УМКД

Қазақ күресінің әдіс

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Жаратылыс ғылымдары факультеті
Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемелері
кафедрасы

Пәннің оқу-әдістемелік кешені
«Ұлттық спорт түрлері»
5В010800 «Дене шынықтыру және спорт»
Мамандығының (күндізгі толық) 3 курс студенттеріне арналған

Семей – 2013ж.
Құрастырған: Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен
әдістемелері кафедрасы аға оқытушысы п.ғ.м. Жуманбаев Айбек
Жамбулович_________________

Кафедра отырысында бекітілген: хаттама №___ «__»__________жыл

Кафедра меңгерушісі м.а.: Прохоров Б.Н.

Жаратылыс ғылымдары факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінде талқыланды
Хаттма №___ «__»__________жыл

Жаратылыс ғылымдары факультетінің
ОӘК төрайымы
Абдишева З.В.

Жаратылыстану ғылымдар факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілген
Хаттама №__ «__»__________________жыл

Жаратылыс ғылымдары
факультетінің деканы, х.ғ.к., доцент:
Ибраева Л.С.

Пән бойынша оқу бағдарламасы – (SYLLABUS)

Атауы: «Ұлттық спорт түрлері»
Кредит саны – 3
Оқу сабақтарын өткізу орны: СМПИ Спорт кешені
Оқытушы туралы мәліметтер
Жуманбаев Айбек Жамбулович
дене мәдениеті және спорт ілімі мен әдістемелер кафедрасының аға оқытушысы
Кафедрада болу уақыты 8.00-17.00 күнделікті

Оқу жоспарынан көшірме

|курс|семестр |кредит |дәріс |тәж.сабақ|СОӨЖ |
| | | | | | |
|1 |Дәріс сабақтар |15 | | | |
|2 |Тәжірибелік сабақтар | |30 |22,5 |67,5 |

«Ұлттық спорт және қозғалмалы ойындар оқыту әдістемесі»
пәнінен сағат саны

|№ |Бөлімдер мен тақырыптар |Барлық сағ |Тәжірибелі|СОӨЖ |СӨЖ |
| | |саны |к | | |
| 6- ші семестр |
|1. |Ұлттық спорт түрлері жөніндегі |1 |2 | | |
| |шығу тарихы және ережесі. | | | | |
|2. |Ұлттық қозғалмалы ойындарға |1 |2 | | |
| |мағлумат, салт дәстүрлік | | | | |
| |қозғалмалы ойындар | | | | |
|3. |Қазақ күресі, іштен шалу әдісі, |1 |2 | | |
| |жарыс жүесінде белдесу. | | | | |
|4. |Ақ терек-көк терек, арқан тартыс |1 |2 |2 | |
|5. |Тоғыз-құмалақ .Ойының аяғы, |1 |2 |2 | |
| |атсырау, екі жақты ойын | | | | |
|6. |Тышқан мен мысық, аударысқақ |1 |2 |2 | |
|7. |Ақ сүйек, алтыбақан |1 |2 |2 | |
|8. |Асық ойыны; қажетті құрал |1 |2 |2 | |
| |жабдықтар, хан ату, кетсін бір | | | | |
| |ойындары. | | | | |
|9. |Алшы, құмар ойындары. |1 |2 |2 |10 |
|10. |Асықтан командалық ойын |1 |2 |2 |10 |
|11. |Топ ігілік жарыс, оқу жаттығу |1 |2 |2 |10 |
| |ойыны. | | | | |
|12. |Бес тас ойыны; қажетті |1 |2 |2 |10 |
| |құрал-жабдықтар, ойын сатылары, | | | | |
| |тактика. | | | | |
|13. |Топ ішілік жарыс, ойын саттылары,|1 |2 |2 |10 |
| |техникасы | | | | |
|14. |Тоғыз қумалақ; қажетті |1 |2 |2 |10 |
| |құрал-жабдықтар, ойын жүйлері | | | | |
| |және тәсілдері | | | | |
|15. |Тоғыз-кумалак. Ойының басы, жүру |1 |2 |0,5 |7,5 |
| |тәртібі, манызы. | | | | |
|16 |Барлығы: |15 | 30 |22,5 |67,5 |

Тәжірибелік сабақтарының өткізу жоспары

|Тақырыбы:Ұлттық спорт дамуы |
|Тақырыбы:Сабақтың кұрлысы және оны ұйымдастыру , өткізу. |
|Тақырыбы:Күрес тәсілдері |
|Тақырыбы:Күрес орындарына қойлатын талаптар. Балуан гигиенасы. |
|Тақырыбы:Ат спорт түрлерінен жаттығу өткізу. |
|Тақырыбы:Тоғыз қумалақ ойынынң ережесі |
|Тақырыбы:Тамақтану мен қауіпсіздік ережелері |
|Тақырыбы:Құрал-жабдықтарды іріктеп алу және құжаттарды жөндеу |
|Тақырыбы:Демалыстар мен түнеулердің ережелері |
|Тақырыбы:Тоғызқумалақ ойынына жаттықтыру |
|Тақырыбы:Компаспен жұмыс істеу. Серуендерді ұйымдастыру және жоспарларын құру. |
|Тақырыбы:Денені игере алу және ағзаның психологиялық ерекшеліктері |

ОСӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру кестесі

СӨЖ орындау және тапсыру кестесі

Негізгі әдебиет

Қосымша әдебиет
А.Буркітбаев. Қазақтын үлттық ат спорт түрлері,1978
Қ.Р.Байдосов. Қазақша күрес, 1987
Ө.Жолымбетов. Қазақша күрес,1973
М.Танекеев . Қазақтын ұлттық ойындары,1994.

Білімді бағалау туралы мәлімет

«Мектеплегі ұлттыұ спорт түрлері» теориялық курс болып есептелді.
Сондықтан, бақылаудың негізгі түрі болып саналатын барлық жеке
тапсырмаларды орындау міндетті шарт.
Студент сабаққа қатысуы міндетті. Ешкандай сабақты себепті босату
студентті барлық тәжірибелік және жеке тапсырмалар кешенінен босатпайды.
Ағымды, аралық және қорытынды бақылау түрлері арқылы студенттің білімі
бағаланады.
Барлық ағымдық бақылау ұпайлық бағамен бағаланады, тәжірибелік
сабақтар 35х3=105, СӨЖ 25х3=75, СРСП 10х3=30 ұпайық жүйемен бағаланады.
Оқу курсы соңында қорытынды бақылау – емтихан.
Уақытында орындалмаған немесе тәртіп бұзғаны ұшін штраф салынады:
• Сабақка кешігуге – 0,5 ұпай алынады
• Дәріс сабағына келмеу – 1,5 ұпай алынады.
• Уақытында жұмысын тапсырмаса – бағасы 1 ұпайға кемітіледі
1 аралық бақылау жұргізгенде 7 оқу аптасында жинаған ұпай санын
қосып бағалайды.
2/қорытынды/аралық бақылау жүогізгенде студенттің 15 оқу аптасында
жинаған ұпай саны есептелді.
Егер 2 аралық бақылау бағасы 50% және жоғары болса, рейтингтің
жоғарлауына рұқсат етілмейді. Бұл арада 2 АБ бағасы қорытынды баға
есептелді
Қорытынды аралық бақылау нәтижесі 50% - дан кем болмаса ғана студент
емтиханға рұқсатнама алады.
Қорытынды бағы:
Аралық бақылау - 600
Емтихан - 400
Пәнді оқу үрдісінде студентке келесі әкімшілік талаптар саясаты
белгіленеді:
1. Пәнңің бөлімдері мен оны оқуға қойлатын негізгі талаптар:
• Студент барлық сабаққа қатысып, СРСП мен дәріс сабақтарында
белсенділік көрсету керек;
• Дәріс сабақтарында конспект жазып, тиянақты тындап, тәртіп
бүзбау керек;
2. Сабақтағы тәртіп ережесі:
• Қонырауға дейін сабаққа кіру, кешікпеу;
• Сырт киімдерді гардеробка тапсыру;
• Сабақ ұстінде мобильді телефондарын сөндіру;
• Оқытушының көмегі керек кезде қолын көтеріп сұрау. Сабақ барысында
сұрану немесе аудиториядан шығу рүқсат етілмейді.

Ұлттық спорт түрлері пәніне әдістемелік нусқау
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.
Ұлттық спорт түрлері және қозғалмалы ойындар терминологиясы:
• Терминологияның мақсаты, терминологияға талап.
• Терминологияға қыскаша шолу.
• Терминдердің мағанасы және қолдану ережесі.
• Жаттығуды жазу формасы: жинақталған, негізделген, қысқартылған
графикалық.
Мектеп бағдарламасындағы дене шынықтыру сабағында ұлттық спорт және
қозғалмалы ойын бөліміне анализ. Сабақ жұйесі. Сабақтың жекелей
бөлімінің мәні мен мақсаты. Сабақ тығыздығы. Жұктемене реттеу.

ГЛОССАРИЙ

Дене тәрбиесі – қозғалыс жүйесіндегі тәрбие түрі, арнайы дене
шынықтыру білімін игеру, физикалық сананы тәрбиелеу.

Дене мәдениеті – қоғамның жалпы мәдениетінің бөлігі, дене тәрбиесінің
жетістік бөлігі.

Саяхат – дене тәрбиесінің бағалы бөлігі, адамдардың табиғаттағы
демалысы.

Гимнстика – денсаулықты нығайту мақсатында қолданылатын негізгі
физикалық жаттығулар жүйесі.

Төзімділік – ағзаның белгілі бір уақытқа жұмыс жүктемесіне төзуі.
Күш – адамның сыртқы күш әсеріне төтеп беруі.

Жылдамдық – адамның белгілі бір әсерге аз уақыт жұмсауы.
Иілгіштік – адамның үлкен амплитудамен қозғалыс жасауы.

Шапшаңдық – адамның жаңа қозғалысты тез игеруі және бейімделуі.
Техника-тактикалық дайындық – бұл негізгі қозғалыс бейімдерін шығармашылық
жағынан игеру.
Көкпар – ат үстіндегі ойын.
Аударыспақ – ат үстіндегі күрес.
Тоғыз-құмалақ – арифметикалық ойын.
Физикалық дайындық – дене тәрбиесінің жан жақты негізгі бөлімі.

1. ТАҚЫРЫП:
Ұлттық спорт түрлері жөніндегі мағұлмат, шығу тарихы және ережесі.
Мақсаты: Ұлттық спорт түрлеріне сипаттама, ережелері, қолданылатын орны,
мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1. Ұлттық спорт түрлеріне жататын ойындар.
2. Шығу тарихы.
3. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:
Негізгі әдебиет
М.Болғанбаев . Қазақтын ұлттық спорт түрлері, 1986
М.Болғанбаев . Қазақша күресінің техникасы мен тәсілдері.
Е.Мухитдинов. Қазақша күрес, 1984.
Б.Рахманқүлов Қазақша күрес,1957
Б.Жаналин. Қазақша күрес ережесі,1993.
Б.Төтенаев. Қазақтын ұлттық ойындары, 1994
Е.Сағындыков . Қазақтын ұлттық ойындары, 1991
Қосымша әдебиет
А.Буркітбаев. Қазақтын үлттық ат спорт түрлері,1978
Қ.Р.Байдосов. Қазақша күрес, 1987
Ө.Жолымбетов. Қазақша күрес,1973
М.Танекеев . Қазақтын ұлттық ойындары,1994.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрлік ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
1. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

3 ТАҚЫРЫП:
| |
|Қазақ күресі, іштен шалу әдісі, жарыс жүесінде белдесу. |

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиет

М.Болғанбаев . Қазақтын ұлттық спорт түрлері, 1986
М.Болғанбаев . Қазақша күресінің техникасы мен тәсілдері.
Е.Мухитдинов. Қазақша күрес, 1984.
Б.Рахманқүлов Қазақша күрес,1957
Б.Жаналин. Қазақша күрес ережесі,1993.
Б.Төтенаев. Қазақтын ұлттық ойындары, 1994
Е.Сағындыков . Қазақтын ұлттық ойындары, 1991
Қосымша әдебиет
А.Буркітбаев. Қазақтын үлттық ат спорт түрлері,1978
Қ.Р.Байдосов. Қазақша күрес, 1987
Ө.Жолымбетов. Қазақша күрес,1973
М.Танекеев . Қазақтын ұлттық ойындары,1994.

4 ТАҚЫРЫП:

|Ақ терек-көк терек, арқан тартыс |

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиет

5 ТАҚЫРЫП:

| Тоғыз-құмалақ .Ойының аяғы, атсырау, екі жақты ойын |

6 ТАҚЫРЫП:

|Тышқан мен мысық, аударысқақ |

Әдебиеттер:
Негізгі әдебиет

7 ТАҚЫРЫП:

|Ақ сүйек, алтыбақан |

8 ТАҚЫРЫП:

|Асық ойыны; қажетті құрал жабдықтар, хан ату, кетсін бір ойындары. |

9 ТАҚЫРЫП:
|Асық.Алшы, ойындары. |

10 ТАҚЫРЫП:
|Асықтан командалық ойын |

Мақсаты: Ойыннің ұлттық ерекшелігі, ережелері, қолданылатын орны,
мерзімі. Оқушыларға берер әсері.Жарыс ұйымдастыру және өткізу.
Негізгі сұрақтар:
1.Ұлттық спорт түрлеріне жататын ойындар.
2.Шығу тарихы.
3.Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиет
М.Болғанбаев . Қазақтын ұлттық спорт түрлері, 1986
М.Болғанбаев . Қазақша күресінің техникасы мен тәсілдері.
Е.Мухитдинов. Қазақша күрес, 1984.
Б.Рахманқүлов Қазақша күрес,1957
Б.Жаналин. Қазақша күрес ережесі,1993.
Б.Төтенаев. Қазақтын ұлттық ойындары, 1994
Е.Сағындыков . Қазақтын ұлттық ойындары, 1991
Қосымша әдебиет
А.Буркітбаев. Қазақтын үлттық ат спорт түрлері,1978
Қ.Р.Байдосов. Қазақша күрес, 1987
Ө.Жолымбетов. Қазақша күрес,1973
М.Танекеев . Қазақтын ұлттық ойындары,1994.

11 ТАҚЫРЫП:

|Асық.Топ ігілік жарыс, оқу жаттығу ойыны. |

12 ТАҚЫРЫП:

Бес тас ойыны; қажетті құрал-жабдықтар, ойын сатылары, тактика.

13 ТАҚЫРЫП:
Бестас.Топ ігілік жарыс, ойын саттылары, техникасы

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиет

14 ТАҚЫРЫП:

Тоғыз-кумалак : кажетті қүрал жабдықтар, ойын жүйелері және тәсілдері.

Мақсаты: Ойыннің ұлттық ерекшелігі, ережелері, қолданылатын орны,
мерзімі. Оқушыларға берер әсері.
Негізгі сұрақтар:
1.Ұлттық спорт түрлеріне жататын ойындар.
2.Шығу тарихы.
3.Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жүргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердің жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.
Әдебиеттер:
Негізгі әдебиет
М.Болғанбаев . Қазақтын ұлттық спорт түрлері, 1986
М.Болғанбаев . Қазақша күресінің техникасы мен тәсілдері.
Е.Мухитдинов. Қазақша күрес, 1984.
Б.Рахманқүлов Қазақша күрес,1957
Б.Жаналин. Қазақша күрес ережесі,1993.
Б.Төтенаев. Қазақтын ұлттық ойындары, 1994
Е.Сағындыков . Қазақтын ұлттық ойындары, 1991
Қосымша әдебиет
А.Буркітбаев. Қазақтын үлттық ат спорт түрлері,1978
Қ.Р.Байдосов. Қазақша күрес, 1987
Ө.Жолымбетов. Қазақша күрес,1973
М.Танекеев . Қазақтын ұлттық ойындары,1994.

15.ТАҚЫРЫП:
|Тоғыз-кумалак. Ойының басы, жүру тәртібі, манызы. |

.
Мақсаты: Ұлттық спорт түрлеріне сипаттама, ережелері, қолданылатын орны,
мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
4. Ұлттық спорт түрлеріне жататын ойындар.
5. Шығу тарихы.
6. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

ОСӨЖ тапсырмаларын тақырыптарын

1 ТАҚЫРЫП

Ұлттық спорт дамыу тарихы.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
2. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

2 ТАҚЫРЫП

Сабақтын құрлысы және оны ұйымдастыру, өткізу.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
3. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

3 ТАҚЫРЫП

Күрес тәсілдері

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
4. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

4 ТАҚЫРЫП

Күрес орындарына қойылатын талаптар. Балуан гигиенасы.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
5. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

5 ТАҚЫРЫП

Ат спорт түрлерінен жаттығу өткізу

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
6. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

6 ТАҚЫРЫП

Тоғыз-кумалак ойнының ережесі.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
7. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

7 ТАҚЫРЫП

Тамақтану мен қауіпсіздік ережелері

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
8. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

8 ТАҚЫРЫП

Құрал-жабдықтарды іріктеп алу және құжаттарды жөндеу.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
9. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

9 ТАҚЫРЫП

Қазақ күресі тарихы.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
10. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

10 ТАҚЫРЫП
Тоғыз-құмалақ ойынына жаттықтыру.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
11. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

11 ТАҚЫРЫП

Қазақ күресінің әдіс-тәсілдері.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
12. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

12 ТАҚЫРЫП

Денені игере алу және ағзаның психологиялық ерекшеліктері.

Мақсаты: Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама. ережелері,
қолданылатын орны, мерзімі.
Негізгі сұрақтар:
1.Салт дәстүрліқ ойындарға не жатады.
2. Шығу тарихы.
13. Ережелері.
Әдістемелік нұсқау:
Аталған пәнде студенттер пәннің оқыту әдістемесімен негізгі техникасын
игеру, мектепте өз бетінше сабақ өткізу қабілеттілігін арттыру мақсатында
педагогикалық негізде жұргізіледі.
Басты мақсат мектеп жасындағы балаларға аталған пәнді ұйымдастыру және
өткізу әдістемесіне көңіл аудару. Тәжірибелік сабақта студенттер пәнге
арналған жаттығулардың техникасын игеру мен қатар жаттықтыру
әдістемесіне педагогикалық тұрғыда көңіл бөлінеді. Бұл бағыт
студенттердін жалпы физикалық дайындығынада әсерін тигізеді.

Әдебиеттер:

Студерттердің білім деңгейін тексеру сұрақтары
1. Қазақ күресінің даму тарихы.
2. Салт дәстүрлік қозғалмалы ойындарға сипаттама.
3. Қоқпар ойының ережесі.
4. Тоғыз-құмалақ ойынының даму тарихы.
5. Тоғыз-құмалақ ойынының тактикасы.
6. Тоғыз-құмалақ ойынының ережесі.
7. Бас төрешінің міндеті.
8. Аударыспақ. Ережесі.
9. Бас хатшының міндеті.
10. Тоғыз-кұмалак атсырау деген не?
11. Бес тас ойыны. Бірінші және екінші сатысына сипаттама.
12. Мектеп бағдарламсындағы қазақ күресінің алатын орыны.
13. Асық ойыны «Кетсін бір».Сипаттама.
14. Ұлттық стол ойындары.
15. Арқан тартыс ережесі.
16. Жарыс ұйымдастыру және өткізу.
17. Қыз-қуу. Ережесі.
18. Аламан бәйге.
19. Жорға жарыс.
20. Ат жарысының классикалық түрлері.
21. Тоғыз-құмалақ. Тұздық алу.
22. Асық ойыны «Хан ату».
23. Асық ойыны «Алшы».
24. Бестас ойыны саттылардың атауы.
25. Күрес әдістерінің үйрету әдістемесі.

Ұлттық ойындар мен өнердiң тәрбиелік сипаты
1. Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы.
2. Ұлттық ойын-сауық түрлері туралы.
3. Әдет-ғұрып ойындары арнаулы жырмен, айтыспен басталуы.
Ойнамайтын бала жоқ. Ойынға қызықпайтын адам жоқ. Көңiл көтермейтiн адам,
сауық құрмайтын халық жоқ. Үлкен де, кiшi де ойнап көңiл көтередi, бiр
нәрсеге берiле қызығады, әр жетiстiктен қанағат табады. Ал қызығу, қуану,
қанағаттану - өмiрдi тамашалаудың көрiнiсi немесе өмiрде сауық құрудың
нышаны. Ойын-сауыққа үлкен-кiшiнiң бәрi де әуес. Айтпағымыз, өмiр кейде
ойын-сауыққа ұқсас, ойын-сауықсыз адамның өмiрiн көз алдыңа елестете
алмайсың. Ойынның тарихы тереңде, көне дәуiрден басталады. Оның қалыптасу
кезеңдерi мен тарихы өз алдына әңгiме. Ойын халықтың өмiр сүру салтынан,
өмiр сүру үшiн күресiнен туындаған қажеттiлiктiң бiрi. Ойын-сауық еңбектiң
мазмұны мен құралына орай түрленген, жетiлген. Қазақ — ойын-сауықшыл халық.
Бүгiнде қазақтың 100 ден аса ойын түрлерi мәлiм. Қазақ "баланы жастан”
дегенде, ойын-сауық арқылы жасөспiрiммен тәрбиелiк жұмысты ертерек және жас
ерекшелiктерiне қарай жүргiзудi пайымдайды. Ойынсыз ұрпақтың кiм екенiн,
халықтың қандай екенiн бағалау екiталай. Адам мен ойын түйiндес, түбiрлес.
Ойын-сауық қазақтың әдет-ғұрпына үнемi және айқын ықпал еткен.
Айталық, тас дәуiрiнде қалыптасқан - таяқ жүгiрту, асық, ақсүйек, темiр
дәуiрiнде тараған — қарағие, садақ, бергi феодалдық дәуiрдегi, яғни үйсiн,
қаңлы хандығы кезiндегi — ақбайпақ, алтыбақан, арқан тартыс, белбеу тастау,
жасырынбақ, көршi бұғынай, айдапсал т.б. ойындарды бүгiнде бiлетiндер де,
бiлмейтiндер де аз емес. Жануарлардың қозғалысына елiктеп жасалынған
қозғалыстар да бертiн келе ойын бидiң арқауына айналған. "Аң аулау”
билерiнiң түрлерi бiр iзге келтiрiлмеген. Дегенмен олар барлық қауымдастық
мүшелерiн қызықтырғанын ескерсек, оның тартымды түрлерiнiң көп және
жаттығуға икемдi болғанына күмәнданбаймыз.
Қыпшақтардың тайпалық одақтары түрiк қағанатына қосылғанда хан жақсы ма,
ханды қара басты, шалма, қарамырза, сайыс, ат үстiндегi тартыс, аударыспақ,
балтам тап, аударыспақ, "көк бөрi тарту” сияқты ойын түрлерi таралған.
Ұлттық ойынымыздың тарихы туралы Рашид-ад дин, Низами әл-Мулк, Мосуди,
Махмұд Қашқари сынды ғұламалар пiкiрлерiн қалдырған. Батыстың XIII
ғасырдағы саяхатшысы Марко Поло Жетiсу жерiндегi үлкен жиында "Қыз қуу”
ойыны мен "Қыз бөрi” ойынын көргенiн естелiктерiнде тамашалап баяндайды.
Ойында өмiрдiң еркiндiгi, кедергiсi мен мақсаты анықталынады. Ойын-сауық —
жеке адамның даму қажеттiлiгiн арттырады, қарсыласпен татуласу немесе оны
жеңу жолдарын iздестiредi. Шаруашылықтағы қимыл-әрекеттi осы биiк мақсатқа
көтердi. Ойын — адам ойлану және дене қабiлетiнiң бәсекесi, қарсыласпен
ашық жарыс. Оның мақсаты — жеңiске жету, ойындағы адамның қабiлет күшiнiң
үстемдiгiн көрсету, дәлелдеу.
Кейде ойындардың аттары, атаулары өзгерiп жатса да, олардың ойналу мазмұны
сақталып қалған, сөйтiп әдептiң түрлерiн қалыптастыруға септiгiн тигiзген.
Мысалыға, ақсүйек ойынының басқа түрiк тiлдес елдерде орда, тоқтышақ сияқты
атауы да бар немесе лек жалау ойынының шiлiк, қарыс ағаш, шөлдiк және т.б.
түрлерi бар. Бұл ойындарды әуелi балалар ойнаса, кейiннен оған жiгiттер мен
ересектер де қосылған. Таралуы жағынан ойындар ересектерден балаға мұра
ретiнде жиi қалдырылған. Мемлекеттiк құрылым қалыптасқан сайын ойындар
халықтық мерекенiң құрамына енген. Ойындар халықтық той-думанның оттығына,
көпшiлiктiң ортақ сауығына айналды. Кез келген жыйын-той күрессiз, ат пен
жаяу жарыссыз, айтыс, ән мен күйсiз, аң аулаусыз өтпейтiн болған.
Көшпендiлер табиғи күш атасы атанған. Малмен жүрген көшпелi халықтың
алдымен далада, ашық алаңда, түнде ай жарығында сауық құратын ойындары
қалыптасты. Жарыста адам да, оған қатысқан төрт түлiк түрлерi де сынға
түстi. Солардың iшiнде бiзге мәлiмi ақсүйек, алтыбақан, айгөлек,
арқантартыс, көксиыр, соқыртеке, түйе-түйе, белбеу тастау, қасқұлақ,
моңданақ, ақбайпақ, түйiлген шыт, тиын салу, ақшамшық, ақсерек-көксерек,
көршi, шалма, шымбике, инемдi тап, айдапсал, қарамырза, қарт-қарт, жылман
т.б., сондай-ақ ат жарысы, түйе жарысы кеңiнен таралған. Жарысқа астында
көлiгi бар, бiлегiнiң қарымы мықты адамдардың бәрi де қатыса алған. Өйткенi
көшпендiлердiң кiшiсiнен үлкенiне дейiнгiлер әлгi аталған түрлi ойындардың
тәсiлдерiн шебер меңгере бiлген. Ойынның түрлерi күнделiктi тiршiлiкте,
маусымдық жиындарда тартымды орын алды. Ойын адамның жаны мен тәнiн
сергiттi, өз бетiнше еңбектенуiне баулыды, топ таңдауды үйреттi.
Шаруашылық пен еңбек процесi ойынның түрлерiн көбейттi, ойынға қойылатын
талапты күшейттi. Ойында қолданатын әдiстерге арнайы жаттығу керек болды.
Ойын заттары мен бұйымдарына деген ұқыптылық жалғасын тапты. Ойынды өткiзу
туралы келiсiм жұмыстары жанданды. Ойынды өткiзетiн арнайы кеңiстiк алаңдар
таңдалды. Бiртiндеп атамекенiне және атажұрт салтына деген құрмет
көзқарастар қалыптасты. Әр ойынның белбасарлары анықталды, олар көптiң
құрмет-сыйына бөлендi. Ойын өнердiң түрiне, топты ұйымдастыру тетiгiне
айналды. Содан ойын өнерi ұлттық әдеп-ғұрыптың қалыптасуына, сақталуына
үлкен ұйытқы болды, ықпал еттi.
Дала ойындары ашық та, икемдi. Талаптарына шартты түрде келiсуге болады.
Ойын тәртiбiн ойыншылардың өздерi де, көрермен де бағалауға бiрдей
мүмкiндiк алды. Ойынға төрешiлiк халықтық сипатта жүргiзiлдi. Үлкендер, ел
ақсақалдары баталарын берiп, ойынның басталуына рұқсат бердi немесе
жеңгендерге табыс пен шапағат тiледi. Халықтық ойындар бiртiндеп дәстүр мен
еңбек мерекесiне айналды, әдет-ғұрып негiзiнде тамыр жайды,
жасөспiрiмдердiң қозғалмалы ойындары ретiнде өрiс алды.
Қазақтың әдет-ғұрып ойындары халықтың бастан кешкен қилы-қилы оқиғаларын
бейнелеп, баяндап бередi. Оған Наурыз мерекесiндегi ойын-сауық түрлерi
дәлел болмақ. Наурыз — күн мен түн теңелген, "ұлыстың ұлы күнi”, шығыстағы
көптеген көне халықтардың дәстүрiнде жаңа жыл күнi. Наурыз — наурыз ойын-
сауық, спорт пен өнер тоғысқан халықтық мерекенiң думанды салты. Наурыз
үлкен мен кiшiнiң, еркек пен әйелдiң, ақын мен бишiнiң, ауылдағы мен
қаладағылардың спорт пен өнер саласындағы ашық жарысы. Жарыста күштiлердiң
күштiсi, жүйрiктердiң жүйрiгi "жүгiрiп озады, қуып жетедi”, бiлектесiп
жеңедi, сол өнерiмен ел құрметiне бөленедi.
Ойын — бiржағы, дене қозғалысы, шыныққан дененiң шеберлiгi, бiржағы көңiл
көтеру, дем алу, бiржағы бас қосып бiрлесу, әдет-ғұрыпты жалғастыруға
үндесу. Шаруашылықтан бос кезде той-думан мен ойын-сауықтар жиi атқарылады.
Той-думан, ойын-сауық адамды, ел-жұртты жаттыққа жiбермейдi, тұтастыққа,
бiрлiкке тартады. Ойын-сауықта адам табиғатпен табысты, тынысын кеңейте
алды, ұнатқандарымен жақындасты. Табиғи көркемдiкке қызыру, оны тамашалау
көшпендiлердiң жас кезiнен қанына сiңген қасиет. Ойын - ұрпақтар өмiрiн
үйлестiрудiң дәстүрлi ән-бимен өрнектелген сауық түрi. Оған қатысушылар
тамаша құратын орынды, уақытты, ортаны өз ерiктерiмен iрiктейдi, оны
өткiзудiң рәсiм-салтын икемдейдi. Осыдан орын мен ортаға деген әуесқойлық
күшеедi. Ойыншылар тағдырластарымен, өзiмен жақындастарымен кездесiп, өзара
сырласуға және жарысуға мүмкiндiк алады. Бұдан ашық мiнездiң, жарқын
жүздiлiктiң лебi естiп, ән-күйдiң тоғысы жаңарып жатады. Ойыншылар — көптiң
көңiлiн аулайтын өнерлiлер, өзiнiң мәртебесiн көтермелейтiн өнегелiлер.
Ойын үй мен даланың төрiнде өттi, ойыншылар — елдiң көз алдында,
көңiлiнен құрмет тапты.
Қазақтың ойын-сауығы достық пен қонақжайлықтың белгiсi және көптiң басын
бiрiктiрудiң кепiлдiгi, сүйкiмдi әншi мен әңгiмешiлерге мұқтаждықтың
айғағы. Ойын-сауықта жалғыздық сезiм, арам ниет адамды билей алмады, ойыншы
үнемi iзденiсте болады. Ондағы құдiрет -өнерпаздық, өзара түсiнiстiк және
келiсiмге жол табу. Адамзат қашанда болмасын осы үш құдiретке тәнтi болған,
сол құндылыққа жетудiң мүмкiндiгiн арнайы және үнемi iздестiрумен
әуреленген.
Қазақтар әдемiлiкке әуес халық болғандықтан, оны әшекейлеудi дәстүрге
айналдырған. Сол рәсiм — қыз-келiншектер мен тұяғы жерге тимес тұлпарлардан
басталған. Әйелдер гауһар тастан жасалған әшекей бұйымдарды, жылтырақ,
зергерлiк бұйымдарды жақсы көрген. Өздерi жiбектен, матадан, жүннен
әшекейлеп тiгiлген алуан түстi өрнектi киiмдер киген. Әйелдер үшiн
әсемдiкке, әдемiлiкке, әшекейлiкке әуестiк олардың қанына туа бiткен
қасиет. Әсемдiк пен әдемiлiк еңбекпен келдi, оны жақсы көргендер ойын-
сауыққа үйiр болады. Сондықтан әйелдердiң ұқыптылары, шыдамдылары,
еңбекқорлары ойын үстiнде әсемдiкке деген тәнтiлiгi мен сезiмталдығы мен
ықшамдылығы еркектерден асып түседi. Көшi-қонның барлық шаруасы мен
жұмыстарын ештемеден ерiнбейтiн әйелдер мiнсiз атқарады.
Әйелдер өз байлығын, әшекейiн көрсету үшiн көңiл көтеруге, әдемi мiнезiмен
сүйiктi болуға тырысады, өнеге көрсетедi. Сондай сүйкiмдiлiк пен
сүйiспеншiлiктi ортадан, жақын жандардан да күттi. Әдемiлiктi әнмен,
шешендiкпен жеткiздi. Отбасындағы тұрмыс та, көңiл-күй базары да,
негiзiнен, әйелдiң еңбегiне байланысты. Сырт қонақтар бiрауыздан: "Қазақ
әйелдерiнiң бет әлпеттерiнен ақылдың белгiсiн жиi көруге болады” — деп
шындыққа оралып жатты.
Ойын-сауық — тәжiрибе мен тәсiлдiң еркiндiгi, тапқырлық пен болжамның
қиылысатын шебi, мұрат пен меженiң тоғысқан шеңберi. Жарыссыз ойын, ойынсыз
әзiл-қалжың бола бермейдi. Ойын-сауық қара күш көрсететiн озбырлық немесе
бiреудiң намысын жыртатын қастандық емес. Ой өтiмдiлiгi мен сөз өткiрлiгi,
күш пен қабiлет ашық сайысатын ортада көрiнiп, дiлмарлар, шешендер,
шеберлер өз мәртебесiн мойындатып жатады. Ойын серiктестi таба бiлуге,
онымен тiл табысуға үйретедi. Ойында адам қарсыласының олқы жән оң жақтарын
дұрыс анықтауға ерекше мән бередi, оның күш-қабiлетiн тура бағалау
ережесiне ередi. Ойнаушы бәсекесi мол қарым-қатынастың тәртiбiне жүгiнедi.
Әр ойынның өз тәртiбi, тәсiлi және тәжiрибесi бар. Сол тәртiп, тәсiл,
тәжiрибенi бiлген адам тезiрек қалыптасады, жан-жақты жетiледi. Ойын -
адамның қабiлет-қасиетiн ширататын, шымырлататын жүйелi iс-әрекеттiң
көрiнiсi.
Ойын-сауықта кiсiлiк қасиет шыңдалады, адам қабiлетiнiң құндылығы артады.
Әр деңгейдiң өз өнерi мен өнегесiне қызыққан шетел саяхатшылары осы
қайталанбас табыстарды қанша мәртеге дәл сипаттап жеткiзе алған.
Ән-би — сауықшылардың өнерi ғана емес, теңдiк пен туыстыққа тартатын
өнегелi өмiр. Ән-би сауығы қысылып-қымтырылудан арылтатын, еркiндiкке
емiренушiлiк, әркiмнiң қырағылығы мен көрегендiгiне демеушiлiк ететiн ашық
өнер, оның қызбалы түрi. Мысалға, әншi мен бишi, қалжыңқой не айтамын десе
де, аңшы ненi атамын десе де өз еркiнде едi. Ән-би, қуаныш пен жұбаныштың
бейнелi тiлi. Өнер тiлiмен орындаушы мен көрермен, жеке мен көпшiлiк өзара
тұсiнiсе де, таныса да алады. Мұның бәрi де, бiржағы, сыртқы көрiнiстерге
ұқсайды, бiржағы, өзiндiк кемшiлiктi жеңудiң, өзiндiк табысқа жетудiң
амалды әрекетiне жатады. Осындай белсендiлiкке қазақтың балалары ерте
араласқан. Ойын-сауықтары белсендiлiк - мiнездегi кемшiлiкке, жеке адам мен
қоршаған ортадағы келiссiздiкке қарсылық, сондай-ақ бойдағы ебедейлiктi
көрсетуге шек қоймай жан таласу. Бұл ашық та, нақты сайыс. Оған деген
халықтық ықылас жоғары болды. Қолдауы басым ортада әркiм өзiнiң көргенiн,
көкейiндегiсiн жеткiзуге алаңсыз әрекеттенедi. Өз қалауынша жарыстың түрi
мен әдiсiн таңдайды. Ойындағының бәрi де өтпелi-төкпелi емес. Түптеп
келсек, ойын тәртiпке, тапқырлыққа, туралыққа үйретедi, қалжың-әзiлден нәр
алады, бас қосып жүздеспек iңкәрден серпiлiс табады.

Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі

1. Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі, өнегелі
тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен
жеке тұлғалық қатынасын (этикалық, эстетикалық, адамгершілік тұрғысынан)
тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени рухани мұрасының, салт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Осымен
байланысты бағдарлама халқымызға тән әдептілік, қонақжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қасиеттер, табиғатқа деген қарым-қатынасындағы біздің халыққа
тән ерекшеліктер. Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен
ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп
таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу
құралы.
Бірақ оны жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның
нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу
туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып
көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің
арасындағы байланысты көрсетеді.
Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім,
білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.
Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру
бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің
халықтық педлагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден
келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып
табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль
атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен
еңбек тәрбиесі қатар жүреді.
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын
жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың
іс-әрекетіне еліктейді.
Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет
түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары: «Бәйге», «Көкпар»,
«Алтын сақа», «Хан талапай», «Қыз қуу», «Тоғызқұмалақ» т.б. балалардың
еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.
Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-
ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін
ғажайып нәрсе.
Ұлы педагог В.И.Сухомлинский: «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды», -
дейді. Демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы
баии түседі.
Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен
мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта
түседі. Оқушыларды әсіресе, «Сиқырлы қоржын», «Көкпар», «Асық»
секілді ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын
емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану
керек деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу
белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін
бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол
баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.
Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз
әсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пән
тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын
байыта түседі.
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
«Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған», - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: «Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады», - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев «Игры киргизских детей» атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның «О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей» (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары»
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
2. Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы
мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери
шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан
халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу
әдістерін педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген
жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге
дейін) аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың
еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің «Игры киргизских детей» атты
еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп
қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс
ойындарын, үшінші топқа – спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады. Ә.Диваев: «Как киргизы развлекают детей» деген мақаласында: «бала
бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап,
құдай тәңірінен рұқсат сұраған», - дей келіп, «Бес саусақ» ойыны мен саусақ
атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық
философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның «О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей» (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы
баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын
мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен
дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті
жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев,
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп,
адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа,
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі
табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі,
тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы
түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән
берілуі – халық данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан
ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына
топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға
ұсыныс жасайды. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық
Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген
«Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта» атты еңбегі
М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді
халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы
этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы –
халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді
Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға
жүктеген. Орыс ғалымы А.Васильев «Игры сартовских детей» атты мақаласында
Ферғана және Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық
ойындарының бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын
ертеден келе жатқан дәстүрлі «Гимчук тушты бошимга» ойыны Ташкенттегі сарт
балаларына таныс емес екендігін айтады. Ал М.Гавриловтың авторлығымен
жазылған «Перепелиный спорт у Ташкентских сартов» атты мақаласына өзбек
халқының ойын түрлерінің айрықша маңыздысы жыл мезгілдерінің белгілері
уақытында «Құстар ойынын» (тауық, қаз, т.б.) ойнаудың ережесі, ойын
түрлері, тәртібі зерттеледі.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды «Казахские национальные
виды спорта и игры» (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
«Тоғызқұмалақ» ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене
отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай
отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын
қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге
сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне
әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне
отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің
аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол
заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған,
ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен
бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік
кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен
қарастырған ғалым Б.Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары» (Алматы, 1994) атты
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді.
Е.Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография «Ұлттық ойындарды
оқу-тәрбие ісінде пайдалану» (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте
қазақ мектептерінде І-ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген
классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына
педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі
негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған «Спорттық
ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні» жинағында ұлт спорты түрлері
мен ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны,
тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса,
М.Балғымбаевтың «Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері» (Алматы, 1985) атты
еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ,
жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады.
Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын
орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен
және мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды
дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның
мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге,
белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша
шынайы өмірде баланың аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып
жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын
үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді». Мектепке
дейінгі тәрбие мен оқыту барысндағы спорттық жаттығулар И.Давыдов,
Л.Былеева, В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы
басқалар ерекше назар аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және
дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар
жөнінде жекелеген нақты түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп
дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы
түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау,
салыстыру, қорыту, қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов
ойын-ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі
барлық кездерге заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі
деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой
дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау
операциялары: талдау, салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп
тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен
қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып
табылады.
М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке
бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының
әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай
бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде
«Қояндар» (2-3 жасарларға), «Аңшы мен ит және қояндар» (4 жастағылар үшін),
«Торғай мен мысық» (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын
зерттеп, қолданысқа түсірген.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан «Физическое воспитание в
детском саду» кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай
өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері,
т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы
күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық
баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен
жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр
түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату
барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан
сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми
еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене
шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының
тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің
дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде
халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми
теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса,
А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш
сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен түйіндеп айтарымыз, қазақтың ұлттық ойындарының басқа
халықтардың ұлттық ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің
ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін
көздейтінінде.

Қазақстан Республикасы, спорт және дене тәрбиесі
Спорт және дене тәрбиесi. Қазақ халқының дене тәрбиесiне, оны
шынықтыруға, ептiлiкке, денсаулықты, көңiл-күйдi көтеруге арналған осы
кездегi дене тәрбиесi мен спорт нышаны ерте заманда-ақ халық кәдесiне
жарағандығын кейбiр археол. деректер дәлелдейдi. 1970 ж. Оңт. Қазақстан обл-
нда б.з.б. 4 — 3 ғ-ларда тоғызқұмалақ тастары табылды. Сол жылы Тараз қ-нан
30 км жерде археологтар тоғызқұмалақ тақтасының тасқа қашап салынған
суретiн кездестiрдi. Түрiк қағандығы дәуiрiнде Қазақстан жерiнде көптеген
қалалар салынып, мәдени орталықтар бой көтердi. Көне Таразда әншi-күйшiлер,
шабандоздар, садақ тартушылар, балуандар, басқа да күш өнерiн көрсетушiлер
бас қосып отырған. 7 ғ-да Орта Азия мен Қазақстан жерiн жаулап алған Араб
халифаты ислам дiнiн уағыздаумен қатар, шахмат (шатрандж) ойынының
таралуына, оның дамуына айтарлықтай ықпал еттi. Сөйтiп, көшпендi деп аталып
келген қазақ халқы дене тәрбиесiн, оның iшiнде спортты дамытуға көңiл
бөлгенi байқалады. Ежелден садақ тарту, бәйге, сайыс, күрес, аударыспақ
сияқты спорт түрлерiмен айналысқан қазақ халқы басқа да спорт түрлерiмен
айналысу арқылы өздерiнiң рухани байлықтарын жетiлдiрiп, толықтырып
отырған. Халық өзiне лайықты деп санаған ұлттық спорт түрлерiн, әр түрлi
дене жаттығуларын үнемi жетiлдiрiп келген. Әр рудың, әр жүздiң, әрбiр хан
мен бай-манаптың, болыс-бектiң өз балуаны, өз мергенi, өз сәйгүлiгi болған.
Олар бәйге-жарыстарда iрi рулардың намысын қорғаған
Қазақ халқы арасында спорттың дамуына әр ұлт өкiлдерiмен арадағы
қарым-қатынастың нығаюы көп әсер еттi. Мұндай жағдай, әсiресе, Қазан
төңкерiсiнен кейiн берiк қалыптасты. Алғашқы кезеңде спорт пен дене
тәрбиесi еңбекшiлердiң денсаулығын нығайту, жалпы гигиеналық мәселелер,
әскери шынықтыру даярлығын жақсарту мақсатында жүргiзiлдi. 1918 жылдың 1-
жартысында жұмысшылар клубтарында гимнастикамен айналысатын үйiрмелер
ұйымдастырыла бастады. Халық ағарту органдары мен комсомол ұйымдары қыруар
жұмыстар атқарып, жастар күшiмен спорт алаңдарын, әскери даярлық iсiне
жаттығу өткiзетiн орындар жасады. 1920 ж. 1 қазанда Қазақстанның сол
кездегi астанасы Орынбор қ-нда дене тәрбиесi нұсқаушылары және
ұйымдастырушыла-рымен әскерге баратын жастарды спортқа баулуға арналған
курстар ұйымдастырылды. Оған жүзден астам кiсi қатысты. Оның тең жартысынан
көбi қазақ жастары болатын. Мұнан соң Ақтөбе, Гурьев (қазiргi Атырау),
Орал, Верный (қазiргi Алматы), Орынбор, Петропавл, Қызылорда, Семей қ-
ларында iрi спорттық орталықтар құрылды. Сол жылдары Семей, Қостанай,
Жетiсу губернияларында спартакиадалар өте бастады. Әйелдер арасында дене
тәрбиесiн дамыту мақсатында 1925 ж. Семей қ-нда арнаулы спартакиада өттi.
Дәл осындай әйелдер арасында спартакиадалар Орал, Петропавл, Алматы қ-
ларында да ұйымдастырылды. 1928 ж. Петропавл қ-нда Бүкiлқазақстандық 1-
спартакиада өз жалауын көтердi. Оған қатысушылар футбол, жеңiл атлетика,
қалашық (городки), қазақша күрес, баскетбол және нысана көздеуден сынға
түстi. Қазақстанда дене тәрбиесi мен спортты дамытуда 1931 ж. енгiзiлген
“КСРО-ны қорғауға, еңбек етуге дайын бол” (ГТО) деп аталған бәсекелердiң
маңызы зор болды. Бұл жастардың спортқа тұрақты түрде қатысуына мүмкiндiк
бердi. Дене тәрбиесiнен ұлттық кадрлар даярлауға көңiл бөлiне бастады.
1932 ж. Алматыда дене тәрбиесi техникумы ашылды. 1934 ж. респ.
ведомствоаралық 1-спартакиада, Орта Азия мен Қазақстан спортшылары
арасындағы 1-спартакиада және мектеп оқушылары арасында бүкiлқазақстандық 1-
спартакиада өттi. Қазақстан К(б)П-нiң 1937 ж. өткен 1 съезi дене тәрбиесi
мен спорт және бұқаралық қорғаныс жұмыстарын кеңейте түсудi атап көрсеттi.
2-дүниежүз. соғыс қарсаңында Қазақстан спортшыларының саны 150 мыңға жеттi,
оның iшiнде 30 мыңнан астамы қазақ жастары болатын. Соғыс жылдарында әскери-
спорт кадрларын даярлауда көп жұмыс атқарылып, елiмiзде 1,5 миллионға жуық
әскери-спорт мамандары тәрбиелендi. 1945 — 56 ж. Қазақстанда дене тәрбиесi
ұйымдары нығайып, спорт кадрлары өсiп шықты. 1945 ж. Алматыда дене тәрбиесi
ин-ты (Қазақ физкультура ин-ты) ашылды. 1946 ж. Шоқыр Бөлтекұлы “Спартак”
қоғамы бойынша бокстан КСРО чемпионы атанып, қазақ жастары арасында бiрiншi
болып спорт шеберi деген дәрежеге жеттi. 1950 ж. Қазақстан спорт ұйымдары
құрылды. 1959 ж. бұл ұйымдар спорт федерациясы болып өзгертiлдi. 1951 ж.
“Колхозшы” спорт қоғамы құрылды. 1956 жылдан бастап “Қайрат” деп аталды.
1956 ж. Мәскеуде КСРО халықтарының 1-спартакиадасы өттi. Қазақстан
спортшылары 1956 жылдан олимпиялық ойындарға да қатыса бастады. Тау
шаңғышысы А.Артеменко 1956 ж. Италияның Кортина Д’Ампеццо қаласында өткен 7-
қысқы олимпия ойындарында, ал Е.Кадяйкин Мельбурнда (Австралия) өткен жазғы
16-олимпиялық ойындарда 3000 м-ге тосқауылдар арқылы жүгiруден сынға түстi.
Қазақ жастары арасынан шыққан жеңiл атлет Ғ.Қосанов 1960 10 м-лiк
эстафеташылар жарысында күмiсґж. Римде өткен 17-олимпиялық ойындарда 4
жүлденi иемдендi.
Елiмiзде қысқы спорттың дамуына 1951 ж. ашылған әйгiлi Медеу мұз
айдыны (қ. Медеу спорт кешенi) үлкен ықпал еттi. Мұнда көптеген дүниежүз.
және құрлықтық рекордтар жаңарды. 1960 жылдардың басында Қазақстанда спорт
клубтары (АДК “Шахтер”, “Болат”, “Динамо”, т.б.) құрыла бастады.
Қазақстан спортшылары Кеңес Одағы тұсында айтарлықтай спорттық
дәрежеге қол жеткiздi. Көгалдағы хоккейшiлер, допты хоккейшiлер,
“Буревестник”, АДК волейболшылары, “Динамо” су добы командасы КСРО, Еуропа
және дүние жүзi чемпиондары атанды. Аталмыш командалар құрамында
М.Жексенбеков, С.Шаймерденов, С.Қалымбаев, Е.Құмарғалиев, С.Сексенбаев,
Ю.Варзин, В.Бочков, В.Агуреев, О.Жарылғапов, М.Мәденов, З.Жәркешов,
Ж.Сауранбаев, В.Кравченко, Е.Чебукина, О.Кривошеева, Н.Меңдiғалиев,
Е.Аяпбергенов, А.Оразалинов, С.Котенко сынды спортшылар өнер көрсеттi.
1976 ж. 21-Олимпиялық ойындарда (Монреаль, Канада) КСРО құрама
командасына 14 қазақстандық спортшы 11 спорт түрiнен қатысты. Бұл олимпия
ойынында жерлестерiмiз 8 алтын және 2 күмiс медальға ие болды. Ал осы жылы
өткен Қысқы олимпия ойындарында шаңғы жарысынан 2 қола медальдi иемдендi.
Мәскеуде өткен 22-олимпия ойындарында (1980) 20 қазақстандық спортшы 6
алтын, 2 күмiс және 7 қола медальдi алды. Осы олимпияда ойындарында
Ж.Үшкемпiров, Ш.Серiков, т.б. олимпия чемпиондары атанды. 1988 ж. Сеулде
(Корея Республикасы) өткен 24-олимпия ойындарында КСРО құрама командасында
30 қазақстандық спортшы қатысты. Олар әр түрлi дәрежедегi 18 медальдi
иелендi. Барселонада (Испания) өткен 25-олимпия ойындарында (1992)
Қазақстан Республикасы ТМД құрама командасында болды. Мұнда 11 спорт
түрiнен 23 спортшы қатысып, 5 медаль (Е.Чебукина, И.Герлиц, Д.Тұрлыханов,
Т.Меньшова, В.Вохмянин) алды. Қазақстандықтар 1994 ж. бастап Азия
ойындарына қатысып келедi. Хиросима (Жапония) қ-нда өткен 12 ойындарында
қазақстандықтар жалпыкомандалық төртiншi орынды иелендi. Олар 77 медальға
(оның 25-i алтын) ие болды. Атап айтқанда Қ.Шағатаев, Н.Сманов (бокс),
М.Мамыров (еркiн күрес), Ю.Мельниченко, Д.Тұрлыханов (грек-рим күресi),
О.Шишигина (жеңiл атлетика) сынды спортшылар алтын медаль иегерлерi атанды.
1998 ж. Таиландта (Бангкок қ.) өткен 13-Азия ойындарында қазақстандықтар
бесiншi орын алды. Олардың үлесiнде барлығы 78 медаль (оның 24-i алтын)
болды. Чемпион атанғандардың iшiнде В.Гуща, Д.Аспандиярова (нысана көздеу),
Д.Топоров, Қ.Нұрмағамбетов (ескек), Б.Байсейiтов, С.Матвиенко (грек-рим
күресi), Н.Торшина, О.Шишигина, И.Потапович, С.Арзамасов (жеңiл атлетика),
В.Бурба, Е.Ибрайымов, М.Дiлдәбеков (бокс) сынды спортшылар бар. 2002 жылы
Корея Республикасының Пусан қаласында өткен 14-Азия ойындарында
жерлестерiмiз 76 медаль алды. Командалық есепте бесiншi орында болды. 20
спортшы алтыннан алқа тақты. Олардың арасында А.Тетерюк (велоспорт),
Ә.Иманбаев, Г.Цурцумия (грек-рим күресi), Б.Ахметов, С.Филимонов (ауыр
атлетика), Н.Торшина, Г.Егоров, В.Борисов (жеңiл атлетика), Н.Кәрiмжанов,
Г.Головкин (бокс), О.Довгун, С.Беляев (нысана көздеу), т.б. спортшылар бар.
1994 ж. Лиллехаммерде (Норвегия) өткен Қысқы олимпия ойындарында
көкшетаулық В.Смирнов олимпия чемпионы атанды. Атланта (АҚШ) қ-нда өткен 26-
олимпия ойындарында Қазақстан тұңғыш рет жеке команда болып шықты.
Қазақстандық спортшылар 3 алтын, 4 күмiс және 4 қола медальға ие болды.
Олимпияға қатысқан 197 елдiң iшiнде Қазақстан 24-орынды иемдендi.
Ю.Мельниченко (грек-рим күресi), А.Парыгин (бессайыс), В.Жиров (бокс)
тәуелсiз мемлекетiмiздiң тұңғыш чемпиондары болды. Сиднейде (Австралия)
өткен 27-олимпия ойындарында (2000) қазақстандықтар 3 алтын, 4 күмiс
медальдi иемдендi. Олимпияға қатысқан 199 елдiң iшiнде Қазақстан
спортшылары 22-орында тұрақтады. Бұл олимпия ойындарында Е.Ибрайымов,
Б.Саттарханов, О.Шишигина чемпион атанды. 2001 ж. Қазақстан Республикасы
тәуелсiздiгiнiң 10 жылдығына арналған 1-жазғы спартакиада өттi. Бұл
бәсекеге елiмiздiң миллионнан аса тұрғыны қатысты. Бәсеке қорытындысында
Оңт. Қазақстан обл-ның өкiлдерi (4430 ұпай) бас жүлденi еншiледi. Алматы қ-
ның спортшылары екiншi (4272 ұпай), қарағандылықтар үшiншi (3658, 33 ұпай)
орынға шықты.
Ұлттық спорт түрлерi де жақсы жолға қойылған. Атап айтқанда
қазақша күрес, тоғызқұмалақ, сайыс, аударыспақ, бәйге, көкпар, қыз қуу,
жорға жарыс, атан жарыс, асық ату, бестас сияқты спорт түрiнен арнайы
федерациялар құрылған. Ресми жарыстар өтiп тұрады. Тоғызқұмалақ ойыны Оңт.
Қазақстан, Қызылорда, Қостанай облыстарында кейбiр мектептерде пән ретiнде
оқытылады.
Спорт базалары. 2001 жылдың қаңтар айындағы дерек бойынша
Қазақстанда 291 балалар және жасөспiрiмдер спорт мектебi болды. Оның iшiнде
олимпиялық резервтi дайындайтын 55 арнайы мектептерде 142 мың жас
спортшыларды 4420 бапкер жаттықтырады. Бұлардан басқа дарынды спортшыларды
дайындайтын 9 мектеп-интернат (2340 жас спортшыларды 210 бапкер
жаттықтырады), iрi халықар. жарыстарда жоғары жетiстiктерге жеткiзу
мақсатында құрылған спорттық элита 6 мектебi (құрамында 1128 спортшы, 210
бапкер бар) жұмыс iстейдi.
Қазақстан кәсiпорындары мен мекемелерiнде 11,3 мың дене шынықтыру
ұжымдары бар (2001). Онда 1,4 млн-ға жуық адамдар әр түрлi секцияларда дене
шынықтыру және спорттың әр түрлi салаларымен айналысады. Жылдан жылға спорт
базалары көбейiп келедi. 2002 жылғы мәлiмет бойынша республикада 26019
спорт құрылыстары тiркелген. Оның iшiнде 242 стадион, 20 спорт сарайы, 124
спорт кешенi, 13 оқу-жаттығу орт., 150 бассейн, 6123 спорт залы, 34 спорт
манежi, 143 шаңғы базасы, 8 ескекшiлер жүзетiн каналы, 1448 тир, 3
велотрек, 9 эллинг, 3 желкен клубы, 2 шаңғымен секiретiн тұғыр, 13 спорттық
мұз айдыны және 142 теннис корты бар.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz