Файл қосу
Кино өнерінің теледидарға өткен басты элементтері
5В050504 «Журналистика» мамандығына арналған
«Тележурналистика технологиясы» пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ
2014
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық (семинар) сабақтар
4 Студенттердің өздік жұмысы
5 Студенттердің оқытушы басшылығымен жүргізетін жұмыстары
6 Өзгерістерді тіркеу парағы
7 Әріптестердің танысуы
1 ГЛОССАРИЙ
1 АББРЕВИАТУРА – сөздерді шартты түрде қысқарту немесе оны бастапқы
әріптермен белгілеу. Мысалы, АҚШ – Америка Құрама Штаттары.
2 АБЗАЦ – жаңа жолдан әрі кейін шегеріліп басталатын текс бөлігі. Ол
бірнеше жолды қамтып, сөйлемдер мағынасын біріктіріп тұрады.
3 АБСТРАКЦИЯ – зат пен құбылыс туралы нақты ойламай, ауытқушылық, дерексіз
ұғымға ұрыну.
4 АВТОБИОГРАФИЯ – қандай да бір тұлғаның өмірбаяндық өз туындысы.
5 АВТОР – түрлі салаларда шығарма жасаушы тұлға. Әдебиеттегі, өнердегі,
ғылымдағы, т.б. твочестволық еңбек иесі.
6 АГИТАЦИЯ – ауызша немесе баспасөз арқылы қалың көпшілікке идеялар мен
лозунгілер таратып, саяси тұрғыдан үгіттеп, әсер ету қызметі.
7 АКСИОМА – дәлелдеуді қажет етпейтін, онысыз да белгілі ақиқат.
8 АКТУАЛЬНЫЙ – бүгінгі күні уақыты пісіп жетілген, тез шешімді қажет
ететін, маңызды да, өзнкті мәселе.
9 АЛЬМАНАХ - әр түрлі авторлардың әдеби шығармалар жинағы. Кезең – кезең
сайын шығып тұруы мүмкін.
10 АНАЛИЗ – тиісті оъектіні жан – жақты талдап көрсететін, ғылыми –
логикалық тұрғыдан ой – топшылаулар жасайтын зерттеу әдісі.
11 АНОНИМ - өз есімін жасырушы шығарма авторы.
12 АРГУМЕНТ – бір нәрсені дәлелдеуге негіз болатын логикалық тұжырым.
13 БРИФИНГ – белгілі бір мәселелер жөнінде үкімет ұстаған бағытты арнаулы
өкілдің бұқаралық ақпарат құралдары журналистері алдына шағын мәжіліс
өткізіп, баяндап беруі. Мысалы, халықаралық келіссөздерде болған мәмілені
мәлімдеу, түсіндірме жасау.
14 БРОШЮРА – шағын көлемдегі шығарма берілген, жұмсақ мұқабамен шығатын
жұқа кітап.
15 ВЕРСИЯ – факті немесе оқиға туралы бір-бірінен айырмашылығы бар әрқилы
түсіндірмелер, ұғымдар.
16. ВЕРСТКА – терілген материлдар гранкілері арқылы типографияда газет,
журнал беттерін дайындау.
17 ВУЛЬГАРИЗМ - әдеби тілде қолданылмайтын дөрекі сөздер.
18 ГОНОРАР – бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдары үшін
авторға берілетін қаламақы.
19 ГРАНКА - әлі верстка жасалмаған баспаханалық терімнің бір бөлігі.
Әдетте жүз жолдай көлемнен аспайды.
20 ДЕЗИНФОРМАЦИЯ – жалған хабар арқылы жаңылыстыру.
21 ДЕНЬ ПЕЧАТИ – дәстүрлі баспасөз күні. Жыл сайын 28 маусым күні аталып
өтеді. “Түркістан уалаяты” газетінің 1870 жылы алғашқы нөмірі шыққан күнге
орай белгіленген. Аталмыш мерекелік күні творчестволық арнайы сыйлықтар
тапсырылады.
22 ЖАНР - әдеби немесе публицистикалық шығарма түрлері.
23 ЖУРНАЛИСТ – бұқаралық ақпарат қүралдарында тұрақты жұмыс істейтін,
арнаулы кәсіби мамандығы бар қызметкер. Оның жұмысы идеологиялық, қоғамдық
саланы қамтып, творчестволық тұрғыда еңбек етеді. Отанға, халыққа қызмет
етіп, публицистика саласында шығармалар береді. Ішкі-сыртқы мәселелерге
белсене араласып, қоғамдық пікір қалыптастыруға қатысады.
24 ЗАМЕТКА – бір оқиғаның, фактінің негізінде жазылатын қысқаша хабар.
25 ИДЕОЛОГИЯ – қоғамдық санадағы идеялар жүйесі, ілім. Саясат, мораль,
ғылым, өнер, дін жөніндегі ұғымдар мен көзқарастар жиынтығы. Ол қоғам
дамуына белсене әсер етеді. Идеология прогресшіл немесе реакцияшыл болуы да
мүмкін.
26 ИЛЛЮСТРАЦИЯ–кітап, газет, журналдар тексіне орай берілетін суреттер.
27 ИНТЕЛЛЕКТ – ақыл, адамның ойлау қабілеттілігі.
28 ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ – ой еңбегінің адамдары. Мәдениет пен ғылымның әр түрлі
салаларынан арнаулы білімі бар адамдар.
29 ИНТЕРВЬЮ – сұрақ-жауап түрінде белгілі бір тұлғаның оқиға мен факті
жөнінде журналистке айтқан әңгімесі, сұхбаты. Оның зәру мәселе бойынша
пікірлері мен көзқарасын, берген мәліметін бұқаралық ақпарат құралдарында
жариялау үшін журналистің жазып алуы.
30 ИНТЕРПРЕТАЦИЯ – бір нәрсенің мәнін ашу, ұғындыру,. Қайсыбір текстке
түсіндірме жасау.
31 ҚазТАГ – Қазақстан мемлекеттік телегреф агенттігі. Республиканың
бұқаралық ақпарат құралдарын информациямен қамтамасыз етеді. Ішкі-сыртқы
хабарларды жинап таратады.
32 КАЛЛИГРАФИЯ – анық, әдемі жазу өнері.
33 КОНЦЕПЦИЯ - өмір құбылысына көзқарас білдіріп, тұжырым жасау.
Жазушының, ғалымның, журналистің т.б. негізгі түйінді ойлары.
34 КОРРЕКТОР – баспасөз материалдарын баспаханада теру кезінде кеткен
қателерді гранкіден, не версткалау кезінде беттерден жөндеп, түзететін
қызметкер. Ол саяси, орфографиялық, стильдік тұрғыдан сауатты болуы тиіс.
Типографиялық техникадан хабары болуы керек.
35 КОРРЕКТУРА – баспаханалық терімнен кейін оттискіде байқалған қателерді
жөндеу.
36 КОРРЕСПОНДЕНТ – бұқаралық ақпарат құралдарының жер-жерден хабар жинап
беріп тұратын тілші қызметкері.
37 КОПИЯ – түпнұсқаның тура көшірмесі.
38 КУРСИВ–формалық тұрғыдан қолжазба әріптерге ұқсайтын типографиялық
қаріп.
39 ЛЕТУЧКА – редакция ұжымының жедел әрі қысқаша өткізетін өндірістік
жиналысы.
40 МАКЕТ – арнаулы бланкіге сызықтар арқылы түсірілген газет беттерінің
дәл жасалынған жоспары.Сонын үлгісінде шығатын газет беттері дайындалып
,безендіріледі.
41 ОФСЕТ – типографияда жасалынған цинк қаңылтырдағы газет бетінін бейнесі
сол күйінде резина пленкасына түсіріледі де, одан соң қағазға басылатын
тәсіл.
42 ОЧЕРК – көркем жанрға жатады, публицистикалық сарында жазылады.
Негізінен фактіге құрылады,ойдан шығарылмайды. Оқиға,фактілер
зерттеліп,баяндалады. Оныңкейіпкерлері өмірде бар адамдар, нақты деректер
баяндалады.Көбіне кейіпкерлер бейнесі суреттеліп беріледі.
43 ПАМФЛЕТ – заманға кереғар, қоғамдық- саяси өмірдегі кейбір келеңсіз
құбылысты, сондай-ақ әлдебір жеке қайраткерлер туралы әшкерлеу, келемеж
мақсатындағы актуальды да, көркем публицистикалық шығарма.
44 ПАРАДОКС - әдеттегі қалыптасқан жағдайдан бөлек, күтпеген тосын пікір,
құбылыс.
45 ПЕТИТ – ұсақ типографиялық шрифтің түрі.
46 ПОЛЕМИКА – баспасөзде, жиналыста бір нәрсеніталқылау кезінде болатын
айтыстар.
47 ПОЛИГРАФИЯ – баспа өнімдерінің барлық түрін шығаратын өндіріс саласы.
48 ПРЕССА – мерзімді басылымдар, газеттер мен журналдар т.б.
49 ПРИНЦИП – негізгі идеалға сай ауытқымай іс-әрекет көрсету тәртәбі.
50 ПРОБЛЕМА – теориялық және практикалық мақсаттағы шешімін күткен
өзектіде, аса қажетті мәселе.
51 ПРОГРЕСС – алға жылжу, қоғамда неғұрлым жақсы жағдайға жету, дамудың
жоғары сатысына өту.
52 ПРОПАГАНДА – ілімді, саяси теорияны, көзқарасты, идеяны баспасөзде және
ауызша түрде тарату мен түсіндіру, насихаттау.
53 ПУБЛИКАЦИЯ – баспасөзде жалпыға арналып жарияланған хабар, жазылған
материал.
54 ПУБЛИЦИСТ – қоғамдық-саяси мәселелер туралы қалам тартып жүрген
журналист, қаламгер.
55 ПУБЛИЦИСТИКА – мерзімді басылымдарда саясат пен қоғамдық өмір
мәселелерінің жазылып,жариялануы. Журналистика саласының материалдары.
56 ПСЕВДОНИМ – жазушы. журналистердің
баспасөзде шын аты-жөнінің орнына ойдан шығарылған бүркеншік есімді
пайдалануы.
57 РЕДАКТОР – мерзімді басылымның жетекшісі, редакция коллективінің
басшысы. Газет,журналдардың саяси бағытына, идеясы мен мазмұнына, жалпы
оқырмандар үшін тартымды шығуына жауап беретін тұлға. Сонымен бірге тиісті
мәселелерді шешіп, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуші.
58 РЕКЛАМА – бұқаралық ақпарат құралдары арқылы әлдебір нәрсені кеңінен
білгізу мақсатында жарнамалау.
59 РУБРИКА – газет бетіндегі біріктіріліп берілген материалдарға, сондай-
ақ жүйелі түрде жарияланып тұратын кезеңдік материалдарға тағылатын ортақ
айдар.
60 СТАТЬЯ – мақалада ірі өмір құбылыстары мен фактілері терең анализ
жасалып, теориялық және практикалық тұрғыдан жинақталып, қорытылады.
61 ХРОНИКА - әдетте тақырыпсыз берілетін қысқаша хабар түрі.
62 ЦЕНЗУРА – баспасөзде жарияланатын шығармаларға ерекше бақылау жасау.
63 ЭТИКА – адамдардың моральдық адамгершілік қасиеттер жөніндегі нормалар
жүйесі. Отанға, қоғамға және өзара қарым – қатынас мәселелерін, міндеттерін
айқындайтын болмыс, әдет-ғұрып.
2 ДӘРІСТЕР
“Тележурналистика технологиясы” пәні бойынша оқылатын дәрістердің
қысқаша тезисі
1-дәріс
тақырыбы: Телерадио хабар жасау технологиясы
Дәріс мақсаты: Телерадио хабар жасау технологиясы туралы жалпы түсініктеме
бере отырып, оның даму тарихын талдап, түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Теледидар – ақпарат пен насихат құралы.
2. Ғалымдардың телевидение жайлы зерттеулері.
3. Телерадио хабар жасау технологиясы.
Теледидар бүгінде жер шарында болып жатқан сан саладағы оқиғалар мен
жаңалықтарды көрермендерге көрсете отырып, адам қолымен жасалған
құндылықтарды насихаттаудың қуатты құралына айналып отыр. Жарты ғасырға
жуық тарихында Қазақ теледидары қарышты қадам жасап, мәдениетіміз бен
әдебиетіміздің, өнеріміз бен ақыл-ойымыздың дамуына елеулі үлес қосуда.
Теледидар – ақпарат пен насихат құралы. Ол БАҚ құралдарына тән
жылдамдық пен байқампаздықты, ауқымдылық пен жан-жақтылықты бойына сіңірген
өнердің биік түрі. Оның ғажаптылығы, газет секілді баяндап, радио сияқты
үн, дыбыс, тынысты естірту мен ғана шектелмей, кинодағыдай өткен оқиғалар
елесін пленка арқылы ғана жаңғыртып көрсетпей, бір мезгілде олардың бәрін
қатыстыра отырып, көрерменге өтіп жатқан өмір құбылысын сол сәтінде, оқиға
болып жатқан ортадан көрсетуінде.
Ақпарат құралдарының ішінде теледидар көркемдік бейнелеу құралдарының
ауқымдылығы жағынан өлшеушіз мүмкіндікке ие. Ол адамды, адамзатпен
жүздестіретін, әлемнің бір қырынан оқиғаларды үйінің төрінен көре алатын
ғажайып құрал. Көгілдір экрандағы фильмдер, театр спектакльдері,
концерттер, сұхбаттар мен тікелей эфир, жаңалықтар, той-думан, жарнама т.б.
сан миллиондаған көрермендердің рухани дүниесін байытуға қызмет жасауда.
Теледидар жұртшылыққа күнбе-күн саяси, мәдени, эстетикалық тәрбие беруде
жаңа мүмкіндіктерді іздестіруде.
Ел мен елді байланыстыратын халыққа ақпарат таратудың көзі болып
отырған теледидардың пайда болуы және қалыптасуы көп жылдарды қажет етті.
Ғалымдардың телевидение жайлы зерттеулері 30 жылдардан астам уақытты алды.
Телевизияның пайда болуы ХХ ғасырдың бірінші жартысына жатады.
Электротехниканың дамуы мен қолданысқа енуі телевидениеге тікелей қатысты
болған еді.
Электронды сигналдардың арқасында бағдарлама, хабарлар алыс
қашықтықтарға жетті. Телевиденияда хабарды эфирге шығару өте күрделі жұмыс
болды. Ең алғаш телевидениеде қазіргі замандағыдай бейне мен дыбыс қатар
келген жоқ, керісінше, алдымен фототелеграфия дамып, эфирге қозғалмайтын
суреттер, сызбалар шыққан болатын. Суреттер мен бейнелер токтың химиялық
әрекеті мен әртүрлі мехзаникалық қондырғылардың күшімен жүзеге асты.
Алғаш фототелеграфияның дамуы А.Бейна (1842 ж.), А. Бэйкуелла (1847ж.)
ашқан ғылыми құралдармен байланысты.
Фототелеграфия мен телевидениеннің айырмашылығы фото мен киноны
салыстырумен пара-пар деуге әдбен болады. Қозғалмайтын бейнелердің байланыс
аралығында сәтті шығуы ғалымдарды телевидение туралы ойға шомылдырады.
Бірақ фототелеграфиядан телевидениеге көшу көп жұмысты қажет етеді. Яғни
жаңа технологиямен қатар техниканың қыр-сырын біліп, тосын жаңалықтар ашу
болды. Бұл үлкен қажырлы еңбекті талап етті.
Теледидардың даму кезеңдері.
1 кезең (1900-1930жж.) – орыс ғалымдарының ғылыми тәжірибеде ашқан
құралдарын іске қосу. Әлемде алғаш рет электр сәулелі трубканы Петербург
университетінің профессоры Б.Л.Розинг ойлап шығарды.
2 кезең. Бұл кезең тәжірибелі бағдарламалармен 1931 жылдан басталады.
Бүкілкеңестік электромеханикалық институттың Мәскеу радиобайланыс
серіктестігімен. Бұл құрылғы соншалықты тиімді болмағандықтан ғалымдар 3
жылдан кейін өзге бағдарламаны эфирге шығарды. Бұл 30 минутқа созылды. Ал
1938 жылы алғаш телевизиялық орталықтар Мәскеу мен Ленинградта салынды.
Телевидениенің дамуын соғыс жылдары тоқтатты.
3 кезең. (1960 ж.соңы мен 1990ж). Телевидение үлкен қарқынмен дамыды:
кабельдік ТВ, телетекст ТВ мен баспасөздің бірігі, коммуникацмяның өзгеше
аумағы компьютермен бірігу, жекелей трансляция жасады.
4 кезең (1990 ж.бастап)
бәсекелестік пайд болды. КСРО-ның ыдырауынан телеканал
мемлекеттік, қоғамдық, коммерциялық телеарналар хабар таратуда.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Радиохабардағы өзіне тән тілдік және стилдік қолданыстары
2. Инстенировкалар дегеніміз не?
3. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
2-Дәріс
тақырыбы: Телестудиялық комплекс
Дәрістің мақсаты: Телестудиялық комплекстің жұмысын талап, түсіндіру.
Дәріс жоспары:
Студия 2 бөлімнен тұрады:
а) Режиссерлік аппарат
ә) Дикторлық съемка және аппаратты бөлім.
1-ші бөлімде – Бейнережиссерлік пульт болады. қызметі студияда қанша
кадр болса, сонша кадр байланысқан сол кадрді басқарып отыратын
режиссерлер, бейнесигналдар, телефондық бөлімдер арқылы байланысады.
Байланыстың 2 түрі болады:
1. Телефон арқылы, 2. Бейне съемка (громкая связь). Эфирге дейін 8 камера
жұмыс істейді. 8 кадр жұмысын режиссер атқарады. Жұмыс кезінде эфирге дейін
жұмысты бөлім-е айқайлап сөйлей беруге болады. ал эфир басталған кезде бәрі
тоқтатылады да, телефон байланысы арқылы жұмыс істейді. Бұл пультта бірнеше
кадр болады. орысша шторы деп аталады. ТВ маниторлар болады. оны
телевизордың бір түрі деп атайды. Бірақ эфирді қабылдай алмайды. Студияға
арналған оны орысша ВКГ деп аталады. ВКГ – бейне суреттерді бақылайтын теле-
р. Студияда қанша режиссер болса, сонша монитор болады. дыбыс режиссерлік
пульт – бұл ақпараттық бөлімде тұр. Микша - әр микша микрофон болып
есептеледі. Студияда 24 микша болса, концерт жазуға болады. бейне
инженерлік пульт – камерамен түсіріп бақылап отырады, камерада жұмыс істеп
тұрған адам. Эфирлік монитор – бұдан көрінген бейне сурет эфирге кетеді.
К1, К2, К3 Э – 8 фотоның дайын еместігін білу үшін керек. Киносюжет
көрсету үшін тағы бір ман-р қою қажет. Алыс обл. алу үшін тағы бір м. қою
керек.
Телекино аппараты – ВМЗ жазып алатын бейнеқұрал. Көрсетіліп жатқан
съемканың барлығы ВМЗ-ға келеді. ВМЗ – видео магнитофондық запись. Ең
бастысы студиядағы бейнережиссерлік пульт.
Дикторлық студия – 2 камера немесе 3. 2-3 мик-н болуға тиіс,
бейнережиссерлік байланысы бар студияда жарық түсіретін мастер жұмыс
істейді. Микрофон қоятын жұмыс істейді. Дикторлық студияның айырмашылығы
үлкен концерттік оркестр жазуға болады. онда камералар 8 немесе одан да көп
болады. Микрофондар да көбейеді, ең кем дегенде 2, көп дегенде 2-24 ке
дейін.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Теледидардағы хабарлардың мазмұн-мағынасына, жанрлық ерекшеліктеріне,
берілу пішініне қарай топтастыру
2. Сөйлеу өнерін шешендік өнер дәстүрімен байыту әдістері
3. Тікелей репортаж.
4. Жүргізуші шеберлігі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бекетова Л. Проблемы реформирования телевидение и радио в Казахстане. –
Алматы:1996
2. Бекетова Л. Проблемы реформирования телевидение и радио в Казахстане. –
Алматы: 1996
3. Д.Рендаль Универсальный журналист – А.,1999
3-Дәріс
тақырыбы: Телепублицистиканың зерттелуі
Дәріс мақсаты: Публицистиканың бір саласы саналатын телепублицистиканың
қоғамдағы рөлі орасан зор. Ол кез келген мәселеге қоғамдық пікір
қалыптастыру арқылы қоғамдық санаға ықпал жасауын талдап, түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Публицистика термині.
2. Публицистика туралы осындай алуан түрлі түсінік.
Сөз өнерінің теориялық және әдістемелік мәселері жағынан аз зерттеліп,
толық бағасын ала алмай келе жатқан бір саласы – публицистика. Ол туралы
отандық және шетел ғалымдарының пікірлері алуан түрлі. Бүгінге дейін ортақ
бір шешімге тоқтай алмай келеді.
Публицистика терминінің төркіні латынның publicus деген сөзіне
барып тіреледі. Қазақша мағынасы қоғамдық дегенді білдіреді. Төл
тіліміздегі баламасын алғаш ғылыми айналымға енгізген – ардақты алаш арысы
Ахмет Байтұрсынұлы. Ол өзінің «Әдебиет танытқыш» атты атақты еңбегінде
көсем сөз ұғымын публицистика баламасы ретінде қолданады: «Көсем сөз
әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсем сөз деп
аталдады». Ұлттық рух ұстыны Ахмет Байтұрсынұлы ұйғарымын тарата талдамас
бұрын көсемсөз туралы тағы қай ғалымның қандай көзқарасы бар екеніне
тоқталмай өтуге болмайды.
Өткен ғасырдың 70 жылдарында Кеңес елінде көсемсөз туралы
пікірталас қызу өрбіді. «Вопросы литературы» журналының 1970 жылғы жетінші
санында «Публицистика - әдебиеттің алғы шебі» деген тақырыпта пікірталасқа
қатысушылар ой-тұжырымдары оқырман талқысына салынды. Бұл мәселеге аталған
басылым 1973 жылғы 10-санында «Публицистика және қазіргі заман» деген
тақырыппен қайта айналып соқты. Екі санында да, тоқ етерін айтсақ, басылым
жарияланымдарының ортақ тұжырымы публицистика әдебиеттің жауынгер жанры
дегенге келіп саяды.
Орыс зерттеушілерінің осы тұжырымы әсер еткен болуы керек 1976
жылы жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 9-томында ұлттық
журналистика ұстазы Т.Амандосов пен белгілі ғалым Ә.Жұмабаев көсем сөзге
мынадай анықтама берген: «Публицистика - өмірдің әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, ғылыми және басқа да рухани құбылыстарын, өмірдің фактілерн
өзіне арқау ететін әдеби жанр».
Көсемсөзді жанр ретінде қарастырушы зерттеушілер пікірімен белгілі
ғалым Т.Қожакеевтің де көзқарасы сәйкес келеді: «Публицистика нақтылы
өмірден орын алып отырған мәнді оқиға – фактілер төңірегіндегі пікірді
қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды,- деп жазды
профессор. Яғни, публицистика –фактінің, нақты оқиғаның жанры».
Зерттеуші Т.Ыдырысов көсемсөз жайлы мынадай пікір білдіреді:
«Публицистика – жазушы мен журналистің әлеуметтік пікір айтуы, күнделікті
өмірге, әр қилы қоғамдық шабытпен терең ой топтап, жұртшылықты белгілі бір
оқиғаға, құбылысқа ерте, еліктіре білуі. Екінші сөзбен айтқанда,
публицистика дегеніміз – саяси-көркем прозы, қаламгердің әлеуметтік
мәселелерді толғауы».
Публицистиканы әдебиетпен қоса журналистиканың саласы ретінде
қарастырушылар да бар. «Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде» орын тапқан
мақаласында С.Байменов мынандай пікір білдіреді: «Көсемсөз – әдебиет пен
журналистиканың қоғамдағы көкейкесті, өткір мәселелерді қозғайтын саласы»,-
деп жазды ол.
Ал, «Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары» деген
тақырыпта зерттеу жүргізген ғалым Бауыржан Жақып дәл осы аттас кітабында
публицистика мен журналистиканың аражігін бірнеше қырынан аша келе, нақты
мынадай тұжырымға тоқталады: «Журналистика – белгілі бір қызмет саласы және
әсер ету сферасы, түрлі бұқаралық ақпарат құралдарын, ұйымдар мен
мекемелердің басын құрайтын белгілі бір аппарат, әлеуметтік институт. Ал
публицистика – белгілі бір нысаны, орны, функциясы, мазмұны, құрылымы мен
пішіні бар, белгілі бір жанрлар жүйесі бар және қоғам мүшелеріне әсер ету
тәсілдері бар тұтас шығармашылық түрі».
Байқап отырғандығымыздай, публицистика туралы осындай алуан түрлі
түсінік бар. Оның олай болатын себебі де жоқ емес. Публицистика қоғамдық
ойдың қозғаушы күші және қоғамдық өмір шындығының сырлы шежіресі
болғандықтан ол туралы толыққанды зерртеу жүргізу кешегі кеңестік
тоталитарлық қоғамда мүмкін болмады. Олай еткен күнде қоғам шындығы ашылып
қалатын болды. Сол себепті публицистика зерттеушілеріне қатаң партиялық
бақылау аясынан шықпай ой түйіндеулеріне тура келді. Публицистикатану
ғылымының кенже дамып келе жатқанының негізгі себебі де содан деп білеміз.
Еліміздің егемендік алып, нарықтық экономикаға негізделген
демократиялық қоғам орнату бағытындағы даму жолымызды айқындаған бүгінгі
заманда публицистикаға объективті тұрғыдан толыққанды зерттеу жүргізуге
мүмкіндік тууда.
Публицистиканың бір саласы саналатын телепублицистиканың қоғамдағы
рөлі орасан зор. Ол кез келген мәселеге қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы
қоғамдық санаға ықпал жасайды. Әрине, қоғамдық санаға публицистикадан өзге
де өнер түрлері, атап айтқанда, театр өнері, кино өнері, айтыс өнері,
сонымен бірге тәлім-тәрбие ошақтары, әлеуметтік орта, табиғат құбылыстары
әсер ететнін жоққа шығармаймыз. Дегенмен қалың бұқараға қаратып айтылатын,
көтерілген мәселе туралы пікірді иландырып, ұйытып, әсерлі жеткізетін
телепублицистиканың орны ерекше екенін айрықша еске саламыз. Ал өз
кезегінде қоғамдық сана сол замандағы қоғам субъектілерін ырқында
ұстайтынын өмір дәлелдеумен келеді.
Телепублицистика өз тұсындағы әлеуметтік, қоғамдық, саяси мәні бар,
өзекті мәселелерді көтереді. Ол бұқараға сол күнгі, сол кезеңдегі басты
міндеттерді аңғартады. Өмір-тіршіліктегі болмыс-құбылыстардың сыр-сипат,
мән-жайын түсіндіріп, сол жөнінде телехабарлар не болмаса телебағдарламалар
арқылы жұртшылық пікірін қалыптастырады.
Телепублицистиканың қоғамдағы рөлі орасан зор. Ол кез-келген мәселеге
қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы қоғамдық санаға ықпал жасайды. Әрине,
қоғамдық санаға телепублицистикадан өзге де өнер түрлері, атап айтқанда,
театр өнері, кино өнері, айтыс өнері т.б., сонымен бірге тәлім-тәрбие
ошақтары, әлеуметтік орта, табиғат құбылыстары т.б. әсер ететінін жоққа
шығармаймыз. Дегенмен, қалың бұқараға қаратып айтылатын, көтерілген мәселе
туралы пікірді иландырып, ұйытып, әсерлі жеткізетін телепублицистиканың
орны ерекше екені даусыз.
Алғашқыда телеэкрандағы хабарларды журнал, лекция, хабар, әдеби
хабар, әңгіме, сөз, концерт, мультфильм, фото және кинорепортаж, киноочерк,
киножурнал, мақала, деректі, ғылми фильм, спектакль, телеқойылым,
концерттік трансляция бағытындағы пішіндер мен жанрлар құрады. Келе-келе
бұл пішіндер мен жанрлар көрермендер арасында танымалдыққа ие болды. Егер
радиожурналистиканың алғашқы кеңестік әрі қазақстандық жанрлары радиогазет
шеңберінде дамыса,, ал тележурналистиканың отандық урнал түрінде дамығаның
ғылыми тұрығдан айқындалды.
Кеңестік тележурналистиканың басты міндеті – қоғамдық пікірді
партияның саясатында белгіленген мақсаттар мен міндеттерге сәйкес
қалыптасытур арқылы аудиторияға тұрақты ықпал ету болды. Сонымен бірге
марксизм-ленинизм тұрғысынан қоғамдық өмірдің көкейтесті құбылыстарын
түсіндіретін, бағалайтын шығармаларды жасау және тарату, сол заманның жанды
тарихын жасау, қоғамдық сананы қалыптастыруға қатысу, көпшіліктің және
жекелеген тұлғалардың тәжірибелік қызметін жандандыру, халыққа қоғамдық,
экономикалық және мәдени өмірдің маңызды оқиғалары туралы хабарлап отру,
тәрбие, ойын-сауық, оқыту құралы ретінде көпшілікке қызмет көрсетудің мәні
дәйекетлді.
Ақапарат қызметінің пайда болу үрдісі барлық жергілікті студияларда
бір үлгіде өтті. Ол республиканың қоғамдық өміріндегі жаңалықты қамтудан
басталып, облыстар мен қалалардың актуальді оқиғалармен аяқталды.
Жаңалықтар спорт жарыстарынан шағын сюжеттер ғана беріліп тұрды. Экраннан
жастар аудиториясын толғантқан проблемалар, жұмысшылар өмірі, комсомол
ұйымның жұмыстары сирек көрсетілді. Өмірдің сан-саласындағы көкейтесті
тақырытарға теледидар әлі шынайы түрде тереңдеп бара алмады. Көрермендерді
көп ұлтты кеңес әдебиетімен, өнерімен, класиктер шығармаларымен таныстыру,
өнер адамдарының мерейтойлық шығармашылық портреттері, өмірбаяндық
хабарлар, өнер шеберлерінің концерттері – көркемдік бағыттағы хабарлардың
негізгі мазмұнын құрады. Балалар хабарлары жолындағы алғашқы ізденістер
басталды. Сөйтіп, Алматы телестудиясының шығармашылық тобы сан бағыттағы
беймәлім пішінермен бетпе-бет келіп, газет пен радионың бар мүмкіндігін
экранға ыңғайлау жолындағы ізденістерін жылдар бедерінде ұштап отырды.
Хабарлар құрылымын түрлендіру, мазмұынын байыту, идеялық дәрежесін
көтеру бағытындағы кейбір ізденістер тиімділікке қол жеткізсе де,
телехабарлардың қалыптасу кезеңінде қиындықтар:а) теледидар жүйесі
құрылымндағы ізденістердің баяу жүруі; ә) телеөндіріс табиғаты мен
ерекшеліктерін ескермеу; б) кадрлар даярлаудағы босаңдық; в) шығармашылық
құрамды қайта даярлауға мән берушілік; г) республика аумағында курстық
жүйені өркендетуге көңіл бөлмеуден орын алды. Алайда партия қоғам
өміріндегі қуатты қаруға бей-жай қарамыд. Кеңестік кезеңдегі теледидарға
партиялық басшылық мынаны көрсетті: идеологиядағы жаңа, маңызды жүйе –
теледидардың қалыптасу мен дамуына партия ұйымдарының жан-жақты көмек
көрсетулері, күн тәртібіндегі мәселелерді теледидар қызметкерінің дкр
кезінде айқындауларында жоғарыдан бағыт-бағдардың үнемі беріліп отыруы,
теледидар кадрларын жасақтауға партия ұйымдарының қамқорлығы мен олардың
кәсіби шеберлігін ұштауларында қажетті шараларды жүзеге асырулары,
радиотелевизиялық өндірісті дамыту мен телевизиялық хабарлар таратудың
материалдық-техникалық базасын нығайту, теледидардың программаларды
қабылдау жүйесін ұлайтуға үнемі қамқорлық жасағаны, зор ықпал еткені
көрсетілді.
Телевизия – уақытпен бірге дамып, елмен бірге өзгеріп, қоғаммен тығыз
бірлікте қанатын жая түсті. Жастық жалынды хабарлар тобы да экранға шықты.
Қазақ телевизиясының көркемдік жағын басқарған С. Шәріпов Қазақ
телевизиясының он жылдық табысын тарзылай отыры, оның негізгі қызметін дә
де айқын көрсетті.
Тележурналистер кезеңге сай өз хабарларында экономика мен өндіріске
ғылыми басшылық жасауға батылдық әрі тереңірек үңіле бастады. Себебі уақыт
сұранысына ора «Еңбек экраны», «Алматы және алматылықтар», «Уақыт және
стиль», «Жаныңда жүр жақсы адам» т.б. хабарлар көрермендер тарапынан жыл
қабылданды. Хабарларда заттық игілікті өз қолдарымен жсаушы еңбек
адамдарының сан алуан бейнелері, өндірістік процестермен бірлікте жан-жақты
ашылды. Жетпісінші жылдары экранда өндірісті басқаруды жетілдіру жөніндегі
телевизиялық «Тимур» циклы мен артта қалған бригадалардың алдыңғылар сапына
қосылуына көмектесуді мақсат ететін «Агрегат-13» хабарының тиімділігі
айтарлықтай.
Қазақ телехабарының алғашқы айда болу, қалыптасу кезеңінде экранның
барлық қырлары мен сипаты өз табиғатын толық ашпады, синкреттік өнер
мүмкіндігі барынша пайдаланылмады. Себебі білімді кадрлардың аздығы, әрі
синкретті өнер түрінің өзіне тән табиғилығын тануға техникалық және
шығармашылық топтағы мамандардың білім-білігі мен парасат-пайымы жете
бермеді. «Теледидарда бәрі де әрекетте, ол миллиондаған адамдардың көз
алдында жүруді үйренуде. Ол өнер теориясының дәстүрлі сұрақтарын уақыт
өткен сайын қайталап қоюда»,-деген пікір осының дәлелі.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Тележурналистиканың басты міндеті.
2. Монологтық жанрдағы қандай бағдарламаларды білесіз?
3. Жалпы теледидар хабарларын неше топқа бөлеміз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
4-Дәріс
тақырыбы: Теледидар құрылымы
Дәріс мақсаты: Теледидар құрылымы және оның қызметтің қыр-сырын талдап,
түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Теледидар құрылымы
2. Телехабарлардың практикалық функциясы.
Теледидар – бұқаралық ақпарат құралдары жүйесіндегі ең әсерлі де ең
өткір ақпарат құралы. Телевизияның жаппай өрістей бастағанда, 1962 жылы
американдық ғалым Маршал Маклюен оның мүмкіндігін бағалай келе, «енді кітап
және өзге де баспасөз құралдарын басу ісі келмеске кетті, оның орнын
визуалдық ақпарат құралы – телевизия басты» деген екен. Маклюеннің
пікірінде әсіреқызбалық бар деп айыптағанымызбен, өзге ақпарат құралдарына
қарағанда теледидар аудиториясының әлдеқайда көп екенін мойындаймыз. Бейне
мен дыбыстық қатарды үйлесімде бере алатындығымен, кинематографияның,
әсіресе техника мен технологияның жаңа мүмкіндіктерін барынша пайдаланып,
өмірдің шынайы кескінін сол қалпында, сол бояуымен бере алатын теледидар
қай жанрда көсілсе де, жетімділік тұрғысынан өзге ақпарат құралдарынан
біртабан артық, жұртшылықтың зейінін арбап, назарын еріксіз өзіне өзіне
аударады.
Телевизияның спецификалық артықшылықтарын санамалай келе өз зерттеу
жұмысымыздың мақсаты мен идеясына ойысалық. Жалпы тележурналистика
жанрлары: ақпараттық, сараптамалық және көркем – публицистикалық деген үш
үлкен топқа жіктеледі. Қоғам өміріндегі күнделікті жаңалықтар, өмірге жаңа
енген құбылыстармен таныстыратын ақпараттық блок, белгілі-бір мерзім ішінде
қордаланған мәселелер мен оқиғалар легін талдап, сараптайтын сараптамалық
жанрдағы хабарлардың өзіндік практикалық функциялары (аудиторияны құлағдар
ету, нақты бір оқиғаға баға беру) мен берілу мәнерінде жанрлық ерекшелігі
(шапшаңдық, ресми сипат) бар. Ал енді көркем-публицистикалық жанрдағы
телехабарлардың практикалық функциясы – эстетикалық тәрбие беру, көрерменді
әсемдік болмыспен қауыштыру, рухани қажеттілігін сусындату, бір сөзбен
айтқанда, рухани ләззатқа бөлеу. Көркем хабарды тамашалауға беттеген
көрерменнің психологиялық күйі босаңсып, экран бетіндегі көріністі бар ынта-
ықыласымен түйсіну, соған бой алдырып, сондағы шындықпен біте қайнасып,
бірге жасасу, эстетикалық нәр алуға әзірленеді. Демек, көркем хабарлар
жасауда, оның жанрлық табиғатынан туындайтын эстетикалық ерекшелігі мен
мүмкіндігін іс жүзінде бір сәт те назардан шығармастан, барлық процестерді
сол факторға бағындырған кәміл. Бұл – көркем телехабарларға қойылатын
жалпылама талап. Көркем хабарлардың әрбірінің өзіндік тақырыптық айшығы мен
формаларына қарай, олардың әрбіріне қатысты жеке-дара туындайтын міндеттер
мен шарттар легі қалыптасады.
Қазіргі қазақ эфиріндегі көркем хабарларды талдау, оларды жасау
мәселелеріне көшпес бұрын, қазір телеарналардан беріліп жатқан көркем
хабарларды жасалу орнына қатысты екіге бөліп қарау керектігін айтуымыз
керек. Бірі – әр телеарна редакциясының өз студиясында жасалатын немесе
редакция алқасының ықпалымен, сондағы тележурналистердің басшылығымен,
ұйымдастыру, қатысуымен студиядан тыс жерде (мәселен, табиғат аясында)
жасалатын көркем хабарлар. Екіншісі – концерттік сахнада немесе театр
сахнасында қойылған, бір айта кетерлігі, журналистердің емес, әртістердің
басымдығымен, телекөрермендерге ғана емес, залда отырған бұқараға арналып,
көрерменнің көз алдында жасалатын көркем хабарлар. Айталық, әртістер
қатысымен жасалатын көркем хабар деп отырғанымызға «Бауыржан-шоу», «Шымкент
шоу», «Күлкі керуені», «Терісқақпай», «Ән мен әнші», «Сағыныш», «Інжу-
маржан», «Айтыс» сынды концерттік және театрлық қойылымдар мен театр
спектакльдері жатады. Концерттік бағдарлама, я сахналандырылған қойылым
студиялық телехабардан жасалу технологиясы, режиссурасы тұрғысынан
түбегейлі ерекшеленеді.
«Хабар» телеарнасынан беріліп жүрген «Таң қалмаңыз» хабарының жасалу
ерешелігіне үңілсек, ол хабарда көркемдік редактордың шеберлігі, онда
қолданылатын сұхбат жанрының мүмкіндіктерінің қолданыс деңгейі мен
тележүргізушінің кәсіби өресі хабар барысында бәрібір актив элемент ретінде
сезіліп, хабардың бүтін болмысын айшықтап тұрады. Осы ретте, концерттік
сахналар мен театр сахнасында қойылған бағдарламаларды теледидардан беру де
теледидардың кинематографиядан еншілеген мүмкіндігін көрсетеді. «Ән мен
әнші», я болмаса «Сағыныш» концерттік бағдарламалар теледидардан берілетін
кинофильмдер мен мультфильдер секілді трансляциялық жолмен берілетін
хабарлар. Олар – дайын телеөнім, тек монтаждық, режиссуралық сүзгіден
өткізсе болғаны, телеарнадан беруге болатын телехабарға айналады; ал
тележурналистер мұнда мүлде қатыстырылмайды.
Телеарна редакциясы ұжымының қолынан шыққан көркем телехабар болсын,
концерттік сахнада жасалған бағдарлама болсын, көрермен үшін берер әсері
мен теориялық функциялары ортақ болғасын, біз жұмысымыз барысында екеуін де
қарастырамыз. Екеуінің де жасалу мәселелерін, онда туындайтын проблемаларды
көрсетіп, ол хабарлардың ішкі құрлымына үңіліп – жүргізуші, режиссер,
редактор шеберлігін бағамдап, пішіні мен формасын, идеялық-тақырыптық
болмысын ашамыз. Бірнеше хабар санына детальдық сараптама жасаймыз.
Қазақстан телеарналарындағы көркем хабарларға қатысты айтылып жүрген сындар
мен БАҚ материалдарын нысанаға ала отырып, қазақ телеарналарындағы
көркемдік хабарлардың көкжиегін кеңейтудің, олардың мазмұндық болмысын
көркейте, ілгерілете түсудің жолдары мен жаңа әдістерін ұсынуға тырысамыз.
1958 жылдың 8-наурызы – қазақ телевизиясының туған күні деп саналады. Дәл
осы сәттен бастап, қазақ телевизиясымен бірге телеарналардағы көркемдік
хабарлардың да тарихы басталып кетті. Арадағы жарты ғасырға жуық уақытта
көрермен қауым телевизиялық көркем хабарлардың эстетикалық қуатынан нәр
алып, заман жылжыған сайын бет-бейнесі мен тақырыптық сипаты жаңғырып,
түрленіп, қоғамдағы саяси, мәдени өзгерістермен бірге, өмір шындығының
көркем образын беруге талпынып келе жатқан телевизиялық көркем хабарлардың
жеңісіне де, жеңілісіне де куә болып, олардың оза шапқан жүйрігі мен
осалмойын әлсізіне әділ алдияр болып келеді.
Кешегі кеңестік дәуірден кейін еліміз ғасырлар бойы аңсап жеткен
тәуелсіз ғұмырының шындық шежіресі де телевизиялық көркем хабарлардың
мақсат-мүддесін айқындап, қазақ тележурналистикасының алдына жаңа міндеттер
туғызды.
«Егемендік дәуірде бағдарламаларға ұлттық түр мен пішін, мазмұн мен
мән беріп, рухани келбетін таныту қажеттігі туындады» – деген қазақ
тележурналистикасының тарихы мен тоериясын зерттеуші ғалым Құдайберген
Тұрсынның тұжырымы өте әділ.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Телеарна редакциясы
2. Көркем-публицистикалық жанрдағы телехабарлардың практикалық функциясы.
3. Телехабарда музыканы қолданудың қандай тиімділігі бар?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
5-Дәріс
тақырыбы: Телевидениядағы жоспарлау
Дәрістің мақсаты: Телевидениядағы жоспарлау және оның қыр-сырын талдап,
түсіндіру.
Дәріс жоспары:
1. Перспективалық немесе болжамды жоспарлау.
2. 1 айлық жоспарлау.
Кез келген БАҚ әр-қайсына материалдарды уақытында беру үшін жоспарлау
жүргізіледі. ТД-ғы жоспарлау эфирге шығару “жоспарлау” бөлімі айналысады.
Кез-келген хабарларын жоспарлаған кезде әр хабар саяси-әлеуметтік
мәселелерді көтеруіне байланысты жанр, форма, тақырыптарына қарай алдын-ала
жоспарлап жіберу беріледі сондықтан ТД түрлері жоспарлаудың мынандай
түрлерін қолданады:
1. Перспективалық немесе болжамды – көбінесе 4 тоқсан ортасынан бастап.
Яғни қарашаның ортасынан бастап дайындалды. 1 жылдық ТВ хабарлар беру
жүйесі жоспарланады. Мұны бір жыл хабарларды көрсету немесе сеткасы
деп аталады.
1) ТВ хабарларды көрсету сеткасы әр редактордың, әр бірлестігінің
1 жылда дайындап көрсететін хабарларын жоспарлау. Яғни мерзімділігі, циклі
оны циклді хабарлар деп атайды.
2) хабардың тақырыбын жоспарлау немесе ұзақтығы хронометраж мерзімділігі
жиі болады.
3) жарты жылдық жоспарлау, яғни қаңтар атынан июннің аяғына дейін.
4) Тоқсандық жоспарлау немесе 3 айға жоспарлап беріледі (көбінесе квартал
түрінде б/ді, көбінесе қайталама хабарлар).
5) 1 айлық жоспарлау – яғни бір айда көрсетілетін хабарлар жоспары. Олар 1
апталық, бір күндік, мерекелік болып та келеді. 1 апталық – алдын-ала 1
апта бұрын дайындалып отырады. Бұнда кез-келген хабардың нақты уақыты, кім
жүргізетіні беріледі. Көбінесе 1 апталық бағасын хабардың макеті деп
аталады. Сол сияқты бір күндік – теледидарда монтаждық бет деп аталады.
Онда таңертеңнен кешке дейін көрсетілетін жоспар рет-ретімен, қандай хабар
екені жоспарланады. Таспаның нөмірі белгіленеді, микрофонның папкасы
тіркеледі, дикторлық текст тіркеледі. Бұл көбінесе архивке тіркеледі.
Дикторлық текст кез-келген хабардың қысқаша мазмұны беріледі. Апталық
жоспар 2-ге бөлінеді: а) анықталған, ә) аяқталған (окончатель). Анықталған
нұсқада эфирге жоспарлап берілетін нақты күні, уақыты белгісіз болады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Телехабарларды көрсету сектасы
2. Теледидардағы жоспарлау
3. Монтаждық бет деген не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
6-Дәріс
тақырыбы: Теледидар және кино өнері
Дәріс мақсаты: Телевидение мен киноның бірліктегі әлеуметтік мәселесі
туралы, кино өнеріне талдау және теледидардың обьектісі жайында
студенттерге талдап, түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Телевидение мен киноның бірліктегі әлеуметтік мәселесі
2. Кино мен телевидениедегі көрініс пен дыбысты қолданадылуы
Телевидение мен киноның бірліктегі әлеуметтік мәселесі. Қоғамда
олардың бір-бірін байытулары. Екеуі де БАҚ-ның ішінде көрнекті мәнге ие.
Кино-өнердің ең көпшіл түрі. Алайда, теледидар өмірге келген соң оның
мүмкіндігі кинодан да асып түсті.
Кезінде жылына (1980-90 ж.ж.) 150 толықметражды фильм және
телевидениеге арналып 80 картина, мыңнан аса деректі және ғылыми ленталар,
100-дей мультипликация жасалатын. Жыл сайын әрбір адам – 18 рет киноға
баратын.
Телевидениедегі эволюцияның киноның даму тарихын қайталауы. Өнердің
тууында техника рөлінің өлшеусіз мол мүмкіндігі.
Көптеген артық қасиеттері: көріністі екі өлшем арқылы көрсету,
артист, режиссерлердің кино және телевидениеде көрермендеріне сахна арқылы
емес, экран арқылы үндесулері.
Кино мен телевидение көрініс пен дыбысты қолданады, әрі дыбыс әмбебап
түрде, тірі даусты адам сөзін, “тіл заттарын”, музыканы да бірлікте
қолданады.
Киноның басқа да көркемдеуші құралдары – монтаж, ракурс, план-
теледидарға да ортақ. Алайда, киноның тілін меңгере отырып, телевидение бір
мезгілде, “қатысушылық эффектілігін” де көрсетеді. Егер киноэкранда тек
қана оқиға, зат, адам өткен шақпен кинокамера алдында көрінсе, телеэкран
оны сол шақпен беру құдіретіне ие.
Телевидение кинематографияның көркем және документальды туындыларын
кең көлемде көрсете алады. Ол бірнеше жолмен жүзеге асырылады. Біріншіден,
кинолентаны телевизиялық бағдарламаның қалыбына салу арқылы. Екіншіден,
телевидениеден циклды тақырыптық бірліктегі кинофильмдерді демонстрация
жасау. Үшіншіден, фильмді, комментарий жасау жолымен телекөрермендер
хаттары бойынша көрсету.
Телевидение кинематографияның күшімен көпшілігінде өз картиналарын
жасайды. Телевидениеге арналған алғашқы кинокартиналар көп сериальды болып
келді.
Телевизия тілінің қалыптасуында киноөнерінің әсері.
Кинематографиядағы көркем ойынды картиналар. Олардың көпшілігінде
драматургиялық негізге құрылуы. Көріністегі факті, оқиға, адамдардың ең
жоғарғы қарым-қатынасқа дейін көтерілуі.
Өз кезегінде киноның телевидение әсерін сезінуі. Ол көркем кинода
таза телевизиялық әдістердің қолданылуы, мысалы кейіпкердің “камераға ашық
жұмыс істеуі”. Ірі пландағы көрініс және т.б.
Отандық және әлемдік кино өнері. “Востокфильм”, “Қазақфильм”
киностудияларының құрылымы. Кино өнерінің теледидарға өткен басты
элементтері. “Амангелді” киносынан бастау алған әр жылдардағы сүбелі
туындылар. “Қазақтелефильм” студиясының 30-жыл ішіндегі әдеби-мәдени, өнер,
ғылым, өндіріс, тәрбие, педагогика саласындағы түрлі жанрдағы толық
метражды фильмдері мен деректі, музыкалық, мультипликациялық туындылары.
Видеоның өмірге келуі. Кино өнерінің қазақ топырағында туып дамуы.
“Қазақфильм” киностудиясының теледидар экранындағы туындылары. Бүгінгі
“Ұлттық кино орталығының” нарық кезеңіндегі өндірістік, шаруашылық
құрылымдары.
Теледидардағы жанр формаларының эволюциясын журналистің ұстанған
позициясына, өзі көрсетпек болған нысанына көзқарасына, қарым-қатынасына,
нысанның өзіндік қасиеттерімен байланыстыра қарастыру. Бейнелеу
құралдарының өзіндік белгілері, тіл ерекшеліктері, техникалық мүмкіндіктер
әр жанрдың табиғатын, ерекшеліктерін, белгілерін анықтайтындығын түрлі
саладағы хабарлармен бірлікте қарастыра отырып түсіндіру.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Телевидение кинематография
2. Теледидардағы жанр формаларының эволюциясы
3. Телевизия тілінің қалыптасуында кино өнерінің әсері
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
7-Дәріс
тақырыбы: Теледидардың ағартушылық функциясы
Дәрістің мақсаты: Теледидардың ағартушылық функциясы, оның дәстүрлі әдіс-
тәсілдерін талдап, түсіндіру.
Дәріс жоспары:
1. Теледидардың басты мақсаты.
2. Телеублицистика теориясы уақыт талабына сай қайта қарауды, терең
талдауы қажет етеді.
Теледидардың басты мақсаты – аудиторияға ақпарат тарату, идеологиялық
тәрбие мен насихат жұмысын жүргізу, саяси-мәдени, экономикалық саладағы
хабарлар көлемін өсіру. Ақпараттық және өзге де саладағы хабарлар қатаң
саяси сүзгіден өтіп, сюжеттеде тәрбиелілікті көрсету талап етілді.
Журналистер қауымы ақпаратың оқиғалылығына баса назар аудара отырып,
республиканың халық және ауылшаруашылығы, еңбек ерлері мен мәдениет
қайраткерлерін, партияның қаулы-қарарларына орай жоспарын орындаған ұйымдар
мен еңбек озаттарын арқау етуі өз шығармаларының жанрлық әрі пішіндік,
мәтіндік өзгеше сипатынан көрінеді.
Шығармашылыққа кеңестік кезеңнің тар қыспағы, қатаң партиялық
бақылау, ұлттық бағыттағы рухани шектеушілік өз зияныны тигізді. Білікті
әрі білімді кадрлар даярлаудағы жіберілген кемшіліктер, телеөнердің құпия
сырларын ұғына алмаушылық, телехабардың көркемдік-идеялық мазмұныныдағы
олқылықтар телестудияның аудиториямен қоян-қолтық араласуына кедергі
келтірді. Осындай кемшіліктерге қарамасатан, теледидардың қоғамның
тәрбиешілік, ағартушылық, көңіл-көтерушілік бағыттағы табыстары аудитория
үшін нәтижелі болды. Телеэкрандағы шығармашылық және техникалық топ сан
алуан жүйедегі тақырыптық бағытын айқындап, ол қоғамның күнделікті ақпарат
алатын ауқымды аймағына айналды. Алғашқы хабардағы пішін уақыт ағымының
аясында өзгеріске түсе отырып, ол болашақтағы тағылымды дүниелерге негіз
қалады. Қазақ телехабарының қалыптасу, даму жолдары теледидардағы
шығармашылық және техникалық топ үшін үйрену, іздену үрдісіне толық кезең
болды.
Қарымды телепублицист Сағат Әшімбаев жүргізген «Парыз бен қарыз»
телехабарының теледидар тарихындағы орны ерекше. Қоғамдық сананың
қалыптасып, ұйқыдағы ойдың оянуына, ұлттық сана-сезімнің сілкініске
келуінде ағартушылық-философиялық мәндегі бұл хабардың көтерген жүгі
салмақты еді. Ел көлеміндегі ақыл-ойдың қаймақтарын қатыстыра отырып,
әлемдік деңгейдегі пікірлерді тоғыстырып, ұлттық мұрат-мақсаттарымызды
саралап салмақтап, өрнекті пікірлер түйіндеді. «Парыз бен қарыз» сипаты
жағынан ағартушылық, көтерген мәселесі жөнінен сынға құрылған проблемалық
хабар. Материалды, деректерді жинақтап беруі жөнінен талдау мәнеріндегі
философиялық толғаныс. Бұл кемшілікті тұтастай көру. Бюрократизмге көп
болып қолдасып жасалған шабуыл. Халық қасіретін ұжымдық тұрғыдан айту.
Хабарға халқымыздың зиялы қауымы қатысып, елдің бүгіні мен болашағы
жайында өзекті мәселелерді көтере, осы бағыттағы атқарылатын істерге ой
тоқтатты. Студиядағы қонақтардың бәрінің де ой-пікірінде елдің бүгіні мен
ертеңі жайлы толғамды ойлары қабаттаса өрбиді. Сағат Әшімбаев биік
интеллектуалдық ойдың иелеріне сұрақ тастай отырып, өзі олардың жан
дүниесін қоздата үрлеп, жан бітіре, экранда сөзден сурет сомдады. Талант
пен биіктіктің астасқан тұсында автор әлемі өзгелермен біріге өріліп, сөз
құдіреті санаға сілкініс әкелді. Автор жарыса жамыраған ойлар тізбегінің өн
бойынан ең қажеттісі мен керектісін іріктей отырып, оны бірнеше суреткердің
таным дүниесіне ендіре, олардың ақыл көрігінде суарып, көрерменге жұп-жұмыр
сырлы дүние ұсынды.
Сонымен, мына мәселеге ерекше назар аудартқымыз келеді.
Телеублицистика теориясы уақыт талабына сай қайта қарауды, терең талдауы
қажет етеді. Егер оны «әдеби жанр» немесе «журналистиканың саласы», я
болмаса «саяси проза» дейтін болсақ, онда мынадай сұрақтарға жауап беруге
тура келеді. Публицистиканың өзіне тиесілі өз жанрлар жүйесі бар, сонда
олар жанрдың жанрлары болып шыға ма? Егер телепублицистика журналистиканың
саласы болса, онда ол тек журналистерге ғана тиесілі деген ұғым туады ма?
Біздің білуімше, телепублицистикаға араласпайтын сала мамандары кемде-кем,
оны қалай түсіндіреміз? Телеублицистика тек саясатты ғана қайзай ма екен,
ол әлеуметке қатысты кез келген тақырыпты көтере береді емес пе?
Осы ретте тележурналистiң белгiлi тақырыпта мамандануына заманның да,
телевизияның да даму үрдiсi қажеттілік танытуда. Кезiнде Нобельдiк сыйлық
алған, қатарынан озған, ұлы математик орта мектеп оқулығындағы есептердi
шығара алмай қиналыпты. Бұған таңырқаудың қажетi жоқ. Өйткенi белгiлi бiр
ғылымды үңги зерттеген ғұлама өзiне қажетсiз ақпараттармен басын
қатырмайды. Телевизия дүниеге келген алғашқы кезеңдей емес, қазiр оның да
сала-саласында өз iсiн үздiк меңгерген мамандар өсiп жетiлдi. Сондықтан
журналист те әр ғылымның басын шалмай, бiр саладан, мысалы, экономиканы,
финансты, өнердi, мәдениеттi, ауыл шаруашылығын, саясатты т.б. терең
игерген адам болса, олардың пайымына көрермен де, сол саланың мамандары да
иланар едi. Американдық CBS арнасында Уолтер Кронкайт деген журналист
болды. Ол өз елiнiң саяси өмiрiн бес саусақтай бiлетiн. Оның пiкiрiмен
президенттер де санасатын. Сол Кронкайт алпысыншы-жетпiсiншi жылдары
кезектi Президент сайлауында ұйқы-күлкiсiз 24 сағат репортаж жүргiзгенде,
оның таңдауы кiмге қарай ауса, сол үмiткердiң алған даусы да өсiп отырған.
Совет телевизиясындағы Юрий Жуковтың «Телевизиялық әңгiмелерiне» тек совет
басшылары мен көрермендерi ғана емес, әлемдiк саясаткерлер де құлақ
түретiн. Бұндай журналистер қоғамдық пiкiр қалыптастырудың үлкен шеберлерi
едi. Ал бiздiң елiмiздегi телеканалдарда тек спорт журналистерi ғана
тұрақты түрде өз тақырыбымен айналысады. Бiрақ олардың iшiнен Диас
Ахметшәрiп сынды бiрен-сараны болмаса, бiр кезде жастардың кумирiне
айналған Сейдахмет Бердiқұлов, Несiп Жүнiсбаев тәрiздi спорт журналистерiн
табу қиын.
Оның жер мен орта таңдамайтындығы мен талғамайтындығы. Әлемнің кез
келген нүктесінен сол сәтінде болып жатқан оқиғаларды көрсету мүмкіндігі.
Бір мезгілде көрініс қатарларын көрсете отырып, сол сәтте болып
жатқан құбылысқа тележүргізушінің өз ой-пікірін білдіруі.
Музыкамен және қосымша шулармен оны көмкере беру әдістері.
Оқулық телевидение. Оның материалдық-техникалық базасы. Ел
тұрғындарын, жастарды жаңа кезеңге сай әлемдік стандарт жүйесіне жақын
біліммен қаруландырудағы оның рөлі.
Ағартушылық телевизияның шапшаң қарқынмен дамуы. Көрермендердің көңіл
көтерушілік сұраныстарын өтеу. Ағартушылық телевизияның принциптік
ерекшеліктері, олар арқылы мазмұн, әдіс және перспективалық даму функциясын
анықтау.
Оқулық теледидардың эффектілігі. Оның мектептегі ұстаз бен оқу
орнындағы оқытушы рөлін қайталамайтындығы. Керісінше, оларға барлық қырынан
көмекке ұмтылушылық. Тікелей әңгіменің артықшылығы мен құралдарды көрсету
кезіндегі психологиялық әсері. Пікірталастың сабақ тақырыбын тереңдету мен
жан-жақты толықтырудың рөлі.
Ауызша түсінік жұмысының аудиторияға психологиялық факторлар жағынан
жан-жақты тиімділігі. Радионың ізін ала теледидардың ауызша сөйлеуді
трансляция жасау әдісін меңгеру. Көрнекілік, сенімділік, деректіліктің
телевидениені қоғамның педагогикалық қызметіне бір табан жақындата түсуі.
Әлемнің көптеген елдерінде оқытушылық және ағартушылық цикл
бағдарламалардың бар екендігі. Аудиториямен кері байланыстың тиімділігі.
Мұның оқулық телевидениенің тиімділік функциясына ғылыми талдау жасау
кезінде ғалымдарға көмекке келетіндігі.
Орталық теледидардың 1965 жылы ағартушылық бағдарлама көлемін 614
сағаттан, 1978 жылы 2555 сағатқа дейін ұлғайтуы.
Хабарлардың нақтылы белгілі бір тақырып саласына арналуы. Оның
танымдық әсерінің әрі жас толқын бойында өмірге қызығушылығын арттырудағы
рөлі. Факультативтік сабақтар, мектеп оқушыларының кружоктармен өз бетінше
жұмыстары. Жоғары оқу орнына түсуге дайындалушы сырттай студенттер үшін
бағдарламалар. Ел тұрғындарына жалпы білім беру бағдарламалары.
Оқулық телевидение қызметінің басты аспектісі оқу мен тәрбиені
ұштастыру, телевидениеден жас ұрпақты отан сүйгіштік, патриотизм рухында
тәрбиелеуге даярлауы.
Телехабарлар көлемінің 25-30 минуттан аспауы. Кіші жастағы мектеп
оқушыларына бұл уақыт қысқартылып беріледі. Бастапқы сынып оқушыларына
арналған бағдарламалар уақыты – 10-15 минут.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Ағартушылық телевизияның принциптік ерекшеліктері.
2. Ағартушылық телевизияның шапшаң қарқынмен дамуы.
3. Патриоттық рухтағы хабарлардың маңызы
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
8-Дәріс
тақырыбы: Телерадиодағы тікелей эфир
Дәріс мақсаты: Телерадиодағы тікелей эфирлік бағдарлама дайындаудағы автор
мен редактор қызметі туралы студенттерге талдап, түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Тікелей эфир дегеніміз не?
2. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер.
Тікелей эфирге тән ерекшеліктерді атап өтіп, олардың әрқайсысына
талдау жасамас бұрын "Тікелей эфир дегеніміз не?" деген сауалдың жауабын
іздестіруге тура келеді. Ендеше, тікелей эфир туралы ғылыми анықтаманы
тұжырымдапкөрейік. Тікелей эфир-радиожурналистикадағы уақыт дәлдігін
сақтап, жедел хабар таратудын, кәсіби әдісі, шығармашылық-техникалык
сипаттағы соны технологиялык процесс, аудиториямен қарым-қатынастың айрықша
тәсілі, өзгеріске ұшырамайтын нақты құбылыс. Түптеп келгенде, алуан түрлі
пішіндер мен жанрлық ерекшеліктерді қамтып, бір мезгілде атқарылатын
бірнеше істің басын қосатын ұжымдық үйлесім мен жүргізушінің лингвистикалық
және психологиялық белсенді іс-әрекетінің нәтижесінде жүзеге асатын қызмет
жүйесі.
Ал тікелей эфирде жұмыс істеген журналистің даярлығының күштілігіне,
дайындығының мықтылығына қарамастан процесс кезіндегі күллі іс-әрекетін,
аузынан шыққан әрбір сөзін өлшеп-кесіп, мөлшерлеп-межелеп алдын-ала анықтап
алуы мүмкін емес. Сондықтан да ол эфир кезіндегі әрекетінің негізгі
шарттарын есте сақтауы қажет. Оны мына төмендегідей тәртіппен белгілеуге
болар еді:
1. Сөз бостандығын иелену.
2. Мемлекеттік мүддені ұстану.
3. Құкық негіздеріне сүйену.
4. Шығармашылық еркіндікті пайдалану.
5. Кәсіби шеберлікті таныту.
6. Жауапкершілік шегінен аспау.
7. Заң аясына бағыну.
Жалпы, радионың ауызекі сөйлеу тілімен, дауыс ырғағымен, техникалық
мүмкіндіктерімен о бастан тікелей эфирге бейім екені мәлім. Сондықтан да,
тікелей эфирдің тарихи тамыры тереңде жатыр. Бұл турасында профессор
Н.Омашев "30-жылдардың екінші жартысында Қазақстан радиохабары сапалык
жағынан алға басты. Эфирден берілетін тікелей хабарлар, сөз жоқ, Қазақ
радиосы хабарларының ең күшті қасиеті болды. Осындай таза радиолық пішіндер
кеңес радиохабарында 1925-1929 жылдары пайда болып, көп кешікпей жергілікті
жерлерде кең таралды"- деп атап өтті. Демек, сол кездерде тікелей эфир
пішін ретінде көрініс тапқан. Негізінен, бұрынғы уақытта тікелей эфирде
студияны ашып, жаңалықтарды оқып, концерттерді жүргізетін дикторлар еді.
"Әлемге аты әйгілі Юрий Борисович Левитаннан кейін 1945 жылы Жеңіс бұйрығын
эфирге қазақ тілінде тұңғыш рет мен оқыдым, — деді Әнағаң асқақ үнмен тіл
қатып". Бұл - Әнуәрбек Байжанбаев туралы жазылған естелік кітаптан
келтірілген үзінді. Мұнда "тікелей" деген сөз айтылмағанмен, диктордың
мәтінді тікелей эфирден оқығаны анық. Әйтпесе, эфирге оқыдым деген сездің
орнына "запись" жасалды деген тіркес айтылар еді. Өйткені, тікелей эфирден
оқылмаған хабарлардың бәрі таспаға түсіріліп, монтаждалып берілетін.
Сонымен қатар, тікелей эфирден концерттер де беріліп тұрған. 1944-45
жылдары Қазақ радиосында дикторлық қызмет атқарған Қазақ ССР-нің халық
артисі Ермек Серкебаев сол жылдардағы тікелей эфирді былайша есіне
алады: Тыңдаңыздар! Алматыдан сөйлеп тұрмыз" деп сөйлейтінім есімде.
Уақытты айтып, жаңалықтар оқитынбыз. Соның ішінде ең алдымен, соғыстың
хабарын айтамыз. Содан соң музыка береміз. Антон Макеимович Москаленко
өзіміздің "Хор" және симфониялық оркестр бар Радиодағылар менің музыка
мектебін бітіргенімді білген, микрофон алдында ән айтқызып көрді. Сөйтіп,
менің әнші ретінде қалыптасуым республикалык эфирден қазақ
композиторларының шығармаларын орындаудан басталды". Сондай-ақ, алаңдарда
өтетін мерекелік шерулерден тікелей трансляциялар берілетін. 7-ші карашада
Ұлы Октябрь мерекесіне, 1-ші мамырда еңбекшілердің халықаралық ынтымақ
күніне арналған салтанатты шерулердегі мерекелік ұрандарды ер және әйел
дауысына бөліп дикторлар оқитын. Бұл тікелей эфир болғанымен, трансляциялық
жолмен берілгендіктен, шығармашылық емес, техникалық сипат алды. Оның
үстіне дикторлар микрофон алдында дайын мәтінді оқитын. Демек, бұрынғы
тікелей эфирдің функциясы толық мәнге ие болған жоқ. Сондықтан да болуы
керек, көбінесе, пішін ретінде қарастырылды. Ал, цензура жойылып,
журналистердің сөз бостандығын иеленуі шын мәнінде жүзеге асқан кездегі
тікелей эфирдің ауқымын пішінмен қамту әсте де мүмкін емес.
Журналистикадағы бұл жаңа құбылыстың негізі ел өміріндегі саяси маңызы бар
өзгерістермен бірге орныққаны мәлім. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 20-бабында "Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік
беріледі. Цензураға тыйым салынады" деп, тайға таңба басқандай ашық
айтылған. Осындай заң аясындағы нақты мүмкіндіктер радиожурналистикадағы
жаңаша әдістің кең қанат жаюына жол ашты. Бір кездері пішін ретінде
қарастырылған тікелей эфирдің өзінің бірнеше пішіні пайда болды:
радиоүндесу, кері байланыс, студиядағы хабар, ток-шоу, т.с.с. Оның үстіне
қазіргі тікелей эфир бұрынғыдай бір жақсы сипат алмайды. Тікелей эфир -
аудиториямен қарым-қатынастың айрықша тәсілі болып табылады. Ең бастысы,
тікелей эфирдегі диктордың оқуы журналистің жүргізуімен алмасты. Бұл
жөнінде зерттеуші В.Л.Цвик мынадай тұжырым жасады: "Жүргізуші - журналистің
тікелей эфирдегі табысы - кәсіби шеберліктің, айрықша қабілеттің, тамаша
тапқырлықтың жемісі". Ол рас, тек бұл тұжырымда тікелей эфирдегі
шығармашылық тұтастық пен ұжымдық үйлесім ескертілмеген. Микрафондағы
сөйлейтін жүргізуші болғанмен, оның аржағында техникалық тетікті ретке
келтіретін, эфирді әуенмен әрлеп, сазбен көмкеретін, телефон қоңырауын
эфирге қосатьш бір топ қызметкерлер бар екені белгілі. Сол түрғыдан
келгенде. тікелей эфир бір мезгілде атқарылатын бірнеше істін басын қосатын
ұжымдық үйлесімнің нәтижесінде жүзеге асатъш іс-әрекет. Ал егер хабар
эфирден тікелей берілмесе бұл жүмыс процесі көп сатылы әрекет есебінде,
бөлек-бөлек атқарылар еді. Тікелей эфирдің бір тиімділігі сонда, ол
біріншіден. қаражат шығынын азайтты. Бұрын хабардың бір бөлігі репортерға.
келесі бір бөлігі студияға жазылып бір рет таспаға (пленкаға) түсірілсе,
керек тұсы қалдырылып, керек емес тұстары қиылып тасталып содан кейін
тұтасымен рет-ретімен жиналып үшінші рет қайтадан көшірілетін. Сол
жинақталған хабарды дыбыс операторы эфирге қосатын. Уақыт та, адам еңбегі
де қазіргімен салыстырғанда әлдеқайда көп шығындалатын. Соның бәрі енді бір
мезгілде ұйымдасқан түрде орындалады. Ұжымдық үйлесім деген -осы. Ал
екіншіден, тікелей эфир өзгеріске ұшырамайтын нақты құбылыс болғандықтан,
алдын ала жасалған хабардағы, диктор оқыған мәтіндегі жасандылық, белгілі
бір дәрежедегі артистизм /ендігі жердегі шынайылыққа, табиғилыққа қарай
ойысты. Үшіншіден, тікелей эфир оперативтілік тұрғысынан уақыт дәлдігін
сақтау мүмкіндігін жолға қойды. Төртіншіден, тыңдарман психологиясына
тікелей әсер ету арқылы, олармен қолма-қол қарым-қатынас жасауды қамтамасыз
еткен кері байланыс жүзеге асты. Бесіншіден, ғылыми-техникалық прогресс
аясында қолданысқа енген соны технологиялық процесс. Осының бәрін есепке
ала отырып, тікелей эфирді пішін емес, радиожурналистикадағы хабар тарату
әдісі деуімізге негіз бар. Ал әдіс дегеніміз не? "Әдіс, яғни, метод (грек
тілінен аударғанда әдіс - бір нәрсеге жетудің жолы) көздеген мақсатқа
жетудің тәсілі, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі", Қазақстан Ұлттық
энциклопедиясында әдіске осындай анықтама беріліпті. Сол тұрғыдан алғанда,
тікелей эфир дәстүрлі радиожурналистика негізінде, радионың табиғатына тән
заңдылықтар аясында ақпараттық технологияның мүмкіндіктерін пайдалану
арқылы ретке келтірілген қызмет жүйесі деген тұжырым жасай аламыз. Демек,
тікелей эфир радиожурналистикадағы уақыт дәлдігін сақтап, жедел хабар
таратудың кәсіби әдісі болып табылады. Тікелей эфирге берілген анықтама
осыдан келіп шығады. Ал тікелей эфирге тән ерекшеліктерді оның табиғатын
ғылыми негізде талдап, теориялық түрғыда жүйедеу арқылы айқындай аламыз.
"Эфир" - сөзі грек тілінен аударғанда ауаның жоғарғы қабаты немесе
"жоғарғы ауа" деген мағынаны береді, Ал ғылыми тұрғыда "эфир -
радиотолқындар таралатын кеңістіктің жалпылама атауы".
Тікелей эфирге алдын-ала жасалатын даярлық
1. Қажетті материалдарды жинау:
а) тақырып таңдау;
ә) объекті белгілеу;
б) формасын анықтау.
2. Сценарийлік жоба әзірлеу:
а) хабарды тыңдарманның қалай қабылдайтындығына барлау жасау;
ә) жоба барысында хабардың психологиялық желісін дұрыс жолға қою.
3. Музыкалық форматты есепке ала отырып, тікелей эфир хабарын әрлейтін
әуенді дұрыс және сәтті таңдау:
а) журналистің шешімі;
ә) музыкалық жүргізушінің тапқырлығы.
Корреспондент қандай жанрда хабар жүргізбесін – бұл аудиториямен
арадағы негізгі контакт түрі болмақ. Тікелей эфирде радионың барлық
мүмкіндіктерін пайдалана отырған жөн, бірақ жүргізуші аудитория арасындағы
байланысты бақылап отыруы керек. Хабардың жетістігі тек қана ақпараттың
жеделдігі емес, жүргізуші өзінің аппонентін сөйлетуде көбінесе соның ойын
тыңдауға тырысу, дәл осы жерде радиоқарым-қатынас туындайды. Радиожурналист
әр қашан тікелей эфир кезінде сезінуі керек. Не ТВ-ге қарағанда көбінесе
радиода талдамалылық басым болатынын. Ал сұхбат алған кезінде әрине алдын-
ала дайындалған сұрақтарды да қою керек, себебі тақырыптың жаңа бір жағынан
туындаған ойлар айтылуы мүмкін. Бұл жерде міндетті түрде дауыс ырғағы
атқарушы рольде болады. Жақсы репортер өзін тікелей эфирге шыққан кезінен
бастап-ақ бір кездегі Сауық Жақан, Әнуар Байжанбаев, Н. Өнербаев, т.б.
майталмандар сияқты таныта білуі дауысынан, оқу мәнерінен көруі тиіс.
Сондай-ақ радиорепортер эфирде сөйлеген кезінде тілдік единицаларға яғни,
лексикасына аса назар аудару керек, себебі, тікелей эфир атылған оқ секілді
бір жерден шығып қаншама жерге тарайды.
Радиожурналистің жұмыс процесін эфирге дейінгі, эфир кезіндегі деп екіге
бөліп қарастырған жөн. Өйткені, эфирден берілетін хабарды алдын-ала әзірлеу
мне тікелей эфирдегі радиохабарды жүргізу екеуі екі бөлек нәрсе.
Радиохабар жасау – радиожурналистің бұрыннан қалыптасқан жұмыс істеу
әдісі.
Ал тікелей эфирдегі хабарды жүргізу – қазіргі заманғы
радиожурналистиканың жаңаша жұмыс тәсілі, күрделі шығармашылық процесс,
техникаға тәуелді таңғажайып құбылыс. Шындығында, радиожурналист жұмысының
негізгі әдістері келіп туындайды.
Сондай-ақ радиорепортажды жүргізгенде ең алдымен қозғағалы отырған
мәселенің бірнеше төңірегін қамтиды. Репортажда міндетті түрде қарамастан
нәрсе ол.
1.Қандай да бір мәселенің мысалы: жаңадан түсірілген кино туралы берсе ең
алдымен сол туралы қысқаша ақпарат береді.
2. Бас режиссер немесе басты рольді сомдаған актерлермен сұхбат жүргізеді.
3. Дөңгелек стол түрінде әр түрлі пікірлердің қайда? Қашан? Сұрақтар
төңірегінде әңгіме өрбуі.
4. Осы киноның салтанатты ашылуы кезіндегі репортаж. Сол кездегі атмосфера
сахнадағы көрермендердің қатысуы туралы шум, музыка т.б. эффектілермен
тыңдаушыға жеткізуі. Тіпті кейде журналист сол оқиғаға байланысты өзі алдын-
ала дайындалып, запись жазып қысқа очерк беруі мүмкін.
Тікелей эфир кезінде репортер өзі қатысып тұрған оқиғаның көрінісін
тыңдаушы көз алдына қатысып отырғандай әсер қалдырса ғана репортаж өз
дәрежесіне жетпек. Яғни сол оқиғаға қатысқан халықтың көңіл-күйі, музыка,
қошаметтеген дауыстар, ойнаушылардың желпінген дауыстарын беруі және сол
тікелей эфир арқылы комментарий жасауы очерк, интервью сияқты жанрларды
кеңінен қолдана отырып хабардың барынша эмоциялылығын бағалап оның тірі әрі
қызықты өтуіне жол ашады.
Репортаж - өз бойына публицистиканың информацияның элементтерін жинастырған
ерекше оперативті жанр. Оның түрлері көп болғаны мен, оған ортақ бір жай
бар. Ол: тікелей оқиғаны бір репортермен өзіндік әсерімен, ой
қорытындыларымен жеткізу.
Репортаж белгілі бір оқиғаға қатысушы репортердің оқиғадағы толық
көргені жайлы тыңдаушыларға информацияның хабар беруі.
Репортажда өзекті оқиғалар шұғыл түрде көрсетіліп, фактілер мәні
көрсетіліп сезім күйіне әсер ететіндей өткізілуді қолд-ы. Зерттеуші Е.
Рякчеков: “Репортаж - өз бойына очерктің, интервьюдің, шолу мен есептің
элементтерін жинақтаған, оларды сезім күшімен әсірелеп, оқиға дамуы туралы
суретті көрініс жасай алатын синтетикалық жанр. Ол тыңдаушысына факт
күшімен де, репортердің сенім және сезім күшімен де фактіні өзінше
түсіндіру арқылы әсер етеді. Репортаж – суреттеу, баяндау, проблемаға
талдау жасау арқылы өз тыңдаушысына ықпал етеді”
Репортаждың өзіндік белгілері төмендегідей:
1. Болған оқиғаны суреттеу
2. Оны репортердің өзінше айтып беруі
3. Баяндау тәсілдерінің динамикасы болуы
4. Дыбысты суретке ие болуы
Ал оның негізгі элементтері:
1. Репортердің баяндау сөзі
2. Репортердің оқиғаға қатысушымен әңгімесі
3. Өтіп жатқан оқиғаның дыбыстың сипаттамасы.
Қай репортажда болса да кіріспе, негізгі әңгіме, қорытынды деген
бөлімдері болады.
Репортажды маман журналистің жүргізгені абзал. Негізгі әңгімеде әңгімеге
көп уақыт бөлмеген дұрыс. Уақиғаға қатысы бар 1-2 адамды сөйлеткен дұрыс.
Мұның өзі шарт. Репортаж дайындау кезінде дыбыстық эффект пайдаланудың
пайдасы көп. Дыбыстық фонсыз пайдаланса репортаж қызықсыз. Оны пайдаланудың
өзіндік орны бар. Орынды, орынсыз пайдалану хабардың мәнін төмендетеді.
Дыбыстық фонд аса бір оқиға мәнін ашатын байланыс көзі.
Репортаждың түрлеріне тоқталатын болсақ.
1. Тікелей репортаж – бұл мерекелі, салтанатты жиындарда
Диктор, актер, журналист жүргізушіге байланысты тіл қолданыстары
Диктор – бұл радионың немесе теледидардың өзіне ғана тән, дщүниеге оның
өзімен бірге келіп, бірге жасасып келе жатқан басты тұлға, өнім дайындаушы
редактор мен сол өнімді пайдаланушы тыңдаушының арасындағы дәнекер.
Дикторлар қызметте көбінесе екі бағытта – диктор-информатор және диктор-
бастаушы болып пайдаланылады. Диктор-информаторға оқып беру тән болса,
диктор-бастаушыға көрерменге, тыңдаушыға әңгімелеп беру немесе ауызекі
сөйлегендей айтып беру лайық болады. Осыған орай, диктор-информатор
жұмысының біршама жеңіл екендігін айтуға тиіспіз. Оған диктордың дауыс
ырғағы, күштілеу дауыс әуені болса, информацияларды жақсы, анық әрі
нақышына келтіріп оқып шығуға әдбен болады. Сөз жоқ, информацияларды, ресми
документтерді оларға тән көтеріңкі үн ырғақты әрі сенімді дауыспен оқу
керек.
Ал диктор-бастаушы ретінде олар материалды зор әзірлікпен әрі бар ынта-
жігермен, актерлік шеберлікпен оқуы керек, «есте болсы»: мағынасыз сөз
болмайды, әрбір диктор сол мағынаны дөп басып таба білу керек. Бұл жағдайда
оқиғаны әңгімелеп беру, кәдімгідей екі кісінің немесе көп кісінің әңгімесі
секілді айтып беру әдісі тән» 1 дейді қазақтың Левитаны атанған Әнуарбек
Байжанбаев. Диктор қай материалды болсын артистен кем оқымауға тиіс.
Материал оқуға не эфирде сұхбат жүргізуге диктор не хабарды жүргізуші
болсын күн ілгері әзірленген болуы керек. Эфирге баратын хабарларды бір
емес, бірнеше рет ежіктеп оқып шығып, оның қажетті жерлеріне қарындашпен
белгі соғып, өте ынта қойып, зор ықылас аударып оқыған диктор-жүргізуші
ғана өзінің көздеген мақсатына жетеді. Теледидар жүргізуші сөз
мәдениетінің, сөйлеу шеберлігінің, шешендік өнерінің үлгісі болуға тиіс.
Мол білімді, кәсіби шеберлігі жоғары, қызмет тәжірибесі бай, табиғи дарыны
бар жүргізуші ғана осындай биік талап деңгейінен шыға алады.
Диктор – сөз мәдениетінің, сөйлеу шеберлігінің, шешендік өнердің
насихатшысы. Демек, диктордың қате сөйлеуге, қателесуге қақысы жоқ. Ол
күнделікті жұмысында осы жайды мұқият ескеріп тыңдаушы алдындағы жоғары
беделден айрылып қалмау қамын ойластырып отыруға тиіс. Мол білімге,
тартымды тәжірибеге, тиісті дарынға ие диктор ғана әрдайым талап
дәрежесінде бола алады.
Эфир этикасын сақтауда журналист ең алдымен, кәсіби мораль
принциптеріне сүйенеді. Кәсіби моральды өзінің жұмыс процесінде қолдануы
үшін журналистің кәсіби санасы қалыптасуы керек. Ал журналистің кәсіби
санасының құрылымы теориялық тұрғыда мынадай сипат алады.
Журналистің кәсіби санасының құрылымы:
а) әдістемелік сипаттағы білім;
ә) технологиялық ережелер мен қағидалар;
б) кәсіби-адамгершілік бағдарлар;
в) күнделікті тәжірибе тәлімі.
Осы орайда, радиожурналистикаға тән этика радио табиғатына тән
заңдылықтардан бастау алады. Демек:
1. Микрофонның сезімтал құрал екенін ескеру:
а) артық дыбыс шығармау, жөтелмеу, күлмеу, т.с.с;
ә) дұрыс дауы ырғағын, сөз екпінін, сөйлеу мәнерін жолға қою.
2. Мәдениетті болу, сыпайы тіл қату, білімділік көрсету, өтірік сөйлемеу,
басқасын былай қойғанда, уақытты дәл айту.
3. Техникалық ақауды болдырмаудың барлық амалдарын қарастыру, қандай да бір
қиындыққа тап болған жағдайда кәсіби мораль тұрғысынан кез келген мәселені
тікелей эфир процесінде тыңдарман назарына нұқсан келтірмей қолма-қол шешу.
4. Эфирдегі үнсіздікке жол бермеу.
Дыбыстық жазбаларды таспаға түсіру:
а) репортердің көмегімен;
ә) студия арқылы.
2. Таспаға түсірілген жазбаларды ықшамдап, ретке келтіру, яғни, монтаждау.
3. Қажетті деректерді жинау.
4. Радиохабардың өн бойында қолданылатын музыкаларды іріктеу.
5. Радиохабардың толық мәтінін әзірлеу.
6. Автор тарапынан айтылатын сөзді жазып алу.
7. Радиохабарды бастан-аяқ жинау, толығымен құрастыру.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Тікелей эфирге алдын-ала жасалатын даярлық.
2. Диктор – сөз шебері немесе жүргізуші журналистке қойылатын талап.
3. Тікелей репортаждың өзіндік белгілері.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
9-Дәріс
тақырыбы: Теледидардағы сценарий ұғымы
Дәріс мақсаты: Теледидарлық бағдарламаның әдеби негізі – сценарий болып
есептеледі. Телерадиобағдарламалардың функциялары мен теледидардағы
сценарий ұғымымен таныстыру.
Дәрістің жоспары:
1. Сценарий ұғымы.
2. Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс.
Сценарий - әдеби кез-келген хабардың негізгі және алғы шарты.
Сценарий бойынша хабар барысында көрсетілген көрініс қатары, немесе
хабардың мазмұны беріледі. Сценарий негізінен театрдан пайда болады. Театр
XVI-XVII ғ.ғ. пайда болып “сценариус” деп аталатын бөлігі болған. Содан
бастап дамыған “сценариус” – шекспирдің заманында (XVII ғ.) қызметкер
болған. Ол әр түрлі актердің міндеттерін көрсеткен, яғни көрініс кезінде
оқып, айтатын болған, оны “сценарий” деп атаған.
1. жұмыс сценарий әдеби, 2. экспикация, 3. дыбыс режиссерлік сценари. Кез-
келген сценариді дайындаған автор. Ол ереже бойынша 6 дана басылып
таратады.
1 дана архивқа кетеді.
2. редакторға
3. жүргізушіге
4. режиссерге
5. дыбыс режиссерге
6. суретшіге
Режиссерге берілетін сценарийдің негізінде экспликация дайындалады.
Экспликация – көріністің реті. Ірі план, орта, жалпы пландардың реті.
Телеоператор көрніс қатарын көрсетіледі. Хабар әр минутында не берілуі осы
экспликацияда айқындалады.
3. Дыбыс режиссерлік сценарий – журналистің дайындаған хабарының мазмұнына
байланысты әр-түрлі фонограммалар мен дыбыспен безендіруге міндетті.
Публицистикалық телевизиялық хабарлардың басталуы мен аяқталуы- әдеби,
сөздік негізі- сценарий. Олардыңтүрі әртүрлі болуы мүмкін. Ол кадрлерге
байланысты.
Студияда жазу кезінде сценарийдің екі түрі өмір сүреді: «екі
қатарда»; сол жағында- көріністі қатарлар, оң жағында-мәтін, авторлық
түсініктеме, сол жағы – олар еститін сөздер.Телевизиялық автордың театр
драматургі немесе киносценаристен айырмашылығы, жанрды анықтауы,
теледидарда түр іздеу мен ерекшеліктерді пайдалануда оның барлық кезенде
де студияның творчестволық тобымен нағыз байланыста болатындығы.
Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс. Жазуда режиссер мен
оператордың түсіргені мен көргендері автор ойымен қабыса өріліп, дыбыс
және эпизодтағы монтаждық шешім кезінде жүзеге асады. Егер әңгіме оқиға
болған жерден оперативті репортаж беру жайлы болса , онда репортер
сценарийдің өзіне және түсірудің алдында оператор үшін даярлайды. Мұндай
жағдайда да білімділікке сенбеу керек. Жаңалықтар бағдарламасына шығар
алдында жазылған сценарийдің толық түрі пульттағы режиссер алдында,
екінші және үшінші даналары студиядағы жүргізуші мен дыбыс режиссерінде
болады. Фильм немесе үлкен хабарлардың сценарийінің әдеби үлгісінде
түсірілетін жерлер көрсетіліп қана қоймай, сонымен бірлікте автордың
оқиғаға сезімталдық және ұнамдылық қатынасы күйінде, кейіпкердің
тағдырына, қоршаған ортаға көзқарасы, қысқасы, сценарийде авторлық
көзқарас айқындалады. Ол- режиссер мен операиорға кейіпкерді ашу кезінде
көмекке келеді.Публицистикалық сценарий автордың жеке көзқарасын
бейнелейді. Экрандағы көрініс арқылы оның стилі мен мәнері айқындалады.
Режиссер сценарийдіңқолына алғаннан кейін оған өзінің де көзқарасын
білдіре отырып, шын мәнінде сол хабардың авторына немесе қосымша авторына
айналады.
Өмір шындығын дерекші өз шығармасында қорытуға тиісті. Осылай болуы
үшін ол сценарийді жазудың негізгі талаптарын білуі тиіс.Сценарий дұрыс
әдеби тілмен жазылып, онда автордың ойы дәл берілуі керек. Оқиға өтетін
жер, кейіпкер мінезі, қоршаған орта, көңіл – күй, детальдар рет-ретімен
екінші кезекте сценарийдің өң бойынан көрініс табады. Сценаристің
шеберлігі көзімен көріп, құлақпен естіп, ойда қорытылған материялды өзіне
тән мәнермен өрнектеп, жасандырып бере білуі.Көріністі түсіру, бейнелі
түрдің соңғы қорытынды ойын таба білу – режиссер мен оператор міндеті.
Автор сценарийді жазу кезінде мыналарды басшылыққа алады:
- нысан және кейіпкер өмірімен алғашқы таныстығы;
- тақырыпты анықтауы, автор таңдаған материалдар негізінде идеяны
айқындау мен проблемаға енуі;
- мәлімдемені жазып, оны редактор және режмсермен бірге талқылау,
тақырыпты бекіту және редакция мәлімдемесі;
- нысанаға қайта барып, оның әрбір деталіне дейін үңіліп зерттеуі,
хабарларға кірігетін болашақ персонаждарды таңдауы;
- сценарийді жазуы;
- редакцияда сценарийді бекіттіруі.
Сценарист түсіру процестеріне қатысып, жазу кезінде де мәтінге
өзгерістер енгізуі мүмкін. Материалды монтаждағаннан кейін сценарист үшін
қорытынды кезең авторлық мәтінді түзу, түсініктеме жасау басталады.
Сценариймен жұмыс істеу кезінде шығармашылық процестің жаңа кезеңі
басталады. Автордың жинаған өмірлік материялдары деректі хабарламаға
айналып, материал шын мәнәнде қорытылу және ұйымдастырылу кезеңіне аяқ
басады. Қорытылған ойға түр іздестіру- сценарий жұмысындағы жауапты кезең.
Сценарийдегі барлық компоненттер бір арнаға тоғысқанда ғана автордың
көздеген ойы жүзеге асып, тақырып пен идея қабысады.
Сценаристің ең басты қателігі – сценарийдің түсініксіз, жоспарсыз
бастауы. Шебер сценаристің шығармасында қажетті нәрсенің бәрі де табылып,
көрініс беруі заңдылық.
Эфирден өтіп жатқан телехабарлардың деңгейі оның сценарийімен ғана
бағаланбайды,. Оның негізгі критерийі – бір мезгілде көрсетілуі және
тыңдалуы. Демек «...сценарий басты болғанмен ол хабардың көптеген
элементтерінің бірі»
Осыдан түйінделетін ой, журналистің даралығы бәрінен бұрвн өзінің
тақырыбын тауып, оған өзіндік, авторлық көзқарасымен келуінде. Азапты
жолды табу қашанда қиын. Егер сценарийде, экранда көрерменнің сенімін
таптап, характерді ашуға ұмтылыс байқалмаса, олардың жүрегіне жол тауып,
оның көңіл-күйін оятуға, ақыл – ойына сыналап кіруге әрекет жасалмаса,
онда бәрі де бос әурешілік!
Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері
1. Хабардың шақыру белгісі, оның алуан түрлі пішіндері:
а) музыкалық шақыру белгісі;
ә) арнайы мәтін жазылған шақыру белгісі;
б) ресми атауын айтып хабарды бастау;
в) әуенмен айтылатын шақыру белгісі.
2. Тыңдарман назарын аударатын радиороликтер:
а) журналист жазған мәтіннің дыбысталуы;
ә) оны компьютерлік технологияның көмегімен өңдеу және қосалқы
дыбыстар арқылы айшықтау.
Сценарийлік жобаға жан бітірудің бүгінгі таңдағы қолданыс аясында
кездесетін басқа да әдістері және бұл іспен шұғылданатын маман – дыбыс
көркем деушісі туралы айтылады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Автор сценарийді жазу кезінде нені басшылыққа алады?
2. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
10-Дәріс
тақырыбы: Қоғамдық телевизияның қажеттілігі мен мүмкіншіліктері
Дәріс мақсаты: Қоғамдық теледидардың қажеттілігі мен оның мүмкіншіліктері,
функциялары мен телебағдарламаларды редакциялаудың әдіс-тәсілдерімен
таныстыру.
Дәрістің жоспары:
1. Қоғамдық теледидардың қажеттілігі мен оның мүмкіншіліктері.
2. Қоғамдық телеарнаны қаржыландыру.
Қоғамдық теледидардың қажеттілігі мен оның мүмкіншіліктері туралы
айтпас бұрын, ең алдымен «Қоғамдық теледидар деген не ?» осыған аздап
сипаттама бере кетейін:
Қоғамдық теледидар – бұл қоғамның барлық мүдделерi, пiкiрлерi мен
көзқарастары көрiнiс табатын және қоғамға маңызды проблемалар көтерiлетiн
эфирлiк алаң. Бұл теледидар ешқандай да олигархтар мен мемлекеттiк
құрылымдарға тәуелдi болмайды, себебi ол қоғамның қаржысына жұмыс
iстегендiктен, қоғамның мүддесiне сай қызмет ететiн теледидар.
Қоғамдық телевизия тәуелсіз, өз бетімен жұмыс істейтін, бұқара
халықтың ортақ ойын білдіретін, ұлттың болмысын, әдебиеті мен мәдениетін,
өнері мен дәстүр-салтын, әдет-ғұрпын насихаттайтын электронды құрал болса
керек.
Әлемде қоғамдық телеарнаның 50-ге тарта түрi бар. Қоғамдық телеарна
модельдерiнiң соншалықты көп болуы әрбiр елдiң өзiне тән ұлттық, саяси,
тiптi әлеуметтiк жағдайына да тiкелей байланысты сияқты. Себебi түптiң
түбiнде қоғамдық телеарнаның қызметiн билiктiң ұстамдылығы мен қоғамның
қалтасы көтеруi тиiс. Десек те, ағылшындық «BBC» немесе жапондық «Эн-эйч-
кей» сияқты қоғамдық телеарналардың басты ұқсастығы – мемлекеттiк
бақылаудан тәуелсiздiгi. Мұндағы басты мәселе – қаржыландыру көзiнде болып
отыр. Қоғамдық телеарнаны мемлекеттiк бюджет немесе саяси-қаржылық топтар
емес, қоғамның өзi қаржыландырады. Өз кезегiнде бұл жәйт халықтың барынша
шынайы ақпарат алуына мүмкiндiк бередi. Қоғамдық телеарнаның қай түрi
Қазақстанға сай? Әлемдiк тәжiрибе не көрсетедi? Мен қоғамдық телеарнаның
әлемге әйгiлi бiрнеше түрiне тоқталуды жөн көрдiм.
Ұлыбританияны қоғамдық телеарнаның Отаны десек, артық айтқандық емес.
1920 жылы лорд Джон Рейт «Би-Би-Си» (BBC) қоғамдық корпорациясының негiзiн
қалап, оның концепциясын бекiткен болатын. Концепция үш мiндетке
негiзделген — ақпараттандыру, хабарландыру және көңiл көтерту. Дәл осы
қоғамдық телеарна Еуропаның өзге де елдерiне үлгi болып, қоғамдық
телеарнаның классикалық моделiне айналды. Қазiргi таңда Ұлыбританияда «BBC»-
дан тыс «Ай-ти-ви», «4 арна», «5 арна» сияқты қоғамдық телеарналар жұмыс
iстесе де, «BBC» корпорациясы осы тектес телеарнаның нағыз классикалық
түрiне жатады. Себебi аталған телеарналар өз күндерiн жарнама мен
демеушiлiктiң арқасында көрiп жатқанға ұқсайды. Ал, «BBC»-дiң қаржыландыру
жүйесi сәл басқаша.
Қоғамдық телеарна дегенде, басты назарға алатын мәселелер – заңнамалық
жүйе, қаржы көзi, бақылау құралы және бағдарламалық саясат. Британияда
қоғамдық телеарналарға негiзделген бiр емес, бiрнеше заң бар. «Хабар тарату
жөнiндегi» соңғы заң 2003 жылы қабылданған. «BBC» телеарнасын қаржыландыру
жүйесi де телеарна ашылғаннан берi қалыптасып келедi. Корпорацияның қаржы
көзi – «лицензиялық төлемақы жинауға» негiзделген. Басқаша айтсақ, бұл
«теледидарға салық» немесе абоненттiк төлемақы болып табылады.
Ұлыбританияның әрбiр тұрғыны жыл сайын абоненттiк төлемақы төлеп тұруға
тиiс. Масс-медианың дамуымен кейбiр сарапшылар бұндай төлемақының
қаншалықты негiздi екендiгiн анықтауға тырысып, «теледидарға салық» түрiн
алып тастау қажеттiгiн де айтып келедi. Бiрақ қазiрше әлемге әйгiлi
телеарна негiзiнен абоненттiк төлемақыға жұмыс iстеуде. Екiншi жағынан,
Британияның ең iрi телекорпорациясының қызметiне мемлекеттiң де ықпалы
мүлдем жоқ деуге болмайды. Себебi телеарнаға бюджеттен де қаржы
қарастырылған.
Негiзiнен әлемде қоғамдық телеарнаны қаржыландырудың бiрнеше түрi
белгiлi. Олар – көрерменнен алынатын абоненттiк төлемақы, мемлекеттiк
субсидиялар, демеушiлiк пен жарнамадан түсетiн қаражат, тағысын тағылары.
Еуропа елдерiндегi қоғамдық телеарналардың ұлттық сипатына келсек, оларды
да бiрнеше түрге бөлуге болады. Бiрiншiден, қоғамдық-құқықтық (Германияда)
телеарналар. Екiншiден, қоғамдық-мемлекеттiк (Францияда) корпорациялар.
Үшiншiден, «колонналар жүйесi» (Нидерланды). Төртiншiден, «солтүстiк
бағыттағы», яғни, коммерциялық телеарналардың демеуiндегi қоғамдық арналар
(Скандинав елдерi). Мұның iшiнде «BBC» телеарнасын қоғамдық телеарнаның
британдық классикалық моделiне жатқызуға болады.
Қоғамдық телеарнаны бақылау жүйесiнде де өзiндiк ерекшелiктер бар. Ең
басты ерекшелiгi — қоғамдық телеарнада қоғамдық кеңестiң жұмыс iстеуi. Бiр
айта кетерлiгi, қоғамдық кеңес мәселесi БАҚ туралы және Телевидение туралы
заңдардағы арнайы баптардың негiзiнде айшықталады.
Бүгiнгi таңда әлемдiк практикада 100 пайызға дейiн, яғни толыққанды
қоғамның қаржысына жұмыс iстеп келе жатқан бiр ғана телеарна белгiлi. Ол –
Жапонияның «Эн-эйч-кей» қоғамдық теле-радио корпорациясы. Ал, басым
бөлiгiнде қоғам қаржысына шығып жатқан телеарналарға Норвегия (99%), Дания
(91%), Германия (82%), Ұлыбританияның (80%) телеарналарын жатқызады. Шынайы
ақпарат алу үшiн аталған елдердiң азаматтары абоненттiк төлемақы төлейдi
немесе теледидарды сатып алған күннен бастап ай сайын арнайы лицензиялық
төлемақы салып тұрады. Жетiспей тұрған қаржы демеушiлiктiң арқасында
өндiрiлiп алынады екен: яки, онда жарнама аз болады немесе мүлдем болмайды,
мемлекеттiк субсидиялар да берiлмейдi. Әрине, міне, осындай мысалдарды
тізбектей беруге болады. Бірақ менің айтпағым бұл емес. Еліміз өзінің
тәуелсіздігінің он сегізінші жылына аяқ басқан тұста қоғамдық телеарнаның
қажеттілігіне көңіл аударып, оған қозғау салса артық болмас деймін. Осыдан
үш-төрт жыл бұрын елімізде қоғамдық телеарна ұйымдастыру мәселесі сөз
болғаны есімде. Тіпті біреулер «Қазақстан» Ұлттық телеарнасы қоғамдық
телеарнаға айналады екен деп те соқты. Осылай қоғамда біраз талас-тартыс
туғызған бұл мәселе бірте-бірте өзінен өзі сөніп қалғандай болды. Мүмкін,
ол кезде қоғамдық телеарна ашу әлі де ертерек пе, еді, кім білсін, әйтеуір
дүр етті де басылып қалды. Ал, қазір оң солымызды танитын адам дәрежеге
жеттік емес пе. Енді бір сәт осы мәселеге қайта айналып соқсақ, халық
пікірін тыңдасақ, «қоғамдық телеарна қажет пе, жоқ па?» деген сұраққа ел
болып жауап іздесек жөн болар еді
Баяндамамды қорытындылай кететін болсам, еліміздің теледидар жүйесі де
бүгінде белгілі бір соқпаққа түсіп, өз жолын тапқан тәрізді. Сол себептен
де еліміз үшін ұлттық деңгейдегі мықты бір қоғамдық телеарнаның болуы қажет-
ақ. Жоғарыда келтірген мысалдарымыздың өзінен-ақ қоғамдық телеарнаның халық
үшін қаншама қажет екенін аңғаруға болмай ма? Аты айтып тұрғандай бұл
телеарна жұмысының барысы халық пен биліктің арасындағы қарым-қатынасты
жүзеге асыруға негізделетіні белгілі. Бірақ, қоғамдық телеарна әр
мемлекетте әр түрлі сипатқа ие. Бар салмақ оның аталуында болғандықтан,
негізгі бағыт қоғамның әр түрлі тап өкілдерімен ашық пікір алмасып, олардың
сұраныстарынан шығу екені баршаға түсінікті болар. Кез келген қарапайым
адамдар үшін қоғамдық телеарнаның мінбері қолжетім болары да сөзсіз. Себебі
қоғамдық телеарнаның табиғаты да осыған бейімделген, ол халыққа ортақ
телеарна.
Елімізде бір кездері көтерілген қоғамдық телеарна туралы мәселе
жаңылыспасам оны қаржыландыруға және басқаруға келіп тірелгені белгілі.
Менің ойымша, бұларды болашақта ретке келтіруге болады. Ең қажеті, қоғамдық
телеарнаның тәуелсіз болып, халықпен тікелей қарым-қатынас орната білуінде
деп түсінемін. Егер қоғамдық телеарна жайлы мәселе қайта көтеріле қалса,
мемлекет осы жағына басымдық беріп, яғни болашақ телеарнаның ісіне
араласпауы дұрыс дер едім. Есесіне, еліміздің Парламенті келешекте оның
жұмысын реттеп, жөнге салуда шешуші рөлге ие болса құба-құп. Ол қоғамдық
телеарнаға қажетті қаражат мөлшерін бекітіп немесе телеарнаның жыл сайынғы
есебін тындап, телеарнадағы бағдарламалар мазмұнын бақылап әрі байытып,
аудиторияның талап-тілегін орындауға әрі оны анықтауға жіті мән беріп
отыратын болса онда бұл мәселені келешекте шешудің ешқандай қиындығы жоқ.
Бірақ, әрине, мұның бір ұшы отандық «БАҚ туралы» заңға келіп тірелетіні
рас. Яғни, қазір оған өзгертулер мен толықтырулар еңгізіліп жатқанынан
хабардармыз. Егер кеш болмаса, қоғамдық телеарна туралы баптар осы заңда
қарастырылса артық болмас еді.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Интернет және спутниктік теледидар
2. Қозғалыссыз көрініс деп нені айтады?
3. Түрлі-түсті телевизияның дамуы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
11 –Дәріс
тақырыбы: Отандық телеарналардағы тікелей эфир ерекшеліктері
Дәріс мақсаты: Отандық телеарналардағы тікелей эфир ерекшеліктері туралы
студенттерге талдап, түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Тікелей эфир-телевидение хабарларының ішіндегі жүгі ауыр хабардың
бірі.
2. Ұлтымыздың тек өзіне тән бояуы мен әзіл-қалжыңын, өзіне тән айшықтарын
бедерлеп беріп жүрген отандық телеарналардағы тікелей эфир
ерекшеліктері.
Тікелей эфир-телевидение хабарларының ішіндегі жүгі ауыр хабардың
бірі. Бұл жерде жүргізушінің кескін-келбеті ғана емес, ой-өрісі,
дүниетанымы, сауаттылығы сынға түседі. Әрине, тікелей эфир хабарларын тек
біржақты қарауға болмайды. Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі
ең кенжесі телевидение саласы әлі көп зерттеуді қажет етеді. Осы диплом
жұмысын жазу барысында қазақ тілінде тікелей эфир хабары қай кезде пайда
болды деген сауалға жауап іздедік. Қазақ телевиденисеі 1958 жылдың
көктемінен бастап алғаш хабарларын таратады. Техникалық мүмкіндікке қарай
сол заманның хабарларының барлығы тікелей эфир арқылы жұртшылыққа жетті. Ал
монтаж телевидение саласына сәл кешірек келді. Екі адамның сұхбатына
құрылған бағдарламалар, көңілді ойын-сауық хабарларының барлығы тікелей
эфирде жүрді. Бірақ интерактивті байланыс болмаған. Оған себеп, цензура
екені даусыз. Сол кездің өзінде футболдан тікелей трансляция болған. Бірақ
футбол тікелей эфирде болғанымен, репортажбен хабардың арасы жер мен
көктей. Репортер көз алдында болып жатқан оқиғаларды баяндап беріп отырады,
егер футбол болса, оның алдында команда құрамындағы ойыншылардың аты-жөні,
өзге де мәліметтері жазылған қағаз жатады. Ол жерден біз репортердің түрін
көрмейміз немесе сауал қоя алмаймыз. Тікелей эфирдегі спорт хабарының өзі
өте көп зерттеуді талап ететін сала. Сондықтан, біз осы диплом жұмысында
қазіргі күні тікелей эфирде өтетін отандық телеарналардағы «Оян, қазақ»,
«Дода», «Бетпе-бет», «Таң жарық», «Кеш жарық» сынды пішіні бір болғанымен,
бағыттары бөлек бағдарламаларға тоқталуды жөн көрдік.
Негізінде аудиторияның психологиялық жағынан эфирге бейімделуі тәулік
аясындағы уақыт мезгілдеріне де байланысты болып келеді. Әлбете, ең әуелі
таңертеңгілік эфирге тән ерекшеліктерге тоқталамыз. Теледидардағы таң - ең
маңызды мезгіл. Өйткені таң қалай басталса, күн солай өтеді. Ауа
толқынындағы таңертеңгілік топтама негізінен 7.ОО ден немесе 7.3О дан
басталып, 9.ОО ге дейін немесе 1О.ОО ге дейін созылады. Таңертеңгілік эфир
адамның өмір ағысын, жүрек қағысын, тіршілік тынысын бейнелумен
ерекшеленеді. Әдетте, адам теледидардағы үн ырғағымен оянады, ертеңгілік
жаттығу жұмыстарын да сол арнада өтіп жатқан жаттығулармен бірге жасайды.
Тіпті теледидар арқылы түрлі ас мәзірін жасауды үйренеді. Егер түсінбей
жатқан жері болса, қоңырау шалып, кеңес сұрайды. Түрлі пайдалы кеңестер
алады. Қазіргі таңда отандық телеарналар ішінде таңертеңгілік шығатын Оян,
қазақ Міне, тікелей эфир құдіреті осы. Қазақ елін «Оян, қазақ» деп ұлттық
аспабымыз домбыраның үнімен оятатын бұл хабар қазір көпшілік көрерменнің
үйінде таңертеңгі 7.3О дан 9.ОО ге дейін қосылып тұрады. Хабар зерліліктен
- зерделікке, кемелдіктен-парасаттылыққа, ұғынықтылықтан-ойлылыққа,
ойлампаздықтан-алымдылыққа ұласқан талантты теледидардың бағын ашты.
«Оян, қазақ»! Тақырып қалай сәтті табылған. Әрі өмірге құштар, әлі де
елең-алаңдағы жастар редакциясының гүл жарған жүректерінен шығып, балаң
аудиторияға бет түзеген ақжолтай хабар. Сәтті табылған тақырыпқа орай
мазмұнды әңгіме, су шайқалмас жорғаның аузымен экранда тоқтаусыз төгіліп
жатса, хабар ажары ашыла айшықтанып, студиядағы қонақтар да, бөлшектен
тұтастыққа айналып, одан бүтін бітім пайда болған шақты көру бір ғанибет.
Әсіресе «Ұйқыашар» деген атқа ие болған көрермен ойналатын интерактивті
сұрақ-жауап танымдық тұрғыдан алғанда халыққа берер пайдасы зор. Бағдарлама
аясындағы «Үздік әндер» топтамасы да қазіргі қазақ эстрадасының шоқтығын
көтеріп, хабардың көркін аша түскен. «Үздік» шыққан әннің орындаушысын
қонаққа шақырылып, оларға көрермендер тарапынан қойылатын жанды сұрақтарда
«Оян, қазақты» өзге хабарлардан көшілгері бастап келеді. Хабар барысында
беріліп отыратын қысқа метражды сюжеттер мен оларға жүргіушілер жасайтын
қысқа қайырмалар да көрермендерді жалықтырмайды. Бірақ, біздің мақсат қазақ
тіліндегі хабар деп сыпыра мақтай беру емес, я, қаралау емес, зерттеуші
және көрермен тұрғысынан сын айту. Алдымен көзге түсетін хабардың түсірілу
алаңы, яғни студиясы. Суретші-декаратор немесе режиссердің әлі де ойлана
түсуін қажет етеді. Таң атты, күн шығып келеді. Философиялық тұрығдан
дұрыс, бірақ тас-төбеңнен төніп тұрған күн, ал астында қысылып, қымтырылып
екі жүргізуші отырады. Екі адам әрең сыйып отырған студияға екі-үш қонақ
келсе, көрермен кімді және нені көріп отырғанынан шатысындай халге жетеді.
Байқауымызша, студия операторлары режиссердің басшылығынсыз дербес жұмыс
істеп кетеді. Кейде понорама (кадрды баяу жылжыту) жасаймын деп, белгісіз,
түсініксіз суретті алып тұрып қалады. Мұны, әрине, телевидение өнерінен
хабары жоқ жалпақ жұрт түісіне бермейді. Ал білген адамға осындай
олқылықтар көзге бірден ұрып тұрады. Бұл, техникалық топтың еншісіндегі
шаруа. Ал шығармашылық топқа келсек, жүргізушілер кейде қонақпен өткізетін
сұхбаттың уақытын тым созып алады. Бағдарлама, ақпараттық, танымдық, ауық-
сазды, интерактивті болғандықтан, студия қонағына 8-1О минут уақыт берілсе
жетіп жатыр. Таң атпай, бетіңе грим салып, шашыңды қатырып, түнімен
ұйықтамаған адамдай сергек түр жасау да өз алдына қиын шаруа. Ең бастысы,
көрерменді ұйықтатып алмай, көңілді отыру керек. Көңілдену деген – эфир
кезінде бар дауысыңмен күлу емес. Бұл бұрынғы жүрізуші Нәзира Бердалыға
қатысты айтылар жайт. Кей хабарда күліп тоқтай алмай отырғанда, өзің
ұяласың. Сондықтан, жүргізушілерге ұстамды да болған дұрыс. Данияр Есен,
Жанар Шәмел, Бақыт, Гүлжазира сынды әлі тәжірибесі толыспаған
жүргізушілердің студия қонағына қояр сауалдары нақты емес. Көрермен
тұрмақ, кейде қонақта өзіне қатысты қойылған сауалды түсіне алмай қалады.
Ондай-ондай хан қызында да болады. Ең бастысы, хабардың іргетасы мен
қабырғасы мықтап қаланды. Ұлтымыздың тек өзіне тән бояуы мен әзіл-қалжыңын,
өзіне тән айшықтарын бедерлеп беріп жүрген сындай хабарлар көбейе түссе,
нұр үстіне нұр болар еді.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Телерадиобағдарламалар функциялары?
2. Модератордың басты ережесі.
3. Телебағдарламаларды редакциялау?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
12- Дәріс
тақырыбы: Телерадиожурналистиканың даму процесінде пайда болған
жанрлар мен пішіндердің әдістемелік сипаты
Дәріс мақсаты: Телерадиожурналистиканың даму процесінде пайда болған
жанрлар мен пішіндердің әдістемелік сипаты туралы студенттерге талдап,
түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Талдамалы жанрлар құрылымы.
2. Тележурналситика жанрлары мен пішіндері.
Жанр дегеніміз – белгілі бір газет, журнал материалдарының, радио,
телевизия хабарларының көріну, өмір сүру формасы. Журналистиканың
теориясында публицистикалық жанрды түрге бөлу былайша: біріншіден, заттың
(нысанның) танымдығы, көріністегі өзіндік ерекшелігі (заметка,
корреспонденцияға – факті мен оқиғаның тікелей қатыстылығы, ал сұхбат пен
рецензияға – бейнелеп көрсетудің тән екендігі); екіншіден, танымдық –
тәрбиелік мақсаттары; үшіншіден, әрекетті көрсетудегі кең ауқымдылық немесе
түйін мен қорытындының ауқымдылығы; төртіншіден, өзіндік айқындаушы –
мәнерлеуші құралдары (әдеби тілі, стилі, бейнелігі) қарастырылады.
Шын мәнінде, телевизиялық шығарма жанрын айқындау – осы айтылған
жайлардағы қандай да бір жекелілік белгілер емес, олардың бәрінің жиынтығы
нәтижесінде болатын құбылыс. Басқаша айтқанда, жанрлық бірлікте болу барлық
төрт белгіге қатысты. Осыдан мынадай шығатын қорытынды, публицистика жанры
(ақпараттық, талдамалы және көркем), тек мынадай жағдайда ғана –
материалдың документальдығы, ойдан шығарылмағандығы, дәлділігімен бөлек
кезеңде, үнемі бір – бірімен байланыста болады. Жанр типін айқындау
кезінде, оны көріністің негізінде жататын құбылыс пен объективтік
процестерге байланысты қарап, айқындаған жөн.
Хабарда журналистер тек қана фактіні баяндаумен ғана шектелмейді, бір
мезгілде оған талдау жасауға ұмтылады, оны басқалармен салыстырады, жағдай
мен құбылысқа баға береді, проблеманы шешу жолдарын ұсынады. Талдамалы жанр
ақпараттық жанрмен салыстырғанда материалды беруде кеңдігімен, ойлауда
ауқымдылығымен, өмірлік, маңызды құбылыстарды зерттеумен айрықшыланады.
Белгілі бір кезеңдегі бір типті фактілерді жинақтау кезінде автор оларды
қорытындылау мен маңызды проблемасын барлық қырынан айқындауға ұмтылыс
танытады. Талдамалы жанрлар заттағы танымдық, нысанды кескіндеу, дәл
белгілеу, танымдық – тәрбиелік міндетімен, оқиғаны кең түрде көрсетуімен,
ауқымды түйін және қорытындысымен, әдеби – стилистикалық құралдар
характерімен, айқындаушы – көркемдеуші құралдарымен де ерекшеленеді.
Жанрдың осы тобына жататындардың ішінде негізгілердің бірі
корреспонденция жанры, онда нақтылы материалда тар ауқымдылығымен
салыстырғанда, аналитикалық планда тақырыптың актуальділігі айқындалып,
қандай да бір проблема шешіледі. Корреспонденция хабарлама түрінде де
болып: онда, шетелдегі тілшілердің хабарламасы, жаңа бір құбылыстар, ғылыми
жаңалықтар өндірістік тәжірибелер әңгіме арқауына айналуы мүмкін. Ол толық
заметканы көз алдымызға елестетіп әрі белгілі бір тақырыптағы материалды
кең қамтуыменен де ерекшеленеді. Талдамалы корреспонденция суреттелген
құбылыстың себебін ашады, мысалы ситуация қақтығыс. Материалдағы фактіні
талдау негізіне көпшілігіне жаңа бір тосын проблемалар әрі саяси өмірдегі
және әлеуметтік – экономикалық саладағы өткір сұрақтар қойылып жатады.
Мұндай корреспонденциялар телепублицистикада қойылымдық деп аталынады. Ал
кейде журналист көрермендермен бірлікте кейбір фактілерді бағалап,
салыстырып, талдап жатады, осының негізінде корреспонденция – толғау өмірге
келеді.
Талдамалы жанрлар құрылымының күрделілігі сонда, мұнда журналист ірі
көлемдегі фактілермен жұмыс істейді. Ол фактілерді әу бастан түрлі
негіздеріне, олардың арасындағы байланыстарына орай жүйелеу, топтау және
классификациялау қажеттілігі келіп туындайды. Шығармашылық процестің осы
кезеңінде фактіні сценарий құрылымындағы сан алуан факторлармен
байланыстыру мәселесі келіп шығады. Ал сценарийдегі тұтастық белгілі бір
концепция, идея және ойлардың негізінде жүзеге асуы мүмкін. Журналиске
бәрінен бұрын фактіні талдау, негізгі проблемадағы қажетті кезеңдерді
айқындау, әрі фактологиялық мәліметтерді таңдау методы қажеттілік болады.
Содан кейін ғана жанрлардағы түрлі бөлімдердің арасын пропорциялы түрде
бөлу кезеңі келіп туындайды.
Тележурналситика жанрлары мен пішіндері газет пен радиода орныққан,
кезеңдер бойында сыннан өткен жанрлар негізінде дамып, орнықты. Газет
жанрлары радионың өзгешелігіне сәйкестеніп, келе-келе радиоэфирге сіңісті.
Радио ағашында радиогазет үлігісінде дамыса, телеэкран спецификасына
тележурнал ыңғайлы болды. Сөйтіп, тележурналстика жанры тележурнал
қойнауынан бастау алып, дамыды. Зерттеуде баспасөз бен кино, радио мен
телевизия жанрларының арасындағы әлеуметтік-саяси, танымдық-тәрбиелілік
функцияларының бір-біріне жақын екендігі ғылыми дәлелденді. Дегенмен,
тележанрларды зерттегенде сюжеттің өн бойындағы көріністі мәнерлеуші
құралдардың бейнені саналуан пішінге құбылтатын ерекшелігіне айрықша назар
аударылды.
Жанр – тарихи категория. Ол әр дәуірде түрлі өзгерістерге ұшырап
отырады. Жанрдың тұрақты белгілері әр дәуірге сәйкес өзгеріп, көптеген
қосымша сипат қабылдайды. Бірақ, сол сипат аса маңызды деп танылмайды,
сондықтан шығарманы белгілі бір жанрға саралауда оның айтарлықтай әсері
болмайды. Бір сюжеттің негізінде түрлі жанрға жататын бағдарламаның
жасалуына дәлел ретінде С.Оразалиновтың «Сұхбат» хабарын атауға болады. Ол
әдебиет әлеміндегі сирек тұлғалардың фильм – портреті түрінде берілсе де,
онда сұхбат, әңгіме, сөз, очерк белгілері кездеседі. Әр жанр өзінің
композициялық және көркемдік әдісімен фильм-портретті өзінше бедерлейді.
Осының бәрінде сұхбат жанры үстем бола отырып, бірде ол портреттік очерк
түрінде баяндалса, енді бірде деталь, эпизоттармен толығып, әңгіме жанрында
баяндалған. Демек, әр жанр хабарды өзіндік әдіспен өзге жанрларға
айналдырған деп түйіндеуге болады.
Жанрдың эволюциясын жүйелеу де кезең, уақытпен үндес келіп отырады.
Ғалым В. Ученова «Жанрлардың арасындағы баю, өзгеру үрдісі 70-ші жылдардың
орта шенінен басталады»,-дейді. В. Ученова жанрлардың диффузиялануын
олардың бір-бірін байытуы әрі адамдардың өзін қоршаған ортамен
байланысындағы қатынастың күрделене түсуімен бірлікте қарастырады. Адам
санасындағы үздіксіз өзгеріс те жанр элементінің публицистика мәтініндегі
ішкі сипатына өзінің әсерін тигізеді. Оған дәлел-есеп, сұхбат,
корреспонденция, репортаж ақпараттық талдау аймағынан шыұуға ұмтылыс
танытса, жрналистік зерттеу, пресс-релиз, әңгіме, болжау бүгінде жанрлар
құрамында бірлікте қарастырылып келеді.
Зерттеуші Б. Чесноков эфирдегі хабарларда газет жанрларының түгелдей
кездесетіндігін айқындап, «Теледидардағы рецензия, аннотация, сыни-
библиографиялық шолулар газетке тән, олар теледидарға жасанды түрде
кіріккен жанрлар болып табылады…Осы тектес жанрларды баспасөзге қалдырған
орынды»,-дейді. Осы ретте газет, радио және теледидардағы жанрларды
салыстыра зерттеген профессор М. Барманқұлов «Теледидарда жаңалықтар
редакциясының қызметкерлерін ақпаратты-диктор, ЖТС, фото әлде синхронды
кинопленка не бейнемагнитті жазба әлде студияға шақырылған адманың сөйлеген
сөзін, әдіс – тәсілдердің қай түрімен беру қажет деген мәселе
толғандырады. Осының әрбірінің өзіне тән пішіндік қана емес, әрі мазмұндық
жағынан да айтарлықтай ерекшеліктері бар», - дейді. Сондықтан телевизияның
орасан зор мүмкіндігі режиссер мен продюссерде шағын сюжет не хабарда
жанрлар мен пішіндердің алуан түрін паайдалану құралдарының мол екендігі
пайымдалды.
«… Жанр дегеніміз – дамып отыратын түсінік. Кешегі жанр бүгінгіден
басқаша болып еді, ал ертеңгі күнгі оның сұлбасы тағы да өзгеше көрінуі
мүмкін», - дейді М. Барманқұлов. Публицистиканың түрлік келбетінің үнемі
өзгерісте болатынына осы пікір дәлел. Материалды даярлау кезінде әрекеттегі
көріністі көрермен кө алдына келтіру үшін журналист сан алуан әдіс-
тәсілдерді пайдаланады. Олар: рациональды-теоретикалық, көркем-
публицистикалық әлде түсінік пен бейненің бірлігі болып табылады. Осы
өзгерісті алуан жанрдың газеттенрадиоға және теледидарға өткен кезең, уақыт
аралығымен байланыстыра қарау қажет деген пікірге тоқталуға болады.
Жанр табиғатындағы өзгерісті өмірдің өзі тудырады. Бұл жанрлар
эволюциясындағы алғашқы және басты себеп болып табылады. Егер 60-шы жылдары
телевизиялық журнал танымалдыққа ие болса, 70-90 жылдары хабар, әңгіме,
сұхбат, репортаж, очерк, шолу жанрлары, ал 1990-2000 жылдары түсініктеме,
пікірталас, тікелей хабар, теле-думан үстемдікке ұмтылыс танытты. Сөйтіп
жанр табиғатының эфолюциясын қоғамның даму процестерімен байланыстыра
қарастырған орынды болып табылады.
Ғылыми еңбектерде зерттеушілер эволюция ұғымын белгілі бір жүйенің бір
қалыптан екінші қалыпқа келуі, оның бұрынғы қалпының айтарлықтаймерзімде
біртіндеп өзгеруі нәтижесінен болады деп түсіндіреді. Сондықтан, жанр
эволюциясы да газет пен радиодағы өз қалпы мен пішінін өзгерте, түрлендіре,
экран заңдылығына ыңғайлана отырып, баийды, өзгереді деп түйіндейік. М.
Барманқұлов жанрлар эволюциясын: «а) жойылу (декрет, мәлімдеме, манифест,
декларация), ә) қайта келу (репортаж, сұхбат), б) қайта түрлену және жаңа
мазмұнмен толығу (публицистикалық шолу), в) дәстүрлі жанрлардағы өзгеріс;
г) жанрдың басқаша мағынаға ие болуы», - деп түсіндірді. Жанр эволюциясын
да біріншіден, уақытпен, екіншіден, бейнелеуші құралдармен, үшіншіден,
жанрдың атқаратын функциясымен байланыстыра қарастыру керек деп байлам
жасайды.
Телеэкран заңдылығына ыңғайланған жанрлар мен пішіндер бірте-бірте
көрермендерге таныс бола бастады. 1958-1990 жылдардағы телехабарлардың
негізгі пішіндерін: телевизиялық жинақ, телеплакат, лекция, телевизиялық
анықтама, телеспектакль, телепастановка, телетолғау, телевизиялық клуб,
телефестиваль, телеальманах, телеконференция, телеэкспедиция,
телевикторина, телекалендарь, телевизиялық рейд, киносаяхат, кинопанорама,
калейдаскоп, көрермендер хаттары, анкета, эстрадалық программа, концерт-
әңгіме, поэзия театры, лирикалық минуттар, фильм-концерт, фильм-спектакль,
пьеса-хроника, телекөрермендердің сұрақтарына жауаптар, жиналыс,
конференция, лекторий, косултатция, музыкалық-әдеби викторина, музыкалық
сәлемдеме, әдеби-музыкалық композиция, әдеби театр, поэзи театры, драмалық
телеқойылымдар, музыкалық телеқойылымдар, шығармашылық портреттер, театр,
кино қойылымдарына қысқаша аннотация, эстрадалық программалар құрады. Ал
1958-1990 жылдардағы жанрлар ретінде тележурнал, телехабар, тележаңалықтар,
телехроника, телеәңгіме, телешоу, телеочерк, пікірталас, баспасөз
конференциясы, телесұхбат, корреспонденция, суреттеме, телефельетон,
телефильмді атауға болады. Жанрлардың эволюциялануы да техниканың өсуі,
аудиторияның әлеуметтік құрамының өзгеріп отыруы, қоғамның жаңа пішіндері
қажетсінуі, арналар функциясының өзгеруі, шығармашылық және техникалық
топтың ізденісінен жетіліп отыратындығын айтуға болады.
50-60 жылдары теледидарда пішіндердің кейбір экран спецификасына
ыңғайласа өмір сүрсе, енді біреулері жоғалып жатты. Алпысыншы жылдары
телевизиялық журнал болашағы мол деп танылды. Телевизияға пішін іздеу
кезінде алғашқы қадамдар телевизиялық журнал ретінде алып келді… Хабардағы
осы пішін көрермендер сүйіп көретін игілікке ие болды. Себебі теледидар
өзінің қоғамдағы әлеуметтік міндетін орындай отырып, журналистиканың
басылым түрінде бұрыннан белгілі тақырыптық, әртүрлілік, материалдағы
жекелікті журнал түріндегі пішіннің өн бойына жинақтап, оны экранға қайта
ыңғайластырды.
Алайда, телехабардың құрылымына біртіндеп ақпараттық-публицистикалық
жанрлар енгізілді: көркем-публицистикалық жанрларды игеру басталды:
телевизиялық хабарларды дербестендірудің алғашқы әрекеті іске асырылды;
телекиноның бастапқы базасы жасалды; оқу-білім бағытындағы бағдарламалар
туындады. Солай етіп, аудиторияның белнгілі бір топтарының сұраныстарын
қанағаттандыруға бағытталған хабардың теледидарға арналған жаңа түрлері
табысты игеріле бастады.
1966 жылы Өскемен телестудиясы «17 жастағылар клубы» хабарын
ұйымдастырды. Хабар мазмұны жағынан «брейн-рингпен» үндес, әрі пішіні
жағынан оған жақын. Мысалы, Орталық теледидарда 90 жылдары өмірге келген
«Не? Қайда? Қашан?» телебағдарламасы «брейн-ринг» пішініне ұқсас. Алайда,
«17 жастағылар клубы» көрермендер командасымен емес, өз араларында бір-
бірімен оайнады. Хабарда студияға мектептің жоғары сынып оқушылары мен
жұмысшы жастар шақырылған. Телешығармашылық топқа осылардың интеллектуалдық
ой-өрісінің кілтін табу үшін, олардың педагогикалық білім саласынан
хабардарлығына барлау жасау қажет болды. Оған қосымша сценарийдің өн
бойындағы мазмұн мен идеяның тұтастығы да сақталды.
Телеэкрандағы хабарлардың тәрбиелік рөлімен бірлікте, аудиторияның күн
санап өсіп келе жатқан талап-тілегін ескеру де маңызды болды. Телевизиялық
альманах «Дидарда» замандастар жайлы микроочерк, суреттеме, жастармен
сұхбат, әңгіме, репортаждар, республика комсомолының өмірі жайлы сюжеттер
берілсе, жасөспірімдерге аранлаған «Өзіңді өзің таны», студенттерге
арналған «Аудитория», жас ғалымдардың телевизиялық клубы «Ньютон алмасы»,
«Сөз сұраймын» рубрикасының негізінде пікірталас түріндегі хабарлар
ұйымдастырылды.
1985-тің лебімен ере келген жариялылық, қайта құру да телеэкранға
өзгеше тыныс, жаңа леп әкелді. «Тілден шідер, ойдан бұғау» алынған кезең
тележурналистер үшін ізденіске толы болды. 1991-2004 жылдардағы
шығармашылық топтың ізденісі нәтижесінде: телеанкета, телевикторина,
телеүндесу, теле канферансье, телеакция, телеклуб, телекүнделік,
телесаяхат, телеқадағалау, телебәйге, телекурьер, телеэкспедиция,
тележаршы, телекөрсетілім, киноконцерт, Депутата арнасы, Үкімет арнасы,
киносаяхат, телеойын, деректі хикая, теле-шоу, супер шоу, интеллектуалдық
думан, интерактивті бағдарлама, пікірлесу клубы, саяси сараптама,
сараптау, моноспектакль, мультоптама, бейнефильм, бейнебаян,
бейнеантология, бейнеклип, кешкі бейнесалон, лингвистикалық телеолимпиада,
этнографиялық телеолимпиада, әдеби телеолимпиада, аңдатап, саяси жарнама,
журналистік зерттеу, жарнама, реалити-шоу, естелік-эссе, сыр-сұхбат,
экологиялық бағдарлама, мөлтекспектакль, тарихитип, көбікті опералар,
триллер, суперинтеллектуалдық телеойын, авторлық бағдарлама, триада:
жаңалықтар-кинокөрсетілім – думан пішіндері экранда орнықты. Тәуелсіздік
кезеңіндегі экран жанрлары – телесұхбат, телеәңгіме, телеочерк,
телерепортаж, түсініктеме, баспасөз мәслихаты, пікірталас, анкета түрінде
көрініс табуда.
Жариялықтан кейін телеэкранда «бейнеклип» пішіні көріне бастады.
Бейнеклип – жарнама, әндер әрі әнді орындаушылар. Бейнеклипте алдымен
музыканттар режиссерді іздестіріп, онымен одақ құрады да, оқиға одан әрі
сценарий актерлерді таңдау, түсіру, монтаж түрінде өрбиді. Осы процестер
режиссерден күш-жігер мен ойлампаздықты, шеберлікті талап етеді. Алайды,
отандық бейнеклиптердің сәтсіздігін қысқа көріністер көп болған сайын, ол
бейнеклип дәрежесіне сәйкестенеді деген режиссер ұғымының негізсіздігінен
іздестіруге болады.
Телевизиядағы «журналистік зерттеу» пішіні ғалымдар назарына кештеу
ілінді. Осы пішін қазақ теледидарында 80 жылдардың орта тұсында
Қ.Қорғановтың «Бір хаттың ізімен» хабары негізінде телеэкранға орнықты.
Зерттеуші Қ. Тұрсынов: «Журналистік зерттеу журналист тарапынан болатын күш-
жігер, идея және ұсыныссыз жарыққа келмейді»,-дейді. Себебі, журналист
материалдарытерей ірі жан-жақты зерттеу нысанына айналмағандықтан
хабарларда үстірттік, асандылық белең алды. Журналистік зерттеуде автордан
талант пен сезімталдылық, әрі осы саланың заңдарымен таныс болу, әрі өз
материалын дерекке негіздеу қатаң талап етіледі. Автор «Бір хаттың ізімен»
хабарын көрермендер хаттарының желісімен жасап, онадағы көтерілген мәселені
нысанаға барғанға дейін тыңғылықты зерттеп, оқиға орнына арнайы топпен,
барып, іске жан-жақты қанығып, кейін студияға оған қатысы бар ұйым, мекеме
басшыларын шақырып, келелі әңгіме қозғады. Журналист деректен алшақтамай,
біреудің ар-намасын орынсыз аяққа таптамай, болғанды болған күйінде баяндай
отырып, журналистік зерттеу әдістеріндегі: алдын – ала тексеру, деректер,
салыстыра талдау, бақылау, сұхбат түрінде хабарда жүйелі түрде көрсете
білді.
Қазіргі заманғы радио журналистикада қолданылатын пішіндер
1. Радиожурналистика қалыптасқаннан бері өзіндік мәнін жоғалтпаған,
қазіргі таңда жиі қолданылатын пішіндердің бірі – радио үндесу.
Радио үндесу – негізінен бірнеше қалалардың немесе облыс
орталықтары мен астаналардың арасында телефон желісі арқылы жүзеге
асады. Бір кездері радио үндесу арқылы да маңызды міндет атқарды.
Толып жатқан мәселелердің түйінін шешетін радио журналистиканың
өткір де өзекті тәсілі болғаны рас. Мәселен: Н. Омашев өз еңбегінде
мынандай мәлімет келтірген “30 ж. Радиода пайда болған хабарлардың
тағы да бір пішіні – радиоүндесулер”. “Радиоүндесулер облыстық,
республикалық және жалпыодақтық ауқымда жұмысқа оперативті басшылық
жасаудың қуатты құралы болады. Радиоүндесудің объектісі тәжірибе
алмасу, үлгілі жұмысты көрсету, актуальді мәселелерді барынша жедел
шешу және т.б. көптеген жайлар еді”.
Уақыт өте келе радиоүндесу санаулы минуттардың ішінде болып жатқан
оқиғаларды қысқаша баяндайтын, сондай-ақ болған істің себебін мән-жайын
анықтап келешектегі шешімі туралы жөн-жоба туралы хабарлар ететін таза
хабарламалық сипатқа ие болады. Қазіргі таңдағы радио үндесудің уақыты
шашамен 2-8, әрі кетсе 10 минут аралығында болып келеді. Егер бір ғана
оқиға туралы баяндалған болса радио үндесу 2-4 минуттан аспауы тиіс. Бұл
жағдайда негізінен радио үндесу студиядағы жүргізуші мен тілші арасында
өтеді. Ал, егерде радио үндесу белгілі бір күн тәртібіндегі өзекті
мәселелерге арналса онда, облыс немесе басқа қалалардан байланысқа шығатын
тілші сол мәселелерге жауап беретін қызметкерді хабарға қатыстырады. Осы
орайда студиядағы жүргізуші де негізгі тақырыпқа сәйкес белгілі дәрежеде
мәселелерді шешуге көмектесетін лауазым иесін студияға шақырады. Мұндай
радио үндесу 10 минутқа созылуы мүмкін.
Радиодағы 2-ші пішін қазіргі кездегі Баспасөз мәслихаты. Мұнда
журналист жетекші роль атқарады. Ол ең алдымен тақырып таңдайды. 2-ден
стуидяға шақыратын қонақтың кімдер болатынын анықтайды. 3-ден БАҚ-ның
өкілдері қоятын сұрақтардың тізімін жасайды. 4-ден телефон арқылы келіп
түсетін көпшіліктің ұсыныс пікірлері мен сұрақтарын іріктейтін редакторды
тағайындайды. Тікелей эфирде баспасөз мәслихатын өткізу үшін жауапты қызмет
атқарған маман дыбыс инженері болып табылады. Баспасөз мәслихаты тікелей
эфирде телефон желісі арқылы ұйымдастырылғандықтан оның техникалық тұрғыдан
ақаусыз, яғни кемшіліксіз өз дәрежесінде өтуі үшін “дыбыс инженері”
техникалық нормалардың сақталуын жіті қадағалауы шарт. Тікелей эфир
баспасөз мәслихатын өткізу кезіндегі жауапты жұмыстың бір бөлшегі музыканың
жүргізушіге, яғни диджейге жүктеледі.
Диджей - баспасөз мәслихатын жүргізген журналистпен ақылдаса отырып
тақырыпқа қатысты музыка таңдап алдын-ала қай тұста қалай берілген
белгілейді. Соған қарамастан баспасөз мәслихаты өтіп жатқан кезде олардың
тасып жатқан өзгерістерді ескеріп, музыканы қолданғанда өте мұқият болуы
қажет. өйткені орынсыз берілген музыка эфирдегі әңгіменің берекесін
қашырып, тыңдаушыны тақырыптан ауытқытып алуы мүмкін.
Саунд-дизайнер – тікелей эфир баспасөз мәс-н тақырыптық тұрғыда
айқындап мән-мағынасын ашып көрсету үшін қызмет ететін роликтер мен
джинглдарды жасайтын жаңа мамандық иесі саунд-дизайнері. Тақырыпқа сәйкес
журналист ұсынған қанатты сөздер мен ой орамдары актерге немесе әншіге,
өнер адамдарына орындатып оны компьютерлік тәсілмен өңдеп эфирге ұсынатын
саун-дизайнер. Тікелей эфир процесс ретінде қайталанбайтын құбылыс.
Сондықтан да бір рет жасалған роликтер барлық уақытта бірдей қайталау
ұсынуға кем бермейді. Бас мәс-е қатысты жаңадан роликтер мен джинглдер
әзірленуі тиіс.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. ТД-дың қоғамдағы орны
2. Қазіргі заманғы радио журналистикада қолданылатын пішіндер.
3. Монтаждың түрлері
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
13- Дәріс
тақырыбы: Теледидардың басқа БАҚ-нан айырмашылығы мен ұқсастығы
Дәріс мақсаты: Теледидардың басқа БАҚ-нан айырмашылығы мен ұқсастығы туралы
студенттерге талдап, түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Радио – ақпарат таратады, құлақтандырады.
2. Телевизия – оқиғаны, болмысты көрсетеді.
3. Газет-журнал – деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді.
Радионың басқа да бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара байланысы туралы
сөз қозғалғанда, алдымен оның міндеттері сараланып шығады. Бүгінгі БАҚ
жүйесі жетіліп, қалыптасқан жағдайда оны төмендегідей тұжырымдауға болады:
радио – ақпарат таратады, құлақтандырады;
телевизия – оқиғаны, болмысты көрсетеді;
газет-журнал – деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді;
Интернет – ақпаратты сан қырынан көрсетеді, мәтін, дыбыс пен бейне
тұтастығынан тұруы да мүмкін.
Интернеттің жөні бөлектеу және ол техникалық ерекшелігінен туындайды.
Дегенмен, Интернеттегі ақпараттық жүйе қалыптасу үстінде, өзіндік белгілері
толық айшықталған жоқ. Оның үстіне Интернет жалпы ақпарат мұхиты да, оның
ішіндегі маңызды ақпарат, әсіресе БАҚ ұғымына сәйкес ақпарат шағын аралдай
ғана. Бірақ, компьютерлік желідегі ақпарат тасымалының динамикасы, өсу
үрдісі өте қарқынды болғандықтан болашағынан көп үміт күтеміз. Осы
жағдайларды ескеріп, дәстүрлі БАҚ пен радио арасындағы байланыстарға баса
назар аударамыз.
“Информация” мағынасын кең көлемде алғанда, оған хабарлаудың кез
келген түрі жатады. Алайда, “телевизиялық информация” журналистиканың
телевизиялық хабарларында қалыптасты. Ол көпшілігінде жаңалықтарды тарату
кезінде қолданылады.
Теледидардағы ақпараттың бай тәжірибесінің, жанр қалыптастырудағы мол
традициясы. Телевизиялық информация жанрының көпшілігі. Телевидениеге-газет
пен радиодан – репортаж, интервью, комментарий және т.б. келді.
Саяси ақпараттарға қойылар басты талаптар-жеделділік әрі дер
мезгілінде көрерменге жетуі. Актуальды информацияны іріктеу күрделі әрі
ауыр жұмыс. Қашан, қайда, кімді, не үшін деген сұрақтарға жауап ізделуі
тиісті. “Сіз саяси ақпаратты қай көздерден аласыз” деп сауалнама
жүргізілгенде оған 71,8 % радио, 74 % газет, 91,4 % “телевидениеден” деп
жауап берген.
БАҚ – оның ішінде телевидениеде, радио және басқа көпшілік
аудиторияға әлеуметтік, саяси, экономикалық ақпараттарды түрлі әдістерімен
жеткізеді. Газет-баспа сөзі, радио-сөйлеу және дыбыс, телевидение – осы үш
“триаданың” сөз, дыбыс және көріністің тоқайласқан арнасы. Теледидарды
өзгелерден ерекшелейтін қасиеті оның бейнелік қатарларында. Бүгінде
таңбалар жүйесінде, оның ішінде БАҚ тілінде экспоненциялдық өсім байқалуда.
Электронды БАҚ-ның ғасырында теледидар адамды сөйлеуге тағы да мәжбүр етті.
Осыдан келіп, теледидардағы жанрдың-монологтық және диалогтық екі негізгі
тобы өмірге келді. Қоғамдағы саяси, экономикалық және әлеуметтік даму осы
екі топтағы жанрлардың дамуына кең жол ашты.
Телевизиялық бағдарламаларға талдау, диалогтық жанрдағы топта: а)
үрдіс даму, ә) көрермендер әңгімесінен баяулап жүретін айтыс, пікір таласты
толықтырып отыру. Монологтық жанрдағы топта: а) көпшілік аудиториясына
сөйлеу жүйесі, ә) сырттайғы әңгімелесу жүйесі; б) телекөрермендердің үшінші
болуға ұмтылысты.
Диалогтық және монологтық жанрлар тобын классификациялауды үш топқа
бөлу: ақпараттық, көңіл көтерушілік және танымдық-ағартушылық әрі көңіл
көтерушілік.
Ақпараттық жанрда: саяси, экономикалық мәдени, деректілік
тақырыбындағы бағдарламалар.
Көңіл – көтерушілік жанрда: спорт, музыка, лотерея, шоу-викторина,
ойындар, балалар хабарлары, кино, спектакль, мультипликация, концерттер.
Үшінші топта – осы екеуіндегі жанрлар тобына жататындар топтасады.
Ақпарат бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдары рыногындағы ең
құнды, әрі ең өтімді тауар. Ақпарат құралдарының ролін зерттеп жүрген
ғалымдардың қазіргі уақытта “ақпараттық қоғам” деген тезисті ұсынып
отырғаны мәлім. Қазіргі таңдағы ақпарат беру әдісі, бұрынғы әдістен тым
алшақ, мүлде жаңаша сипатқа ие болып отыр.
Мұның өзі қазіргі ақпараттың уақыт кеңістігін еркін, әрі батыл, әрі
көз ілеспес шапшаңдықпен билеп алуына байланысты. Басқа барлық бұқаралық
ақпарат құралдарымен салыстырғанда радионың қалың аудиторияны қамтитындығын
жұртшылық мойындайды. Өйткені, тек қана радио аудиторияны барлық болып
жатқан оқиғалармен жедел ақпараттандыруға қабілетті. Себебі, дауыстың және
есту қабілетінің көмегімен берілетін, сондай-ақ, қабылданатын ақпарат
көлемі көз, яғни, көру қабілеті арқылы қабылданатын ақпараттан үш есе артық
екенін ғалымдар әлдеқашан дәлелденген. Демек, ақпарат әлеміндегі радионың
алатын орны айрықша. Ендеше, эфирден берілетін жаңалықтар желісіне
қойылатын талаптар да күшті. Радиожурналист мына төмендегі мәселелерді
білуге міндетті:
1. Жалпы журналистиканың құқықтық негіздерін.
2. Радиожурналистиканың қоғамдағы орны мен ролін.
3. Радиожурналистика шығармашылығының ерекшеліктерін.
4. Жедеғабыл жаңалықтар желісінде берілетін материалдарды әзірлеуде
тілдің барлық мүмкіндіктерін белсенді түрде пайдалану арқылы өз
ойын стилистикалық тұрғыда дұрыс жеткізе білу жолдарын.
5. БАҚ қызметін ретке келтіретін заңдарды білу және басшылыққа алу
керек екенін.
Сонымен қатар, бұл лекцияда жаңалықтардың жеделдігі, уақыт мөлшері,
сиымдылығы, өзектілігі, нақтылығы, эфирден берілу сипаты, соған сәйкес
техникалық құралдары (ұялы байланысты, телефон желісін, тон-вагенді)
пайдалану әдістері туралы түсініктеме беріледі.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. БАҚ – оның ішінде телевидениеде, радио және басқа көпшілік аудиторияға
әлеуметтік, саяси, экономикалық ақпараттарды түрлі әдістері арқылы тарату
2.“Телевизиялық информация” қашан қалыптасты?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
14- Дәріс
тақырыбы: Теледидардағы жастар хабарлары
Дәріс мақсаты: Теледидардағы жастар хабарлары туралы студенттерге талдап,
түсіндіру.
Дәрістің жоспары:
1. Бүгінгі теледидардан жастарға ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы.
2. Жастар редакциясының ұйымдастырушылық қабілетін, қоғамдық пікірді
қалыптастырудағы белсенділігі.
Бүгінгі теледидардан жастарға ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы, темірқазығы – Қазақ теледидары жастар
редакциясының тарихында құнды дүниелер мен айтуға тұрарлық естеліктер аз
емес. Тарихи бастауларына бойлап, көз жүгіртелік (сөз болатын бағдарламалар
жайлы деректер Қазақстан Республикасы Орталық мұрағатының 1489-қорынан
алынды).
Қоғамдық өзгерістердің нағыз жаршысы бұқаралық ақпарат құралдары
болғандықтан, ол қоғамдық формациямен тікелей байланысып, оның әр сатысында
жаңа мазмұн, жаңа түрге ие болады. Кеңес Одағы тұсында бұқаралық ақпарат
құралдарының социализмді жырлағаны ақиқат. Алайда бір ғана коммунистік
партия үстемдігін жүргізіп тұрған сәтте оған “партияның қолшоқпары болдың”
деп айып тағу әділетсіздік болар еді. Теледидардың ойдағыдай дамып,
жетілуіндегі социализмнің қосқан үлесін жоққа шығара алмаймыз. Бұл тұстағы
жастар бағдарламасының насихаттық рөлін ерекше айтамыз. Қоғамдағы елеулі
оқиғалардың бәрі де экран бетінен көрініс тапты. Жастар редакциясының
ұйымдастырушылық қабілетін, қоғамдық пікірді қалыптастырудағы белсенділігін
“Құрдастар” мен “Ровесникидің” ұйымдастыруымен жыл сайын өткізіліп отырған
республикалық “Жолдас” фестивалі, “Жас жігер” телеэнциклопедиясы, жастар
телехабарлары нәтижесінде көптеп құрылған республикадағы комсомол-жастар
бригадалары, екпінді құрылыстардан көруге болады. “Құрдастардың” тарихи
қойнауы тұрақты топтама хабарларға толы. Жыл он екі ай бойы үзбей
берілетін, бірінен екіншісіне жалғасып жатқан 50-ге жуық топтамалардың
әрқайсысынан-ақ жалынды жастық жігерді, қажырлы еңбек пен қауырт қимылды
кездестіреміз. Бір тақырыпты әр қилы қырынан бүге-шігесіне дейін талқылап,
тұжырым жасап, ой түйген айдар, хабарлар топтамасынан өзге телеклуб,
тележурнал, телеальманах, телеспектакль, телеинсценировка, телеанықтама,
телекалендарь, телеплакат, телетолғау, телевикторина тәрізді әр алуан
пішіндер теледидар табиғатына лайықталып, өзіндік түрге ие болды. Жастар
редакциясының студиясы әдебиет пен өнердің, білім мен еңбектің қасиетін
таразылаған киелі мекенге айналды. Ұлы Абай, Шоқан,Ыбырайдың ғылымның әр
саласындағы еңбектеріне кеңінен тоқталып, мұраларын зерттеуші ғалымдардың
пікіріне сүйене отырып, олардың өмірлерінің жастар үшін ерекше үлгі
тұтарлық өнеге екендігін дәлелдеп, телекөрермендерге тағылым бере алды.
“Лениншіл жас” (қазіргі “Жас Алаш”), “Жалын”, “Арай”, “Балдырған”
журналдары, сондай-ақ “Жалын” баспасы қызметкерлерімен жиі, қызықты
кездесулер ұйымдастырып, тақырып таңдау, кейіпкер іздеу, табу т.б.
шығармашылық ізденістер хақында танымал ақын, жазушы, журналистер сөз
тізгінін алған-ды. Жастар студиясының қасиетті төріне кімдер келіп, кімдер
кетпеген. Асыл сөздің арнасы тарихтың бір қойнауында қатталған күйі қалып
қойғандай. Қазақ теледидары жастар бағдарламалардың алтын діңгегі, қайнар
бұлақ бастауы. Кеңестік қызыл империяның күйреуі, саяси-экономикалық
сілкіністер, қоғамдық-экономикалық қатынастардың өзгеруі хабарлардың
идеясын өзгертіп, мазмұнын жаңартса да, түрі, мақсаты өзгермек емес, ол –
жастардың тіршілігі, ойы, арманы. Ол – болашақ ұрпақ тәрбиесі. Жетілген
жаңа ақпараттық технологиялардың ішінде теледидардың орны ерекше. Сондықтан
жастарға арналған телехабарлар жарқын, өнегелі мазмұнымен жетіле берері
даусыз. Жастар бағдарламасы жоғары білімдік деңгейі мен қоғамдық-саяси
белсенділігін көрсете отырып, жастардың үлкен өмірге жолдама алуына
көмектесті, олардың табиғатына сай бағыт-бағдарын анықтады. Ертеңгі ел
басқарар жас азаматтардың бүгінгі дүниетанымы, өмірдегі күрделі
құбылыстарға деген көзқарасы, болашақ жас мамандардың арман-мақсаты, ой
елегінен өткізер өлшемдері, көкейкесті ашық әңгімесі бүгін де жалғастығын
табуы тиіс. Өйткені Жастар редакциясының жастарды тәрбиелеудегі жылдар
бойғы жүйесі қалыптасқан. Өткенсіз – бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің мәні
болмақ емес. Дәуірлер арасындағы сабақтастық пен жалғастық, тарих тағылымы
мен болашақты бағамдау рухани дүниенің құлдырауына жол бермесі анық. Жастар
редакциясының соқтықпалы, соқталы жүріп өткен жолында аты неше рет
өзгергенімен, заты өзгерегн жоқ, жастардыкі болды. Уақыт рухына сай
тақырыбы мен мазмұны өзгерсе де, мақста-мүддесі өзгерген жоқ. Сондықтан
бұрынғы жастар бағдарламасы мен бүгінгі жастарға арналған хабарлардан
ұқсастық табарымыз әбден мүмкін.
Жастардың көзқарасын, белсенді өмірлік бағытын қалыптастырып,
тәрбиелеудегі теледидардың рөлін зерттеудің әлеуметтік және саяси мәні бар,
мұндай бағдарламалардың мақсаты қашан да күрделі, арқалар жүгі ауыр. Себебі
жас көрермендер – оңы мен солын жаңа аңғарып, өмірдің кілтін жаңа алғандар.
Олардың табиғаты еліктегіш, сенгіш.
Қазақ теледидарына жаңа пішін, түр енгізген жастар бағдарламасы
хабарларының озық ойлы парасатты азаматтар тәрбиелеп, қоғамдық ойды
қалыптастырған халықтық сипатын ерекше айтуға болады, ол шын мәнінде
жастардың «көзі мен құлағы және тілі» бола білді. Жастар редакциясының 50
жылдық тәжірибесі теледидардың шығармашылық зор мүмкіндіктерін көрсетті,
оның жүріп өткен ізі мен мол тәжірибесі бүгінгі бағдарламаларға үлкен
үйрену мектебі болары даусыз. Олай болса, жастарды тәрбиелеуде теледидар
мүмкіндігін пайдалану үшін бай тәжірибесін өнеге тұта отырып, бүгінгі
хабарларды жоғары деңгейге көтеруіміз керек. Әйтсе де, өзіндік өшпес тарихы
бар деп ауыз толтырып айтқанымызбен, жетіспейді деген желеумен магниттік
таспадағы хабарлар өшіріліп, үстіне басқа хабар жазылғандықтан, Қазақ
теледидарының қорында жастар редакциясы тарихының көнекөз санаулы жазбалары
жетімсіреп тұр. Қандай құнды дүниелер еді десеңізші... Өкініштен
өндіреріміз шамалы болғандықтан, барды бағалап, қастерлеп, қанағат тұтуға
тура келеді.
Жастар бағдарламалары көптеген қызықты хабарлар топтамасы, айдар,
тақырыптық жеке хабарларды қамтиды. Жастар редакциясы шығармашылықтың соны
әдістерін меңгерген, телекөрермендерге әр түрлі психологиялық тәсілдермен
әсер етіп, хабардың қабылдау мүмкіндігін арттырған, аудиторияны сендіре алу
қабілетін, батылдық, шыншылдығын көрсеткен. Сатиралық, публицистік
тұрғыдағы төл туындыларынжасай білген. Жастар бағдарламасының маңызы өз
дәуірінің жыршысы бола отырып, жастарды еңбекке үндей білді, ұлттық
тәрбиені сіңіріп, әдебиет, мәдениет, өнерді насихаттады. Телекөрермендермен
етене жақын араласып, жаңашыры болды, тұрақты аудиториясын қалыптастырды.
Жастардың көкірегіндегі мәселелерді толғап, ашық сырласты. Әлі де Қазақ
теледидарының жастар бағдарламасы іскерлік, жан-жақтылық, төзімділік,
имандылық, инабаттылық тәрізді қасиеттерді көгілдір экран арқылы жастарға
арнайы берері даусыз.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. «Хабар» арнасындағы жастар бағдарламалары
2. «Қазақстан» арнасы және ондағы тұрақты айдарлар
3. Жастар хабарлардың берілу тәсілі
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
15- Дәріс
Телерадиодағы хабарларды мазмұн-мағынасына, жанрлық ерекшеліктеріне,
берілу пішініне қарай топтастыру
Дәріс мақсаты: Телерадио хабар жасау технологиялары туралы түсінік.
Дәрістің жоспары:
ТД хабарларын 4 топқа топтастырамыз:
1. Ақпараттық публицистикалық бағдарлама
2. Әдеби драмалық
3. Көркем публицистикалық
4. Оқу-ағарту немесе арнайы дайындалған хабарлар.
Ақпараттық – публицистикалық бағдарлама негізінен ақпараттық
жаңалықтарды, жедеғабыл ұйымдастыратын сұхбат, репортаждар жатады. Көбінесе
ақпараттық бағдарламалар тікелей эфир арқылы аудиториясын табады.
Ақпараттық-публицистикалық бағдарлама - өмір шындығын нақты етіп өтіп
жатқан жерінен тікелей немесе түсіріп алып эфир арқылы көрсете отырып
көтерген мәселелеріне ерекше көңіл аударып істің мән-жайын жан-жақты
талдау, талдай отырып нақты деректі құжаттарды пайдалану. Оның ерекшелігі
оперативтілігі, жеделдігі және пәрменділігі, қысқалығы, яғни әрбір репортаж
3 минуттан аспау керек. Текстің әрі түсінікті, әрі ұғынықты, қысқалығы және
стилі телеграфтық (ешқандай үзіліссіз) айтылып, оқылуында. Осыған
байланысты ақпараттық-публицистикалық бағдарламалар жанрлық құрылымы:
а) Кадрдегі хабарлау
ә) Сюжет (бейне) корреспонденция
б) Сұхбат
в) Репортаж
түрінде болып келеді. Жалпы ақпараттық-публицистикалық хабардың дайындалған
кезінде журналист 5 сұраққа хабар дайындауы керек: Кім? Қайда? Неге? Қашан?
Қалай?
Ақпараттық-публицистикалық хабарларға негізінен “Хабар” ұлттық
агенттіктің жаңалықтары жатады. “Сәлем Қазақстан” публицистикалық
бағдарламаға жатады. Сол сияқты бұрынғы кездегі “Ақшаш”, “Алатау” хабарлары
2 минуттан 40 минутқа созылуы мүмкін. Бағдарлама – бірнеше хабардың
топтануынан жасалады. 2. Кадрдегі хабарлау. Оның басты ерекшелігі
журналист, редактор, диктордың кез-келген оқиғаны жаңалықты ауызша түрінде
де кадрде оқиды (за кадровый текст).
Осыған байланысты кадрде оқылудың түрлері бар.
1. Дикторлық – хабар ред-ң уақиға туралы жаңалықтар бойынша жазып,
дайындап келген текстін, диктордың кадрде оқуы жатады. Диктор
оқуындағы басты ерекшелік, хабардың текстін өзгертуге ешқандай хақысы
жоқ.
2. Текстікке – негізінен журналистің, редактордың уақиға бойынша жазған,
дайындаған жаңалықтар текстін өзі оқуы жатады. Оның өзі дайындаған
тексті қысқартуға, толықтыруға, анықтама беруге құқығы бар.
3. Тезистік баяндау – көбінесе журналистердің белгілі бір уақиға құбылыс
бойынша түйінді-түйінді мәселелерді енгізіп баяндауын айтады. (Үлкен
роман болса да қысқартып айту). Кейде тезистік баяндауда жоспар
ақпарат ретінде беріледі. Кейде есеп түрінде.
4. Импровизациялық баяндау – негізінен тәжірибесі мол, білімді, ой-өрісі
кең журналист қана хабар барысында баяндай алады және де текссіз
баяндау ақпараттық хабарларда суфлер на промтер үзіліп қалған кезде
болады.
Промтер дегеніміз – журналист дайындап жазған тексті арнайы электронды
қондырғы арқылы камераның алдына орналастыратын шыны арқылы электронды
текстің жазылып көрсетілуін айтады. “Хабарда” суфлер бар. Ақпараттық
публицистикалық бағдарламада сұхбат жанрлары жатады. Сұхбат жанрлары ТВ көп
қолданылып, пайдаланылады. Негізінен сұхбаттың өзі кадрдегі 2 адамның
диалогы немесе журналист пен кейіпкердің арасындағы сөйлесу, пікір алысу.
ТВ-да сұхбаттың бірнеше түрі болады:
1. Сұхбат әңгіме
2. Баспасөз мәслихаты
3. Сұхбат суреттеу
4. Сұхбат анкета
5. Сұхбат портрет
6. Брифинк.
Сұхбат әңгіме негізінен сұрақты хабардың мазмұнын-мағынасын композициясына
негізделіп, тұрақ-ы, іріктеліп беру. Әр қойылған сқрақты өз ара байланысы
болу керек. Кез-келген тосыннан қойылған сұрақ сұхбат әңгімеге жатады.
Сұхбат анкета – немесе аналитикалық сұхбат. Бұл негізінен бір сұрақтың
негізінде хабар ұймдастыру, яғни бір сұрақ мыңдаған адамдарға қойылу арқылы
қоғамдық пікір қалыптастыру.
Конференция – ағылшын сөзі (convertion) әңгімелесу. Ал баспасөз
конференциясы белгілі бір уақиғаға дейін немесе уақиғадан кейін бір топ
баспасөз қызметтің ұйымдастыруымен өткізілетін (жазушы, банкир, саяси
қайраткер) сол уақиғаға көз қарасын, ойын анықтау үшін ұйымдастырылатын
сұхбаттың бір түрі. Кез-келген ТВ журналистер кез-келген уақиғаға өткен
кезде ұйымдастырады. Баспасөз мәслихатында сұрақты бірден қысқа әрі нақты
қоя білу керек, түсінікті айту керек.
Сұхбат суреттеу – репортаж жанрына өте ұқсас, алайда оның ерекшелігі оқиға
кезінде сол оқиғаның куәгерлерінен немесе уақиғаға қатысқан адамдардан сол
оқиғаның мән-жайын анықтау үшін журналистер әр түрлі сұрақтар қою арқылы
сұхбат жүргізеді.
Сұхбат портрет – басты ерекшелігі өмірде бар, не бұл өмірден өткен адамның,
қоғам қайраткерінің портретін сомдау үшін, оның жора-жолдастарын, туған-
туыстарынан жауап алу үшін ұйымдастырылады.
Брифинкт – өте оперативтілікпен ұйымдастырады, орынды талдамайды. Мысалы:
Н. Назарбаев шетелге ұшар кезінде алынады. Сол ұшақтың жанында және 1-2
сұрақ төңірегінде болады. Жалпы сұхбаттың негізгі ерекшелігі кез-келген
адамға сұрақ қою арқылы әңгімеге тарту. Яғни белгілі бір мәселелер жөнінде
үкімет ұстаған бағытты арнаулы өкілдің БАҚ журналистері алдында шағын
мәжіліс өткізіп, болған мәселені мәлімдеу, түсіндірме жасау.
Сондықтан сұхбат ТВ қолданатын ерекше жанр. Сұхбат жанрына байланысты
ТВ “Өмір-Өзен”, “Час Пик” т.б. хабарлар болды. Сұхбат жанрында
ұйымдастырылатын тағы бір хабар түрі, пішіні болады. Мысалы: дөңгелек үстел
айналасындағы 2-3 адам студияға шақырылып әңгіме жүргізіледі. (Бетпе-бет)
сұхбатқа қатысатын әңгімені кейіпкер бірнеше түрге бөледі.
а) Пікір білдіруші
ә) Ақпарат беруші (Күлекеев)
б) Эмоцияға берілу (Жириновский)
в) Әлеуметтік ой қозғаушы.
Сол сияқты “Заметка”, “Сюжет”, “Корреспонденция”.
Заметка – теле сюжет кезінде бір оқиға құбылыс алынып, бейне таспаға
түсіріледі. Жалпы қысқа кадр сыртындағы текст 30 секунд 1 минутқа дейін
созылады. Бірнеше бір тақырыппен беріледі. Тілі қысқалығымен ерекшелінеді.
Телеграфтық стильде дайындалу керек.
Теле корреспонденция – ерекшелігі өмірден типтік деректерді жинақтайды,
талдайды, өзінің ойын, пікірін білдіреді. Корреспонденцияның тілі нәрлі,
көркем, тартымды болу керек, публицистік стилде жазылу керек. Публицистік
стиль дегеніміз – көркемдеп сөйлеу амал-тәсілінің жиынтығы, ауызша
сөйлеудің қалыптасқан жүйесі, тілдің айрықша белгілерінің бірі.
Корреспонденция негізінде факт – бірнеше факт жинастырылып өзара
салыстырылады. Белгілі мәселелер жөнінде ұсыныс беріледі. Мысалы:
Қазақстанда зейнеткерлерге зейнетақы берілмейді. Сол себеппен үкімет
адамдарына құлақтарына алтын сырға деп айтылған. Корреспонденция негізінде
көрініс пен құбылыстық немесе текстің сәйкесінде міндетті түрде көрінеді.
Текст пен дыбыстың сәйкестігі “синхрон” деп аталады.
Үй тапсырмасы:
1) Ақпараттық-публицистикалық бағдарламаға мысал келтіру, 1 арнаның
хабарларын алып талдау, тілі, мерзімділігі, жүргізуші, стилі, авторы
т.б, хронометражды.
2) Болашақ журналист ретінде өзін-өзі таныстыру.
3) Өз телеканалын құру. Берілетін хабардың программасын жасау.
4) Мәдениетті жігіт деген тақырыпта сценарий құру.
5) Алдағы сессияға немесе сессия кезіндегі студенттердің,
университеттегі құбылыстарға қатысты ақпарат жазу.
Радиожурналистиканың даму процесінде пайда болған жанрлар мен
пішіндердің әдістемелік сипаты
Радиожурналистика жанрлары өзінің дыбыстық сипатымен ерекшеленеді.
Радиожурналистика жанрларының негізгі компоненттері: репортердің әңгімесі,
диалог түріндегі әңгіме, өмір шындығының дыбыстық көшірмесі, материалды
әдеби-көркем өңдеу, сондай-ақ тікелей эфирді жүргізу шеберлігі. Әлбетте,
эфирден тікелей берілген хабар – радиожурналистиканың ең күшті, ең керемет
қасиеті. Сондықтан да радиожурналистика жанрларына (ақпаратты, талдамалы,
деректі-көркем) жалпы шолу жасаумен қатар, қазіргі таңда тікелей эфирде
өткір қолданыс тапқан заметка, яғни, ақпараттық хабарлама, сұхбат,
репортаж, комментарий жанрларына арнайы тоқталып өтуге тура келеді.
Өйткені, сұхбат ақпарат алудың бірден-бір тәсілі. Ал тікелей репортаж –
оқиға ортасынан қолма-қол жүзеге асатын құбылыс, радиожурналистикадағы
оперативтіліктің нақты көрінісі. Тікелей эфирде жасалатын комментарий
журналистің жетекші ролін, айқындап, жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал
ететін әдістің бірі ретінде қарастырылады. Радиожурналистиканың жаңаша
жұмыс тәсілі ретінде тікелей эфир пішіндері және олардың қолданыс аясындағы
артықшылықтары мен кемшіліктері аталып өтіп, соған орай эфирлік
материалдардың электронды нұсқалары ұсынылады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Текст пен дыбыстың сәйкестігі не деп аталады?
2. Бетпе-бет сұхбатқа қатысатын әңгімені неше түрге бөледі.
3. Сұхбат портрет деген не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
3 Тәжірибелік (семинар) сабақтар
Тәжірибелік (семинар) сабақтарына арналған әдістемелік нұсқау:
Семинарлар, олардың жоспарларында көрсетілген тақырыптың қамтитын
мәселелері пәннің оқу бағдарламасындағы теориялық және практикалық
материалдарды студенттердің ғылыми тұрғыда өз бетімен іздене отырып, терең
де жан-жақты игерулерін мақсат етеді. Ол үшін студент ең алдымен семинар
тақырыбы бойынша көрсетілген пайдаланатын әдебиеттерді алып, мұқият оқып
шығып, тақырып жоспарындағы әр сұрақтың мәнін ашатындай конспекті жазу
қажет. Одан соң сол сұрақтардың айналасындағы айтылған әр түрлі авторлардың
пікірлеріне іштей салыстырулар жасап, дәріс материалдарын басшылыққа ала
отырып, түйінді ой тұжырымдарды қағаз бетіне түсіріп, осы мәселе
төңірегіндегі әдеби-ғылыми материалдар, дәрісте оқылған және баспасөздерде
жарияланған тың деректерге сүйеніп, өз тұжырымын дәйектеу керек. Әрбір
семинарда алдынғы өткен сабақтарда қарастырылған материалдарды
репродуктивтік, зерттеушілік сипатта жаңа тақырыппен байланыстыру талап
етіледі.
1-семинар
тақырыбы: Телерадиохабарларын жасаудың негізгі әдістері
Сабақтың мақсаты: Телерадиохабарларын жасаудың негізгі әдістері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Журналистикаға қатысты тұжырымдар.
2. Телерадиохабарларын жасаудың негізгі әдістері.
Бақылау сұрақтары:
1. Телерадиохабарларын жасаудың әдістері.
2. Хабар жасаудағы цензура.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телерадиохабарларын жасаудағы негізгі басшылыққа алынатын қағидалар,
хабар жасауда халық мүддесінің қорғалуы.
2. Хабар жасаудағы негізгі тұжырымдар мен зерттеулер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
2-семинар
тақырыбы: Тікелей эфирді жүзеге асыру тәртібі
Сабақтың мақсаты: Тікелей эфирді жүзеге асыру тәртібі туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Тікелей эфир дегеніміз не?
2. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер.
Бақылау сұрақтары:
1. Тікелей эфирге алдын-ала жасалатын даярлық.
2. Диктор – сөз шебері немесе жүргізуші журналистке қойылатын талап.
3. Тікелей репортаждың өзіндік белгілері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Тікелей эфирді жүзеге асыру тәртібінің бүгінгі таным тұрғысынан
зерттелуі.
2. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
3-семинар
тақырыбы: Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері
Сабақтың мақсаты: Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Сценарий ұғымы.
2. Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Автор сценарийді жазу кезінде нені басшылыққа алады?
2. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістерінің журналистика тарихындағы орны.
2. Сценарий ұғымының, жинақталуы, зерттелуі мен ғылыми бағалануы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4-семинар
тақырыбы: Микрофон және оны меңгеру тәсілдері
Сабақтың мақсаты: Микрофон және оны меңгеру тәсілдері туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Микрофон және оны меңгеру тәсілдері.
2. Микрофонның аса сезімтал құрал екендігі.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазіргі заманғы микрофондар және оларға арналған тіреулер.
2. Микрофондарды басқарудың 3 тәртібі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Қазіргі заманғы микрофон және оны меңгеру тәсілдерінің журналистика
тарихындағы орны.
2. Микрофондар - акустикалық тербелісті электрлі тербеліске айналдыратын
құрал. Ол телефон және радиобайланысында, теледидарлар мен радио хабарларын
таратуда, дыбыс жазу орындарында және күшейту жүйелерінде қолданылады.
«Микрофон» сөзі - гректің «микро» - аз, шағын, «фоне» - дыбыс деген сөзінен
шыққаны этимологияда дәлелденген. Дыбыстық тербелістерді қабылдап, бірден
электрлі сигналға айналдыратын бірден-бір құрал. Яғни, микрофон алдында
сөйленген сөз төменгі жиіліктегі электр тоғына өзгертіледі. Дыбыс ауа
толқындарының әсерінен тербеліске түсетін жұқа диафрагма катушкаға тиеді.
Катушкаға диафрагма тиген кезде магнит өрісі пайда болады. Оның әсер етуі
арқылы ток индукцияланады. Иидукцияланған ток жіңішке сым арқылы
күшейткішке жіберіледі де дыбыс жазғыш тетікке беріледі. Ол өзінше жанасып
қозғалатын магниттік үнтаспаға түсіріледі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
5-семинар
тақырыбы: Телепублицистиканың зерттелуі
Сабақтың мақсаты: Телепублицистиканың зерттелуі туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Публицистика термині.
2. Публицистика туралы осындай алуан түрлі түсінік.
Бақылау сұрақтары:
1. Тележурналистиканың басты міндеті.
2. Монологтық жанрдағы қандай бағдарламаларды білесіз?
3. Жалпы теледидар хабарларын неше топқа бөлеміз?
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телепублицистиканың зерттелуі туралы журналистика ғылымындағы
көзқарастар мен ой-тұжырымдар.
2. Телепублицистиканың зерттелуіндегі бүгінгі күнгі көзқарастар мен
тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
6-семинар
тақырыбы: Алғашқы ұлттық хабарлар
Сабақтың мақсаты: Алғашқы ұлттық хабарлар туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Алғашқы ұлттық хабарлар.
2. Журналистика тарихында алғашқы ұлттық хабар «Айтыс».
Бақылау сұрақтары:
1. Алғашқы ұлттық хабарларлардың мазмұны.
2. Хабар жасау жолдары.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телепублицистиканың міндеті – тек болған оқиғаны тіркеу ғана емес,
жетістіктің де, кемшіліктің де сырын ашу, соған азаматтық көзбен
қарап, қоғамдық пікір ұйымдастыру.
2. Алғашқы ұлттық хабарлар туралы ғылыми тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
7-семинар
тақырыбы: 70-80 жылдардағы телепублицистика
Сабақтың мақсаты: 70-80 жылдардағы телепублицистика туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Қазақ теледидарындағы 70-80 жылдардағы хабарлар.
2. Хабарларлардың мазмұны.
Бақылау сұрақтары:
1. Алғашқы ұлттық хабарларлардың мазмұны.
2. Хабар жасау жолдары.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Алғашқы ұлттық хабарларлардың мазмұны, оған бүгінгі бәсекелестік
тұрғысынан баға беру.
2. Бұл жылдардағы хабарларда өмірдегі көкейтесті сауалдардың келелі топта
әңгіме арқауына айналуы, ол хабарлар туралы зерттеулер, оларды тарихи
тұрғыдан бағалау.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
8-семинар
тақырыбы: Қайта құру жылдарындағы телепублицистика
Сабақтың мақсаты: Қайта құру жылдарындағы телепублицистика туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Қайта құру жылдарындағы телепублицистика.
2. Авторлық бағдарламалар табтғаты.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ теледидарындағы тың туындылар.
2. Ұлттық телехабарларды дамыту перспективалары.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Қайта құру жылдарындағы телепублицистиканың зерттелуі мен ғылыми
бағалануы.
2. Қайта құру жылдарындағы телепублицистикаға бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
9-семинар
тақырыбы: Телехабарлардағы ұлттық бояулар
Сабақтың мақсаты: Телехабарлардағы ұлттық бояулар туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидардың ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі.
2. Қазақ теледидары және өнер мәселелері.
Бақылау сұрақтары:
1. Қайта құру жылдары хабарларындағы ұлттық дәстүр.
2. Ұлттық құндылықтарымызды теледидар арқылы насихаттау.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардың ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі туралы тұжырымдар.
2. Ұлттық құндылықтарымызды теледидар арқылы насихаттауда кездесетін
қиындықтар мен олқылықтар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
10-семинар
тақырыбы: Мәдени жобалар
Сабақтың мақсаты: Мәдени жобалар туралы студенттердің білім деңгейлерін
саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидар және ұлттық таным-түйсік мәселелері.
2. «Хабар» арнасындағы ұлттық жобалар.
Бақылау сұрақтары:
1. Телеарна редакциясы.
2. Көркем-публицистикалық жанрдағы телехабарлардың практикалық функциясы.
3. Телехабарда музыканы қолданудың қандай тиімділігі бар?
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Мәдени жобалардың зерттелуі мен ғылыми бағалануы.
2. Теледидар және ұлттық таным-түйсік мәселелері жайлы жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
11-семинар
тақырыбы: Телерадиодағы тәуелсіздік идеясы
Сабақтың мақсаты: Телерадиодағы тәуелсіздік идеясы туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Тарихи кезең, қоғамдағы жаңару, сілкініс, бір қоғамдық жүйенің
екіншімен ауысуы – БАҚ-қа да ұлы өзгерістер әкеледі.
2. Тәуелсіздік жылдарындағы дүниеге келген хабарлар.
Бақылау сұрақтары:
1. Телерадиодағы тәуелсіздік идеясы.
2. Тарих пен таным.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Көгілдір экрандағы әрбір туынды көтерген тақырыбына байланысты дәуір,
заман сипатын, адамдар қатынасын, олардың қақтығыстары мен психологиялық
сезім дүниесін ашуды көздейді. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңдағы
журналистің құқықтары мен міндеттері жайлы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Журналистикадағы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
12-семинар
тақырыбы: Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндер
Сабақтың мақсаты: Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндер туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Қазақ теледидарындағы телекөпірлер мен телефестивальдар.
2. «Қарыз бен парыз» хабары.
Бақылау сұрақтары:
1. Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндер.
3. Теледидардағы авторлық бағдарламалар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардағы авторлық бағдарламалар жайлы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндердің дәстүр жалғастығы және
тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
13-семинар
тақырыбы: Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі
Сабақтың мақсаты: Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі.
2. Журналистің кәсіби қызметіндегі қиындықтар.
Бақылау сұрақтары:
1. Журналистің кәсіби қызметіндегі еркіндік пен сенімділік.
2. Теледидар және ұлттық музыканың насихатталуы.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі туралы көзқарастар мен ой-
тұжырымдар.
2. Теледидар және ұлттық музыканың насихатталуы жайлы зерттеулер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
14-семинар
тақырыбы: Телерадиодағы ұлттық идеология
Сабақтың мақсаты: Телерадиодағы ұлттық идеология туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадиодағы ұлттық идеология.
3. Журналистің кәсіби қызметіндегі қиындықтар.
Бақылау сұрақтары:
1. Жаңа ақпараттық технологиялар.
2. Өзбекәлі Жәнібековтың ұлттық идеология туралы пікірлері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телерадиодағы ұлттық идеология туралы көзқарастар мен ой-тұжырымдар.
2. Журналистикадағы ұлттық идеология туралы дәстүр жалғастығы мен тың
идеялардың тууы, олардың жүйеленуі, зерттелу тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
15-семинар
тақырыбы: Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне жарату
Сабақтың мақсаты: Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне
жарату туралы студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне жарату.
2. Телерадиодағы журналистерді тіркеу тәртіптері.
Бақылау сұрақтары:
1. Журналистерді тіркеу ережелерінің бұзылуы.
2. Техникалық топ мүшелері, олардың қызметі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне жаратудың жаңа
тәсілдері.
2. Радиодағы «Атын қор» тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
16-семинар
тақырыбы: Телерадиодағы мамандықтар
Сабақтың мақсаты: Телерадиодағы мамандықтар туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадиодағы мамандықтар.
2. Теледидардағы диктор.
Бақылау сұрақтары:
1. Телеморафон дегеніміз не?
2. «Хабар» арнасындағы ұлттық жобалар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Өткен материалдарды тиянақтау, қорытынды сұрақтарға толық әрі нақты
жауап беру, тест сұрақтарына жауап беру.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
17-семинар
тақырыбы: Телерадиожурналистке қойылатын қойылатын талаптар
Сабақтың мақсаты: Телерадиожурналистке қойылатын қойылатын талаптар туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадиожурналистке қойылатын қойылатын талаптар .
2. Азаматтар мен ұйымдар туралы жалған мәліметтерді таратудағы
жауапкершілік.
Бақылау сұрақтары:
1. Теледидар және сөз бостандығы.
2. Ұлттық идеология дегеніміз не?
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. БАҚ туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілікке тартылудың себептері.
2. Журналистикадағы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
18-семинар
тақырыбы: Теледидардағы сценарий ұғымы
Сабақтың мақсаты: Теледидардағы сценарий ұғымы туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Сценарий ұғымы.
2. Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Автор сценарийді жазу кезінде нені басшылыққа алады?
2. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістерінің жиналуы, зерттелуі мен ғылыми
бағалануы.
2. Сценарийде әдеби және экрандық белгілердің классификациясы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
19-семинар
тақырыбы: Бейне режиссерлік аппараттық бөлме
Сабақтың мақсаты: Бейне режиссерлік аппараттық бөлме туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Бейне режиссерлік аппараттық бөлме.
2. Теледидардағы пішіндер.
Бақылау сұрақтары:
1. Бейне режиссерлік аппараттық бөлмедегі қондырғылар, олардың жұмысы.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Бейне режиссерлік аппараттық бөлменің жиналуы, жүйеленуі.
2. Бейне режиссерлік аппараттық бөлме туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
20-семинар
тақырыбы: Оқулық және ағартушылық бағдарламалар
Сабақтың мақсаты: Оқулық және ағартушылық бағдарламалар туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидардағы оқулық және ағартушылық бағдарламалар.
2. Теледидардың функциясындағы ағартушылық сипат.
Бақылау сұрақтары:
1. «Хабар» арнасындағы оқулық және ағартушылық бағдарламалар.
2. «Қазақстан» телеарнасындағы оқулық және ағартушылық бағдарламалар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардағы оқулық және ағартушылық бағдарламалардың зерттелу тарихы.
2. Теледидардағы оқулық және ағартушылық бағдарламаларға бүгінгі күнгі
жаңаша көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
21-семинар
тақырыбы: Отандық телеарналардағы тікелей эфир ерекшеліктері
Сабақтың мақсаты: Отандық телеарналардағы тікелей эфир ерекшеліктері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Тікелей эфир дегеніміз не?
2. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер.
Бақылау сұрақтары:
1. Тікелей эфирге алдын-ала жасалатын даярлық.
2. Диктор – сөз шебері немесе жүргізуші журналистке қойылатын талап.
3. Тікелей репортаждың өзіндік белгілері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер туралы көзқарастар мен ой-тұжырымдар.
2. Отандық телеарналардағы тікелей эфир ерекшеліктері, олардың жүйеленуі,
зерттелу тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
22-семинар
тақырыбы: Интерактивтік телевидение
Сабақтың мақсаты: Интерактивтік телевидение туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Интерактивтік телевидение.
2. Декларацияда жарияланған құқықтар.
Бақылау сұрақтары:
1. Этика кодексі туралы реферат әзірлеңіз.
2. Интерактивтік телевидениенің ұлтаралық қатынастарды көрсетудегі этика
кодексі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Интерактивтік телевидениенің зерттелу тарихы.
2. Интерактивтік телевидениенің ғылыми бағалануы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
23-семинар
тақырыбы: Телеочерк
Сабақтың мақсаты: Телеочерк туралы студенттердің білім деңгейлерін саралап,
бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телеочерк.
2. Телеочерктің негізгі объектісі.
Бақылау сұрақтары:
1. Теледидардағы очерктердік сипаты.
2. Теледидардағы портреттік очерк.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телеочерк туралы деректердің жиналуы, жүйеленуі, зерттелу тарихы.
2. Телеочерктерге бүгінгі күнгі жаңаша көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
24-семинар
тақырыбы: Телерадио репортажы
Сабақтың мақсаты: Телерадио репортажы туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадио репортажы.
2. Телерадио репортаждың негізгі объектісі.
Бақылау сұрақтары:
1. Тікелей репортаждағы кемшіліктер.
2. Телерепортаждардың түрлері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телерадио репортаждардың берілу шарты туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Телерадио репортаж туралы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық
үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
25-семинар
тақырыбы: Радиодағы интерактивтілік байланыс
Сабақтың мақсаты: Радиодағы интерактивтілік байланыс туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Радиодағы интерактивтілік байланыс
2. Сабақтас құқық объектісі болмайтын туындылар.
Бақылау сұрақтары:
1. Интернет және спутниктік теледидар.
2. Қозғалыссыз көрініс деп нені айтады?
3. Түрлі-түсті телевизияның дамуы.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Радиодағы интерактивтілік байланыстың жүйеленуі, зерттелу тарихы.
2. Радиодағы интерактивтілік байланыс туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
2. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
26-семинар
тақырыбы: Жанр эволюциясы
Сабақтың мақсаты: Жанр эволюциясы туралы студенттердің білім деңгейлерін
саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Талдамалы жанрлар құрылымы.
2. Тележурналситика жанрлары мен пішіндері.
Бақылау сұрақтары:
1. ТД-дың қоғамдағы орны
2. Монтаждың түрлері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Тәуелсіздік кезеңіндегі экран жанрлары – телесұхбат, телеәңгіме,
телеочерк, телерепортаж, түсініктеме, баспасөз мәслихаты, пікірталас,
анкета түрінде көрініс табуда. Жанр эволюциясы туралы дәстүр жалғастығы
және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
2. Қазіргі заманғы радио журналистикада қолданылатын пішіндер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
27-семинар
тақырыбы: Теледидардағы жастар хабары, даму кезеңдері
Сабақтың мақсаты: Теледидардағы жастар хабары, даму кезеңдері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Бүгінгі теледидардан жастарға ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы.
2. Жастар редакциясының ұйымдастырушылық қабілетін, қоғамдық пікірді
қалыптастырудағы белсенділігі.
Бақылау сұрақтары:
1. «Хабар» арнасындағы жастар бағдарламалары
2. «Қазақстан» арнасы және ондағы тұрақты айдарлар
3. Жастар хабарлардың берілу тәсілі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Бүгінгі теледидардан жастарға ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы туралы жаңаша көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Журналистикадағы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
28-семинар
тақырыбы: Диалогтық және монологтық жанрлар
Сабақтың мақсаты: Диалогтық және монологтық жанрлар туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Ақпараттық жанрлар құрылымы.
2. Тележурналситика жанрлары мен пішіндері.
Бақылау сұрақтары:
1. ТД-дың қоғамдағы орны
2. Диалогтық және монологтық жанрлар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Диалогтық және монологтық жанрлар туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Диалогтық және монологтық жанрлар туралы зерттеулер, олар туралы ой-
пікірлерді ғылыми тұрғыдан бағалау.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
29-семинар
тақырыбы: Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен бейнелеуші
құралдары
Сабақтың мақсаты: Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен
бейнелеуші құралдары туралы студенттердің білім деңгейлерін саралап,
бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен бейнелеуші
құралдары.
2. Сұхбат портрет деген не?
Бақылау сұрақтары:
1. Текст пен дыбыстың сәйкестігі деп не аталады?
2. Бетпе-бет сұхбатқа қатысатын әңгімені неше түрге бөледі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Журналистер шығармашылығындағы бейнелеуші құралдардың алатын орны
туралы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
2. Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен бейнелеуші құралдары
туралы зерттеулер, олардың ғылыми тұрғыдан бағалануы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
30-семинар
тақырыбы: Әлемдік телевизия. Қазіргі үздік үрдістер
Сабақтың мақсаты: Әлемдік телевизия. Қазіргі үздік үрдістер туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Ақпараттық публицистикалық бағдарлама
2. Әдеби драмалық
Бақылау сұрақтары:
1. Көркем публицистикалық
2. Оқу-ағарту немесе арнайы дайындалған хабарлар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардағы авторлық бағдарламалар жайлы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндердің дәстүр жалғастығы және
тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997
5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ
СӨЖ-ге әдістемелік нұсқау: СӨЖ тапсырмалары жазбаша (бақылау жұмысы,
реферат, конспекті, т.б) және БАҚ-да мақалалар жазу түрінде беріледі.
Студенттің СӨЖ тапсырмаларын тапсыру барысында олардың теориялық білімі,
белсенділігі, ынтасы, тапсырманы меңгеру деңгейі, шығармашылық шешім таба
білу дағдысы және келешек журналист маман ретінде тіл мәдениеті, сөз
байлығы, орфоэпия нормаларына сай мәнерлеп, көркемдік нақышына келтіріп
айта білу шеберлігі бағаланады.
5.1.1. Радиохабар жасау – дәстүрлі шығармашылық процесс.
5.1.2. Тікелей эфирді жүзеге асыру – күрделі шығармашылық-техникалық, әрі
психологиялық құбылыс
5.1.3. Радиожурналистикадағы фактілерді іріктеу тәсілдері
5.1.4. Дыбыстық дерек – радиожурналистика өнімі
5.1.5. Ақпарат ғасыры және радиодағы жедеғабыл жаңалықтар желісі
5.1.6. Телерепортаж
5.1.7. Эфирлік материалдарды өңдеу тәсілдері
5.1.8. Байтұрсыновтың тіл қисыны туралы қағидаларын эфир тілінің ережесі
ретінде қолдану
5.1.9. Радиоөнер және әуе толқынындағы әрбір сөздің салмағы
5.1.10. Микрофон және оны меңгеру тәсілдері
5.1.11. Шоумен, модератор – жаңа мамандық
5.1.12. Тікелей эфирдің психологиялық аспектілері
5.1.13. Шешендік өнерді меңгерудің кәсіби әдістері
5.1.14. Интернет жүйесіндегі мәліметтер
5.1.15. Теледидардағы жанрлар формасының эволюциясы
СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
1. Қазақ киносындағы Шәкен Аймановтың актерлік шеберлігі
2. Сұхбат қою кезінде жүргізушінің сұрақ қою шеберлігі
3. Видеомәтін және телемәтін
4. ТД-ғы ауызекі сөйлеу
5. «Хабар» арнасындағы пресс-конференция
6. «Хабар» және Ресейдің «Первый канал» арнасындағы танымал
журналистерінің шеберлігін салыстыру
7. «Хабар» арнасындағы «Бетпе-бет» бағдарламасының журналистері олардың
жүргізушілік шеберлігі
8. Жанр түрлері оның формалары
9. ТД-дың қоғамдағы орны
10. «Қазақстан» арнасындағы сөз еркіндігі және жариялылық проблемалары
11. Тікелей эфир және студияда хабар жазу
12. Республикаға хабар таратудың бүгінгі кезеңдегі жаңа әдісі
13. «Қазақстан» теледидарындағы құрылымдық және мазмұндық өзгерілімдер
14. Сценарилік жобаға жан бітіру әдістері
15. Эфир этикасы
6 Сынақ және емтихан сұрақтары
1. “Интонация, екпін және тағы басқа туралы”
2. Телестудиялық комплекс
3. Телерадиожурналистиканың даму процесінде пайда болатын жанрлар мен
пішіндердің әдістемелік сипаты
4. Радио жанрлар
5. Телевидениядағы жоспарлау
6. Теледидар және кино.
7. Теледидардағы жанр формаларының эволюциясы
8. Теледидардың ерекшеліктері.
9.Теледидардың ағартушылық функциясы
8. Тікелей репортаж. Жүргізуші шеберлігі
10. Телерадиожурналист жұмысының негізгі әдістері
11. ХХІ ғасыр технологиясы
12. Теледидардың тілі мен стилі
13. «МОНТАЖ », «СЦЕНАРИЙ»
14. Жанрдың түрлері, оның жаңа формалары
15. ТВ хаб-ң негізгі атқарар міндеттері
16. Теледидардағы хабар-ң мазмұн-мағынасына, жанрлық ерек-не, берілу
пішініне қарай топтастыру
17. Телерадиохабарларын жасаудың негізгі әдістері
18. Тікелей эфирді жүзеге асыру тәртібі
19. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері
20. Микрофон және оны меңгеру тәсілдері
21. Эфир этикасы
22. Факт және дыбыстық дерек
23. Ақпарат әлемі және жедеғабыл жаңалықтар
24. Телерадиожурналистика жанрлары мен пішіндері
25. Эфирлік материалдарды өңдеу
26. Тікелей эфир мәтінін жазбаша әзірлеу
27. Радиожурналистика және радиоөнер
28. Аудитория қабылдайтын дыбыстық ақпараттың ерекшеліктері
29. Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі
30. Сөйлеу өнерін шешендік өнер дәстүрімен байыту әдістері
31. Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне жарату
32. Теледидар хабарларының тарату тиімділігі
33. Теледидардың басқа БАҚ-нан айырмашылығы мен ұқсастығы
34. ТВ – дағы оқу – ағарту бағдарламалар
35. Бейне режиссерлік аппараттық бөлме
36. Оқулық және ағартушылық бағдарламалар
37. ХХІ ғасыр технологиясы
38. Интерактивтік телевидение
39. Радиодағы интерактивтілік байланыс
40. Теле және радио репортаж
41. Телеочерк
42. Жанр эволюциясы
43. Теледидар және қоғам, теледидардың бұқаралық ақпарат құралдарындағы
алатын орны теледидардың әлеуметтік эстетикалық міндеттері
44. Диалогтық және монологтық жанрлар
45. Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен бейнелеуші
құралдары
46. Әлемдік телевизия. Қазіргі үздік үрдістер.
6 ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
|Өзгерістің |Құжаттың |Өзгеріс |Хабарламаның |Өзгеріс енгізілді |
|рет нөмірі |тарауы |түрі |нөмірі және | |
| |пункті |(ауыстыру, |күні | |
| | |жою, қосу) | | |
| | | | |Күні |Аты-жөні, |
| | | | | |қолы, |
| | | | | |қызметі |
| | | | | | |
7 ӘРІПТЕСТЕРДІҢ ТАНЫСУЫ
№
о/қҚыз
метіАты-жөніУақы
тыҚолыӨзгерту
№Уақы
тыҚолыӨзгерту
№Уақы
тыҚолы
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz