Файл қосу
Суару нормасы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 дәрежелі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-18-21.1.80/03-2014 |
| | | |
| | | |
| | | |
|ПОӘК |Басылым №2 | |
|«Суармалы егіншілік»» |02.09.2014 ж.| |
|пәннің | | |
|оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
5В080100 «Агрономия » мамандығына арналған
«Суармалы егіншілік»
пәнінің
ОҚУ -ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2014
Алғы сөз
I ҚҰРАСТЫРҒАН
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Агротехнология және орман ресурстары» кафедрасының аға оқытушысы
Сагандыков Слям Нығыметжанұлы__________________
«__ » ______ 2014 жыл
2 ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Агротехнология және орман ресурстарының» кафедрасының мәжілісінде.
Хаттама № «__» ______ 2014 жыл,
Кафедра меңгерушісі: ……………. Есенғұлова Н.Ж.
2.2. Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік бюро мәжілісінде
Хаттама № «__»______ 2014 жыл
Төраға ………………………....... Джаманова Г.И.
3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралды және баспаға
ұсынылды
Хаттама№ «__» ________ 2014 жыл
ОӘК төрағасы …………….. Г.К Искакова
4. БАСЫЛЫМ 18.09.2011ж. орнына ЕНГІЗІЛГЕН
МАЗМҰНЫ
1 Глоссарий
2Дәрістер
3Тәжірибелік сабақтар
4Студенттердің өздік жұмыстары
5Оқу-әдістемелік құралдардың тізімі
1 ГЛОССАРИЙ
2 ДӘРІСТЕР
№1 Дәріс. Тақырыбы :ЖЕРДІ СУАРУ ЖӘНЕ СУАРУ ЖҮЙЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР.
Сұрақтар:
1. Жерді суару және суландыру
2.Суарудың түрлері.
1. Жерді суару және суландыру
Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты енім алу үшін егіс белгілі
тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалды-лығы қажетті мөлшерге дейін
жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс ал-қабына жіберу үшін арнаулы суару
жүйелері жасалады
Техникалық және дәнді дақылдарды, мал азықтық шөптерді, көкөністі және
басқаларын суарудың шаруашылықтық маңызы бар
Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суармалы
егістер ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда
жер суару жүмысын тиімді пайдалаиудың арқасында оларды гүлденген аймаққа
айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық
дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіншілік туады.
Ал енді далаңқы аудандарда жауын-шашынның жеткіліксіз және жыл ббйы өте
құбылмалы болуының салдарынан ауыл ша-руашылық дақылдарының өнімі тұрақсыз
болады. Сондықтан, бұл аймақтарда жыл сайын дәнді, техникалық және мал
азығы дақыл-дары мен кекөністің мол өнімін тек суару жұмыстарын дүрыс ұй-
ымдастыру негізінде алуға болады.
Егісті суару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы
аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық
аймақтарда да ете тиімді.
Суарылған егістердің өнімділігі, суарылмаған жермен салыс-тырғанда, 3...5
есе, кейде одан да жоғары болады. Қазіргі уақыт-та бүкіл дүние жүзінде 265
млн гектар жер суарылып, оның ені-мімен барлық жер шарының жартысынан
.артық халқы қамтама-сыз етіледі.
Суарудың түрлері. Жер суару топырақты дымқылдандыру, тыңайту және арнаулы
суару болып үш түрге белінеді:
Топырақта қажетті су және ауа режимін жасау үшін суарудьщ
дымқылдандыру түрі пайдаланылады.
Суарудың бұл түрі дүние жүзінде де өте кеп тараған негізгі түрі болып
саналады және өсімдіктердің өсіп-өну дәуірімен оның кейбір кезеңдерінде
судың керекті мелшерімен қамтамасыз етілмеген шақтарында жүргізіледі.
Суарудың бұл турі өзінше жүйелі (тұрақты) және бір дүркін ғана суару болып
екіге бөлінеді.
Шаруашылық жағдайында суарудың жүйелі түрін пайдаланғанда топырақ қажетті
мөлшерде және керекті мезгілде дымқылданады.
Су көздерінен су суару жүйелеріне өздігінен ағатын болғанда өздігінен
ағызып суару, оғанкерісінше, механикалық әдіспен жіберілсе, онда
механикалық суару деп аталады.
Жоғарыда көрсетілгендей,біздің елімізде судың өздігінен ағуы-на негізделген
жүйелі суару түрі көп тараған және оның ең негіз-гі түрі болып саналады
Ал енді жерді бір дүркін ғана суару үшін су алаңға бір-ақ рет
жайылады. Алаңға жазғытурым пайда болатын қар суы жабыл-ған жағдайда ол
көлтабанды суарма деп аталады. Ал енді алаңға каналдар арқылы көктемгі
тасқын сулары жайылса оны тасқын сумен суару деп атайды.
Суарудың топырақты тыңаіту үшін қолданылатьш түрін үйым-дастырғанда
тыңайтқыштар сумен бірге топыраққа ерітілген күй-інде таратылып, оның
дымқылдану кабатына сіңеді. Суарудың бұл түріне қалалар мен өнеркәсіп
орындарының сарқынды суларын және қурамында асылған топырағы мол тасқын
суларын пайдалану жатады.
Арнаулы суарудың түріне топырақты тазарту, жылыту және т. б. мақсаттармен
жургізілетін суару жұмыстары жатады. Суа-рудың топырақты тазарту үшің
қолданылатын түрі оның құра-мындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге
зиянкес жән-діктерді құрту үшін ұйымдастырылады. Мысалы, тышқандарды, май
қоңызының личинкаларьвд, филлоксерлерді (өсімдік биті) жою үшін алқап
бетіне су жайылады
Топырақты жылыту үшін суарғанда, оны өзінен жылырақ сумен суарып
жылытудың арқасында өсімдіктердің өсіп-ену дәуі-рі ұзартылады. Суарудың
бүл гурі шаруашылык, жағдайында қа-зіргі уақытта аса көп тарамаған.
Суарудың тәсілдері. Суды топыраққа енгізу тәсіліне карай жер суару
үш түрге бөлінеді:
1. Беткейлеп, немесе беткі жағынан суару тәсілі. Бүл әдісті
қолданғанда су топырақ бетіне суару бороздалары, алқаптары
және атыздары арқылы таратылады. Бұл әдіс біздің елімізде ке-
ңінен тараған.
2Жаңбырлатып суару тәсілі.. Бүл әдісті колданғанда жаң-
бырлатқыш аппараттар арқылы су жоғары шашыратылып, онда
тамшыларға белініп жер бетіне ттабиғи жауын тәрізді жауып, ау-
аның жер бетіне жақьш қабатыш, өсімдіктерді және топырақты
ылғалдандырады. Қазіргі уақытта суарудың бұл әдісі шаруашы-
лықтарда өте көп тараған
3. Егісті астыңғы жағынан суару әдісін қолдану үшін су топырақтыц
жыртылатын қабатының астыңғы қыртысына енгізіледі. Бұл әдіс әзірше көп
тарамаған және қазіргі уақытта толық жетіл-діру сатысы үстінде
Суарудың топыраққа тигізетін ықпалы. Суару микроклиматқа, сондай-ақ
топырақ қабатында болатын физикалық, химиялық, бнохимиялық және
биологиялық процестерге өте күрделі және әр түрлі ықпал тигізеді.
Суарудың топырақтың физика-химиялық қасиеттеріне тигізетін ықпалы
өте күрделі: топырақтың дымқылдығын, температура-сын, жылу сыйымдылығын,
механикалық құрамын, борпылдақтылығын, құрылымын, су өткізгіштігін, ылғал
сыйымдылығын, топы-рақ бөлшектерінің тіркесу күшін, әр қабатындағы химиялық
эле-менттер мен қосындылардың мөлшерін және бөлінуін, жер асты суларының
деңгейін, минералдығын өзгертеді.|
Қүрғақ топырақтың жылу сыйымдылығы сумен салыстырғанда бірсыпыра кем
болады. Жаздың ыстық айларында су ауа мен топырақтан суығырақ болады. Оған
керісінше, жазғытүрым және күзді күндері су ауа мен топырақтан жылы болады.
Ал дымқылды топырақ, қүрғақ топырақпен салыстырғанда күндіз жылулықты
көбірек сіңіріп, ал тунде ауанын, жер бетіне жақын жатқан қаба-тының
ылғалдануының салдарынан жылылықты кемірек таратады. Осыған байланысты
жазды күндері дымқылды топырақ қүрғақ топырақпен салыстырғанда суығырақ, ал
суық айларда жылырақ болады. Дымқылданған топырақтың белшектерінің тіркесу
күші-нің кемуійен бірге, сазды және саздак, топырақтардың беріктілігі
кемиді, ал бүған керісінше, дымқылданған қүмды топырақ қатая туседі. Бетіне
су жайылған топырақтың түйіртпектері ыдырап, тіпті жойылып та кетеді.
Қүрғағаннан кейін сазды топырақтардың бетіне қатты қабықтар пайда болып,
оларды мезгілінде қопсыту қажет болады.
Суаруға пайдаланатын судың қүрамында кездесетін асылмалы таспалардың
топырақ бетіне шөгілуінің және тереңгі қабатына өтіп кетуінің салдарынан
оның механикалық қүрамы өзгереді. Мысалы, Бұхарада ғасырлар бойы жер
суарудың салдарынан тас-па топырақтың тереңдігі 3,5...5 метр, ал Хорезмде
—7 метрге жеткенін тәжірибе дәлелдеп отыр. Сөйтіп, бүл аймақтарда жерді
ғасырлар бойы суарудың салдарынан жаңадан мәдениетті суару топырағы пайда
болған.
Суаруға пайдаланылатын судың бойында ерітілген минералдық және
органикалық қоспалар болады. Суаруға пайдаланылатын ыза суының минералдығы
жоғары болады да, өзен суларының ми-нералдығы кемірек болады. Топыраққа
сумен бірге кіретін азот, калий және фосфор қышқылы ондағы керекті
заттардың қорын молайтады.
Сонымен қатар суаруға гайдаланылатын су топырак бойында кездесетін химиялық
қоспалірды жақсы еріткіш болып саналады. Сондықтан жеңіл еритін калий,
азот және басқа тұздар сумен бірге топырақтың жоғарғы қабатынан төменгі
қабатына ауысады. Ал суару нормасының мөлшері ете жоғары болған және
топырақ-ты шайып суарғанда олар топырактың өсімдіктердің тамыры ор-наласқан
негізгі қабаттарынэн темен етіп кетіп, топырақтың са-пасы төмендейді.-
Дегенмен, пайдалы тұздармен бірге зиянды тұз-дары да шайылып кетіп,
топырақтың сапасы жақсарады. Кезек-ті суару аралығында су өзінің
құрамындағы ерітінді тұздармен бірге топырақтың қыл тутікіері арқылы
жоғары кетеріліп була-нады да, ол тұздар топырақтіщ жоғарғы қабатында қалып
қояды. Сөйтіп, өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде жүргізілетін суару жұ-
мыстары су мен минералды тұздардың үнемі қозғалыста болуына себебін
тигізеді. Осының салдарынан уақ топырақпен түздар тө-менгі қабатқа түсуімен
бірге ерітінділерден ажырап, су мен ауа-ны ете аз өткізетін қатты кабат
жасайды. Осындай нығыздалғаң лайлы қабат суарылатын жеңіл топырақтардың
120...300 см терең-дігінде, ал ауыр топырақтардың 45... 120 см тереңдігінде
кездеседі. Осы қабаттан өсімдік тамырлары төмен өте алмайды және суар-ған
кезде топырақтың одан төмен жатқан қабатын дымқылданды-ру қиындап, жоғары
жатқан қабатының дымқылдығы мелшерден артып кетеді.
Топырақтың төменгі қабатынан судың қайтуы қамтамасыз етілмеген жағдайда
жерді мол суарғанда ыза судың деңгейі көте-ріліп, суармалы жердің
батпақтанып кету қаупі туады. Сондай-ақ ыза судың қүрамындағы түздар зиянды
болған жағдайда судын жер бетінен көп мөлшерде булануының салдарынан оның
жоғар-ғы қабатында тұздар шегіліп, топырақ қайтадан сорланып,
ауылшаруашылық дақылдарын есіруге жарамсыз болып қалуы мүмкін.
Жер суару топырақтағы микробиологиялық процестерге паидалы ықпалын
тигізеді. Ол анаэробтық микробтардың әрекетін жыл--дамдатып, есімдік
калдықтаріьшың минералдануын бәсеңдетеді және қарашіріктердің жиналуьша
ықпалын тигізіп, нитрификация-лық процестерді күшейтеді. Деігенмен,
дымқылдылығының белгілі мелшерден артып кетуі оның жоғарғы қабаттарында
нитраттарды азайтады. Жер суару жауьш құрттарының өсіп-өнуіне қолайлы
ықпалын тигізіп, топырақ кұрылысын жақсартады.
-
2.2. Суарудың микроклиматқа және өсімдіктерге тигізетін ықпалы
Жер суару ауаның жер бетівде жақын жатқан қабатының мик-роклиматына
қолайлы ықпалын тигізеді.
Күндіз ол ауаның максималды температурасын кемітіп (0,5 м биіктікте
айырмашылығы 6°С жсетеді), ал түнде минималды температураны жоғарылатады
(айырмашылығы 3°С). Суық күндері жер суарғанда топырақ пен ауа жылынып,
суаруды алдын-ала жүргізгенде 3,5°С дейінгі суық өсімдіктерге зиян
келтіре алмайды.
Жер суарғанда ауаның салыстырмалы ылғалдығы жоғарылап (айырмасы 20...50%
дейін), топырақ бетінің максималды температурасы кемиді (айырмасы 25%) және
оның суарылмаған жермен салыстырғанда кұбылу амплитудасын 1О...15-ке
кемітеді.
Әсіресе, микроклиматқа жаңбырлатып суарудың тигізетін ықпалы өте кеп.
7...10 тәулік ішінде ауа мен топырақтың температу-расының айырмашылығы және
ауаның салыстырмалы ылғалдылығы біркелкі болады. Егін қорғау алқабы болған
жағдайда жер суарудың микроклиматқа тигізетін ықпалы күшейе түседі.
Кезінде суару арқылы топырақ пен ауаның құрғақтығы ке-мітіліп,
топырақтың қүнарлығы жоғарылайды. Осының арқасында мсімдіктер жақсы өсіп-
еніп, мол өнім береді
Топырақтың дымқылдығы кебейген сайын өсімдіктер тамыры-ның сору күші
кеміп, тканьдарының серпімділігі жоғарылайды Сондай-ақ жапырақ
бетінің көлемі молайып, оның саңлаулары кобірек, жиі және ұзақ
мерзімге ашылуының арқасында асси-миляция суарылмаған өсімдіктерге
қарағанда мардымды болады. Өсімдіктердің. тамыр жүйесі дымқыл топырақта
тез өсіп, оның барлық мүшелерін ылғал және қорекпен қажетті мөлшерде
үз-діксіз қамтамасыз етіп тұрады.
Сөйтіп, егісті суару өсімдіктердің қоректену жағдайын жақ-сартумен бірге
олардың ішкі биологиялық процестері мен есіп-өнуін жақсартады. Неғұрлым
куаңшылық дәрежесі жоғары болса, соғұрлым суарудың өнімге тигізетін ықпалы
көбірек болады. Су-армалы егістердің өнімділігі суарылмайтын қуаңқы
аймақтармен салыстырғанда 2...3 есе, ал ете қуаңқы аудандардың өнімінен
3...6 есе көп болады.
Жерді суландыру. Жерді суландыру деп сусыз және суы өте аз аудандарда
көлемі ете аз учаскелерді суару және сумен жаб-дықтау үшін колданылатын
гидротехникалық құрылыстар мен шаралардың жинағын айтады. Жер суландыру
қүдықтар, бө-геулер, каналдар, бас саға құрылыстары және су жеткізгіштер
жасау арқылы, көбінесе суарумен бірге жүргізіледі. Әдетте бүл құрылыстар
табиғи суағар жүйесіне қосымша жасалып, көпшілік жағдайда жер суару үшін де
пайдаланылады^
Елімізде суландыру жүмыстары тың және тыңайған жерлерді игеру және сусыз
және суы тапшы аудандарда мал шаруашылы-гының негізін жасау мәселелеріне
сәйкес кеңінен жүргізілді. Ал Қазақстан бойынша бүгінгі күні 140 0 млн га
жайылым сулан-дырылған. Келешекте шөл, шөлейт және таулы аудандарда 26...28
млн гектар жайылым суландыру жоспарланып отыр
[pic]
1-сурет. Суару жүйесінің схемасы:
1— су көзі, 2— бас саға ңүрылысы, МК — бас канал, НК — тау шаңтағы
канал, Р—1, Р—2, IX—1, У—1 және т. б. тараткыш ка-налдар, 0—1, 0—2 ж.
т. б. — уақытша тілінетін каналдар, В—1, В—2 — бірінші реттегі су
шинағыштар, В—1—2 — екінші реттегі су жинағыштар, СР—1— бірінші
реттегі таратңыштардан су қа-шыртатындар.
/Суару жүйесі. Суару жүйесі деп, белгілі жерді суаруға арнал-ған су
көздері мен бас саға, түрақты және уақытша тілінетін ка-налдар,
гидротехникалық қүрылыстар, жолдар, ендірістік үйлер мен байланыс
қүрылыстары және жүйені басқару комплексін ай-тады. Сонымен бірге жүйеге
суармалы жерге орналасқан орман алқаптары да жатадыД
Бірінші суретте көрсетілген жүйелі түрде пайдаланылатын суа-ру жүйесінің
элементтерін талқылайық (1-сурет).
1 Су көздері (өзен, бөгем, көл, жер асты сулары, сарқын су-лар_ және т.
б.) суармалы ал.қапты сумен толық қамтамасыз ету-лері керек. Сонымен бірге
су өзінің сапасына қарап суаруға жа-рамды болуы керек.
2. Бас саға құрылысы судіы су көздерінен бас каналға жіберіп
тұрады.
3. Арық-атыз жүйесіне су таратқыш каналдар және реттегіш
арық-атыз жүйесі жатады. Су таратқыш каналдар суды су көздерінен суармалы
жерге жеткізіп тұрады. Су таратқыш каналдарға бас каналдар мен оның
тармақтары, шаруашылық аралық, ша-руашылық және шаруашылық ішіндегі су
таратқыш-каналдар жатады.
Бас канал (МК) және оның тармақтары (ВМҚ) суды бас сағадан жер бетіне рет-
ретімен орналастырылатын таратқыш канал-дарға жібереді.
Шаруашылық аралық каналдар суды бас каналдан бірнеше шаруашылықтардың
жеріне жібереді.
Шаруашылық таратқыш каналдары суды әрбір шаруашылық жеріне жеткізіп, ал
шаруашылық ішіндегі су таратқыш каналдар суды бригадалар, ауыспалы егіс
алқаптарына және жекеленген суару учаскелеріне таратып тұрады.
Таратқыш каналдар құрылыстары суару жүйесін пайдалану-дың барлық
мезгіліне түрақты өтіп жасалады.
Ал реттегіш арық-атыз жүйесі жерді беткейлеп суарғанда уа-қытша тілінетін
құлақ арықтардан, оқ арық пен оман арықтардан, тақталап суару арықтарынан
және бороздалар мен атыздардан құрылады. Ал жерді жаңбырлатып суарғанда
реттегіш жүйесі бо-лып жаңбырлатқыш машиналар мен құбырлар саналады; сондай-
ақ егісті астыңғы жағынан суарғанда оған жер асты құбырлары жатады.
Уақытша тілінетін құлақ арықтар, оқ арықтар мен оман арық-тар суармалы
учаске ішінде суды суару бороздаларына тақталап суару алқаптарына және
атыздарға таратуының арқасында ол топыраққа сіңіп, ағым түріндегі күйінен
топырақ дымқылды күйге көшеді. Уақытша тілінетін құлақ арықтар және оқ
арықтар мен оман арықтары кезекті суару жұмыстарын жүргізу алдында ар-паулы
машиналар арқылы тілініп, одан кейін (жерді қопсыту, сгіиді ору және жерді
жырту алдында) тегістеліп тасталады.
4. Су жинағыш-қашыртқы жүйесіне тау жақ каналдары (НК), су қашырту
каналдары (ВК), корғау каналдары (ПК) және шеткі қашырту каналдары жатады
(СР—3).
Тау жақ каналдары жоғары жатқан алқаптардан ағатын нө-сср және тасқын
суларын суармалы жерден бүрып жіберу арқа-сында арық-атыз жүйесін су
эрозиясынан сақтайды.
Ал су жинағыш каналдар суармалы жерде пайда болатын нө-сер сулары мен
арық-атыз жүйесінен және суару учаскесінен аға-тыи суларды жинап арнаулы су
қабылдағыштарға жібереді.
Шеткі қашыртқы каналдары әдетте суару каналдарының жал-гасы болып
саналып, каналдарды босатуға және ондағы артық суды су қабылдағыштарға
жібереді.
5. Коллекторлы-дренаж жүйесі құрғату арықтары (керіз) мен әр дорежедегі
коллекторлардан күралады. Құрғату арықтары ыза суды қабылдап, алкаптардан
ағызып жіберуінің арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллекгорлар суды
құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштаріа жібереді.
6. Гидротехникалық құрьиыстар жүйе арқылы өтетін суды реттеу, оның
мелшері мен жылдамдылығын және каналдағы су деңгейін анықтау үшін
жасалады. Сондай-ақ олар арқылы су жолдармен сай-салалардан өткізіледі.
7. Жолдар, телефон және электр жүйелері мен басқару-өндірістік құрылыстар
суару жүйесін пайдалану үшін жасалады.
Қейбір жағдайларда суару жүйесі ешқандай элементтерсіз де ұйымдастырыла
береді.
Арық-атыз жүйесі өзінің юнструкциясына сәйкес негізгі үш түрге белінеді:
ашық арық-агыз жүйесі, олар табиғи жерлерде жасалатын бёті төсемелермен
жабылған, не болмаса жабылмаған каналдардан, немесе лотоктардан тұрады;
жабық жүйелер, олар әдетте жер астына орналасткрылған қысымды және қысымсыз
жүмыс істейтін су қүбырларынан түрады; аралас жүйе онда ша-руашылық аралық
арық-атыз жүйесі ашық болады да, ал шаруа-шылық ішіндегі жүйе жабық болады.
Сондай-ақ, ашық және жа-бық ж,үйенің баска да үйлестірілген түрлері болады.
Щренаждың екі түрі болады, біріншісі — жерге көлденең орна-ластырылатын
(ашық каналдар, жабық кәріз түтіктері), екінші-сі — бүрғыланған скважиналар
және аралас дренаж (көлденең және тік дренаждардың үйлестірілуі).
Жүйелі пайдаланылатын суару жүйесі төмендегі талаптарға жауап беруі керек:
суармалы жерге суды кезінде және керек болған мелшерде жеткізу;
ауңл шаруашылық дақылдарын суарудың оапасын қамтамасыз ету;
судың сүзілу, булану және қашырту шығындарының аз бо-луын;
суару жүйесінің элементтеріінің астында қалатын жер көлемі-ңің азырақ
болуын;
ауыл шаруашылық дақылда.рын өсіруді механикаландыруға ке-дергі келтірмеу;
суды толық және үнемді пайдалану;
жер асты суының көхерілме;уін және топырақтың сорланбауын қамтамасыз ету.
Осы талаптарды орындаған жағдайда суару жуйесін салу жә-не оны пайдалану
арзанға түседі.
Суарудың экономикалық тшімділігі. Барлық аймақтарды су-армалы егіс алдына
қоятын талаптардың ең бастысы — олар то-иырақтың құнарлылығын арттырып,
өсімдіктердің есіп-өнуіне қолайлы жағдай туғызудың арқасында ауыл
шаруашылығының аса бағалы дақылдарынан мол, сапалы және арзанға түсетін
өнім алу болып саналады.
Халық шаруашылығынын, талаптарына сай жылылықпен күн-ніц жарығына бай
Орта Азия және Кавказдың ар жағындағы рес-публикаларда жер суарудың ең
басты міндеті болып аса бағалы тсхникалық және дәнді дақылдардан мол өнім
алу болып санала-ды: мақта, жүгері, кенеп, темекі, жеміс. Ал Қазақстан,
Қырым, Солтүстік Кавказ, Оңтүстік Украина және Сібір мен Поволжье даланды
аудандарында суармалы жерлерде суаруды өте қажет ететін дақылдар өсіріледі:
күріш, бидай, жүгері, қант қызылшасы, кек өніс, картоп, жүзім және т. б.
Орталық қара топырақты ал-Капта негізінен суару жұмыстары көк еніс, жүгері,
қант қызылша-сы және мал азығы дақылдарьш суару үшін жүргізіледі.
Егісті суарудың өте тиімділігі туралы көптеген деректер бүл жүмыстардың
өте пайдалы екендігін толығынан дәлелдеді. Мақ-таны, кенепті, төмекіні,
күрішті, жүгеріні, бедені, қант қызылша-сын суаруды ұйымдастыруға жүмсалған
күрделі қаржының орны 3...5 жыл ішінде қайтарылады.
Мысалы, 1960 жылы Мырзащөлде жаңадан № 6 совхозы кұры-
лып, оны үйымдастыру үшін үш жылда мемлекет тарапынан 16,2 млн сом қаржы
жұмсалған болатын. Осы мерзім ішінде совхозда есірілген мақтамен одан
өндірілген басқа да материалдарды ақшаға айналдырудың арқасында 46 млн
сом табыс түскен.
Қазіргі уақытта суармалы жайылымдарды ұйымдастырудың өте тиімді
екеғідігін Литва және Украина республикаларымен Қа-зақстанның және Ресейдің
көптеген шаруашылықтарының кер-сеткіштері толығынан дәлелдеп отыр.
Еліміздің далалық, шел және шөлейт. аудандарында суару жүйесі
құрылыстарын жасау техникалық, дәнді, мал азығы және басқа да дақылдардың
енімін одан әрі арттыруға мүмкіншілік туғызады.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУАРУ РЕЖИМІ
3.1. Топырақтың су режимі және оны реттеу
Ауыл шаруашылығы дақылдарының топырақтың ылғал және ауа режимінде қоятын
талаптары. Ауыл шаруашылық дақылда-рының өсіп-өнуі үшін күннің жарығы,
жылу, ылғал, ауа және қо-ректер бірдей керек. Ылғал, ауажәне минералды
заттар күн жа-рығы әрекетімен болатын фотосінтез процестері арқасында орга-
никалық заттар жасау үшін негіті материалдар болып саналады.
Өсімдіктер жапырақтарыньщ жас сабақтарының гүлдерінің және дәндерінің
қүрамында 80...9) процентке дейін су болып, олар-дың тамырларының жалпы
салмағының 70...80 проценті судан түрады. Барлық топырақ дымқыідығының
0,01...0,3 процентін ға-на өсімдіктер пайдаланып, қалғгны өсімдік жапырағы
мен топы-рақ бетінен буланып кетеді. Мысілы, жүгерінің әр гектарына 5...6
мың текшеметр су жұмсалады. Топырақтан су өсімдік бойына оныңтамыр жүйесі
арқылы келіх, тамырдан оның жапырақтары-на су түрақты келіп түрады.
Өсіидіктердің жақсы өсІп-өнуі үшін тамырдан жапырақтарға көтерілегін
ылғалдың мөлшері оның жа-пырақ бетіне буланатын мөлшеріке тең болуы керек.
Басқа сөзбен айтқанда, топырақта әрдайым ылгалдың қажетті мөлшердегі тиім-
Ді қоры болуы керек. Осы жағдай өсімдердің барлық топырақтар-дын, ылғал
және ауа режиміне қоятын басты талаптарының бірі больщ саналады. Бүл
талапты орындау үшін топырақ ылғалдылы-ғы оның ең кем ылғал сыйымдылығы
мөлшері шамасында болуы
• Сумен бірге топырақта өсімдікгер тамырларымен аэробты бак-териялардың
тыныс алуы ушін оттегі де болуы керек. Оттегі сон-дай-ақ топырақта тотығу
процестершің болуына да қажет бола-ды. Көп мөлшерде кездесетін аэробты
бактериялар топырақтағы органикалық заттарды өсімдіктердің қоректенуіне
қажет минерал-ды қоспаларға айналдырып шірітеді.
Сонымен, әсімдіктердің топырақтың ылғал және ауа режиміне қоятын екінші
талабы болып — топыраққа ауаның түрақты кіруі болып саналады. )
Топырақтың су, ауа және қорек режимдері бір-бірімен байла-нысты және
есімдіктерге олар топырақтың капилляр түтіктерінің барлығы ылғалмен
толтырылып, ал: капиллярсыз түтіктерді ауаүец толтырылған жағдайда ғана
пайдаілы әрекетін тигізеді. Ал табиғи жағдайда бүндай тұрақтылық
кездеспейді. Ылғалдың топырақ және өсімдіктер жапырақтарыньщ бетінен
түрақты буланып тұ-руыньвд салдарынан оның бойындағы ылғал мен ауаның
қатына-сы өзгеріп кетеді. Сондықтан суарімалы жер топырағының ылғал-дылығы
оның мүмкін болған кем имөлшерінен (топырақ ылғалды-ғы оныд капилярының
үзілу шамасіына сәйкес) төмендемеуі қажет, өйткені ылғал бұл мелшерден
төмендеп кеткен жағдайда өсімдік-тер массасының жиналуы бәсеңдегп кетеді.
Топырақтың дымқыл-дығының осы мүмкін болған кем мшлшері оның солу
коэффициен-тінен біраз жоғарырақ болуы керек;.
|1. Іопырақ |мүмкін болған кем |жоғары |
|дымқылдығының |мөлшері оның ең |су |
|іыйі.імдылыгы мөлшерінен | | |
|процент есебімеи | | |
| |Сорланбаған |Шамалы |
| |топырақ |сорланған то- |
| |үшін |пырақ |үніш |
|Даңыл | | | | |
| |Ауыр |жеңіл |ауыр |жеңіл |
|Миқта егісі және |70—75 |65—70 |78—80 |70—75 |
|шөптер | | | | |
|Донді дақылдар |65—70 |60—65 |70—75 |65—70 |
|Жүгері |65—70 |60—65 |75—80 |70—75 |
|Тнмыр жемістер |70—75 |65—70 |75—80 |70—75 |
|Картоп |65—75 |60—70 |75—80 |70—75 |
|>Ксміс-жидектер |70—80 |60—70 |75—85 |70—75 |
|Кнкөніс |75—80 |70—75 |80—85 |75—80 |
Ескерту: Жеңіл топырақтарға құмдық, жеңіл саздақ және бірен-саран орташа
ічі.чдақ, ал ауыр топыраққа орташа саздақ, ауыр саздак және сазды
топырақтар жатады.
Жалпы ылғалсыз топырақта ешқандай тіршілік бейнесі болуы мүмкін емес.
Әдетте, топырақты қаншама қурғақ дегенмен оның і,ұрамында белгілі бір
мвлшерде ылғал болатыны анық. Қөптеген гылыми-зерттеу мекемелерінің
қорытындыларына сүйене отырып, гоііырақтағы ылғалды алты түрге бөлуге
болады:
1. Химиялық байланысты ылғал;
2. Топырақтағы дымқыл;
3. Жұка қабықшаланған ылғал;
4. Қыл түтіктердегі (каіпиллярлардағы) ылғал;
5. Қыйыршықталған ылғал;
6. Бу түріндегі ылғал.
Химиялық байланыстағы ылғал мен бу түбіндегі ылғал және топырақтағы
дымқылды есімдіктер пайдалана алмайды. Сөйтіп дақылдар үшін пайдалануға
жарайтын қолайлы ылғал топырақ-тың қыл түтігіндегі ылғал болып саналады.
Табиғи жағдайда то иырақ ылғалы жауын-шашын әсерінен пайда болады.
Жүргізілген аерттеулер нәтижесі топырақ ылғалы қыл түтіктер арқылы 5
метрге, кейде одан да биіктікке көтерілетінін анықтап отыр.
Ылғалды пайдалану топырақтың физикалық және сулық қа-жеттеріне байланысты
болады. Топырақтың негізгі физикалық қа-сиеттеріне оның тығыздығы, көлем
массасы, борпылдақтығы және механикалық құрамы жатады. Ал сулық
қасиеттеріне ылғал сыйымдылығы, дымқылдығы, су өткізгіштігі жатады.
Жалпы топырақтың сулық-физикалық қасиеттерінің ондағы қорек қорымен
пайдаланылатын тыңайтқыштардың тиімділігіне осерін тигізуі оның механикалық
қүрамына байланысты болады. Мысалы, топырақтың келем массасыньщ мөлшері
арқылы жеке-леп алған бір көлемдегі, не болмаса, қабаттағы ылғалдың қорын
анықтауға болады. Сондай-аі топырақ өте тығыз болғанда оның құрамындағы
ылғал мен қсректі заттарды шалғын шөптердің пайдалануы қиын болады.
Қелсінше, тогіырақтың тым борпылдақ болуы шымның тапталып қал)ына жол
береді.
Шаруашылық жағдайындг топырақтың тығыздығы мен көлем массасын білу арқылы
оның белгілі көлеміндегі уақ тесіктердің жалпы көлемін, яғни оның
бсрпылдағын анықтауға болады.
Ал енді топырақтың борпіілдақтылығы оның ылғал ұстағыш қабілетіне және
ылғалдың тшырақ бойында жылжуына байла-нысты болады. Топырақтың
борпылдақтық көрсеткіші оңың ме-ханккалық құрамының ерекшеліктеріне және
оны баптаудың әдіс-теріне байланысты. Мысалы, сазды топырақтың
борпылдақтылы-ғы құмды топырақпен салыеіырғанда жоғары болып, шымтезек
топырағынан аз болады. Егер топырақтың жалпы борпылдақты-лығы және оның
ылғалдылығы белгілі болса, оның ауа өткізу дә-режесін, яғни қажетті ауаның
көрсеткішін анықтауға болады.
Жалпы өсімдіктердің жақсы есіп-өнуі үшін топырақ ылғалды-лығының
көрсеткіші жоғары болуымен бірге ондағы уақ тесіктер-дің жалпы көлемінің
20...25 процентінде ауа болуы керек.
Сонымен ауыл шаруашылық дақылдары үшін ең пайдалы то-пырақтың қыл
түтіктеріндегі ылғал болып саналады. Олар топы-рақтардағы уақ тесіктерді
толтырып, солар арқылы оның жоғар-ғы бетіне көтеріледі. Айта кететін бір
жағдай, қыл түтіктер ар-қылы ылғалдың жоғары көтерілуі уақ тесіктердің
мелшеріне бай-ланысты болады. Мысалы, олар кішірейген сайьш ылғалдың жо-
ғары көтерілуі үлғая түседі. Жалпы құмды топырақтарда ылғал 50...70 см, ал
саз балшықты топырақтар арқылы 3 метр және одан да жоғары көтерілетінін
ғылыми-зерттеу мекемелерінің тәжірибе-сі дәлелдеп отыр. Топырақтың
температурасы жоғарылаған сайын қыл түтіктердегі ылғал жоғары көтеріліп, ал
оған керісінше топы-рақтың температурасы төмендеген сайын, оның
қүрғақтығына қарамастан, қыл тутіктердегі ылғалдың жоғары кетерілуі азаяды.
Жер асты суының деңгейі жер бетіне жакын болғанда, қыл түтік-тердегі ылғал
жоғары көтеріліп, топырақтың өсімдіктердің тамы-ры орналасқан жоғарғы
қабатының ылғалдылығы мөлшерден тыс кебейіп, оның сазданып кету қаупі
туады.
Қыл түтіктердің бір-бірімен байланысы және олар арқылы ылғалдың жоғары
көтерілуі топырақ дымқылдығының оның су сыйымдылығының 60% шамас:ьшан
темендегенде тоқталып қала-ды. Бүндай жағдай топырақтыщ қыл түтіктері
үзілгендегі дымқыл, немесе есіп-өнуді тежеу ылғалдылығы деп аталады.Ч
Топырақ ылғалдылығы одаін әрі төмендеген саиьш есімдіктер ылғал
тапшылығына ушырай бзастайды. Өсімдіктердің топырақта-ғы қажет ылғал қорын
суару .арқылы жасағанның өзінде де кет-пейтін солу шағын тұрақты со»лу
дымқылдығы, не болмаса солу коэффициенті деп аталады. То>пырақ ылғалдылығы
осы шамаға
жеткенде ондағы ылғалды өсімдіктер пайдалана алмайды. Әрине, өсімдіктер
найдалана алмайтын ылғалдың мөлшері топырақтың құрамыиа байланысты.
Топырақтың механикалық қүрамы неғүр-.щ.ім ауыр және онда қарашірік көп
болса, оның дымқыл тартқыштығы жоғары болып, құрғақ топырақтың массасының
2...8 про-центіпе дейін жетеді.
Жалпы топырақтың тұрақты солу дымқылдығы оның дымқыл |ірткыштығының бір
жарым — екі өсе мөлшеріңе сәйкес болады. Лл топырақтың солу дымқылдығынан
жоғары жатқан ылғалды қшіайлы не болмаса өнімді ылғал деп атайды. Дегенмен,
топырақ-ті.іц әсімдіктерге тиімді ылғалы болып, оның төменгі ылғал сый-
ымдылығы мен қыл түтіктері үзілгендегі дымқыл арасындағы ыл-глл саналады.
Орине, топырақтың су өткізгіштік қасиеті оның механикалық кұрамы мен
борпылдақтылығына байланысты болады. Мысалы, тоиырақ неғұрлым борпылдақ
болса, ол соғүрлым су өткізгіш бо-ллды. Механикалык, қүрамы жеңіл
топырақтардың су әткізгіштік ■ касиеттері жоғары болады, ал құрамы ауыр
топырақтардың су «ткізгіштік қасиеті төмен болады. Суармалы аудандарда
өсімдікті суару тәртібін анықтағанда, әсіресе суаруды жаңбырлатып суару
үиіін жаңбырлатқыш машиналарды дұрыс таңдап алу үшін топы-рақтың су
өткізгіштік керсеткішін білу керек. Бүл көрсеткішті дұ-рыстап анықтау суды
тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызады.
Топырақтың су сіңіру жылдамдьіғы оның механикалық және химиялық
құрамына, борпылдақтылығына -және басқа да қасиет-теріне байланысты.
Мысалы, сортаң топырақтар суды ете нашар сіңіреді. Сондай-ақ сіңіру
жылдамдылығына топырақтың ылғал-дылығы да әсер етеді, өйткені қүрғақ
топырақ суды, дымқылды топырақ пен салыстырғанда, ете тез сіңіреді.
Суармалы жерлердің топырағы суды сіңіру мөлшеріне қарай үш түрге
бөлінеді (Астапов, 1958 ж.): 1) Алғашқы бірінші сағат ішінде суды 0,15
метрден асқан жылдамдықпен өте жылдам сіңі-ретін топырақтар; 2) Су
сіңіруінің жылдамдығы 0,15 метрден кем; бірақ 0,05 метрден кеп жылдамдықпен
сіңіретін, су сіңіру жыл-дамдығы орташа топырақтар; 3) Алғашқы бір сағат
ішінде су сі-ціру жылдамдығы 0,05 метрден кем болатын, суды нашар сіңіре-
тін топырақтар.
2-суретте топырақтағы қатты фаза мен ауа және ылғалдың қа-рым-қатынасы
көрсетілген. Неғүрлым топырақ ауыр болса, со-ғүрлым онда өсімдік пайдалана
алмайтын судың проценті көбейіп, суарғаннан кейін онда ауа азайып кетеді.
Қүмды^ құмдақ және саздақ топырақтардың ылғалының ең жоғарғы шегі болып
оның ең кем ылғал сыйымдылық мөлшері жатады. Топырақтағы ылғал мөлшері осы
шамада болған жағ-дайда оидағы ауаның аумағы барлық өсімдіктердің есіп-
өнуіне жеткілікті болады.
[pic]
2-сурет. Әр түрлі ылғалданған топырақтағы су-дың мөлшері, оның
аумағынан % есебімен: 1— максималды дымңыл тартңыштың; 2— солу
коәф-фициенті; 3— мүмкін болғаа ең кем ыпшлдылың; 4— ең кем су
сыйымдылың; 5— толың су сыйымдылың; А— пайдалана алынбайтын
ылғал; В — өсімдік сіңі-ретін ылғал; С — ауа; Д — топыраңтың
скелеті.
Әртүрлі өсімдіктер топырақтық температурасы және ауа режи-міне әр түрлі
талаптар қояды. Мысалы, өсімдіктің дамуының әр езіне тән мезгіліне сәйкес,
тіршіліктің басқа да факторларының жеткілікті болған жағдайында,
температураның орташа тәулік мөлшерінің белгілі қосындысы қажет болады.
Топырақтың темпе-ратурасының өте жоғарылап кетуі өсімдік тамырының өсуін бә-
сеңдетеді және оттегінің суда еруінің кему себебінен жалпы өнім төмендейді.
Сондықтан есімдік өсетін сыртқы орта жағдайы.олар-дың дамуының биологиясына
сәйкес болуы керек.
Топырақтың су режимі. Судың, топыраққа сіңуі, одан жүмса-луы және оның
өсімдіктің өсу дәуірі кезеңдегі топырақтьщ бой-ындағы жалпы мөлшері су
режимгін бейнелейді. Ылғалдың топы-рақтағы қоры үздіксіз өзгеріп тұраіды.
Олар жауын-шашын суымен Р, жер асты суымен С, жер бетімен ағатын сулар мен
у0, және то-пырақ дымқылының суға айналуы (конденсация), А арқасында
толықтырылып тұрады. Сондай-ақ;, олар судың есімдіктардің жа-пырақтарының
және топырақ бетівде буланып Е, жер асты суының кайтуы О және белгілі
жерден жер беті суларыньщ ағып кетуіне
жұмсалады. (5) Егерде топырақтағы, жер астындағы және жер үстіндегі судың
көбейю, немесе азаю мелшерін Дту мен белгілесек, онда топырақтың су
балансын белгілі есепке алынған мерзім ішін-де төмендегі тендік арқылы
керсетуге болады:
[pic]
Кіріс
Бұл теңдіктеғі қосылғыштардың барлығы мм, немесе м3/га ар-қылы
керсетіледі.
Топырақтың су балансыньщ кіріс және шығыс бөлімдері уа-қытпен кеңістікте
өте құбылмалы болуының салдарынан оның та-биғи жағдайдағы су, ауа және
қорек режимдері күшті езгеріп тұ-рады. Топырақтын, су балансының өзгеру
заңдарын білу негізінде оның су, ауа жәие қорек режимдерінің өзгерістерін
алдын ала болжап, оларды керекті бағытта өзгертуге болады.
Топырақтың су режимінің турі оның ылғалдылығының жыл бойы құбылысы арқылы
анықталады.
Әр түрлі топырақтардың жалпы және әр маусымдағы су режи-мі әр түрлі
болады және олар ауа райының, геоморфологиялык, гидрогеологиялық,
биологиялық жағдайларға және топырақтың сулық және физикалық қасиеттері мен
адамның өндірістік әрекет-теріне байланысты болады.
Топырақтың су режимін жасауда ауа райы шешуші міндет ат-қарады. Жалпы әр
аймақтарда өсетін есімдіктердің табиғи ыл-ғалмен қамтамасыз етілгендігін
анықтау үшін жауын-шашын мөл-шерін ғана біліп қоймай, сондай-ақ топырақ
бетінен буланатын ылғалдың да мөлшерін білу керек. Ал топырақ бетінен
буланатын ылғалдың мөлшері оның құрамына және ауаның температурасына
байланысты болады. Белгілі бір жердің табиғи ылғалмен қамта-масыз
етілгендігін бейнелеу үшін төмендегі формуланы қолдану керек:
К = Р/Е
Бүнда: К — жердің ылғалмен қамтамасыз етілу коэффициенті;
Р — жауатын жауын-шашынның қосындысының көпжылдық орта мөлшері, мм;
Е — буланудың жылдық мөлшері, мм.
Ал енді буланудың айлық мөлшерін анықтау үшін Н. Н. Ива-нов үсынған
төменгі формуланы қолданады:
Е' =0,018(25+t)2 (100—а)
бұнда: Е'— буға айналушылық мөлшері, бір айда гектарына текше метр
есебімен;
і — ауа температурасының срта айлық мелшері; а—■ ауаның салыстырмалы
дымқылдығының орта-айлық мөл-шері, процент есебімен.
Ылғалмен қамтамасыз ету коэффициенті йөлшері 0,5-ке тең болуы
құрғақтықты, ал 1,0-ге гең болғанда қуаңшылықты және 1,5-ке тең болу
дымқылдықты, ;ондай-ақ, 2-ге тең болуы дымқыл-дығының ортақтылығын
көрсеіеді. Еліміздің кең байтақ жеріне топырағы әр түрлі ылғалданғая
көптеген аймактар кіреді.
Жерді ылғалмен қамтамаснз ету коэффициентінің шамасына қарай, топырақ су
режимінің екі түрі болады. Біріншісі — топы-рақты сумен шаятын, ал екіншісі
— шаймайтын су режимі. Топы-рақты шаймайтын су режимі тарағаи аймақтарға
дала, далалы және шөлді аудандар жатады. Орманды далалы аудакдарда жау-ын-
шашын мөлшері 450—600 ми шамасында болғанымен олардың біркелкі жаумауынын,
салдарынан кейбір жылдары қуаңшылық-та болады. Сондықтан бүл аудандарда
куаңшылық жылдары суа-ру жүмыстарын үйымдастыру қажет болады;
Ал далалы аймактарда жауын-шашынның мөлшері 300...500 мм ылғалмен
қамтамасыз етілу коэффициентінің мөлшері бірден кем болады. Әдетте бүл
аймақта жер асты суы 12—15 метр және одан-да тереңде, ал жаңбыр суымен
топырақтың небары 3—4 метрлік қабаты ғана ылғалданады. Сондықтан бұл
аудандарда еғістің ыл-ғалын көбейту және оны сақтау үшін қолданылатын
шаралармен бірге, топырақтың қүнарлығын арттыру үшін суару жұмыстарын
ұйымдастырудың алатын орны ете зор.
Ал қуаң далалы аймақтарда жауын-шашын 200—250 мм ас-пайтын және олардың
топырақ бетінен булану мөлшері ете жоға-ры болғандықтан егістерді суару
мәселесінің алатын орны өте зор. Сондай-ақ Каспий теңізі мен Арал келінің
маңындағы шөлді ай-мақтарда жауын-шашын мөлшері 200 мм аспайды, сондықтан
бұл аймақтарда жер суару жұмыстарын үйымдастырмаған жағдайда ауыл
шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу мүмкін емес.
Жер бедерімен ауа райына сәйкес гидрогеологиялық жағдай-ларда топырақтың
әр түрлі су режимін жасауға әсерін тигізеді.
Жер бедерінің элементтеріне және топырақтың құнарына сәй-кес есімдіктерде
оның су режимінің пайда болуына әртүрлі әсерін тигізеді. Мысалы, орманның
қарды мол тоқтатып, топырақтағы ылғалдың мөлшерін жоғарылатуының
нәтижесінде шаю режимі пайда болуы ықтимал.
Қуаңқы дала аудандар жағдайында өсімдіктер топырақты қүр-ғатып, ылғалдың
жоғарыға өрлеуінің салдарынан түздардың жи-нақталу қаупі туады.
Адамның өндірістік әрекеттерінің де топырақтың су режиміне тигізетін
әсерлері мол. Мысалы, құрғату жұмыстарын жүргізгенде топырақ қүрғап,
суаруды жүргізгенде ылғалданады.
Агрономиялық, гидротехникалық және агролесомелиорациялық шаралар жүйесін
пайдалану топырақтын. ауа, су және керек ре-жимдерін едәуір жақсартып,
кейде оны бір түрден екінші түрге айналдырып та жібер_еді.
Топырақтың су режимін реттеу. Суару жұмыстарын жүргізу арқылы
всімдіктердің есіп-енуінін, барлық шағында суды мезгі-лінде және керек
болған мелшерде беріп тұрудың арқасында то-пырақтың есімдік тамырлары
орналасқан қабатының ылғалын қолайлы мөлшерде ұстап тұруға болады. Ал
топырақ ылғалынын, қолайлы мелшері әрбір өсімдіктер үшін әр мезгілде
өзгеріп түра-ды және ол өсімдіктердін, түрі мен топырақтың механикалық жә-
не химиялық құрамына, ауа мен күн райына т. б. жағдайларға байланысты
болады.
Ылғал топырақ және өсімдіктін, жапырағы бетінен тұрақты бу-ланып тұрады.
Сондықтан әр түрлі дақылдар үшін топырақ ыл-ғалдылығын колайлы мөлшерде
үстап түру үшін суару жүйесі оған суды керек мөлшерде үздіксіз жіберіп
тұруы керек. Шаруа-шылық жағдайында бүны қамтамасыз ету үшін тек күрішті
бетіне су жайып суарумен егісті астыңғы жағынан суарғанда, сондай-ақ
суарудың импульстік және тамшылатып (капельное) әдістерін қолданғанда
мүмкін болады.
Ал енді егісті алқаптап, бороздалап, атыздап және жаңбырла-тып суарғанда
топырақ ылғалының қоры әр мезгілде, ауық-ауық толықтырылып тұрады. Суару
кезінде су топырақ қабатына жи-налып, одан кейін топырақ пен есімдік
жапырақтарынын, бетінен буланады. Суару алдында топырақтың ылғалдылығы
белгілі ми-нимумнан кем болмауы керек, яғни өсімдіктер су тапшылығынан азап
шекпеуі керек. Ал суарғаннан кейін топырақ ылғалдылығы оның ен, кем
сыйымдылығы мелшерінен жоғары болмауы керек. 3-суретте қуаң аймақтарда
есімдіктердің өсіп-өну дәуіріндегі табиғи ылғал Е және суару арқылы
топырақ ылғалының бағыты керсетілген. Е қисық сызығы ылғалдылықтьщ
белгілі минимум мөлшерінен төмен түскенде өсімдіктер су тапшылығына
үшырай-ды. Ал енді реттелген ылғалдықты бейнелейтін К қисық сызығы сол
белгілі минимум мелшеріне дейін төмендеп, содан кейін суару арқасында
ылғалдылықтың максимум мөлшеріне дейін көтеріледі, яғни топырак,
ылғалдылығы оньщ қолайлы мөлшерінің шамасында тұрақсызданады. Жалпы суару
жұмыстарын топырақ ылғалының белгілі минимум шамасына жеткен күні бастау
керек. Шаруашы-лық жағдайында бұл күн топырақ ылғалдылығын жүйелі түрде
анықтап отыру арқасында, немесе есімдіктердің физиологиялық белгілеріне
(осмотикалық қысым, клеткалардың сору күші, клетка селіңін, шоғырлануы,
жапырақ саңылауының ашылуы) және өсім-діктер мен топырақтын, сыртқы түріне,
сондай-ақ көпжылдық тә-жірибенің қорытындысына сәйкес анықталады.
Топырақтын, ыл-ғалдылығы белгілі қолайлы мөлшерден неғүрлым аз езгерсе,
со-
49
[pic]
3-сурет. Топырақтың табиғи (Е) және реттелген
(К) ылғал режимі: 1— жауьш-шашьш; 2— суару.
ғұрлым өсімдіктердің су және қорекке қажеттілігі толығынан қам-тамасыз
етіліп, жалпы егістің өнімі жоғары болады. Топырақтың ылғал қоры
өсімдіктің өсу дәуіріңің бас кезінде неғурлым мол болса, соғұрлым оны
суару азаяды.
Суармалы егіс жағдайында топырақтың су, ауа, қорек және жылу режимдерін
тек суару арқылы ғана реттеп қоймай, сондай-ақ минералды және органикалық
тыңайтқыштар жүйесін пайда-л-анумен бірге оны дурыстап баптау, ауыспалы
егістің тиімді тү-рін пайдалану арқылы да реттеуге болады.
Топырақтағы ылғалдың қорын анықтау. Топырақтағы ылғал қоры гектарына
текшеметр есебімеа саналады және оның мөлше-рін екі әдіспен анықтауға
болады:
Есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы а е/см3 есебімен және оның
дымқылдығы ув, құрғақ топырақтың салма-ғынан процент есебімен белгілі
болған жағдайда, сол есепке алын-ған топырақ қабаты һ(м) 1 гектар жерде
10000-һм3 келемге тең болып, оның қүрғақ күйіндегі салмаіғы 10000-һ-а
тоннаға тең бо-лады. Ал енді ылғалдың осы көлемдсегі салмағы темендегі
форму-ла арқылы анықталады:
W=10000Ув/100= 100*Һ*а*У , гектарына
50
тонна есебімен, немесе гектарына текше, бұнда: W — топырақ ыл-ғалының қоры,
гектарына текше метр есебімен
һ — есепке алынған топырақ қабатынын, қалыңдығы, метр есебімен;
а — есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, г/см3 есебімен;
ү — топырақ дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан про-цент есебімен.
2. Топырақтың борпылдақтылығы Р, оның көлемінен процент
І
есебімен және дымқылдығы ү„, оның борпылдағының процент есе-бімен белгілі
болғанда осы топырақ қабатындағы тутіктер ішін-дегі ылғалдың көлемі мына
формула арқылы анықталады:
W=100*р*һ *с/100 м3/га
Топыращтың есепке алынған қабаты. Топырақ кабатының те-реңдігіне қарай олар
әр түрлі генетикалық қабаттарға бөлінеді. Топырақтың есепке алынған қабаты
бірнеше қабаттардан құрал-ған жағдайда, ондағы ылғалдың жалпы қоры сол
қабаттарда ор-наласқан ылғал көлемдерінің қосындысына тен. болады. Әдетте
суармалы егіс жағдайында өсімдіктердің тамырының негізгі келе-
5. Топырақтыц есепке алынған қабатының мөлшері
| |Активті | |Активті |
|Даңыл және оньщ|ңабаттың |Дақыл жәве оның|қабаттың|
|даму кезеңі |тереңдігі|даму кезеңі |тереңдіг|
| |, метр | |і, метр |
| |есе- | |есе- |
| |бімен | |бімен |
|Мақта егісі: | |Капуста, қияр | |
| | |және | |
|Жапырақтану |0,5...0,6|Пияз | |
|кезеңі | | | |
|Гүлдену кезеқі |0,7...1,0|Тамыр жаю |0,2...0,|
| | |кезеңі |3 |
|Пісіп-жетілу |0,5...0,6|барынша өсу |0,3...0,|
| | | |6 |
|Дәнді дақылдар | |Томат, картоп | |
| | |және | |
|Түптену кезеңі |0,4...0,5|тамыр жеміс | |
|Түтіктену —»— |0,6...1,0|дақылдары: | |
|Қант қызылшасы:| |Тамыр жаю |0,3...0,|
| | |кезеңі |4 |
|Тамыр жаю |0,3...0,4|Барынша өсу —»—|0,5...0,|
|кезеңі | | |7 |
|Жапырақтар өсу |0,4.,.0,5| | |
|—»— | | | |
|Тамыр жеміс | | | |
|пайда | | | |
|болу кезеңі |0,6...0,7|Бау-бақша және |0,8...1,|
| | |жүзім |5 |
|Жүгері: | |Көпжылдық |0,8...1,|
| | |шөптер |0 |
|Шашақ | | | |
|басталғанға | | | |
|дейінгі кезең |0,4...0,5| | |
|Шашақ | | | |
|басталғаннан | | | |
|кейінгі кезең |0,6...1,0| | |
мі (90% дейін) орналасқаі активті қабатының ылғалдылығы
анықталады. Тстьщғы жағыіа қыйырщықталған тастар мен кесек
тастар төселген жүқа қабаты топырақтар үшін ылғалдандырылатьш қабаттың
тереңдігі бтаблицаның деректері арқылы белгіленіп, оның тереңдігі
қыйы]шықталған тастар мен кесек тастар орналасқан қабаттың терең,ігінен
көп болмауы керек. Шалғындық топырақтарда ылғалдащырылатын қабаттың
тереңдігі мақтаегісі, беде және қант қызылцасы үшін, ыза судың тереңдігі
2...3
метр болғанда 0,7... 1,0 метрд<н көп болмай, ал ыза судың тереңдігі 1...2
метр шамасында бол-анда ылғалдандырылатын топырақ кабатының тереңдігі
0,7...0,8 метрден артық болмағаны жөн. Ыза судың терендігі 1 метр
шамасында болғанда, ылғалдану қабаты 0,4...0,5 метр шамасында болащ.
3.2. Ауыл шаруашылық дакылдарын суару режимі
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының
мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды, Суару режимін жобалағанда
дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайдаланылатын суының жалпы мәлшерімен
ауыспалы егістегі әр .дақыл үшін суару және суармалау нормаларының
мөлшерін және -суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін
жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.і
іЖобаланған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, көрек және жылу
режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін кө-термей және топырақтың
сорлануына жол бермеуі керек^
-Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су""мөлшері олардың даму
кезеңінің үзақтығына, сыртқы жағдайларға (күн, температура, су, қорек
және ауа режимдері) және дақылдардың түрі мбн сорттарының биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты ■болады. Мысалы, астық түқымдас дақылдардың
дамуында мынан-дай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану,
гүл-дену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің ар шағында су пай-далану
мөлшері әр түрлі болады. Мысалы, астық тукымдас да-қылдар суды түптену
және масақтану кезеңінде көп пайдаланса, :ал мақта егісі суды гүлдену
кезінде мол пайдаланады. Дақылдар-дың пісу кезеңінде суды пайдалгануы
азайып, ал опың аяқ шенінде мүлде тоқтайды.
ГӨсімдіктердің суды пайдалащу мелшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп
тұрады және ол судыщ тапшылығымен ауа температура-сының және өсімдіктерге
жарыщ түсу мөлшерінің кебейетін мер-зімі — түс кезінде өте мол болалды. Өсу
мезгілінде есімдіктердегі физиологиялық процестер де өте қарқынды болады.
Ал бүған керЬ сінше, түнде жоғарыда келтіріліген көрсеткіштердің
төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады .
Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транспи-рациялық
коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы байымдакды.
Транспирацияльщ коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құр-ғақ зат жасау
үшін жұмсайтын (сабақтары, жапырақтары, тамыр-пары, дәндері т. б.) суының
мөлшерін айтады. Әдетте бүл мөлшер текше метр есебімен саналады
• Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен булана-тын және 1
центнер товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, кар-гоп, шөп) жасау үшін
жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл лөлшерде текшеметр есебімен саналады.
Бүл коэффициенттің мөл-иері мына теңдік арқылы анықталады:
Е = К-У;
бұнда: Е — пайдаланылатын судың жалпы мөлшері, текшеметр
есебімен; К — су пайдалану коэффициенті, центнеріне текшеметр
есебімен;
У — өнім, центнер есебімен.
Транспирациялық коэффициент пен су пайдалану коэффициен-тінің мелшері
әрбір жекеленген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері
өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлар-дын, қолайлы үйлестірілген
жағдайында аз болып, ал бұл үйлес-тірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Шаруашылық жағдайында топырақ құнарлығымен дақылдар-ды баптау
агротехникасы жоғары болған сайын және өнім неғүр-лым молайған сайын,
соғұрлым бүл коэффициенттер мелшері азая
береді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер беті-нен буланған
сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік
бойындағы орташа мөлшерінің қосындысы-ның арақатынасын айтады. Орта есеппен
бұл коэффициенттің мөл-шері маусым-тамыз айларында мынандай болады: жүгері
үшін — 0,38, күздік бидай үшін —0,40, жаздық астықты дақылдар үшін — 0,40,
қант қызылшасы және томат үшін —0,42, ж^ңышқа үшін — 0,45 және егілген
көпжылдық ағаштар үшін —0,40.
Пайдаланылатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері. Пайдаланылатын
судың жалпы мөлшерін эмперизм және жарты-лай эмперизм әдістерімен
анықтайды.
Эмперизм эдісі. Еліміздің барлық аймақтарында мелиоратив-ті — тәжірибе
станциялары мен басқада ғылыми-зерттеу мекеме-лері орналасқан және олар кеп
жылдар бойы ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың ен, қолайлы режимін
зерттеп, тәжірибе учас-келерінде белғілі өлшеулер жүргізу арқылы
дақылдардың суды пайдаланудың жалпы мөлшерін анықтайды. Ғылыми мекемелер
осы зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес ұсыныстар береді. Бүл
53
6. Ауыл шаруашылық дакылдарынц өніміне байланысты су пайдалану коэф-
фициентінің мөлшері, центнеріне текіеметр есебімен (м га) қуаң аймақтар (А)
және ылғалы жеткіліксіз аймақтар (Б) үшін мынандай болады
(Гипроводхозмэліметтері)
10...
ұсыныстарда пайдаланатын судың жалпы мөлшері, суару нормасының ең тиімді
мөлшері, суару мерзімі және әр мелиоративтікаймақ үшін барлық ауыл
шаруашіылық дақылдарын неше рет суару керек екендігі көрсетіледі. Әдетте
суару жүйелерін жобалау жүмыстары осы керсеткіштер негізінде
жүргізіледі.
Жартылай эмперизм әдісі. Суару жүйесін бүрын суару жүмыс-тары
жүргізілмеген жерлер үшін . жобалағанда буланудың жалпы мөлшерін
(пайдаланатын судың) . биоклиматтық әдІспен анықтай-ды, ол үшін мына
формула қолдашылады:
Е= К
бүнда: ]>М— есептелгш жыл үшін ауа ылғалдылығының тап-шылығынлң қосындысы,
Мб есебімен (жақын жер-де орналгсқан метеостанциядан алынады); К — жалпы
булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық коэффициенті), тәжірибе
станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағ-дайда арнаулы
тәжірибелер жүргізу арқылы анық-талады.
Пайдаланылатын судың жалпы мөлшері Е — мәдени өсімдік-тердің егістік
жерден пгйдаланылатын суыньщ жалпы мөлшері, ,ол өсімдіктер және топырақ
бетінен буланатын сумен бірге жаң-бырдан кейін өсімдіктер бетінен буланатын
судың қосындысына тең болады. Бұл мөлшерге өсімдіктердін, тамыр жүйесі
орналас-қан топырақтын, 1,0 метрлік қабатынан жұмсалатын судың мел-шерімен
бірге одан төмен қабаттан да жұмсалатын суда кіреді.
«К» мөлшері әрбір есімдіктердің ерекшеліктеріне сәйкес био-.'Логиялық
ирек сызық түрінде езгереді және әр онкүндік үшін ар-наулы тәжірибелердің
нәтижесі негізінде анықталады. Ол үшін төмендегі формуланы қолданады:
бүнда: 2д — онкүндік бойынша тәжірибе арқылы анықталған судың нақтылы
булану мөлшерінің қосындысы, мм есебімен; Ол А^/"+ 2т +р.р + Р-ге тең
болады.
бүнда: (А\у—■ топырақтың 1,0 мерлік қабатындағы су қорыньщ көбеюі);
т — суару нормаларыньщ қосындысы;
р,р -— пайдаланылатын жауын-шашын мөлшері;
Р—• топырақтың 1,0 мерлік қабатынан төменгі қабаттан көте-рілетін, не
болмаса одан төмен ағып көтетін судың мелшері;
2^д— аУа ьілғалы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің
қосындысы, Мб есебімен.
Өсімдіктің өсу дәуірінде буланатын судың жалпы мелшері әр-бір онкүндікте
буланатын судың қосындысына тең болады. (5-таблица).
Жалпы булану коэффициентінің аймақтық көрсеткіштері бол-маған жағдайда
(биологиялық ирек сызық коэффициенті) Укр НИИГ и М-де Украина республикасы
үшін (7 табл.) ауа темпера-турасының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің
қосындысы ар-қылы анықталған коэффициенттерді күн сәулесінің ұзындығына
түзету енгізу арқылы пайдалануға болады.
54
[pic]
4-сурет. Әр айдың орта декадасына келетін кун сәулесі ұзындығының
графигі (47-56° солтүсгік ендіктерде)
бұнда: 1- күн сәулесі ұзындиғы 12 сағаттық ұзындыққа келтіре-
Ь - күн сәулесінің астронсМИялық ұзындығы, сағат өлшемімен
Бұл көрсеткіштің ендш градусына қарай өзгеріп туратын 4-ші
суретте көрсетілген.
7 таблицада көрсетілген дақылдар үшін жалпы булану коэф-
І?ициентшщ мөлшерш өсіп-өнуі дәуірінің бас кезімен соңғы мез-
илдерше_ сәикес, немесе ете үқсас дақылдарға арналған мөлшер-
лерді паидалануға болады. Мысалы, мал азығы және асхана кы-
зылшасының су режимін қант қызылшасының биологиялық ирек
сызығы арқылы есептеуге болады, ал арпа және буршақтың суару
режимі жаздық бидай үшін ацықталған биологиялық ирек сьізык
арқылы есептейді. ғ
Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау нормасы
Жобадағы енімді ендіру үШІН әр гектар егістікке жіберілетін барлық судың
мелшерін суармалау нормасы (м3/га немесе топы-рақтың су балансының
тапшы.лығы деп атайды)
Суармалау нормасының мөлшері ауа райының, топырақтың
және жердщ мелиоративтік жағдайы мен дақылдардың биология-
лық ерекшеліктеріне, сондай-аіқ дақылдардың өсіп-ену узақтығы-
на және оларды баптаудың аг]рОтехникалық әдістеріне байланыс-
ты болады. *
Топырақтың 1,0 метрге тең қабатының су балансының тапшы-лығы ыза судың
деңгеиі терең болғанда С. М. Алпатьевтың мына формуласы арқылы анықталады:
бұнда: Е = КЕсі — есептелген жіылдағы буланудың жалпы мөлше-рі, мм
есебімен;
Су балансының тапшылығын анықтағанда жауын-шашьшды тиіаді, тиімсіз
деп бөлшей барлық жауған жауын-шашынньщ мөлшерін еске алу керек, өйткені
;Қ» коэффициентін анықтағандз барлық жауын-шашын ескерілед,
Ылғал алмасу коэффициентіқыл түтіктер арқылы көтерілетін және өсімдіктер
тамырлары аркллы топырақтың 1,0 метрден тө-мен жатқан қабатынан
пайдалаіылатын ылғалды ескереді. Жаз-ғытұрым және жаз айларында обілетін
дақылдар үшін ү-нің ма-ғынасы 1..Д85 шамасында өзгерһ, ал күздік бидай үшін
0,95...0,85 шамасында өзгереді. Ал екінші жще үшінші жылғы жоңышқа үшін
өсіп-өну дәуірінің барлық мезгітшде —0,85 шамасында болады. Ылғал алмасу
коэффициентінің иағынасы бірден 0,85-ке дейін өз-геретің жағдайда оның
есепке а/ынған мөлшері өсімдіктердің есу дәуірінің бірінші ширегінде—0,9(
және тертінші ширегінде—0,85-ке тең болуы керек.
Жалпы өсімдіктерді суару ре;кимш жауын-шашын аз болатын өте қуаң
жылдарға есептейді, ссчдықтан топырақ бетінде ешқан-дай су пайда болмайды
және ы/ғалдық топырақтың 100 см-ден төмен қабатына сіңуі мүмкін еме?. Тек
кейбір жағдайларда, мәсе-лен, жауын-шашынның егістікті кезекті суарып
өткеннен кейін жауынның салдарынан ылғал топырақтьщ 100..200 см қабатына
дейін сіңіп, жиналуы мүмкін. Бүл ылғал кеңінен қыл түтіктер ар-кылы
топырақтың жоғарғы қабатына көтеріледі, не болмаса тіке-лей тамырларға
сіңеді.
Топырақтың су балансының гапшылығы әр жеке декадалар үшін анықталып,
кейін олар біріне-бірі қосылады және өсімдік-терді қолайлы түрде ылғалмен
қамтамасыз ету кезеңінің басынан аяғына дейін үдетілген мағынада
қөрсетіледі.
Жалпы есімдіктерді қолайлы түрде ылғалмен қамтамасыз ету кезеңінің соңы:
күздік және жаздық бидай, тұқымдық жүгері үшін — егін дәні-нің пісу
кезеңі;
жазғытұрым отырғызылған картоп ушін — сабақтары мен жа-пырақтарының солу
кезеңі;
қант қызылшасы үшін — мардымды қант жинау кезеңінің бі-рінші жартысының
соңы;
томаттар үшін ■— өнімді жаппай: жинаудың соңы;
формулада буланудың жалпы гмөлшері суарылмайтын жердегі ауа ылғалының
тапшылығы арқыліы анықталған, сондықтан анық-талған су балансының
тапшылығыг тек көлемі аса үлкен емес су-армалы учаскелер үшін ғана дүрыс;
болады.
Көлемі үлкен суармалы егістікт«ерде, суарылмайтын жермен са-лыстырғанда,
ауаның температурассы төмен, ал ылғалдылығы жо-ғары болуының салдарынан
буланіудың жалпы мөлшері де суа-рылмайтын жерге қарағанда теменіірек
болады.
Суарылатын егістің келемі көббейген сайын, булану мөлшері төмендей
береді. Осыған байланысгты есептелген буланудың жал-
5-сурет. Суару мерзімдерін анықтаудық схемасы:
А — сумен оптимальды мөлшерде жабдықталған жүгерінің су балансы
тапшылыгының интегралды қисың сызығы; Т,, Т2, Т3, Т4 — суару
нормаларынын; мөлшері, 1, 2, 3, 4 — суа-ру мерзімі, О—Оі —
топыраңтың есепті ңабатындағы өсім-дік пайдалана алатын ылғалдың
алғашңы қоры.
пы мөлшеріне микроклиматтық түзетулер енгізіледі. Микрокли-маттық
коэффициенттердің шамасы әр жағдайда оған әсерін тигі-зетін барлық
факторларды ескере отырып анықталады. Мысалы, бұл коэффициенттің шамасы
0,90...0,75-ке дейін өзгереді, ал орта есеппен оны 0,85-ке тен. деп алуға
болады.
Жүгері үшін топырақтың су балансының тапшылығын жауын-шашынмен 95%-ке
қамтамасыз етілген жылға есептеудің тәртібі 8-таблицада келтірілген.
Таблицаның соңғы жолының (су балан-сы тапшылығының климаттық коэффициент
арқылы түзетілген үдемелі мағынасы) көрсеткіштеріне сәйкес интегралды қисық
сы-зық сызылып, сол арқылы суару мерзімдерін анықтайды. (5-су-
рет).
Ыза судың жалпы булану мөлшерінен алатын үлесі көптеген факторларға
олардың деңгейінің тереңдігі, топырақ, ауа және күн райының жағдайларының,
ауыл шаруашылық дақылдарынын. ерекшеліктеріне, топырақпен ыза судың
минералдығына байла-нысты. Осы көрсетілген факторлардын, әрқайсысы
өсімдіктердін ыза суды пайдалануына әр түрлі әсерін тигізеді, ал олардың
бар-лығының қосылып тигізетін әсері өте күрделі процесс. Сондықтан ыза
судың деңгейі тайыз жатқан жағдайда жалпы булану мелше-ріне түзету
коэффициенттері енгізіледі (9-таблица).
9. Өсімдіктерді қолайлы суарғандағі егіс даласынан буланудың жалпы мөлше-
ріне енгізілетін түзету коэффициентіщ орташа шамасы (В. П. Останчуктің мә-
ліметтері)
|Топыраңтың |Ыза оудың деңгейі, метр есебімен|
|механикалық ңұрамы| |
| |3—і |2—3 |1—2 |1,0 |
|Жеңіл Орташа Ауыр |1,0 |0,86 |0,66 |0,41 |
| |0,96 |0,84 |0,62 | |
| |0,90 |0,77 |0,60 | |
Басқа жағдайлардың біркело болғанында сор тартқан ыза су топырақтан,
тұщы сумен салысгырғанда, аз буланады және өсім-діктермен 2,5 есе кем
пайдаланшіады.
Сорланған топырақтың су щйдалану мөлшеріне тигізетін әсері 10-таблицада
көрсетілген түзету коэффициенттері арқылы есепке алынады.
10. Әртүрлі сорланған топырақтың жалпы булану мөлшеріне тигізетін
әсерін ссепке алатын коэффициенттің орташа шамасы
|Шайғанға дейінгі |Ңою за.т, |Тузеткіш |
|топыраңтың сорлану |топыраңтың |коэффициент |
|көроеткіші |еалмағынан % | |
| |есе-бімен | |
|Нашар сорланған |0,3—0,6 0,6—1,2 |1,10 1,20 1,25 |
|Орташа сорланған |1,2—2,4 2:,4-тен|1,35 |
|Қүшті сорланған сор|көп | |
Пайдаланылатын судың жалглы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу
техникасы да бірқаітар әсерін тигізеді. Түзеткіш ко-эффициенттердің орташа
шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа
бороздалармен суарғанда —1,1; жіберілетін судщң мелшері түрақты болғанда
және үзын бороздалармен суарғанда —1,1—1,2; ал ағатын судын мөлшері
түрақсыз болғанда—1,1;; егістікті тақталап суарғанда — 1,1—1,25. және
жаңбырлатып суаріғанда —1,1.
Ауыл шаруашылық дақылда^рының суару режимін жобала-ғанда осы үсьшыстарды
қолданупға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшер аймақтар
үшін анықталған сайыв олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының
мөлшері Л. Н. Крстяковтың формуласы арқылы анықталады:
бұнда: Е ■— жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3/га)
^ — жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
р — есімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есе-бімен;
Шо және Шк — топырақіың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны
орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3/га).
<\ — дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектары-на текшеметр
есебімен.
«Средазгипроводхлопок» жобалау йнституты* Өзбекстан, Түрк-менстан,
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территориялары-ның гидромодульдық
аудандастыру жүмыстарын жүргізіп, арнау-лы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір
гидромодульдың аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау
нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық
үлестері берілген. Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында
жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына,
топырақтың сулық-физикалық қасиеттері мен тұз ре-жиміне және қолданылатын
агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекше-ліктері тәжірибе
негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.
Суармалау нормасынын, мөлшері «Средазгидроводхлопок» ин-ституты формуласы
арқылы анықталады:
бүнда: Кі— егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэф-фициент;
К2 — гидромодульдық ауданды (гидрогеологиялық және то-
пырақтық—мелиоративтік жағдай, биіктік-белдеулік аймак, ыза судың қорлануы
және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі
;
Е — сәуір-қыркүйек айларыңағы булану мөлшері, мм есебі-мен;
Р — өсу мерзіміндегі жауынщашын мөлшері, мм есебімен. Буланудың мөлшері Н.
Н. Рвановтың формуласына (Молча-новтың) коэффициентін енгізу аіқылы
анықталады:
Е = 0,0018-0,8(Й+і)2. (100—а)
бұнда: і және а — ауаның орта гемпературасы және онын салыс-тырмалы
дымқылдығы, % есебімэн./
Суармалау нормасының мөлцерін анықтау үшііг басқада бір-қатар формулалар
бар, бірақ о^ар жобалау жұмыстарында кеп қолда.нбай келеді.
Суармалау нормасының қамтамасыздығы. Қазіргі уақытта ау-?ыл шаруашылық
дақылдарын суару режимі әр дақылдың су ба-лансы тапшылығын 95%-ке
қам^амасыз ететін жылға жобалана-ды. Ол үшін көп жылдар бойы (25 және одан
да кеп) жауын-ша-шын мен ауа ылғалдылығының тапшылығы жөнінде көрсеткіш-тер
керек болады. Бүл көрсеткщтер жақын жерге орналасқан метеорологиялық
станциялардан алынады.
[pic]
0
50
15 р7о, жыл.
6-сурет. Су балансы ташщылығы қамтамасызды-ғының қисыяқ сызығы.
Ауыспалы егістіктегі әрбір дақыл үшің осы керсеткіштер ар-қылы су
балансының тапшылығы, суару мерзімі мен оның мөлше-рі жаңағы көп жылдардың
әр жылы үшін анықталады. Есептеу жүмыстары ЭВМ машиналары арқылы
жүргізіледі. Содан кейін арнаулы график сызып (6-сурет), оның ординат
білігінің бойына
€4
су балансының тапшылығының жалпы мөлшері үдемелі түрде ор-паластырылып, ал
абсцисс білгінің бойына жылдар мен қамта-масыздық мөлшері орналастырылады.
Алынған нүктелер өзара бірқалыпты ирек сызық арқылы қосылады. Содан кейін
абсцисс білігінің бойындағы қамтамасыздықтың 95% сәйкес нүктеден (есепті
жол) ирек сызықпен кездескенге дейін қарсы сызық сызы-лып, ординат
білігінің бойынан су балансы тапшылығынын, есепті мөлшері алынады.
Суаруды жіктеу. Суару мерзіміне байланысты барлық суару жүмыстары екі
түрге өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару және бұл дәуірден тыс мезгілде
суару болып бөлінеді.
Өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде жүргізілетін суаруды өсу дәу-ірінде
суару деп атайды.
Ауыл шаруаиіылык, дақылдарынан бос алқаптарды суаруды өсу дәуірінен тыс
мезгілде суару деп атайды.
Өсу дәуірі кезінде суару тобына көшет тігу кезінде, оны тік-кеннен кейін
және өсімдіктерді еккенен кейін суару жатады.
Көшетті тігу кезінде суару арқылы олардын, көнігіп өсуі қам-
тамасыз етіледі.
Көшеттерді тіккеннен кейін суару арқылы бұрын отырғызыл-ған көшеттердің
тамырлануы және жаңадан отырғызылған көшет-тердің көнігіп өсуі қамтамасыз
етіледі.
Өсімдіктерді сепкеннен кейін суару арқылы ауыл шаруашылық дақылдарының
мерзімінде және жүмыла көктеуі қамтамасыз етіледі.
Ал енді ауаның өте құрғақ және ыстық кезінде оның темпера-турасын
төмендету және салыстырмалы ылғалдылығын жоғарла-ту үшін 50—100 м3/га
мөлшеріндегі нормамен суаруды сергітетін суару деп атайды. Сергіту үшін
жүргізілетін суарудьщ әсерінен есімдіктер ауа құрғақшылығына жақсы шыдап,
олардын, енімі жоғарылайды. Сергітетін суаруды әсіресе қант қызылшасы мен
кекөністер үшін жиі қолданады.
Ал өсу дәуірінен тыс мезгілде суару өзінің мақсатына байла-нысты
топырақты шаю үшін суару, арамшептерді өршіту үшін суару, себу алдындағы
суару, сіңіре суару, егістікті жыртар ал-дындағы суару, т. б. болып
бірнеше түрге бөлінеді.
Топырақты шайып суару арқылы ондағы өсімдіктерге зиянды тұздарды төменгі
қабаттарына шайып жібереді. Әдетте бүл әдіс сорланған топырақты шаю үшін
қолданылады.
65
Арам шөптердің көктенуін қамтамасыз ету үшін топырақтың жоғарғы қабатын
дымқылдандыру әдісін (арандату) провокация-лық суару деп атайды. Осылай
суару әсерінен көгеретін арам шөп-тер тырмалау, культиваторлау және улы
химикаттар арқылы жой-ылады. Әдетте провокациялық суару жүмыстары
сорланған жер-лерде тарыны, жүгеріні жазғы күні егер алдында, картопты
жазғыкүні отырғызу алдында және каггста көшеттері мен басқа да кеш пісетін
дақылдарды отырғызу алдінда жүргізіледі.
Ауыл шаруашылық дақылдармың мезгілінде және жүмыла көктеп шығуын
қамтамасыз ету үиін қолданылатын суаруды егер алаындағы суару деп
атайды.
Топырақта су қорын жасау үШн жерді күзді күні қысты күні жазғытүрым
ерте және жазғы күп (екінші егілетін дақыл үшін)' суаруды сіңіре суару
деп атайдц.
Украинаның, Поволжьеның жәіе Солтүстік Кавказдың Қазақ-станның далаңқы
аудандарында сүзгі-қысқы және жазғытүрым ерте жауатын жауын-шашынмен
гопырақтың 50—70 см қабаты ғана дымқылданады, ал өте қүрға? жылдары
дымқылданған қабат тереңдігі одан да кем болады. Сондықтан топыраклың 0 5—2
0 метрлік қабатында жазғытұрым ңЛғал тапшылығының мө/ішері 1200—2000 м3/га
дейш жетеді. Сіғіре суарылған топырақтың осы қабаты сумен толықтырылуының
;алдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өсш-өнуі үшін, әсіресе күрғақ
жылдары, жақсы жағдай жасалады және өсімдіктеэдің тамыр жүйесінің тереңге
өтушің арқасында оларды өсу дәуірі кезінде суарудың тиімділігі жоғарылаиды,
әсіресе бүл жағдай жаңбырлатып суарғанда айқын көршеді.
Еліміздің қуаңшылық аудандарында сіңіре суару барлық да-қылдар үшш тишді,
ал далаңқы аймақтарда күздік бидай үшін өте тиімді болып саналады.
Кейбір жағдайда сіңіре суару әдісінің дербес маңызы бар Мы-салы, Су
жетіспейтш шаруашылықтарда, немесе суармалы егістік-терге жақын жатқан және
суару жұмыстарын тек өсімдіктің есу дәуіршен тыс мезгілде жүргізуге болатын
жерлерде сіңіре сұару-Ды күздік бидайды, күнбағысты, жугеріні және басқа да
осы суды жақсы. пайдаланатын дақылдарды егу алдында жүргізіледі
Барлық жағдайларда сіңіре суару әдісін қолданғанда өсімдік-тердің өсу
дәуірі кезшде суару саны кемуінің арқасында оны үй-ымдастыру үшін керек
жүмысшы саны азайып, есу дәуірінің бі-ршші жартысында суару жүйесі
^ұмысының шиеленісуі төмен-дейді.
Суару нормасы. Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суа-руға қажет
болатын судың мөлшерлн айтады. Әдетте суару нор-масы 1 гектарға текше метр
мелшерамен белгіленеді (м3/га)" Суа-ру жүйелерін жобалағанда ауыл
ша1руашылық дақылдарын суару нормасының мелшері мен оларды с;уару
мезгілдері ғылыми меке-мелердің үсыныстарына сәйкес белгііленеді. Бұндай
үсыныстардың болмаған жағдайында есімдіктерді ӨСу кезінде суару нормасын
мына формула арқылы анықтайды:
бүнда: Н — топырақтын, есепке алынған қабатьшың қалыңдығы,
метр есебімен;
а — есепке алынған топыраіі қабатының көлем салмағы, г/см3
есебімен;
ү — есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы
(құрғақ топырақ салмағынан °/о есебімен), ол ен, кем ылғал сыйымдылық
мелшеріне "ең;
[і — топырақтың суару алднндағы дымқылдығы, қүрғақ топы-рақ салмағынан %
есебімен. Есептегенде оны топырақ дымқыл-дығының мүмкін болған кем
мөлшеріне тең деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері оның есепке
алынған қабатының ылғал сыйымдылығы денгейінен көп болмауы керек. Ал енді
жіберілетін судың мөлшері бүл ден,-гейден кебірек болған жағдайда оның
әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі
де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
[pic]
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының ша-масы 400 м3/га аз
болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік
қасиетіне және жер бедерінің шамасы-на сәйкес суару нормасының мөлшерін
400—600 м3/га дейін кө-бейту керек.
. Топырақтың көлем салмағы мен ылғал сыйымдыдығы
Көлем сал-мағы, т/м3
Механикалық қурамы
Гектарына
текшеметр
есебімен
(м3/га)
Ңұрғақ топы-
рад оалма-
рынан % есе-
бімен
Топырақтың түрлері
1800—2500 2600—3400 1800—2600 2700—3100 2200—2800 2900—4100
1,20—17,4
18, 6—26,0
12, 4—19,3
19, 5—24,5
13, 6—19,8
20 3—10,0
1,50—1,44 1,40—1,32 1,45—1,34 1,38—1,27 1,62-1,41 1,42—1,36
жеңіл
ауыр
жеңіл
ауыр
жеңіл
ауыр
Сұр топырақ
Қызыл коңыр топырақ Қара топырақ
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшері сергіту ушін суарғанда
50—100 м3/г;а, көшеттерді кезінде және әсімдік-терді сепкеннен кейін
суару нормасы—100—150 м3/га, ал өсімдік-тердің өсу дәуірі кезінде суару
нормасының мелшері —300—800 м3/га шамасында болады.
-Е
Сіңіре суару нормасы мыма формула арқылы анықталады:
[pic]
= ЮО
бұнда: ліе - сіңіре суару нормаы, гектарына текшеметр есебі-
Н-топырақтың дымқылдана-ьш қабатының тереңдігі дәнді дақылдар,
жүгері және қант қызілшасы үшін 1-1 5 м
а — топырақ қабатының көлемсалмағы т/м3-
Вжәне ,ү — топыра;қтың суарғшға дейінгі және одан кейінгі
дымқылдылығы, қүрғақ топырақ салмағынан % есебімен
ц-жауын-шашынды пайдала1у коэффициенті, әдетте ' 0 5-
0,8 шамасында болады; ' д ' и'°
А - жауын-шашынның сіңіресуру мен егу аралығындағы
мөлшері, ортада қүрғақ жыл үшін,Мм есебімен- ^ьіндағы
Я — есептелген топырақ қабатина қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу
мөлшері, гектарьиа текшеметр есебімен.
Сіңіре суару нормасын ыза суцың деңгейі әте төмен жатқан жағдайда жеңіл
және орта топырақтар үшін 1000—1500 м3/га, ал ауыр топырақтар үшін
—1500—2000 м3/га шамасында жобалайды.
Суарудың саны мен мерзімі. Суармалау нормасы барлық суа-рулардың
қосындысынан түрады. М = Ет. Ал суару нормасының мөлшері бір шамада
болғанда суару саны: п=—— бұнда: М — суармалау нормасы, гектарына
текшеметр есебімен
(м3/га);
т —суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м3/га).
Суармалау нормасы деп бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі
мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.
Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезін-дегі суару
саны төмендегі шамаға тең болады:
[pic]
бүнда: пів — сіңіре суару нормасытың мелшері, м3/га.
Суару мерзімі. Әрбір дақылдар үшін оларды есірудід нақты-лы жағдайьшда
топырақ дымқылдніғының қолайлы режимін жа-сап, ең жоғарғы өнім алуда
қамтамассыз етуі керек.
Жалпы топырақтың су балансыніың тапшылығы әдетте. егісті сепкенге
(отырғызғанға) дейін жү{ргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару
нормасының імөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:
Бұл жүмыстар күздік бидай үшін —5—10 күн бүрын; 68
тұқымдық жүгері және іөк шөп үшін—8—12 күн бұрын; жазғы тұқым
отырғызьпатын картоп үшін —8—12 күн бұ-
рын;
аңыздық жүгері үшін —Е—10 күн бүрын;
жаздық бидай және қакт қызылшасы үшін — кеш күзде;
жоңышқа үшін — күзді күні, оны соңғы рет орып алғаннан
кейін;
томат көшеттері үшін—оларды отырғызу кезінде.
Сіңіре және себер алдынлағы суарудың мерзімі дақылды себу мерзіміне жақын
болған жағдайда суару нормасы азайып, оның тиімділігі жоғарылай түседі.
Суару мен себу аралығы мерзімінде топырақ құрғап үлгеріп, себу (отырғызу)
жұмыстары қолайлы уақытта жүргізілуі керек. Ссндықтан, жазғытүрым ерте
себілетін дақылдар үшін далалық аудандарда себу алдындағы суару оны
мезгілінде себуді қиындатады.
Өсу дәуірі кезіндегі бірінші және соңғы суарудың мерзімін белгілегенде
дақылдардың биологиялық ерекшелерін естен шы-ғармау керек. Мысалы,
жүгеріні, ерте 6—7 жапырақ пайда болған кезінде суару оның одан әрі өсіп-
өнуін кідіртеді; сондықтан қүр-ғақшылық жағдайдың өзінде де оларды 9—10
жапырақ пайда болмай тұрып суаруды бастауға болмайды. Қант қызылшасының
тамыр-жемісінде қанттың мардымды жиналатын кезінде суды пай-далануы,
алдыңғы кезеңмен салыстырғанда өте азаяды, сондық-тан оны суаруды кантты
мардымды жинау кезеңінің орта шенінен кейін тоқтаткан жөн. Мақта егісінде
де осындай жағдай байқала-ды. Қауақшасының (коробочка) ашылуын тездету үшін
бүл дақыл-дын, пісер кезінде алкап топырағын құрғатыңқыраған жөн. Ал енді
жоңышканы суару мерзімін оның ору саны және мерзімімен сәйкес белгілеу
керек.
Күзде сіңіріле суарылатын алқаптарда топырақтың жазғытү-рым су қоры
мөлшерін ауа температурасының 5°С-дан өткен күні онын. су сыйымдылығына тең
деп санауға болады, өйткені осы уа-қытқа дейін топырақтың жоғарғы қабатының
дымқылдылығының кемуі жалпы булану коэффициентінің жоғарылаған шамасымен
ескеріледі.
Дақылдарды суару режимі су балансы тапшылығының инте-гралды ирек сызығы
арқылы анықталады (7 сурет).
Топырақ дымқылдығы мө,лшерін оның мүмкін болған кем мел-шерінен төмен
түсіріп алмау үшін және гидромодуль графигін жи-нақтауды жеңілдету үшін
су;ару нормасын максималды мөлшерде есептеудің қажеті жоқ. Әдетге, суару
нормасының есепті мөлше-рін оның формула арқылы анықталған максималды
мөлшерін 10—20% кемітеді. Суару норшасының ең кем мөлшері дақылдарды
бороздалап суарғанда 500—1600 м3/га, ал жаңбырлатып суарған-да —300 м3/га
шамасында болады.
69
[pic]
7-сурет. Су балансы тапщьілығының интегралды
қисық сызығы
1— күзгі бидай үшін; 2— жазРЫ бидай үшін; 3— жү-
гері ушін; 4— жоңынща үшін; 5— аңыздық жүгері
үшін.
Жоғарыда қаралған мысалда 5-сурет сумен қолайлы қамтама-сыз етілген
кезінде су балансының тапшылығы 248 мм тең. Суару нормасының максималды
мөлшері 800 м3/га тең болғанда, бірін-ші, екінші және төртінші суарудың
нормасы 600 м3/га деп сана-лып, үшінші суару нормасы —700 м3/га болады.
Сонда олардың қосындысы. 2500 м3/га тең болады.
Бірінші суарудың мерзімін анықтау үшін ординат білігінің бой-ына (5
сурет) себер алдындағы суару нормасының мөлшерін ор-наластырып (66 мм) және
ирек сызшқпен қиылысқанша көлденең сызық жүргізіледі. Ирек сызықтың
қиылысқан нүктесінен абсцисс білігіне перпендикуляр сызығын түссіру арқылы
бірінші суарудың мерзімін анықтаймыз (23.VI). Ал е;кінші суарудың мерзімі
су ба-лансының тапшылығы 60+60=120 мм болғанда келеді. Бірінші суарудың
мерзімін анықтаған сияқтгы екінші суарудың да мерзімі анықталады, ол ІЗ.УІІ-
күні болады.. Ал үшінші рет суаруды су балансыньщ тапшылығы 60+60+70)= 190
мм тең болғанда жүргі-зу керек (26.УІІ.), сондай-ақ төртітші суару 60 +
60+70+60 = 250
70
мм болғанда жүргізіледі (21ДЛІІ.). Осылай аныкталған суару мерзімдері
суарудың орта күні деп саналады.
лшері 60 мм теңсуару нормасынан
' = 54-51 мм) басталып, су балансы тапшыльіғы
% (2А 6669 мм)
А. Н. Костяков бойыниа суару мерзімінің ұзақтығы суару тф масының өзінің
орта мөлиерінен 10-15% үйлеспеуімен шектеле-ді. Біздің мысалымызда
бірінші суару су балансыньщ тапшылы-ғының мөлшері 60 мм теңсуару нормасынан
Ш—"1О '° кс
СУ<ФУ
да
(2
нормасынан 10—15% көп болғапда (2А
ды. Су балансы тапшылығының интегралды ирек сызығь
жүгеріні суару 21.УІ.-де басталып, 25.УІ-де бітеді, яғни ол о
лік бойы суарылады. ' ^гп і4
Ал екінші суару ІО.УІІ (2А^= 114-111 мм) басталып Н
/ 2Длу=126— 129 мм) күн аяқталады. Сондай-ақ үшшші
124.УП—28.УІІ аралығында жүргізіліп, төртінші суару
23.УШ күндерінде жүргізіледі. МЙШПР.
Суару мерзімдерін жыджытқанда суару нормаларының мөлше
рі де өзгереді. Суару кеш болған сайын (оңға қараи жьілжыіУ, у
балансы тапшылығы көбейіп, суару нормасының МӨЛІг|Р' ^ілжы-
бейеді. Ал суару ерте басталған жағдайда (солға кар н0„.
ту) су балансьі тапшылығыаың кемуінің салдарынан у ру масының мөлшері
де азаяды.
Суару жүйесін пайдалану кезінде дақылдарды
зекті суару мерзімін анықтау үшін метерологиялық ^
дың мәліметтеріне сәйкес су балансының тапшылығыньш, і0.
ды ирек сызығын әр күн сайын сызып отыру орынды о £•" сы пырақ
ылғалының алғашқы қорының мөлшері мен^ суару р белгілі болғанда, суару
мерзімін анықтау өте онай болад .
[pic]
0
8-сурет. Жазғы бидайды суару режимінің графип 1, 2, 3 — суарудыщ
номерлері; 4 — суарУДЫҢ ^?^? тығы; 5 — жүмсаматын су мөлшері,
гектарына есебімен.
Суару режимінің жинақталмаған графигі. Жеке 01" ^,^ Б суару режимін
график арқылы көрсетуге болады (о сур „^^ң |Г1-графикте әрбір төрт
бұрыштың көлемі ауыспалы егіс жү
71
әр дақылдың барлық көлемін бір іет суаруға қажет болатын су-дың аумағына
тең: рі=т-а>. Соцай-ақ бұл графикте суаруды бастау, аяқтау және кезекті
суару фалығы мерзімдері көр^етілген.
Осындай графикте ауыспалы егс жүйесіне кіретін барлық да-қылдардың суару
режимін сызған юлсақ, онда ол осы дақылдар-ды суару режимінің жинақталмағаі
графигі болып табылады.
Ал енді оның темен жерлерін тэлтыру мен шыңдарын төмен түсіру арқылы
тегістесек онда дақ>ілдарды суару режимінің жи-нақталған графигі шығады
(суару графигі). Әдетте бұндай гра-фикті аса үлкен емес бір немесе еіі
ауыспалы егіс жүйесі орна-ласқан алқаптар үшін қүрған жөн. Бұндай жағдайда
судың есеп-телген мөлшері ординат білігінің бойынан оқылады. Өте үлкен
суару жүйелерінде көптеген ауыс»алы егіс учаскелері болады, сондықтан
жүйеге жіберілетін бар.щқ судың мөлшерін анықтау қиынға соғады. Бұл
жүмыстарды гьдромодуль графигін тек үлгілі ауыспалы егістер үшін ғана құру
арқылы жеңілдетуге болады, мысалы дәнді дақыл-малазығы, көкөніс — малазығы,
көкөніс — ауыспалы егістері.
Суарылатын жерлердің әрбір өлщеміне (1 гектарға) берілетін судың мөлшері
(гектарына л/с есебіиен) гидромодуль деп атайды.
Гидромодуль мелшерін щ» (әр дақыл үшін) оларды күні-түні суарғанда мына
формула арқылы анықтайды:
д = 8д 4 ^гектарына л/с есебімен, ал дақылды күні-түні суармаған
жағдайда ^ = а-т:3,6 Ті, гектарына л/с есебімен; бұнда: ш — суару нормасы,
м3/га;
а — ауыспалы егістегі дақылдың үлесі;
і — дақылды суару мерзімінің үзындығы, тәулік есебімен;
Т —тәулік бойы суарудың ұзақтығы, сағат есебімен.
Осы формулалар арқылы әр дақылдарды барлык суарудың гидромодульдері
анықталып, олардың көрсеткіштері гидромодуль-дің жинақталмаған және
жинақталған ведомстеріне жазылады (12 таблица).
Гидромодульдін. жалпы мөлшерін барлық дақылдардың гидро-модульдерінің
күнделік мөлшерін бірлне-бірін графикалық әдіспен қосу арқылы анықтайды.
Содан кейіін миллиметрлік кағазға абс-цисс білігінің бойына белгілі
масштгабпен суару кезеңінің айла-рын, онкүндіктерін және күндерін көфсетіп
календарлық уақыты орналастырылып, ал ординат білігініің бойына —
гидромодуль ор-наластырылады. Графикте әр дақьодды суару ені суарудың ұзақ-
тығын, ал биіктігі гидромодульды кгөрсететін тікбүрыш арқылы бейнеленеді.
Әрбір тік бүрыштың ішіінен суарудың кезекті немірі жазылып, суарылатын
дақылдың шарртты белгісі сызылады (бояу, сызықпен түрлеу) (9 сурет).
Әдетте гидромодуль графигін құр?у саны жағынан ең көп суа-рылатын, немесе
суару мерзімі өте үззақ дақылдан басталады. Бір
72
[pic]
9-сурет. Гидромодульдің графигі:
а — жинаңталмаган; б, в — жинақталған; 1—күздік бидай; 2—жаздық
бидай;
3— жүгері; 4— аңыздық жүгері; 5— бірінші жылғы жоңышңа; 6—■ екінші
жвне
үшінші жылғы жоңышңа.
дақылдың гидромодулінің графигін құрып болғаннан кейін, ке-зекпен барлық
дақылдардың гидромодулдерінің графиктері құ-рылады. Егерде екі және одан да
көп дақылдардың суару мерзімі толығынан, немесе жарым-жартысы уақыт бойынша
бір мезгілде болса, онда осы күндерде олардың ординаттары (гидромодулдері)
косылып, тікбұрыштар толығынан, немесе жарым-жартылай бір-бірінің үстіне
орналастырылады. Барлық дақылдардьщ гидромо-дульдері қүралған бұл график
суармалы ауыспалы егістін. гидро-модулінің жинақталмаған графигі болып
саналады. Әдетте бүл
73
12. Гидромодульдің жинақталмаған және жинақталған графиктерінің
ведомісі
| | |
| |Мөлшері |Нақтылы шағдайлардағы |
| | |/ |
|Жұмсалу |ең |ең |/ |
|элементтері | | | |
| |аз |КӨЕ|шамасы |
|Жалпы булану |5 |10 |/ Қиыр-Шығыс (теңіз |
|Т, мь | | |жағайауы) — 5, |
|м3 | | |Украина —8, Россияның |
| | | |/ оңтустігі |
| | | |және Әзірбайжан —9, |
| | | |(}рта Азия |
| | | |және Қазақстан—10. |
|Гопырақты | | |Ауыр топырақты |
|бірінші ре | | |жерлер —2.5...3; |
|сумен толтыру | | |орта топырақты |
|\&, мы | | |1,5...2,5; жеңіл то- |
|м3 |1 |3 |пырақты —1... 1,5. |
|Іргесінен және|0,5 |10 |Су ақпайтын |
|тігіне | | |аудандардың ауыр то- |
|тік сіңіп | | |пырақты |
|кететін суды | | |жерлері—0,5...1,0; осы |
| | | |ау- |
|мөлшері Ғ, мың | | |дандардың орташа және|
|м3 | | |жеңіл то- |
| | | |пырақты жерлерінде |
| | | |—3...4. Ыза су- |
| | | |дың қайтуы қамтамасыз |
| | | |етілген то- |
| | | |пырағы орта және |
| | | |жеңіл жерлер- |
| | | |іе—8...10. |
|Үздіксіз, |10 |30 |Сорланбаған |
|немесе оқтын-| | |топырақтарда ен, аз|
|оқтын ағызылып| | |шамасы, сорланған орта |
|жібері- | | |және жеңіл |
|летін су (Т | | |топырақтарда орта |
|+ Г) мөлше- | | |шамасы, ал сор- |
|рі % | | |ланған ауыр топырақты |
|есебімен | | |жерлерде — |
| | | |ең көп шамасы алынады. |
|Танап бетінен| | | |
|ағызы- | | | |
|лып жіберілетін| | | |
|су, мын | | | |
|м3/га есебімен |1 |4 | |
|Су өткізгіш | | | |
|құлактарда | | | |
|болатын су | | | |
|шығыны | | | |
|(Т + Ғ + 5пр) | | | |
|мөлшері- | | | |
|нен о/о есебімен|10 |15 | |
* \Р мөлшері гектарына 10 мыц текшеметрден көп болатын аудандарда күріш
суару жүйесін жобалаудың ңажеті жоқ.
Күрішті суару үшін жұмсалатын судың мөлшерін азайтудың жол-дары
күріш егу үшін топырағының, су өткізгіштігі мөлшері ша-
малы жерлерді таңдап алу;
* суару нормаларының мөлшерлерш болғанынша азайту;
күрішті сепкеннен оны қаптатга суаруға дейінгі кезеңін 30
күнге дейін қысқарту және болғанынша қаптата суару мерзімін
қысқарту;
* палдар арқылы сіңіп кететін (судьщ мөлшерін кеміту;
топыраққа судың сіңуі оны алшастыру үшін қолайлы бол-
ған жағдайда танаптан суды үздіксізі, немесе әлсін-әлсін ағызбау;
* күрішті оқтын-оқтын суару әдісіне көшу.
Күріштің гидромодуль графигі. К^рішті суару режимІ оның әр маусымда даму
процесіне сәйкес белігіленеді (3 таблица). Инже-
нерлік тұрғыда салынған күріш суару жүйелерінде оны сепкеннен кейін толық
көгергенге дейінгі маусымда 2...3 рет ылғалдандыру үшін >суарып, содан
кейінгі маусымда судың қолайлы қабатын жа-сау үідін қаптатып суарып, судың
осы тереңдігін сүттену кезеңінің соңына дейін үстайды.
Ылғалдандыру үшін суарудың гидромодулі формула арқылы
анықталады.
Танапқа жіберілетін және одан ағызылып жіберілетін судын гидромодулін
анықтау үшін суармалау нормасының дамудың әр маусымы үшін қүрамын
анықтаумен бірге, жіберілетін сумен ағы-зылып жіберілетін судың жалпы
мөлшері анықталады және әрбір жеке маусымда жіберілетін судың гидромодулі
табылады:
V
гектарына л/с есебімен
бүнда: { мерзімнін. үзақтығы, тәулік есебімен. Қалған белгілер
формулада келтірілген белгілер.
Дренаж — қашыртқы арық-атыз жүйесі арқылы әрбір мау-сымда ағызылып
жіберілетін судың гидромодулі мына формула арқылы анықталады:
^-» тп . г~>
2. • гектарына л/с / есебімен
86,4 • і
бұнда: Ғб.ф— танап іргесіне сіңетін судың мөлшері, гектарына тек шеметр
есебімен, қалған белгілер алдыңғы формулада келтірілгеі
белгілер.
Күріштін, дамуының әр маусымынын, гидромодулінің мөлше-фі арқылы
ауыспалы егістіктегі күріштің гидромодулінін. та'за графигі сызылады (^с =
^р-а).
Ауыспалы егістіктегі басқа дақылдар нақтылы жағдайларғ^ сәйкес (жоңышқа,
жүгері) қаптатылып, тақталап, бороздалап жә. не жаңбырлатып суарылады.
Бұл дақылдардың гидромодульдарьшын, мелшерін белгілі фор мула арқылы
анықтайды. Осы дақылдардың гидромодульдерін кү. ріш гидромодулінің үстіне
орналастыру арқылы күріш ауыспалі) егісінің гидромодулін қүрады (10 сурет).
Күрішті оқтын-оқтын суару. Күрішті октын-оқтын суарғанд^ оған су
қаптатылмай, оны басқа дақылдар сияқты тақталап, бо. роздалап, кейде
жаңбырлатып та суарады. Күріштің тамырыньц 90% топырақтың жоғарғы 20 см
қабатында орналасатын болған дықтан оны жиі-жиі суарып, топырақтың осы
қабатының дымқыл
[pic]
ауыспалы Епсте күріш 5 7% коағанда
10-сурет. Черноярск күрішті суару жуйесіндегі куріш ауыспалы егісінін
гидрамодуліінің графигі:
1— күріш; 2— жоңышңа.
дығын оның су сыйымдылығының; 80% кемітпеу керек. Оны гекта-рына ,350...400
текшеметр нормасымен 12... 16 рет суарғанда (суар-малау нормасы гектарына
5...7 мың текшеметр) әр гектардан 30...50 центнер өнім алуға болады.
Күрішті оқтын-оқтын суарудьощ мынандай артықшылықтары бар: Суармалау
нормасының мөлщіері оны қаптатып суарумен са-лыстырғанда ете аз; ылғалды
сүшетін арамшептер мен (қоға бу-ылдық т. б.) безгек масасының баІЛапан
қурттарын есірмейді' ку-рішті қаптатып суарумен салысты;рғанда еңістігі
улкен алқаптар-ға егуге мүмкін болғандықтан егісугің жалпы көлемі кебейеді
Күрішті суарудың бұл әдісінің улкен кемшіліктеріне мыналар жатады:
Сорланған топырақты жерзді суаруға мүмкшшіліктің жоқ-тығы және
арамшөптердің қаулап (өсуінің салдарынан куріш өнімі гектарына 6 центнерге
дейш кемщці. Ал бул арамшәптерді куріш танаптарында жулу ете қиын,
сонддақтан суарудың бул әдісі осы уақытқа дейін шаруашылықтарда ккңінен
тарамаған.
Ал енді СТАМ—Ф—34, пропаніода, 2,4—Д және басқа да герби-цидтерді қолдану
арқасында бул аарамшөптерді қуртып курішті оқтын-оқтын суару әдісін әте
кең; көлемде қолдануға мүмкіндік туады.
. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ТЕХНИКАСЫ
4.1. Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері
Қазіргі уақытта егісті 5еткейлеп, жаңбырлата суару және ас-тыңғы
жағынан суару әдісгері қолданылады. Егісті суаруға қол-данылатын бұл
әдістердің бір-бірінен айырмашылығы олардың егістік жер бетіне су
таратуерекшелігі болып саналады.
Беткейлеп суару әдісі шаруашылықтарда кеңінен тараған. Бұл эдісті
қолданғанда суарылатын алаңға су ашық каналдар, лоток-тар және солқылдақ
құбырлар арқылы жеткізіліп, ол топырақ бе-тіне біркелкі су қабаты, неиесе
шапшып ағу жағдайында тараты-лып, оған сіңеді. Суарудың бұл әдісі өзінше
үш түрге бөлінеді: а) тақталап жайып суару, б) бороздалап суару және в)
қаптата суару.
Егісті суды жайып суарғанда су алдын ала тёгістелген ұзын алқаптың
бетімен жұқа қабаттанып ағызылып, ағып келе жатып топыраққа тігінен-тік
сіңеді.
Суды үздіксіз ағызып тұратын бороздалармен суарғанда топы-раққа су
олардың түбі мен іргесіне сіңеді де, ал су қаптатылатын бороздалармен
суарғанда су ақпай, топыраққа қимылсыз жағ-дайда тұрып сіңеді.
Ал енді егістікке суды каптатып суару үшін жан-жағы топы-рақтан жасалған
палдармең қоршалған атыздар сумен толтыры-лыя, су қимылсыз жағдайда тұрып
топыраққа сіңеді.
Егісті беткейлеп суарудық мынадай ерекшеліктері бар: 1) Суа-ру оқтын-
оқтын жүргізіліп, топырақтың жоғарғы қабатына жи-налған су қоры суару
аралық мезгілде жұмсалады; 2) Тек топы-рақ қана дымқылданады; 3) Топырақтың
әр түрлі қабатын дым-кылдандыруға мумкіндік бар; 4) Топырақ дымқылдығының
кезек-ті суару аралығы кезеңінде айырмашылығының кәптігі.
Жаңбырлатып суару әдісін крлданғанда су топырақ бетіне қолдан жасалған
жаңбыр ретінде таратылып, өсімдіктердің топы-рақ устіндегі бөліктерін де
ылғалдандырады.
Жаңбырлатып суарудың іерекшеліктері: 1) Суару оқтын-оқтын жургізіліп, су
топырақтың жоғарғы қабатына жиналады; 2) тек қана топырақ дымқылданып қана
қоймай, өсімдіктердің ылғалда-нуының әсерінен физиологшялық процестер
тездетіледі; 3) то-пырақтың дымқылданатын қабаты, оны беткейлеп суарумен
салыс-тырғанда азырақ болады; 4) суаруды аз нормамен және жиі жүр^~ гізудің
арқасында топырақ дымқылдығының біркелкі режимін жасауға болады; 5)
жаңбыршатып суару, беткейлеп суару әдісі-мен салыстырғанда, атмосфе]раның
жер бетіне жақын жатқан қа-батын жақсы ылғалдандырьнп, оньщ температурасын
төмендетеді және микроклиматқа жақсы гәсер етеді.
^--* 85
Топырақ астынан суару әдіск қолданғанда, су топыраққа үс-тіңгі
жағынан сінбей, 35—60 смтереңдікке көмілген түтіктерден капилляр
және гравитация кушері арқылы көтеріледі. Топырак. астынан суару әдісін
қолданғанді мына жағдайлар мүмкін бола-ды: 1) топырақтың устіңгі қабать
біркелкі капиллярлы жағдайда дымқылданады; 2) топырақтың (елгілі
қабатының дымқылдығын сақтауға болады; 3) топырақ бетнен булануды
кемітеді; 4) өсім-Діктер қажеттігіне сәйкес ылғалден уздіксіз қамтамасыз
етіледі
Суару әдістері мен техникасігна қойылатын талаптар мына
жағдайларды қамтамасыз етуі ке}ек:
* есептелген суды танапқа жше топырақтың есімдік тамыры
орналасқан қабатына мезгілшде хәне біркелкі таратып, агротех-
никалық шаралар жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қам-
тамасыз етіп, ауыл шаруашылық цақылдарынан мол енім алу;
* судың топырақтың терең кабатына сіңіп кетуі, беткі жа-
ғынан ағып кету және буланып кету сияқты шығындарын болдыр-
май, оның пайдалану коэффициентін 0,95... 1,0 шамасына дейін
көтеру;
* топырақтың құрылысын сақтду;
* оның сорлануын және саздануын болдырмау;
* суару жұмыстарының өнімділігін арттыру, оларды механи-
каландыру және автоматтандыру;
* жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру
және суармалы жерді тиімді пайдалану.
Шаруашылық жағдайында суару әдістерінщ қай турін колда-ну керек екендігі
ауыл шаруашылық дақылдары мен топырақ, жер деңгейі, гидрогеологиялық, ауа
райы және шаруашылық-ұй-ымдастыру жағдайларына байланысты болады. ...
4.2. Топыраққа судың сіңуі және сузілуі
Топырақтың су сіңіруі. Беткейлеп суару әдісін қолданғанда топыраққа
судың сінуі және ондағы қозғалысы екі кезеңге бөлі-неді: сіңуі және
сүзілуі.
Топырақ құрамындағы бос уақ тесіктерді (порларды) судың өзінің
ауыртпалық куші қысымы арқ;ылы және оның суланабас-таған кезінде пайда
болатын капилляр куші арқылы біртіндеп су-мен толтыру процесін су сіңіру
деп атайды. Егісті жайып және жаңбырлатып суарғанда су топыравда
сіңіп, төмен қарай жыл-жиды; ал бороздалап суарғанда ол т-өмен қарай ғана
сіңіп қой-май, сондай-ақ борозданың'екі буйіріне сіңіп, капиллярлар арқылы
жоғары көтеріледі.
Топырақтың су сіңу жылдамдығы оэның механикалық және хи-миялық құрамына,
борпылдақтығына :және т. б. қасиеттеріне бай-ланысты болады. Мысалы, сортаң
топьырақтар суды ете нашар сі-
86
11-сурет. Топыраққа судық сіқу жылдамдығы: 1— қаптата
суарранда; 2— шаңбырлатып суарғанда.
Ңіреді. Сондай-ақ сіңіру жылдамдығына топырақтың дымқылдыры Да әсер етеді,
өйткені құрғақ топырак суды дымқыл топырақпен салыстырғанда өте тез
сіңіреді.
Суармалы жерлердің топырағы су сіңіру мөлшеріне қарай үш түрге бөлінеді.
(Астапов, 1958 ж.: 1) Алғашқы бірінші сағат ішін-Де суды 0,15 метрден асқан
жылдамдықпен өте жылдам сіңіретін топырақтар; 2) су сіңіру жылдамдығы 0,15
метрден кем, бірақ €,05 метрден көп мөлшерде сіңіретін, су сіңіру
жылдамдығы орта-ша топырақтар; 3) Алғашқы бір сағат ішінде су сіңіру жылдам-
дығы 0,05 метрден көп болатын, суды нашар сіңіретін топырақтар.
Топырақты қопсытып, құрамын жақсарту оның су сіңіру жыл-дамдығын
арттырады. Сондықтан әрбір жағдайда топырақтың су сіқіру жылдамдығы
тәжірибе арқылы анықталып, график арқылы бейнеленеді (11 сурет).
Жалпы топырақтың су сіңіру жылдамдығы мин/мм, немесе
■см/сағат есебімен өлшенеді.
Топырақтағы су сүзілуі. Топырақтағы уақ тесіктердін. барлығы оған сіңген
сумен толтырылғаннан кейін (қысылған ауамен тол-тырылған келемнен басқа) су
фильтрациясы басталады; яғни оньщ тек гидростатика қысым әрекеті арқылы
қозғалысқа келуі. Фильтрация тікелей (судың төменге сіңуі) және көлденен.
(ыза судың су өткізбейтін арнасымен ағуы) болады.
87
4.3. Бороздалармен суару әдіс
Қолдану шарттары: Әдетте >ороздалармен суару кең қатарлы отамалы
дақылдарды суару үшіі (мақта егісі, жүгері, қант қызыл-шасы, картоп,
көкөніс және жечіс-жидек, орман алқаптары), ал кейде дәнді дақылдарды
(себілпн бороздалар) суару ушін де кол-данылады.
Бороздалармен суару еңістік мөлшері 0,02...0,03 шамасындағы учаскелерде
жүргізіледі. Суды бэроздалар бойымен олардың ая-ғына дейін өздігімен ағып
баруин қамтамасыз ету ушін оларды еңістікке әр шамадағы бұрышпен тілуге
болады. Суарудың бұл әдісін сорланған топырақтарда солдануға болмайды,
өйткені әр-бір суарғаннан кейін бороздала|і жотасына, ауыл шаруашылық
дақылдарына зиян, еріген тұздар кетеріледі.
Бороздалардың классификациясы. (12 сурет). Бороздалар өз-дерінің
тереңдігіне қарай тайыз—8...12 см, орташа —12...18 см және терең —18...22
см болып үшіе белінеді, ал су ағызу жағдай-
[pic]
12-сурет. Суару бороздаларшнық көріністері:
а—тайыз жөне терең бороздалар; б—террасалы бороздалар-бермалы
бороздалар; г— саңылаулы боңюздалар (см есебімен) '
ына қарай суды үздіксіз ағызып тұратын (су толтырылмайтын) және доғал
(сумен толтырылған); керінісіне қарай — парабола, трапеция тәрізді;
бермалы, террасты және саңылаулы бороздалар, ұзындығы жағынан — ұзын және
қысқа бороздаларға бөлінеді.
Суару бороздаларын жерге орналастыру. Суару бороздаларын ҚОН— 2,3;
КОН—2,8; ҚОН—2,8—П; КРН —4,2 аспалы культи-ватор — копсытқыштары арқылы
тіледі.
Жоғарыда көрсетілген бороздалар өзінің көрінісіне қарай тра-пеция, немесе
парабола тәрізді болады, олардың түбінің ені 10 см болып, тереңдігі 12...22
см болады және олардың баурай қатына-сы 1:1 болады (12-а, сурет).
Суармалы көкөніс шаруашылығында көшет отырғызатын ма-шиналармен
сепкіштерді пайдалану үшін террасты бороздалар мен (12-6 сурет) бермалы
бороздаларды қолданады (12-в сурет). Бұл бороздаларды тілу үшін
культиваторларға қопсытқыштар орна-ластырылады.
Сіңіре суару жұмыстарын үйымдастырғанда сушылардың жұ-мыс өнімін арттыру
үшін кейбір жағдайларда тереңдігі 35—40 см саңылаулы-бороздалар тілінеді
(12-г сурет). Оны тілу үшін ар-наулы-саңылаулы — борозда жасаушылар
қолданылады.
Сулану нүсқасының бірігу шарттарына сәйкес (13 сурет) жеңіл топырақтар
үшін бороздалардың білік аралығы 0,5...0,6 м, орта-ша топырақтар—0,6...0,8
м және ауыр топырақтар ушін—0,8...1,1 м болады.
Жалпы борозда аралық мелшері өсімдіктердің қатар аралық еніне тең болады.
[pic]
13-сурет. Бороздалап суаргандағы топырақтың ылғалдану
пішіні а— жеңіл топыраңтарда; б— ауыр топырақтарда
(метр есебімен)
Доғал бороздалармен суару. Әдетте сумен толтырылған бо-роздалар еңісі аз
(і<0,002) және су сіңіру жылдамдығы аз топы-рақты учаскелерде
қолданылады. Оларды горизонтальдарға па-
8
9
раллельді, немесе оларға сүйірбұрыштап тіледі. Жалпы доғал бороздалардың
сыйымдылығы су,ың суару нормасының тең көлем сыйпатындай болу керек
болғандықтан, олар терең болуы керек. Егісті суарғанда бороздалардьщ 5ас
жағы терендігінің 1/3-ге тең бөлігі және оның соңғы жағынын 3/4-ке тең
белігі сумен жылдам толтырылады. (әр бороздаға 2..4 л/с). Суарып болғаннан
кейін бороздалардыя суланған бетінде ьыртыс қабат пайда болады. Сон-дай-ақ
өте терең доғал бороздалар өсімдіктердін, қатар аралық-тарын трактормен
кесе-көлденең баптау жұмыстарына кедергі кел-тіреді..
Доғал бороздалардың үзындыын мына формула арқылы анық-тайды:
бұнда: һг және һі— борозданың бас жағы мен соңындағы судың тереңдігі,
әдетте олар 11...14 және 5...7 см шамасында болады.
і — борозданың еңісі.
Еңістің мөлшері і-0,0005 болғанда бороздалардың ұзындығы 50...80 м-ге тең
деп саналып, ал ол і-0,001 болғанда 40...60 м және еңіс і-0,002 болғанда
борозданың ұзындығы 30...40 м-ге тен бо-лады.
[pic]
14-сурет. Суды үздіксіз ағызатын боңюздалармен жугеріні суару. ;
Суды үздіксіз ағызып түратын (сумен толтырылмайтын) бо-роздалармен суару
(14 сурет). Бұңдай бороздалар шаршы-ұялап және қатарлап себілген барлық
отамалы дақылдарды беті тегіс, еңістігі і-0,002...0,02 мөлшеріндегі
учаскелерді суару үшін кеңінен
қолданылады. Тайыз және орташа бороздалар арқылы суару да-қылдардын, қатар
аралықтарын баптауға және өнімді жинау'жұ-мыстарын механикаландыруға
кедергі жасамайды. Сондай-ақ бұн-дай бороздалармен суарғанда оларға
жіберілетін су мөлшері тұ-рақты және құбылмалы болады. Борозда соңындағы
артық су те-менге ағызылып жіберіледі. Бороздаларға жіберілетін су мөлшері
тұрақты болғаи жағдайда су оның ұзындығының 85...90% тең бө-лігіне
жеткеннен кейін оған су жіберу тоқтатылады. Борозданың Қалған бөлігі судың
өздігінен ағып баруы арқылы дымқылданады. Бұл бороздалардың, кемшілігі —
олар біркелкі дымқылданбай, бас жағы мол, ал соңғы жағы аз дымқылданады.
Еңістің мөлшері үлкен және топырақ ауыр болған жағдайда су борозданың
аяғына жеткенде топырақ қабаты толығынан дым-қылданып үлгермейді, сондықтан
артық су төменге ағызылып жі-
беріледі.
Төменге суды ағызбау, немесе оның мөлшерін кеміту үшін ал-ғашқыда оған
суды толығынан жіберіп, ол борозданың 2/3-ке тең ұзындығына жеткенде оның
мөлшерін екі есе кемітеді. Бұлай суаруды суды қүбылмалы мөлшерде жіберіп
суару деп атайды.
Суару техникасының элементтеріне қойылатын талаптар. Суа-ру техникасының
элементтеріне бороздалардың ұзындығы мен оның көлденеқ кесіндісі,
жүмсалатын су мен оны бороздаға жіберу мерзімі жатады.
Бұл элементтердің барлығы бірімен бірі байланысты және су-ару нормасын
егіске көлемі және тереңдігі жағынан біркелкі та-ратып, суару жұмыстарының
енімді болуын қамтамасыз етуі ке-рек.
Жалпы бороздалардың ұзын болғаны жен, ейткені бұндай жағдайда суарушылар
жұмысы өнімді болып, олардың астында қалатын жердің көлемі азаяды және
есімдіктердің қатар аралы-ғын баптау жұмыстарын механикаландыру жағдайы
жақсарады. Бұл талаптарды орындау үшін учаскелердің бетін тегістеу керек
және борозданың еңісі басынан аяғына қарай біркелкі кішірейе беруі керек.
Бороздаларға жіберілетін судың мөлшері мол және оны шай-ып кетпейтіндей
болып, борозданың бойындағы топырақты бір-келкі және керекті тереңдікке
дымқылдандыратындай болғаны дұ-рыс. Бұл талапты орындау үшін бороздаларға
жіберілетін судың мелшерін суару мезгілінде реттеп отыру керек. Судың
топыраққа сіңу жылдамдығы бірінші суарудан соңғы суаруға дейін кеми бе-
ретін болғандықтан, оған жіберілетін судың мөлшері де өзгеріп отыруы керек.
Борозданың көлденең қимасы есептелген судың мөл-шерін өткізе алатындай және
ауыл шаруашылық жұмыстарын ме-ханикаландыруға кедергі болмайтындай болуы
керек. Оған су жіберу кезеңі топырақтың суару нормасына тең су келемін
сіңіріп үлгеру қабілетіне сәйкес болуы қажет.
91
[pic]
[pic]
борозданың 1 метрге тең бөлігіне сіңетін судың көлемі
14-ё2 м,
(құмды топырақтар үшін ?*, = 2,0-ге, ал балшықты топырақтар үшін 2,5-ға тең
болады) борозда топырағына судың сіңуінің үзақтығы
Суару техникасының элементтф шамамен талдау, немесе гра-фикалық талдау
есептерін жүргзу және арнаулы тәжірибелер жүргізу нәтижелері арқылы
анықтілады.
Суару техникасының элементг.рің есептеу. Суару учаскееінің белгілі
жағдайында борозданың сөлденең қимасының нақтылы көлемі мен судың ағу
жылдамдыіы және оғаң жіберілетін судың мөлшері мен оньщ топыраққа
сіңумерзімі анықталады.
Есептеу жұмыстарын жүргізуүшін мынадай алғашқы мәлі-меттерді қабылдайды:
борозданың терендігі — Н, оның түбінің ені— Ь = 0,1 м, баурай қатынасы
ф=1...1,5, бүдырмақтылық коэф-
фициенті п = 0,05, бороздадағы су тереңдігі Һ = -|-Н, екі борозда
аралығы (а), суару нормасының лөлшері (т), гектарына текше-метр есебімен
(м3/га), судың бірінщі сағат ішінде топыраққа сіңу жылдамдығы — V м/с,
судың топырақты шаймайтын ағу жылдам-дығы Ур = 0,1...0,2 м/с, жоспар арқилы
суару учаскесінің енін — В, ұзындығы — һ деп, және борозданың еңісін — (і)
аиықтайды.
Ал төменгі шамалар формулалар арқылы анықталады: бороз-даның нақтылы
көлденең қимасының көлемі:
ш=(Ъ+£-һ) һ м2; борозданың суланған периметрі
сағат;
т о.
юооо
бұнда: X — су сіңіру динамикасының көрсеткіші (а=04) борозданың ұзындығы
7П сс "'
борозданың есептелген үзындығын суару учаскесінің үзындығына сәйкес (Ь)
еселеп жинақтайды.
Суару жүмыстарын дұрыстап үйымдастыру үшін учаскенін
үзындығына сәйкес оқ-арықтардын, саны анықталады
судың ағу жылдамдығы У==С ]/Кі м;/с бүл жылдамдық V,, -дан кем болуы
ксерек; бороздаға жіберілетін су мөлшері бір мезгілде жүмыс істейтін оқ-
ар>іқтардың сан
бұнда: (^в,б— оқ-арықпен жіберііетін судың мөлшері, м3/с әрбір оқ-арықта
бір сушы жұмыс істейчінін еске ала отырып, әр сМена-да жұмыс істейтін
сушылардың санын да анықтау керек.
Борозданың есептелген ұзынДэіғының мөлшері арнаулы ұсы-ныстарда
келтірілетін мөлшерлермен салыстырылады.
МыСалы, Орта Азия жағдайлазы үшін бороздалардың ұзынды-ғымен оларға
жіберілетін судың мөлшерін еңістікпен (і) топырақ-тың су сіңіруі әртүрлі
болғанда .4-таблица аркылы қабылдауға
болады.
Тегістелген еңістік мөлшері і=0,002-ден көбірек жерлерде және ыза судың
деңгейі терең болған жағдайда сумен толтырылмайтын бороздалардың ұзындығын
500 иетрге дейін жеткізуге болады. Осының арқасында суару жұмыстарын
механикаландыру жағдайы біраз жақсарып, сушылардың жұмыс өнімі артады.
Бірақта суару бороздалары өте үзын болғанда суару нормасының мелшері 1500
м3/га дейін көбейіп кетеді.^
14. Орта Азия жағдайы үшін бороздалардын үзындығы мен оларға жіберілетін
судың мвлшері (ТИИ жэне МСХ мэліметтері бойынша)
| | |Су қоры аз |Су ңоры белгілі |
| | |борпылдақ |шама-да ғы |
| | |топыраңты |нығыздалған |
| | |жерлерді |то-пырақты |
| | |суарғанда |жерлерді |
| | | |су-арғанда |
|Топырақ|Еңіс мөл- | | | | |
|- | | | | | |
|тың |шері |бороз|шіберіл|борозда|жіберіл|
|суды | |да- |е- |- |е- |
|сіңіруі| | | | | |
| | |ның |тін |ның |тш |
| | |ұзын-|судың |ұзьш- |оудың |
| | |дығы,|мөлшері|дығы, м|мөлшері|
| | |м |, | |, |
| | | |л/с | |л/с |
| |<0,001 |60—10|0,7 |120—200|0,25—0,|
| | |0 | | |40 |
|Күшті |0,001—0,007|100—1|0,8—0,9|200—300|0,40—0,|
| | |50 | | |80 |
| |0,008—0,01 |100—6|0,5—0,1|200—120|0,50—0,|
| | |0 | | |10 |
| |< 0,001 |75—12|0,5 |150—250|0,20—0,|
| | |5 | | |35 |
|орташа |0,001—0,007|150—1|0,5—0,6|300—350|0,50—0,|
| | |75 | | |90 |
| |0,008—0,01 |120—7|0,3—0,1|240—150|0,60—1,|
| | |5 | | |12 |
| |< 0,001 |80—15|0,4 |170—300|0,25—0,|
| | |0 | | |40 |
|нашар |0,001—0,007|160—2|0,5 |320—400|0,40—0,|
| | |00 | | |80 |
| |0,008—0,01 |140—8|0,1 |280—160|0, |
| | |0 | | |7—0,12 |
Өте аз еңістіктер үшін (0,0005-тен аз)
күшті
орташа
нашар
4.4. Тақталап жайып суару әдісі
Тақталап жайып суаруды қолдану жағдайлары. Суарудың бул әдісін
қолданғанда тақта бетіне су жайылып жіберілуінің (15 су-
15-сурет. Тақталаш сіңіре суару.
0,4
0,5 0,2
120 240 300
60
120 150
0,25 0,40 0 10—0,15
рет) салдарынан топырақ нығыздалып қалады; суарғаннан кейін әсіресе оның
бастапқы күндерінде топырақ бетіне қабыршық пай' да болып, одан судың
булану мөлшері кебейеді; ауа алмасу және^ нитрификация процестері
темендейді. Сондықтан тақталап жайыг" суару әдісі қатар аралықтары жақын
(дәнді дақылдар мен шеп_ тер) дақылдарды ғана суару үшін қолданылады.
Сондай-ақ бұ^ әдіс еңістің мелшері 0,002...0,02 шамасындағы учаскелерді
сіңір<е суару ушін де кеңінен қолданылады. Еңістін, ең қолайлы мөлшер^
болып 0,002—0,007 саналады.
Суару тақталарының классификациясы. Суды тақтаға жібер1 жағынан олар суды
бас жағынан және ірге жағынан жіберетіі'*' болып екі түрге бөлінеді.
Енінің шамасына қарай тар енді (1,8—* 3,6 м) және кең енді болады (30—40
м); ұзындығына қарай қыс~ ка (50 м) және ұзын (500 м) болады.
Су бас жағынан жіберілетін тақталар келденең еңістігі 0,00і> шамасындағы
учаскелерде жасалады. Су тақталары горизонталь" дарға тікпе-тік болып
түқымды себу жүмыстарымен бірге жаса'" лады. Еңісі ете үлкен және күрделі
жерлерде топырақ палдарьц" сепкіштердің артына тіркелетін тар қамтитын
риджермен (пал
[pic]
а 6
16-сурет. Уақытша тілінетін арық-атыз жуйесінің жерге орналасуы:
а -~ бойлау схемасы; б — көлденең схемг; 0—і, 0—2, 0—3— уаңытша тілінетін
құ-лақ арыңтар; в. б — оңарыңтар; п. б.— суару бороздалары,
таңталары (метр
есебімен).
жасағыштармен) жасайды. Ал енді жер еңісі қолайлы болған жағдайда
палдарды ені 3,6 метрлік риджерлермен тіледі.
Себу агрегаты алға қарай жүргенде риджер сепкіш шүмегінің алдындағы
топырақты тегістеп, жоғарғы құрғақ топырақты жи-нап биіктігі 16—25 см және
табаны 40—60 см тоқтатқыш палдар жасайды. Сөйтіп, сепкіш шумектері тұқымды
пал жасағыштардың артынан тегістеліп, аздап тығыздалған топыраққа себеді.
Ал енді суару учаскелерінің еңісі өте қолайлы болғанда тақ-талардың ені
30—40 метрдей болып, канал қазғыштар және пал жасағыштармен жасалады.
Су бас жағынан жіберілетін тақталармен суару процесі. Еңіс-тің мөлшері
0,004-тен кем учаскелері суды тақталарға оқ-арық-тардан жіберіп (16 сурет),
ал еңістің мөлшері 0,004-тен артық болғанда топырақ арнасында уақытша
тілінетін құлақ арықтар-дан жібереді.
Суару учаскелерінде суару жұмыстары төменнен жоғары қарай жүргізіледі.
Алдымен су уақытша тілінетін арықтардан төменгі оқ-арыққа жіберіліп,
одан сифонда]р, түтіктер, алжапқыштары бар суарғыш қалғандар және оқ-
арықтіың төменгі қашасынан қазыла-тын жыралар арқылы соңғы 3—5 т ақталарға
жіберіледі. Жіберіл-ген су тақтаның 0,7—0,9 ұзындығщн басқаннан кейін
сушы оқ-арықтағы суды қалқандар немесе бэрезентті бөгеттер арқылы тоқ-
татып, оны келесі 3—5 тақталарға жібереді. Осы тәртіппен суару жұмыстары
төменгі оқ-арықтан ба(рлық тақталарды суарьш бол
[pic]
6
17-сурет. Тақталап суаруды есептеудің схемасы: а—келденең
көрініс; б—баурай көрініо; в—оқ арықтардан суарылатын таңтаның
планы; 1— бірін-ші кезек; 2— екінші кезек; 1— тақтаның ұзындығы;
<х — суару учаокесінің ұзындығы; В — суару учас-кесінің ені.
ғанша жүргізіле береді. Одан кейін суару жұмыстары келесі, жо-ғарырақ
орналасқан оқ-арықтан жүргізіледі. Суарудың осындай кезектілігін
қолданғанда сушылар суарылмаған құрғақ жермен жоғарыға қарай жүріп отырады.
Оқ-арыққа су неғұрлым көбірек жіберілсе, соғұрлым сушының еңбек өнімділігі
жоғары болып, орта есеппен тәулігіне ,1—2 гектар шамасында болады. Сондай-
ақ оқ-арықтың келденең және бой көрінісі 60 л/с-ден кем болмаған мөлшердегі
суды еткізе алатындай болуы керек.
Су бас жағынан жіберілетін тақталарды суару техникасының элементтерін
есептеу (17 сурет). Тақталап суару техникасының элементтеріые оның ұзындығы
мең ені, тақтаның бас жағынан жіберілетін судық сыбағалы мөлшері, суару
учаскесіңін, ұзынды-ғьі және су ұстағыш палдардың биіктігі жатады. Осы
элементтер-дің барлығы өзара байланысты және олардың мөлшерлері топы-рақтың
су сіңіруіне, еңістід мөлшері мен жер бедерінің тегістігін және суару
нормасының мөлшерне сәйкес болады. Оларды дү-рыстап үйлестіру арқылы
суарудың сапасы мен сушының еңбек өнімділігін арттыруға мүмқіндік туады.
Жалпы суару техникасының зіементтері тақтаға суару норма-сының есептелген
мөлшерін жібергенде топырақтьщ біркелкі дым-қылдануы мен суару жүмыстарышң
жоғарғы өнімділігін қамта-масыз етуі керек. Тақтаның ені мгн палдардың
биіктігін оларды жасау жағдайына қарай қабылдаі, қалған элементтер есептеу
ар-қылы аныкталады.
Есептеу жүмыстары төмендегі -әртіппен жүргізіледі. Алдымен есептеу үшін
керек болатын шамааарды жазып алады. Суару нор-масының ен кем шамасы (т
м3/п), алғашқы бірінші сағат ішін-де судың топыраққа сіңу жылдамцығы (\у,
м/сағат), а = 0,3—0,8-ге тең судың топыраққа сіңу жылдамдығының уақыт бойы
күбыл-малылығын бейнелейтін дәреже керсеткіші, тақтаның будырмақ-тылық
коэффициенті п = 0,05, тақтаның ені (Ь), еңісі (і), суару учаскесінің еңі
(В) және оның үзьидығы (һ) (16 сурет).
Формулалар арқылы төменгі мөлшерлерді аньщтайды. Суару нормасы
мөлшерінің топыраққа сіңуінің үзақтығы
т
Уоооо ■
оқ-арықтан су жіберілетін тақтаның үзындығы тақтада су ағу жылдамдығы
тГ~ с о с
Әдетте су ағу жылдамдығы (ұ) оньщ топырақты шайып кету жыл-дамдығынан
кемірек болып, 0,15—0,20 м/сағ шамасында болуы керек. Жылдамдық
коэффициентінің мелшері (С) тақтаның беті-не өсімдіктер есіп кеткен
кезеңде 4-ке, ал есімдіктер өспеген жағ-дайда 7-ге тең болады.
Тақтаның 3,6 метрге тең еніне (Ь) жіберілетін судың мөлше-рін мына
формула арқылы табамыз:
Суару учаскесінде суару жүмыстарын ұйымдастыру үшін: оқ-арықтын санын
_ 1 ■' .
барлық тақтаның санын
бүнда: ц — тақтаның бас жағынан жіберілетін судмң сыбағалы шамасы, 1
метрге тең еніне, л/с есебімен.
Бұл теңдіктегі т және і шамалары белгілі де, ц және 1 шама-лары белгісіз.
^ және 1 шамалары өзара ілеседі және тақта мум-кіншідігінше үзын болып,
оның бас жағынан жіберілетін судың сыбағалы шамасы 2... 15 л/с тең және:
ондағы судың тереңдігі 3 см кем болмайтындай етіп таңдап алынады. Суару
нормасының ша-масы көбірек болғанда судың сыбағаілы мөлшерін тақтаның есеп-
телген ұзындығына анықтайды.
Есептеу жұмыстарын жүргізгенде тақтаның үзындығын (1), суару учаскесінің
үзындығына (һ) еселі етіп қабылдап, ^-нын ша-масын анықтайды.
Тақтадағы су қабатының қалыңдығы (һ)
Бір мезгілде суарылатын тақталардың санын N. Т сағат бойы үзіліссіз
суарылады деп есептеп анықтаймыз
ІУ = ^ дана;
суару участогіне жіберілетін судын. нақты мөлшері
0_ъ^Цъ-Ы л/с;
оқ-арықтан бір мезгілде суарылатын тақталарға (Ыз=3—5 және одан
да көп) жіберілетін судың нақты мелшері
О.ъ.ь=Цп-Мъ л/с; бір мезгілде су жіберетін оқ-
арықтардың саны:
Топырақтың су сіңіру көрсеткіші жоғары болған және еңістің мөлшері шамалы
болған сайын суару тақталары қысқалау болып, тақтанын, еңісі кеміген сайын
оның бас жағынан жіберілетін су-
99
18-сурет. Су буйірінен жібері-летін
тақталарды суару:
і— уаңытша тілшетія ңулақ
арың; 2— оң арық; 3— еуару
таңталары.
дың сыбағалы шамасы көбейеді. Осының арқасында барлық тақ-та бетіне суару
нормасының есгптелген мөлшерін біркелкі жібе-руге мүмкіндік туады.
Тақтаға жіберілген судың сьіртқа ағып кетпеуі үшін оның
ұзындығыныя ауыр топырақтар үшін 5/6—6/7-ге тең бөлігіне жет-кенде, ал
жеңіл топырақтар үшіц 6/7—9/10 бөлігіне жеткенде тақ-таға су жіберу
тоқтатылады. Неғурлым тақта ұзын болса, сол-ғұрлым онда жүргізілетін
суару жумыстарының өнімділігі артьш уақытша тілінетін қулақ арықтардың
астында қалатын жердің көлемі азаяды. Сондықтан беті жақсы тегістелген
жерлерде ұзын тақталарды қолданады (14 сурет].
Ұзын және кең тақталарға жіберілетін судың мөлшері 500 л/с дейін жетіп,
суару жумыстарының өнші ете жоғары болуы қамта-масыз етіледі (1—1,5
га/сағат).
Су іргесінен жіберілетін тақталармен суару (18-сурет). Жу-мыстары
көлденең еңісі 0,002-тен көбірек және жер бедері курделі болған жағдайда
ұйымдастырылады. Су бас жағынан жіберілетін тақталармен салыстырғанда су
іргесінен жіберілетін тақталар бірінен-бірі палдар арқылы бөлінбей,
тереңдігі 25—30 см бороз-далар арқылы бөлінеді. Бул бороздалар КЗУ-0,3
канал казғыш-тармен тілінеді. Тақталардың ені сепкіштермен егінді
жинайтын машиналардың еніне еселі болуы керек. Суару жумыстары төмен-Н
тәртіппен ұйымдастырылады: алдымен су тақтаның бас жағынан жіберіліп, оның
ағу жылдамдығы жер бедерінің курделілігіне бай-ланысты темендей бастаған
кезде тақтаға су ірге бороздадан жіберіліп, суарылмаған учаскелер
суарылады. Тақтаға жіберіле-тін судың шамасы 20—40 л/с болады. Суару
жұмыстарының енім-ділігі аса үлкен болмайды, орта есешпен сменасына 0,7—1,5
га ша-масында болады. Егісті бул әдіспеін суарудың кемшіліктеріне то-
пырақтың біркелкі дымқылданбауы және бороздадан фильтрация-ға су
шығынының болуының салдарынан сушылардың еңбек өнім-ділігінің өте төмен
болуы жатады.
Тақтаның еңісі
0,002—0,004 0,004—0,007 0,007—0,01
15. Жақсы тегістелген учаскелер үшін такталардың ұзындығы мен оларға жібе-
рілетін судың сыбағалы мөлшері
|Судың |іңуінің |жылдамдығы, |
|топыраққа ( |орташа |мм/мин |
|1,5 |1,5—3,0 | |3,0 |
|250—300 |200—250 | |150—200 |
|8—6 |10—8 | |12—10 |
|300—350 |250—300 | |200—250 |
|6—5 350—400 |8—6 | |10—8 |
| |300—350 | |250—300 |
|5—4 |6—5 | |8—6 |
Ескерту: Алымында тақтаның ұзындығы (м), ал бөлімінде жіберілетін судың
сыба-ғалы шамасы (л/с) керсетілген.
4.5. Суды бороздалармен тақталарға тарату
Суды бороздалармен тақталарға жіберудің әдістері. Су бо-
роздалармен тақталарға ашық каналдар (уақытша тілінетін құ-лақ-арықтар, оқ-
арықтар, лотоктар) және құбырлар (ашық, жа-бық, қатты және солқылдақ)
арқылы жеткізіледі.
Суды бороздалармен тақталарға екі әдіспен жіберуге болады: қолмен және
механикаландырылған.
Бороздалармен тақталарға суды қолмен жіберу үшін күрек-тер мен суарғыш
қалқандарды, сифондар, суару түтіктері және бір өңірлі таратқыш бороздалар
пайдаланылады.
Суару жұмыстары механикаландырылған әдіспен ұйымдасты-рылғаида
бороздаларға су суару қүбырлары және машиналары арқылы жіберіліп, суару
тақталарыыа бульдозерлер арқылы жібе-ріледі.
Бір өңірлі таратқыш бороздалар арқылы суару үшін жер беті жақсылап
тегістелініп, оның көлденең еңісі 0,001-ге дейін және бойлау еңісі 0,005-ке
дейін болуы керек. Осылай болған жағдайда ОҚП-1 канал қазғыштар арқылы оқ-
арықтың қасынан бір еңірлі бороздалар тілінеді. Бұл жағдайда борозда
топырағы оның бір жағына ғана үйіліп (еңіс бойынша жоғары), екінші жағы пал-
сыз қалып бір еңірлі борозда жасалады. Содан кейін бүл бороз-далар топырақ
бөгеттері арқылы он-отыз. шақты түптерінің белгі-лері бір шамадағы суару
бороздаларына бөлінеді. Бұл өңірлі та-ратқыш бороздалардың жоғарғы жағынан
ҚОР-500 және Д-716 канал қазғыштары мен оқ-арықтар тілінеді. Суару кезінде
су оқ-арықтардан сифондар, түтік су жібергіштермен және оқ-арықтар-
101
[pic]
[pic]
19-сурет. Суару бороздаларына суды автоматты турде тарату
схемасы:
а план; б—кесік; 1—оң арың; 2—Сір бортты таратқыш борозда;
3—
сифон- 4— топырақтан жасалған бегеі; 5— суару бороздалары;
6— суа
рудың бағыты.
дық өңірінде жасалатын тесіктер арқылы бөліктерге жіберіледі. Бұл
бөліктерден су автоматты түрде суару бороздаларына тара-тылады (19 сурет).
Бір сушы бір мезгілде 150 шақты бороздаға шамасы 150 л/с су жібере алады.
Бульдозерлердің көмегімен кең тақталап суару әдісі де беті тегістелген
көлденен, еңісі 0,001-ге дейін және бойлау еңісі 0,005-ге дейін жыртылған,
немесе орылған егістікті сіңіре суару үшін қолданылады. Қең тақталарға су
170—250 л/с шамасында су өт-кізетін уақытша тілінетін құлақ арықтардан
бульдозерлер арқылы жіберіледі. Бұл әдісті қолданғанда бульдозер каналдың
өңіріне келіп, оның топырағын уақытша тілінген құлақ арық ішіне жыл-жытудың
салдарынан топырақ бөгеті жасалады. Сөйтіп уақытша тілінген құлақ арықтың
қашасында пайда болған тесіктер арқылы су тақта бетіне ағады. Осыдан кейіш
тракторшы төмен қарай жү-ріп, қажет болған жағдайда оны сумен толық бастыру
үшін пал-дарды оған көлденең үйеді.
Топырақтьщ су сіңіру және тақтаға жіберілетін судың мөлше-ріне сәйкес
бульдозерші — сушыньпң еңбек өнімділігі сағатына 0,4—1,2 га шамасында
болады.
Суды бороздаларға тарату үшін қатты және солқылдақ суару кұбырлары, ПШН-
165 суарғыш машіиналары және сифондар, тү-тіктер мен қалқандар қолданылады.
102
4.6. Қаптата суару әдісі
Қаптата суару әдісін қолданғанда су жан-жағы палдармен қоршалған
суару атыздарына тереңдігі 5—25 см және одан да кеп шамада жіберіліп,
топыраққа сіңеді. Суару атызының көлемі не-гізінен учаске бетінің бедеріне,
топырақтың су сіңіру мүмкіншіль гіне суару нормасының шамасына байланысты
болады және оның шамасы 0,1 гектардан 50 гектарға дейш және одан да мол
болады. Суару атыздарын сумен үзақ қаптатқанда топырақтың құра-мы
бұзылып, оның борпылдақтылығы, аэрациясы төмендеп, қыш-қылдану процестері
тоқталады. Суды ұзақ Қаптатудьщ салдары-нан топырақтағы қоректік заттар
сумен бірге^ оньщ төменгі қабат-тарына шайылып кетіп, қоректін
сщірілмеитін түріне айналып кетеді. Сондай-ақ ыза судың деңгейшен
көтерілщ кетуі топырақ-тын, екінші рет сорланып кетуіне жағдай туғызады.
Атыздағы су қабатының шамасы және оны қаптатудың үзақтығы кебейген сай-ын
бұл әдіспен суарудьщ теріс жақтары күшейе түседі. Күріштен басқа
дақылдардың барлығы алғашкы кезде нашар өсіп, кейіннен ауа мен қоректің
аздығынан мүлде еспей қалады.
Суды уақытша қаптатуды (2—3 күн) жүгері, жоңышқа, күздік және жаздық
бидай, арпа, сұлы, сорго және басқа да дақылдар жақсы көтереді. Мысалы, бұл
дақылдарды жоғарғы агротехника негізінде уақытша қаптата суарғанда Ьділ
өзенінін. арғы бе-тіндегі аудандарда .жоғары өнім алынуда.
Қаптата суару әдісінің тиімді жақтарына суару жұмыстарының өнімінің
жоғарылығы, тәулік бойы суару мүмкіншілігі, барлық ау-ыл шаруашылық
жұмыстарын механикаландыру мен суару жұ-мыстарын автоматтандыруға
мүмкіншіліктің барлығы жатады. Мысалы, Еділ өзенінің арғы бетіндегі
Волгоград өңірінде суа-ру атыздарын сумен қаптату әдісімен 10 мың
гектардан артық жер суарылады.
Қаптата сурау эдісін қоланудың жағдаилары. Әдетте бүл әдіс • күрішті
суару, сорланған жерлерді шаю және көлтабанды суару үшін колданылады.
Жүгеріні, жоңышқаны және дәнді дақылдар-ды суару үшін сирек қолданылады.
Күрішті суару үшін еңіс мөлшері шамалы, топырағы суды ор-таша сіңіретін
және ыза судың деңгейі жоғары жатқан жерлер тандап алынады. Осы талапты
орындаған жағдайда оны үздіксіз каптата суарғанда суармалау нормасының
мөлшері шамалылау болады.
Шөп, жүгері және дәнді дақылдарды қаптата суару әдісі елі-міздің халық
сирек қоныстанған еңіссіз, немесе еңісінің мелшері шамалы, топырағы суды
өте аз және орташа сіңіретін учаскелерде қолданылады. Бүл учаскелердің ыза
суының деңгейі өте төмен және олар түщы болуы қажет. Осындай жағдайда жер
беті тегіс-теліп, суару атызының әр гектарына 50—100 л/с шамасында су
!03
жіберілгенде және артық суды агыздан ағызып жібергенде суару нормасының
мөлшері гектарына 1200—1600 мэ, ал беті тепстел-меген және артық суы
ағызылмаітын үлкен атыздар арқылы ^су-арғанда суару нормасының мөлцері
гектарына 3 мын. м3, кейдс одан да көп болады.
4.7. Күріш суару жүйесі
Суару жүйесінің құрамы. Курішті суару жүйесі суару канал-дары және су
бүрғыш каналдф жүйесінен, палдар арқылы атыздарға бөлінген суару
тақтасішан, жүйедегі қүрылыстардан, жолдардан, орман алқаптарынан және
оларды пайдалану үшін қажет болатын қүрылыстардан қ^ралады.
Лрық-атыз жүйесі. Бас каналдан, әр мәнді реттегіш.транзит және
гидрометриялық құрылыстармен жабдықталған таратқыш каналдардан және күріш
атыздарынан қүралып, суды су көздері-нен күріш атыздарына жеткізу үшің
қолданылады.
Су бүрғыш жүйесі құрылыстарымен жабдықталған әр мәнді каналдардан
құралады және тақталы дрендерге — су қашыртқы-ларға, учаскелік
коллекторларға, бірінші, екінші және үшшші мәнді'шаруашылық коллекторларға
және шаруашылық аралық коллекторларға бөлінеді. Су бүрғыш жүйесінің ең
үлкен бөлші болып бас коллектор саналады және ол кіші каналдардан.дренаж-
дық суларды жинап, су қабылдағыштарға жеткізеді.
Суари тақтасы деп күріш ауысцалы егіс танабының периметрі бойымен суару
және су бүрғыш жүйесінің кіші каналдарымен шектелген учаскесін айтады.
БірІне-бірі катар жатқан бірнеше суару тақталары ауыспалы егістіқ танабын,
ал ауыспалы епстің бірнеше танабы ауыспалы егіс учасікесін құрайды.
Тақтаның ұзындығы 400—1500 м, ал ені 150—250 метрге тең болады Әрбір
тақта көлденең палщар аркылы атыздарға бөліне-ДІ. Бүл' атыздардың саны мен
көлемі жер бетінің бедерше және еңістің мөлшеріне байланысты боліады. Жалпы-
суару атыздары-ның көлемі 2 гектардан кем болмай, оның бір жағының үзындығы
200 метрден кем болмағаны жөн, өійткені барлық ауыл шаруашы-лық жүмыстар
атыздың ішінде жү^ргізіледі. Жер бетінің _ бедері қолайлы болған жағдайда
барлық суару тақтасы бір бүтш атыз түрінде пайдаланылады. Бүндай
гжағдайда оны тақта-атыз деп
атайды
Суару тақталарына (20 сурет) суды салма арықтар арқылы, немесе қүлақ
арық-қашыртқылар аррқылы.жібереді.
Салма арықтар, әдетте ондағы ссудыңдеңгейі атыздың бетінен жоғары
болатындай етіліп үйілген топырақтан жасалып, атызға су құлақтар арқылы
өздігінен ағад^ы. Салма арықтар, әдетте су олардың екі жағына да өздігінен
ағатындай болып^ жасалады, сондықтан суару тақтасының ұзын гжағы еңісті
бойлай орналасты-
104
[pic]
I
20-сурет. Ауыспалы егіс алқабында суарғыш және су бұрғыш каналдардың
араласу схемасы:
а— атыздарға белінген ауыепалы егіс танабыньщ планы; б— су кеңінен қап-
татылатын және қашыртылатын тақталарға бөлінген ауыспалы егіс танабы;
1—I—VIII—VIII—кесінділер; 1— суару каналы; 2—су б-деыш канал; 3— жол; 4—
орман алқабы; 5— учаскелік таратқышқа су жіберетін құлақ; 6— таңталарға
су жіберетін ңұлаң арықтардан ңұлаң арық — қашыртқыларға су жіберетін
ңүлак; 7— тақталарга су жіберетін құлақ арьщтардан атыздарра су жіберетін
құлақ; 8— атыздағы құлақтар; 9— ңұлақ арьщ — қашыртңылардан коллекторга
су жіберетін құлақ; 10— труба — кепір.
рылады.Атыздар салма арықтармен салма қашыртқылардың ара-сьшда тек бір ғана
атыз орналасатындай болып жобаланады.
Ұзындығы 1000 метрге жететін кең бағытта суарылатын және су қашыртатын
тақталар еңіске көлденең орналастырылып, олар-дың беті бір деңгей
мөлшерінде тегістеледі, яғни. тақта-атыз жа-салады. Егерде жер бетінің
бедеріне байланысты бүл тақтаны екі-
105
үш атызға бөлген жағдайда іөлденең палдардың . суарғыш-қа-шыртқыларымен
жанасқан жеріерінде тірек құрылыстары қойы-лады.
Суарғыш-қашыртқылар (20 с;рет, VIII—VIII кесінді) тақтаның ұзын жағына
жолдармен қатар «рналастырылады. Жолдар жасау үшін төмен жатқан тақтаның
сугрғышынан алынған топырақ пай-даланылады.
Шаруашылық жағдайларынд; кең бағытта суарылатын және су қашыртатын
тақталар олардв тегістеуге жұмсалатын қаржы Краснодар тақталарын
тегістегецде жұмсалатын каржыдан 10— 20% қана көп болған жағдайда
қолданылады.
Қаналдар арқылы жіберілетін судың мөлшерін есептеу. Бар-лық суарғыш
және су бұрғыш ганалдардың көлденең кесіндісі трапецйя тәрізді
болып жасалады. Каналдармен ондағы құры-лыстардың өлшемдері олар арқылы
жіберілетін судың ең көп және ең кем мөлшерін өткізе алатындай етіп
гидравликалық есептер арқылы анықталады. Каналдардың биіктік жағдайы
арық-атыз жүйесінде үлкен каналдардың децгейі кіші каналдар деңгейінен
жоғары, ал бұған керісінше су бурғыш жүйесінде кіші каналдар деңгейі үлкен
каналдардың деңгейінен жоғары болуымен анықта-лады және су тарату
жүмыстарын автоматтандыру жағдайына да байланысты болады.
Ең шеткі қорғау каналдары күрішті суару жүйесіне нөсер жау-ған мезгілде
10% қамтамасыздықпен келетін суды еткізу жағ-дайына тексеріледі.
Дренажды-қашыртқы суларды түщы сумен араластырьш өсім-діктерді суаруға
пайдаланады.
Суарғыш және су бұрғыш каналдарды жасау. Салма арықтар ең биік жерге
орналасқан атызға су қаптатуға болатындай етіп жобаланады немесе кең
бағытты суарылатын және су қашырта-тын ең биік жерге орналасқан тақтаға
суды алғашқы рет қаптат-кан және суарғыштар аркылы судың ең көп мөлшері
өтетін кезде 10—15 см қалыңдықта қаптататындай етіп жобаланады. Ал су
қаптату қабатын үзбеу үшін және суарғыштан өтетін судың мөл-шері аздау
болған кезінде 25 см қалыңдыққа қаптататындай етіп жобалануы керек.
Судың салма суарғыштардың құлақтарынан атызға өткенде кемитін қысымының
мелшері 5—15 см тең болады. Учаскелік таратқыштар, салма суарғыштар жәие
суарғыш қа-шыртқылар түбі әдетте еңіссіз және қашылы болып жобаланады. Ал
суару жүйесінің қалған үлкен каналдары еңістеліп жобалана-Ды, оларды
жобалағанда суару жумыстарын автоматтандыру мен реттегіш қүрылыстарды
телемеханика арқылы басқару жағдай-лары ойластырылуы керек.
Су таратуды автоматтандыру шаруашылық аралық жуйеде ұйымдастырылады.
Бүған суды аты;здарға жіберу, барлық бөге-гіш құрылыстары мен құлақтардың
ттөменгі бьефтерінде су дең*
гейінің түрақты шамасьш гидравлик^ЛЬІҚ құралдармен автомат-тандыруды
қамтамасыз ету және шар>уашылық аралық каналдар-ды-т.елемеханикамен бірлесе
отырып электрогидравликалық қү-ралдармен автоматтандыру жатады. ^ұл мүМкін
болу үшін құры-лыстар үстіндегі судың децгейінің І^—25 см тең болуы жобала-
нады.
Су бүрғыш әр мәнді каналдардағ^ судың деңгейі суару үзақ-тығы 3 тәулік
шамасында болған жа^дайда ең төмен жерге орна-ласқан атыздың деңгейінен
0,5 метрГе ТӨмен болуы керек.
Суарғыш және су бұрғыш канал^ардьщ түбінің еңісі оларға су ең көп
мөлшерде жіберілгенде он^щ ағу жылдамдығын мына шамалардан аспауын
қамтамасыз ету; керек: құмды және қүмдақ жерлерде 0,5 м/с, жеңіл және
орташ^ саздақ жерлерде 0,7, ауыр саздақ және балшықты топырақтард^-_і)о
м/с. Ең кеп мөлшер-дегі суды жібергенде салма арықтармен учаскелік
таратқыштар-да су ағысының ең кем жылдамдығы о,2 м/с-ден кем болмау ке-рек.
Жіберілетін судың мөлшері 10 ^з/с_қа дейін болғанда суар-ғыштардың
будырмақтылық коэффицИент{ 0,025, ал су бұрғыштар үшін —0,03 шамасында
болады.
Каналдардың ені оларды тілу үщщ қолданылатын механизм-дерге сәйкес
жобалануы керек. Суару каналдарының түбінің ені 0,6; 0,8; 1,2; 1,5; 2,0; 3;
м және т. б. Жобаланып, ал су бүрғыш ка-налдардың ені 1 метрден кем
болмайтындай болып жобаланады.
Топырақ арнасында ететін суарғ^ІШ және су бұрғыш канал-дардың дымқыл
баурайы жеңіл топырақтар үшін 2—4, орташа — 1,5—2,0 және ауыр топырақтар
үшін ^5 мөлшерінде қабылданады.
Егерде суару каналдары тығыры^қа орналасқан болса, онда олардың ішкі
баурайы жеңіл топыра^тар үШ;н |-д Орта топырақ-тар—1 — 1,25 мөлшерде
болады: Ал қашылардың сыртқы бау-райы 1:1,5 мөлшерінде қабылданады.
Ханалдағы судың деңгейінен олардың бермалары мен қашы-лары 0,2 метрден
0,4 метрге дейін биі^ болуы керек.
Екі қашының да жоғарғы ені жіберілетін судың мөлшері 2 м3/с болғанда—1 м,
2—5 м3/с б^лғанда _з м — және 5—10 мз/с болғанда оның біреуінің ені 3 м
болып, екіншісінің ені —4,5 м болады.
Каналдардың тереңдігі 2 метрден көп болған жағдайда бер-маның ені 3
м.етр шамасында болады.
Атыздарды жасау. Атыз палдарьцшң көлденең кесіндісі тра-пеция тәрізді
болып, атыз деңгейінен 40—50 см биік және жоғар-ғы ені 40—50 см болады.
Палдардың баурайын 1,5—2,0 мөлшерін-де белгілейді.
Көлденең палдардың салма арық>ардың қаШылары және жол-дармен қыйылысқаи
жерлерінде ату3дан-атызға ауыл шаруа-шылық машиналарының өтуін қамтаіиасыз
ёТу үшін олардың 8— 10 метрлік бөлігінің баурайлары 1:4„ге тең болып
жасалады.
107
Атыздың біркелкі дымқылдаіуы және біркелкі қурғауы үшін оны бойлап
тереңдігі 20—30 см хыралар қазылады.
Салма арықтардансуды атызіарға және атыздардан салма су бұрғыш
каналдарға жіберетін қуіақтарды атыздың қарама-қарсы бүрыштарына
орналастырады. Сондай-ақ атызға су жіберетін құрылыстар жердің ең биік
уч;скелеріне орналастырылып, ал атыздан суды ағызып жіберетін -сұрылыстар
р.ң төменгі учаске-лерге орналастырады.
Су бұрғыш каналдарда тірек ^ұрылыстары тек су сіңіруі жо-ғары,
сбрланбайтын топырақтарда судың бүйірден фильтрациясын азайту үшін ғана
жасалады. Ал суару каналдарында тірек құры-лыстары ондағы судың деңгейін
р^ттеу үшін жасалады. Гидротех-никалық қүрылыстар белгіленген [лгі
жобаларына сәйкес, немесе үқсас-жобаларға сәйкес салынады. §
4.8. Суармалы жерлерді тегістеу
Жер бетін тегістеудің маңызы. Суарылатын жердің бетін бел-гілі түрге
келтіру үшін олардың бетіндегі дөңестердің топырақта-рын ойпат жерлерге
жылжытады.
Суармалы жерлердің бетін тегісгеудің улкен мяңызы бар, өйт-кені ол
арқылы:
* ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүмыстарының са-
пасы мен сорланған топырақтарды шаюдың сапасын арттырады;
* суару жұмыстарының енімділігін арттырады;
* суарылатын жерлер мен суды және табиғи жауын-шашын-
дарды пайдалайуды бірыңғайландырады;
* ауыл шаруашылық жумыстарының сапасын жақсартумен
бірге (жер жырту, түқым себу, егін жинау) ауыл шаруашылық
машиналарын пайдаланудың тиімділшн арттырады;
* пайдаланылатын тьіңайтқышта.рдың тиімділігін арттырады;
— суару жүйесіи салу үшін жүмсалатын қаржыны азайтады.'
Осылардың арқасында ауыл шаруашылық дақылдарының енім-
ділігін 1,5—2 есе арттырумен бірге, олардың өзіндік құнын да кемітеді.
Әсіресе, суарылатын жерлерді тегістеудің мелиоративтік жағынан қолайсыз,
бетінің бедері мо.л жерлерде алатын орнь; өте зор.
Суармалы жерлердің бетін тегісстеуге қойылатын талаптар. Жер бетін
тегістеу көбіиесе суару әдіістррі мен техникасына, суа-рылатын дақылдардың
түріне және жердің бедерімен топырақ жағдайларына байланысты болады.
Суарылатын дақылдардың түріне қ;арай суару техникасы анык-талады.
Мысалы, курішті қаптата суару ә;дісі қолданылады; отамалы дақылдар,
көкөніс және жемістер борсоздалап және жаңбырлатыл
108
суарыДады; тар қатарлы дақылдар (дәнді дақыл, шәптер) тақта^ лап жәце
жаңбырлатып суарылады. Жер бетін тегістеудің алдына қоятын ^алаптар
қолданылатын суару техникасына да байланыс-ты боладъі. Күрішті қаптата
суару әдісін қолданғанда атыздардың беті көлдбнең жазықтыққа тегістеледі.
Ал отамалы дақылдармен жаппай себілетін дақылдар, бақтар және жүзімдер
егілетін жерлерді тегістеу арқылы бұрынғы жер бетіне түрі келетін
жобаланған топографиялық бет деп аталатын жер беті жасалады.
Тегістелген жер бетінің еңісі суару бағытына қарай 0,02-ге дейін болып
(кейде 0,03-ке дейін) және көлденең бағытына қарай еңіс мөлшері одан да аз
болуы керек. Әдетте көлденең еңіс тек бір бағытта ғана болып, кейбір
жағдайларда нольге тең болады. Бойлау бағыты бойынша еңіссіз бороздалап
және тақталап суа-рылатын учаскелердің ұзындығы 20—40 метрден көп болмауы
керек.
Бороздалап және тақталап суарғанда топырақтың біркелкі дымқылдануы үшін
учаскені бойлау бағыты еңісінің мөлшері бір-те-бірте азая бергені және
көлденең еңістің болмағаны жөн.
Жерді тегістегенде топырақты кесудің мүмкін болатын мөлшері. Жер бетін
тегістегенде оның кейбір жерлерінде ең құнарлы жо-ғарғы қабаты кесіледі.
Топырақты кесу тереңдігі кебейген сайын, оның құнарлығы азая береді.
Орта Азия жағдайында көп кездесетін сұр топырақтың табиғи құнарлылығы оны
тегістегеннен кейін екі-үш жыл ішінде орнына келеді, ал енді 60 см дейін
кесілген жерлерге органикалық және минералды тыңайтқыштар төгілгенде мақта
егісінің енімділігі бір жылдын, ішіиде ғана қалпына келеді.
Қара топырақты, қызыл қоңыр топырақты, бозғыл қоңыр то-пырақты және басқа
да топырақтарда топырағы кесілген жердің қүнарының қалпына келуі өте баяу
болады. Сондықтан бұндай топырақты жерлерде топырақты- кесуді ете
тыңғылықты жобалау керек. Жобаларда топырақты кесудің мүмкін болған
ұйғарынды мөлшерін 16 таблица арқылы алады. Бүл мелшерді әрбір нақты-лы
жағдайда топырақтың түріне, оның жоғарғы құнарлы қабаты-ның қалыңдығына,
ауыспалы егістің құрамына, жер бетінің мик-робедеріне және тегістеу
жұмыстарын жүргізудің экономикалық тиімділігіне қарай кабылдайды. Топырақты
16 таблицада көрсе-тілген мөлшерден көп кесу тек тегістелу жұмыстары
(көлемі) 3— 5%-тен аспайтьщ учаскелерде ғана мүмкін болады.
Егерде топырақты кесу мелшері оны кесудің мүмкін болған мөлшерінен өте
көп болса, онда суару жүйесінің басқа вариантта-рын ойластырған жөн.
Қыйыршық тасты қабаты жақын жатқан топырақтардың беті тегістелгеннен
кейін жоғарғы уақ топырақты қабаттың қалыңды-ғы 40 см артық болғаны жөн.
Егерде бүл қабаттың қалыңдығы
109
|16. Топырақты |мүмкін |(-йғарынды мөлшері. |
|кесудщ |болатын |■ |
| |Ңабаттың қалыңдығы, см |Кесуіің |
| | |мұмнін |
|Топыраңтың түрі | |оның ішінде |болғфі |
| | |А |мөдшері, |
| |А + В, |ңабатының | |
|Қара топыракты | | | |
|жә | | | |
|шалғын қара | | | |
|топырақ: | | | |
|Қалың және өте |80 және | | |
|қаль |одан да | | |
| |көп қалың |— |30—35 |
|орта кабатты |40—80 |— |20—30 |
|аз қабатты |30—40 |— |15—20 |
|Қызыл коңыр және| | | |
|шалғын қызыл | | | |
|топыра | | | |
|қалың қабатты |50 |20—30 |15-20 |
|орта қабатты |30—50 |20—25 |10—15 |
|аз қабатты |20—30 |15—18 |5-15 |
|ықшамды |20-дан аз |— |0—5 |
|Қарақошқыл, | | | |
|шалғын | | | |
|қарақошқыл, сұр | | | |
|кара- | | | |
|қошқыл |20—35 |15 |5—10 |
|сұр және |80—140 |25—45 |30—35 |
|шалғын сұр | | | |
|Өзен алқабы: | | | |
|шалғын |— |40—120 |15—40 |
|қоңыр шалғын | | | |
|және да- | | | |
|ланала | | | |
|басталған | | | |
|шал- | | | |
|Ғын |— |20—80 |5-30 |
|қабатталған |— |20 |5 |
|шалғын | | | |
|Құм қабаты | | | |
|төселген | | | |
|ықшамды |— |15-ке дейін |0 |
|Сортаң және | | |Ілантаждан |
|сортаң- | | | |
|далған |— |5—15 |кейін |
| | | |15—20 |
40 см аз болса, онда тегістеу жұмыстарьш жүргізу мүмкін емес, сондықтан
жаңбырлатып суару әдісін қолдану керек.
Тегістеу жұмыстарын жүргізудің гәсілдері. Жер бетін тегістеу
жұмыстары дағдылы тәсілдермен жүфгізіледі. Дағдылы тәсілдер-ді қолданғанда
жер бетінің көтеріңкі жерлерінің топырағы жап-пай кесіліп төменгі жерлерге
жылжыгылады.
Жер бетін осы әдіспен тегістеудің төрт түрі бар: 1) ықтырма-лау; 2)
топырақтың жоғарғы қабатын тақталап бір орыннан екін-ші орынға екі рет
жылжыту; 3) тощырақтың жоғарғы кабатьін тақталап бір рет қана жылжыту; 4)
■топырақты үймелеп тегістеу.
Жер бетін тегістеудің осы әдістеріш қалай жүргізу керек екен-дігі С. Р.
Оффенген және басқа да аівторлардың «Гидромелиора-циялық жүйені пайдалану»
деп атала:тын оқулығьшда толық кер-сетілген. (М:, «Колос», 1972 ж.)
4.9. Жаңбырлатып суару әдісі
Суарқ әдістерінің, әсіресе орман және далалы аймақтарда қол-дануға
бйлатын суару тәсілдерінің ең кеп тараған, ең қолайлысы және эко\юмикалық
тұрғыдан тиімді түрі жаңбырлата суа-ру тәсілі болып саналады. Жаңбырлата
суару ылғалдану жағдай-ын табиғи ^Үрге жақындатып, атмосфераның жерге жақын
төмен-гі қабатын ылғалдандыруды және оның температурасын төменде-тіп,
микроклиматқа жақсы әсер етеді.
Жаңбырлатып суарудың артықшылығы және кемшілігі. Жаң-бырлатып суару
микроклиматты өзгертіп, өсімдіктердің жақсы өсуіне жағдай жасайды. Ауаның
жер бетіне жақын қабатының ылғалдануына байланысты оның температурасы
төмендеп, ылғал-дылығы артады. Суару кезінде ауаға жаңбырлатып шашыраты-
латын су оттегі, көмір қышқылы және азоттық газға ұқсас қосын-дыларымен
Дайытылады. Су өсімдік бетіндегі шаң мен балшықты шайып, олардың
өнімділігін арттырады. Жаңбырлатып суару әді-сін қолданғанда кейбір уақ
бедерлі жерлерді тегістемей-ақ пайда-лана беруге болады. Ал енді тау
беткейіне орналасқан аудандарда жаңбырлатқыштарды жүргізу үшін табиғи
жағдайдағы су қысьь мын да пайдалануға болады. Суаруға қажет суды тиімді
пайда-ланғандықтан суару көздері ретінде кіші-гірім су қоймаларын және
артезиан скважиналарын пайдалана беруге болады. Бүның Щт су қоры өте аз
аудандарда егістікті оазистік жағдайда суару жұмысын одан әрі дамытуға
мүмкіндік туғызады. Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда, оларды қосымша
тыңайтқыштар шашу үшін де пайдалануға болады. Бұл әдісті қолданғанда суару
жұ-мыстарын толық механикаландырумен бірге, оларды толығынан автоматтандыру
мүмкіншілігі бар.
Жаңбырлатып суарудың жоғарыда көрсетілген тиімді жақта-рымен бірге,
олардың кемшіліктері де жоқ емес. Біріншіден, жаңбырлатып суару үшін
қолданылатын машиналарды жасауға көп металл кетеді. Бүл әдісті қолданғанда
жаңбырлатқыш маши-наларды жүргізу үшін қосымша қуат керек болады және желі
күшті аудандарда топырақтың дымқылдануы біркелкі болмайды. Сондай-ақ, ауыр
топырақты жерлердің топырағын өте тереңге дымқылдандыру мүмкіншілігінің
жоқтығы.
Жаңбырлатқыш машиналарға қоятын талаптар. Жаңбырлатып суару әдісіи
қолданғанда жаңбырлатудың мардымдылығы топы-рақтың су сіңіру жылдамдығынан
көп болмай, ол өсімдіктердің гүлдеріне, жатынына, жапырағына зиян
келтірмеуі керек.
Жаңбырлатқыш машиналар өте тиімді болуымен және метал-мен қосымша қуатты
көп жұмсауымен бірге суару нормасын суа-ру учаскесіле біркелкі таратуды
қамтамасыз етуі керек; жерді пайдаланудың жоғарғы коэффициентін қамтамасыз
етіп суарумен бірге егістікті қоректендіріп, ауыл шаруашылық
дақылдарына
111
[pic]
[pic]
21-сурет. Қонусты бүріккіші бар дефлекторлы қондырғы.
22-орет. Күрекше көмегімен айналып, суды
шүмектеи ағыз.атын жанбырлат-қыш аппарат
зиян келтіретін жәндіктер мен ауруларды болдырмау үшін улы химикаттарды
шашыратуды қаамтамасыз етуі керек; еңбек өнім-ділігінің жоғарылығын
қамтамасыз егіп, пайдаланудың өте сенім-ді болуын, қозғалыс ептілігін және
оларды пайдаланудың ұзақ болуын қамтамасыз етуі керек.
Жаңбырлатқыш саптамалар. Жаңбырлатқыш саптамалар суды жаң-быр тамшысына
.айналдыратын машиналар мен қондырғылар-дың жұмыс органы. Әдетте
саптамалардың екі түрі қолданылады: дефлекторлық, немесе тойтарыс беретін
және ақырын сорғалатып ағызатын, немесе қақпалар.
Дефлекторлы саптамалар (21 сурет). ДДА—ЮОМ, ДДА—100 МА, ДМА—200
машиналары мен КДУ-55 М қондырғыларында қолданылады. Бұл саптамалардың
артықшылығына суды біркелкі (0,9—1,1 мм) тамшыларға ыдырату жатады. Суды
бұндай тамшы-ларға ыдырату үшін су қысымының мөлшері көп болмай (8—15 м)
және жаңбырлату үшін қосымша қуаттың көп керек болмауы жатады, ал
кемшіліктеріне — су шашырату радиусының ұзьш бол-мауы (4—8 м) және
жаңбырлату марідымдылығының шамасының жоғары болуы (0,75—1,1 мм/мин).
Оісылардың салдарынан бұл саптамалар позицияда тұрып жаңбырлататын
машиналар мен қондырғыларда пайдалануға мүмкінші.лікті кемітеді.
Қақпалы саптамаларда айналып гуратын жаңбырлатқыш ап-параттарды
пайдаланады. (22 сурет). Өздерінің конструкциясына қарай бұлар бір-бірінен
аса көп айырмашылықтары жоқ. Деген-мен, оларды пайдаланатын жаңбырлаітқыш
машиналардың өзде-рінің айналу принциптеріне, судың қшсымы мен мөлшері, жаң-
бырлатудың мардымдылығы және жащбырдың сапасы, суды ша-шырату алыстығына
қарай өзгешіліклтері болады.
112
Аппараттың бағаны мен қақпасының деңгелек бойымен 360°, немесе еектор
бойынша 60—300° айналуы көптеген жағдайда әр-түрлі ж^абдықтардың жәрдемімен
қақпадан үшатын судың реак-тивтік күші арқылы қамтамасыз етіледі. ДДН-45,
ДДН-70, ДДН-100 жаңбырлатқыш машиналарында аппарат козғалтқыш арқы-лы
айналады (механикалық энергия).
Су қысымының мөлшеріне байланысты саптамалар суды жа-қынға шашырататын
(су қысымы Н=12—25 м, су шашырату ра-диусы К = 7—20 м) суды орташа
шашырататын (Н = 20—40 м, К= 16—35 м) және суды алысқа шашырататын (Н =
40—100 м, К = 35—100 м) болып үшке белінеді.
Импульсты аппараттар. (Жаңбырлатқыш зеңбіректер). Суы қысым резервуарынан
саптамалар арқылы оқтын-оқтын атқылап тұрады. Суды әрбір атқан сайын
саптама өзінің білігі бойымен айналады.
Импульсті аппараттар жаңбырлатудың мардымдылығы орта мөлшерде болғанда
учаскелерді күнде суарып, өсімдіктердің өсу-іне қолайлы жағдай туғызады.
Жаңбырдың сапасы жаңбырлатудың мардымдылығы, жаңбыр тамшыларының диаметрі
және олардың топырақпен өсімдіктер бетін ұру күші арқылы сипатталады.
Тамшының диаметрі мен жаңбырлату мардымдылығы неғүрлым аз болса, солғұрлым
олар топырақтың құрамын аз бұзады және топыраққа жақсы сіңеді. Бұған
керісінше, тамшылар диаметрі үлкейген және жаңбырлату мардымдылығы молайған
сайын топырактың қүрамы қатты бүзы-лып, оның бетінде шалшықтар пайда болып,
су аға бастайды, ал суарып болғаннан кейін топырақ беті қабыршақтанып
қалады. 11 суретте топырақтың су сіңіру мөлшері жанбырлата суарғанда бет-
кейлеп суарумен салыстырғанда кем болатыны көрсетілген.
Жаңбырлату жүйесі. Жаңбырлату жүйесіне насостық-күштік жабдықтар,
жаңбырлатқыш аппараттар және машиналар жата-ды. Өзінің жүмыс істеу
принципіне қарай жаңбырлату жүйесі тү-рақты, жартылай тұрақты және бір
орыннан екінші орынға жыл-жып отыратын болып үшке бөлінеді.
Тұрақты жүйелерде жаңбырлатқыш аппараттан басқа эле-менттердің барлығы
тұрақты жағдайда жұмыс істейді. Бұл жүйе-лер парниктер мен теплицаларда
қолданылады.
Ал бір жерден екінші жерге жылжытылып отырылатын жүйе-лердің элементтері
суару кезінде жылжып түрады. Мысалы, жыл-жымалы насос станциясы бір
позицияда суарып болғаннан кейін, екінші позицияға қүбырлармен бірге
жылжытылады.
Жартылай тұрақты жүйелердің кейбір элементтері тұрақты (мысалы, насос
станциясы, су тасушы құбыр), ал қалғандары жылжытылып отырылады (мысалы, су
таратқыш құбырлар мен жаңбырлатқыш құбырлар, жаңбырлатқыш машиналар және
қон-дырғылар).
Жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғылар. Қазіргі уақыт-та жалпы ауыл
шаруашылық дақылдарын суару үшін біздіқ және шет елдерде жасалатын
жаңбырлатқыш машиналар мен жинақ-тардың және қондырғылардың бірнеше түрі
қолданады. Бұл ма-шиналар мен қондырғылардың техникалық бейнесі 21
таблицада келтірілген.
Жаңбырлатқыш қондырғылар деп бір жерден екінші жерге жылжытылып
отырылатын өте жеңіл және жылдам бөлшектене-тін трубопроводтар арқылы суды
шашқылайтын құралдармен жабдықталған жаңбырлатқыш конструкцияны айтады.
Әдетте жаңбырдатқыш қондырғылар бір, немесе екі қанаттан және қо-■салқы
(Жәрдемші) трубопроводтар мен саптама, немесе аппарат деп аталатын
жаңбырлатқыш қүралдардан тұрады.
Ал жаңбырлатқыш машиналар деп өз бетімен механикалық әдіспен жүре алатын
жаңбырлатқыш механизмдерді айтады.
Егерде өз бетімен жүретін жаңбырлатқыш машиналар суды жіберу және оның
қысымын жасайтын насостармен жабдықтал--ған болса, онда олар жаңбырлатқыш
агрегаттар деп аталады.
Суды шашудың алыстығына қарай жаңбырлатқыш қондырғы-лар оны жақынға
шашырататын (ҚДУ), орташа шашырататын (СДУ) және алысқа шашырататындарға
(ДДУ) бөлінеді.
Суды жақынға шашырататын қондырғылар оны 10 метрге дей-ін, ал орташа
шашырататын қондырғылар —25—30 метрге және алысқа шашырататындар 60 метр
жерге дейін суды шашырата алады.
Әр түрлі жаңбырлатқыш қондырғылардың суды жаңбырлат-қандағы тамшысының
шамасы мен жаңбырдьщ мардымдылығы ор түрлі болады. Тамшының шамасы—1—2 мм
мөлшерінде болған жағдайда топырақтың жақсы ылғалдануымен, оның құрамы да
жақсы сақталады және өсімдіктердің өсіп-өнуіне қолайлы мүмкін-шілік туады.
Жалпы жаңбырдьщ мардымдылығы ауыр топырақ-тар үшін 0,1—0,2 мм/мин, орта
топырақтар үшін 0,2—0,3 мм/мин және жеңіл топырақты жерлерде 0,5—0,8 мм/мин
шамасынан көп болмағаны дұрыс. Жаңбырдың мардымдылығы осы мөлшерде болғанда
су жерге жақсы сіңіп, жер бетінде ешқандай шалшық және су ағысы болмайды.
Жалпы жаңбырдың мардымдылығын оның жер бетіне түсу жылдамдығы бейнелейді.
Жаңбырлатқанда белгілі бір уақыт ішінде жер бетіне минутына миллиметр
(мм/мин) есебімен әлше-нетін су қабатының мелшері — оның мардымдылығын
бейнелейді. Бұл мөлшер топырақтың суды сіңіру қабілеттілігіне тең, не бол-
маса одан аз болуы керек.
Өзінің жұмыс істеу принципіне қарай жаңбырлатқыш қондыр-ғылар жүріп келе
жатып жұмыс істейтіндер және позициялы бо-лып екіге белінеді.
Жылжымалы қондырғылардың насостары мен жаңбырлатқыш агрегаттары құлақ-
арықтың бойымен жүріп отыратын тракторге орналастырылады, сондықтан олар
насос арқылы арықтан суды сорып алып өзінің шашыратқыш қүралдарының
көмегімен жер бетіне шашыратып отырады. Ал позицияда түрып жұмыс істейтін
жаңбырлатқыштар бірден қысымды трубопроводтарға қосылады, не болмаса оларға
су жылжымалы насос станциялары арқылы ашық каналдардан келеді.
Ғылыми-зерттеу мекемелері мен озат шаруашылықтардың тә-жірибесіне сай
жан,бырлатып суару үшін төмендегі жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғыларды
қолдануға болады.
Суды жақынға шашырататын жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғылар. Суды
жақынға шашырататын жаңбырлатқыш ма-шиналардың ішінде көп тарағаны ДТ-МА
және ДТ-75 тракторла-рына қондырылған ДДА-Ю0М деп аталатын, екі қанатты
жаңбыр-латқыш агрегаттар болып саналады.
ДДА-ЮОМ агрегатын жүргізетін ДТ-54А тракторының басқа тракторлардан
ерекшелігі оның үстіне арнаулы жалғау қорабы орналастырылып, қуатты саралау
білігінің орнына жұдырықты муфта арқылы тракторды артқа жүргізетін білікпен
-жалғасты-рылған орталықтан тебетін насостың білігі орналастырылуында.
Бүл агрегаттың негізгі бөлшектері не әр қайсысы 55 метрге тең, екі
қанатты ферма, орталықтан тебетін насос, сору сызығы және тыңайтқыштарды
шашу үшін қолданылатын кішірек бак жатады.
Жаңбырлатқыш фермасының көлденең кесіндісі сүйір үші жо-ғары қаратылған
үш бұрыш болып келеді. Оның төменгі белдігі су шашыратқыш қондырғыларға су
жіберіп тұратын екі трубадан кұралады. Бүл трубалардың диаметрі, машинаның
ортақ сызығы-нан қанаттардың шетіне қарай кеми береді. Ферманың төменгі екі
трубасының бойына аралығы 4 метр суды жақынға шашырататын дефлекторлы
қондырғылар орналастырылады.
Ал енді ферманын, шеткі жақтарында суды орташа шашырата-тын саптамалар
орналастырылады. Суды жақынға шашырататын барлық саптамалардың шашатын су
мөлшері тұрақты болуы үшім олардың диаметрі ферманың орталығынан шетіне
қарай бірте-бір-те, 11 мм 13,5 мм дейін кәбейе береді. Ферманың ортасында
айна-лып тұратын шеңбер болады.
Агрегатты транспорттық жағдайға келтіргенде ферма осы шең-бер арқылы
өзінің тік білігі бойымен айнала алады. Ылди жер-лерде ферманың жантайып
кетпеуі және оныц өткіштігін арттыру үшін агрегат домкрат-көтергіштермен
жабдықталады.
Трактордың артқы мостына каналдардан суды сорып түру үшін насос
қондырғылары орналастырылады.
ДДА-ЮОМ жаңбырлатқыш агрегатына гидравликалық қорек-тендіргіш
орналастырып, ол арқылы егісті суарумен бірге оған тыңайтқыштар, не болмаса
улы химикаттар себуге болады.
115
|Жаңбырлатңыш |Машинаның канал бойымен неше |
|агрегаттың жұ-мыс |рет өтуіне бай-ланысты суару|
|кезінде жылжу |нормасының мөлшері, |
|жылдам-дығы, |гектарына текшеметр есебімен |
|сагатына метр | |
|есебімен | |
| |1 |3 |5 |7 ■ |
|300 360 ., 400 |90 83 |270 249|450 415|630 |
| |75 |225 |375 |581 |
| | | | |525 |
Жалпы ДДА-ЮОМ жаңбырлатқышы арқылы суарылатын ал-хаптын, ені 120 метр
болғандықтан, уақытша кесілетін көрші ка-налдардың арасы 120 метрден аспауы
керек және оның еңісі 0,003—0,004 шамасынан көп болмауы керек. Каналдардың
еңісі осы мөлшерде болған жағдайда жаңбырлатқыш агрегат каналдар-дың
100—140 метрлік бөлшектерінің бойында жұмыс істейді. Ал енді су сорғыш
насостар каналдың су жібергіш кабілеті 120 л/с жәке ондағы судың тереңдігі
30 см кем болмаған жағдайда ғана жұмыс істей алады. Суарғыш каналдар
арнаулы КОР-500, КЗУ-0,ЗБ, КЗУ-0,5Б және КПУ-2000А деп аталатын канал
қазғыштар-мен екі рет өту арқылы кесіледі.
[pic]
23-сурет. Екі консолды ДДА-ЮОМ жақбырлатқыш жұмыс үстінде.
Ал енді бұл суарғыш каналдардан суды үздіксіз алып тұру үшін оларла
арнаулы су тіреулерін жасау керек. Ол үшін каналға көл-денен брезенттен, не
болмаса матадан жасалған көшірмелі бөгеу-лер қойылады. Егісті нақтылы суару
үшін жаңбырлатқыш агрегат каналды бойлай алға, не болмаса кейін қарай
жүргізіледі. ДДА-ІООМ жаңбырлатқыш агрегатымен суару нормасының мөлшері
оның канал бойымен неше рет өтуіне байланысты болады. Шаруа-
шылық жағдайында суару нормасының мөлшерін анықтау үшін 17-таблицаның
деректерін пайдалануға болады.
БІр ДДА-100 М жаңбырлатқыш агрегатпен суарылатын егістің көлемі 120—150
гектар шамасында болады. 23-суретте ДДА-Ю0М
жаңбырлатқышы көрсетілген.
ДДА-ЮОМА жаңбырлатқышы. Бұл машина ДДА-Ю0М жан,-
бырлатқышының жетілдірілген жаңа үлгісі болып саналады. Екі қанатты Ферма
мен басқа да жабдығы күштірек ДТ-75М тракто-рына асылады, сондықтан
жұмсалатын судың мөлшері әр секунд сайын 130 литрге дейін көбейтіледі.
Трактордың арнаулы жалғау корабы машинаныц егісті суару кезіндегі жылжу
жылдамдығын сағатына 0,2—1,1 шақырымға дейін өзгертуге мүмкіншілік туғы-
зады. Ал бұл жағдай бір жаңбырлатып өткеннен кейін пайда бола-тын ылғалдын.
қалындығын 18 мм-ден 4 мм дейін реттеп., оның
[pic]
24-сурет. ДДА-Ю0М және ДДА-ЮОМА жаңбырлатқыш агрегаттарымен
суару үшін жасалатын суару жүйесінін, схемасы:
1_ Су көзі; 2— насос отанцияоы; 3— ңысым трубопроводы; 4— оу ңабылда-ғыш;
5—учаскелік таратңыш; 6—кұлақ арық; 7—вдлақ-арық бойындағы жол;
8—агрегатпсн суару шекарасы; 9—суарылран жер; 10—уаңытша тілінетін
ңашыртқы канал; 11— кұлаң-арыңңа су жіберетін ңұлаң; 12—ДДА-ЮОМ
(метр
есебімен).
мардымдылығын минутына 0,33-ден 0,07 мм дейін өзгертеді. Сон-дай-ақ бұл
агрегаттың суару сызығынан жұмсалған судың мөл-шерін секундына литр, және
сағатына текшеметр есебімен елшей-тін жабдығы болады.
24 суретте ДДА-ЮОМ және ДДА-ЮОМА жаңбырлатқыш агре-гаттарымен суару үшін
жасалатын суару жүйесінің схемасы көр-сетілген.
4.10. Суды орташа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғылар
Өздігінен жүретін көптіректі жаңбырлатқыш «Фрегат» маши-насы. Соңғы
жылдары суару үшін бір позициядан 71 гектар жер суаратын «Фрегат» деп
аталатын айналмалы жаңбырлаткыштар қолданылып жүр. Бұл жаңбырлатқыштарды
қолданғанда егістіц пішіні өзгеріп, әдеттегі төрт бұрышты егістіктердің
орнына, тарам-данған егістіктер жасалады.
Машина су еткізіп тұратын трубопроводтан, айналмалы жаң-бырлатқыш
агрегаттардан, терт бұрыштың бұрыштарын жаңбыр-лату үшін агрегаттың ішіне
орналастырылған суды алысқа шаша-гын импульстік жаңбырлатқыштардан және су
ағызғыш қақпақ-тан қүралады. «Фрегат» машинасы оның өздігінен жүретін әрбір
тіректерінін. жылдамдығын реттейтін автоматтық және авария болған
жағдайларда машинаны тез тоқтататын механикалық жә-не электрлік автоматтық
жүйелермен қамтамасыз етілген.
Агрегат суды гидрант арқылы жабық суару жүйесінеи СНП-75/100 насос
станциялары және скважинаға түсірілетін насостар арқылы көтереді. Гидрантқа
«Фрегат» езінің айналу орталығы б,о-лып саналатын арнаулы топса арқылы
жалғастырылады.
Су жібергіш трубопроводтар алғашқы жеті тіректің бойында 176 мм
трубалардан, ал қалған тіректердін, бойында диаметрі 152 мм трубалардан
құралады. Бұл трубаларды коррозиядан сақ-тау үшін және бүкіл аппараттардың
қызмет жасау мерзімін артты-ру үшін екі жағынан қалайы қаптайды.
Әрбір агрегаттың жұмсайтын суы суарылатын алқаптың бір-келкі ылғалдануын
қамтамасыз ететіндей етіп есептелінеді. Су жіберетін трубопроводтардың ез
білігі арқылы айналуын қамта-масыз ету үшін «А» әрпі бейңелі жеті тірек
әрбір 24,7 метр ара-лықта, ал қалғандары 29,6 метр аралықта
орналастырылады. Сөй-тіп, өздігімен жүретін арбалар су өткізгіш
трубопроводтар және оған қосымша сым тартқыштар аркылы жалғастырылады. Ал
арбалар су жіберетін трубопроводтардың белдігінен алынатын су қысымының
күшімен жүргізіледі. Ол үшін су 50—60 метрлік қы-сымдықпен гидроцилиндрге
жіберіліп, рычаг механизмі арқылы деңгелектерді жүргізеді.
Жергілікті жердің топырағы және бедеріне байланысты. тірек дөңгелектері әр
түрлі жылдамдықпен жылжиды, ола'р бір-бірінен қалып, не болмаса озып кетіп
отырады... Машинаның жылжуын туралау үшін жаңбырлатқыш агрегат арнаулы
автоматты реттегіш және синхрондық жүйесімен жабдықталған.
Трубопроводқа жіберілетін судың мөлшерін молайту, не бол-маса кеміту
арқылы, цилиндрдің жұмыс жүрісі өзгертіліп тірек дөңгелектердің жүру
жылдамдығы автоматтық түрде реттеледі. Айта кететін бір жағдай «Фрегат»
жаңбырлатқыш машинасының трубопроводтардың майысу шамасы конструкцияның
беріктігінің қауіпті мөлшеріне жақындағанда, оны автоматтық түрде тоқтату
жүйесімен жабдықталған. Сондай-ақ жаңбырлатқыш «Фрегат» машинасы автоматтық
тоқтатылудың электрленген жүйесімен де жабдықталған. Тірегіш дөңгелектердің
гидрантты айнала қоз-ғалуының жылдамдығын гектарына 250-ден 1000 текшеметр
су жаңбырлататындай етіп езгертуге болады.
Жалпы су жібергіш трубопровод топырақ бетінен 2,2 метр биіктікке
орналастырылады.
[pic]
25-сурет. Өздігінен жүретін көптіректі «Фрегат» жаңбырлатқыш
машинасы4
«Фрегат» жаңбырлатқыш машиналарының қолайлы жағына мыналар жатады: Суды
егістің бетіне жақсылап жаңбырлатуы және оның қарқынын топырақтың қасиетіне
сәйкес өзгерту мүм-кіншілігшщ барлығы. Сондай-ақ бір гектар жерді суару
үшін жүмсалатын қаржының ДДА-ЮОМ машинасымен салыстырғанда бірнеше есе
кемдігі. Мысалы, 1 гектар егістікті суару үцгін қажет болатьш қол жүмыс оны
ДДА-Ю0М машинасымен жаңбырлатқан-да 4,62-ге тең больш, «Волжанканы»
пайдаланғанда бұл керсеткіш 1,56 тең болса, «Фрегат» жаңбырлатқышын
қолданғанда небәрі 0,65-ке тең болады. Әрбір сушының (оператоодың) еңбек
енімді-
119
[pic]
26-сурет. Өздігінен жүретін көптіректі «Фрегат»
жаңбырлатқыш машинасымен суару схемасы:
1—су көзі; 2—насос станциясы; 3—тарату трубо-проводы; 4—суару
трубопроводы; 5—гидрант; 6— ауыспалы егіс танаптарының
шекаралары; 7— бірін-
ші позиция; 8—екінші позиция;-^- танаптың номе-рі және көлемі.
лігі «Фрегат» машинасын қолданғанда смета бойынша 1,5—2,0 гектардан 12—15
гектарға дейін көбейеді. Жалпы суару жүйесін жасау және осындай машиналарды
қолдану үшің жұмсалатын күрделі қаржының мөлшері әр гектарына 600-ден 800
сомға дейіп барады. Жайылымды суару үшін жүмсалған қаржынын, орны 3,5— 5
жылда қайта толады. 25 және 26 суреттерде Фрегат машинасы және онымен суару
схемасы көрсетілген.
Электрлі өздігінен жүретін кең қанатты «Кубань» жаңбырлат-қыш машинасы
.Бұл жаңбырлатқыш машина тірек арбаларына топсалап сүйеп қоятын екі кең
қанаттан қүралады. Ал кең к,а-наттар көптіректі фермалардан құрастырылады.
Бұл жаңбырлат-қыш егістікті бетондалған, немесе тартпа-каналдың бойымен
алға қарай жүріп келе жатып суды жақынға шашырататын секторлы қондырғылар
арқылы суарады. Жаңбырлатқыштың ені —800 метр, шашыратылатын судың
мөлшері—150...200 л/с, қанаттың басын-дағы қысым—0,28, ал оның соңындағы
қысым—0,10 МПа және жаңбырлатудың орташа мардымдылығы —0,25 мм/мин. Жер
беті-нің фермаларды байлау еңісінің мүмкін болған мөлшері—0,01-ге дейін, ал
жергілікті еңіс (үш арбалардың аралығындағы) 0,03-ке дейін, ал каналдардың
еңісі бөгеулерді қолданғанда 0,01-ке дейін, ал енді оларды қолданбағанда
—0,0001 шамасында болуы керек.
Канал бойындағы жолдың ені —6 метр. Жаңбырлатқыштың жыл-жу бағытын
қадағалайтын автоматты қүрылғысы болады. Суару нормасының мөлшері 600 м3/га
болғанда жаңбырларқыштың өнім-ділігі сағатына 1,02 гектарға тең болады.
ҚИ-50 «Радуга». «Радуга» деп аталатын жаңбырлатқыш қон-дырғы көшірмелі,
жылдам жиналмалы қанатты жаңбырлатқыштар түріне жатады. Бұл қондырғыға су
СНП-50/80 насос станциясы арқылы жіберіледі. ІІасос станциясы мен
жаңбырлатқыш қондыр-ғы «Радуга» екеуі қосылғанда КИ-50 деп аталатын су
жаңбыр-латқыш құралы жасалады.
Бұл қондырғылардың құрамына магистралдық трубопровод, суды таратып
тұратын екі трубопровод, әр қайсысы суды орташа шашырататын төрт аппаратпен
жабдықталған, терт жаңбырлат-қыш қанаттар кіреді.
Әдетте ұзындығы 900 метрлік магистралдық трубопровод егіс-тің бетіне
орналастырылып, жыл бойы солай жатады. Магист-ралдық трубопроводтың 618
метрінің диаметрі 150 мм, ал қалған 288 метрінің диаметрі 125 мм болады.
Оларға су таратып тұратын трубопроводтарды қосу үшін аралығы 280 метрде үш
гидрант ор-наластырылады.
Су таратып тұратын трубопроводтар ұзындығы 270 метр, диа-метрі 125 мм
болады және олардың бойына 8 гидрант орналасты-рылады. Ал әрбір
жаңбырлатқыш қанаттардың ұзындығы 126 м, олар диаметрі 105 мм трубалардан
құралады. Жаңбырлатқыш ап-параттардың аралығы —36 метрге тең болады.
Сүйтіп, бір жаң-бырлатқыш қанат әр позициядан 36+144 = 5184 м2-ға тең тік
бұ-рышты жерді суарады.
Бұл қондырғымен егісті суару үшін магистралдық және суды таратып тұратын
трубопроводтардағы жұмысшы гидранттарды ашқаннан кейін, насос станциясын
жұмысқа қосады.
Егісті әр позициядан суару үшін кететін уақыт мөлшері суару нормасына
байланысты, жалпы 100 м3/га суару нормасымен суа-ру үшін, небәрі 44 мин
уақыт кетеді.
«Волжанка». «Волжанка» деп аталатын жаңбырлатқыш маши-на бір-біріне
байланысы жоқ екі жаңбырлатқыш трубопровод қа-наттардан тұрады. Осы
қанаттарға орнатылған суды орташа ша-шырататын 32 айналын тұратын
аппараттар арқылы егіс беті жаң-бырлатылады.
Дөңгелекті жаңбырлатқыш трубопровод солқылдақ шланг ар-қылы жабық суару
жүйесінің гидраттарына қосылады.
«Волжанка» деп аталатын дөңгелекті жаңбырлатқыш трубо-проводтармен суару
үшін, егіс шетіне бұл трубопроводтарды гид-рантқа қарсы жинап болғаннан
кейін, оны жаңағы солқылдақ шланг арқылы ен. шеткі гидрантқа қосып, оның
ысырмасын ашу керек. Жаңбырлатқыш деңгелекті трубопроводқа кірген
судьщ қысымының күшімен күйылыс қақпақтары жабылып, жанбырлат-кыш
аппараттар жұмысқа қосылады.
Бірінші жаңбьірлатқыш трубопроводпен суарып болғаннан кей-ін гидранттың
ысырмасын жабу керек. Трубопровод ішіндегі су төгіліп біткеннен кейін,
солқылдақ гидранттан ажыратып, трубо-проводты екінші позицияға көшіріп,
қайтадан жұмыс калпына келтіріліп, жаңбырлату басталады.
Екінші дөңгелекті жаңбырлатқыш трубопроводты бірінші гид-рантқа жалғау
және оның ысырмасын ашу арқылы екінші қанат-пен бірінші позицияны
жаңбырлату жұмыстары жүргізіледі. Екін-ші позицйядағы ж-аңбырлатқыш қанат
арқылы мөлшердегі суару нормасын беріп болғаннан кейін, оны келесі
позицияға кешіреді.
«Волжанка» дөңгелекті жаңбырлатқыш трубопровод өзінің кон-струкциясы
жағынан өте қарапайым және егісті жақсы суарады, оны жасау үшін металл кеп
кетпейді.
Әрбір жаңбырлатқыш қанат 32 трубадан қүралады. Оның 30-ның ұзындығы
12,6 м, ал 2-нің ұзындығы 5,9 м болады. Осы тру-баларды іріктеп алудың
арқасында жаңбырлатқыш қанаттардым, тәмендегідей түрлерін жинақтауға
болады. 18. «Волжанканың» жүмыс қанатынын, үлгі өлшемі
| | |Дымқыл-|Жұмсала|Гидрант|Екі |
| | | |- | |қанаттың |
| | | | | |бір- |
| |Бір |данатын|тын |алдында|двй жүмыс |
| |қанат- | |судың |- |Істр— |
|Секция|тың |алқапты|мөлш.рі|ғы оу |гвніндс, |
| |ұзын- |ң |, |ңы- |бір по- |
|Саны |дығы |ұзынды-|секунды|сымы, |ЗИЦИЯДЗ |
| |метр | |на | |('VЭрЫ~ |
| |есебіме|гы, |литр |метр |латын |
| |н |метр |есе-бім|еее-бім|алкәптың |
| | |еоебіме|ен |ен' |көлемі, |
| | |н | | |гектар |
| | | | | |есебімен |
|32 |395,8 |400 |63 |40 |1,44 |
|30 |370,6 |375 |59 |39 |1,35 |
|28 |345,4 |350 |55 |37 |1,26 |
|26 |320,2 |325 |51 |36 |1,17 |
|24 |295,0 |300 |47 |35 |1,08 |
| | | | | | |
| | | | | | |
| | | | | | |
«Волжанканын.» әр жаңбырлатқыш трубопроводын бір пози-циядан екінші
позицияға апару үшін төрт аттың күші бар мотор-лы арбаның «Дружба-4» жылу
двигателімен жабдықталған қоз-ғалтқыш арба қолданылады.
Үзындығы 400 метрлік трубопроводта 32 дөңгелек және оның ортасында
двигательді қозғалтқыш арба орналастырылады.
ДКШ-64 «Волжанка» жанбырлатқыш машинасынын жақсы жұмыс істеуі үшін
жаңбырлатқыш екі қанаты екі жакка орна-ластырып, оның біреуін екіншісіне
қарағанда бір позицияға ілгері жылжытып қойған дүрыс. Ал әр позицияда
керекті мөлшердегі суару нормасын беріп болғаннан кейін, кезек-кезек
позиииядан позицияға көшіріліп отырылады.
Есепті мөлшердегі суару нормасын беру үшін машинаның бір позицияда
түратын уақыты төмендегі байланыстылық арқылы та-былады.
122
771
Ү р
О,О6 а /
бүида: іп — есепті суару нормасының мөлшері, гектарына текше-метр есебімен;
Ғ — бір позициядан суарылатын алқаптын, көлемі, гектар есе-бімен;
ц — жұмсалатын судың мөлшері, секундына литр есебімен, (л/сек).
р — булану мөлшерін ескеретін арнаулы коэффициент.
Суару нормасыньщ мөлшеріне қарай жаңбырлатқыштың бір позицияда тұратын
уақыты төмендегі шамаларға сай болуы керек (19-таблица).
Бір позицияда суару уа-дыты, минут есебімен
Суару нормасы, гек-
тарына текшеметр
есебімен (м3/га)
300 400 500 600 900 1200
125—140 170—185 210—230 255—245 380—415
505—550
27-суретте ДКШ-64 «Волжанка» жанбырлатқышының жүмыс істеп түрған кезі
бейнеленген, ал 28-суретте «Валжанка» машина-сының жабық жүйеден жұмыс
істеу схемасы көрсетілген.
ДФ-120 «Днепр» жаңбырлатқыш машинасы. Бұл машина көп тіректі жаңбырлатқыш
машиналар қатарына жатады. Суды жа-
[pic]
[pic]
т. ...^ , „„_~^ПЛ„ _... __ _. .1іи ■ —.
28-сурет. Өздігінен жүретін көптіректі трубопровод «Волжанка»
машинасынық жабық жүйеден жұмыс істеу схемасы:
1—таратңыш; 2—насос станциясы; 3—гидранттар; 4—қысым
трубоироводы; 5—бірінші қанат; 6—екінші қанат (метр есебімен)
бық суару жүйесінің гидранттарынан алып, егісті позицияда тұрып суарады.
Жалпы бұл машина алюминийден жасалып, тірек арба-ларына бекітілетін су
жіберетін трубопроводтардан құралады. Трубопроводтың екі жағынан суару
жүйесінің гидранттарына жал-ғастыра қою мүмкіншілігін жасау үшін арнаулы
жабдыктар қи-ыстырған. Әрбір тірек арбасына және тру.бопроводқа ашқылық-
фермалары бекітіліп, олардың шетіне «Роса-3» деп аталатын жаң-бырлатқыш
аппараттар орналастырылады.
Бұл машиналармен егістікті төменде көрсетілген технология-лық схемамен
суарады. Бір позицияда егістікті суарыл болғаннап кейін оператор гидрантты
жауып оған су жіберуді тоқтатады. Трубопровод ішінде қалып қойған су ағып
болғаннан кейін, маши-на гидранттан ағытылып келесі позицияға көшіріледі.
Осы опера-цияны жасау үшін небәры 0,43 сағат уақыт қана кетеді.
Жалпы, белгілі бір учаскені суарып болғаннан кейін жаңбыр-латқыш
транспорт жағдайға келтіріледі,, ол үшін оның тірек ар-арбаларының
дөңгелектері 90°-қа бүрылып, м-ашина жетекке альі-нып жаңа жерге
көшіріледі. Машинаны жаңа жерге көшіруге да-йындау үшін 3 жұмысшы 2 сағат
мелшерінде жұмыс істеу керек.
ДШ-25/300 жаңбырлатқыш шлейфі. Бұл жаңбырлатқыш қанат егісті позицияларда
тұрып суарады және бір позициядан екінші позицияға трактормен сүйретіліп
апарылады.
Жаңбырлатқыш шлейф ұзындығы 150 м және кесіндісі 102x2 қүрыш
трубопроводтаи, «Темерьзов» деп аталатын аралығы 50 метрден
орналастырылатын үш әткеншекті (карусель) жаңбыр-латқыштан құралады.
Трубопроводтың әр ұшыңда түтікті топса тұмсық бар. Осы тутікті топса
арқылы оның бір ұшы гидрантқа жалғанып, ал екінші жағы жабылып қойылады.
Жаңбырлатқыш-тың тірек бөлігі екі шаңғы тәрізді жасалған. Суды жаңбырлатқыш-
қа жібергенде оның қысымы көбейіп, әткеншекпен, оның корпусы 55—60 мм
жоғары көтеріліп, айналып тұрады.
Ал суаруды тоқтатқан кезде су қысымының төмендеуінің сал-дарынан
әткеншекпен, оның корпусы өз ауырлығымен төмен тү-сіп, трубопровод білігін
бойлап орналасады.
Әдетте бұл жаңбырлатқышпен егісті суару оның бір шетінен басталып, екінші
шетімен бітеді.
Суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар. Жан-бырлатқыштардың басқа
конструкцияларына қарағанда суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар
өте тұтас, үлкен маневрлі және өте өткіш болады. Бұндай машиналардың жаңбыр-
лату қарқыны суды орташа шашырататын жаңбырлатқыштарға^ қарағанда 2-ден 3
есеге дейін көп болғандықтан оларды топыра-ғы ауыр, бедерлі жерлерді бетін
шалшықтамай суару үшін қолда-нылады.
Сонымен бірге бұл машиналарды қолданғанда сабағы өте би-ік, бір және көп
жылдық дақылдардың дамуының барлық кезең-дерінде суаруға болады. Мұндай
жағдайларда ол дақылдарға еш-қандай механикалық зақым келтірмейді.
Трактормен агрегаттау негізінде суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш
машиналар тіркелетін (ДДП-ЗОС, ДДА-45) және аспалы (ДДН-70, ДДН-100, ДДН-
150) түрлеріне бөлінеді. Осы машиналардын, барлығы да позиция жағдайында
жұмыс істейді.
Жалпы егісті суару үшін суды алысқа ататын ДДН-70 және ДДН-100
жаңбырлатқыш машиналары кеңінен тараған.
ДДН-70 жаңбырлатқышы. Бұл жаңбырлатқыш ДТ-75 тракто-рьшың
гидросистемасына асылып қойылады. Машинаның негізгі түйіндеріне: айналма
механизммен жабдықталған суды алысқа шашырататын аппарат, редукторлы сыртқа
тепкіш насос, сорғыш, тыңайтқыштық бак, вакуумдық жүйе, тірек рамасы,
кардан білігі, жүк түсіретін шынжыр және су өлшегіщ жабдықтар жатады.
Суды алысқа шашырататын аппараттар насостың қысым па-трубкасына
жалғанады. Аппараттың екі қақпағы болады: диамет-рі 55 мм үлкен және
диаметрі 16 мм кішірек қақпақ. Қіші қақпақ су шашыратқыш қалақшамен
жабдықталған. Осы калақшанын. орнын өзгерту арқылы жаңбырлатқыштың маңайын
біркелкі суа-руға болады. Аппарат трактордың қуаттылығын сұрыптау білігі
арқылы айналдырылады.
ДДН-70 жаңбырлатқышы арқылы егістіктер төмендегі тәртіп-пен суарылады.
Машина алдын ала қүлақ арықта жасалып қой-ған бөгеудің қасына әкелінеді.
Содан кейім оның сорғыш шланга-сы құлақ-арыққа түсіріліп, осы жағдайда оның
қабылдау сетка-сының қақпағы толығынан суға батырылады.
125
Екі құлақ-арықтың арасы 100 м, ал жаңбырлатқыштардын, по-зиция
аралықтары—100 м болады.
ДДН-70 жаңбырлатқышы қысым трубопроводтарынан да жұ-мыс істей алады. 29
және 30 суреттерде ДДН-70 машинасыньщ жұмыс кезеңі және онымен суару
схемасы бейнеленген.
Жазғы суару кезеңі біткеннен кейін жаңбырлатқыш машина қысқы сақталуға
дайындалады.
ДДН-100 жаңбырлатқыш. Өзінің конструкциясына қарай ол жоғарыда
көрсетілген ДДН-70 жаңбырлатқышы сияқты және Т-140К, Т-74 және ДТ-75М
тракторларымен агрегатталады.
Машина суды ашық және жабық жүйесінен алып ауыл ша-руашылық дақылдарын
позицияда тұрып суарады. Суару сектор-лы, немесе шеңберлі әдістерімен
жүргізіледі. Бұл жацбырлат-қышты желдің жылдамдығы шамалы болатын (2...3
м/с) және то-пырақтық-климаттық жағдайларына қарай ауыл шаруашылык да-
қылдарыи мардымды жаңбырлатып суаруға болатын барлюқ су-армалы аймақтарда
қолдануға болады.
ДДН-100 жаңбырлатқышының бір позицияда тұрып жаңбыр-лату ұзақтығы (мин
есебімен) оның шашырата алатын суы мен суару нормасының мөлшеріне және
жаңбырлату кезінде судың булануға шығындалу шамасына байланысты болады. Бұл
шама-ның нақтылы көрсеткіштері 22 таблицада берілген.
Сору жабдығының жұмыс істеуіне қажет болатын каналдағы судың тереңдігін
жасау үшін каналдағы су ауыстырылып отыры-латын екі бегетпен бегеледі. Оның
біріншісі алғашқы суару по-зициясында, ал екіншісі ■— келесі суару
позициясына орналасты-рылады.
Жаңбырлатқышты жұмысқа қосу үшін трактор алғашқы по-зицияға
орналастырылып сору трубопроводы каналға лебедка, немесе гидросистема
арқылы су қабылдағыш торы су астында то-лығынан қалатындай болып
түсіріледі. Содан кейін вакуум-аппа-рат трубопроводының вентилін ашады және
жаңбырлатқыштың стволының негізгі және кіші каналдарының сақпандары (хлопуш-
ки) жабылып, вакуум-аппарат тарту күші арқылы жұмысқа қо-сңлады және оның
каналдарында су тозаңдары пайда болғанша ауа сорылады. Содан кейін бұл
аппарат өшіріліп, қозғалтқыш кі-ші айналысқа ауыстырылып, негізгі
тіркестіру муфтасын өшіре-ді. Содан кейін қуатты сораптау білігі және
тіркестіру муфтасын жұмысқа қосу арқылы жаңбырлатқыштың су насосын
жүргізеді. Оның дұрыс жұмыс істеп тұрғанына көз жеткеннен кейін қозғалт-
қышқа жанар май жіберуді молайтады.
Соңғы жылдары конструкциясы ДДН-70 және ДДН-100 жаң-бырлатқыштарына өте
үқсас ДДН-150 жаңбырлатқышы кенінен қолданылып жүр. ДДН-100
жаңбырлатқышымен бірінші пози-циядан суарып болғаннан кейін каналға
қойылған бөгетті алып, оны үшінші позицияға көшіреді. Содан кейін каналдың
келесі бө-
127
|20. Суару нормасының |сэйкес ДДН-70 |ДДН-1|жаңбырл|
|мөлшеріне |және |00 |ат- |
|қыштарының бір |тұры|жүмыс |уақыты, минут | |
|позицияда |п |істеу |есебімен | |
| | |ДДН-70 |ДДН-100 мына тракторлармен |
| | | |агрегатталғанда |
| | |Суару|Т-15С |
|Көрсеткіштер |Суды орташа |( |2уды |
| |шашырататындар | |жақынға|
| |ДДА-ЮОМ |ДДА-: |
| | |100МА |
|швшырататы|Суды алысқа шашырататындар|Импортты суды |
|ндар | |орташа |
| | |шашырататындар |
| |ДФ-120 |ДДН-70 |ДДН-100 |ДПІ-25/300 |
| |«Днепр» | | | |
| |Жалпы |Өсімдік-тің |Жалпы |
| |ңоры |пай-далана-ты|қоры |
| | |н қоры | |
|Құм |ұсақ |0,45—0,5 |құмдақ |0,53 |
| |орташа |0,5—0,6 |жеңіл саздақ |0,57 |
| |ірі |0,6—0,75 |орташа саздак|0,62 |
|қиыршық |орташа |0,75—0,9 |ауыр саздақ |0,68 |
|тас |ірі |0,9—1,0 |балшық |.0,75 |
|Жұмыр тас|орташа |1.0—1,3 |ауыр балшык |0,85 |
| |ұсақ ірі |1,3—1,45 | | |
| | |1,45—1,6 | | |
Қанал арқылы жіберілетін судың мелшері 10 м3/с-ке дейін болған жағдайда
көлденең қималардың үйлестірілген стандартты үлгілері қолданылып, ал судың
мөлшері 10 м3/с-тен көп болғанда каналдың қимасының элементтері есептеулер
арқылы анықтала-ды.
Топырағы отырып қалатын жерлерде каналдар көбінесе шү-қырларда жасалады.
186
Қимасы трапеция тәрізді каналдардан фильтрацияға су шы-ғыны олардың түбінің
енінің (в), су тереңдігінің (һ) және баурай қатьшасы коэффициентінің (ср)
ара-қатынастарының қолайлы бол-ған жағдайында өте аз болады және ол
төмендегі формула арқы-лы анықталады:
[pic]
бұнда: К — каналдың бүйіріне капилляр арқылы сіңетін судың мөл-шерін
ескеретін, 1,1... 1,4-ке тең коэффициент.
Қималары гидравликалық ете қолайлы каналдар арқмлы су-дың өте көп
мөлшерін жіберу мүмкіншілігі туады, немесе
Каналдар өлшемдерін шамалап белгілеу үшін мына байланыс-тылықтар керек
болады: каналдағы су тереңдігі Һ^Аі/^СЗ; бұнда: А = 0,7—1,0-ге тен,
коэффициент, орта есеппен А=0,85;
[pic]
каналдың түбінің енімен және ондағы су тереңдігінің қатынасы
[pic]
бүнда: ф— баурай коэффициенті;
Әдетте <3<1 м3/с болғанда Ь=(1—2) һ-қа тең болып, ал (3 = = 1—3 м3/с
болғанда Ь=(1—3) һ-ке тең деп алынып және (^) = 3— 5 м3/с болғанда Ь= (2—6}
һ тең деп алынады.
Ал енді (3>1 м3/с болғанда канал түбінің ені стандартталады және
төмендегі шараларда қабылданады: 1,0; 1,2; 1,5; 1,8; 2,0; 2,5; 3,0; 3,5;
4,0; 4,5; 5,0; 6,0 метр және т. б.
Ені кец тайыз каналдар сумен шайылып кетпей, оны жасау және пайдалану
жағынан терең және ені тар каналдарға қараған-да жақсы болады. Дегенмен,
ені кең каналдардың мынадай кем-шіліктері болады: олардағы құрылыстардын,
өлшемдері жоғары болып, су ағу жылдамдығы кемиді, оларға арамшөптер тез
жайы-лып, фильтрацияға қарсы жасалатын төсемелердің қүны, ені тар және
терең каналдармен салыстырғанда көбірек болады.
Қанал баурайы мөлшері топырақтың табиғи баурай бұрышы мөлшерінен кемірек
болғаны жөн. Баурай коэффициентінің ең кем
187
шамасы канал арнасын құрайтын және онын, төселетін топырағы-на, судың
тереңдігіне, құрылыс жұмыстарын жүргізу жағдайла-рына байланысты болады
(29, 30-таблица).
29. Каналдар баурайлары қатынасы
| |Суару | |
| |каналдарындағы | |
| |судьщ |терең| |Су |
| | |діп, | |жина- |
| | | | |гыш |
| | | | |нанал |
| |1-ге |1—2 |2—3| |
| |дейін | | | |
|Шамалы ңементтелген | | | | |
|қабыршақ | | | | |
|тасты |1,0 |1,5 |1,0|1,0 |
|Қабыршақ тасты және | | | | |
|құм аралас- | | | | |
|қан қыйыршық тасты |1,5 |1,0 |1,5|— |
|Балшық, ауыр және орташа|1,0 |1,0 |1,5|1,0 |
|г.аздақ | | | | |
|Жеңіл саздақ |1,5 |1,5 |2,5|1,5 |
|Құмды |1,5 |1.5 |2,0|1,5 |
|Құмдақ |2,0 |2,0 |2.5|2,0 |
|30. Қашылардың сыртқы |қатынасы |
|баурайлары | |
|Жер |Баурай |
| |қаты-насы|
|Балшық, ауыр және орташа |1,0 |
|саздак Жеңіл саздақ |1.-1,5 |
|Құмдақ Құмды |1...1.5 |
| |1.5...2,0|
Еске-ртуле-р: 1) Бірінші шамалар 0,5 м3/с мөлшерінде су өткізетін каналдар
үшін, ал екінші — 10 ,м/3с жөне одан да көп су мөлшерін өткізетін каналдар
үшін; 2) каналдардың ішкі және сыртқы баурайларьшың ңатынастарьт таблицада
көр.сетіл-ген мөлшерден тек құрылыс нкұмыстарының прогрестік әдістерін
ңолдану үшін қажет болған шағдайда ғана квбейтуге болады.
Каналдардағы судың деңгейлерін үйлестіру жэне бойлау көрі-ністерін
жобалау. Үлкен каналдардағы судың деңгейінің кіші ка-налдағы су деңгейінен
биігірек болуы, немесе құлақ арықтағы су-дың деңгейінің жер бетінен
биігірек болуы «командование» деп атайды. Каналдарда судың өздігінен ағуы
үлкен каналдың кіші каналға командалық жағдайда болғанында ғана қамтгмасыз
еті-леді.
Қаналдардағы судың деңгейі біртіндеп кіші каналдан үлкен каналға қарай
үйлестіріледі. Алдымен уақытша тілінетін құлақ арықтардың басындағы судың
белгісі анықталып, олар қүлақ арықтың басындағы жердіц белгісіне 5... 15 см
қосқанға тең бола-ды (суару тақтасы мен бороздаларына командалық жағдайда
бо-лу үшін). Содан кейін учаскелік таратқыштың бойымен жер беті-нің бойлау
көрінісін сызып, онда осы учаскелік таратқыштан су алатын барлық құлақ
арықтарға су жіберетін қүлақтар шартты
188
белгілермен көрсетіледі. Әрбір қүлақ-арықтағы судың деңгейі бой-лау
көрінісінде нүктелер арқылы белгіленеді және графикалық әдіспен командалық
жағынан ен жоғарғы (мәжбүрлейтін) құлақ-арықтарды анықтайды.
Мәжбүрлейтін құлақ-арықтардағы су деңгейінің белгісіне 5...Ш см қосу
арқылы учаскелік таратқышты мәжбүрлейтін каналдар-дағы су деңгейлерінің
белгілерін анықтайды. Осыдан кейін бар-лық құлақ-арыктарға командалық
жағдайды және жер қазу жұ-мыстары көлемінің ең кем мөлшерін қамтамасыз
ететіндей болып судың еңістелген деңгейі сызылады.
Шаруашылық таратқыштардағы судың деңгейлері_ учаскелік таратқыштарға
судың деңгейлерімен жоғарыда көрсетілген_ жүйе-лікпен үйлестіріледі, яғни
үлкен канал бойымен жер бетінін. бой-лау көрінісі сызылып, онда учаскелік
таратқышқа су бөлгіш са-ғалар белгіленеді, содан кейін үлкен каналдағы
судың қалыпты деңгейі кіші каналдардағы судың қалыптьг деңгейіне басқару
жағдайда болатындай бойлау көрінісіне түсіріледі. Су денгейле-рінің
айырмашылығы өте кеп болған жағдайда командалық жағ-дайды үлкен каналдарда
тіректер қою арқылы камтамасыз етеді. Барлық белгілер аралық өлшемдері және
ен.іс мөлшерлері бойлау керінісінің астындағы тиісті графаларға жазылады.
Үлкен тарат-қыштардағы су деңгейлері де осы сияқты үйлестіріледі.
Үлкен каналдың түбімен оның бүйір жағына орналасатын ка-налдардың түбі
бір болуы керек, немесе ол азырақ төмендеу болу керек, өйткені осылай
болған жағдайда тосаптар үлкен каналда 1 тоқтап қалмай, сумен бірге
танаптарға^жіберіледі.
Қаналдардың айналушылық радиусының ең кем мөлшері фор-мула арқылы
анықталады, бірақ ол каналдағы су енінің бес есе шамасынан кем болмауы
керек:
м
2.
бұнда: со— каналдың нақтылы көлденең қимасының көлемі,
V— каналдағы судың ағу жылдамдығы, м/с;
Үлкен су жинағыш-ақаба каналдағы судың деңгейі кіші су жиңағыш-ақаба-
каналдағы судың деңгейінен кем дегенде 0,05 м төменірек болуы керек.
Қаналдардың конструкциясы. Жоғарыда көрсетілгендей канал-дардың қырын
көрінісі трапеция тәрізді болып келеді және бас сағадан танаптарға қарай
алыстаған сайын олардың өлшемдері кеми береді. Тік баурайларда трассалатын
бас каналдардың бос-қа жүмыс істейтін бөлігімен таратқыштар және ақаба
каналдар әдетте шұқырларда жасалады. Қөпшілік таратқыш және уақыт-ша
тілінетін қүлақ арықтар жартылай шұқыр-жартылай уйінді топырақтарда
жасалады. Каналдар сай-салалармен және еңісі
189
өте аз учаскелермен қилысатын жерлерде үйінді топырақта жа-
салады.
Шұқырда жасалатын каналда^. Каналдар жалпы шүқырда жасалғанда жер қазу
жұмыстарыньщ көлемін кеміту үшін олар-дың қималарының гидравликалық
қолайлыларын жасау керек. Канал баурайының бермадан жоғарғы жағы
мүмкіндігінше тігірек жасалып, ал кавельерлердің баурайы жинақтау болады.
Берманың ені й — —^— -ге тең деп алынады,
бүнда: (1—Н)—бермадан жоғары шүқырдық тереңдігі, бірақ ол 1 метрден кем
болмауы керек.
Су шығынының көп болмауын қамтамасыз ету үшін шүқырда жасалатьщ каналдың
түбін су сіңіретін жыныстарға жеткізбеу ке-рек.
Жартылай шұқыр-жартылай үйінді топырақтарда жасалатын каналдардың
көлденен, қималарының қолайлысы болып жер қазу жұмыстарын жүргізгенде шұқыр
көлемі үйілетін екі қашының көлеміне және оған топырақтың отырып қалуына
есептелетін 20...30% мөлшерін қосқандағы шамасы саналады. Топырақтың отырып
қалу мөлшері 20% шамасында болғанда үлкен каналдар-дың шүқырыньщ тереқдігін
(х) мына теңдеу арқылы анықтайды:
Қашының жоғарғы енінің мөлшерін 27 таблицаға сәйкес қа-былдап, ал оның
төменгі ені топырақтық су сіңіру мөлшеріне қа-рай 5Н-тан 10Н дейін болады.
Үйілген топырақта жасалатын каналдар шұқырда жасалатын .каналдардан
қымбат болады. Бұндай каналдарда үйілген топы-рақты сумен шайып кету
жағдайлары кездеседі және оларды жа-сағанда резервтер пайда болудың
салдарынан суарылатын жер-дің көлемі азаяды және арамшөптер мен
зиянкестердің және ауыл шаруашылық дақылдарынын, аурулары кебеюіне
мүмкіндік туа-ды.
Үйілген топырақта ететін каиалдардың ішкі, әсіресе сыртқы баурайы шұқырда
жасалатын каналдарға қарағанда, жайпақтау болуы керек. Қашының канал
түбінің деңгейіндегі ені балшықты топырақтар үшін — 5Һ, ал қүмдақ
топырақтар үшін — Юһ болады, бұнда һ— каналдағы судың тереңдігі.
Беткейдегі каналдар — канал тікелеиген беткейлерден өтетін болған және
толығынаи шүқырда жасалуға мүмкін болмаған жағ-дайда оның төменгі жағына
қашы үйіледі. Бүндай жағдайда ка-налдың нақтылы қимасы шұқырда орналасқаны
жөн. Қашынын баурайлары 1,5...2,0-ге тең деп алынады. Еңісі 0,1-ден үлкен
бет
кейлерде қашылардың табаны кертпештеніп жасалады. Каналдын. тау жағынан ені
2...3 мертлік бермалар мен канавалар жасалады.
Топырақтың шөгіп қалуы. Сары топырақтардың бойына су сіңгеннен кейін
шегіп қалуына байланысты каналдардың дефор-мацияға үшырауы мүмкін.
Топырақтың шөгу шамасы 2 м. тереңдікке және канал бойы-мен 100 метрге
дейін жетіп, кейде көлдер пайда болады. Топырақ-тың кұрылысына қарай оның
шегуі оларға су жібергеннен кейін бірнеше күннен, немесе бірнеше жұмадан
кейін басталады, және 2...4 жыл ішінде бірте-бірте тоқталады.
Жобалар жасау алдында топырақтың шөгу мүмкіншанықтау керек, ал бұндай
мүмкіншілік анықталғаннан кейін оны болдырмайтын шараларды жобалау керек.
Әдетте топырақтың шөгуімен екі әдіспен күреседі: Топырақ бетіне
фильтрацияға қарсы төсемелер жасау арқылы алдын ала ескеру, немесе жабық
суару жүйесін жасау арқылы ескеру. Сон-дай-ақ топырақтың шегуін
қүрылыстарға зиянды аз келтіретін-дей етіп тездетуге болады, ол үшін
топырақты алдын-ала дымқыл-дандырады; каналдардың түбін шөккеннен кейін
жобадағы мел-шерге келетіндей қылып әдейі жобадағы шөгу мөлшеріне жоғары
жасайды; қүры/шстардың іргетастары шөкпейтін топыраққа тіре-леді; құрылыс
жүмыстары жүргізілу кезінде топырақ үқыптылық-пен
дымқылданады..жә»е<цығыздадад
6.6. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың
ерекшеліктері
Егістіктерді жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жабық түрде жасалатын
жүйенің жұмысы жацбырлатқыш машиналардың жүмысымен үйлестірілуі керек.
Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жаңбырлатқыштар ұй-ымдастырушылық,
техникалық және т. б. жағдайларға байланыс-ты жұмыс күнінің 20% мөлшерінде
жұмыссыз түрып калады.
Каналдардан суды ағызып жіберуді кеміту үшін, жанбырлат-қыш машиналарды
сумен үздіксіз және қалыпты қамтамасыз ету үшін, ал кейбір жағдайларда
насос станцияларының қуатын және каналдардың қима өлшемдерін кеміту үшін су
жинайтын бассейн-дер салынады.
Әдетте бассейндер жер бетінің бедеріне, геологиялық, канал-дарға су
тарату және техника-экономикалық жағдайлары колай-лы жерлерде жасалады.
Бассейндерге насостар арқылы жіберілетін түнгі су жиналып, күндіз оны
каналдар арқылы жаңбырлатып суару үшін пайдала-нады. Бұндай жағдайда насос
станциясы арқылы жіберілетін су-дың мөлшері бас канал арқылы жіберілетін
судын. мөлшерінен ^н.с ім.к есе кем болады. Сондықтан қысым
трубопроводтарының
191
диаметрімен насос станцияларының қуаты да бассейндер болма-ғандағыдан
сонша есе кем болады.
[pic]
Бүл жағдайда басты бассейннің аумағы мына формула арқы-лы анықталады:
[pic]
бұнда: (\— насос станциясы арқылы жіберілетін судың мөлшёрі, л/с;\
іс.о—бассейннен суды суару каналдарына жіберу мерзімі, сағ.; ^н.с— насос
станциясының жұмые істеу мерзімі, сағ.;
(Ін.сМо.с)
Ал қалған бассейндердің аумағын жаңбырлатқыш машиналар жүмыс істемеген
кездегі оған ағатын судың' аумағына тең деп белгілейді.
Су жинайтын бассейндердің конструкциясы. Бассейндер филь-трацияға қарсы
төсемелері бар жартылай шүқыр-жартылай үйіл-ме топырақты жерлерде жасалады.
Кртлован қазғандағы топырақ шұқырды айнала жасалатын палдарға үйіледі.
Мүмкін болған жағдайларда табиғи түрде төмендеген жерлерді (сай-салалар)
пло-тиналар құрылыстарын салу арқылы пайдалану қолайлы болады.
Бассейндерге су жіберу үіпін су әкелетін каналдың аяғына жә-не одан суды
ағызып жіберетін каналдың бас жағынан қақпақ-тары бар үлгілі құлақтар
орналастырылады. Бассейннен барлық суды- ағызып жіберу үшін оның түбі су
ағызып жіберетін қүлаққа қарай еңістеліп жасалады.
^ Вассейннің биіктік жағдайы. Бассейндегі судың қалыпты дең-гейі су
жеткізетін каналдағы судың қалыпты деңгейінен, қабыл-дайтын құлақтағы су
қысымының кему шамасына төмен болып және суды ағызыгі жіберетін каналдағы
судың деңгейінен жоғары-рақ болуы керек.
6.7. Тартпа-каналдар
Қолданылу жағдайлары. Тартпа-каналдар әдетте төмендеген жёрлерден суды
өткізу үшін, сондай-ақ жартасты, суды өте күшті фильтрациялайтың және
шөңгіш топырақты жерлерде, гидрогео-логиялық жағдайлары қолайсыз және
мүжіліп құлау қаупі бар жерлерде, фильтрацияға қарсы қолданылатын
төсемелерді жасау қымбатка түсетін жағдайларда қолданылады.
Тартпа-каналдарды еңісі 0,002...0,0005 жердегі учаскелерде қол-дануға
болады, ал еңіс мелшері 0,003-ден көп болғанда, олардытек техникалық-
экономикалық дәлелдеулер жүргізу негізінде ғана
пайдаланады.
Жіберілетін судын, мөлшеріне қарай тартпа-каналдарды тұ-рақты суару
жүйесін жасау үшін қолдануға болады. Тартпа-ка-налдардын. жерге орналасуы
суармалы жерлерді ұйымдастыруға еәйкес болуы керек. Өте ұзын тартпа-
каналдардың көлденең қи-масын кеміту үшін және екі жағына да командалық
қалде болуы үшін оларды еңісі ең үлкен жерлерге орналастыру керек.
Жүйені жерге орналастыру схемасын суару және коллектор-лы — дренаждық
жүйе қүрылыстарын салу үшін жүмсалатын қаржыға, жер бетін тегістеу
жұмыстарын жүргізу, суару техника-сын еатып алу үшін жұмсалатын қаржыға,
жүйені пайдалану жә-не суару жұмыстарын жүргізудің жағдайына қарай бірнеше
ва-рианттың ішінен таңдап алады.
Учаскелік тартпа-каналдар аралығы жергілікті жағдайда жә-не белгіленген
суару техникасына қарай мүмкіншілігінше көбірек
болғаны жен.
Шеткі ақабалар учаскелік тартпа-каналдардан баска барлық тартпа-
каналдарда ал жаңбырлатқыш машиналар қолданғанда барлық учаскелік тартпа-
каналдарда жасалады.
Жоспарда тартпа-каналдардың бұрылыстары әдетте тік бұ-рышты болып
жасалады, бұндағы үйлестірушілік 5°-тан көп бол-мауы керек, ал оларды
кездестіру құдықтар аркылы жасайды. Шаруашылық аралық және шаруашылық
тартпа-каналдарды қи-сық сызық бойымен де бүрып әкетуге болады.
Далалық және пайдалану жолдары тартпа-каналдардын, бойы-на жасалып, екі
лоток қатар жасалғанда жолдар олардың аралы-ғында жүргізіледі.
Тартпа-каналдар еткелдерді пайдалану, далалық, шаруашы-лық ішіндегі және
басқа да жолдардың қиысқан жерлерінде жа-салып, ал учаскелік таратқыштарда
әрбір 1 —1,5 км жиі болмауы
керек.
Егерде тартпа-каналдың түбі жер бетінен 1,5 метрдей жоғары болғанда,
аралығы 400—500 метрлік жаяу өткелдер жасалады.
Тартпа-каналдарға бөлініп берілетін жердің ені үлгілі схема-ларға сәйкес
белгіленеді. Қар басып қалуы мүмкін болған аудан-дарда тартпа-каналдарды
орман алқаптарына жақын орналасты-руға болмайды. Бұндай аудандарда олардың
аралығына жолдар салады.
Тартпа-каналдар арқылы жіберілетін судың есептелген мөлше-рін максималды
гидромодуль арқылы анықтайды. Тартпа-канал-дарды пайдалану коэффициентін
0,97-ге тең деп белгілейді.
Беткейлеп суару әдісін жобалағанда, суарудың жаңбырлату әдісіне ауысып
кету мүмкіншілігін ескеру керек.
Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда тартпа-каналдар ар-
қылы жіберілетін судың есептелген мөлшерін анықтағанда мына
жағдайларды ескеру керек:
* әр суарғышта тек бір ғана жаңбырлатқыш машина жұмыс
істейді;
* бір алқапта бір мезгілде машиналардың тек есептелген са-
ны және оларды ауыстырушы машиналар топтанып жұмыс істей^
ді;
* топтағы машиналардың минималды саны топырақтың суар-
ғаннан кейін бапталатын көлемін бір тәулік ішінде суаруды қам-
тамасыз ететіндей болып тағайындалады.
сел
Үздіксіз су жіберіліп тұратын ауыспалы егіс учаскесін суару үшін қажет
болатын судың мөлшері мына формула арқылы анық-талады:
о,97
бұнда: (Зсев— ауыспалы егіс участогін сумен қамтамасыз ететін тартпа-
каналдың басынан жіберілетін судын, мөлшері, л/с;
N— жаңбырлатқыш машиналардың есептелген саны;
(Зм— жаңбырлатқыш машинаның шашырататын суынын. мөл-шері, л/с;
т]— құлақ арықтардың және тартпа-арықтардың пайдалы әсер коэффициенті
(К.П.Д.)-
Топтағы жаңбырлатқыш машиналар танаптарды мезгілінде суаруды қамтамасыз
етулері керек.
Өткізетін суының шамасы 1 м3/с-ге дейінгі шаруашылық ішін-дегі, бірнеше
ауыспалы егісті сумен қамтамасыз ететін тартпа-каналдардың өткізетін суының
мөлшерін, осы учаскелерді суару үшін кёрек болатын судың мөлшерлерін қосу
арқылы табады.
Өткізетін суының мөлшері 1 м3/с-тан көп болатын шаруашы-лық ішіндегі,
шаруашылық аралық және бас тартпа-каналдар өг-кізетін суының мөлшері
осыларға бағынатын каналдардың еткі-зетін су мөлшерін қосу арқылы
анықталады және ол мына фор-мула арқылы анықталатын мелшерден артық болуы
керек:
Я9?-
Я-
г
бұнда: ю—суарылатын жер көлемі, га; ^— гидромодульдің есепті ординаты, л/с;
ц— кұлақ арықтың паійдалы әсер козффициенті; 1,2—запас коэффициент.
194
Та|тпа-каналдардың конструкциясы. Ирригациялық құрылыс тәжірібесінде темір-
бетонды қимасы парабола, эллипс және жар-тылай циркуль тәрізді тартпа-
каналда көбінен тараған, ал тікбұ-рышти және трапеция тәрізді тартпа-
каналдар аз қолданылады. Бұндай тартпа-каналдардың қалыңдығы 5—8 см.,
блоктарының үзындығы 2—3 метрден 6—9 метрге дейін болып, оларды жасау үшін
қуатталған және қуатталмаған арматура пайдаланылады. Тартпа-каналдардың
тереңдігі 30, 40, 60, 70, 80, 90, 100, 120, 140, 160, 180 см болады. Тартпа-
каналдар және оларды тірегіштердің конструкциясы үлгі жобаларға сәйкес
болады. Олардың блоктары өздерінің ұштарымен бағаналы, немесе рамалы
тіректерге бекі-тілген ерлерге сүйеніледі. Әдетте бағаналы тіректерді
топырағы оларды жерге қағуға мүмкін болатын жерлерде қолданады. Рама-лы
тіректердің табанының тереңдігі топырақтың қатып қалатын тереңдігінен кем
болмауы керек.
Тартпа-каналдардың су өткізбеушілігі және қанша қызмет ете-тіні негізінен
су өткізбейтін жіктің беріктігіне байланысты бола-ды.
31. Парабола тәрізді тартпа-каналдар арқылы жіберілетін судық мөлшері
|Тартпа-|Тартпа-к|Тартпа-каналдың |Ол аркылы |
|каналды|аналдағы|түбінің еңісі |жіберіле-тін |
|ң |судың | |судың мөлшері,|
|ңұрылыс|те-реңді| |мэ/с |
|-тық |гі, см | | |
|ге-реңд| | | |
|ігі, см| | | |
■'тіптик'критМИКІ ^крит60 70 80 90 ЮО 12050 60 /0 80 90 1050,00065 0,00075 0,00075 0,0008 0,0008 0,00080,003 0,003 0,003 0,003 0,003 0,0030,0045 0,0049 0,005 0,004 0,0041 0,00420,3 0,3 0,4 0,81,55 2,0 2,650,52 0,76 1,04 1,80 2,28 3,05Тартпа-каналдардың жіктерінің саңылаусыздығын мына шара-лар қамтамасыз етеді:
бұрышты, тік бұрышты және дөңгелек қималы порозолдан
жасалған аралықтар төсеу;
полимерлермен модификацияланған битумды мастикалар
•және СМ-0,5 түрлі тиаколды мастикалар жасау;
Х-Р-2 түрлі жапсырылатын изолды мастикалар жасау;
МСВС—167 = 61-суық асфальтті мастика жасау;
— № 88Н желімі, немесе К.Н-2 мастикасын жасау.
Тартпа-каналдарда суды жоғарғы бьеф жағынан реттеуді ав-
томагтандырудың барлық мүмкіншілігін ескеру керек және ол ■үшін гидравликалық автоматтандыруды пайдаланған жөн.
7* 195
Учаскелік тартпа-каналдардағы су деңгейінің суарылатын жер-дің бетінен биіктігі суару техникасына, су жібергіш құлактардьщ түріне және уақытша тілінетін каналдар арқылы жіберілетін су-дың мөлшеріне байланысты болады, ал жылжымалы трубопро-водтарды пайдаланғанда — олардын, ұзындығына және трасса-ньщ еңісінің мөлшеріне байланысты болады.
Тартпа-каналдардың түбінің жер бетінен биіктігі 20 см кем болмауы керек.
Уакытша тілінетін арық-атыздарға .су жіберетін сифонды . құ-лақтардың жер бетінен биіктігі 0,5 метрден кем болмағаны жөн.
Уақъітша тілінетін арық-атыздарға су жіберетін құлактар ор-наластырылған тартпа-каналдарының түбі жер бетінен 1,5 метр-ден көп болмай, ал басқа жағдайларда 3,5—4,0 метрден көп бол-мағаны жөн.
31 таблицада парабола тәрізді тартпа-каналдар арқылы жер еңісінің мөлшері минималды, максималды және өте қиын болған жағдайда жіберілетін судың мөлшері келтірілген, бұнда бүдыр-мақтылық коэффициенті 0,14-ке тең деп алынған.
Еңістері өзгеретін жерлерде әр тереңдіктегі тартпа-каналдар мынадай болып үйлестіріледі: 1<12 болғанда 70x60, 80x60, 80X70, 90X80, 100x80, 100x90, 120x90, 120X110; ал 1>12 бол-ғанда тартпа-каналдарды үйлестіру керісінше болады.
Тартпа-каналдардын, түптерінің, немесе жоғарғы жақтарынын, деңгейлері бірдей болып үйлестіріледі.
Тартпа-каналдардың жақсы жақтары мен кемшіліктері. Бетон және темір-бетонмен қапталған каналдармен салыстырғанда тарт-па-каналдардың мынадай жақсы жақтары бар:
олар мықты, орнықты, су өткізбейді, кеп жыл бойы пайда-
ланылады, оларды көру және жөндеу өте оңай;
топырақ үйінділерін керек етпейді, сондықтан резервтер
салу қажет болмайды, суармалы жерді пайдалану коэффициенті
жоғарылайды;
тартпа-каналдардыц құрылыстык, құны жіберілетін судың
мөлшері 300 л/с-ден көп болғанда монолитпен қапталатын канал-
дардың күнынан аз, ал жұмсалатын еңбек олардың барлық бел-
шектері заводтарда жасалғандықтан 5—6 есе кем болады;
жерде тілінетін каналдарға қарағанда канал-лотоктарды
пайдалану үшін жұмсалатын қаржы 2—3 есе кем болады.
Жалпы тартпа-каналдарды жіберілетін судың мелшері 5 м3/с-ге дейін болғанда қолданған жөн.
Тартпа-каналдардың негізгі кемшіліктері мыналар: олардың жүйесі ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыруға бөгет жасайды; судын, ақаба шығынын жоя алмайды.
196
6.8. Арық-атыз жүйесінің ашық түрлерінің құрылыстары
Реттегіш құрылыстар. Канал арқылы жіберілетін судың мөл-шерімен оның деңгейін реттеу үшін ашық, диафрагмалық және түтікті шлюз-реттегіштер, реттегіш-құлақтар, қалқалау қүрылыс-тары, авариялық және соңғы ақабалар, шаю үшін қолданылатын шлюз-реттегіштер, су өлшейтін жабдықтар және гидрометриялық күзет орындары жасалады.
Реттегіш күлақтар үлкен дәрежедегі каналдан су жіберуді рет-теу үшін барлық таратқыштардың және құлақ-арықтардың бас жағына жасалады. Қебінесе бүйірдегі реттегіштерді үлкен канал-дағы тірек құрылыстарымен біріктіреді. Бұл қүрылыстардын. жи-нақтары таратқыш тораптарын қүрады.
Реттегіш құлақтардың екі түрі болады: бір немесе көп проле-тті ашық шлюз-реттегіштер. Бүлар әдетте суды көп мөлшерде жі-беретін және гидравликалық қүламасы аз каналдарда жасала-ды; гидравликалық құламасы мол (0,5 м және одан да көп) суды аз мөлшерде жіберетін құлақты өткелмен қосқан жағдайда, сон-дай-ақ су деңгсйі көп өзгеріп түратын каналдарда жасалады. Ашық реттегіш-қүлақтарды жасау су деңгейінің құламасы шама-лы болған жағдайда ете арзанға түседі, оларды қарау және жөн-деу жұмыстарын жүргізу түтікті қүлақтармен салыстырғанда же-ңілдеу болады.
Үлкен дәрежедегі каналдан кіші дәрежедегі каналға жіберіле-тін судың мөлшерін әдетте жайпақ қалқандар түрінде жасалатын қақпақ-көтергіштер арқылы реттейді. Оларды кетеру және төмен түсіру бүрандалы көтергіштер арқылы, қолмен жасалады. Су жі-беретін қүлақтардың тесіктері кіші канал арқылы судын, тезде-тілген мөлшерін үлкен каналдағы су деңгейінің қалыпты болған-да өткізу үшін және үлкен каналдағы су деңгейінің минималды болғанда судың қалыпты мөлшерін өткізуге есептеледі.
Реттегіш-қүлақтаи ағатын судың жылдамдығы 0,8—1,3 м/с; су ағуының жылдамдығы осы шамада болғанда, суды реттегіш-терден өткізу үшін керек болатын минималды қысым мөлшері 5—15 см болады. Үлкен дәрежедегі каналдардағы тосаптардың барлығы кіілі каиал арқылы танаптарға жіберіліп, сонда шөгіп қалуы үшін су ағызғыш құлақтардың босағасы үлкен дәрежедегі каналдың түбінің деңгейімен бірдей, немесе одан төменірек болуы керек.
Тірек құрылыстары өзініц конструкциясына қарай жайпақ қал-қандары бар шлюз-қүлақтар болып саналады. Осылар аркьілы су ағысын толығынан, немесе жарым-жарты жауып қоятын, яғни оларды тіреудің арқасында каналдағы судың деңгейін керекті ша-мада үстап тұрады. Тірек қүрылыстарын салатын жерді және су деңгейін қанша мөлшерге кетеру керек екендігін каналдағы су деңгейінің бойлау керінісінен аиықтайды. Тірек құрылысынан
197
бүйірдегі реттегішке дейінгі аралық мына формула арқылы анық-талады:
/_
с
бұнда: 20— су деңгейін көтеру мөлшері;
Дһ—(^н және (Зтіп болғандағы су деңгейлерінің айырмашылы-ғы;
і — каналдың еңісі;
Су';қашырту қурылыстары. Каналдағы белгілі мөлшерден ар-тық су мына жағдайларда ағып келеді: Өзенде үлкен су тасқыны болғанда, немесе авария болған жағдайда бас сағалар арқылы каналға белгіленген мөлшерден артық су ағып келгенде; кенеттен жоғарғы жақтағы бүйірдегі реттегіш-құлақтар жабылып қалып, канал арқылы жіберілетін судын. мөлшері көбейіп кеткенде; тө-менгі жақта кенеттен су жіберетін қүлақтар жабылып қалу сал-дарынан каналдағы судың деңгейінің жоғарылап кетуінен; канал-ға басқа заттардың түсіп кетуінің салдарынан, ондағы судың дең-гейінің көтеріліп кетуінен. Жоғарыда көрсетілген барлық жағ-дайларда каналдағы судың деңгейі кетеріліп, суды мезгілінде ағызып жібермесе олар каналдардың қашыларының үстінен ағып, оларды шайып кетеді және жақын жерлерге су жайылып кетеді.
Мүмкін болған деңгейден артьщ суды ағызып жіберетін қүры-лыстарды су қашырту құрылыстары деп атайды. Ал енді канал-дың суын толығынан ағызып жіберетін қүрылыстарды су ағыз-ғыш құлақтар деп атайды.
Су" қашыртқы қүрылыстар каналдың бас жағынан жасалатын-дар, авариялық және оның соңынан жасалатындар болып үшке бөлінеді. Әдетте оларды канал арқылы жіберілетін судың мелше-рінің кебеюіне және оның деңгейінің жоғарылауы өте қауіпті жә-не бас каналдың баурайлардан, немесе топырағы нашар жерлер-ден өтетін бөлігінің аварияға үшырау қаупі бар жерлерге орна-ластырады; жолдардың және әте күрделі қүрылыстардың алдың-ғы жағына орналастырады; (акведуктар, сифондар); тарату то-раптарынан жоғарырақ, канал арқылы жер үстіндегі судың көп мөлшері ағызылатын учаскелерде орналастырылады. Су қашырту қүрылыстары каналдардың бүйіріне жасалатын суағар, немесе сифондар түрінде жасалады. Су қашыртқы қүрылыстары жотасы каналдағы мүмкін болған су деңгейіне тең, немесе одан төменірек (есептеу арқылы) суағар қабырға ретінде жасалады. Ал, суағар жотасынан биік өтетін су автоматтық түрде ақаба каналға ағып, одан әрі тальвегке және су қабылдағышқа ағып кетеді. Суағар-дың жотасының ені канал арқылы жіберілетін судың мүмкін бол-ған максималды мелшерімен, ол арқылы жіберілетін судың. қа-
198
лыпты мөлшерінің арасындағы айырмашылыққа тең су мөлшерін ағызып жібере алатындай болып есептеледі.
Сифонды су қашыртқылар каналдың бүйір қабырғасында жа-салып және олардың тесіктері белгілі деңгейде болғанымен, жиі ластанып қалады және оны жасауда қиынға соғады.
Су ағызып жіберетін қүрылыстар егісті суарған кезде жабы-лып, ал суарып болғаннан кейін ашылып қоятын қақпақты-шлюз-реттегіштер ретінде жасалады.
Қиыстыру құрылыстары. Жалпы каналдардың сумен шайы-лып кетпеуі үшін оларды формула арқылы анықталатын еңістік-тен (і-юп) кӨП болмайтын еңістікпен трассалау керек:
и ^оп (2 /Р /
бұнда: ҮдОП—шаймайтын, мүмкін болған жылдамдық, м/с.
Ал енді еңісі өте үлкен учаскелерде бұл жағдайды орындауға мүмкіншілік болмай қалады, сондықтан әр түрлі қүламалар, су-ды жылдамдатып ағызатын құрылыстар, немесе консольдар жа-сауға тура келеді.
Құлама ■— каналға судың жиналып құлауын қамтамасыз ету үшін жасалған сатылы-гидротехникалық қүрылыс. Қүлаған су энергиясын әлсірету үшін төменгі бьефте арнаулы құдықтар жа-салады. Баурайдың еңісіне және оның ұзындығына қарай құлама-лар бір сатылы және көп сатылы болады. Құлама өте биік және құлайтын су мелшері өте көбірек болған жағдайларда, онда кі-шірек ГЭС құрылысын салуды ойластырған жөн.
Әдетте құламалар бетоннан, темір-бетоннан, кірпішті және тасты қалаудың әр түрлі конструкциясын жасау арқылы салына-ды: сатылы, жартылай сатылы, жабық және консольді түрде жа-салады. Құламалар баурайы тік, немесе су ағуының жылдамдығы мүмкін болған жылдамдықтан көбірек болғандықтан, суды жыл-дамдатып ағызатын құрылыстарды қолдануға болмайтын жарлы жерлерде қолданылады.
Суды жылдамдатып ағызатын құрылыстар — бетоннан, ағаш-тан немесе тастан жасалатын жантайған лоток. Лоток жоғарғы каналмен арнаулу кең ауыздарымен, ал төменгі каналмен арнау-лы тыйыштандыру-құдығы арқылы жалғастырылады. Лотокпен ағатын судың жылдамдығы оны жасайтын материалға мумкін болған жылдамдықтан артық болмауы керек. Лотоктың енісі 0,3-тен көп болмағаны жөн. Ол арқылы жіберілетін судың мөлшері-мен, оның деңгейін реттеу үшін жақтауларға қалпақтар орнаты-лады.
Суды жылдамдатып ағызатын құрылыстардың конструкцияла-
199
ры өзінің көлденең қималарына, баурай көрінісіне, жерге орнала-су және бұдырмақтылығына қарай айырмашылықтары болады.
Құламалармен суды жылдамдатып ағызатын құрылыстар мы-на жағдайларды қамтамасыз етулері керек: каналдың жұмысынын белгіленген режимін, судың каналдармен ондағы кұрылыстарды шаймай ағуьш, конструкциялардың статикалык орнықтылығын жә-не беріктілігін, төменгі бьефке суда қалқып жүрген заттарды өт-кізуін. Бұл құрылыстардың түрімен олардың конструкцияларын техника-экономикалық есептердің нәтижесі арқылы таңдап алады.
Тораптардағы құрылыстар—(дюкер, акведук, лотоктар, түтік-тер) каналдардың табиғи кедергілерімен (сай-сала, езендер) кез-дескен жерлерінен суды өткізу үшін, немесе қолдан жасалған ке-дергілерден (каналдар, жолдар, топырақ үйінділері) суды өткізу
үшін қолданылады.
Дюкер — жолдардың, каналдардың және басқа да қүрылыстар-дын, астына орналасқан су өткізбейтін бетоннаң, темір-бетоннан, асбетоцементтен, немесе болаттан жасалған қысымды труба.
Дюкердің су кіретін және шығатын бөліктерінде тігінен, неме-се жантайтыла жасаған бетонды, немесе темірбетонды қүдықта-ры болады. Қіру жақтаулары торлармен жабдықталады.
Дюкерлер қалыпты су мөлшерін өткізу үшін есептеліп және олардан максималды және минималды су мөлшерін 1,5—4 м/с жылдамдықта өткізу үшін арнаулы жабдықтар орнатылады. (Су ағып шығатын жерде қосымша қарсыластық жағдай жасау, неме-се кіру жақтауының түбін төмендету).
Акведук — каналдағы суды жергілікті төмендеген (сай, жыра, алаптар) жерлерден өткізу үшін колданылатын тіректерге орна-тылған лотоктар. Оларды табиғи төмендеген жерлердің деңгейле-рі каналдардың түбінен 1—20 метр төмен жатқан жағдайларында қолданады. Әдетте акведук максималды су мөлшерін өткізу үшін
есептеледі.
Нөсер суын өткізетін трубалар жер беті суларын өткізу үшін сайлармен жылғаларда кездесетін үймелі топырақта жасалатын каналдардың астынан; төмендеген жолдарды кесіп ететін жолдар-дын, астынан өтеді. Бүл трубаның білігі ағын судың динамикалық білігімен бірдей болуы керек.
Осы трубалар арқылы суару үшін пайдаланылатын суды да
жіберуге болады.
Кейбір тік таулардың жіңішке шығыңқы жерлерін туннелдер
арқылы етуге де болады.
Қүрылыстардың типтерін (дюкер, акведук, лоток) және олар-дың конструкцияларын су қысымының шығынының мүмкін болған мөлшеріне сәйкес, жергілікті топографиялық, климаттық және гидрогеологиялық жағдайларға, өтетін кедергілердің түріне, құры-лысты салу үшін қолданылатын материалдарға қарай техника-экономикалық салыстырулардын, негізінде таңдап алады.
200
Суару ірық-атыз жүйесіне салынатын күрылыстардың қүны каналды алу үшін қазылатын жердің және басқа да жүмыстар-дың құныың 40—60% тең, кейде одан да көп болады.
Каналдрдағы барлық құрылыстарды салу үшін жергілікті ма-гериалдаріы және қүрама темір-бетонды толығынан қолдану ке-рек. Оларкеп жыл бойы жұмыс атқаратындай, жүмысты өте се-німді жәнс оларды көру және жөндеу жұмыстарын жүргізу жеңіл болуы керек. Қерек болған жағдайларда құрылыстардың жүмыс істеп тұрғ;н кезінде кейбір бөлшектерін ауыстыруға мүмкіншілігі болуы кер»к.
Канал-4отоктардағы гидротехникалық құрылыстар. Су ағыз-ғыш құлаі,тар, су белгіштер, қалқалау құрылыстары, сифондар, трубалы ©"келдер, акведуктар, су қашыртқылары.
Бұл қүрылыстардың типтерін таңдап алғанда су деңгейін ав-томатты түрде реттейтін, еңістің мөлшеріне байланыссыз суды орташа авгоматтық жолмен белетіндеріне және есептейтіндеріне кеңіл бәлукерек.
Үйілген топырақтағы, немесе төсеме жабылған каналдардан күлақтар арқылы канал-лотоктарға жіберілген судың мөлшері ав-томатты түрде, немесе су елшегіштер арқылы есептелуі керек.
Еңістің оның өте қиын мөлшерінен кем болған жағдайында, жіберілген судың мөлшерін автоматты түрде есептейтін су бөл-гіштер қолданылады.
Шаруашылық ішіндегі және учаскелік канал-лотоктардың та-райтын жерлерінде қиыстыру қүдықтарын және олардан кейін қолмен жылжытылатын қақпақтар жасалғаны жөн.
Суарғыштарға суды канал-лотоктардың өздерінен тігінен жібе-реді.
^6.9. Судьг тарату мен есепке алуды автоматтандыру және телеме-ханикаландыру
Автоматика мен телемеханика арқылы диспетчерлік пункттен бас сағамен суару жүйесіндегі барлық су белгіштерді басқаруға, қашырылатын судың мөлшерін кемітіп, жүйенің техникалық дең-гейін жоғаірылатуға және пайдалану қызметіндегі жұмыстардың еңбек өнімін арттыруға болады. Гидротехникалық құрылыстар су-ды есепке алатын, жіберілетін судың мөлшерін және деңгейін рет-тейтін автсоматтармен, орталықтан бақылайтын және басқаратын күрамдарміен жабдықталумен бірге, су бөлу жүмыстарын диспет-черлік әдіспен басқару үшін есеп" машиналарын пайдаланады. Су жібергіш ксұлақтар автоматты қақпақтар мен қалқандар, электрлі көтергіште)рмен жабдықталады, бьефтерде су деңгейін тұрақтан-дыратын іқұралдар орналастырылып, каналда қосымша тірек құ-рылыстарьи жасалып, хабарласу және телебасқару сызықтары са-лынады, т. б.
201
Пайдалану қызметтері басқару жүйесінің автоматика және те-лемеханика күралдары жөнге келтіріліп, барлык, су бөлгіштерге су бөлудің программасын тапсырады және жүйені жұмыс істе> қалпында сақтайды, ал каналдағы автоматтандырылған тірек кұ-рылыстары және реттегііхьқұлақтар судың белгіленген мөлшерін өткізеді, бас саға судың керек болғаи мөлшерін адамды қатыс-тырмай-ақ жіберіп тұра алады.
Су:бөлуді автоматты реттеуді үш схема бойынша жүргізеді: жоғары бьефпен, төменгі бьефпен және құрастырылған схема бой-ьшша.
Жоғары бьефпен реттеу. Бұнда су көздерінен су алуды авто-маттандьірған реттегіш арқылы диспетчер реттейді. Үлкен дәре-жедегі каналдарда жасалған автоматтандырылған қалқандар ар-қылы жоғарғы бьефтегі су деңгейінің тұрақты мөлшерін ұстап тұрады және автоматтандырылған, немесе орташа автоматтанды-рылған құлақтар жасалады.
Қалқан құрылыстары каналды екі бьефке бөледі. Бьефтегі су деңгейінің өзгерісі белгілі шамада автоматтандырылған қалқан-дар арқылы сақталады.
Жоғарғы бьефпен реттеу әдісі — ең қарапайым, пайдалы, дәл, сенімді және оперативті.
Төменгі бьефпен реттеу. Бұнда канал басындағы құрылысқа әрбір су бөлгіштен жіберілетін су мөлшері туралы мәліметтер жүйелі түрде келіп тұрады. Осы су мелшерлерін қосу арқылы егіс-тікке жіберілетін судың нақтылы мелшері және оның қандай мөл-шерде каналда фильтрацияға шығын болатыны анықталады.
Су пайдалану үлкен дәрежедегі каналдың бойында қалқан қү-рылыстарын жасау арқылы автоматтандырылады. Бұндай қалқан кұрылыстар төменгі бьефтегі су деңгейінін, тұрақты шамасын ав-томаттандырылған жағдайда үстап тұрады. Бьефтер аралығында тура және кері гидравликалық қатынас болады.
Кейбір шаруашылықтарда су пайдалану мөлшері көбейген жағдайда жоғары орналасқан қалқандар автоматты түрде біртін-деп ашылады және олардың әрқайсысының төменгі бьефінде су деңгейінің белгіленген шамасы ұсталып түрады. Осы процесс бас саға торабына дейін таратылады және суару жүйесіне қосымша керекті су жіберіледі.
Пайдаланылатын судың мелшері кеміген жағдайда автомат-тандырылған қалқандар біртіндеп жабылып, суару жүйесіне жі-берілетін судың мөлшері азаяды.
Қурастырылған схема бойынша реттеу — бұл бір жүйеде жо-ғарғы және төменгі бьефтерде реттеулердің әр түрлі құрастыры-луы.
Жоғарғы бьефте қалқан құрылыстары арқылы реттеу канал-дағы су деңгейін бір қалыпты «БАКУ-1» деп аталатын қүрал ар-қылы бір шамада үстап тұрады.
202
Каналдағы су деңгейі белгіленген мөлшерде болғанда, немесе келіспеушілік болмағанда, келіспеушілік блогі арқылы жүйеге :игналдар берілмейді. Ал су деңгейі төмендесе, немесе белгілі ша-мадан артық жоғарыласа, онда реттеу жабдығына сигналдар бе-)іліп, реверсивті электродвигательдің магниттік жүргізу жабдығы <үмыска қосылып, қалқан төменге немесе жоғарыға келіспеуші-лік блогі сигнал беруді тоқтатқанша көтеріледі (түсіріледі).
Бүйірдегі су ағызғыш қүлақтар. Қасына су өлшегіштер қойыл-ған қүлақтардан ағатын судың мелшерін автоматтық түрде када-ғалау және реттеу үшін «Ташкент» деп аталатын жүйені қолдана-ды. Бұл жүйе мына қүралдардан: су мөлшерін анықтайтын дат-чиктерден, бүрылу бүрышының релесінен, реттегіш жабдықтан, жіберілетін су мөлшерін кадағалау үшін реттегішті қондыруды телеқайта жасаушыдан тұрады.
Реверсивтік электродвигатель сигнал бойынша калпақты су өлшегіш қасына қойылған ДРС-66 құралы арқылы қажетті су мөлшерін жіберу үшін төмен түсіреді, немесе жоғары көтереді.
6.10. Жабық және құрастырылған суару жүйесі
Жабық суару жүйесінде су кысымды түрде, трубопроводтар арқылы тасылады. Суды трубопроводтарға жіберу әдісіне қарай, олар екі үлгіге бөлінеді. 1) Жабық жүйеге суды механизмдер ар-қылы жіберу: 2) Өздігінен-қысыммен ағатын толығынан жабық, немесе қүрастырылған жүйе аркылы.
Жабық суару жүйесі судын. қысымына қарай жеткіліксіз қы-сымды (суды жақынға шашырататын машиналар үшін) және қы-сымы өте жоғарылар (суды алысқа шашырату) болады.
Суды механизмдер арқылы жіберетін жабық жүйе элементте-рінің құрамына мыналар жатады:
суару көздері;
насос станциясы;
суды суару көздерінен таратқыш трубопроводтарға дейін
тасыйтын бас трубопроводтар, немесе шаруашылық (ХТ) трубо-
проводтар, суды учаскелік трубопроводтарға (УТ) жіберетін әр
дәрежедегі таратқыш трубопроводтар (РТ), суды жаңбырлатқыш
және суарғыш машиналарға жіберетін учаскелік трубопроводтар
жабық жүйесі;
жаңбырлатқыш және суарғыш машиналар, жылжымалы су-
арғыштар;
реттеуші су өлшегіш және тиек арматура.сы;
трубопроводтарды каналдардан, жолдардйн, сай-салалар-
дан еткізетін құрылыстар;
су қашыртатын жабдықтар және суды сыртқа ағызып жі-
беретін каналдар.
203
Насос станциялары арқылы су көздерінен су жер астындағы қысым трубопроводтарына жіберіліп, олардан гидранттар арқылы жер бетіне көтеріледі және «Фрегат», «Волжанка» және басқа да жаңбырлатқыш машиналарға жіберіледі, немесе суару трубопро-водтары арқылы танапқа таратылады.
Жабық жүйелер судың фильтрациялық шығынын болдырмау үшін, суару жүйесінің К.П.Д.-сін жоғарлату және суару жұмыс-тарымдағы еңбек өнімін арттыру үшін, сондай-ақ оларды авто-маттандыру және теледидар аркылы басқару үшін қолданылады.
Жабық жүйеге суды механизмдер аркылы жіберу су көздерін-дегі су'деңгейінің суарылатын жерден төмен болған жағдайда, не-месе суарылатын танаптың еңісі оларды судын, өздігімен ағызып суарғанда 0,002—0,003-тен кем болғанда және қысымы жеткілік-сіз жүйеден жаңбырлатып суарғанда еңістін, шамасынын. 0,010— 0,015-ке тең болған жағдайында колданылады. Басқа жағдайлар-да судың трубаларға өздігінен ағып, және одан әрі табиғи кысым арқылы өздігінен ағатын жабық жүйесін қолдану керек. Жабык жүйелерді 1 га жерде жасау үшін өте көп труба керек болады, оны кеміту үшін қысым трубопроводтар мен ашық каналдардан, неме-се лотоктардан қүралған қүрастырылған жүйені қолданады.
Жабық трубопроводтар мен ашық каналдарды үйлестіру жер-гілікті жер жағдайына және техника-экономикалық көрсеткіштер-ге байланысты болады. Тәжірибеде су бас сағадан шаруашылык-қа дейін трубалар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішінде ашык жүйе каналдары және трубопроводтар түрінде жасалатын жүйе-лер көбірек қолданылады. Немесе, бас сағадан су шаруашылық-Ка дейін ашық каналдар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішін-дегі жүйе жабық болады.
Суарудың жабык, жүйесі тұракты және жылжымалы болады, мысалы жаңбырлатып суару үшін қолданылатын жылжымалы суару жинақтары.
Жабық жүйенің жақсы жақтары мен кемшіліктері. Жабық жүйенің жақсы жақтарына мыналар жатады: фильтрацияға және буланатын су щығынының болмағандығынан К.П.Д-ні 0,98—0,99 дейін жоғарылату; суды тиімді пайдалану; барлық жерді ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру үшін пайдалану; топырақ өңдей-тін машиналар мен жабдықтарды пайдалану жағдайының жақса-рылуы; жер бедерінің күрделі болған жағдайларында танаптарға су таратудың жеңілдеуі, сушылардың еңбек енімінің артуы; 1 га жердегі арық-атыз жүйесінің үзындығының кемуі және т. б. Оньщ үстіне табиғи қысымды жүйеде судың өздігінен ағуына, электр куатын алуға және суару техникасын автоматтандыруға болады. Жабық жүйелер суармалы жерлерде ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау жұмыстарын рационалдауға мүмкіндік жасайды.
Жабық жүйенің елеулі кемшіліктеріне оларды салу үшін қү-рылыс материалдарының өте көп мөлшерде жұмсалынуы, әсіресе
204
асбестцементті, темір-бетонды және болаттан жасалатын трубалар
(геУгар жерге 80—85 м).
Ірубопроводтарды трассалаудың негіздері. Трубопроводтардың жерге орналасуын мына талаптарды еске ала отырып жобалайды:
—\ оларды салу және трубопроводтарды және трасса бойында-ғы қүрылыстарды пайдалану үшін жыл бойы жүмсалатын қаржы өте аз болуы керек;
трубопроводтардың темір және тас жолдармен, сай-салалар-
мен және басқа да кедергілермен қыйылысуы мүмкіндігінше аз
болуы керек;
трасса бойында топырағы шөгетін және трубопроводтардың
еңіссіз орналастырылған жерлері болмауы керек;
төмендеген жерлерден судың ағып кетуін, ал жоғарылаған
жерлерден ауаның шығуын қамтамасыз ету керек.
қырын көрінісі бойынша үлкен өзгерістер жасалмауы ке-
рек, өйткені бұндай жағдайларда олардың табандарында және
трубопроводтарда қысым көбейіп, оларды қабылдау үшін арнау-
лы тірек жасау керек болады.
Қырын көрінісінде үлкен өзгерістер болған жағдайда, сол ез-геріс жерлерінде пар және ауа көбірек жиналудың салдарынан трубопроводтардын, су өткізу мүмкіншілігі азаяды және трубопро-водтардың жіктерімен олардың өздерінде бұзып кететін гидравли-калық соққылар пайда болады.
Жабық суару жүйесі елді сумен жабдықтау үшін қолданыла-тын болса, онда олар санитарлық нормаларға да сәйкес болуы ке-рек.
Трубопроводтардың жерге орналастырылуы белгіленген суару техникасының талаптарына сәйкес болуы керек. Жер бетінін, бе-деріне қарай трубопроводтарды жерге орналастырудың екі схема-сы бар:
Бірінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал го-ризонталдарға сүйір бұрыштанып трассаланады. Бірінші Дәреже-дегі тараткыштар оған еңістің ең үлкен мелшерімен орналасты-рылып, негізінде горизонтальдарға перпендикуляр, ал екінщі дә-режедегі таратқыш — трубопроводтар горизонтальдардың бойымен орналастырылады.
Екінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал ен. үлкен еңістікпен трассаланады. Бірінші кезектегі таратқыш — трубопроводтар олардан горизонтальдар бойымен бүрылып, ал екінші кезектегі таратқыштар немесе учаскелік таратқыштар — ең үлкен еңіспен трассаланады.
Ең үлкен еңістікпен жүргізілетін және жіберілетін суының мөлшері ете мол каналдар мен трубопроводтарда кіші ГЭС құры-лыстарын салуға болады. Учаскелік трубопроводтар тігінен бір-бі-ріне параллельді болып және таратқыш трубопроводтан тік бү-рышпен, немесе 90° жуық бүрышпен бүрылатын болып жобаланады. Екі учаскелік трубопроводтардэің қатар аралығы 1 км-ден кем болмайды, тек жер бетінің бедері өте күрделі болғанда 0,5 км шамасында болады. Гидранттардан суды жаңбырлатқыш маіхгина-ларға жіберу үшін қосымша жылжымалы трубопроводтар, н0месе арнаулы қосқыш жабдықтары қолданылады.
Учаскелік трубопроводтардың ұзындығы мен диаметрін олар-дың ұзақ уақыт бойы жұмыс істейііндей етіп белгілейді. Учаске-лік таратқыштардағы гидранттардық қатар аралықтарын жанбыр-латқьіш машиналардың сипаттамасына және суару технологиясы-на сәйкес белгілейді.
ЖҚбық суару жүйесі, негізінен тұйық және кейбір төтенше жағ-дайларда-айналмалы болады: жүйенің үлгісін таңдап алуды тех-ника-экономикалық есептермен дәлелдейді.
Суды жер бетіне шығару үшін трубопроводтарда гидранттар орналастырылады. Егістікті бороздалап суарғанда гидранттағы су қысымы 0,5—1,0 м шамасында болып, ал жаңбырлатып суар-ғанда жаңбырлатқыш машиналар саптамасында керекті қысымды қамтамасыз етуі керек.
Қысқа сақтар алдында трубалардан суды ағызып жіберу үшіи, жөндеу жүмыстарын және трубадағы тосаптарды шаю үшін тру-бопроводтың төмендеген жерлеріне құлақтар қойыЛады, және со-лар арқылы су қашыртқы каналдарға ағызылып жіберіледі.
Судың қысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде, табиғи еңіс судың ағуын және оның керекті қысыммен жер бетіне көте-рілуін қамтамасыз етуі керек.
Трубопроводтар арқылы жіберілетін судың есепті мөлшері су-арылатын жердін. нақты (сонт ) көлеміне және гидромодуль графи-гінің ең көп ординатына (ц) сәйкес анықталады: р = ц-а)1іт. Судың бүл мөлшері трубопроводта бір мезгілде жұмыс жасайтын жаң-бырлатқыш машиналардың шашырататын суының мелшерімен үй-лестіріледі.
Учаскелік трубопровод арқылы жіберілетін судың мөлшері он-дағы бір мезгілде жүмыс істейтін гидранттардың, немесе жаңбыр-латқыштардың шашырататын суларының қосындысына тең бола-ды. Үлкен кезектегі трубопроводтар аркылы жіберілетін судың мөлшері кіші кезектегі трубопроводтардың жіберетін суларының мелшерінің қосындысына тең.
Бұнда олардың Қ.П.Д.-сы 0,98—0,99-ке тең деп қабылданады'.
Су ағуының есептелген жылдамдығы. Өз кысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде трубалардың диаметрлері максималды жылдамдылыққа есептеледі. Дегенмен гидравликалық соққылар-дың болмауы үшін (мысалы ысырманы жапқанда), судың макси-малды жылдамдығы 2,5—3 м/с-тан көп болмағаны жен.
Судың ағуының минималды жылдамдығы оның тосаптану жыл-дамдығынан көп болып, тазартылған сулар үшін 0,7—0,8 м/с және құҚамында құм тосаптары бар сулар үшін—0,90—1,60 м/с бо-
ладң.
Суды механикалық әдіспен жібергенде жылдамдықтың ең қо-лайльХмөлшері 1 — 1,2 м/с болып, онда жүйені салу және оны пай-далану\үшін жүмсалатын қаржының мөлшері өте аз болады.
Труааның диаметрі мына формула арқылы анықталады:
бүнда: Рбр— трубаның есептелген қимасы арқылы жіберілетін судың брутто мөлшері, м3/с;
V— су жылдамдығының ен, қолайлы мөлшері, м/с;
1 және й—трубаның ұзындығы және диаметрі, м;
һ — су кысымының шығыны, м;
А, және £— труба үзындығы бойынша және жергілікті қарсы-лық коэффициенті.
Труба диаметрінің экономикалық жағынан ең қолайлы мөлше-рі шамамен график арқылы анықталады, ал дәлдеу мөлшері бір-неше диаметрлер үшін смета-финанс есептерімен құрылыстық (с) және пайдалану (з) құнын анықтау арқылы табылады.
Су қысымын есептеу. Суды өздігінен ағызып суарғанда гид-ранттың соңындағы калдық су қысымының мөлшері суды трубо-проводтарға, солқылдақ жеңге жіберу үшін қажет болатын қы-сымға тең болуы керек. Ал егістікті жаңбырлатып суарғанда ол саптамада қажет болған кысымды камтамасыз етуі керек.
Егерде нақтылы қысым мелшері (Нфак) керек болған қалдық қысымнан кем болса (Нп), онда жетіспейтін қысым (Нп-Нфап) насос станциялары арқылы жасалады. Ал нақтылы қалдық қысым қажет болатьш қысымға тең немесе одан артық болған жағдайда, насос станциясының керегі болмайды және жабық жүйе табиғи қысыммен жүмыс істейді.
Жабық жүйені суды өте мол сіңіретін және шөгіп қалатын то-пыракты, топографиялық жағдайлары ете күрделі жерлерде, ыза судың деңгейі биігірек және сумен тапшы жерлерде қолдану ете тиімді болады.
6.11. Суармалы жерлердегі жолдар және орман алқаптары
Суару жүйесінің шекарасында жолдардың төрт түрін жасай-ды:
— шаруашылықтарды аудан орталықтарымен, темір жол ста»-цияларымен, пристандармен және т. б. байланыстыратын шаруа-шылық аралық жолдар;
Орта Азия республикаларында, әдетте ағаштардың төменгі турлерін отырғызады: ақ пирамидальды терк, тұт, өрік, ақ ака-ция, шие, алмұрт, алма, грек жаңғағы; бұтаіардан — ырғай.
ЖЕР СУАРУ ЖӘНЕ СУЛАІДЫРУ ҮШІН ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН СУ КӨЗДЕРІ
7.1. Жер суару және суландыру ушін пайдаданылатын су көзде-рінің турлері
Жер суару және суландыру үшін өзінің тэбиғи жағдайындағы
және реттелген өзендер пайдаланылады; Вдтабандар және су
қоймаларына жергілікті жер бетінен ағьщ кеіетін су; шахталы құ-
дықтардан, скважиналардан көтерілетін жәке каптаждық қүры-
лыстарға жиналатын сулар пайдаланылады. '
Сондай-ақ суару үшін тұрмыстық, өндірістік және олардың араласқан сарқынды суларын, суару жүйесіцен ағып кететін су-ларды пайдалануға болады..
Су көздерінің алдына қойылатын талаптар: олардың суы ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға жарайтындай болып, ал сулан-дырғанда —тұрмыстық және шаруашылық кажеттерді қамтама-сыз етуі керек; су көздеріндегі судың қоры барлық мезгілде және толығынан су қажеттігін қамтамасыз етуі керек; су кездері суа-рылатын жерлерге жақынырақ және судың өздігінен ағуын қам-тамасыз ету ушін суарылатын жерден жоғарырақ орналасуы ке-
Суару және суландыру жүйелерін жобалағанда есептелетін деңгейшщ, одан жұмсалатын судың мөлшерінің, ылайлығыныц ерекше жыл үшін су жинағыш келемін және су кездеріндегі су және минералдану сипаттамаларын, арнаның беріктігін сондай-ақ оның гидрогеологиясын және топографиясын білу керек Осы сипаттамаларды біле отырып мына керсеткіштерді анықтау-ға болады: су көзшен суаруға болатын жердің көлемін су көзі-шң режимш реттеудщ керектігін, су тазарту қажеттігін, бас саға және суарылатын жерлерге суды жіберу схемаліарын.
Су көздері суарылатын жерлерді барлық адаусымда сумен то-лығынан қамтамасыз етуі керек. Егерде кейбірі кездерде су көзде-ршен жіберілетін судың мөлшері суаруға қажетг судың мөлшерінен аз болса, онда су көздерінің режимі суару релкимдерімен келісті-ріледі. Ол мынадай жолдармен жасалады:
1) су көздерін реттеу арқылы; 2) ауыл шаіруашылық дақыл-дарын суару режимін су көздері режиміне бейіімдеу; бұндай жағ-дайда каналдардағы су шығынын кемітіп, жаліпы суаруға жұмса-латын судың мөлшерін кемітеді, аз нормаларміен суару және қа-шыртқы суды болдырмау, жабық жүйені және > суарудың жаңбыр-
210
лату еіісін қолдану, су пайдалану жоспарын орындау, суды көп жұмсаітын дақылдардың келемін азайту; 3) суару көздері режи-мін жае.суару жүйесі жұмысының режимін бір мезгілде өзгерту. Су сөзі режимін реттеу. Су қоймалары, немесе резервуарлар арқыл,і су көздерінен жұмсалатын судың мәлшерін уақыт ішінде қолдағ өзгертуді су көзінің режимін реттеу деп атайды. Су кой-маларіша, резервуарларға судын, жиналу ұзақтығына және олар-ды гшдалану жағдайына қарай су көздерін реттеудің тәуліктік, аптальқ, маусымдық (немесе жылдық), көпжылдық және аралас
түрлері болады.
Тәуліктік реттеу. Бұл әдіс жер асты суларын пайдаланғанда түнгі уақыттарда суды резервуарларға жіберіп, ал күндіз суару, немесе сумен жабдықтау үшін пайдаланады. Бұнда пайда-ланылітын сумөлшері (цр) резервуарға қүйылатын судың мөлше-рінен цн ) көп болады.
Ма/сымдық жэне жылдық реттеу ағып келетін суды жыл бойы қайта бөлу негізінде жасалады. Ол үшін өзен арнасында, немесе сайларда плотина құрылысы салынады және жасалған реттегіш су қоймасына ағып келетів су толығынан, немесе тасқын суының бірсыпыра белігі тоқтатылып, кейіннен ол суару ушін пайдаланы-
лады.
Ағатын суды маусымдық реттеу оның жыл бойы пайдаланыла-тын мөлшерінің жыл бойы жыйналатын судың есепті қамтамасыз етілген мөлшерінен аз болғанда қолданады.
Ал енді нақтылы пайдаланылатын судың мөлшері жыл бойы жиналатын судың, мөлшерінен көп болғанда көпжылдық реттеу ұйымдастырылыц, оны суы көп жылдары су қоймаларына жинап, суы аз жылдары суару және суландыру үшін пайдаланады.
Ағатын суды маусымдық реттегенде су қоймасының аумағы ағатын судың көпжылдық орта мөлшерінің 20—70 процентіне, ал көпжылдық реттеулерде—120—170 процентіне тен, болады. Жал-,, пы ағатын суды суару және суландыру үшін реттеуді электр энер-гиясың алу үшін жүргізілетін реттеулермен бірге жасаған өте ти-імді болады.
Су көзінің режимін реттеу толық, немесе орташа болады. То-лық ріеттегенде барлық суды су қоймасына жинап, одан судың ешқандай мөлшері ағызылмайды. Ал орташа реттегенде судың біраз (белігі су қоймасынан ағызылып жіберіледі.
Реттегіш су қоймасын өзен арнасына және өзен суы канал ар-қылы жеткізілетін жағдайда одан сырттау жерде салады. Су суару каналына су қоймасынан, немесе өзен мен су қоймасынан бір мезгілде жіберіледі, немесе суы су коймаларынан жеткізгіш канал/дар арқылы көбейтілетін әзендерден жіберіледі. Өзен арна-сына оэрналасқан су қоймаларына барлық өзен тосаптары қүйы-лады; ал өзеннен сырттау жерге орналасқан су қоймаларына су жеткіззетін каналдар арқылы өзен тосаптарының аздаған бөлігі ғана құйылатындығынан олар кемірек тослітанады. Реттеу су қоймаларын жазғытұрым ағатын сулармен >әне жанасып жатқан су жинағыштардың суымен де, жеткізгіш іаналдар арқылы да толтыруға болады.
7.2. Бас саға қүрылыстары
Бас саға құрылыстарының міндеттері жәіе оларға қойылатын талаптар. Бас саға құрылыстары өзендерден (немесе су қоймала-рынан) бас каналдарға суды жіберу үшін салынады. Әдетте бас саға құрылыстары көбінесе плотиналармеі, тұндырғыштармен, өзен реттеу құрылыстарымен, ГЭС және т. б. бірге салынады. Осы құрылыстардың комплексін бас саға құрьшістарының гидротех-никалық торапты, немесе бас гидроторапты деп атайды.
Суару жүйесінің бас саға құрылыстары геменгі талаптарды орындаулары керек:
су көздеріндегі су деңгейінің өзгерулеріне қарамастан бас
каналға су пайдаланудың графигіне сәйкес және қажет болған
мөлшерде жіберіп тұру;
каналдарға езен суымен бірге құмдақ және қиыршық тас-
ты тосаптарды, қалқып жүрген заттарды, мұзды жібермеу және
каналға суда жүзген заттардың өтуін кеміту;
тасқын және несер суларын кедергісіз өткізу;
керек болған жағдайда кеме жүргізу, балық аулау, энер-
гетика, сал ағызу талаптарын орындау, құрылыс арқылы жібері-
летін судың мәлшерін өлшеу;
каналға су жіберуді тоқтатпай-ақ жөндеу жүмыстарын жүр-
гізуді қамтамасыз ету;
олар берік, көп жыл бойы қызмет атқаратындай, арзан,
пайдалануға сенімді және конструкциялары қарапайым болуЬі
керек.
Бас саға құрыльғстарының турі. Бас каналдарға өзендерден судың ездігінен қүйылғанында бас саға құрыліыстарынын, екі түрі болады: плотинасыз және плотиналы.
Плотинасыз бас сағаны өзендегі судың дещгейі бос канал ар-қылы тездетілген су мөлшерін жібергендегі дещгейінен 10—12 сан-тиметрге артығырақ болып, бас саға коэффициентінің мелшері 0,2 ден көп болмағанда (каналға жіберілетін 'судың өзеннен аға-тын судың мелшеріне қатынасы) және канал (салу үшін қолайлы жағдайлар болғанда қолданады. Сондай-ақ плютинасыз бас саға-лар езендегі су деңгейінің каналдағы су деңгейіінен бірсыпыра ке-мірек болғанында да қолданылады. Бүл жағдаійлар таудағы және тау бөктеріндегі өзендерде плотина құрылысыні салмай-ақ су дең-гейін қашылар және шпоралар арқылы реттеугге болатын жерлер-де қолданылады.
212
Плотиналы бас сағаны қолданғанда өзен арнасы плотинамен калқа;анып, ондағы су деңгейі көтеріледі және бас каналға су реттегіц арқылы өздігімен ағады. Плотиналы бас сағалар алатын судын, «өлшері 20% болғанда және су деңгейін көтеру керек бол-ғанда, ағатын суды реттеуге, суды өзеннің екі жағасынан алу ке-рек боіғанда, кеме жүргізу және электр қуатын алу керек болған жағдаіларда колданылады.
Плотинасыз бас сағалар тұндырғыштары бар және оларсыз
боладь.
Тұндырғышы жок плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады: шлюздглмеген бас саға — бас жағында ешқандай құрылыстары жоқ, аэнасы топырақта өтетін ашық канал;
— илюзделген бас саға — басында шлюз-реттегіші бар ашық
Канал;
— лпорлы, бас жағында шлюз-реттегіші бар бас саға.
Тұңдырғышы бар плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады:
аяқ жағында шлюз-реттегіші және ұзындығы 2—5 км тұн-
дырғьшы бар бас саға;
5ас жағында шлюзі және ұзындығы 5 км тұндырғышы бар
бас саға. Бұл түндырғыштың сонында шайатын тесіктері бар
шлюз-реттегіш салынады;
ұзындығы 2,0—2,5 км және 3—4 тұндырғыштары бар көп
басты бас сағалар. Бұл тұндырғыштардық соңында шайатын те-
сіктері бар шлюз-реттегіш салынады.
Шлюзденбеген плотинасыз бас саға өзінің құрылысы жағынан карапайым болғанымен, оның мынадай кемшіліктері бар: канал-ға жіберілетін судын. және тосаптардың мөлшері реттелмейді жә-не олар толығынан өзен режиміне байланысты болады; канал ар-қылы жіберілетін судың мөлшері, өзенмен салыстырғанда аз болғандықтан оның бас жағы тезірек тосаптанып, олар арқылы жіберілетін судың мөлшері 50—70% кемиді; арнасы берік емес өзенде:рден тура тартылған каналдардын, бағыты өзгереді және олардьщ бас жағы бір маусым ішінде 100 м, кейде одан да көп шамаға төмен түсіп кетеді; бас сағаның коэффициентінің аз болуы (0,10—0,15-тен де кем); қазіргі уақытта плотинасыз бас сағаларды жобал.ағанда шлюз-реттегіштер жасауды ескереді.
Шліюзденген бас саға су көздерінен суды бас каналдарға жібе-руді ріеттейді. Шлюз-реттегіштердің босағасы өзендегі судың дең-гейініщ ең кем болған шамасында болған жағдайдың өзінде де каналғға су өздігінен ағатындай болып жасалады. Бас саға коэф-фициеінті 0,10—0,25-ке тең болады. Каналға сумен бірге ағып ке-тетін чтосаптарды кеміту үшін оған жіберілетін суды қалқаннын астынган алмай, шандорлар арқылы жібереді.
Плотиналы бас сағалар. Суару үшін қолданылатын төмен қы-сымдьи плотиналы бас сағалар тораптары өздерінің формаларьша,конструкцияларына және өзеннен су алатын бағытына қарай әр түрлі болады. Өзен учаскелерінде эрналасатын жеріне қарай олар таудағы, тау бөктеріндегі және жазықтықтағыларға бөлінеді.
Таудағы бас сағалар еңісі өте үлкен, тосаптары мен асылған заттары өте көп өзендерде жасалгды. Өзен арнасы су қабылдай-тын жантайған темір торлы галереясы бар, аса биік емес, үстінен су ағызылатын плотина арқылы жабылады. Ірі тосаптар темір торлардың устімен төменгі бьефке домалап, ал ұсақ тосаптар сумен бірге тордан төмен құлап, су қабылдайтын галереяға түсіп, одан әрі қарай шайылу тесіктері арқылы төменгі бьефке жібері-леді. Сөйтіп, алдын ала тосаптардан тазартылған су тұндырғыш-тарға түседі. Бұнда су ілінген тосаптардан тазартылып, одан әрі каналға ағызылады. Түндырғыштардан тосаптар қашыртқылары арқылы шайылып кетеді.
Тау беткейлеріндегі және жазықтық жерлердегі бас саға то-раптары төмендегідей болады: шайылатын калтасыз, шайылатын қалта-тұндырғышты, қалталардан суды қабаттап жіберетін тұн-дырғышты және төменгі шайғыштары бар бас сағалар. Плотина-лы бас сағалар олардың плотинасыз түріне қарағанда өте жақсы, өйткені бас каналға жіберілетін судың мөлшерін су пайдаланудын. графигіне сәйкес реттейді, каналдарға тосаптарды жібермейді су-ару және суландыру жұмыстарын ұйымдастыруға толығынан мүм-кіншілік туғызады. Плотиналы бас сағаны өзеннің түбі мен жаға-лары аз шайылатын және оның арнасы берік учаскелерінде жа-саған жөн.
7.3. Суару каналдарын тосаптанудан қорғау
Суармалы егіншілік жағдайында суару каналдарын тосапта-нудан қорғап қалудың ете үлкен маңызы бар. Каналдардың то-саптануы олар арқылы жіберілетін судың мөлшерін кемітеді және оларды тазалау үшін көп қаражат пен еңбек жұмсалады. Сондық-тан бас каналдарға тосаптар жібермеудің барлық шараларын қолдану керек. Ол үшін:
— бас сағаларды өзеннің шайылмайтын, иілген, шлюзге түпкі
тосаптардың аз түсетін жағасына орналастыру керек;
—_ бас сағалар мен каналдардың білігі каналға тосаптар аз түсетіндей болыл, өзен білігіне сүйір бүрышпен орналастырыла-ды;
суды каналға ағызар алдында, оларға түпкі тосаптарды жі-
бермейтін биіктігі 0,5—0,8 метрлік босаға реттегіштер қойылады;
реттегіштердің алдында «Г» әрпіне ұқсаған, түпкі тосап-
тарды қашыртқыларға бұрып жіберетін лотоктар қойылады;
реттегіштер алдында М. В. Потаповтың қалқандары, немесе
жүмырланған шпорлар арқылы судың көлденең ағысын жасайды
және судың жоғарғы таза бөлігһ каналға жіберіп, ал оның төмен-гі лайлы белігін қашыртқыға жібереді;
су бас реттегішке ағызьиар алдында арнаулы қалталарда
тазаланып, олардағы шөгінділерді гидравликалық шаю арқылы
тазалап, қашыртқыларға жібереці;
суды бас каналдьщ бас жіғына жасалатын тұндырғыштарда
тазалап, тосаптарды гидравликілық немесе механикалық әдіспен
шығарып тастайды.
Қаналдарды тосаптанудан қорғау үшін оларды танаптарға ағызып жібере алатындай еңісіікпен жасау керек. Тосаптар ка-налдарда жасалатын тұндырғыіатарда шөгіндіріліп, олар қолмен, механикалық және гидравликалзіқ әдіспен тазартылады.
Тұндырғыштар: түндырғыштір деп белгілі фракциялы асыл-малы тосаптарды шөгіндіру жәке оны айдап шығу үшін қолданы-латын гидротехникалық құрылысты айтады. Суды тұндырғыштар-да тазалау арқылы суару каналдарын тосаптанудан сақтайды. Әдетте тұндырғыштар судын, лайлығы суару каналдарының су та-су мүмкіншілігінен артығырақ болған жағдайларда жасалады, және олар тосаптарды шайып әкететіндей кылып бас саға қүры-лысымен бірге плотина торабына орналастырады. Ал каналдарда түндырғыштар салу, бас тораб тұндырғыштарындағы тосаптарды шайьт тазарту жергілікті жерлердің жағдайларына карай қиын-дау болғанда қолданылады (қысымсыз бас саға). Оларды бас каналдың бас жағына; бедері жағынан түндырғыштарды шайып тазалау қолайлы болатын учаскелерде; қүммен тосаптануы қау-ыпты сифондардың, дюкерлердің, акведуктардың алдында жасайды.
Тұндырғыштар тосапты оқтын-октын және үзіліссіз шайып тұратындарға, гидравликалық және механикалық әдіспен ай-дап шығаратындарға бөлінеді. Өздерінің конструкцияларына қа-рай тұндырғыштар каналдарға жүйелі және параллельді қосыла-тын бір камералы, екі камералы және кеп камералы болады. Бір камералы түндырғыштарды шайғанда каналдар жүмыс істемейді; екі камералы түндырғышта бір камера жұмыс істегенде, екінші камера шайылады; көп камералы тұндырғыштарда бір камера шайылады да, қалғандары жұмыс істейді.
Оқтын-оқтын шайылатын түндырғыштардын, камераларының ені 5—7 м, ұзындығы 15—20 м, тереңдігі —4—6 м, түбінің еңісі 0,02—0,005 шамасында болады. Камераны шаю мерзімі 0,5—1,0 сағат және оның тосаптану мерзімі 1—5 күн шамасында болады. Шаю тесіктері оның түбіне жақын жасалып, олардын, ені камера-ның енінен 1,5—2 есе кем болады.
Түндырғыштарды есептеу, (судын. есепті лайлығын анықтаудаи және оған кірер және одан шығар алдындағы судың асылған то-саптарынын, құрамын анықтау^дан тұрады; тұндырғыштардың өл-шемдерімен онда шөгетін тосаттардың аумағын есептеу; гйдравликалық шаюды есептеу; механизядер паркінін, қуатын анықтау, топырақ үйінді шаруашылығын үйымдастыру және ұлпаиы. тасу-ды есептеуден тұрады.
7.4. Жер асты суларымен суару
Жер асты суларьшың классификациясы. А. М. Овчинниковтын классификациясьша сәйкес жер асты суларына топырақтын суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар (верховодко), ыза сула.р және артезиан сулары жатады.
Топьірактың суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар лин-залармен суды аз сіңіретін жыныстардың қатпарларына жауын, жер беті және суару суларынын, сарқылуынан пайда болады.
Ыза сулар жер бетінен кейінгі су өткізбейтін немесе оны нашар өткізетін қабатқа орналасады. Бұл қабаттың жоғарғы беті бос бо-лады, яғғш оның бетінін. қысымы атмосфера қысымына тең бола-
ды.
Артезиан сулары топырақтың екі су өткізбейтін қабатынын. арасындағы су өткізгіш қабатқа орналасып, ондағы барлық бос орындарды толтырады және қысым жағдайында болады. Сондық-тан артезиан скважиналарындағы судың деңгейі оны -ашкан бел-гіден жоғары кетеріледі және олар көбінесе жер бетінен де жоға-ры көтеріледі. Соңғы жағдайда скважиналардан су фонтандап шашыратылады. Әдетте, егістіктерді суару үшін ыза сулар мен артезиан сулары пайдаланылады.
Жер асты суларының сапасы. Олардың физикалық қасиеттері-мен (температурасы, түрі, мөлдірлігі, дәмі, иісі, электр өткізгіш-тігі жә-не радиоактивтілігі) химиялық қүрамымен (жалпы мине-ралдан, Са, М§, Ыа, СІ, ЗО4, НСО3 иондарының мөлшёрі, судың рН реакциясы, түздың көп болуы, агрессиялығы, оларда темірдің, коллоидтардың, газдардың, микрокомпоненттердің болуы), орга-никалық заттардың мелшері және бактериологиялық құрамымен
сипатталады.
Дақылдарды суару үшін судың температурасы 14—17°С дан
кем болмауы кегек.
Минералдануының жалпы мелшеріне қарай жер асты сула-рын тұщы (1 г/л дейін), минералдануы төмендеу (1—3 г/л); ащылау (3—Ю г/л), ащы (10—25 г/л), ете ащы (25—50 г/л) және түзды (50 г/л дан кебірек) суларға бөледі.
Химиялық таза су бейтарап болады, оған рН-7-ге тең болғаны сәйкес. Егер рН<7 болса су қышқыл, ал рН>7 болса су сілтілі, ал рН>9 болғанда жоғары сілтілі болады.
Суаруға пайдаланылатын су өзінің химиялық құрамыңа қарай өсімдіктер үшін физиологиялық . жағынан қолайлы болуы керек және топырақты сорландырмайтындай, сортаңдандырмайтындай болуы керек. Судың химияльқ қүрамын анализдер жүргізу арқы-лы анықтайды. Судың суаруа жарайтындығын қүрғақ қалдық-тың мөлшеріне, натрийдің мэлшеріне және оның кальций және мапшймен байланысы және сһтілігіне карай анықтайдыКос-тяков бойынша суару үшін қфғақ қалдығы 1—1,5 г/л ге тең сулар жарамды болып саналады.
қаупы эквивалентпк. иаг.„иныс (^а- -г^1й /м болғанда туады. Бүнда С —судың қүрғақ қалдығы, г/л есебімеи (И. Н. Антипов — Қаратаев арқылы). Су қүрамында сода болған жағдайда, оның жартысына куығы бірінші жылдары суарған мер-зімнің өзінде топырақка сіқіп кетеді. Сондықтан күрамында сода бар суларды жақсарту үшін оған гипс қосады.
Құрамындағы натрий қауіпсіз мөлшерде болғанда минерализа-циясы төмендеу (1—3 г/л) суларды шайып суару режимін қолдан-ғанда және дренаждардың чардымды болған жағдайында пайда-
лануға болады.
Түщы су жеткіліксіз бслғанда, ащы суды түщыландырады.
Оның мынадай әдістері бар:
термикалық және ме>.аникалық әдістермен тазарту;
күннің кезі арқылы тазарту; мембрандық процестер; мүзда-
ту; иондық алмасу және т. б.
Жер асты суларын суару үшін пайдалану. Қазіргі уақытта жер асты суларын суару үшін пайдалану кеңінен тараған. Әсіресе бүл жұмыстар Қырымда, Оңтүстік Украинада, Молдовода, Әзірбай-жанда, Арменияда және Түрікменияда жақсы үйымдастырылған. Соңғы жылдары жер асты суларын пайдалану Өзбекстан мен К,а-зақстанда да дұрыс л^олға қойылуда. Мысалы, 11-шы бесжылдық-тын, басына жер асты суларымен суарылатын жердің көлемі рес-публикамызда 50 мың га шамасында болды.
Жер асты суларын пайдаланудын, мацызын еске ала отырып Қазакстан Орталық партия Қомитеті және Қазак ССР Министр-лер Кенесі 1980 жылы арнаулы қаулы қабылдап, Қазақ ССР Ме-лиорация және су шаруащылығы министрлігінің қүрамында жер асты суларын пайдалану негізінде суару жүйелері құрылыстарын салу және оларды пайдалаңу Бас басқармасын құрды.
Бекітілген жоспарларға сәйкес тек жалғыз Қазақстан бой-ынша 11-шы бесжылдықтыщ аяғына жер асты суларымен суары-латын егістіктін. көлемі 132 мың гектар болды. Ал 1990 жылдың соңына республикада жер асты суларымен суарылатын егістіктіц көлемі 175—200 мың гекта]рға жетті.
Жер асты суларын трубіалы және шақтылы қүдықтар, көлденен. су жинағыштар және көлденен, скважиналар арқылы, сондай-ак, бүлақтар суын жинап алу ;арқылы пайдалануға болады.
Құдықтар шахтылы жәіне трубалы (шыңырау), кейде қүрасты-рылған болып келеді: жоғ-арғы жағы шахталық қүдық, ал төменгі жағы — трубалы. Шахталы құдықтардың тереңдігі 30—40 м, қабырғалары темір-бетонды шығыршықтармін, ағаш қималары-мен және таспен бекітіледі.
Трубалы құдықтар қабырғалары диамет^і 30—100 см труба-лармен бекітілген скважиналар болады. Ошң су қабылдайтык бөлшегі фильтрлермен жабдықталады. Егерд; су өздігінен шашы-рамаса оны поршендік және орталықтан те(етін насостар, соны-мен бірге эрлиптер арқылы көтереді.
Кәріздер су ұстайтын қабатқа орналасты|ылатын су жинағыш штольнядан, жиналған суды жер бетіне шығаратын су таратқыш галереядан, штольнялардан топырақты сыртіа шығару және веи-тиляция болу үшін қолданылатын тік құдыктардан, су жинағыш құдықтан және суды ағызып жіберетін канілдардан құралады. Әдетте галереялардың өлшемдері 0,7x1,4 м, ^абырғалары таспен, бетонмен және темір бетонмен бекітіледі.
Бұлақтар суы көп жағдайларда төменірек жатқан баурайлар-ды суару үшін пайдаланылады. Әрбір жеке бұлаҚтың белгілі бір мезгілде беретің суы (дебиті) шамалырақ болғанымен олар арқы-лы бірсыпыра жерді суаруға болады.
Арық-атыз жүйесінің ерекшеліктері. Өзен суымен суарғаннан жер асты суларымен суарудың мынадай ерекшеліктері бар: су көздерінің дебиті шамалылау, суда асылған заттар болмайды, су-дың температурасы 12° тан кем, су көзі суарылатын жерге жақын орналасады, суарылатын жер көлемі азырақ болады. Сондықтан суарылатын жер көлемін арттыру үшін реттегіш резервуарлар жасау керек. Суаруға артезиан кұдықтары пайдаланылғанда суа-ру жуйесінің мынадай схемасын қолдануға болады: су скважина-лардан ЮАПВ электр насостары арқылы асбестцементтен жасал-ған трубалармен жинағыш бассейндерге жіберіледі. Суару насос станциялары жинағыш бассейндегі суды суару жүйесінін. қысым-ды трубопроводтарына жіберіп, ал одан жақбырлатқыш қондыр-ғыларға жібереді.
Насос станциясымен жинағыш бассейнді суарылатын алкаптьің ортасына орналастырып, бір гидротехникалық тораб жасаған жөн болады. Бүнда суару үшін жұмсалатын энергияның мөлшері кеміп, трубалардың диаметрлері кемуінің аркасында құрылысты салу құны кемиді.
Суару учаскесін сумен қамтамасыз ету үішін қажет болатьщ артезианды скважиналардыц самы мына фор:мула арқылы анық-талады:
V
п
'- -т- г
бұнда: п— скважиналардың саны, дана есебімемі; 218
Ғ— суарылатын алқаптын, көлемі, га; Л— есептелген суару нормасы, м3/га; с|— бір скважинаның дебиті, м3/сағат;
і —артезиан скважиналарының тәулікішінде жұмыс істеуінің үзакгығы (20—22 сағат деп қабылданады)
1— ауыспалы егістегі есептелген дақьцдын, суару кезеңі, тәу-
лік (себімен;
•ц— суару жүйесінің пайдалы әсер мөлш;рі (к.п.д.) Зильтрацияға қарсы төсемесі бар жинағыш бассейннін, аумағы ) мына формула арқылы анықталады:
М'
тәулік,
бүнда: і — суару насос станциясының тәулік бойы жүмыс істеуінің ұзақгығы, сағат есебімен;
С^ — суару насос станциясынын,' енімділігі, м3/сағ, қалғандары алдағы формулада келтірілгендер.
Дабық арық-атыз жүйесін жобалағанда жүйенің әр учаскеле-рінде суаруды шоғырландыру керек.
Көкеніс дақылдарын суарудағы Молдовоның Тирасполь ауда-нының тәжірибесі суару учаскесін салу үшін жұмсалатын қаржы-ның (жабық жүйені, фильтрацияға қарсы төсемесі бар жинағыш бассейнді және скважинаны бүрғылауға жүмсалатын қаржыны қоса санағанда) бір-екі жыл ішінде орны толатынын толығынан дәлелдеді. Әсіресе дебиті жоғары, суды өздігінен шашырататын артезиан скважиналарын пайдаланған өте тиімді.
Жер асты суларымен суару жұмыстарын жобалағанда барлық су пайдаланатын мекемелермен келісу керек. Түщы ыза суларын бірін.ші кезекте сумен жабдықтау үшін пайдалану керек.
ДАЛАЛЫҚ АУДАНДАРДА ӨЗЕН СУЫН ЖӘНЕ ЖЕРПЛІКТІ ЖЕРДЕ АҒАТЫН СУЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ НЕГІЗІНДЕ СУАРУ
жер суарудың
8.1. Далалы және орманды далалы аймақтарда манызы
Д.алалы және орманды далалы аудандардың ауыл шаруашы-лық (өндірісіндегі маңызы. Далалы және орманды далалы аудан-дардга барлық егіс көлемінің 60%-не жуығы шоғырланған. Бұл ай-мақт;а дәнді дақылдардың негізгі бөлігі )және бидайдың барлығы дерліік, көп мөлшерде көкеніс, техникалыіқ және мал азығы да-қылд;ары, жеміс-жидек, сондай-ақ мал шіаруашылық өнімдері де
ғанда және оны басқа әдістермен көтеру экономикалық жағынан қолайсыз болғанда колданылады.
Суды механикалық әдіспен көтеру үшін нісос станциялары са-лынып, жоғары орналасқан құнарлы жерлерді суаруға мүмкіндік туады.
Су. көтеруге жүмсалатын энергияның көптігі және пайдалану үшін жұмсалатын каржының көп болуы бүл әдістің кемшіліктеріне жатады.
Насос станциялары туралы жалпы мәлімегтер. Насос станция-лары деп су көздерінен суды алуды, оны кеіеруді және пайдала-натын жеріне жеткізуді қамтамасыз ететін гидротехникалық кұры-лыстардьщ, энергетикалық және гидромехан:<ікалық жабдықтар-дың комплексін айтады.
Өзінің мақсатына қарай иасос станциялары суару, құрғату, сутарататын, канализациялық және т. б. бөлінеді. Өздерінің қоз-ғалыстарына қарай суару насос станциялары электр -двигательді, іштен жану двигательді, желмен қозғалатың және басқаларға бө-лінеді;
насос жабдықтарына қарай — орталықтан тебетін, пропеллер-лі; поршенді және басқаларға бөлінеді; ■,
№11 Дәріс СУДЫ МЕХАНИҚАЛЫҚ ӘДІСПЕН ҚӨТЕРІП СУАРУ
Жоспары:
1.Насос станциялары туралы жалпы мәліметтер
2.Насос станцияларын орналастыру схемалары
1. Насос станциялары туралы жалпы мәліметтер
Жер бетіне қарай жабдықтардың орналасуы бойынша — жер бетіндегі (ашық) және қазылған жердегі;
су көздеріне қарай насос станцияларының үйлерінің орналасуы бойынша — жағадағы және арнадағыларға бөлінеді.
Конструкциялық ерекшеліктеріне сәйкес насос станцияларының үйлері су таратқыш, камералық және блокты түрде болады; бас-қаруына сәйкес — децентрализациялы, централизациялы, жарты-лай автоматтандырылған және басқарудың автоматтандырылғап түрлеріне бөлінеді, жұмыс істеу режиміне қарай — маусымдық және жыл бойы жүмыс істейтіндерге бөлінеді.
Насос станциялары тұрақты және түрақсыз болады (суда қал-қып жүретін, фуникулерлі, жылжымалы).
Ашық су көздерінен су алатын суару насос станцияларын бас станциялар немесе бірінші көтеру станциялары деп атайды, ал суару каналдарынан су алатын насос станцияларын аймақтық деп атайды (су қотарушы) немесе екінші, үшішші кетеретін станция-лар деп атайды. Бұрғыланған скважиналардан су көтеретін стан-цияларды артезианды станциялар деп атайды.^
252
Бас суару станциясының торабы бас саға қүрылысынан, су әкелетін каналдан, тұндырғыштардан, түндырғыштардан суды өз-дігінен ағатын каналға жіберетін су қабылдағыштардан, насос станциясының үйлерінен, қысым трубопроводынан және қысьшды (су жіберетін) бассейннен қүралады.
Насос станциясы торабының орналасатын жері су жеткізетін жол қысқа, қүрылыстардың ірге тастары мықты және орнықты грунтгарға орналасатындай, су алудын, гидравликалық және на-состаэды су және мұзбен басып қалудан сақтау жағдайлары өте қолайлы болатындай етіп таңдалады.
Бас саға құрылысы және оның конструкциясы су көзінен суды белгіленген графикке және ондағы су деңгейінің есептелген мөл~ шеріне сәйкес алуды қамтамасыз етуі керек, насостарды сумен ең кем иіамаға бастыру, ол үшін суды әр қабаттан алуды қарасты-рып, қажет болған жағдайда түндырғыштар жасалады, пайдала-ну режимінің қолайлығын және жендеудің мүмкіндігін қамтама-сыз етуі керек.
Бас саға құрылысының түрі топографиялық, геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар комплексіне, насос станциясының жіберетін суының мөлшеріне және техника-экономикалық есептер жүргізу негізінде анықталады.
Су көзіндегі су деңгейінің өзгеру амплитудасы 5 метрдең кемі-рек болғанда, бас сағаны тұрақты жағаға толығынан ойып орна-тып, немесе қоршау қашыларымен бірге жасайды. Су деңгейінің өзгеруі 5 метрден артық болғанда «Криб» түрлі жағалық іші бос кепір тіреуі тәрізді су алғыш құдықтар салынады. Сондай-ақ жа-ғалық су алғыілты салу мүмкін болмай және өзен арнасынан жа-ғалық су алғышпен таза су алу қажет болғанда да «Криб» түрлі арнаулы су алғыш салынады. Қашықтығы 50 м шамасында бол-ғанда, жағамен қатынас көпірлер, ал 200 м болғанда аспалы жол-дар арқылы, ал 200 м көбірек болғанда қайықтар арқылы жаса-лады.
Бас саға қүрылысынан сорғыш трубанын су қабылдағышына дейіц су әкелгіш ашық канал немесе жабық су жібергіш арқылы жіберіледі (әздігінен немесе сифон арқылы ағу). Жабық су жібер-гіштен су қабылдағыштар ожау тәрізді болады. Су қабылдағыш каналмен трапеция тәрізді аванкамера арқылы жалғастырылады.
Сору трубопроводтары балқытып біріктірілген қысқа, бүгіл-мелері және ауысулары аз, ауа қаптарын болдырмау үшін насос-қа қарай үздіксіз кетеріле беретін трубалардан жасалады.
Су кіру тесігін келденең орналастырғанда, оның ауаны сормауы үшін суға 0,8 м батырылып қойылады, ал олар тігінен орналасқан-да суға —0,4 м батырылады.
Насос станцияларының үйінде мынадай жабдықтар орналасты-рылады: негізгі гидромеханикалық — реттегіш ысырмасы бар бас насостар, сору және қысым трубопроводтарының бақылау — өлшегіш (су өлшегіштер және қорғағыш) корғағыш қақпак., кері қақпақ арматуралары, көмекші гидромеханикалық — бас насосты жұмысқа қосатын вакуум—насостар, дренаждық насостар, кө-мекші насостардың трубопроводтары, барлық арматуралар, негіз-гі энергетикалық — бас насостардың двигательдері, бас насостар-дың трубопроводтарының ысырмаларын.ын, двигательдері, ерекше жабдықтар, арнаулы насостар үшін жабдықтар (мысалы, тарат-қыш жабдықтар және төмендететін подстанция), энергетикалық-көмекші насостардың, қакпақтардың, көтергіштердің электр дви-гательдёрі.
2. Насос станцияларын орналастыру схемалары
Насос станцияларын орналастыру схемалары және олардың жабдықтарының түрі техникалық-экономикалық есептердің негі-зінде белгіленеді. Бұнда табиғи жағдайда энергия көзін және оларды комплексті пайдалану жағдайларын (суару, кеме жүзу, балық шаруашылығы, энергетика, ағаш жүзігу), пайдалаыу қо-лайлығы және тиянақты жұмыс істеуін ескереді.
Ашық су көздеріндегі су деңгейлерінің өзгеруі 5 метрден аз, асылғая тосаптары аздау және жағасы сумен шайылмайтын жер-лерде су таратқыш түріндегі су әкелгіш каналы бар, немесе жа-бық су әкелгіші бар жағадағы тұрақты насос станциясын салады. Егерде суда асылған тосаптар көбірек болса, онда су әкелетін ка-налды тұндырғыш ретінде пайдаланады немесе арнаулы тұндыр-ғыш салады.
Су деңгейінің өзгеру амплитудасы 5 метрден көбірек болғанда гидромеханикалық және энергетикалық жабдықтарының біразы жер астындағы жағадағы насос станциялары салынады.
Су кездеріндегі судың деңгейі көп мөлшерде өзгеретін болса, онда блок түрлі насос станциялары салынады. Бұндай үйдің тй-менгі блогы сорғыш трубопроводтары бар бетонды, қуыстарына насос қойылатын массив болады. Үйдің су үстіндегі бөлігінде ма-шина залы және басқа бөлмелер болады.
Су деңгейінің өзгеру амплитудасы 5 метрден көбірек, жаға бе-рік және алынатын судың шамасы 300—400 л/са-ке дёйін болған-Да ортадан тебетін насос және электрдвигатель арқылы жүмысқа қосылатын фуникулер түрлі насос станцияларын жасау қолайлы болады.
«Криб» түрлі арнаулы насос станциясын су деңгейінің өзгеруі 5 метрден көбірек, су көздерінен жіберетін судың шамасы 2 м3/с. тен көп болғанда және жағадағы тереңдік шамалылау болғанда мына жағдайларда қолданылады: жағадағы насос станциясып және су әкелетін каналды жасау үшін геологиялық жағдайлардың қолайсыз болғанында, су әкелетін каналды жасау үшін кедергі болатын су құрамындағы түйір тосаптардың режимі қолайсыз болғанда, қалқып жүретін насос станцияларын пайдаланудың жағдайы қолайсыз болғанда.
Су дгқгейі 5 метрден кебірек езгеретін және жаға орнықсыз, сумеи шайылатын жағдайларда қалқып жүретін насос станцияла-ры жасалады.
Қазіргі уақытта заводтарда пантонға қойылатын НАП-1,1 (<3 = = 1100—1400 л/с, Н-18—14 м), СНП-120/30 және СНП-240/30 қалқып жүретін насос станциялары жасалады. Жалғастыру тру-бопроводының ұзындығын кеміту үшін станцияның пантонын ең терен, және тік жағаға орналастырады. Пантондарды толқыннан сақтау үшін олар табиғи шығанақтарда немесе жағадағы шүқыр-ларға қойылады.
Қөлемі шамалы, су көздеріне алыс жатпаған учаскелерді суару және суды жақбырлатқыш машиналарға жіберу үшін жылжыма-лы насос станциялары қолданылады. Олардың жіберетін суының мөлшері 25—300 л/с және қысымы 5 метрден 100 метрге дейін бо-лады: СНП-25/60 (25 л/с су жіберетін және қысымы 60 метрлік тіркемелі насос станциясы), СНП-50/40, СНП-50/80, СНП-75/15, СНП-75/100, СНП-120/30, СНП-250/18 м, СНП-400/14, СНП-500/10, ПНСТ-6НДВ, СНП-50/80, САН-75/40, СНПЭ-120/30 электрленген, СНПЭ-240/30. Бұл насос станцияларының техникалық сипаттама-сы жылжымалы насос станцияларының каталогтерінде келтіріл-ген.
Жер астындағы сулар скважиналардың арнаулы артезиан на-состары арқылы және шахталы қүдықтардан көлденең, орталық-тан тебетін насост.ар арқылы көтеріледі.
Су көтеру аймақтары. Үлкен суару жүйелерінде суарылатын жерлер әр түрлі биіктікте орналасады. Бұндай жағдайларда суды бірнеше насостармен көтеруге тура келеді. Бірінші көтеретін на-сос станциясы (ІНС) Р мөлшердегі суды су көздерінен кысым трубопроводтары арқылы (Н,) биіктігіндегі бас каналға көтереді, ал екінші көтеретін насос станциясы (2НС) каналдан (^2 ге тең су мөлшерін (Н2) биіктігіне көтереді және үшінші көтеретін на-сос станциясы (ЗНС) Рз ке тең су мөлшерін (Н3) биіктігіндегі каналға көтереді. Насос станцияларының орналасуы, олардың қы-сым және жіберетін су мөлшерлері әр суару жүйесі үшін техника-лық экономикалық есептер арқылы, нақтылы табиғи және шаруа-шылық жағдайларды ескере отырып анықталады. Насос станция-ларының жіберетін суыньщ нетто мөлшері мына теңдіктер арқы-лы анықталады:
10.3. Насос саны мен олардың жіберетін суын арық-атыз жүйесінің жіберетін суының есептелген мөлшерімен сәйкестендіру
Жұмыс режимі және агрегаттардың санын анықтау. Насос станциясының жүмысының режимі жіберілетін судың мөлшерініц графиктерімен, суды көтеру биіктігі және онық қажетті қуаттылы-ғымең сипатталады.
Насостар санын анықтау үшін жіберілетін су графигін олардыц
шамалары кеми беретін ординаттарға орналасатындай қылып кай-
тадан ,сызады. Жіберілетін су мөлшері шамалы болғанда толық
өнімділігімен <Э, 1, мезгілінде жүмыс істейтін бір ғана насос қа-
былданады. Басқа жағдайларда аз су жіберу үшін насостың ай-
налым санын кемітіп және трубадағы ысырманы жабыңқыраи
қою керек. Бұлай реттеу әдетте насостың к.п.д. сын өте кемітіп
жібереді, сондықтан жіберілетін судың шамасы молырақ болған-
да бірнеше насостар қабылданады (екіден кем ■болмайды) және
жіберілетін судың графигін көлденең пунктир сызықтары арқылы
бірнеше бірдей белшектерге бөледі (бір мезгілде жүмыс істейтіп
насостардың санына сәйкес). Әр агрегат арқылы жіберілетін су-
дың мөлшері к.п.д.-ның ең көп мөлшерінен ауытқуы 10% шама-
сында реттеледі, яғни суды көтеруге аз ғана энергия жүмсалады
Агрегаттар санын анықтағанда мыналарды еске алу керек:
жоғары өнімді насос станцияларының к.п.д. сы, өнімділігі шамалы
станциялардың к.п.д. сынан жоғары, насостар қажетті қысыммен
жіберілетін су мөлшеріне сәйкес болуы керек, агрегаттар көбейгеи
саиын, үйдщ өлшемдері үлкейе береді, бірақ оны салу үшін жүм-
салатын қаржы жыл сайын электр энергия үшін жүмсалатын қар-
жыдан аз болады, злектр энергияға жыл сайын жүмсалатын қар-
жы агрегат құнынан бірнеше есе артық, агрегаттар стандартты
біркелкі болуы керек, олар жабдықтарды пайдалану коэффициен-
тшің мелшершщ ең жоғары болғанында, тәулік бойы жүмыс іс-
теуді қамтамасыз етуі керек, агрегаттардың белгіленген санына —
жыл саиынғы шығындар мен жұмсалатын күрделі қаржы мөлшері
өте аз болуы керек. '
Жұмыс істейтін агрегаттардың саны екі әдіспен анықталадьг бас каналға ең көп қалыпты брутто су мөлшерін жіберу шарты Іездетіліп ағылатын брутто су мөлшерін . жіберу үшін тағы да осындай қосымша агрегат орналастырылып, ол жұмыс істеп түр-ған насостардың біреуі аварияға үшырағанда жұмысқа қосыладьг оас каналға тездетіліп ағылатын брутто су мөлшерін қосымша агрегат орналастырмай-ақ жіберу шарты. Агрегаттардың түрі мен олардың санын варианттарды техника-экономикалық салыстып-малар жүрпзгеннен кейін ғана таңдап алады (агрегаттар саныныц әр түрліліп, есептерді әр түрлі әдістермен жүргізу). Бұнда жалпы шығын (жұмсалатын күрделі қаржы және жыл сайын жүмсалатын қаржы) аз және агрегат аварияға үшырағанда суды мөлшерден аз бергендіктен, зиянның кем болггын варианты басқалардан ар-тық болады.
Насос станцияларын жобалаудлң тәжірибесі олардың қолайлы саны 4—5, ең кем саны 2—3 және ;ң кәп саны 8 шамасында екенін анықтап отыр.
Қысым трубопроводының диамітрін, насостын, және двигатель-дің қуаттылығын есептеу. Насоста>дыц саны бірінші әдіспен анық-талғанда олар арқылы жіберілетін судын, есепті мелшері бас ка-налдын, жіберетін суының ең көп қалыпты брутто мөлшерін жұ-мыс істейтін агрегаттар санына болгенге тен. болады. Ал насостар саны екінші әдіспен анықталған болса, онда олар арқылы жібе-рілетін судың мелшері бас каналд,ан тез ағызылатын судың брут-то мөлшерін бір мезгілде жұмыс һтейтін насостардың санына бөл-генге тен. болады.
Насос қысымы, су кезіндегі с/ деңгейінің. 75%-ке қамтамасыз етілгендегі көтерудін, монометрлік биіктігіне сәйкес қабылданады.
Насос жүмысының қолайлы режимі 50%-ке қамтамасыз етіл-ген жылғы орталықталған қысымға (Н ср.в) сәйкес болуы керек. Орталықталған қысым мына формула арқылы анықталады:
Н
аа
е ~
-9-ТЛ-І
Есептердітаблицатұршдежүрпзеді(38-таблица)Жұмыс істеу мер-зімі1 мерзім-дегі күн саны,Су көзін-дегі су-дың дең-гейіКысым бассей-ніндегі судың деңгейіҚысым Н, мЖіберіле-тін су мөлшері 0 м3/сд і<до123456789(3 және Н шамалары белгілі болғанда каталогтар арқылы на-состын, түрін және маркасын қабылдайды.
Қысым трубопроводының диаметрі, материалы және саны тех-никалық-экономикалық есептердің негізінде анықталады.
[pic]
Трубалардың барлық түрлеріі үшін, шамалап есептегенде оның экономикалық тиімді диаметрін мына формула арқылы анықтай-
ды:
=ү ■ ■'■■ //мах бүнда: Н — тголық қысым, м;
257
С} макс — трубопроводқа жіберілетін судің ең көп мөлшері, м3/с.
Қысым бассейніне суды көтергендегі толы; (манометрлік) қы-сымның шамасы:
Н = Н г.в + һв + Н г.н + һм &,
бұнда Н г.в және Н г.н — сору және ағызу іеодезиялық биіктігі,
м;
һв және һн — сору және қысым трубопроводындағы қысымның шығыны, м;
Насос белдігіндегі қажетті куаттылық:
бүнда: ү — судың 1000 кг/м3-ге тең салыстырмалы салмағы;
(^ — насос арқылы жіберілетін судың есепті мөлшері, м3/с; бас каналдан тездетіліп жіберілетін судың брутто мөлшерін бір мез-гілде жүмыс істейтін насос санына бөлгенге тең.
Н — манометрлік толық қысым, м;
т|і—насостың Қ.П.Д-сы. * Двигательдің белдігіндегі қуаттылық.
102 г,
бүнда: г]2— беріліс К.П.Д.-сы.
к—1,1 — 1,25-ке тең қор коэффициенті.
даіда насос станциясы мынадай су мөлііерін жіберуге жобала-на&г.
бүіда: Т — суару мерзімінің ұзақтығы;
(^— осы мезгілде суару үшін жіберіл;тін судың орталанған
мөішері.
Т„— насос станциясынық жұмыс істейт:н уақыты.
Суарылатын жерге су ашық 'каналдар арқылы жіберілгенде күімалы резервуарлар ең биік жерлерге орналастырылады; ал су/ы жабық жүйе арқылы жібергенде — хер бедерінін, және эко-нопикалық жағдайлардың қолайлы болаіын жерлеріне орналас-тьі))ылады.
Резервуарлар көбінесе қазылған шүқыр ретінде жасалады. Ре-зервуардағы судың тереңдігі 1,2—1,5 м болады. Су шығынын ке-мһу үшін фильтрацияға қарсы шаралар қолданылады.
Арық-атыз жүйелерінің ерекшеліктері. Суды жоғарыға көтеру-дің биіктігі кебейген сайын 1 м3 судың күны жоғарылай түседі. Соцдықтан су шығынын болдырмаудың ете үлкен экономикалық мацызы бар. Бүл жағдайларда техникалық-экономикалық есептер жүргізудің негізінде трубалы арық-атыз жүйесін немесе лотоктар, төсемелері бар каналдар салған жөн болады.
Суды механикалық әдіспен көтергенде^ол трубалар аркылы ең биік жерге көтеріледі және бас каналдьгң пайдасыз бөлігі бол-майды. Бас канал ете үзын болғанда, оны бьефтерге бөліп (көтеру аймактарына), басында су көтеру үшін гидротехникалық қүрылыс-тар торабы жасалады.
10.4. Реттегіш резервуар және суды механикалық әдіспен көтеріп суарғандағы арық-атыз жүйесінің ерекшелігі
Реттегіш резервуарлар. Суару үшін суды меіханикалық әдіспен
жоғары көтергенде реттегіш резервуарлар немесе құймалы су коймаларын жасаған қолайлы болады. Олар арқылы: насос стан-цияларының куаттылығын кемітуге, немесе су.арылатын жер кө-лемін көбейтуге болады; су көздері немесе насос станциялары қа-жет болған судың мелшерін қамтамасыз ете аілмаған жағдайда, оны резервуарлар арқылы жасауға болады; насоэс станцияларьшың жүмыстарын қажет болатын суару режимімен үйлестіру; насос станцияларының сынып қалғанында немесе ола]рды жөндеген мез-гілде суаруды қамтамасыз ету; жер асты сулаірымен суарғанда оны жылыту және эрациялау Реттегіш резервуарлар болған жағ-
258
МЕЛИОРАТИВТІК ЖҮЙЕЛЕРДІ ЖОБАЛАУ Ж!ӘНЕ ОЛ ҮШІН ЖҮРПЗІЛЕТІН ІЗДЕУЛЕР
П.,1. Мелиоративтік жүйелерді жобалау
Қүрылыстын жобасы деп оны салудың техникалық шешімін, ' бір) немесе бірнеше құрылыстардың коміплексін, үйлерді жөндеу, қаадпына келтіру туралы ұсыныстарды айтады^
Бекітілген жобасыз ешқандай мелиорэативтік құрылыс жүргі-зілшейді.
Жобалау және іздеу жүмыстарын арвдаулы жобалау-іздеу ме-кеимелері жүргізеді. (союзводпроект, гипрзоводхоз, казгипроводхоз жә^не басқалары).
№12 Дәріс. Топырақ эрозиясының түрлері Және олардың пайда болатын себебі
Топырақ эрозиясы (латынша erosіo – желіну) – топырақтың беткі ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен немесе су ағынының шаюы салдарынан құнарының азаюы. Жел эрозиясы кез келген топырақ типінде кездесіп, жел күшімен топырақтың беткі қабатын, кейде өсіп тұрған өсімдігімен бірге басқа жаққа ұшырып әкетеді. Әдетте жел эрозиясы жер бедері жазық, құрғақ, ормансыз шөл аймақтарында жиі болады. Тіпті шөл аймақтарындағы құмды алқаптардың шөп өспейтін бөліктері жел әсерінен бір орыннан екінші орынға жиі жылжып отырады. Оларды жылжымалы құмдар деп атайды. Топырақ бетінде өсімдік жақсы өскен алқаптар жел эрозиясына ұшырай бермейді. Өсімдік тамырлары топырақтың беткі қабатын бекітіп ұстап тұрады, өскіндері жауын суының біразын өздеріне сіңіріп, қалғанын жер астына өткізеді, ал екпе ағаштар қар тоқтатуға және олардың топырақ бетінде біркелкі таралуына септігін тигізеді, желдің күшін азайтады, т.б. Ал бұл жерлерді кәдімгі қайырмалы соқамен жыртып, топырақтың майда ұнтақталған бос қабаты жер бетіне шыққан кезде олар желдің еркіне беріліп ұшады. Осындай жағдай тың игеру кезінде Қазақстанның солт. аймақтарында кең өріс алған. Табиғаттың бұл апатымен күресуде акад. А.И. Бараев басшылық еткен Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Топырақты жел эрозиясынан қорғау үшін жасалған жүйенің негізінде топырақты бұрынғыдай қайырмалы соқамен жыртудың орнына қайырмасыз етіп жыртып, терең қопсыту ұсынылған. Сонда топырақта өскен дақыл сабақтары топырақ бетінде қалып, қыста қар тоқтатуға, желдің күшін төмендетуге септігін тигізеді. Ең бастысы бос топырақ жер бетіне шықпай, біршама тереңдікте жатады. Жел эрозиясына жиірек ұшырайтын алқаптар жайылымдық жерлерде, топырағы жұқа шөл белдемдерінде кездеседі. Себебі шөл белдемдерінде өсімдіктер сирек өседі әрі жақсы дамымаған, сондықтан бұзылуға өте бейім топырақ түзіледі. Мал жиі жайылатын елді мекендер немесе мал суаратын пункттердің төңірегіндегі топырақ та жиі бұзылып, шаңы шығып, желге ұшады. Ондай жағдайларды болдырмау үшін ауыспалы жайылымдық жүйеге көшу қажет. Су эрозиясы қатты нөсерлеп жауған жаңбырдан немесе қыста мол жиналған қардың тез еруі нәтижесінде пайда болады. Мұндай жағдайлар еңіс жері мол таулы беткейлерде жиі кездеседі. Бұл су ағындары тік беткейдегі топырақ бетін ғана шайып қоймай, көп жағдайларда сай, жыралардың пайда болуына әкеп соғады. Тау етегіндегі беткей алаптарын су эрозиясынан қорғау үшін бұл жерлерге а. ш. дақылдарын, жеміс ағаштарын отырғызып, қолдан ыңғайлы жер бедерлерін сатылап жасау (террасалау) әдісі де қолданылады. Топырақтың су эрозиясының бір түрі ирригац. эрозия, ол адам қолдан суаратын жерлерде болады. Суармалы жерлерде судың өз ағысымен ағуы үшін оның бір бағытта еңісі бар жер бедері таңдалынып алынады. Сол бағытқа қарай майда суару арықшалары жүргізіледі, бірақ еңіс жерлерге қарай суды мөлшерлеп қана жіберу қажет. Олай болмаған жағдайларда, әсіресе, еңісі тіктеу суарылмалы беткейлерде топырақтың ирригац. эрозиясы өріс алады. Эрозияның бұл түрі тек суармалы алқаптарда ғана емес, сол суармалы алқаптарға су әкелетін арықтар мен канал бойларында, өзен жағалауларында (жағалаулар су әрекетінен бұзылып, шайылады) да кездеседі. Көктемгі нөсер жаңбырлар жауғанда немесе қар еріп, оның суы өзендерге қосылғанда, су деңгейі көп көтеріліп, жағалау беткейлерін жуып-шайып, тіпті кей жағдайларда арналарын бұзып, жаңа арнамен ағатын болады. Су эрозиясының бұл түрімен күресу үшін арнайы инж. құрылыстар салу, өзен бойларына ағаштар отырғызу, т.б. шаралар жүргізу қажет. Арықтар мен каналдар тез бұзылып кетпеуі үшін олардың жағаларына ағаш, бұталар отырғызу керек. Сонымен қатар артық суларды уақытша су қоймаларында жинап, қажет кездерінде пайдаланған орынды. Т. э-ның қарқындылығы жер бедеріне, беткейлердің тік болуына, жауын-шашынның түсу мөлшеріне, топырақтың түйіршікті құрамына, су сіңіргіштік қабілетіне, өскен өсімдіктеріне, т.б. байланысты. Эрозияға ұшырау мөлшері беткейлер мен шатқалдардың тіп-тігіне және су жиналатын алқаптың аум-на қарай әр түрлі болады. Т. э. көбіне ұсақ түйіршікті топырақтарда, жауын-шашын көп түсетін және күшті жел тұратын аймақтарда кездеседі. Т. э. күштірек болғанда топырақ құнарлылығын азайтып, себілген тұқым зиян шегеді, а. ш-ның жайылымдық жерлерін нашарлатады. Осының барлығы а. ш-на орасан зиян келтіреді. Т. э-ның алдын алу үшін қорғаныш орман алқаптары, егістіктерді қорғайтын орман шаршылары отырғызылады, жайылымдық жерлер мен құмды жерлерге ағаштар отырғызу, топырақты қорғау үшін ауыспалы егіс жүйесін енгізу, топырақты аудармай өңдеу, тұқымды қатарлап себу әдісі, шатқалдарды сатыларға бөлу, су тоқтатын каналдар салу, т.б. шаралар жүргізіледі.
Бақылау сұрақтары:
Жел эрозиясы дегеніміз не?
Су эрозиясы дегеніміз не?
Топырақ эрозиясымен күресу шаралары жайлы не білесің?
Жерді рекультивациялау дегеніміз не?
Топырақтың механикалық құрамы дегеніміз не?
Топырақ құрылымы жайлы не білесің?
СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ӨЗДІК ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ
1. Топырақ арнасында уақытша тілінген арық-атыз жүйесі
2. Картоптың суару режимы
3. Бороздалап суару үшін қолданылатын таратқыш және суару трубопроводтары
4. Егістікті жаңбырлатып суару үшін қолданылатын ашық және жабық арық-атыз жүйесі
5. Арық-атыз жүйесінің арматурасы
6.Суару каналдарын орналастырудың негіздері
7. Қаналдарды жерге орналастырудың талаптары.
8.Каналдар және суармалы жерлердің номенклатурасы
9. Судың есептелген мөлшері жэне суару жүйесі каналдарының пайдалы әсер коэффициенті (ҚПД)
10. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу
11. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері
12. Тартпа-каналдар қолданылу жағдайлары
13. Тартпа-каналдардың конструкциясы.
14. Арық-атыз жүйесінің ашық түрлерінің құрылыстары
15. Суды тарату мен есепке алуды автоматтандыру
16. Жабық және құрастырылған суару жүйесі
17.Суармалы жерлердегі жолдар және орман алқаптары
18. Жер суару және суландыру ушін пайдаданылатын су көзде-рінің турлері
19. Суару жүйесінің Бас саға қүрылыстары
20. Суару каналдарын тосаптанудан қорғау
21. Жер асты суларымен суару
22. Насос станциялары туралы жалпы мәліметтер
23. Насос станцияларын орналастыру схемалары
24. Насос станциясының жұмыс режимі және агрегаттардың санын анықтау.
25. Қысым трубопроводының диамітрін, насостын, және двигатель-дің қуаттылығын есептеу.
26. Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері
27. Жүгері суару режимы
28. Сіңіре суару әдісі
29. Суарудың түрлері
30. Жерді суару және суландыру туралы түсініктеме
31. Суарудың топыраққа тигізетін ықпалы.
32. Жаңбырлатып суару әдісі
5 Оқу-әдістемелік құралдардың тізімі
5.1. Негізгі әдебиет:
5.1.1 Бекбергенов К.Ж. Ауылшаруашылық мелиорациясы. (оқулық). Алматы, Кайнар, 1994г.
5.1.2 Атақұлов Т.А., Кенебаев Т.С. Ауылшаруашылық мелиорациясы. Алматы, 2000ж.
5.1.3 Зубаиров О.З., Атақұлов Т.А., Рау А.Г., Досмухамбетова А.Р. «Мелиорация пәні бойынша практикум». Алматы, 2005 ж.
5.1.4 Зубаиров О.З., Тілеукұлов А.Т., Нұрмамбетов Д.Д. «Мелиоративтік жобалау жүйелері» - Алматы – 2011г.
5.2. Қосымша әдебиет:
5.2.1. Мустафаев Ж.С., Умирзаков С.И. и др. Основы сельскохозяйственной мелиоарции (на каз.яз. и русс. яз.) Тараз, Изд «Аква», 2003г.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz