалық шоты қаржылары банкке бармай-ақ
кез келген сәтте ақшалай қаржыны алу үшін және әртүрлі қызметті, тауарларды
төлеу үшін қолданылады.
Қазақстан Республикасы территориясында пластикалық карточкалар
коммерциялық банктерден айырбастау бөлімдерінен және барлық бөлімшелерінен
қолма-қол ақшаны және АҚШ долларын алу үшін, банктік операцияны іске
асыруға өкілетті ұйымдарды тауар мен қызметті төлеу үшін қолданылуы мүмкін.
Карточка бойынша әрбір операция слип көшірмесі жолымен толтырылады.
Слип – бұл карточка бойынша есеп айырысу үшін тағайындалған фирманың
арнайы чегі, ол үш данада өзі қайталанады. Онда карточка иесінің аты-жөні,
карточканың қызмет мерзімі, карточканы қабылдаған сауда орнының аты,
операция жасалған күн көрсетіледі. Бұл мәліметтер карточкадан арнайы
аппараттың көмегімен жазылады. Әрі қарай ұйым жұмысшысы қаламмен анық
толтырады:
-валюта түрін көрсетумен операция сомасын;
-авторизация кодын.
Клиент толтырылған слипке карточканы қабылдаған адамның қатысуында
қол қоюы керек. Мерзімі өткен карточка қайшымен магнитті жолақтан екіге
қиылады. Сонымен қатар карточканы жою туралы екі данада акт жасалады.
Жұмыс күнінің соңында ұйым қызметкері жиынтық журнал толтырады, онда
пластикалық карточкалар бойынша жүргізілген операциялардың барлық сомалары
көрсетіледі.
5. Электронды есеп айырысуда есепті ұйымдастыру.
Қазіргі кезде төлем тапсырмаларымен есеп айырысу қолма-қол ақшасыз
есеп айырысудың негізгі формасы болып табылады, дегенмен де ол
жетілдірілмеген. Басты кемшілігі төлеушіден алушыға дейін құжаттардың ұзақ
жеткізілуі. Есеп айырысулар Ұлттық Банк арқылы төлем тапсырмаларын өңдеу
бойынша тікелей электронды құралдарды қолданумен күнбе күн жүргізілуі
мүмкін.
Электронды есеп айырысулар қағаз құжаттар ағымын қысқартуға
және төлемдердің жылдамдығын қамтамасыз етеді.
Электронды есеп айырысуды жүргізудің шарттары келесідей болып
табылады:
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағдарламалық қамтамасыз
етілуінің болуы;
-банк-жөнелтушінің корреспонденттік шотында қаржының қалдығымен төлем
сомасын қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен банк –жіберушіге оның
шотындағы қалдық туралы күнделікті хабарлама;
-стандарттарға сәйкес есеп айырысу құжаттарды пайдалану;
-нақты уақыт тәртібінде төлемді жүзеге асыру.
Банкаралық электронды есеп айырысуларды жүзеге бойынша өзара
арақатынас тәртібі келісіммен реттеледі.
Электронды есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін негіз барлық
реквизиттері толтырылған жаңа бейнедегі төлем тапсырмасы болып табылады.
Электронды есеп айырысуларды жүзеге асыру тәртібі келесідей: банк-
жөнелтуші өз корреспонденттік шотынан ақшаны банк алушы шотына есептеу үшін
төлем тапсырманы электрон жүйесі арқылы жібереді.
Электронды есеп айырысулардың ерекшелігі төлем тапсырманы банк-алушы
алғаннан кейін және сол күні ақшаларды баланста бейнеленгенін банк
жіберушіге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен бекітілуі міндетті болып
табылады.
Электронды есеп айырысулар телекоммуникация жүйелері арқылы жүзеге
асырылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулардың қандай түрлері бар?
2. Төлем тапсырмасымен есеп айырыслардың ерекшелігі қандай?
3. Пластикалық карточкалармен есеп айырысулардың қажеттілігі туралы
не айтасыз?
4. Слип деген не?
Әдебиеттер: (1) 141-212 бет, (2) 54-73 бет
Тақырып 6. Банкаралық корреспонденттік қатынастар есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Банкаралық есеп айырысулар мәні және маңызы.
2. ҚР Ұлттық Банкінде корреспонденттік шотты ашу тәртібі және осы шот
бойынша есеп айырысуларын жүргізу.
3. Екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік қатынастарын
ұйымдастыру негізі.
4. “Лоро” шоты және “Ностро” шоты.
1. Банкаралық есеп айырысулар мәні және маңызы.
Көптеген коммерциялық банктердің және оның филиалдарының құрылуына
байланысты еліміздің экономикасын әрі қарай дамыту мақсатында
корреспондентік қатынастар жүйесі арқылы таралатын олардың арасындағы өзара
байланысты орнату қажет.
Корреспондентік қатынастармен өзара банкті қызметтің үлкен жиынмен
қарастырылады. Банкаралық есеп айырысулар банктер арасындағы қатынастардың
бір түрі, ол басқа банктерде ашылған шоттарға ақшалай қаржыны аудару
бойынша банк клиенттерінің тапсырмаларын орындаумен байланысты, сонымен
қатар банктің меншікті операцияларын орындаумен байланысты.
Банк ісінде меншік формаларының өзгеруі – акционерлік және пайлық
банктерді құру банктер арасында есеп айырысу сферасында және меншіктің
шектеулерін талап етті. Ұлттық Банктің мекемелерінде және оның
филиалдарынан ашылған коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттары
арқылы төлемдерді жүзеге асыруға негізделеді.
Ұлттық Банктің филиалдарының негізгі функциясы банктердің
корреспонденттік шоттарын ашумен банкаралық есеп айырысулар жүргізу,
сонымен қатар эмиссиондық – кассалық операцияларды жүргізу болып табылады.
Әрбір филиалға номер беріледі.
2. ҚР Ұлттық Банкінде корреспонденттік шотты ашу тәртібі және осы шот
бойынша есеп айырысуларын жүргізу.
Корреспонденттік шот ашу үшін банктер Ұлттық Банктің филиалына шотты
ашуға өтініш, екі данада қолдар мен мөрдің бейнелері бар карточка
көрсетеді.
Ұлттық Банк филиалы және коммерциялық банк арасындағы
корреспонденттік қатынас корреспонденттік келісіммен рәсімделеді.
Коммерциялық банктердің есеп айырысу қызметтеріне төлем салынбайды.
Ұлттық Банк филиалында корреспонденттік шоттағы қаржы қалдығына
пайыз есептелмейді.
Ұлттық Банк филиалында коммерциялық банктердің корреспонденттік шоты
1051 “Ұлттық Банктің корреспонденттік банк шоты ” баланстық шотында
ашылады.
Әрбір коммерциялық банкке және филиалға шартты номер берілді, ол
сегіз разрядтан тұрады.
1-5 разрядтар – банкке немесе оның филиалы қызмет ететін Ұлттық Банк
филиалының 1-5 разряд номеріне сәйкес келеді;
6-8 разрядтар – банктің немесе оның филиалының шартты номері, мұндағы
6-разряд банк белгісі.
Коммерциялық банктер бір-бірінен корреспонденттік шотын аша алады.
Басқа коммерциялық банкке шот ашу үшін құрылтайшылық келісім, жарғы
көшірмесін, тіркеу туралы куәлік көшірмесі, банктік лицензия көшірмесі,
қолдар мен мөрлер бейнесі бар карточка, салық инспекциясынан анықтама
көрсетеді және корреспонденттік шарт жасайды, сонымен қатар тарифтік
келісім жасайды. Банктер арасында тура корреспонденттік қатынастар бойынша
операциялар есебі 1052 “Басқа банктегі корреспонденттік шот” – “ностро”
(активті) баланстағы шотта жүзеге асырылады.
“Ностро” шоты - өзара төлемдер бейнеленетін банк- корреспонденте
несиелік мекемелер шоты. “Ностро” шотын жүргізу шарты корреспонденттік
қатынастар белгілеуде қолданылады, көбіне шот қандай валютамен жүргізілуі
керек, төлемдер шоттағы сомалар шегінде жүргізілуі керек пе немесе
овердрафт тәртібінде жүргізілетіндігін қарастырады.
Овердрафт – қысқа мерзімді несие формасы, нәтижесіндедебеттік сальдо
пайда болатын банк клиентінің шоты бойынша қаражаттарды есептен шығару
(шоттағы қалдықтан артық мөлшерде) арқылы беріледі. Овердрафт кезінде
клиенттің ағымдағы шотына түскен барлық сомалар қарызды қайтаруға
жіберіледі, сондықтан несие көлемі қаражаттың түсуіне байланысты өзгеріп
отырады.
“Лоро” 2013 “Басқа банктегі банктің корреспонденттік шоты” баланстық
шотында ашылуы мүмкін, банк тапсырмасы бойынша алынған немесе берілген
барлық сомалар енгізіледі.
3. Екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік қатынастарын
ұйымдастыру негізі.
Банкаралық есеп айырысуларды басқарудың екідеңгейлі жүйесіне көшумен
байланысты бас банктің деңгейінде біріңғай корреспонденттік шот бойынша
жүргізіледі.
Біріңғай корреспонденттік шот жұмысы Ұлттық Банк филиалы және бас
банк арасындағы корреспонденттік қатынас туралы келісіммен регламенттеледі.
Біріңғай корреспонденттік шот бойынша төлемдерді жүргізуді коммерциялық
банктің есеп айырысу орталығы қамтамасыз етеді.
Біріңғай корреспонденттік шотқа көшуге байланысты коммерциялық
банктің барлық филиалдары Алматы қаласындағы клирингтік палатаның
ассоцирленген қатысушылары болып табылады, ол банкаралық есеп айырысулардың
Қазақстандық орталығының құрамына кіреді.
Алғашқы төлем құжаттарды толтыру “Қазақстан Республикасы банктер
анықтамасына” сәйкес екінші деңгейлі банктер кодын көрсетумен Қазақстан
Республикасы банктер жүйесінің әрекет ететін ережелеріне сәйкес жүзеге
асырылады.
Төлем құжаттары негізінде филиалдарда бекітілген форматқа сәйкес
құжаттардың электронды файлы қалыптасады және төлем белгісі бойынша келесі
жөнелтулермен жазбаларды жасау үшін есеп айырысу орталығында байланыс
каналдары бойынша рейстермен шифрланған түрде жіберілдеі.
Филиал ішінде жүргізілетін төлемдер филиалдың ішкі және сыртқы
корреспонденттік шотында бейнеленеді. Солнымен келесідей жазбалар жасалады:
Филиалдан шығатын төлемдер бойынша;
Дебет – клиенттің есеп айырысу немесе басқа шоты, ішкі
корреспонденттік шот
Кредит – 1352 (885) субкорреспонденттік шот.
Келесі күні филиал есеп айырысу орталығынан субкорреспонденттік шот
бойынша көшірмені, бастапқы және жауап төлемдер ведомостын, электронды
құжаттар бойынша қосымшаны қосатын соңғы формалар жиынын алады, оның
негізінде келесі күнге баланс мәліметтері жүргізіледі. Бұған келесідей
жазба жасалады:
Дебет 1352 (885) - субкорреспонденттік шот
Кредит – түскен төлемдердің белгіленуі бойынша сәйкес шот
Жауапты электронды құжаттар қосымшаларын алмаған жағдайда сыртқы
корреспонденттік шотқа 2152 (886) жазылған қаржылар келесі жазбамен
бейнеленеді:
Дебет 1352 (885) жергілікті филиалмен есеп айырысулар
Кредит 2870 (902) тұрақты транзиттік шот.
Қосымшаларды алғаннан кейін:
Дебет 2870 (902) мықты транзиттік шот
Кредит – қосымшаға сәйкес шот.
4. “Лоро” шоты және “Ностро” шоты.
Банк корреспонденттегі банктік шот арқылы төлем тапсырмаларымен есеп
айырысу құжат айналымының схемасы келесідей:
Төлеуші банкі Алушы
банкі
Төлеуші-сатып алушы Алушы-жабдықтаушы
1.Тауарды көрсету немесе қызмет көрсету туралы шарт жасау
2.Тауарды жеткізу немесе қызмет көрсету жүзеге асырылады.
3.Төлеуші банк-корреспондентке өзінің есеп айырысу шотының орны
бойынша 4 данада толтырылған төлем тапсырмасын көрсетеді. Төлеуші банкінде
келесідей жазба жасалады:
Дебет 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты”
Кредит 2023 “Басқа банктердің корреспонденттік шоты”
4.Төлем тапсырмасының 2,3- данасы жауапты орындаушыға жіберіледі. 4-
данасы операцияны жүзеге асыруды бекітуге төлеушіге беріледі.
5.Барлық алынған құжаттар негізінде орындаушы корреспонденттік шот
бойынша операциялар үшін құжаттар тізімі және жиынтық тапсырма жасалады.
6.Алушы шотына қаржыларды аудару үшін барлық мәліметтерді байланыс
бойынша шартқа сәйкес жібереді.
7.Банк – респондент барлық қажетті құжаттарды алады, одан кейін төлем
тапсырмасы клиенттің банктік шотын жүргізетін есеп-операционды жұмысшыға
беріледі.
8.Келесідей шоттар корреспонденциясы құрылады:
Дебет шот 1052 “Басқа банктегі банктің корреспонденттік шоты”
Кредит шот 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты”.
“Ностро” корреспонденттік шоты арқылы төлем тапсырмасымен есеп айырысу
схемасы:
Төлеуші банкі Алушы банкі
Сатып алушы-төлеуші Алушы- жабдықтаушы
1.Жабдықтаушы немесе сатып алушы арасында шарт жасалады
2.Тауарды жеткізу немесе қызмет көрсетуді шарт негізінде жүзеге
асырады.
3.Төлеуші- сатып алушы толтырылған төлем тапсырмасын банкке 4 данада
әкеледі.
4.Төлем құжаттарын тексеріп, оған күнімен банк мөрін қояды. 1-дана
негізінде жазба жасалады:
Дебет 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты ”
Кредит 1052 “Басқа банктегі банктің корреспонденттік шоты”
1-дана қалады, 4-дана төлеушіге қайтарылады.
5.2,3- даналар корреспонденттік шотты жүргізушіге беріледі.
6.Алынған төлем құжаттарына электрноды қолмен шифрленеді,
салыстырылады, содан кейін клиенттің банктік шотын жүргізетін есеп-
операционды жұмысшыға беріледі.
7.Көрсетілген құжаттар негізінде алушы банкінде жазба жасалады:
Дебет 2023 “Басқа банктердің корреспонденттік шоты”
Кредит 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты”
8.Төлем тапсырмасының 3-данасы есеп айырысу шотынан көшірмеге тігіледі
және клиент ақша алушыға жіберіледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Корреспонденттік шот ашу үшін қандай құжаттар қажет?
2. «Ностро» шоты қандай шот?
3.Овердрафт деген не?
4. «Лоро» шоты туралы не білесіз?
5.Банк-корреспонденттегі банктік шот арқылы төлем тапсырмаымен есеп
айырысудың құжат айналымы қандай ?
Әдебиеттер: (1) 213-237 бет, (2) 74-83 бет
Тақырып 7. Кассалық операциялардың есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Банк кассасымен нақты қолда бар ақшаны қабылдау және кассалық
операциялар есебі.
2. Банк кассасымен нақты қолда бар ақшаны беру.
3. Инкассацияланған нақты қолда бар ақшалар.
4. Айырбастау бөліміндегі ақшалар.
1. Банк кассасымен нақты қолда бар ақшаны қабылдау және кассалық
операциялар есебі
4.
Кассалық операциялар – бұл банк клиенттерінің ақшалары мен
құндылықтарын қабылдап- өткізу бойынша банктік операциялар. Басқаша
айтқанда, барлық кәсіпорындар мен мекемелер, олардың меншік түріне
байланыссыз өз ақшаларын банкте сақтайды және банктің клиентке қолма-қол
ақшалай есеп айырысуларын жүргізу бойынша қызмет көрсетуі – бұл кассадан
ақшаны беру, қабылдау және сақтау.
Екінші деңгейдегі банктердің кассалық операцияларды жетілдіру тәртібі
«қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің кассалық
операцияларын жүргізу» ережелеріне сәйкес жүргізеді. Олар бойынша келесілер
қарастырылған:
- кассалық операцияларды жүргізудің жалпы тәртібі;
- ақшаны жеткізу және сақтау тәртібі;
- ақшаның төлем қабілеттілігін анықтау тәртібі;
- зақымданған банкноттар мен ақаулы тиындарды айырбастау және жою
тәртібі.
Банк кассасына клиенттерден қолда бар ақшаларды қабылдау
оперативтік басқару менеджерлерімен “Қолда бар ақша жарнасына хабарлама”
бойынша бір данада жүргізіледі.
“Қолда бар ақша жарнасына хабарлама” құжатында келесідей реквизиттер
көрсетіледі:
-ақша қабылданған банк аты;
-номері және күні;
-өткізілген банкноттар, саны және сомасы;
-банкноттың жалпы сомасы және тиын сомасы (санмен және жазбаша);
-шаруашылық субъектінің аты және лицевой шотының номері.
Құжат клиентпен толтырылып, операцияларды басқару менеджерлеріне
беріледі, ол құжаттағы барлық реквизиттердің дұрыс толтырылғандығын
тексеруі керек және кіріс бойынша журналға тіркеу жүргізіледі. Одан кейін
“Қолда бар ақша жарнасына хабарлама” кассаға ақшаны қабылдау үшін беріледі.
Қабылданған құжаттар негізінде кассир “Қабылданған ақшалар сомасы
туралы кіріс кассаның кассир анықтамасын” толтырады , онда қабылданған
сомалар анықтамсын айналымын көрсетеді. Анықтама кассирмен бекітіледі және
онда көрсетілген кассалық айналымдар менеджердің кассалық журналындағы
жазбалармен салыстырылады.
Кассалық құжаттар келесі жұмыс күніне кешіктірілмей әрбір күнге жеке
папкаларда жүргізілуі керек. Тігілген құжаттардың сомалық мәліметтері
есептеледі, жұмысшымен қол қойылған табыс бойынша есептеу лентасы папкаға
құжаттардың алдына салынады.
Банкнот және тиындар касса банкісіне клиенттермен салынғанда
келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
Кредит шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».
Депозиторлардан ақша қаражаттарын салымның сәйкес шотына кірістеуде
келесі байланыс жасалады:
Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
Кредит шот 2211-2223 «Клиенттердің салымдары».
Чек кітапшалардың құнын қолма-қол ақшамен төлеу кезінде келесі жазба
беріледі:
Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
Кредит шот 4920 «Басқа да кірістер».
Қолма-қол ақша түрінде касса арқылы банк қызметінен комиссиялық табыс
түскен кезде:
Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
Кредит шот 4600 «Комиссиялық кірістер».
2. Банк кассасымен нақты қолда бар ақшаны беру.
Банк кассасынан қолда бар ақшаны беру ақшалай чектер бойынша
жүргізіледі. Чекті оперативтік басқару менеджері қабылдайды. Онда келесілер
болады:
-клиент шотындағы ақша;
-банктегі ақшаны беруге рұқсат ететін қызмет тұлғаларының қолдары;
-мөрі;
-сомасының санмен және жазбаша көрсетілуі;
-паспорты мәліметтері.
Шығыс операцияларын жүргізу үшін касса меңгерушісі (қолхатпен)
кітапта “Касса кассирінің қабылданған және берілген есебі кітабы” кассирге
шығыс кассадан ақшалай қаржыны беруге бұйрық береді.
Шығыс кассаның кассирі оперативті күннің соңында қабылданған есепті
сомаларды шығыс құжаттар сомасымен және ақша қалдығымен салыстырады және
есепті анықтама жасайды.
Касса жинағынан кейін меңгерушісі кассалық құжаттарды кассаның бір
жұмысшысына тігу үшін береді. Кассалық құжаттар күнделікті жүргізіліп, жеке
пакаларда сақталуы керек.
Берілген банкноттар мен тиындар есебі үшін кассир журналдар,
ведомосттар жүргізуі керек, онда банкноттар мен тиындар категориялары,
сомалары мәні көрсетіледі.
Кассадан қолма-қол ақшаны беру және жұмсау үшін келесі бухгалтерлік
жазбалар жасалады:
- клиент заңды тұлғаларға ақша қаражаттарын беру::
Дебет шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».
Кредит шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
- банк қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу кезінде:
Дебет шот 2854 «Банк қызметкерлерімен есеп айырысу»
Кредит шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
- несиені қолма-қол ақша түрінде касса арқылы бергенде:
Дебет шот – 1411,1417 «Клиенттерге қысқа және ұзақ мерзімге берілген
қарыздар»
Кредит шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
3. Инкассацияланған нақты қолда бар ақшалар.
Инкассалау – бұл кәсіпорын, ұйымдар мен мекемелердің кассасына қолма-
қол ақша мен құндылықтарды жинау және несиелік мекемелер кассасына жеткізу.
Барлық банктерде инкассаторлық аппарат, сонымен қатар құндылықтарды
тасымалдау үшін арнайы көлік құралдары болады.
Ақшалай түсім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелердің келісім- шарты
бойынша инкассаланады. Инкассалау шарты жасалған әрбір ұйымға түсім
көлеміне байланысты реттік номері бар сөмкелер беріледі. Келісілген
уақытта банк инкассаторлары ұйымдарды аралап шығады.
Оперативті күн аяқталғаннан кейін шаруашылық субъектілерден ақшалай
қаржыларды қабылдауды кешкі кассалар жүзеге асырады.
Кассадан оперциялық басқарумен алуда сумкаларға накладнойларды қайта
есептеуде шаруашылық субъектілердің шотына ақшалай қаржыларды алдын ала
қабылдауда опись жасалады.
Оны келесідей жазбамен бейнелейді:
Дебет шот 1870 (729) “Басқа транзиттік шоттар”
Кредит шот 2203«Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».
Кассадан операциялық басқаруға қолда бар ақшаларды санағаннан кейін
кассалық кіріс журналға есептеу нәтижелерін жазу үшін сумкаларға
накладнойлар беріледі және келесідей жазба жаслады:
Дебет шот 1001 (031) Кассадағы ақша
Кредит шот 2870 (729) “Басқа транзиттік шоттар”.
Ұлттық Банк және екінші деңгейдегі банктер арасындағы келісім шартта
банктегі корреспонденттік шотынан инкассацияланған ақшалай қаржылардың
жетіспейтін сомаларын қажетсіздендіру туралы шарттар көрсетілуі керек.
Жетіспеушілік сомалары келесідей жазбамен орындалады:
Дебет шот «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».
Кредит шот 2870 “Басқа транзиттік шоттар”.
Инкассацияланған нақты қолда бар ақшалай қаржыларды есептеуде
артықшылық анықталса, келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1871 “Басқа транзиттік шоттар”
Кредит шот «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»..
Касса кассирі ұлтттық валютадағы саналған және сақталған банкноттар,
тиындардың есебі үшін ведомоста күнделікті тіркеу жүргізіледі.
Инкассацияланған ақшалай қаржылардың орнын толтырылған шығындар
сомаларына келесідей жазба жасалады:
Дебет шот «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»
Кредит шот 4608 “Банктің басқа комиссиондық табыстары”.
4. Айырбастау бөліміндегі ақшалар.
Айырбас бөлімдері арқылы лперацияларды жүргізу үшін өкілетті банк
банк жетекшісінің жазбаша бұйрығымен айырбас бөлімдерінде валютаны сату
және сатып алу курсын белгілейді. Бір жұмыс күнінде курсты өзгертуге
болмайды. Бұйрыққа айырбас бөлімдері жұмысшылары қол қояды және оның
көшірмелерімен қамтылады.
Айырбас бөлімдері арқылы операцияны жүргізуде өкілетті банк шетел
валютасы және теңгеде оларды аванспен қамтамасыз етеді. Аванстар шығыс
кассалық және шығыс валюталық ордерлер негізінде беріледі, жазба келесідей
түрде болады:
Дебет шот 1003 (063) “Айырбас бөліміндегі ақша”
Кредит шот 1001 (060) “Кассадағы ақша”
Дебет шот 1858 (091) “Банктің қысқа валюталық позициясы”;
- банкке қайтарылған және есепті сомаларға берілген сомалар арасындағы
айырмашылыққа:
Кредит шот 1003 (063) “Айырбас бөліміндегі ақша”- берілген аванс
сомасына;
-артық сомаға:
Дебет шот 1001 (031) “Пункттегі ақша”
Кредит шот 2859 (917) “Шете валютасының теңгедегі контро құны”
Кредит шот 1003 (919) “Айырбас бөліміндегі ақша”;
-есепті сомаға берілген соманың қайтарылған сомадан артуында:
Дебет шот 1001 (031) “Кассадағы ақша”- айырбас бөлімімен қайтарылған
теңге сомасына
Дебет шот 1859 (917)
Кредит шот 1003 (919) - берілген аванс сомасына;
-кесте бойынша есептелген айырбас операцияларынан табыс сомасына:
Дебет шот 1859 (917)
Кредит шот 4530 (960) “Сату- сатып алу және шетел валютасын қайта
бағалаудан табыс”.
Айырбас бөлімінің касасы қалдықтарын қабылдауда оның жұмысшысы
аванстық есеп жасайды. Есеп регистрлері негізінде екі данада ордерлер
толтырылады: валюталық және кіріс кассалық ордерлер. 1 данасы аванстық
есеппен бірге және реестрмен бірге жеке делоға тігіледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Касса жұмысы қалай ұйымдастырылады?
2.Банк кассасына ақшаны қабылдау қалай жүргізіледі?
3.Кассадан ақшаны беру қалай жүзеге асырылады?
4.Кассадан ақшаның жіберілуінде қандай жазбалар жасалады?
5.Айырбас бөлімдерінде қандай операциялар орындалады және қандай
жазбалармен рәсімделеді?
Әдебиеттер: (1) 115-126 бет, (2) 84-148 бет
Тақырып 8. Ақша ағымдарын дисконттау, Болашақтағы және ағымдағы құн
Дәріс сұрақтары:
1. Келтірілген құн тұжырымдамасы. Болашақ және ағымдағы құнды есептеу
2. Аннуитет. Аннуитеттің болашақтағы және ағымдағы құны.
1. Келтірілген құн тұжырымдамасы. Болашақ және ағымдағы құнды есептеу
Жалдау бойынша операциялар, не болмаса ұзақ мерзімді қаржылық
салымдар секілді қаржылық операцияларды бағалауда бухгалтерлік есепте
дисконтталған құн ұғымы пайдаланылады. Құн теориясында ең маңызды мәселе –
оны анықтаудың әдісі болып табылады. Анықтаудың бірнеше әдісі бар:
1. Таза келтірілген құн.
2. Өзін-өзі ақтау
3. Активтердің баланстық құнына есептелген орташа пайда
4. Табыстылықтың ішкі нормасы
5. Пайдалылық коэффициенті
Ақша қаражаты ағымы дисконтталуының негізгі екі себебі бар:
біріншіден, бүгінгі теңге ертеңгі күнге қарағанда қымбаттырақ, ал
екіншіден, сенімді теңгеге қарағанда тәуекелдік теңгенің құны аздау.
Ағымдық құн инфляцияға байланысты емес, себебі инфляция көрсеткіші 0-ге тең
болған жағдайдың өзінде, ақшаның уақыт шеңберінде құны болады. Келтірілген
құнның және таза келтірілген құнның формулалары бұл идеяны сандық тілде
бейнелейді.
Р. Брейли және С. Майерстің «Корпоативті қаржы қағидалары» атты
еңбегіндегі келтірілген құн тұжырымдамасын толықырақ түсінуге мүмкіндік
беретін мысал келтірілген.
Мысал. Сіздің көппәтерлі үйіңіз жанып кетіп, сіз тек 50 мың доллар
тұратын жер мен қолыңыздағы сақтандыру компаниясының 200 мың доллар
сомасына жазылған чекпен ғана қалдыңыз делік. Сіз үйді қайта қалпына
келтіруді ойладыңыз, ал сіздің жылжымайтын мүлік мәселелері жөніндегі
кеңесшіңіз ескі үйдің орнына жаңа кеңселік үй салуды ұсынды. Құрылысқа
кететін шығын 300 мың доллар болуы мүмкін және де жеріңізді 50 мың долларға
сата алатыныңызды ескеру өажет. Сонымен бірге сіздің кеңесшіңіз болашақта
кеңселік бөлмелердің сұранысы жоғарылап, бір жылдан кейін жаңа үйді сату
400 мың доллар әкелуі болжайды, яғни бүгінгі күні 350 мың доллар
инвестициялау нәтижесінде, сіз алдағы жылы 400 мың доллар әкелуін күтесіз.
Егер күтілген табыстың келтірілген құны 350 мың доллар инвестиция
сомасынан асатын болса, онда бұл ұсынысты қабылдауыңыз қажет. Яғни
сіздің алдыңыздағы тұрған мәселе – 400 мың доллардың бір жылдан кейінгі
келтірілген құны қанша болады және оның келтірілген құны 350 мың доллардан
аса ма деген мәселені ойлану.
Келтірілген құнды табу қиын емес. Табыстылықтың шекті нормасы немесе
балама шығындар деп аталатын мөлшерлеме бойынша ақша қаражатының болашақ
ағымын дисконттау ғана қажет.
Дисконт мөлшерлемесі капитал нарығындағы басым табыстылық нормалармен
анықталады. Егерде ақша қаражатының болашақ ағымы сенімді болған жағдайда,
дисконт мөлшерлемесі Үкіметтің борыштық міндеттемелері секілді бағалы
қағаздар мөлшерлемесіне тең болады. Ақша қаражатының болашақ ағымының
көлемі белгісіз болған жағдайда, күтілетін ақша қаражатының ағымын сәйкес
тәуекелділігі бар бағалы қағаздардың табыстылығының нормасы бойынша
дисконттау қажет.
Ағымдық және болашақ құнды есептеуде күрделі пайыз қағидаты
қолданылады.
Жай пайыздар – алғашқы ақша сомасына қолданылатын пайыздар.
Күрделі пайыздар – қайта қаржыландырылатын пайызға алынатын пайыз,
яғни несие немесе қаржы салымы бойынша төленетін пайыз, негізгі сомаға
қосылады және нәтижесінде пайыз негізгі сомамен қатар алынған пайызға да
төленеді.
Болашақ құн – қазіргі таңда инвестицияланған ақша қаражатының
болашақтағы құны, яғни күрделі пайыз рәсімін пайдалану нәтижесінде бірнеше
жылдан кейінгі инвестицияның құны.
Болашақ құнды есептеуде келесі формула қолданылады:
[pic], мұндағы,
FV – инвестицияның болашақ құны;
PV – ағымдағы құн;
r - ағымдағы пайыздық мөлшерлеме;
n – пайыздарды есептеу жиілігі.
Мысал. Біздің жылдық 10 пайызбен ақша салуымызға мүмкіндігіміз бар
деп қарастырайық. Бүгінгі салған 1 теңгенің 3 жылдан кейінгі құнын
есептейік:
Үшінші жылдың соңында : 1* (1+0,1) *3=1,33 теңге болады.
Егер де бүгін 250 теңгені жылдық 10 пайызбен 8 жылға салатын болсақ,
онда бұл салым 250*(1,1)*8=535,90 теңге алып келеді.
Ағымдағы құн – болашақ ақша ағымының дисконтталған құны. Дисконттау
әдісін қолдана отырып, біз болашақ ақша ағымының ағымдағы құнын біле
аламыз, яғни болашақта белгілі бір мөлшерлеме бойынша белгілі бір соманы
алу үшін қазір қанша қаражат салу керектігін біле аламыз.
Ағымдағы келтірілген құнды есептеу үшін келесі формула қолданылады:
[pic], мұндағы,
FV – инвестицияның болашақ құны;
PV – ағымдағы құн;
r - ағымдағы пайыздық мөлшерлеме;
n – пайыздарды есептеу жиілігі.
Мысал. 5 жылдан кейін 1 теңге алу үшін жылдық 10 пайызбен салатын
қазіргі сомамызды анықтау керек, сонда / (1.10) = 1 / 1,61051 = 0,62092.
Алынған нәтиже 5 жылдан кейін 1 теңге алуымыз үшін, біз 0.62092
теңгені жылдық 10 пайызбен салуымыз керектігін көрсетіп тұр. Егер 1000
теңге алғымыз келсе (1000) * (0,62092) = 620,92 теңге салуымыз керек.
Таза келтірілген құн келтірілген құн мен мерзімі жақын ақша қаражаты
ағымының қосындысына тең.
[pic], мұндағы,
Со – мерзімі жақын ақша қаражаты ағымы;
С – егер мерзімі жақын ақша қаражатының ағымы инвестициялар, яғни
ақша қаражатының кері ағыны болса, онда теріс мәнді болады.
Активтер құнын анықтаудың қалған төрт әдісі таза келтірілген құнының
бәсекелестері болып табылады. Әрқайсысые жеке қарастырамыз.
Өзін- өзі ақтау әдісі.
Кейбір компаниялар инвестициялық шешім жасағанда, белгілі бір мерзім
ішінде алғашқы инвестициялар өзінің құнын қайтаратын жобалармен ғана жұмыс
істейді. Өзінің құнын қайтару (өзін-өзі ақтау) әдісі тар мақсатты болып
табылады. Бұл әдісте өзін-өзі ақтау кезеңінде ақшалай қаражаттың қалыптасу
тәртібі есепке алынбайды және де болашақ ақша ағымдары тіптен
қарастырылмайды. Яғни бұл әдіс балама шығындарды қарастырмайды.
Мысал. Инвестициялаудың негізгі екі көзі бар: А және Б. Әрбір жоба 20
млн. теңге мөлшерінде алғашқы инвестицияны талап етеді және де әрбіреуі
бірінші жылдан ақшалай қаражат ағымын бере бастайды. А жобасы үшін
ақшалай қаражат ағымы 6,5 млн. теңгені құрайды және де бұл жоба 4 жылға
жалғасады. Б жобасының ақшалай қаражаты 6 млн. теңгені құрайды, бірақ оның
мерзімі 8 жыл. Менеджерлер әдетте А жобасын таңдайды, себебі бұл жоба тез
арада өзін-өзі ақтайды, дегенмен де егер таза келтірілген құн әдісін
қолданатын болсақ, Б жобасы А жобасына қарағанда тиімдірек.
Активтердің баланстық құнына есептелген орташа пайда. Кейбір
фирмалар инвестициялық жобаларды пайдалылықтың бухгалтерлік пайдасы нормасы
көмегімен бағалайды. Оны анықтау үшін жобадан болжанған орташа пайданы
(амортизация мен салықтарды шегеріп) инвестициялардың орташа баланстық
құнына бөлу қажет. Одан кейін бұл коэффициентті фирманың пайдалылығының
бухгалтерлік нормасымен және тағы басқа сыртқы өлшемдермен салыстырады..
Табыстылықтың ішкі нормасы немесе дисконтталған ақша қаражаты
ағымдарының табыстылық нормасы. Таза келтірілген құн табыстылық нормасы
арқылы да көрініс табуы мүмкін, бұдан келесідей ереже шығаруға болады:
«Табыстылық нормасы балама шығындардан жоғары барлық инвестициялық
мүмкіндікті іске асыру». Бұл тұжырымдаманың мәні дұрыс. Дегенмен ұзақ
мерзімді инвестициялық жобаға қатысты мәселе қиындай түседі, себебі ұзақ
мерзімді активтердің нақты табыстылық нормасын табудың толық қанағатты
әдісі жоқ. Келтірілген құн әдісіне ұқсас, бұл әдіс те ақша қаражатын
дисконттауға негізделеді. Сондықтан да оны дұрыс пайдаланғанда тиімді
нәтиже береді. Мәселе оның дұрыс қолданылмау мүмкіндігінде.
Пайдалылық коэффициенті немесе тиімділік- шығын коэффициенті. Бұл
әдіс болжанған ақша қаражаты ағымының келтірілген құнының алғашқы
инвестицияға қатынасымен анықталады.
Пайдалылық коэффициенті = PV / - Co
Бұл әдіс жобаны дисконтталған болашақ ақша ағымдарының инвестицияға
қатынасы бірден үлкен болған жағдайда қабылдау қажет. Яғни компаниялар оң
мәнді таза келтірілген құны бар жобаларды қабылдауы қажет. Бұл
коэффициенттің жалғыз кемшілігі – келтірілген құн секілді қасиеті
жоқтығында. Сондықтан да жобаны қабылдау барысында аса мұқият болу қажет.
2. Аннуитет. Аннуитеттің болашақтағы және ағымдағы құны.
Көп жағдайда бұл бір жолғы төлем емес, белгілі бір кезең ішіндегі
ақшалай түсімдердің тізбегі болып табылады. Бұл табыстар мен шығыстардың
сериясы не болмаса тұрақты және тұрақсыз жарналары, әр түрлі қорлар құны,
инвестициялық операциялардан түскен пайыздар, т.б. Бұндай тізбек – төлемдер
ағыны деп аталады.
Аннуитет (немесе қаржылық рента) – белгілі бір жылдар ішіндегі
тізбекті төлемдер арасында әр түрлі интервалдары бар біржақты бағытталған
төлемдер ағыны.
Аннуитет теориясы қаржылық математиканың маңызды бөлігі болып
табылады. Ол бағалы қағаздың табыстылығы мәселелері не болмаса
инвестициялық талдауда, тағы басқа жағдайларда қолданылады. Аннуитеттің кең
тараған үлгілері: зейнетақы қорларына қосылатын жарналар, ұзақ мерзімді
несиені өтеу, бағалы қағаздар бойынша пайыздарды төлеу, т.б. Аннуитеттер
келесі сипаттарына байланысты өзара ажыратылады:
- әрбір жеке төлемнің мөлшеріне;
- тізбекті төлемдердің арасындағы уақыт интервалына (аннуитет
мерзімі);
- аннуитеттің басынан оның соңғы кезеңіне дейінгі мерзімі (шексіз,
яғни уақыт бойынша шектелмеген аннуитеттер де болуы мүмкін);
- төлемдерді дисконттау кезінде қолданылатын пайыз мөлшерлемесімен.
Төлемдердің қай кезде жүзеге асатынын ажырату өте маңызды ұмерзім
соңында, әлде мерзім басында). Сәйкесінше интервалдың басында төлемдер
жүргізілетін аннуитет – пренумерандо аннуитеті деп аталады, егер де
төлемдер интервалдардың соңында жүзеге асса, онда ол постнумерандо
аннуитеті деп аталады.
Тәжірибелік тұрғыдан алғанда, барлық төлемдер өзара тең болатын немесе
кейбір заңдылықтарға сәйкес өзгеретін аннуитеттер үлкен қызығушылыққа ие.
Аннуитеттің болашақ құны – аннуитетке қосылған әрбір жеке төлем немесе
түсімнің әрбіреуінің болашақ құндарының сомасы.
Мысал. 3 жыл ішінде біз жылдық 10 пайыз мөлшерлемесімен 250 мың теңге
инвестициялай аламыз. 250 мыңдық аннуитеттің болашақ құны қандай?
Есептеуде болашақ құнының формуласы қолданылады [pic] әрбір кезең
үшін жеке есептеледі.
Болашақ құн – 250 мың, әрбір жылдың соңында 3 жыл бойын
инвестицияланады.
1-жыл: [pic]
2-жыл: 250000 * (1+0,1) = 250000* 1,1 = 2750000
3-жыл: 250000 * 1 = 250000
Барлығы: 827500 теңге.
Есептеуді жеңілдету мақсатында 1 теңгелік аннуитеттің болашақ құн
кестесі қолданылады: 250000 * 3.31 = 827500 теңге.
Аннуитеттің ағымдағы (дисконтталған) құны – аннуитетке қосылған әрбір
жеке төлем мен түсімнің ағымдағы құндарының сомасы. Болашақ түсімдер мен
төлемдердің ағымдағы құнын анықтау үшін, аннуитеттің ағымдағы құны
қолданылады.
Мысал. 3 жылға жылдық 10 пайызбен 250000 теңгелік аннуитеттің
ағымдағы құны ағымдағы (дисконтталған) құн формуласы көмегімен есептеледі
[pic] - әрбір кезең үшін жеке есептеледі.
1- жыл: [pic]
2-жыл: [pic]
3-жыл: [pic]
Барлығы: 621720 теңге.
Бұл нәтижеге неғұрлым жеңіл жолмен жетуге болады, яғни біз 1 теңге
аннуитет құнына арналған ағымдағы (дисконтталған) құнның формуласын
қолданамыз: 250000 теңге * 2.4868 = 621720 теңге.
Тұрақты немесе аннуитеттің кейбір заңдары бойынша өзгеруші ретінде
бейнеленетін сериялар кездесетін барлық жағдайда, төлемдердің толық
ағымының бастапқы сәті мен мерзіміне сәйкес келмейтін бастапқы сәтке және
оның мерзіміне көңіл аудару керек. немесе ануттетің : 250000 теңге * 2.4868
еңге аннуитет құнына арналған . аннуитеттер үлкен қызығушылыққа ие.норман
қарас
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Дисконтталған құнды анықтаудың қандай әдістері бар?
2. Жай және күрделі пайыздар деген не?
3. Болашақ құн дегеніміз не?
4. Ағымдағы құн деп қандай құнды айтады?
5. Пайдалылық коэффициенті қалай анықталады?
6. Аннуитет деген не?
7. Аннуитеттің болашақ және ағымдағы құнына анықтама беріңіз.
8. Аннуитеттер қандай сипаттары бойынша ажыратылады?
Әдебиеттер: (1) 289-300 бет
Тақырып 9. Несие операцияларының есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Несие операциялары есебін ұйымдастыру және тәртібі.
2. Қысқа мерзімді несиелердің бухгалтерлік есебі.
3. Кепілдік беру есебі және вексельдік несиелер есебі.
4. Орталықтандырылған және банкаралық несиелер есебі.
1. Несие операциялары есебін ұйымдастыру және тәртібі.
Несиелік операциялар коммерциялық мекеме ретінде банк қызметінің
негізгі дәстүрлі активті қызметі болып табылады.
Несиелер ұсыну фирмалардың, кәсіпкерлік компаниялардың, мемлекеттік
кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттарын қаржыландыру үшін жүзеге асырылатын оның басты экономикалық
функциясы болып табылады. Банктер табыстың негізгі мөлшерін несиелік
операциядан алады. Көптеген банктерде ссудалық операциялар олардың жиынтық
активтерінің жартысынан көбін құрайды және табыстың 70 пайызына жуығын
құрайды.
Несиелер несиелендіру процесінде банк пен оның клиентінің өзара
қатынасы алдымен келісімдік сипатта жасалады, яғни несие сомасы және
проценттік ставкалар мөлшері, оны көрсету әдісі және қайтару мерзімі
несиелік келісім-шартта көрсетіледі. Несиелер тек несие қабілетті қарыз
алушыларға беріледі.
Ссудалық шоттар жай ссудалық шот және арнайы ссудалық шот болады. Жай
ссудалық шоттар бір реттік ссудалар қарыз алушының ағымдағы және есеп
айырысу шоттарға есептелгенде және одан жою жүргізілгенде болады; арнайы
ссудалық шот сауда, сауда-делдалдық ұйымдармен жабдықтаушылардың есеп
айырысу құжаттарын төлеумен және жабдықтаушылардан табысты аударумен,
сонымен қарыз жойылуында ашылады.
Әрбір 10-15күнде банк пен клиент арасындағы келісім шартқа сәйкес
арнайы ссудалық шотты реттеу жүргізіледі. Бұл үшін дебет және кредит
бойынша айналымдар салыстырылады, ал айырма есеп айырысу шотына жазылады
немесе одан қажетсіздендіріледі.
Несиелер мерзімі бойынша келесідей түрлерге бөлінеді: қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді.
Қысқа мерзімді несие – пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын
несиелер. Олар тауарлы-материалдық құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы
қажеттіліктері мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі бір жылдан асатын несиелер жатады.
Берілген несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі құралдардың
қалыптасуы үшін қажеттілігіне беріледі.
Банкте ссуданы рәсімдеу үшін арнайы бөлім – несие бөлімі бар. Оның
жұмысшылары несиелік келісім жасауға дейін клиентті зерттейді және талдайды
Осы мақсатта банкке клиент келесілерді ұсынады:
-есепті кезеңнің соңғы күніне бухгалтерлік баланс;
-ссуданың қажетті мөлшері және оны жоюдың техника-экономикалық
негізділігі;
-қарыз алушының реквизиттері, ссуда сомасы, мақсаты, қайтару мерзімі
көрсетілген өтініш;
-жедел міндеттеме.
Банк клиенке несиені рәсімдеуде кәсіпорынның нотариалды расталған
жарғы көшірмесін, құрылтайшылық келісімді, жетекшілердің қолдары және
мөрлердің үлгілері бар карточка талап етеді.
Ссудалық операцияларды рәсімдеу келесі тәртіппен жүргізіледі:
-несиелік өтінішті алу;
-өтінішті тіркеу журналындағы есеп;
-несиелік іс рәсімдеу және бөлімге немесе комитетке қарауға жіберу;
-ссудалық шот ашу және ссуданы беру.
2. Қысқа мерзімді несиелердің бухгалтерлік есебі.
Қысқа мерзімді ссуданың синтетикалық есебін жүргізу үшін шоттардың
жоспары бойынша қарыз алушыдан тәуелді келесідей баланстық активті шоттар
және несиелер түрлері арналған.
1411 “Клиенттерге берілген қысқа мерзімді несиелер”; шоттың белгіленуі
– клиенттерге бір жылға дейін берілген несиелер есебі. Шоттың дебеті
бойынша клиенттерге берілген несие сомасы, сонымен қатар басқа банктердің
қысқа мерзімді несиелері бойынша алынған талаптар сомасы көрсетіледі.
Шоттың кредиті бойынша басқа банктерге қысқа мерзімді несиелер бойынша
берілген талаптар сомалары кредиті бойынша қарызды жоюға түскен сомалар,
сонымен қатар 1424 “Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен
берешегі” немесе 1427 “ Банк қарыздары бойынша клиенттердің оқшауланған
берешегі ” баланстық шоттарына жатқызылған қарыз сомалары жүргізіледі.
Бірінші топтағы синтетикалық шоттар ішінде 1411 екінші тәртіптегі
шоттар бойынша қарыз алушының құқықтық құрылымынан тәуелді есеп құрылады:
Қазақстан Республикасы қаржы министрлігіне көрсетілетін несиелер;
жергілікті қаржылық органдарға көрсетілетін несиелер; мемлекеттік бюджеттен
тыс қорларға көрсетілетін несиелер; мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарға
көрсетілетін несиелер; коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдарға көрсетілетін
несиелер; жеке тұлғаларға – резидент еместерге көрсетілетін несиелер, т.б.
Екінші тәртіптегі осы шоттар ішінен мерзімнен тәуелді есеп құрылады:
30 күнге дейін; 31 күннен 90 күнге дейін; 90 күннен 180 күнге дейін; 180
күннен 1 жылға дейін.
Ссудалық операциялардың аналитикалық есебі әрбір қарыз алушыға және
әрбір жеке несиелік келісімге ашылатын жеке дербес шоттарда жүргізіледі.
Қарыз алушының жедел міндеттемесі 6125 шотта теңгемен, сондай-ақ
валюта түрінде кірістеледі (көрсетілген несие және депозит бойынша
болашақтағы талаптар). Ұлттық Банктегі ресми курстың өзгеруі шамасында
жедел міндеттеме сомасы валютада қайта саналады. Кірістеу бойынша
жазбаларды жүргізу үшін кіріс-шығыс баланстан тыс ордер екі данада
жазылады. Жедел міндеттемелер несиелік операциялар есебі бөлімінде
сақталады.
3. Кепілдік беру есебі және вексельдік несиелер есебі.
Берілген кепілдік хат бойынша банк міндеттемелерінің есебі үшін 6055
“Шығарылған немесе бекітілген кепілдіктер бойынша мүмкін талаптар”
баланстан тыс шоттың кірісі бойынша мемориальді ордер жазылады.
Кепілдік хаттар 6055 шотта теңге, сондай-ақ валюта түрінде
кірістеледі. Ұлттық Банктің валютаның ресми курсының өзгеруі шамасында
кепілдік сомасы шетелдік валютада қайта есептеледі. Қарыз алушының
міндеттерін орындау келісім бойынша мерзімі болған кезде және қарыз
алушымен осы міндеттерді орындамауда несиелік операциялар есебінің бөлімі
келесі жұмыстарды атқарады: қарыз алушы есеп айырысу шотында ақшалай
қаржылардың бар болуында оперативтік бөлімге шотынан қаржыларды бенифицар
шотына аудару туралы төлем тапсырмасын көрсетеді және келесідей жазбалар
жасалады:
А) Дебет 2203 (клиенттің ағымдағы есеп шоты)
Кредит 1051 (ҚР Ұлттық Банкіндегі корреспонденттік шоты);
Б) Дебет 2203 (клиенттің ағымдағы есеп шоты)
Кредит 2870 (басқа да транзиттік шоттар)
Дебет 2870 (басқа да транзиттік шоттар)
Кредит 1858 және бір уақытта
Дебет 1859 соманы шегерумен
Кредит 1051 конвертация үшін комиссия
Дебет 1859 комиссия сомасына
Кредит 4802 конвертация үшін.
Қарыз алушының шотында қаржының жоқ болуында операциялық бөлімге шот
ашу туралы бұйрық береді:
А) Дебет 1861 берілген кепілдік бойынша шетелдік валютада және теңгеле
дебиторлар
Б) 1861
және жазбаны жүзеге асыруда
Дебет 1861 Кредит 1051
Несиелік операциялар есебі бөлімінде ары қарай несиелік келісімге
сәйкес пеня есептеу бойынша жұмыс жүргізіледі және кепілдіктер көрсету
туралы келісім бойынша және операциондық бөлімдегі №1 картотекада
орналастырылатын оның кепілдік хаты бойынша гарант шоттары бойынша
міндеттемелер сомасына қарыз алушының шотында инкассалық бұйрық қойылады.
Берілген кепілдік хат бойынша міндеттемелерді уақытында орындамау үшін
пеня есептеу уақыты өткен қарыз бойынша қарыз сомасынан 7130 баланстық
шотта жүргізіледі, ол келесідей тәртіппен орындалады:
Қарыз қалдығы * пеня * кезеңдегі күндер саны.
Вексельдік несие банк клиентіне банктік жай вексельді беру жолымен
көрсетіледі. Вексельдік несие бойынша қаржыландыру объекті тауарларды және
қызметтерді сатып алу болып табылады. Банктік вексельдер банктің меншікті
капиталының 25 пайызынан аспайтын сомада берілуі мүмкін.
Банктік вексельді беру жолымен көрсетілген несиені қайтаруды
қамтамасыз ету залог немесе сенімді банктің кепілі формасында веквельдік
несие туралы келісіммен қарастырылады. Қарыз алушы банкке несие алу үшін
келеді. Клиент несиелік келісімнің сомасына банктен вексельдер пакетін
алады. Клиент банк вексельдерін тауарлар және қызметтерді төлеу үшін
қолданылады.
Вексельдік несиелендіру бойынша операциялар есебі үшін 1409 “Клиентке
көрсетілген вексельдік несиелер” активті баланстық шоты ашылады, оның
дебеті бойынша берілген вексельдік несиелер сомасы, ал кредиті бойынша
мерзімінде жойылған несие сомалары және уақыты өткен шотқа жатқызылатын
сомалар жүргізіледі.
4. Орталықтандырылған және банкаралық несиелер есебі.
Орталықтандырылған несиелік ресурстардың таратудың қатаң тәртібі бар:
ол мақсатты пайдалануға бөлінеді және оның уақытында қайтарылуына
жауапкершілікті тікелей коммерциялық банктер алады.
Екінші деңгейдегі банктер орталықтандырылған ресми негізде Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі ұйымдастыратын несиелік аукциондардан алады.
Аукционға банктік қызметтерді жүзеге асыруға лицензиясы бар және Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі пруденциальді нормативтерін орындайтын екінші
деңгейдегі банктер қатыса алады.
Несиелік аукционға қатысу үшін келесідей құжаттар ұсынады:
-жылдық есеп бойынша аудиторлық қорытынды;
-Ұлттық банк бөлімшелерінде корреспонденттік шоттың бары туралы
анықтама және онда дебеттік қалдықтың жоқтығы туралы анықтама.
Аукцион нәтижелрі бойынша Ұлттық Банк пен екінші деңгейлі банктер
арасында несиелік келісім жасалады. Орталықтандырылған несиелік ресурстар
ақылы, банктер Ұлттық Банкке реқаржыландыру ставкасы бойынша процент
төлейді.
Соңғы кездерде Ұлттық Банк несиелік аукциондар ұйымдастырмайды , ол
коммерциялық банктердің өтімділігін реттеу мақсатында ломбардтық несиелер
бере бастады.
Орталықтандырылған несиелер есебі Ұлттық Банкте ашылған активті
“Банктерге көрсетілген несиелер мен аванстар” шотында және несиелік ұйымның
пассивті 2051 “Ұлттық Банктен алынған несиелер” шотында жүргізіледі. Ұлттық
Банкпен көрсетілген несиелер бойынша мерзімі өткен қарыздар есебі пассивті
2059 “Ұлттық Банктен және халықаралық қаржылық ұйымдардан алынған несиелер
бойынша банктің мерзімі өткен қарызы” шотында жүргізіледі.
Қазіргі кезде банкаралық несие кеңінен таралған. Ол банктер арасында
несиелік ресурстарды сату- сатып алу туралы келісім жасалғанда пайда
болады.
Банкаралық несие алу үшін қарыз алушы- банк банк және кредитор
несиелік бөліміне келесідей құжаттар көрсетеді:
-өтініш, онда несие сомасы, оны пайдалану мақсаты және қайтару мерзімі
көрсетіледі;
-нотариалды расталған жарғы көшірмесі;
-бір жылдың және несие алуға берілген күнге бухгалтерлік баланс;
-экономикалық нормативтер есебі;
-баланстың жеке баптары бойынша өңдеу кестелері;
-несиені қайтаруды қамтамасыз ететіндігі туралы дәлелдің болуы, яғни
басқа банктердің олардың баланстары мен кепілдері.
Аналитикалық есеп банк-қарыз алушылармен, несиені жою мерзімдері және
проценттік ставкалар деңгейі бойынша жүргізіледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Несиелердің қандай түрлерін білесіз?
2.Несие алу үшін банкке қандай құжаттар тапсыру керек?
3.Орталықтандырылған несие туралы не айтасыз?
4.Несиелік аукционға қатысу үшін қандай құжаттар ұсынылады?
5.Банкаралық несиелер деген не?
Әдебиеттер: (1) 295-324 бет, (2) 93-115 бет
Тақырып 10. Депозиттік операциялар есебі.
Дәріс сұрақтары:
1. Депозиттік операциялардың бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы.
2. Депозиттерді тарту және қайтару есебі.
3. Мерзімді және талап етуге дейінгі депозиттер.
4 . Банкаралық депозиттік операциялар.
1. Депозиттік операциялардың бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы.
Банктер өздерінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті
операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды
қолданады.
Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге
асырылуы мүмкін:
-банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы есебінен
аударулар;
-басқа заңды тұлғалардан алынған несиелер;
-депозиттік операциялар.
Депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың тартылған
қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша
банктердің операциялары.
Халықаралық банктік тәжірибеде барлық депозиттер төрт топқа бөлінеді:
-мерзімді депозиттер;
-талап етілмелі депозиттер;
-жинақ салымдары;
-бағалы қағаздар.
Талап етілмелі депозиттер чектік депозиттер деп те аталады. Талап ету
депозиті түрінде қаржы тарту кезінде банк пен салымшы арасында келісімшарт
жасалады. Чектік депозит – бұл міндетті түрде өтелуге тиісті , салымшыға
чек жазуға құқы беретін шот.
Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлық операциялары
есептелетін контокоррент – біріңғай шот болып табылады. Контокорентте банк
қарыздары, сондай-ақ шоттан клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және
де шотқа салым, аударым және т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі.
Сонымен қатар талап ету депозитіне овердрафт шотын жатқызуға болады,
овердрафт – банк пен клиент арасындағы келісімге сәйкес , банк анықтаған
мөлшерде шотта бар қаржы көлемінен артық соманы алуға мүмкіндік беретін
шот, бұл да несие алмасуды білдіреді.
Талап ету депозитінің тағы бір түрі – нау-шоттар – пайыздық
мөлшерінің жоғары шегі жоқ шоттар, яғни ол қалқымалы болуы мүмкін. Супернау-
шоттар – бұл қолма-қол ақшаны қолдану шоттары, оларды ашу қызметтер
кешенін ұсынады.
Депозиттік шоттардың келесі бір түрі – автоматтық аудару шоттары.
Жинақ шоттарынан ақша қаржыларын автоматты түрде аударуға мүмкіндік
беретін, чектерді жабу үшін чектік депозиттерге пайыз әкелетін депозиттің
түрі. Бұл депозиттерден басқа банктер баланстық есеп берулерінде «банк
қызметкері жазған чектер және куәландыратын чектер» деп аталатын шағын
баптар енгізіліп жүр. Куәландырылған чектер – банк қызметкері беретін
төлемі кепілденген чектер.
Жинақ депозит туралы келісім негізінде ашылады. Қазіргі кезде жинақ
депозиттерінің басты типі жинақ кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының
жағдайы туралы жазбасы бар шоттар, сондай-ақ ақша нарығының депозиттік
шоттары болып табылады.
Жинақ кітапшаларындағы шоттар – бұл жедел алуға болатын, пайыз
әкелетін чектік емес депозиттер.
Мерзімдік салымдарға мерзімдік салымдар және салымды алу туралы алдын-
ала хабарлауы бар салымдар кіреді. Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге,
яғни бір айдан кем емес мерзімге салынады. Депозиттің бұл түрін ашу үшін
мерзімдік депозит туралы келісім жасалады. Бұл салымдар қабылданатын мерзім
4 топқа бөлінеді:
-30 күннен 89 күнге дейін;
-90 күннен 179 күнге дейін;
-180 күннен 359 күнге дейін;
-360 күннен жоғары.
Бағалы қағаздар депозиттер түрінде былай бөлінеді:
-аталған банкке тиесілі кәсіпорындар мен ұйымдардың, акционерлік
қоғамдар мен компаниялардың акциялары мен облигациялары;
-сақтаудағы және қарызды қамтуға қабылданған акциялар мен
облигациялар;
-шетел операциялары бойынша құндылықтар мен құжаттар (шетел
валютасындағы аккредитивтер);
-депозиттік сертификаттар.
Депозиттік сертификат қаржылық құралдардың ең көп таралған түрі.
Депозиттік сертификат – эмитент банктің ақша қаржыларының салымы
туралы, салымшы немесе оның құқық қабылдаушының мерзімі аяқталғанда салым
бойынша салым сомасын және ол бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша
куәлік.
2. Депозиттерді тарту және қайтару есебі.
Депозиттерді тарту банк үшін маңызды міндет, сондай- ақ депозиттік
операциялардың бухгалтерлік есебін дұрыс ұйымдастыру керек. Салым
операцияларының есебін ұйымдастырудың міндеті - әр салым бойынша ақша
қаржыларының дәл есебін қамтамасыз ету және банк мекемесінің қызметін
басқару үшін қажетті ақпаратты алу. Бұл міндетті орындауға депозиттік
операциялардың тиісті синтетикалық және аналитикалық есебін ұйымдастыру
арқылы қол жеткізіледі. Аналитикалық есептің мәні нақты салымшы
депозиттері, ал синтетикалық есептің мәні – депозиттердің анықталған түріне
жататын депозиттер. Депозиттік салымдар есебі үшін қолданылатын шоттар:
2211 – Клиенттердің талап ету бойынша салымдары;
2215 – Клиенттердің қысқа мерзімді салымдары;
2217 - Клиенттердің ұзақ мерзімді салымдары;
2219 – Клиенттердің шартты салымдары;
2221 – Клиенттердің арнайы салымдары;
2222 – Арнайы мақсаттағы еншілес ұйымдардың кепілдік –салымдары;
2223 – Клиенттердің кепілдік –салымдары.
Барлық шоттар пассивті: кредиттік сальдо банктің клиент алдындағы
берешегін білдіреді: айналым дебет бойынша бұрын қабылданған депозит
сомасында берешекті өтеу және пайыздарды қосу; кредит бойынша айналым бұрын
қабылданған салымдар бойынша пайыздарды есептеу және жаңадан қабылданған
салымдар.
Депозиттерді кіріс құжаттары негізінде, қолма-қол ақша негізінде
тарту кезінде келесі шоттар корреспонденциясы қолданылады:
Дебет 1001 “Кассадағы ақша”
Кредит 2211-2229 “Тартылған салымдар”.
Депозитор – заңды тұлғалардан депозит қабылдау кезінде:
Дебет 2203 “Клиенттердің есеп айырысу шоты”
Кредит 2211-2229 “Тартылған салымдар”.
Басқа банктер қызмет көрсететін клиенттерден депозиттер тарту
кезінде, тиісті ақша қаржылары корреспонденттік шоттар арқылы түседі. Бұл
кезде келесі жазба жасалады:
Дебет 1051-1052 “Корреспонденттік шоттар”
Кредит 2211-2229 “Тартылған салымдар”.
Депозиттер бойынша тартылған қаржыларды қайтару кезінде кері
бухгалтерлік жазба жасалады:
Дебет 2211-2229 “Тартылған салымдар”
Кредит 1001 “Кассадағы нақта ақша”
2203 “Клиенттің ағымды шоттары”
1051-1052 “Корреспонденттік шоттар”.
Банк тартылған депозиттерді қайтармаған жағдайда мерзімі өткен
депозиттер қатарына жатқызады және оған келесі жазба жасалады:
Дебет 2211-2229 “Тартылған салымдар”
Кредит 2224-2226 “Клиенттердің салымдары бойынша мерзімі өткен
қарыз”.
Мерзімі өткен салымдар сомасын қайтарған кезде келесі шоттар
корреспонденциясы жасалады:
Дебет 2224-2226 “Клиенттердің салымдары бойынша мерзімі өткен қарыз”
Кредит 1001 “Кассадағы нақта ақша”
2203 “Клиенттің ағымды шоттары”
1051-1052 “Корреспонденттік шоттар”.
3. Мерзімді және талап етуге дейінгі депозиттер.
Мерзімді депозиттерге банк шоттарында анықталған мерзімде
клиенттермен жасалған депозиттік келісім-шарттар негізінде сақталатын
ақшалай қаржылар жатады. Банктер мұндай қаржылармен осы мерзім ішінде еркін
пайдалана алады. Депозиттің бұл түрі ақылы, келісім-шартта төленетін
процент түрі көрсетіледі. Осы депозитті пайдаланғаннан алынған проценттен
депозит салушыға төленетін проценттен кем болады, яғни несиелік ресурс
ретінде пайдаланады. Несие үшін алынған және депозит үшін клиенке төленген
проценттер арасындағы айырма банк пайдасын құрайды.
1 жылға дейінгі мерзімді депозиттер есебі үшін 2015 “Клиенттердің
мерзімді депозиттері” шоты арналған, шоттың кредиті бойынша 1 жылға дейінгі
мерзімге қысқа мерзімді депозитке түскен сомалар көрсетіледі, ал дебеті
бойынша қысқа мерзімді депозиттерді жою үшін төленген сомалар көрсетіледі.
Шот пассивті, кредиттік сальдо клиенттердің банк алдындағы қарызын
көрсетеді.
Мысалы, банк клиенті- заңды тұлғаға қысқа мерзімді депозит 181 күннен
1 жылға дейінгі мерзімге 50 мың теңгені сақтау жағдайында ашылды, келісім
соңында проценттерді есептеу – 30% жылдық.
Келесідей жазбалар жасалады:
1. Дебет 2203 “Клиенттің ағымдағы шоттары”
Дебет 1051 “Ұлттық банктің корреспонденттік шоты”
Кредит 2215 “Клиенттің қысқа мерзімді депозиттері” (50000 теңге)
2. Мерзімі біткен соң 15000 теңге процент есептеу (50000*30%)
Дебет 5215 “Қысқа мерзімді депозиттер бойынша проценттік шығындар”
Кредит 2720 “Клиенттердің депозиттері бойынша есептелген шығындар”
3. Келісім- шарт мерзімі біткен соң 15000 теңге депозит қайтарылады:
Дебет 2215 “Клиенттің қысқа мерзімді депозиттері”
Кредит 1051 “Ұлттық банктің корреспонденттік шоты”
Кредит 2203 “Клиенттің ағымдағы шоттары” 50000 теңге.
4. Есептелген процент сомасын төлеуде:
Дебет 2720 “Клиенттердің депозиттері бойынша есептелген шығындар”
Кредит 2203 “Клиенттің ағымдағы шоттары”
Кредит 1051 “Ұлттық банктің корреспонденттік шоты”.
1 жылдан жоғары депозиттердің есебі үшін 2217 “Клиенттердің ұзақ
мерзімді салымдары” шоты арналған . Шот пассивті, кредиттік сальдо банк
алдындағы клиенттің қарызын, ал дебеті бойынша – депозиттер мен
проценттерді жою сомалары көрсетіледі.
Талап ету депозиттері клиентпен банкті ескертусіз кез келген уақытта
алынуы мүмкін. Талап ету депозиттері есебі үшін 2211 “ Клиенттердің талап
ету депозиттері” шоты арналған, шоттың кредиті бойынша клиенттерден алынған
талап ету депозиттері, ал дебеті бойынша клиенттерге талап ету депозиттерін
жою үшін төленген сомалар есептеледі.
Клиенттердің талап ету депозиттері бойынша проценттік шығындар 5211 “
Клиенттердің талап ету депозиттері бойынша проценттік шығындар”
синтетикалық шотында жүргізіледі, шоттың дебеті бойынша талап етуге дейінгі
депозиттер бойынша проценттік шығындар сомасы, ал кредиті бойынша 4999
“Салық салуға дейінгі табыс” шотына қажетсіздендірілген сомалар
көрсетіледі.
Депозиттік операциялар бойынша аналитикалық есеп депозиттік келісімге
сәйкес қатысушылармен ашылған дербес шоттарда жүргізіледі. Қатысушылар
заңды және жеке тұлғалар болуы мүмкін.
Дербес шоттардағы жазбалар негізі банктік жинақтың келісім – шарты
болып табылады.
Аналитикалық есеп шоттары бойынша проценттерді есептеу үшін
депозиттік шоттың әрбір иесіне сақтау мерзімі және проценттік ставкалар
мөлшері бойынша жеке дербес шот ашады. Депозиттік жинақ бойынша есептелген
проценттер сол кезеңнің балансында жүргізіледі.
4. Банкаралық депозиттік операциялар.
Банкаралық депозиттік операциялар да мерзімді және талап етілген
болып бөлінеді. Мұндай операциялар, ережеге сәйкес баланстың өтімділігі
деңгейі мен есеп айырысуларды реттеу мақсатында жүзеге асырылады.
Басқа банктерден алынған несиелер сомасы 2051 “ҚР Ұлттық банкінен
алынған несиелер”, 2052 “Шетелдік орталық банктен алынған несиелер”, 2053
“Халықаралық қаржылық ұйымдардан банкпен алынған несиелер”, 2054 “Басқа
банктерден алынған қысқа мерзімді несиелер”, 2056 “Басқа банктерден алынған
ұзақ мерзімді несиелер”, 2058 “Басқа банктерден алынған қарыздар және
несиелер бойынша банктің мерзімі өткен қарызы”, 2059 “ҚР Ұлттық банкінен
алынған несиелер бойынша банктің мерзімі өткен қарызы” баланстық
шоттарында есептеледі.
Банкаралық несиелер бойынша есептеу мен сыйақылар төлеу келесідей
банктік шоттарда есепке алынады:
5110 – Қарыздар боынша сыйақы төлеуге байланысты шығындар;
5111 – Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің овернайт қарыздары
бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығындары;
5112 – Шетелдік орталық банктердің овернайт қарыздары бойынша сыйақы
төлеуге байланысты шығыстары;
5113 – Басқа банктердің овернайт қарыздары бойынша сыйақы төлеуге
байланысты шығыстары;
5121 - Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің талап ету салымдары
бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;
5122 - Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мерзімді салымдары
бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;
5123 – Шетелдік орталық банктердің мерзімді салымдары бойынша сыйақы
төлеуге байланысты шығыстары;
5124 – Шетелдік орталық банктердің мерзімді салымдары бойынша сыйақы
төлеуге байланысты шығыстары;
5125 – Басқа банктердің талап ету салымдары бойынша сыйақы төлеуге
байланысты шығыстары;
5126 – Басқа банктердің қысқа мерзімді салымдары бойынша сыйақы
төлеуге байланысты шығыстары (бір айға дейінгі);
5127 – Басқа банктердің қысқа мерзімді салымдары бойынша сыйақы
төлеуге байланысты шығыстары (бір жылға дейінгі);
5128 – Басқа банктердің ұзақ мерзімді салымдары бойынша сыйақы
төлеуге байланысты шығыстары.
Аналитикалық есеп әрбір дербес шот бойынша қаржыларды орналастыру
мерзімі және проценттік ставкалар дейгейі бойынша жүргізіледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Депозиттердің қандай түрлері бар?
2.Мерзімді депозиттердің есебі қалай жүргізіледі?
3.Банкаралық депозиттердің қандай түрлері бар?
4.Қарыздық пайыз деген не?
5.Талап ету депозиттерінің есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
6.Депозиттік сертификат деген не?
Әдебиеттер: (1) 245-265 бет, (2) 162-170 бет
Тақырып 11. Бағалы қағаздар есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Бағалы қағаздар есебінің тәртібі.
2. Қайта қаржыландыру операциясының есебі.
3. «Репо» операциясының есебі.
1. 4. Өтелгенге дейінгі, сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы
2. қағаздардың есебі.
1. Бағалы қағаздар есебінің тәртібі.
Бағалы қағаздар мүліктік құқықты бекітілген нысанда және міндетті
деректемелерді сақтайтай отырып куәландыратын құжат.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты
олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иемденушілеріне сатады; екінші
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, олардың иемденушілерінің ауысуы.
Бағалы қағаздардың атаулы (атаулы құн- оларды шығару кезінде анықталатын
бағалы қағаздар құнының ақшалай көрінісі), эмиссиялық және нарықтық бағасы
болады.
Атаулы баға дивидендтерді, пайыздарды есептеу базасы ретінде нақты
есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда қолданылады.
Эмиссиялық баға – бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру кезіндегі сатылу
бағасы. Ол табыстылық және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтық
баға – бағалы қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.
Бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданылатын әртүрлі құжаттардың
жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері онда
көрсетілге мүліктік құқты өткізу үшін ұсыну қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік және
қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.
Бағалы қағаздармен операцияларды жүргізудің тәртібі Қазақстан
республикасының заңдылықтарымен реттеліп отырады.
Бағалы қағаздармен операциялар – келесідей мақсатарға жету үшін қор
нарығында ақшалай қаржылармен немесе бағалы қағаздармен аяқтаған іс-әрекет
немесе әрекеттер қатары:
- банк қызметін қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету – меншікті
капиталды қалыптастыру және арттыру, қарыздық капиталды немесе
ресурстарды айналымға тарту – эмиссиондық операциялар;
- өз клиентінен меншікті және тартылған ресурстарды қор активіне салу
– инвестициялық операциялар.
Бағалы қағаздардың жіктелуі – бұл бағалы қағаздардың өздеріне тиісті
белгілері бойынша бөлінуі.
Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі – бұл бір түрдегі бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз
кезегінде түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары
тұрған жіктеудің құрамына кіреді. Мысалы, акция -– бағалы қағаздардың бір
түрі. Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе
номиналсыз болуы мүмкін.
Бағалы қағаздар мерзімді және мерзімсіз болады. Мерзімді – оларды
шығару кезінде мерзімі белгіленетін бағалы қағаздар. Олар қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Мерзімсіз – айналым мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар
шексіз мерзім етеді және бағалы қағаздар шығару кезінде өтеу мерзімі
көрсетілмейді.
Инвестициялық (капиталдық) – капитал салымы үшін объекті болып
табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік келісімдер
және т.б.).
Инвестициялық емес – тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп
айырысуға қызмет көрсететін бағалы қағаздар (вексельдер, чектер,
консаменттер).
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекел
деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды ескергенде
қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:
- мемлекеттік;
- муниципалдық;
- мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттің ішкі қарыздарының
нысаны;
эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Муниципалдық
бағалы қағаздарға жергілікті өкімет органдарының қарыздық міндеттемелері
жатады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық және жеке қаржы
институттарымен ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың,
банктердің қарыздық міндеттемелері мен акциялары жатады. Жеке бағалы
қағаздарға жеке тұлғалар шығаратын вексельдер, чектер жатуы мүмкін.
Банк өзінің қызметтерін жүзеге асыру үрдісінде айналымға бағалы
қағаздардың келесі түрлерін шығарады:
- акциялар;
- депозиттік сертификаттар;
- облигациялар;
- бағалы қағаздардың басқа түрлері.
Бухгалтерлік есеп қызметі сәйкес баланстық шоттарда бағалы
қағаздармен
операциялардың дұрыс бейнеленуін бақылауды және жалпыланған есебін,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сату және сатып алу көлемі бойынша лимиттің
сақталуын және алынған өтініштер негізінде дербес шоттар ашуды жүзеге
асырады.
2. Қайта қаржыландыру операциясының есебі.
Қайта қаржыландыру – 1) мемлекеттік қарызды заемның жаңа түрін шығару
арқылы өтеу, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарға ауыстыру арқылы;
2) компанияның бағалы қағаздарды айналыстан шығару үшін алынған
ақшаларды пайдалану мақсатында жаңа бағалы қағаздарды сатуы. Пайыздарды
төлеу және заемдарды өтеу мерзімін ұзарту бойынша шығындардың үнемделуін
қамтамасыз етеді.
Қайта қаржыландыру операцияларының есебі баланста алынған несие
ретінде көрінеді. Қайта қаржыландыру операциялары бойынша пайыздық
шығындар ай сайын есептеледі:
Жоғары өтімді бағалы қағаздарды қолданумен банктерді қайта
қаржыландыруда банкте мынадай жазба жасалады:
Дебет 1050 “Банктердің корреспонденттік есеп шоттары” (1550, 2550)
Дебет 1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың
алдын ала төленуі”
Кредит 2300 “Айналысқа шығырылған басқа да бағалы қағаздар”.
Әрбір айдың соңында пайыздар шығындар шотына келесі жазба арқылы
жатқызылады:
Дебет 5300 “Бағалы қағаздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты
шығындар”
Кредит 1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың
алдын ала төленуі”.
Банк ломбардтық несиені жоюда келесідей жазба жасайды:
Дебет 2300 “Айналысқа шығырылған басқа да бағалы қағаздар”
Кредит 1050 “Банктердің корреспонденттік есеп шоттары” (1550, 2550).
Егер банк несиені өтемесе немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі жоғары өтімді мемлекеттік бағалы қағаздарды кірістейтін болса, онда
банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінен хабарлама лағаннан кейін
бағалы қағаздарды баланс есебінен шығарады:
- табыс алу кезінде:
Дебет 2300 “Айналысқа шығырылған басқа да бағалы қағаздар”
2803 “Айналысқа шығарылған бағалы қағаздардың атаулы
құны
мен олардың сату бағасы арасындағы айырма”
1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың
алдын ала төленуі” (ломбардтық несие бойынша дисконт сомасына)
Кредит 1201 “Саудаға арналған бағалы қағаздар”
1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың
алдын ала төленуі” (есептелген сыйақы сомасына)
4510 “Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша кірістер”
(алынған табыс сомасына);
- шығынға ұшыраған жағдайда:
Дебет 2300 “Айналысқа шығырылған басқа да бағалы қағаздар”
2803 “Айналысқа шығарылған бағалы қағаздардың атаулы
құны
мен олардың сату бағасы арасындағы айырма” (жеңілдік
сомасына)
5510 “Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша шығыстар”
(бағалы қағаздар құнының сомасына)
Кредит 1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың
алдын ала төленуі”.
3. «Репо» операциясының есебі.
Екінші нарықта мемлкеттік бағалы қағаздардың өтімділігін қолдану
үшін сатып алу- сату мәмілесінен басқа қайтадан сатып алу келісімі немесе
РЕПО және кері РЕПО операциясының мәмлесі жүзеге асырылады. РЕПО және кері
РЕПО операциялары мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығындағы екінші
деңгейдегі банктер – алғашқы делдалдардың өтімділігіне демеу жасау бойынша
басты құрал болып отыр, сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында
өзінің жалпы өтімділігіне оңтайлы әсер етеді.
РЕПО операциялары – екі бөлімнен тұратын қаржылық операция: бірінші
бөлімде Ұлттық банк бағалы қағаздарды қатысушылардың бір мерзімді
міндеттемелерімен бірге алғашқы делдалға сатады, екінші бөлімде Ұлттық банк
аталған бағалы қағаздарды сатып алуға міндеттенеді, ал алғашқы делдал –
РЕПО келісімшартында белгіленген мерзім ішінде Ұлттық банкке оларды ақша
қаражаттарына ауыстыру арқылы қайтарады.
Кері РЕПО операциясы екі бөлімнен тұратын қаржылық операция: бірінші
бөлімде (РЕПО – ны ашу) Ұлттық банк бағалы қағаздарды қатысушылардың бір
мерзімді міндеттемелерімен бірге екінші бөлімде (РЕПО –ны жабу) алғашқы
делдалдан сатып алады, онда Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатуға
міндеттенсе, ал алғашқы делдал – РЕПО келісім-шартында белгіленген мерзім
ішінде оларды ақша қаражаттарына ауыстыру арқылы сатып алуға міндеттенеді.
РЕПО операцияларының тағы бір анықтамасы – бұл бағалы қағаздармен
қамтамасыз етілген несие немесе бағалы қағаздарды кепілге ала отырып
несиелеу.
Қызмет ету мерзіміне байланысты РЕПО үш түрге бөлінеді: түнгі (бір
күнге), ашық (операция мерзімі белгіленбеген), мерзімді (бір күннен жоғары
белгіленеген мерзіммен, мысалы, 7 жеті күн).
РЕПО операциясын жүргізу кезінде сату бағасы бойынша корреспонденция
жасалады:
Дебет 1050 “Банктің корреспонденттік есеп шоттары”
Кредит 2231 “Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған
қарыздар”.
Ай сайын сыйақы есептелінеді:
Дебет 5231 “ Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған
қарыздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар”
Кредит 2730 “Айналысқа шығарылған өзге де бағалы қағаздар бойынша
есептелген шығыстар”.
Бағалы қағаздарды қайтадан сатып алу кезінде:
Дебет 2231 “Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған
қарыздар”
Кредит 2730 “Айналысқа шығарылған өзге де бағалы қағаздар бойынша
есептелген шығыстар”
5231 “ Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша
алынған қарыздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар”
1050 “Банктің корреспонденттік есеп шоттары”.
Егер банктер өздерінің бағалы қағаздарын қайта сатып алмайтын болса,
онда олар баланстан шығарылу қажет:
Дебет 2231 “Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған
қарыздар”
2730 “Айналысқа шығарылған өзге де бағалы қағаздар бойынша
есептелген шығыстар” (РЕПО шығыстар сомасына)
Кредит 5510 “Бағалы қағаздарды сатып алу- сату бойынша шығыстар”
“Саудаға арналған бағалы қағаздар”.
4. Өтелгенге дейінгі, сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздардың есебі.
Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың есебі 1451 «Өтеуге дейін
ұсталатын бағалы қағаздар» баланстық шотында жүргізіледі. Өтеуге дейін
ұсталатын бағалы қағаздар өз кезегінде келесідей түрлерге бөлінеді:
- табыс табу мақсатына арналған бағалы қағаздар;
- хеджирлендіру мақсатына пайдаланылатын бағалы қағаздар. Оған
облигациялар, депозиттік сертификаттар және т.б. жатады.
Бағалы қағаздар баланста номинальдық құны бойынша есепке
алынады,
қайта бағалау жүргізілмейді. Номинальдық құны мен сату бағасы арасындағы
айырма жеңілдік немесе сыйақы ретінде есептеледі.
Бағалы қағаздарды сатып алуда келесідей жазба жасалады:
1) бағалы қағазды жеңілдікпен сатып алу кезінде:
Дебет 1451
Кредит 1050
номинальдық құн мен сату бағасы арасындағы айырма сомасына:
Дебет 1804
Кредит 2802.
2) бағалы қағаздарды сыйақымен сату кезінде:
Дебет 1451
Кредит 1050
номинальдық құн мен сату бағасы арасындағы айырма сомасына:
Дебет 1802
Кредит 2804.
Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/ күн сайын сатып алынған
бағалы қағаздар бойынша сыйақы есептелгенде келесідей жазба жасалады:
Дебет 1745 «Басқа бағалы қағаздар бойынша есептелген кірістер»
Кредит 4451 «Өтелгенге дейінгі ұсталатын бағалы қағаздар бойынша
сыйақы алуға байланысты кірістер».
Саудаға арналған бағалы қағаздар есебі 1201 шотта есепке алынады. Ал
сатуға жарамды бағалы қағаздардың есебі 1452 шотта жүргізіледі. Бағалы
қағаздарды сатып алу кезінде сатып алу бағасына келесідей жазба жасалады:
1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1201
Кредит 1050
2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1452
Кредит 1050.
Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/ күн сайын сатып алынған
бағалы қағаздар бойынша сыйақы есептелгенде келесідей жазба жасалады:
1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1201
Кредит 4201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша сыйақыны алуға
байланысты кірістер»
2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1452
Кредит 4452 «Сатуға арналған қолда бар бағалы қағаздар бойынша
сыйақыны алуға байланысты кірістер».
Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын бағалы қағаздардың құны
нарықта белгілеуге немесе әділ құнын есептеуге сәйкес қайта бағаланады.
Бағалы қағаздар бойынша сыйақыны төлеу келесі жазба негізінде
жүргізіледі:
1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1050
Кредит 1201
2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1050
Кредит 1452.
Банк бағалы қағаздарды сатуға шешім қабылдағанда келесідей жазбалар
жасалады:
1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1050
Кредит 1201
4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша
кірістер»
2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:
Дебет 1050
Кредит 1452.
4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша
кірістер» және бір уақытта капитал шотында жинақталған қайта бағалауға
дейінгі қалдық табыс шотына жатқызылады.
Дебет 3561 «Сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын қайта бағалау
резервтері»
Кредит 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың
құнын өзгертуден кіріс».
Есепті жыл соңында 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздардың құнын өзгертуден кіріс», 5709 «Саудаға арналған және сатуға
жарамды бағалы қағаздардың құнының өзгерісін қайта бағалау шығысы», 4510
«Бағалы қағаздарды сатып-алу сату бойынша кірістер» және 5510 «Бағалы
қағаздарды сатып-алу сату бойынша шығыстар» шоттарында есептелген сомалар
4999 «Салыққа дейінгі табыс» шотына ауыстырылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бағалы қағаздармен операциялар есебін жүргізудің тәртібі қандай?
2.Қайта қаржыландыру деген не?
3.Өтелуге дейінгі бағалы қағаздардың қандай түрлері бар?
4.Бағалы қағаздардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
5. «Репо» операциясы туралы не айтасыз.
6.Сатуға жарамды бағалы қағаздардың есебін жүргізу тәртібі қалай?
7.Саудаға арналған бағалы қағаздардың есебін жүргізу тәртібі қалай?
Әдебиеттер: (1) 529-575 бет, (2) 149-161 бет
Тақырып 12. Шетелдік валютасымен операциялар есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Валюталық операциялар түрлері.
2. Шетелдік валютадағы сауда операцияларының және қайта бағалау
бойынша операциялар есебі.
3.Валюталық-айырбастау операцияларының есебі.
4.СВОП және ОПЦИОН операцияларының есебі.
3. 5. Халықаралық есеп айырысулар бойынша операциялар есебі.
1. Валюталық операциялар түрлері.
Қазақстан экономикасының халықаралық қатынастарға көшуі жағдайында
валюталық операцияларды жүзеге асыру қажеттілігі туындады. Осындай мақсатта
еліміз реттеудің тура (заңдылық актілерін шығару), сондай-ақ жанама
(валюталық нарықтың субъектілеріне экономикалық әрекет) әдістерді
қолданады.
Валюталық қатынастардың субъектілеріне Қазақстан Республикасының
резидент және резидент емес тұлғалары жатады.
Валюталық реттеулердің объектілері валюталық құндылықтармен
жүргізілетін операциялар болып табылады. Оларға шетел валютасы және бағалы
қағаздар (акция, облигация, төлем құжаттары, қарыздық міндеттеме, қымбат
металдар) жатады.
Валюталық құндылықтармен жүргізілетін операциялар екі түрге бөлінеді:
ағымдағы валюталық операциялар, яғни елден валюта аудару және валюта
қабылдау, саудалық сипатқа жатпайтын аударымдар және тура инвестициялар,
қаржылық несиелер және капитал қозғалысымен байланысты операциялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды Ұлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші
тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда
көрсетілген жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге құқысы бар:
- шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың шотына
және салымына орналастыруға және қабылдауға;
- банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды тарту
және ұсыну;
- заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем құжаттарын
сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
- валюталарды сатып-алу және сатуды жүргізу;
- шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды
белгілеу;
- өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
- шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша
есеп айырысуды жүзеге асыру;
- халықаралық банктік тәжірибеге сәйкес басқа да опеарцияларды жүзеге
асыру.
Валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқық беретін банктер
уәкілетті
деп аталады. Валюталық реттеудің негізін құраушы жүйе валюталық бақылау
болып табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты – Қазақстан Республикасының
резидент және резидент емес тұлғаларының валюталық операция жүргізу кезінде
заңдылықтарды сақтауын қамтамасыз ету.
Шетел серіктестігімен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін заңды және
жеке тұлғалар банктен валюталық шот ашады. Шот ашу үшін өтініш жазылып,
тиісті құжаттар ұсынылуы керек.
Елуінші жылдардың соңынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде валютаны
жедел ұсыну (“спот”) және мерзімді (форвардтық) мәмілелер кеңінен қолданыла
бастады. Жетпісінші жылдардан бері биржада фъючерстік және опционды
валюталық мәмілелер дамыды.
Шетел валютасындағы мерзімді мәмілелер (форвардтық, фъючерстік) –
шарт жасаған кезде тіркелген бағам бойынша шетел валютасының сомасын
белгіленген уақыттан кейін алып келуі туралы екі жақтың келісуі арқылы
жасалынатын валюталық мәміле.
Валюталық опцион сатып алу- сату – келісілген мерзім аяқталғанға
дейін мәмілені жасау кезінде белгіленген бағам бойынша белгілі бір валюта
көлемін тараптардың бір жағы сатып алу-сату мәмілесі кезінде сатып алу
немесе сату құқығын таңдауға мүмкіндік беретін белгіленген комиссияны төлеу
шарты кезіндегі келісім.
Валюталық фъючерс – мәмілеге отыру кезінде алдын ала белгіленген
бағам бойынша белгілі бір мерзімге белгілі бір валютаның стандарттық
көлемін сатып алу немесе сату міндеттемесін білдіретін келісім.
“Своп” – бұл белгілі бір мерзімге сол валюталармен бір уақыты шартты
мәміле бойынша жедел жеткізу жағдайындағы екі валюталық сатылу – сатып
алуын қарастыратын валюталық опеарция болып табылады.
2. Шетелдік валютадағы сауда операцияларының және қайта бағалау
бойынша операциялар есебі.
4.
Валюталық операциялармен байланысты неарықтық қызметтің белгілі бір
түрі – бұл төрелік – пайда табу мақсатында валютаны бір нарықтан сатып алу
және сол нарықта оны сату. Төреліктің айтарлықтай маңызды нысаны – олардың
қамтамасыз етілу икемділігін жоғарылату үшін пайыздық мөлшерлеме мен
форвардтық сыйақы немесе дисконт айырмасы арасындағы қатынастарды банктер
пайдаланатын және валюталық айырбас тәуекеліне ұшырамаған пайданы алу
жағдайы кезіндегі пайыздық арбитраж.
«Спот» немесе «Форвард» жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы
металдарды сатып алу шартына банк қол қойған кезде келесідей шоттар
корреспонденциясы жасалады:
Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
талаптары»
Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы».
Және бір уақытта осы өткізбеден теңге эквивалентінде келесідей жазба
жасалады:
Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
Кредит 6905 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
міндеттемелер».
«Спот» немесе «Форвард» жағдайында шетел валюталарын бағалы
металдарды сату шартына банк қол қойған кезде, шоттар корреспонденциясы
келесі түрде болады:
Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
Кредит 6905 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
міндеттемелер».
Және бір уақытта теңгеде:
Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
талаптары»
Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы».
Одан әрі валюта бойынша дербес шот ашылады. Валюталау күні есебінде
нарықтық Валюталық күні – валюталық белгілеудің өзгеруі кезінде талаптар
мен міндеттемелерді қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалаудан пайда алу
кезінде баланстан тыс шотта мынадай жазу жасалады:
Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
талаптары»
Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы».
Шығын болған кезде:
Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
Кредит 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
талаптары».
Баланстық шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей жазбалар
жасалады:
- пайда сомасына:
Дебет 3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құраларды
қайта
бағалау резерві»
Кредит 4570 «Шетел валютас бойынша жұмсалмаған кіріс».
- шығын сомасына:
Дебет 5570 «Шетел валютасындағы форвард операцияларын
қайта
бағалаудан іске асырылмаған шығыстар»
Кредит 3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құраларды
қайта
бағалау резерві».
3. Валюталық-айырбастау операцияларының есебі.
5.
Қолма-қол шетел валютасындағы айырбас операцияларын уәкілетті
ұйымдар, оның ішінде қолма-қол шетел валютасында айырбас операцияларын
ұйымдастыруға Ұлттық банк лицензиясы берілген банктер жүзеге асыра алады.
Олар банк орналасқан жерде немесе одан тыс жерде айырбас орындарын ашуға
болады.
Айырбас орындары валюталық айырбас операцияларының келесідей түрлерін
жүзеге асырады:
- қолма-қол шетел валютасын сатып алу және сату;
- шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу және сату;
- қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
инкассациялау үшін қабылдау;
- бір мемлекеттің валютасын екінші мемлекеттің валютасына айырбастау;
- щетел мемлекетінің төлемсіз ақша белгісін сол шетел мемлекетінің
төлемді ақша белгісіне айырбастау және т.б.
Айырбас орындары уәкілетті банк басқарушысының жазбаша
өкімі
негізінде бекітілген сатып алу, сату бағамы және кросс- бағамына сәйкес
сатып алу, сату және айырбас операцияларын жүргізеді. Жеке тұлғалардың
қолма-қол шетел валютасын бір жолғы сатып алу тіркеу журналына тіркейді.
200 және одан жоғары АҚШ долларындағы сомадағы шетел валютасын сатып алу
және сату кезінде міндетті түрде қатаң есептеме бланкісінде анықтама-
сертификат толтырылады.
Әрбір айырбас орындарында банк бір күн ішіндегі жұмысты қамтамасыз
ететін қолма- қол теңге және шетел валютасында аванс көлемін белгілейді.
Аванс көлемі айырбас орынының жұмысы бойынша міндетті тұлға қолы қойылған
аванстық өтінішпен белгіленеді.
Авансты қолма-қол теңге немесе шетел валютасында беру шығыс кассалық
ордер бойынша жүргізіледі.
Айырбас орындарының барлық операциялары банктің бухгалтерлік есебінде
қай күні жасалды, сол күні көрсетілуі қажет. Айырбас орындарында
жүргізілетін қолма-қол шетел валюталарын сатып алу және сату операциялары
белгіленген нысан бойынша сатып алынған және сатылған шетел валютасы
тізілімі журналында опеарцияны жүргізу кезінде көрсетіледі.
Валюта –айырбас операцияларының аналитикалық есебі әрбір қолма-қол
шетел валютасының, шетел валютасындағы төлем құжатының, шетел мемлекетінің
төлемді және төлемсіз ақша белгісі және шетел валютасындағы төлем құжатының
түрі бойынша , сондай-ақ ашылатын дербес шоттарында жүргізіледі. Дербес
шоттар кіріс және шығыс кассалық ордерлер, сондай-ақ тізім негізінде
жүргізіледі. Синтетикалық есеп құралдарына күнделікті баланстар, кассалық
және бухгалтерлік журналдар, тексеру және айналым тізімдемесі жатады.
Жұмыс күнінің соңында сол күн ішіндегі операциялар бойынша
нәтижелерді есептейді және келесі күнге қалдық шығарады. Жұмыс күні
аяқталған соң айырбас орнының қызметкері шетел валютасын және түсімді сатып
алу немесе сату туралы айырбас орнының күнделікті есеп беруін жасайды,
валюталық және басқа да құндылықтарды есептейді, кассалық аппарат немесе
компьютердің есептік құжат мәліметтерімен сәйкестігін салыстыруы және әрбір
құндылықтары бар инкассаторлық сөмкеге үш данада жөнелтпе тізімдемесін
жасайды.
Айырбас орнының бухгалтерлік есебіндегі операциялар келесі жағдайда
көрініс табады:
-айырбас орнына теңге және шетел валютасында аванс ретінде берілген
сомаға келесі жазба жасалады:
Дебет 1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар»
Кредит 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар».
-айырбас орындарына түскен түсім сомасына:
Дебет 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны
(валюталық ұзақ ұстанымның)»
2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны
(валюталық қысқа ұстанымның)»
Кредит 4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер».
Жұмыс күні аяқталғаннан кейін қолма-қол қаражаттардың қалдығын банк
инкассациялаған кезде:
-егер айырбас орнының қайтарған шетел валютасындағы сома есепке
берілген сомадан асып түссе:
Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»
Кредит 2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»
1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар».
-егер есепке берілген сома қайтарылған шетел валютасындағы сомадан
асып түссе:
Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»
1858. «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы»
Кредит 1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар».
-Теңгеде өткізілген қалдық сомасы есепке берілген теңгедегі аванс
сомасынан көп болса:
Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»
1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны
(валюталық ұзақ ұстанымның)»
Кредит 1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар».
-Теңгеде берілген аванс сомасы теңгеде өткізілген қалдық сомасынан
асып түссе:
Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»
2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны
(валюталық қысқа ұстанымның)»
Кредит 1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар».
4.СВОП және ОПЦИОН операцияларының есебі.
6.
«Своп» опеарциясы – бұл «спот» және «форвард» опеарцияларының
үйлесуі. «Своп» опеарциясы баланстан тыс есеп берудің бөлек дербес шотында
көрсетіледі. Валюталық позицияның баланстық шотында «своп» операциялары
бойынша бөлек дербес шот ашылады. Бұл шот шетел валютасының ағымдағы
балансының өзгеруі кезінде қайталанбайды.
Шетел валютасындағы «своп» операциясы бойынша шартқа қол қою кезінде
банк «спот» сатып алу кезінде келесі жазбаларды жүргізеді.
Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
талаптары»
Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
- және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар жасалады:
Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
Кредит 6905 «Шетел валютасын сатып алу- сату бойынша
шартты
міндеттемелер".
Сонымен бірге әрбір валюта бойынша бөлек дербес шот ашады. «Спот»
сатып алу (сату) бойынша дербес есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде банк
сату валютасы бойынша келесі жазба жасайды:
Дебет 6905 «Шетел валютасын сатып алу- сату бойынша
шартты
міндеттемелер"
Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
Және барлық уақытта сатып алу валютасында:
Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
Кредит 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
талаптары». Баланстық шот бойынша келесі жазба жасалады:
-сатып алынатын валютада:
Дебет 1001, 1050
Кредит 1858
-сатылған валютада:
Дебет 1858, 2858
Кредит 1001, 1050.
Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан
тыс дербес шоттар ашылады.
Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын төлейді және келесі
жазбамен рәсімдейді:
Дебет 1870 «Банктің басқа транзиттік шоттары»
Кредит 1050 «Банктің корреспонденттік есеп шоттары»
-бір уақытта талап валютасында «спот» бағамы бойынша опционнның жалпы
сомасына:
Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты
талаптары»
Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы»
-және шартты міндеттеме валютасында:
Дебет 6999
Кредит 6905.
Бұдан әрі банк «спот» бойынша қайта бағалауды және ай аяғындағы
«спот» және «форвард» бағамының арасындағы айырма негізінде опцион бағасын
есептеу керек.
Банк опцион бойынша баланстан тыс шоттар бойынша есеп айырысуды
жүргізген кезде кері жазбалар жасалады және бір уақытта баланстық шоттар
бойынша келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:
-валюталарды ресми сатып алған бағамынан жоғары сатқан кезде:
Дебет 1001, 1858 ,2858
Кредит 4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер»;
- валюталарды ресми сатып алған бағамынан төмен сатқан кезде:
Дебет 1858, 2858
Кредит 1001, 4530.
Банк опционды сатқан кезде опцион бағасы көлемінде ақша
қаражаттарын
алады және келесі жазбаларды жүргізеді:
Дебет 1050, 2870
Кредит 2870.
Бір уақытта «спот» бағамы бойынша опцоинның жалпы сомасына:
Дебет 6405
Кредит 6999
және шартты міндеттеме валютасында:
Дебет 6999
Кредит 6905.
Банк опцион бойынша есептесу кезінде баланстан тыс шоттар бойынша
кері өткізбелері жасалады, ол баланстық шот бойынша:
-сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валютасын сатқан
кезде:
Дебет 1001, 5530
Кредит 1858, 2858
-сатылған валютасн ресми сатып алған бағамынан жоғары шетел
валютасын сатып алу кезінде:
Дебет 5530, 1858, 2858
Кредит 1001.
5. Халықаралық есеп айырысулар бойынша операциялар есебі.
Экспорт – импорт опеарцияларын жүзеге асыру кезінде халықаралық
банктік есеп айырысудың келесідей нысандары қолданылады:
- құжаттамалық аккредитив;
- құжаттамалық инкассо;
- банктік аударым.
Құжаттамалық аккредитив – экспортшы (траттаны акцептеу)
пайдасына
төлемді жүргізу туралы клиент –импортшы тапсырысы бойынша берілетін бакнтің
шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілген анықталған
сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті)
жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Құжатты аккредитив өз кезегінде банктің бенефициарға өзінің тапсырыс
берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттарды
белгіленген мерзімде ұсынған жағдайда келісілген валютада белгілі соманы
төлеуге беруі.
Инкассо – банктердің келесі мақсаттарда алынған нұсқаулықтар
негізіндегі құжаттармен жүзеге асырылатын операция.
- акцепт немесе төлемді алу;
- акцептке немесе төлемге қарсы коммерциялық құжаттар беру;
- басқа да жағдайларға байланысты коммерциялық құжаттарды беру.
Банктік аударым – банктің өзінің банк- корреспондентке өтініш
бойынша
белгілі бір ақша сомасын төлеуді тапсыру.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Қандай банктер шетелдік валютамен операцияларды жүргізе алады?
2.Шетелдік валютамен операциялардың аналитикалық және синтетикалық
тәртібін айтыңыз?
3.Аккредитив деген не?
4.Айырбас пунктінде шетел валютасымен операциялардың есебі қалай
5.Берілген аванстардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
Әдебиеттер: (1) 459-507 бет, (2) 129-148 бет
Тақырып 13. Банктің негізгі құралдар, тауарлық-материалдық қорлар,
материалдық емес активтері операцияларының есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Негізгі құралдардың есебі.
2. Тауарлық- материалдық қорлардың есебі.
3. Материалдық емес активтердің есебі.
1. Негізгі құралдардың есебі.
Негізгі құралдарға Қазақстан Республикасы заңдылықтарымен
тағайындалған есеп көрсеткіші 40 еседен кем емес құнымен ұзақ мерзім
пайдаланылатын материалдық активтер жатады. Сонымен қатар құнынан тәуелсіз
негізгі құралдарға ғимараттар мен құрылыстар; автокөлік құралдары; қарулар,
сейфтер, кітаптар, есепке қойылған ксерокс, телефакс, телефон, өрт қорғау
сигнализациялары; тұрмыс мұздатқыштары, элетр аспаптары, жазу машиналары,
мебель, кассалық аппарат; есептеу техниклары және ірі банктік офис
жабдықтары.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы
мүмкін.
Өндірістік емес бағытқа – жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі
құралдар жатады.
Өндірістік бағыты бойынша – жарғылық қызметті жүзеге асырумен және
нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады.
Банктегі негізгі құралдар келесі топтарға бөлінеді:
-ғимарат және құрылыс;
-компьютерлер;
-көлік құралдары;
-құралдар және басқа шаруашылық саймандар;
-басқа да негізгі құралдар.
Негізгі құралдарды бағалауда бастапқы, ағымдағы, баланстық және
өтімділік құндары қолданылады. Баланста негізгі құралдар бастапқы құны
бойынша көрсетіледі. Ол объектіні қайта жабдықтауда, яғни кеңейтуде,
модернизациялауда, реконструкциялауда,, сонымен қатар өкімет қаулысына
байланысты қалған негізгі құралға қайта бағалау жүргізгенде өзгеруі мүмкін.
Банк филиалдары негізгі құралдарды өздері жеткізілген лимитке сәйкес
алады немесе орталықтанған тәртіпке сәйкес бас банктен алады.
Банктер негізгі құралдарды екі тәртіппен алады:
1) тауарлар үшін жабдықтаушыға алдын-ала төлеу арқылы. Алдын-ала
төлем бекітілген аванс мөлшерінде (30 пайыз) жүргізіледі, қалған сома
негізгі құралдарды алған соң төленеді.
2) Банк факт бойынша негізгі құралға төлеуде жабдықтаушыдан тауар
алғаннан кейін төлейді.
Негізгі құралдарды қабылдағанда негізгі құралдарды қабылдау актісі
толтырылады. Есепке алынған әрбір негізгі құралдардың әрбір объектісіне
түгендеу номерін жазады. Негізгі құралдардың аналитикалық есебі
түгендеу карточкаларда (теңгемен) әрбір затқа жеке жүргізіледі, сонымен
қатар негізгі құралдардың есебі журналында да жүргізіледі. Онда объект аты,
типі, маркасы, шығарылған жылы, шифрі, аналитикалық шот номері, инвентарлық
номері, алғашқы құны, амортизация сомасы, т.б. көрсетіледі.
Ешқандай алдын ала төлеусіз құрастыруды қажет етпейтін негізгі
құралдарды алуда келесідей жазба жасалады:
Дебет 1652 “Жер, үйлер, ғимараттар”
1653. “Компьютер жабдықтары”
1654. “Өзге негізгі құралдар”
Кредит 2856 “Күрделі қаржы салымы бойынша кредиторлар”.
Негізгі құралдардың құрылысы шаруашылық немесе мердігерлік әдіспен
жүргізіледі. Негізгі құралдарды уақытынан бұрын тозуын болдырмау үшін
оларды жөндеп отырады. Жөндеудің күрделі және ағымдағы түрлері бар.
Банкте негізгі құралдарды амортизациясын есептеу үшін құнды
бірқалыпты есептен шығару әдісі, құнды орындалған жұмыс көлеміне үйлесімді
түрде есептен шығару (өндірістік), құды сандар сомасы бойынша есептен
шығару (кумулятивтік) және қалдықты азайту әдістерінің бірін қолданады.
Анықталған күні бағаға сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құнын
келтіру мақсатында объектілердің қайта бағалануы жүргізіледі, нәтижесінде
есеп және есеп беруде ағымдағы құн бойынша негізгі құраладр көрсетіледі.
Негізгі құралдарды қайта бағалау жылына кем дегенде бір рет жүргізілуі
керек.
Банк негізгі құралдарды қалпына келтіру мүмкін болмағанда немесе
экономикалық тиімсіз болған жағдайда ғана есептен шығаруға жататын
объектілерді анықтайды.
Негізгі құралдарды жою кезінде жою актісі толтырылады.
Амортизацияланған негізгі құралдарды есептен шығарғанда оның
баланстық құнына келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1692 “Үйлер және ғимараттар бойынша есептелген амортизация”
1693 “Компьютерлік жабдықтар бойынша амортизация”
1694 ”Басқа да негізгі құралдар бойынша есептелген
амортизация ”
Кредит шот 1652 “Жер, үйлер, ғимараттар”
1655. “Компьютер жабдықтары”
1656. “Өзге негізгі құралдар”.
Банктерде негізгі құралдардың қолда барын анықтау және
олардың
сақтығына бақылау жасау мақсатында
2. Тауарлық- материалдық қорлардың есебі.
Банк қызметі үшін қажетті материалдар (отын, машинаға қосалқы
бөлшектер, шина, инкассаторлық сумкалар, пломбаорау материалдары және т.б.)
бухгалтерлік есепте 1602 “Басқа материалдық қорлар” шотында есептеледі.
Аналитикалық есеп материалдар қозғалысын басқару және бақылау
қажеттілігіне қарай жүргізіледі.
Бухгалтерлік есепте материалдар үшін ақшалай қаржыларды төлеу
келесідей жазбамен бейнеленеді:
Дебет 2856 “Күрделі салулар бойынша кредиторлар”
Кредит 2550 “Төлемдер бойынша есеп айырысулар” корреспонденттік шоты,
есеп айырысу шоты.
Жабдықтаушылардан ере жүретін құжаттармен (накладной, шот-фактура)
материалдардың түсуінде олардың түсуі және кірістелуі келесі жазбамен
бейнеленеді:
Дебет 1620 “Басқа материалдар”
Кредит 1856 “Күрделі салулар бойынша дебиторлар”
2856 “Күрделі салулар бойынша кредиторлар”.
3. Материалдық емес активтердің есебі.
Материалдық емес активтер – басқа тараптарға жалға өткізу немесе
әкімшілік мақсаттар үшін немесе тауарлар мен қызметтер көрсетуде физикалық
мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және есеп берушілік туралы заңына сәйкес
банктің материалдық емес активтеріне бағдарламалық қамтамасыз ету,
патенттер, лицензия, тауарлық белгі ,тауарлық марка және басқа активтерге
құқықтар жатады.
Материалдық емес активтерді айырбастауға болатын және айырбастауға
болмайтын деп екі үлкен топқа бөлуге болады.
Материалдық емес активтерді бағалауда бастапқы құн принципі
қолданылады. Яғни, материалдық емес активтер сатып алумен байланысты барлық
шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде
жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның
пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтердің есебі үшін 1659 “Материалдық емес
активтер” шоты арналған.
Материалдық емес активтерді есептеуде келесідей жазбалар жасалады:
А) сатып алынған материалдық емес активтерді төлегенде
Дебет 1856 “Күрделі салулар бойынша дебиторлар”
Кредит 1001 “Кассадағы қолма-қол ақшалар”
1081 “Банктің корреспонденттік шоты”
2010 “Сыйақы алмай талап еткенге дейінгі депозиттер”
2203 “Басқа банктердің корреспонденттік шоты”;
б) материалдық емес активтерді кірістегенде
Дебет 1659 “Материалдық емес активтер”
Кредит 1856 “Күрделі салулар бойынша дебиторлар”
2856. “Күрделі салулар бойынша кредиторлар”;
в) амортизацияны есептеу:
Дебет 5788 “Материалдық емес активтер бойынша амортизациялық
аударымдар”
Кредит 1699 “Материалдық емес активтерге есептелген амортизация”;
Г) есептелген амортизация сомасына материалдық емес активтерді
есептен шығару кезінде:
Дебет 1699 “ Материалдық емес активтерге есептелген амортизация ”
Кредит 1659 “ Материалдық емес активтер ”;
Д) қалдық құнға:
Дебет 5852 “Негізгі құрал-жабдықтарды материалдық емес активтерді
сату шығыстары ”
Кредит 1659 “ Материалдық емес активтер”.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Материалдық емес активтер деген не және оған не жатады?
2.Материалдық емес активтер қалай бағаланады?
3.Материалдық емес активтер есебі бойынша қандай құжаттар
толтырылады?
4.Материалдық емес активтер қай шотта есептеледі?
5.Материалдық емес активтердің кірістелуінде қандай жазба
жасалады?
Әдебиеттер: (1) 413-437 бет, (2) 171-188
Тақырып 14. Банктің кірістері мен шығыстарының есебі.
Дәріс сұрақтары:
1. Банктің кірістері мен шығыстарының түсінігі және негізгі
түрлері.
2. Банк кірістерінің есебі.
3. Банк шығыстарының есебі.
4. Бөлінбеген табыс есебі.
5. Банктегі салықтар есебі.
1. Банктің кірістері мен шығыстарының түсінігі және негізгі түрлері
Кез келген кәсіпкерлік қызметтің маңызды мақсаты – табыс табу
болып табылады. Пайда – шаруашылық қызметті жүргізу нәтижесіндегі капитал
өсімі; бұл толық табыстан шығыстарды шегергенге тең.
Шығындар – бұл шаруашылық жүргізуші субъектіге тиесілі
келісімшарттар және оқиғалардың нәтижесінде, сонымен қатар шығынның немесе
акционерлік капиталды үлестірудің нәтижесі болып табылатындарын
қоспағандағы субъектіге әсерін тигізетін барлық басқа да мәмілелер,
оқиғалар мен жағдайлар нәтижесінен капталдың азаюы.
Банк шығыстары теңгемен есептеледі оған жататындар:
-проценттік төлемдер;
-комиссиондық төлемдер;
-алынған несиелер бойынша ;
-депозиттер бойынша;
-форвардты операциялар бойынша;
-лизингтік операциялар бойынша;
-бағалы қағаздарды сату – сатып алумен байланысты шығындар.
Табыс – есепті кезең аралығындағы активтер ағымы немесе өсуі немесе
банк қызметінің табыс алуға бағытталған және капиталды өзгерте алатын
түрлерінің нәтижесінде орын алған, жалпы қабылданған есептілік қағидаларына
сәйкес өлшенген және мойындалған несиелік қарыздың азаюы нысанындағы
экономикалық пайданың көбеюі.
Шығыс - есепті кезең аралығындағы экономикалық табыстың активтердің
кері ағыны немесе пайдалануы түріндегі азаюына әкелетін қарыздардың пайда
болуы, бұлар меншікті капитал үлесінің иелері арасында бөлінетіндерінен
ерекше болады.
Табыстан негізгі қызметтен және негізгі емес қызметтен болады.
Табыстар проценттік және проценттік емес болып бөлінеді.
Табыстар, әдетте операция орындалған және түсімді алу және оны өлшеу
мүмкіндіктеріне қатысты қатаң сенімділік болған жағдайда мойындалады.
Шығындар шығыс немесе алдында мойындалған актив болашақтағы экономикалық
пайданы ұстай алмаған жағдайда мойындалады.
Өнімді өткізу кезінде табыс танылған болса, онда табыс пен шығыстарды
тану қағидаларын қолдану келесідей болуы мүмкін:
-өткізгенге дейін;
-өткізу кезінде;
-өткізгеннен кейін.
2. Банк кірістерінің есебі.
Несиелерге проценттер есептеу, төлеу мерзімі аяқталуына дейін, әрбір
ай соңында келесі жазбалармен көрсетіледі:
Дебет 1730 “Есептелген табыстар”
Кредит 4302 “Проценттік табыстар”.
Есептелген проценттерді төлеуге түскен ақшалай қаржыларын есепке алу
үшін келесі жазбамен көрсетіледі:
Дебет 2203 «Есеп айырысу шоты»
Кредит 1703 «Есептелген проценттер»
Қарыздарды жапқаннан кейін есептеулерді істен шығару:
Дебет 4302 “Проценттік табыстар”
Дебет 1730 “Есептелген проценттерден табыстар”
Кіріс 7130 “Шығындарға жатқызылған қарыздар”.
Комиссиондық табыстар төленген кезде немесе төлеуші оларды танып,
мойындаған кезде ғана бекітіледі.
Несие берген кезде банк комиссиондық төлемдер алып отырады:
А) егер комиссиондық төлемдер көлемі банк балансына айтарлықтай әсер
етпесе, оларды бірден комиссиондық төлемдерге жатқызуға болады және
келесідей жазбамен бейнеленеді:
Дебет 2203, 1051 (есеп айырысу шоты, корреспонденттік шот)
Кредит 4349 (несие бойынша комиссиондық сыйақылар)Ү
Б) егер комиссиондық төлемдер сомасы банк балансына әсер етсе, онда
оларды табыстар қатарына біртіндеп жатқызады:
Дебет 2203, 1051 (есеп айырысу шоты, корреспонденттік шот)
Кредит 2751 (Алдын-ала төленген проценттер).
Одан кейін жалпы сомадан белгілі бір процентті табыстар шотына
аударып отырады:
Дебет 2751 (Алдын-ала төленген проценттер)
Кредит 4349 (Несиелер бойынша комиссиондық сыйақылар).
Бағалы қағаздарды және шетелдік валюталарды мойындау, тек оларды
қайта бағалаудан кейін ғана жүргізіледі:
Дебет 1859 (Валюталық тұрғыдан шетелдік бағамдардың контробағасы)
Кредит 4530 (Шетелдік валюталарды қайта бағалау бойынша сату – сатып
алудан табыстар).
Негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдық қорларды
сатудан табыстар меншік құқығы берілгенде және төлеуші қарызды танып
мойындаған кезде ғана бекітіледі:
Дебет 1001, 2203, 2860 (Кассадағы нақты ақша, есеп айырысу шоты,
басқа да дебиторлық қарыздар)
Кредит 4852, 4853, 4854 (Негізгі құралдарды, бағасы арзан, тез
тозатын заттарды, материалдарды өкізуден табыс).
Резервтік қамтамасыз ету бойынша табыстар , ерекше жағдайларға
байланысты ғана жойылады:
Дебет 1339 (Есептелген несиелер мен депозиттер бойынша төленген
қарыздар)
Кредит 4920 (басқа да табыстар).
3. Банк шығыстарының есебі.
Міндеттемелерге есептелген және проценттік шығындар 2000-2499
шоттарында, проценттік шығындар – 5000-5499 шотында есептеледі.
Әрбір міндеттеме шотына сәйкес проценттік шығындар шоты болады, онда
міндеттемелер шотының соңғы үш саны шығындар шотының соңғы үш санына сәйкес
болады.
Мысалы, Ұлттық Банктен алынған несиелер – 2051, несиелер бойынша
процент шығындары –5051, тұтынушылардың қысқа мерзімді несиелері –2215,
қысқа мерзімді несиелер бойынша проценттік шығындар –5215 және т.б.
Болашақ кезең шығындарын төлеу үшін әрбір банк ай сайын несиелер мен
депозиттер бойынша проценттер есептеп отыруы қажет.
Есептелген шығындарды төлеу үшін 2700 топ шоттары арналған. Шығындар
мен оларға проценттерді төлеу үшін олардың сәйкес сандары болады.
Мысалы, банктердің корреспонденттік шотын есепке алу үшін: проценттер
есебі –2020, осы топ бойынша шығындар есебі –2720, тұтынушылардың
міндеттемелері есебі- 200, 2720 шоттары және т.б.
Тек келесі шоттар ғана есептелмейді:
-2010 (проценттік емес депозиттер);
-5091 (басқа да шығындар);
-2749 (мерзімі өткен проценттер есебі);
-5304 (своптар бойынша есеп айырысулар);
-5024 (банктің корреспонденттік шоты бойынша проценттік шығындар).
Несиелер мен депозиттер бойынша шығындар дегеніміз ақша қаражаттарын
қарызға алумен байланысты проценттік төлемдер мен басқа шығындар.
Проценттер алдын- ала белгіленген кезеңнің басы мен соңына қарай төленеді.
Басқа банктерден, қаржылық және қаржылық емес ұйымдардан несие немесе
депозиттер алу келесідей жазбамен рәсімделеді:
Дебет 1051, 2203 (корреспонденттік шот, есеп айырысу шоты)
Кредит 2054 (несие немесе депозит шоты)Есептеулер депозит немесе
несиелер алған кезде, келесі айда жүргізіле бастайды:
Дебет 5054, 5215 (проценттік шығындар)
Кредит 2705, 2720 (есептелген шығындар).
Есептелген проценттер төленгенде:
Дебет 2705, 2720 (есептелген шығындар)
Кредит 1051, 2203 (корреспонденттік шот, есеп айырысу шоты).
Комиссиондық шығындар , оларды төлегенде немесе оларды төлеуші
мойындағанда есеп жүргізіледі:
Дебет 5601, 5008 (комиссиондық шығындар)
Кредит 1051, 2203 (корреспонденттік шот, есеп айырысу шоты).
Шетелдік валюта мен бағалы қағаздарды қайта бағалаудан шығындар:
Дебет 5530, 5510 (шетел валютасы және бағалы қағаздарды қайта
бағалаудан кейін сату- сатып алу шығыны)
Кредит 2859, 2730 (шетел валютасының контроқұны, бағалы қағаздар
бойынша есептелген шығындар).
Айналымға шығарылған бағалы қағаздар бойынша проценттер банк
шығындарына есептелген проценттерге жатқызу жолымен ай сайын жүргізіледі
және келесі жазбамен бейнеленеді:
Дебет 5250 (бағалы қағаздар бойынша проценттік шығындар)
Кредит 2250 (есептелген, бірақ төленбеген шығындар).
Резервтік қамтамасыз ету оларды құру уақытында мойындалады:
Дебет 2451 (төленген несиелер бойынша ассигнация)
Кредит 1439 (несиелерді қамтамасыз ету).
Қаржылық жылдың соңында барлық кірістер және шығындар шоттары
нәтижелік шоттарға жабылады.
4. Бөлінбеген табыс есебі.
4999 «Салыққа дейінгі пайда» шоты бюджетке салықтарды және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер төленгенге дейін банк табыстарының
сомасын есептеуге арналған. Дебет бойынша шығыстардың баланстық шоттары
жабылған кездегі банк шығыстарының сомалары және «Бөлінбеген таза табыс
(өтелмеген шығындар) 3599 баланстық шотына есептен шығарылған сомалар
жүргізіледі.
4999 шоттың дебет бойынша қалдық өз алдына шығыстардың табыстардан
асып кетуі нәтижесінде алынған шығынды көрсетеді, кері жағдайда 4999 шоттың
кредиті бойынша табыс тұрақтанады.
Шығын шеккен жағдайда келесі жазба жасалады:
Дебет 3599 Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)
Кредит 4999 (салыққа дейінгі табыс)
Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) шоты алдыңғы жылдардағы бөлінбеген
пайда (жабылмаған зиян) сомасын көрсетеді. Бұл шот өткен жылдың пайдасы
сомасына жаңа жылда соңғы айналымдарды жүргізгеннен кейін бірінші жұмыс
күніне кредиттеледі және келесі жазбамен көрсетіледі:
Дебет 4999 (салыққа дейінгі табыс)
Кредит 3599 (бөлінбеген табыс).
Алынған қаржылық нәтиже дивидендтерді төлеуге жұмсалуы, резервтік
қорларға аударылуы немесе қайта инвестициялануы, яғни банк қызметін
кеңейтуге қолданылуы мүмкін.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Банктің кірістері деген не?
2.Банк кірістер қандай әдіспен есептеледі?
3.Банк шығыстары деген не?
4.Банк шығыстары қандай төлемдерден тұрады?
5.Комиссиондық шығындар қалай танылады?
Әдебиеттер: (1) 605-614 бет, (2) 193-199 бет
Тақырып 15. Банктің меншікті капиталымен операциялар есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Банктің меншікті және акционерлік капиталының жалпы түсінігі.
2. Бағалы қағаздарды шығаруды тіркеу есебі және дивидендтерді
есептеу.
3. Пайданы тарату есебі. Қорлардың пайда болуы және оларды пайдалану.
1. Банктің меншікті және акционерлік капиталының жалпы түсінігі.
Банктің меншікті капиталы – бұл банктің міндеттемелері
шегерілген активтерінің құны. Меншікті капитал пассивті операцияларға
жатады және мыналарды қамтиды:
- акционерлік капитал – жай (мерзімсіз бағалы қағаздар), артықшылығы
бар акциялар (дауыс беру құқығы жоқ);
- банктік резервтер – күтілмеген жағдайларға дивидендтер төлеуге,
өтелмеген несиелер шығындарын жабуға арналған резервтер;
- қосымша төленген капитал, жай және артықшылығы бар акцияларды сату
бағамы мен олардың номиналы арасындағы айырма есебінен құралады;
- қосымша төленбеген капитал активтерді қайта есептеу есебінен
құралады;
- бөлінбеген пайда – банктің өз еркінде қалатын жинақталатын пайда
сомасы.
Меншікті капитал бірнеше қызметтерді атқарады: қорғау,
оперативті,
реттеуші айналым және резервтік қызмет.
Жарғылық капитал немесе қор банктің меншікті құралдарын
қалыптастырудың негізгі қайнар көзі болып табылады және акционерлермен
салынған қаржылардың жиынтығын көрсетеді.
Баланста жарғылық қор хабарланған жарғылық қор сомасында талап
етілмеген және сатып алынатын акцияларды шегерумен көрсетіледі.
Банктің жарғылық қоры баланста 3000 “Банктің жарғылық қоры” шотында
көрсетіледі.
Тіркелген капиталдың төленбеген жарғылық капитал мөлшері баланстық
шоттарда есептеледі, 3001 “Жарияланған жарғылық капитал – жай акциялар”,
3025 “ Жарияланған жарғылық капитал – артықшылығы бар акциялар ”.
Төленбеген жарғылық капитал сомасы жай акциялар – 3002 “Төленбеген жарғылық
капитал – жай акциялар” шотта және 3026 “Төленбеген жарғылық капитал –
артықшылығы бар акциялар ”.
Банктің жарғылық қорының қаржысын арттыру мақсатында жаңа
акционерлерді тартумен қосымша қаржыларды мобилизациялайды.
Жарғылық қордың мөлшерін өсуінде келесідей жазба жасалады:
Дебет 3002 “Төленбеген жарғылық капитал – жай акциялар”
3026 “Төленбеген жарғылық капитал – артықшылығы бар
акциялар ”
Кредит 3001 “Жарияланған жарғылық капитал – жай акциялар”,
3025 “ Жарияланған жарғылық капитал – артықшылығы
бар акция ”.
Жарғылық капиталға салымдар төленуі:
Дебет 2860 “Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар”
Кредит 3002 “Төленбеген жарғылық капитал – жай акциялар”
3026 “Төленбеген жарғылық капитал – артықшылығы бар
акциялар ” және
Дебет 1001 “Кассадағы қолма-қол ақшалар”
1051”Банктің ҚР Ұлттық банкіндегі корреспонденттік есеп
шоты” – сату бағасы бойынша
Кредит 3002 “Төленбеген жарғылық капитал – жай акциялар”- атаулы құны
бойынша
3026 “Төленбеген жарғылық капитал – артықшылығы бар
акциялар ” – атаулы құны бойынша
3101 “Акциялар бойынша сыйақылар” – сату бағасы мен
атаулы құн арасындағы айырма.
Резервтік капитал – бөлінбеген табыстан аударым есебінен қалыптасатын
банктің меншікті қаражаттарының бір бөлігі. Резервтік капиталды пайдалану
және қалыптастыру тәртібі қолданылып жүрген заңмен және құрылтай
құжаттарымен анықталады. Резервтік қор банктің әртүрлі шығындарын жабу
үшін, сонымен қатар артықшылығы бар акция иелеріне дивидендтер төлеуге
қаражаттар жетіспеген жағдайға құрылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкісінің талаптарына сәйкес резервтік қор мөлшері сыныптауға жатпайтын
активтер сомасының 5 пайызы мөлшерінде анықталады.
Резервтік капитал құру кезінде келесі жазба жасалады:
Дебет 3599 “Бөлінбеген табыс (өтелмеген шығын)”
Кредит 3510 “Банктің резервтік капиталы”
Дивидендтерді төлеу үшін қаражаттар жетіспеген кезде олар резервтік
капитал қаражаттары есебінен төленеді эжәне келесі жазбамен рәсімделеді:
Дебет 3510 “Банктің резервтік капиталы”
Кредит 1853 “Акционерлермен есеп айырысу (дивидендтер бойынша)”.
Бөлінбеген табыс (жабылмаған шығын) сомасы оның алдыңғы жылдар
сомасын көрсетеді.
2. Бағалы қағаздарды шығаруды тіркеу есебі және дивидендтерді
есептеу.
Банктің жарғылық қоры мөлшерінің өсуінде банк акцияларды – бағалы
қағаздарды шығару туралы жариялайды.
Эмиссия проспектін және акцияларды шығару нәтижелері туралы есеп
жасайды және бекітеді. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіне қарауға
көрсетеді және бағалы қағаздар бойынша эмиссиялар проспектісін Қазақстан
Республикасы Ұлттық комиссиясында және Қазақстан Республикасы Заң
министрлігінде тіркеу жүргізеді. Қазақстан Республикасы Ұлттық комиссия
бағалы қағаздар бойынша эмиссия проспектісін және акцияларды шығару
нәтижесі туралы есепті тексеріп, банкке сәйкес хат және тіркелген есептің
бір данасын береді және Заң министрлігіне акция шығарудың мемлекеттік
тіркеу номерін бекіту үшін жібереді.
Акция бланкі номинальдық құны бойынша 7360 “Сақтауға акциялар және
басқа бағалы қағаздар” баланстан тыс шотында есептеледі. Шоттың кірісі
бойынша акция алынған бланкілерінің құны бейнеленеді. Шығысы бойынша
таратылған акциялардың құны қажетсіздендіріледі.
Сатылған құрылтайшылық акциялар сомасы 3001 “Жарияланған жарғылық қор
– қарапайым акциялар” шотында, 3025 “ Жарияланған жарғылық қор –
артықшылығы бар акциялар” шоттарында бейнеленеді.
Дивидендтер – бұл акционерлер арасында бөлінуі тиіс таза табыс
бөлігі. Әдетте таза табыс санына сәйкес үлестіріледі. Жай дивидендтер бұл
банктің өз табысынан акционерлері үшін жүргізетін қолма-қол төлемдері.
Артықшылығы бар акциялар жай акцияларға қарағанда ұнамдырақ болып келеді:
белгілі бір дивиденд сомасы артықшылығы бар акциялар иелеріне жай
акциялар иелері өз үлесін алғанға дейін төленеді. Төлемдер сомасы акцияның
атаулы құнына пайыздық қатынаста анықталады. Банк қаржылық жылды қалай
аяқтағанына байланыссыз артықшылығы бар акциялар иелері қанағаттануы тиіс.
Акционерлерге дивидендтер квартал сайын есептеледі, төлем жылдың
соңында акционерлер жиналысында бекітілгеннен кейін жүргізіледі және келесі
жазбамен бейнеленеді:
Дебет 4999 (салыққа дейінгі пайда)
Кредит 1860 (басқа дебиторлар)
Есептелген дивидендтерді төлеуде:
Дебет 1853 “Акционерлермен есеп айырысу (дивидендтер бойынша)”
Кредит 1001, 2003 (кассадағы ақша, есеп айырысу шоты).
Табыстан дивидендті төлеуге жетпеген жағдайда артықшылығы бар
акциялар бойынша резервтік қордан төленеді:
Дебет 3510 резервтік қор
Кредит 1853 “Акционерлермен есеп айырысу (дивидендтер бойынша)”.
3. Пайданы тарату есебі. Қорлардың пайда болуы және оларды пайдалану.
Пайда жылдың нәтижелері бойынша банктің табысы мен шығындарының
айырмасы ретінде қалыптасады.
Пайданы бөлу есепті жыл нәтижелері бойынша акционерлердің жалпы
жиналысы шешімі бойынша келесідей тәртіпте жүргізіледі: 30% -бюджетке
төлемдер; пайданың қалған бөлігі банктің қадағалау кеңесімен бекітілген
пайданы қалыптастыру және бөлу туралы ережеге сәйкес 1) резервтік қор
құруға - 20%; 2) дивидендтер төлеуге -40%; 3) жинақтау қорына -25%; 4)
тұтыну қорына -15%.
Пайданы бөлуде келесідей жазба жасалады:
Дебет 3599 (бөлінбеген табыс)
Кредит 2581 (салық бойынша есеп айырысулар)
Кредит 3510 (резервтік қор)
Кредит 2853 (акционерлермен есеп айырысулар)
Кредит 3580 (өндірістік және әлеуметтік даму қоры).
Банктің резервтік қоры банк қызметін жүзеге асырумен байланысты
зиянды жабу үшін құрылады. Резервтік қордың мөлшері Ұлттық банктің
талаптарына сәйкес келуі керек. Қазіргі кезде ол қазақстан Республикасы
Ұлттық банкі талаптарына сәйкес жіктеуге жатпайтын активтер сомасынынң 5%-і
мөлшерінде анықталады.
Тұтыну және жинақтау қоры өз қалаулары бойынша құрылады, яғни оның
шамасы банк басқармасымен анықталады. Тұтыну және жинақтау қоры банк
басқармасымен бекітілген смета бойынша шығындалады.
Тұтыну қоры банкке салық инспекциясымен заңдылықтарды бұзумен
байланысты айыппұлдарды төлеу бойынша шығындарды жабуға; жұмысшыларға
тұтынушылық несиелер ұсыну үшін; материалдық көмек көрсету үшін; банктің
жұмысшыларына мәдени-бұқаралық шаралар жүргізуге қор құруға қолданылады.
Жинақтау қоры жалпы банктік инвестицияларға, банкті компьютерлендіру
және автоматтандырудың біріңғай кешенді жүйесін өңдеу және енгізуге, қызмет
ғимараттарын, тұрғын-үй және т.б. жұмсалуы мүмкін.
Заңды тұлғалардан табыс салығы жыл ағымында аванспен төленеді және
келесі жазбамен бейнеленеді:
Дебет 2851 (салық бойынша есеп айырысу)
Кредит 1051 (корреспонденттік шот)
Табыс салығы бойынша есеп айырысулар жасалғаннан кейін әрбір квартал
сомасы 5999 «Табыс салығы» шотына жатқызылады.
Алдыңғы жылда банкпен алынған зиянды жабуда келесідей жазба жасалады:
Дебет 3510 (резервтік қор)
Кредит 3599 (бөлінбеген табыс немесе зиян)
Тауар немесе қызмет үшін беру немесе төлем, сонымен қатар басқа
қажеттіліктерге өндірістік және әлеуметтік даму қорынан төлемдер келесі
жазбамен көрсетіледі:
Дебет 3580 (өндірістік және әлеуметтік даму қоры)
Кредит 2203,1001 (есеп айырысу шоты, кассадағы ақша).
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап
беріңіз.
1.Банктің меншікті капиталы деген не?
2.Банктің меншікті құраладрын қалыптастырудың негізгі қайнар
көзі не болып табылады?
3.Банк акциялар қандай формада шығарылады?
4.Банктің жарғылық қоры баланста қандай сомамен көрсетіледі?
5.Жарғылық қордың мөлшерін жоғарылатуда қандай жазба жасалады?
6.Акциялар бланкі қайда есептеледі?
7.Акционерлерге дивидендтер қалай есептеледі?
8.Банк пайдасын бөлу қалай жүргізіледі?
9.Банктің резервтік қоры не үшін құрылады?
10.Тұтыну қоры қандай мақсаттарға пайдаланылады?
Әдебиеттер: (1) 585-602 бет, (2) 189-192 бет
Тақырып 16. Банктің салық салу есебі
Дәріс сұрақтары:
1. Салық мәні және салық есебінің принциптері
2. Корпорациялық табыс салығы
3. Қосылған құн салығы
4. Жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және басқа да салықтар
1. Салық мәні және салық есебінің принциптері
Банктер 2002 жылдың 1- қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының
2001 жылғы 12- мауысдағы №210-11 «Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы» Кодексіне сәйкес салық саясатын жүргізеді.
Осы Кодексті іске қосумен байланысты Қазақстанда бухгалтерлік есептің
салық салу жүйесінен заң негізінде бөлінуі жүзеге асты, осыған байланысты,
бір уақытта екі есеп түрін бірге жүргізу қажеттілігі туындады: бухгалтерлік
және салықтық. Салық есебі салық міндеттемелрінің пайда болуын және шамасын
дұрыс анықтау, табыстар мен шегерімдерді есепті кезеңдерге жатқызу және
ақырында заңмен бекітілген мерзімді бюджетке төленуі тиіс салық сомасын алу
мақсатында туындайды.
Қазақстан Республикасының салық заңы салық салу принциптеріне
негізделеді.
- міндеттілік;
- анықтаушылық;
- әділдік;
- біртұтастық;
- жариялылық.
Банк салық салу мақсатында табыстар мен шығыстарды Қазақстан
Республикасының салық заңымен белгіленген тәртіпте және жағдайларда есептеу
әдісі бойынша анықтайды. Салық салу базасын анықтау бойынша салық есебі
мемлекеттің қазыналық саясатына негізделіп жүргізіледі және салық
әкімшілігінің құралы болып табылады.
Салық есептілігі дегеніміз салық төлеуші салық органдарына табыс
ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжаттама:
- салықтың әрбір түрі және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер бойынша, сондай- ақ жинақтаушы зейнетақы қорына төленетін
міндетті төлемдер бойынша салық төлеуші жасайтын салық
декларациясы, есеп айырысу;
- арнаулы салық режимін қолдануға патент алуға өтініштер;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді
есепке алуды тіркеу карточкаларын алуға өтініштер;
- қосылған құн салығын бюджеттен қайтарып алуға өтініштер;
- қосарланған салық салуды болғызбау туралы келісімдер нормаларын
қолдануға берілген өтініштер;
- осы кодекске сәйкес электрондық мониторингке жататын, салық
төлеушілер табыс ететін құжаттама.
Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген салықтар, жиындар және
міндетті төлемдер Қазақстан Республикасының «Бюджеттік жүйе туралы» Заңымен
анықталған тәртіпке сәйкес тиісті бюджеттерге түсіп отырады:
1. корпоративтік табыс салығы;
2. жеке табыс салығы
3. қосылған құн салығы
4. акциздер
5. кен орындарын пайдаанушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
6 әлеуметтік салық
7. жер салығы
8. көлік құралдарына салынатын салық
9. мүлік салығы
10.заңмен қарастырылған арнайы алымдар мен баждар.
2. Корпорациялық табыс салығы
Корпорациялық табыс салығының объектісі жылдық жиынтық табыс пен
белгіленген шегерімдер арасындағы айырма ретінде есептелген салық салынатын
табыс болып табылады.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілер Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі мен мемлекеттік мекемелерден басқа Қазақстан Республикасының
резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасындағы
көздерден табыс алатын бейрезидент заңды тұлғалар.
Банктің жылдық жиынтық табысы Кодекске сәйкес жүргізілетін түзетулер
есебімен Қазақстан Республикасында және одан тыс жерден алуға тиіс
табыстардан тұрады. Жылдық жиынтық табысқа келесілер кіреді:
банк қызметінен:
- пайыздық;
- дилингтік операциялар бойынша;
- комиссиялық;
- басқа да операциялық,
- төтенше;
- айыппұл, өсімпұл, тұрақсыздық шығындары түрінде;
үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түскен табыс;
жалпы үлестік меншіктен табысты бөлу кезінде алынатын табыс;
өтеусіз алынған мүліктер;
мүлікті жалға беруден түскен табыс;
банктер жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түскен табыс;
күмәнді міндеттемелер бойынша;
міндеттемелер мен талаптарды есептен шығарудан түсетін табыстар;
айыппұлдар, өсімпұлдар және санкциялардың басқа да түрлері;
дивидендтер;
сыйақылар;
бағамдық оң айырма;
ұтыстар;
әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығыстардан артылуы;
шығып қалған тіркелген активтер құнының ішкі топтың құн балансынан
асып түсуінен алынған табыстар.
Банк заңды тұлға ретінде жылдық жиынтық табыстан табыс салығын
төлейді.
Табыс салығы квартал ағымында аванс ретінде төленеді және келесі
жазбамен рәсімделеді:
Дебет 1851 (882) салықтар бойынша есеп айырысулар
Кредит 1051 (161).
Квартал аяқталған соң бас банкте квартал үшін табыс салығын есептеу
бойынша есеп жасайды және салық сомасына келесі жазба жасалады:
Дебет 5999 (972) табыс салығы
Кредит 1851 (882)
Салықтар теңгемен белгіленген мерзімде қарастырылған заңдарға сәйкес
есептеледі және төленеді.
Табыс салығы алдын ала және мерзімі өткен болуы мүмкін. Жылдық жиынтық
табыс туралы және ағымдағы жылдағы жүргізілген шегерістер жайында
Декларацияға сәйкес жыл соңында бухгалтерлік есепте соңғы жазба
жүргізіледі. Егер кеңес шешімі бойынша есептелген корпорациялық табыс
салығы сомасы бюджетке аударылатын болса:
Дебет 2851 (салық және басқа да төлем бойынша есеп айырысу)
Кредит 1051 (банктің ҚР ҰлттықБанкіндегі корреспонденттік есеп шоты).
Бухгалтерлік есепте салық әсері бойынша жазба тек уақыт айырмасы
сомасына жылына бір рет жүргізіледі.
Уақыт айырмалары сомаларын анықтау кезінде:
-Егер бухгалтерлік есепте сома салық есебіне қарағанда аз болса:
Дебет 5999 (табыс салығы)
Кредит 2857 (кейінге қалдырылған табыс салығы)
-Егер есептелінген уақыт айырмалары сомасы бухгалтерлік есепте сома
салық есебіне қарағанда көп болса:
Дебет 1857 (мерзімінен бұрын салынған табыс салығы)
Кредит 5999 (табыс салығы).
Банк табысын әрі қарай бөлу акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне
сәйкес жүргізеді:
Дебет 3599 (бөлінбеген табыс)
Кредит 3510,1853, 2853 (резервтік қор, акционерлермен есеп айырысулар)
3. Қосылған құн салығы
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыс және қызмет көрсетулерді) өндіру
және олардың айналысы үдерісінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуы, сондай –ақ
Қазақстан Республикасынның аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын аударым бойынша бюджетке төленуі тиіс ҚҚС
сатылған тауарлар, жұмысы мен қызмет көрсеткені үшін есептелген қосылған
құн салығының сомасы мен алынған тауарлар, жұмысы мен қызмет көрсеткені
үшін төленуге тиісті қосылған құн салығы сомасының арасындағы айырма
ретінде анықталады.
Бұл салықтың төлеушілері болып ҚҚС бойынша есепке тұрған тұлғалары
болып табылады. Сату бойынша айналымның ең аз мөлшері соңғы айда 12 000 есе
айлық көрсеткішті құрайды.
Қосылған құн салығының салық салу объектілері болып салық салынатын
айналым және салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын айналым
қосылған құн салығынан бостылған және өзінің өндірістік қажеттіліктері үшін
жасалатын, қосылған құн салығын төлеуден бостылғандарын есепке
алмағандағы, Қазақстан Республикасының шегінде жүзеге асырылатын,
тауарларды өткізу, жұмысы мен қызмет көрсетуі бойынша жасаған айналымы,
сонымен қатар қатысушысы Қазақстан болып табылатын халықаралық
келісімшарттарда қарастырылған жағдайларға сәйкес анықталынған айналым
болып табылады. Сонымен қатар, бір кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері
арасында тауарларды тиеп жөнелтуде қосылған құн салығы салынатын айналымға
жатады.
Қосылған құн салығының салық салу мөлшерлемесі салық салынатын
айналымның 15 пайызына тең мөлшерде анықталады.
Бюджетке төленуге тиіс қосылған құн салығының сомасы салық салынатын
айналым бойынша есептелінген қосылған құн салығының сомасы мен есепке
жатқызылған салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады.
ҚҚС салынатын тауарларды тиеп жөнелтуді жүзеге асыратын салық төлеуші
тауарларды алатын тұлғаны ,белгіленген нысанда жазылған, барлық ҚҚС
төлеушілеріне міндетті құжат болып табылатын шот-фактура көрсетуі керек.
ҚҚС төлеуші болып табылмайтын тұлға «Қосылған құн салығынсыз» деген
белгісі бар шот-фактура жазып беруге міндетті. Салықтан босатылған тауарлар
(қызметтер, жұмыстар) бойынша жазылған фактура-шотқа да осындай талап
қойылады.
Қосылған құн салығын есептеу және төлеу кезінде келесі бухгалтерлік
жазбалар жасалады:
- ағымдағы төлемдерді есептеген кезде:
Дебет шот 5761 «Қосылған құн салығы»
Кредит шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу»
- ағымдағы төлемдерді төлеген кезде:
Дебет шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу»
Кредит шот 1051 «Банктің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есеп шоты».
Әр салық төлеуші:
а) әр есепті жыл кезеңінде есепті жылдан кейінгі айдың 15-інен
кешіктірмей 300.00 нысандағы 300.01 және 300.02 нысандағы қосымшалар
қосылған құн салығы бойынша Декларация ұсынылуы қажет;
б) декларацияны ұсынылуы бойынша белгіленген мерзімге дейін немесе сол
күні бюджетке әр есепті кезең салығын төлеуге;
в) салық салынатын айналымның 150000 теңгеден асқан кезінде
декларациямен бірге фактура-шот тізіліміне ұсынуға міндетті.
4. Жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және басқа да салықтар
Жеке табыс салығының төлеушілері салық жылында салық салынатын табысы
бар тұлғалар болып табылады.
Салық Кодексінде көрсетілген табыстарды есептемегендегі, жеке табыс
салығының салық салу объектісі болып келесілер табылады:
- төлем көзінен салық салынатын (қызметкерлер табысы, бір жолғы
төлемдерден алынатын табыс, жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін
зейнетақы төлемдері, ұтыстар түріндегі табыс, стипендиялар, жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша табысы);
- төлем көзінен салық салынбайтын (мүліктік, жеке кәсіпкердің,
адвокаттар мен жеке нотариустардың салық салынатын табысы, т.б.)
Жеке тұлғалардың салық салынатын табысына мөлшерлемелер
|15 еселенген жылдық есептік |Салық салынатын табыс сомасынан 5 |
|көрсеткішке дейін |пайыз |
|15 еселенген 40 еселенген жылдық |15 еселенген жылдық есептік |
|есептік көрсеткішке дейін |көрсеткіштен салық сомасы + одан |
| |асатын сомадан 8 пайыз |
|40 еселенген есептік көрсеткіш 200 |40 еселенген жылдық есептік |
|еселенген жылдық есептік көрсеткішке|көрсеткіштен салық сомасы + одан |
|дейін |асатын сомадан 13 пайыз |
|200-600 еселенген жылдық есептік |60 еселенген жылдық есептік |
|көрсеткіштен |көрсеткіштен салық сомасы + одан |
| |асатын сомадан 20 пайыз |
|600-ден жоғары жылдық есептік |200 еселенген жылдық есептік |
|көрсеткіштен |көрсеткіштен салық сомасы + одан |
| |асатын сомадан 15 пайыз |
Жеке табыс салығын банк қызметкерлерімен төлеу табыс көзінен салықты
ұстап қалу арқылы жүзеге асырылады. Төлемді жүзеге асыратын заңды және жеке
тұлғалар оны есептеуді жүзеге асыруға міндетті. Төлеушілер орналасқан жері
бойынша салықты төлейді.
Жеке табыс салығы банк шығыстарына жатады. Бұлар бойынша шығындар
есептелінген жағдайда банк келесі жазбаларды жасайды:
- еңбекақыны есептеу:
Дебет шот 5720 «Еңбекке ақы төлеу және міндетті аударымдар бойынша
шығыстар»
Кредит шот 2854 «Банк қызметкерлерімен есеп айырысу»
Кредит шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу» - табыс салығы сомасына
- кейіннен жалақы берген кезде
Дебет шот 2854 «Банк қызметкерлерімен есеп айырысу»
Кредит шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
- жеке табыс салығын аударған кезде:
Дебет шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу»
Кредит шот 1051 «Банктің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есеп-шоты бойынша».
Банк әлеуметтік салық төлеушісі болып табылады. Салық салу объектісі
ретінде жұмыс берушіге материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе басқа да
материалдық пайда түрінде көрсетілген табыстарды қоса алғандағы
жұмысшыларға ақшалай немесе заттай нысанда төленетін жұмыс берушінің
шығыстары саналады. Натуралды түрде алынған қызметкердің табысы:
- натуралды түрде төленегн еңбек ақы;
- қызметкердің пайдасына орындалған жұмыс, қызметкер алынған
тауарлар;
- қызметкерлерге тегін көрсетілген қызметтер;
- Қызметкердің үшінші тұлғадан алынған тауарларының жұмыс берушінің
төлеуі.
Материалдық пайда түрінде алынған қызметкердің табысына жататындар:
- қызметкерге сатылған тауардың құны мен оны сатып алу құнының
арасындағы айырма;
- жұмыс берушінің шешімі бойынша, қызметкердің қарызы немесе
міндеттемесі есептен шығарылса;
- жұмыс берушінің өзінің қызметкерлерін сақтандыру келісім-шарттары
бойынша сақтандыру сыйақыларын төлеу бойынша шығыстары;
- жұмыс берушінің қызметімен байланыссыз шығындарын, қызметкерге
жұмыс беруші өтеп бергенде.
Әлеуметтік салық ставкалары
|15 есе жылдық есептік көрсеткішке |Салық салынатын табыс сомасынан 20 |
|дейін |пайыз |
|15 еседен 40 есеге дейінгі жылдық |15 есе жылдық есептік көрсеткіштен |
|есептік көрсеткіштер |алынатын салық сомасы артылған |
| |сомадан 15 пайыз |
|40 еседен 200 есеге дейінгі жылдық|40 есе жылдық есептік көрсеткіштен |
|есептік көрсеткіштер |алынатын салық сомасы артылған |
| |сомадан 12 пайыз |
|200 еседен 600 есеге дейінгі жылдық|200 есе жылдық есептік көрсеткіштен |
|есептік көрсеткіштер |алынатын салық сомасы артылған |
| |сомадан 9 пайыз |
|600 еседен жоғары жылдық есептік |600 есе жылдық есептік көрсеткіштен |
|көрсеткіштер |алынатын салық сомасы артылған |
| |сомадан 7 пайыз |
Салық салынатын соманы анықтау кезінде төленген әлеуметтік салық
сомасы есептелінген салық сомасы шегінде шегерімдерге жатқызылады.
Шегерім мына өткізбеде көрініс табады:
Дебет шот 5763 «Әлеуметтік салық»
Кредит шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу».
Әлеуметтік салықты бюджетке аудару:
Дебет шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу»
Кредит шот 1051 «Банктің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есеп-шоты бойынша».
Осы салықтардан басқа банктер мүлік салығын, жер салығын және көлік
құралдарына салынатын салықтарды және т.б. төлейді.
Мүлік салығының салық салу объектісі болып негізгі құралдар және
материалдық емес активтер табылады.
Мүлік салығын есептеу және төлеу кезінде келесі бухгалтерлік
өткізбелер жүргізіледі:
- ағымдағы төлемдерді есептеген кезде:
Дебет шот 5765 «Заңды тұлғалардың мүлік салығы»
Кредит шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу».
- ағымдағы төлемдерді төлеген кезде:
Дебет шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу»
Кредит шот 1051 «Банктің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есеп-шоты бойынша».
Банк балансында көлік құралдары болған жағдайда көлік құралдары
салығының төлеушісі болып табылады. Салық салу объектісіне мемлекеттік
тіркеуге жататын тіркемелер жатпайды.
Банктің бухгалтерлік есебіндегі көлік құралдары салығы бойынша
өткізбелер жүргізілу тәртібі:
- ағымдағы төлемдерді есептеген кезде:
Дебет шот 5766 «Көлік құралдарының салығы»
Кредит шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу».
- ағымдағы төлемдерді төлеген кезде:
Дебет шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу»
Кредит шот 1051 «Банктің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есеп-шоты бойынша».
Жер үшін төлем жер салығы түрінде алынады. Салық салу базасы жер
учаскесінің ауданы болып табылады.
Банктің бухгалтерлік есебіндегі жер салығы бойынша өткізбелер
жүргізілу тәртібі:
- ағымдағы төлемдерді есептеген кезде:
Дебет шот 5764 «Жер салығы»
Кредит шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу».
- ағымдағы төлемдерді төлеген кезде:
Дебет шот 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп
айырысу»
Кредит шот 1051 «Банктің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік есеп-шоты бойынша».
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап
беріңіз.
1.Салық есебінің принциптерін атаңыз.
2.Банктер Салық Кодексіне сәйкес салықтың қандай түрлерін
төлейді ?
3.Корпортативтік табыс салығы туралы не айтасыз.
4.Қосылған құн салығын төлеушілер кімдер, салық ставкасы
қандай?
5.Жеке таыс салығының ставкалары қандай ?
6.Әлеуметтік салық ставкаларын айтыңыз.
7.Жер салығын есептеуде қандай бухгалтерлік жазба жасалады?
8.Мүлік салығын есептеуде және төлеуде қандай бухгалтерлік жазба
жасалады?
9.Көлік құралдарына салық салудың объектісі не?
Әдебиеттер: (1) 633-666 бет
Тақырып 17. Екінші деңгейлі банктердің қаржылық есеп беруі
Дәріс сұрақтары:
1. Қаржылық есеп берудің маңызы.
2. Банктің есеп беруінің негізгі формалары.
3. Айлық есеп беру құрамы және оны банктің жоғары мекемесіне
және ҚР Ұлттық банкіне ұсыну.
1. Қаржылық есеп берудің маңызы.
Қаржылық есеп беруді ұсыну пайдаланушыларды банктің қаржылық
жағдайы, қызмет нәтижесі және есепті кезеңдегі оның жағдайының өзгеруі
туралы маңызды, қажетті және анық ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Екінші деңгейлі банктер үшін жылдық қаржылық есеп берудің келесідей
формалары белгіленген:
- бухгалтерлік баланс;
- табыс және шығыс туралы есеп;
- ақша қозғалысы туралы есеп;
- капиталдағы қозғалыс туралы есеп;
- түсіндірме жазбалар.
Сонымен қатар бұлардың құрамына тоқсандық, айлық,
күндік
Баланстар да кіреді.
Банктер есептеу жұмыстары Департаментіне әр күндік балансты 2 жұмыс
күні, ай сайынғы балансты есепті кезеңнен кейінгі айдың ішінде ұсынады. 10
асатын филиалдары бар банктер әр күндік балансты 3 жұмыс күні, ай сайынғы
балансты есепті кезеңнен кейінгі айдың 5 жұмыс күні ішінде ұсынады.
Табыс және шығыс шоттары бойынша барлық жазбаларды жүргізгеннен
кейін, қалдықтар өз араларында жабылады және 4999 «Салық салғанға дейінгі
кіріс» шотына апарылады. Бұл шоттан 5999 «Табыс салығы» баланстық шотынада
есептелінген табыс салығының төленуге тиіс сомасы есептен шығарылады.
Табыстың қалған бөлігі бөлінбеген табыс шотына жіберіледі. Шығындардың
табыстан көп болуының нәтижесінде 4999 баланстық шотта пайда болатын
дебеттік қалдықтың толық сомасы 3599 баланстық шотына дербес шот ашу арқылы
аударылады.
3581 «шетел валютасын өткен жылдардағы қайта бағалаудың резервтері»
3599 баланстық шотта есептелетін бөлінбеген таза табыс көлемі анықталғаннан
кейін, есептік қаржылық жылдағы өз активтерін қайта бағалаудан жиналған оң
курстық айырма сомасына қайта бағалау резервтері, 3582 «Тазартылған қымбат
метеалдарды қайта бағалаудың өткен жылдардағы резервтері», 3585
«Несиелердің валюталық баламасын теңге түрінде белгілей отырып, несиелерді
қайта бағалау бойынша өткен жылдардағы резервтері» және 3586 «Салымдардың
валюталық баламасын теңге түрінде белгілей отырып, салымдарды қайта
бағалаудың өткен жылдардағы резервтері» құрылады.
Акционерлер жиналысының шешіміне дейін 3599 баланстық шотында есепте
тұрған бөлінбеген таза табыс сомасы келесі қаржылық жылдың басында 3580
«Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)» шотына аударылады.
Банктің жалпы акционерлері жиналысының шешімі бойынша есептік жылдың
бөлінбеген таза табысы келесідей мақсаттарға бөлінеді:
-жіктелмеген активтер сомасын 5% кем емес көлемде резервтік
капиталға;
-дивидендтер төлеуге;
-төленген жылдың капитал көлемін ұлғайтуға;
-басқа да мақсаттарға.
Дивидендтерді есептеу кезінде төленуге тиісті ақшалар 3580
шотынан есептен шығарылып, 2853 «Акционерлермен есеп айырысу» шотына
жіберіледі. Оның қалдығы шегінде 1853 «Акционерлермен есеп айырысу» шотында
бұрын есепте тұрған, бұрын есептелген және алдыңғы тоқсан үшін төленген
дивидендтер жабылады. Қалған сома акционерлердің есеп айырысу шотына
аударылады. Егер қаржылық жылдың соңында банк шығысы табысынан асып кетсе,
3599 баланстық шотында көрсетілген шығын сомасы 3580 шотында есептелінетін
өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс және 3510 «Банктің резервтік
капиталы» баланстық шотындағы ақша есебінен жабылуы мүмкін.
2. Банктің есеп беруінің негізгі формалары.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептің басты нысаны болып табылады: ол
есепті күндегі банктің қаржылық жағдайы туралы ақпаратты ұсынады. Баланс
активі мен міндеттемелерін ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді деп бөлуге
болады. Қысқа мерзімді активтерге келесілер жатады:
-жай операциялық цикл ішінде өткізуге, стауға немесе тұтынуға
ұсынылатын активтер;
-12 ай ішінде өткізуге ұсынылатын және негізінен сатуға арналған
активтер;
оларды пайдалану бойынша шектеу қоймайтын ақша қаражаттары және
олардың баламалары.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер жатады:
-қалыпты операциялық цикл ішінде төлеуге тиістілер;
-12 ай ішінде орындалатын.
Төлемі 12 ай ішінде жүргізілетін ұзақ мерзімді пайыздық
міндеттемелер, келесі жағдайларда баланста ұзақ мерзімді ретінде жіктелуі
мүмкі.:
-бастапқы мерзімі 12 айдан көп;
-міндеттемелерді қайта қайта қаржыландыру емеуріндері бар;
-емеуріндер шартпен бекітілген.
Таза активтердегі еншілес компаниялардың аздық үлесі жылдық
бухгалтерлік баланста міндеттемелер мен меншікті капиталдан бөлек «аздық
үлес» бабында көрсетіледі және еншілес компанияның бас банкке жатпайтын
таза активтерінің көлемін бейнелейді. Жылдық бухгалтерлік балансты құру
және тиісті аздық үлестің есептемесі халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарының талабына сәйкес жүргізіледі.
Кірістер мен шығыстар жөніндегі есеп беру қорытынды айналымдарды және
қаржылық есеп кестесін ескере отырып жасалған баланстың негізінде құрылады.
Банктің табыстары мен шығыстары жөніндегі есепті ашып көрсету немесе
оның қаржылық есептілігіне ескертулер бухгалтерлік есептің басқа да
стандарттарының талаптарына сәйкес ұсынылатын ақпаратқа қосымша оны
келесідей шығыс және табыс баптарын өздеріне қосуы тиіс, бірақ мұнымен
шектелмеуі керек:
-сыйақы түріндегі және ұқсас табыс;
-сыйақы түріндегі шығыс және ұқсас шығыс;
-дивиденд түріндегі табыс;
-комиссиондық және алым түріндегі табыс;
-комиссиондық және алым сомасын төлеу шығындары;
-шығындарды шегергендегі бағалы қағаздарды сату нәтижесінде алынған
табыс;
-шығындарды шегергендегі басқа да бағалы қағаз бойынша табыс;
-басқа да оперциялық табыс;
-қарыз алумен байланысты шығындар;
-жалпы әкімшілік шығындар;
-басқа да операциялық шығындар.
Банктік операцияларды жүргізу нәтижесінде банктің алатын табыстарының
негізгі табыстарының түрлеріне сыйақы, қызмет көрсеткені үшін алым,
комиссиондық және бағалы қағаздар операцияларының нәтижесі жатады. Табыстың
әрбір түрі банк қызметінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік алатындай
бөлекашып көрсетіледі.
Банктің банктік операцияларды жүргізу нәтижесінде пайда болатын
шығындарының негізгі түрлеріне сыйақы, комиссиондық қарыздар бойынша
шығындар инвестицияның, баланстық құнының төмендеуімен байланысты шығындар,
сонымен қатар жалпы әкімшілік шығындар жатады. Шығындардың да әрбір түрі
банк қызметінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік алатындай бөлек
қарастырылады.
Ақша қаражаты есебінде есептік кезеңдегі банктің қолма-қол ақша
санының өзгеруі туралы ақпараттарды және ақша сомасының көбею көзі, сол
сияқты оларды пайдалану бағыты жөнінде көрсетілуі керек.
Ақша қаражаты жөнінде есепті дайындау кезінде пайданың көбею көздерін
және олардың пайдалану әдістерін бөліп көрсету қажет. Сондықтан банктің
таза табысы – тапқан табысы – егер есепті кезеңде ақша нысанында алынса
ақша көзі болып табылады, ал шығындар, егер де олар есепті кезеңде ақша
нысанында жүргізілсе онда ақшаның азаюымен байланысты болады.
Ақша қозғалысымен байланыссыз, алынған таза табыстар мен шығыстардың
көлеміне келесі баптар бойынша түзету қажет:
-амортизациялық аударымдар;
-провизияны құруға кеткен нақты шығындар сомасы;
-есептелген, бірақ алынбаған табыс сомасы және сыйақы түріндегі
жұмсалмаған шығындар;
-сыйақы төлеумен және алумен байланысты емес, алынбаған табыс немесе
кетпеген шығындар сомасы.
Сонымен қатар, таза табыс банктің және оның еншілес ұйымының қаржылық
жылды аяқтау нәтижесіне байланысты аздық үлесінің сомасына да түзетілуі
қажет. Ақша қаражатының қозғалысының есебі, оларды операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметтері бойынша жіктей отырып (тікелей және
жанама әдістерді пайдалана отырып), кезеңдегі ағымын көрсетуі керек.
Банктің қаржылық есебінде бөлек нысан ретінде көрсетілетін, меншікті
капитал қозғалысының есебінде келесідей ақпараттар болуы және ашылуы керек:
-есепті кезеңдегі таза табыс және шығын;
-басқа да стандарттардың талаптары бойынша тікелей капиталға қосылатын
табыстар мен шығындардың әрбір бабы және осындай баптардың жалпы сомасы;
-есеп саясатындағы өзгерістер мен түбегейлі қателердің түзетулерінің
жиынтық әсері;
-құрылтайшылармен капитал бойынша операциялар және оларды орналастыру;
-кезең бойынша әрбір өзгерісті жеке аша отырып, есепті кезеңнің
басында жинақталған таза табыстың немесе шығынның сомасы;
-есепті кезеңнің басындағы және аяғындағы бабының баланстық құнын
капиталдың әрбір акция эмиссиясынан түскен табысты және әрбір резервті
өзгерісті жеке аша отырып салыстырып тексеру.
Есепті кезең ішіндегі банк капиталындағы өзгерістер таза активтердің
көбеюін немесе азаюын және қабылданған және қаржылық есептілікте ашып
көрсетілген бағалаудың нақты принципіне тәуелді болатын есепті кезең
ішіндегі қаржылық жағдайды көрсетеді. Акционерлермен жүргізілетін капиталға
инвестиция салу, дивидендтер сияқты операцияларды қоспағанда, капиталдағы
жалпы өзгерістер, есепті кезең ішіндегі банк қызметінің нәтижесінде пайда
болатын сомалық табыстар мен зияндарды білдіреді.
3. Айлық есеп беру құрамы және оны банктің жоғары мекемесіне және ҚР
Ұлттық банкіне ұсыну.
Банктер меншікті құралдары құрамы мен олардың қалыптасу көздерін
бейнелейтін бухгалтерлік есеп берушілік жасайды, оның ішінде филиалдардың,
бөлімдердің және басқа да құрылымдық бөлімшелердің жеке баланста
көрсетілетін мүліктері және белгіленген тәртіп көлемінде және формасында
есеп берушіліктер көрсетеді, сонымен қатар клиенттерге қызмет көрсетумен
байланысты банк қызметінің басқа да көрсеткіштерін көрсететін есеп
берушіліктерді жасайды.
Барлық банктер үшін есепті кезең 1- қаңтардан 31- желтоқсанға дейінгі
кезең болып саналады. Жаңадан құрылған банктер үшін құрылған күннен 31-
желтоқсанға дейінгі аралық есепті кезең болып есептеледі.
Есеп берушілік дегеніміз банктің қызметтерінің әртүрлі жақтарын
сипаттайтын анықталған белгілері бойынша құрылған есептелген материалдардан
алынған мәлімететрдің жиынтығы.
Есеп берушілік көрсеткіштерінің көлемі , мазмұны және көрсету мерзімі
бойынша ағымдағы және жылдық болып бөлінеді.
Ағымдағы бухгалтерлік есептілік ай саыйн және жарты жыл сайын
белгіленген мерзімді көрсетіледі.
Жылдық есеп беруді құру үшін банктер есеп кезеңінің соңында қажетті
дайындық жұмыстарын жүргізеді. Бухгалтерлік есеп мәліметтерінің нақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында банк меншікті мүліктері мен қаржылық
міндеттемелеріне түгендеу жүргізеді. Банктің жылдық есеп беру құрамына
келесілер кіреді: жылдық шоғырландырылған баланс. Ол соңғы айналымдардың
есебімен жыл соңындағы қалдықтар негізінде жасалады. Жылдық
шоғырландырылған баланс, баланстық есеп үш бөліктен тұрады: активтер,
міндеттемелер, капитал.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Есеп және есеп берушіліктің негізгі міндеттерін атаңыздар.
2.Есеп беруді жасауда қандай принциптер басшылыққа алынады?
3.Ішкібанктік есеп берушіліктің негізгі формаларын ата?
4.Банк балансы деген не?
Әдебиеттер: (1) 657-688 бет, (2) 200-224 бет
3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тәжірибелік (семинар) сабақ 1. Банктегі бухгалтерлік есеп пәні мен міндеті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Банктегі бухгалтерлік есептің мәні және міндеттері.
2. Банктегі бухгалтерлік есеп элементінің негізгі әдістері.
3. Банк мекемесіндегі бухгалтерлік есеп объектілері.
Сабақ мақсаты - банктегі бухгалтерлік есептің пәні, міндеттері,
әдістері мен тәсілдерін, стандарттары, принциптері мен тұжырымдамаларын
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 2. Банкте есеп-операционды
жұмысты ұйымдастыру
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Банкте есеп-операционды жұмыстың АБЖ байланысы.
2. Банктегі қаржылық есеп мәліметтері мен жедел ақпараттарын
қамтамасыз ету.
3. Банктегі басқару есеп мәліметтерімен жедел ақпараттарын қамтамасыз
ету.
4. Есеп-операционды бөлім құрылымы және ұйымдастырудың әртүрлі
баламаларын таңдаудың негізгі критерийлері.
Сабақ мақсаты - банктегі есеп операционды бөлімнің құрылымымен,
атқаратын қызметтерімен, қызметтерлердің және басқарушылардың міндеттері
мен құқықтарын оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 3. Банк балансы және оны құру принциптері
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Баланс, оның баптарының мазмұны мен түсінігі
2. Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары
3. Есеп саясаты.
Сабақ мақсаты: - банк балансының құрылымын, оның құру
принциптерін жасау тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есепті құру, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 4. Коммерциялық банктердегі құжат,
құжат айналымы және бақылау
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Құжаттар және құжат айналымы
2. Банкішілік бақылау.
Сабақтың мақсаты – банктегі бухгалтерлік құжаттар, олардың
айналымын және банкішілік бақылау тәртіптерін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 5. Есеп айырысу операцияларының есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Банктік есеп айырысудың мәні.
2. Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандары мен ұйымдастыру принциптері.
3. Шоттар бойынша төлем кезектілігі.
4. Банктік шотты тікелей дебеттеу жолымен есеп айырысуды жүргізу
тәртібі.
5. БЕҚО, ІЖТ, және БТЖ арқылы жүретін төлемдер..
Сабақ мақсаты- есепайырысу операцияларының нысандары, есеп айырысу
операцияларының қозғалысын құжаттауды және шоттарда бейнеленуін,
түгендеуін жүргізу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - әдебиеттермен және бухгалтерлік есеп
регистрларымен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау
қорытынды жасау.
Есеп. Казкоммерцбанк «Алинұр» акционерлік қоғамына оның адресіне
№1025 аккредитив шотына тауарларды төлеуге 110 000 доллар сомасында төлем
түскендігі туралы хабарлама жіберді.
Тапсырма
1. Экспортер банкке ағымдағы валюталық шотқа түсімді қабылдау үшін
қандай құжаттар ұсынуы керек?
2. Бухгалтерлік жазбаларды құрыңыздар.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 6. Банкаралық корреспонденттік қатынастар
есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Банкаралық қатынастарды ұйымдастыру, корреспонденттік шоттардың
негізі және түрлері.
2. Өзара жабу арқылы банктер арасындағы есеп айырысулардың есебі мен
рәсімделуі.
3. Коммерциялық банктердің корреспонденттік қатынастары есебінің
тәртібі.
4. ЛОРО және НОСТРО шоттарын жүргізу тәртібі.
5. Клиринг арқылы банкаралық есеп айырысуларды жүзеге асыру тәртібі.
Сабақ мақсаты- банкаралық корреспонденттік қатынастар ұғымы, оның
түрлерін және корреспонденттік қатынастар есебінің жүргізу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 7. Кассалық операциялардың есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Коммерциялық банктің кассалық жұмысын ұйымдастыру.
2. Қолма-қол ақшамен операция бойынша құжат айналымы және есебі.
3. Кешкі касса және түсімді инкассациялау.
4. Касса ревизиясының нәтижесінің есебі мен рәсімделуі.
Сабақ мақсаты- банктердегі кассалық операциялардың ұйымдастырылу
тәртібімен, кешкі касса және кассалық операцияларға түгендеу жүргізу ретін
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен және бухгалтерлік есеп
регистрларымен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау,
қорытынды жасау.
Есеп. Коммерциялық банкпен ағымдағы күнде келесідей
кассалық операциялар жасалды:
- компанияға ақшалай чекпен 3 млн. 600 мың теңге төленді;
Педагогикалық институтқа -50 млн. теңге; баспаханаға шаруашылық
қажеттіліктері үшін 5 млн. теңге қолма-қол нақты ақшамен берілді;
зауытқа командировкалық шығындарына – 45000 теңге берілді;
- компаниядан берілмеген еңбек ақы нақты қолда бар ақшамен 10 млн.
түсті, киоскіден сувинирлер сатудан табыс көркем салоны шотына
аудару үшін түсті;
- кассадағы ақшалардың қалдығы 4 млрд. теңге; шығыс кассаның
кассиріне аванс – 350 млн. теңге.
Тапсырма:
1) банктегі кіріс және шығыс кассалық операцияларды бақылау тәртібін
айтыңыздар,
2) шығыс кассаның кассиріне аванс беру тәртібін көрсетіңіздер;
3) кіріс және шығыс кассалық журналды және кіріс және шығыс кассаның
кассирінің анықтамаларын толтырыңыздар;
4) күннің соңындағы касса айналымдарының салыстыруын жүргізіңіздер;
5) бухгалтерлік жазбаларды құрыңыздар және күннің соңындағы кассадағы
қалдықты анықтаңыздар.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 8. Несие операцияларының есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру.
2. Несиелер түрлері, банктік ссудалардың жіктелуі.
3. Несие бойынша проценттерді есептеу және алу тәртібі.
4. Несие операцияларының баланстан тыс есебі.
Сабақ мақсаты- несиелер түрлері, несиелер есебін жүргізу тәртібін
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат” 2007 г.
3. Андросов А. “Бухгалтерский учет и отчетность в банке” АО
“Менатеп-информ” 1997г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Андросов А. “Бухгалтерский учет в банках” практическое руководство
с документацией и комментариями. Москва, 1996 г.
2. Алякин А.А. “Организация учетной работы банка” Москва, 1997г.
Тәжірибелік (семинар) сабақ 9. Депозиттік операциялар есебі.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Депозит мәні және оның негізгі түрлері.
2. Депозиттік операциялар есебінің тәртібі және ұйымдастыру.
3. Проценттерді есептеу тәртібі және есепте бейнелеу.
4. Шетел валютасындағы депозиттер есебі.
Сабақ мақсаты- депозиттер түсінігі, олардың жіктелуі және депозиттік
операциялар есебін, олардың құжатталуы мен шоттарда бейнеленуін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 10. Бағалық қағаздар есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Банк портфеліндегі бағалы қағаздар есебінің тәртібі.
7. 2. Айналысқа бағалы қағаздарды банкпен шығару есебі.
3. Өтелгенге дейінгі, сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздардың есебі.
4. Акциялар бойынша кірістер мен бағалы қағаздар бойынша проценттерді
есептеу.
8. 5. Дивидендтерді төлеу тәртібі.
Сабақ мақсаты- бағалы қағазадар түсінігі, олардың жіктелуі және
есептелу тәртібін, олардың құжатталуы мен шоттарда бейнеленуін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 11. Шетелдік валютасымен операциялар есебі.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Шетел валютасымен операцияларды жүргізуге банктер мен
клиенттер арасында өзара қатынасты рәсімдеу тәртібі.
9. 2. Халықаралық есеп айырысулар бойынша операциялар есебі.
10. 3. Кассалық және мерзімді валюталық мәмілелер мен оның есебі.
11. 4. Валюталық-айырбас операциялар есебі мен жүргізу тәртібі.
Сабақ мақсаты- шетелдік валюталар, валюталық –айырбас
операцияларының, халықаралық есеп айырысулар бойынша операциялардың
есебінің жүргізілу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 12. Банктің негізгі құралдар, тауарлық-
материалдық қорлар, материалдық емес активтері операцияларының есебі.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Негізгі құралдарды қабылдау және шығуының есебі.
12. 2. Тауарлық-материалдық қорлардың есебін жүргізу тәртібі.
3. Банктің материалды емес активтерінің мазмұны және оның
есебін ұйымдастыру.
4. Қаржылық лизинг мәні және есеп тәртібі.
Сабақ мақсаты- банктегі негізгі құралдар, материалдық емес активтер
және тауарлық- материалдық қорлар есебінің жүргізілу ретін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есеп. Коммерциялық банкте жылдың соңында негізгі
құралдар
бойынша 45000 мың теңге сомасына амортизация есептелді.
Тапсырма.
1. Бухгалтерлік жазбалар құрыңыздар.
2. Негізгі құраладрың амортизациясын есептеу тәртібін сипаттаңыздар.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 13. Банктің кірістері мен шығыстарының
есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Банк кірісі және оны бухгалтерлік есепте бейнелеу.
2. Банк шығысы және оны бухгалтерлік есепте бейнелеу.
3. Банк пайдасы есебін жүргізу.
Сабақ мақсаты- банк кірістері мен шығыстарының есебінің ұйымдастырылу
тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 14. Банктің меншікті капиталымен
операциялар есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Дивидендтер есептеу есебінің тәртібі және қатысушылармен есеп
айырысу.
2. Басқа қорларды қалыптастыру тәртібі және оны есепте бейнелеу.
3. Акционерлермен сатып алынған акциялар есебі тәртібі.
Сабақ мақсаты- банктегі меншікті капитал, оның құрылымын және
есебінің ұйымдастырылу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
Тәжірибелік (семинар) сабақ 15. Екінші деңгейлі банктердің қаржылық
есеп беруі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Коммерциялық банкпен қаржылық есеп беруді ұсыну.
2. Банктің біріккен балансы және оның мазмұны.
3. Табыстар мен шығындар туралы есеп беру.
4. Коммерциялық банктегі қаржылық есеп беру құрамы.
Сабақ мақсаты- банктегі қаржылық есептілік нысандары, оларды толтыру
тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. – Алматы:
Экономика, 2009 жыл.
2. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
учет и отчетность в банках. Алматы “Қаржы-Қаражат”, 2007 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Козлова Е.П., Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1997
2. Сидельникова Л. Бух.учет в коммерческих банках. - М.,1996
3. Ширинская З.Т. Бух.учет и операционная техника в банках. -
М.,1998.
4. Полищук А.И. Банковский учет и отчетность. - М.,1998
5.Смирнова Л.Р. Банк. учет. - М., 2000
4. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар
Студенттердің өздік жұмыстарын орындаудың әдістемелік
нұсқауының мақсаты - «Банктердегі бухгалтерлік есеп және есеп берушілік»
пәні бойынша экономикалық мамандықтар студенттеріне - қаржылық есеп туралы
білімдерін толықтырып, бекіту.
Әдістемелік нұсқаудың міндеті - студенттердің материалды
меңгеруіне көмек көрсету.
«Банктердегі бухгалтерлік есеп және есеп берушілік» курсы
бойынша студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ) - дидактикалық тапсырмаларды
орындауға студенттердің өзіндік бағыты, оқу түрі.
Студенттердің өздік жұмысы оқытушының қатысынсыз аудиториядан
тыс тапсырмаларды орындау және бекітілген график бойынша оқытушымен бірге
аудиториядан тыс жұмыстар орындау (ОСӨЖ).
Студенттердің өздік жұмысы аудиториядан тыс формасында
студент кітапханада, компьютерлік кластарда оқу материалын игереді.
Студенттердің өздік жұмысы жазбаша түрлерін (реферат, баяндама, бақылау
жұмысы) виртуальді ақпаратты іздеу арқылы (интернет және локальді сеть
көмегімен), теориялық ілімдерді іске асыруды (студенттердің ғылыми
конференциясына қатысу арқылы) жүргізеді.
«Банктердегі бухгалтерлік есеп және есеп берушілік» пәні бойынша
студенттердің өздік жұмысына есептер шығару, белгілі сұрақтарға конспект
жазу, межелік және ағымдағы бақылауға дайындалу жатады.
Студенттердің өздік жұмысы теориялық білімді, логикалық
ойлауды, шығармашылық ізденістерді оқу материалын толық игеруге
жұмсалады.
Өздік жұмысты орындаудың әдістемелік нұсқауы «Банктердегі
бухгалтерлік есеп және есеп берушілік» пәні бойынша пәннің оқу- әдістемелік
кешені негізінде жасалған.
4.2 Рефераттар тақырыптарының тізімі
1. Қолма-қолсыз есеп айырысу есебі.
2. Банктің бағалы қағаздарымен операция есебі мен талдауы.
3. Касса операциялары есебін ұйымдастыру және тәртібі.
4. Банкаралық корреспонденттік қатынастардың есебі мен аудиті.
5. Банктің шетел валютасындағы операциялар есебі мен аудиті.
6. Банктің негізгі құралдар операцияларының есебі.
7. Банк балансын талдау.
8. Банк қызметінің қаржылық нәтижелерін талдау.
9.Банктің меншікті капиталының есебі.
10.Ипотекалық несиелеу және оның есебінің тәртібі.
11.Халықаралық есеп айырысу формалары.
12.Банктегі бухгалтерлік есептің қайта қалыптасуының негізгі бағыттары.
13.Жаңа банктік өнімдер мен қызметтер.
14.Шаруашылық субъектілері қысқа мерзімді несиелері есебі.
15.Банктерде қаржылық есеп беру маңызы мен түрлері.
16.банктің кассалық операцияларының есебі.
17.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі, оның ролі және банктік қызметті
реттеудегі маңызы.
18.Банктік тәуекелдер және оны бағалау.
19.Орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер есебі мен талдауы.
20.Валюталық- айырбас операциялары есебі бойынша операциялар есебінің
тәртібі.
21.Мәселелі несиелер және оның есебін ұйымдастыру.
22.Коммерциялық банктерде салық салу есебі бойынша операциялар есебінің
тәртібі.
23.Банкаралық несиелер есебі мен талдауы.
24.Тауарлы-материалдық қорлар және материалды емес активтермен банктің
операциялары есебі мен аудиті.
25. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі тауарлық-материалдық қорлар мен
есебі.
26. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі ақшалай авансты беру бойынша
операциялар есебі.
27.Қызмет алуға байланысты Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
операциялар есебін ұйымдастыру.
28.Ұсынылатын қызметтер бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
операциялар есебі тәртібі.
29. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі монетарлық қызметтің кірістері
мен шығыстарының есебі.
30.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі монетарлық емес қызметтің
кірістері мен шығыстарының есебі.
31.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі пайдасын бөлу есебін ұйымдастыру.
32.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі қаржылық есеп берудің негізгі
түрлері және оның мазмұны.
33.Банкте депозиттік операциялар есебінің тәртібі және ұйымдастырылуы.
34.Банктің қаржылық нәтижесінің есебі мен талдауы.
35.Төлем жүйесінің дамуы және оның есебі.
36.Несие операцияларының есебі мен талдауы.
37.Коммерциялық банк қызметінің қаржылық талдауы.
38.Банк капиталы есебі мен аудиті.
39.банк активінің есебі.
40.Коммерциялық банктің меншікті капиталының есебі.
41.Банктік қызметтер, Қазақстан Республикасында оның дамуының
перспективалары.
42.Банктің траталық операциялары.
43.Банктік лизингтік операциялар есебі.
44.Банктік қызметтер есебі мен талдауы.
45.Шетел валютасы және бағалы металдар операцияларының есебі мен аудиті.
46.Банкаралық есеп айырысу есебі және оны талдау.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz