УМКД

Түрік қағанаты

«Көшпелілер мемлекеттілігі:
пайда болуы мен дамуы»

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ

«5В020300»- Тарих мамандығына арналған

СЕМЕЙ -2013

1 ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ
5В020300 «тарих» мамандығы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
стандарты арнайы пәннің типтік бағдарламасының негізінде жасалған.
Құрастырушы Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Қазақстан тарихы» кафедрасының аға оқытушысы П.Санкайбаева
«__03__» __09__ 2013 ж.

2 ҚАРАЛДЫ
1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
« Қазақстан тарихы» кафедрасының отырысында қаралды
Хаттама №_1__ « 03_»_09_ 2013 жыл

Кафедра меңгерушісі ____________ Н.Мухаметжанова

2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында талқыланды
Хаттама №_1__ «_05_»__09_ 2013 жыл

ОӘБ төрағасы_________ Ш.Кеңесбаева

3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №_1___ «_18_»__09__2013 жыл

ОӘК төрағасы_________ Г.Искакова

4 АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ (немесе № 4 «_13» 09. 2012_ ж. баспа ОРНЫНА)

Мазмұны

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық сабақтар
4 Студенттердің өздік жұмысы

1 Глоссарий

1.1. Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
1.2. Гоминид- адамның арға ата-бабалары.
1.3. Плиоцен- өтпелі кезең.
1.4. Палеолит- ерте тас дәуірі
1.5. Мезолит- орта тас дәуірі.
1.6. Неолит- жаңа тас дәуірі.
1.7. Матриархат- аналық рулық қауым.
1.8. Патриархат – аталық рулық қауым.
1.9. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
1.10. Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын) .
1.11. Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
1.12. миф-аңыз,ертегі.
1.13. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
1.14. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
1.15. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
1.16. Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы.
1.17. Он оқ будун- 10 тайпа одағы.
1.18. Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек».
1.19. Этногенез- халықтың шығу тегі.
1.20. Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек.
1.21. Эфталиттер- ақ ғұндар.
1.22. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
1.23. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
1.24. «Шад» - түмен (10 000 адам) басы.
1.25. Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді.
1.26. Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет.
1.27. Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым.
1.28. Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі.
1.29. Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші.
1.30. «Яссы» (Жасақ)-заңдар жинағы.
1.31. Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
1.32. Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам.
1.33. Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар.
1.34. «Диуани хикмет» (Даналық кітабы) – Қожа Ахмет Яссауидың кітабы.
1.35. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
1.36. Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына
айтылатын билік сөзі.
1.37. «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік құқықтың
негізін реформалау үлгісі.
1.38. «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары.
1.39. «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар.
1.40. «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды білдіреді.
1.41. «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым.
1.42. «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі.
1.43. «Ақтабан шұбырынды»- 1723 немесе Жоңғар шапшылығының нәтижесінде
қазақтардың босуы.
1.44. Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары.
1.45. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
1.46. Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі.
1.47. Материалдық мәдениет- заттай мәдениет.
1.48. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
1.49. Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері.
1.50. төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ.
1.51. Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы.
1.52. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
1.53. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
1.54. шариғат- мұсылмандардың діни заң-қағидалары.
1.55. Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі.
1.56. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
1.57. Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси әдіспен
жаулап алуы.
1.58. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
1.59. Ұлт-азаттық қозғалысы- белгілі бір ұлтты, халықты азат ету жолындағы
күрес.
1.60. Блокада- әскери қысым, қоршау.
1.61. Уақытша ереже- 1867-1868 жылдардағы реформа.
1.62. Облыс- 5-8 уезден тұрды (19-ғасыр)
1.63. Уезд- 5-8 болыстан тұрды (19-ғасыр)
1.64. болыс- 8-15 ауылдан тұрды (19-ғасыр)
1.65. адай көтерілісі- 1870 жылы Кіші жүз қазақтарының қозғалысы.
1.66. «алаш» партиясы- 1917 ж жілдеде Орынборда құрылды.
1.67. I. Дүниежүзілк соғыс- 1914-1918ж соғыс.
1.68. Азамат соғысы- 1918-1920 ж соғыс.
1.69. Автономия- жеке билеу құқығы бар мемлекет.
1.70. Федерация- бір мүдделі бірнеше мемлекеттер одағы.
1.71. Қазақ АКСР- Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы.
1.72. Индустрияландыру- ауыр өнеркәсіп саласын дамыту.
1.73. Күштеп ұжымдастыру- 1929 ж басталған саяси-экономикалық науқан.
1.74. «Кіші Қазан» идеясы- Ф. Голощекиннің Қазақстанда Кеңес өкіметін
орнату саясаты.
1.75. Репрессия- жазықсыз жазалау, қудалау шаралары.
1.76. Ұлы Отан соғысы- 1941-1945 ж арасындағы соғыс.
1.77. тың игеру- жоспарсыз егіс көлемін ұлғайту (1954)
1.76. АЛЖИР, КарЛАГ, ГУЛАГ- жазалау орындарының қысқарған атауы.
1.77. «Жылымық жылдар»- 1953-1964 жылдар аралығындағы Н.С. Хрущевтік
кезең.
1.78. Тоқырау жылдары- 1970-1980жж. саяси-экономикалық, әлеуметтік
дағдарыс.
1.79. Қайта құру – 1985ж. КСРО басшысы М.Горбагевтың саясаты.
1.80. Желтоқсан оқиғасы - 1986ж. жастар, студенттер қозғалысы.
1.81. Егемендік туралы декларация – 1990ж. 25- қазандағы Қазақ КСР-нің
тәуелсіздігі туралы құжат.
1.82. Мемлекеттік рәміздер – ту, елтаңба, әнұран.
1.83. Конституция – Ата заң, мемлекеттің негізгі заңы.
1.84. Парламент – Заңдар шығарушы өкімет органы.
1.85. Сенат- Жоғарғы палата.
1.86. Мәжіліс – Төменгі палата.
1.87. Үкімет – Министрлер кабинеті.
1.88. «Қазақстан-2030» - Қазақстан Республикасының 2030жылға дейінгі даму
бағдарламасы.
1.89. Президент – Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша ең жоғарғы
мемлекеттік лауазым.
1.90. Жолдау – Қазақстан Республикасы президетінің жыл сайынгы
халыққа беретін қортынды есебі, құжат.

2 Дәрістер

Дәріс 1.Кіріспе. Көшпелілер мемлекеттілігі туралы түсінік

1. Көшпелілер мемлекеттілігі,пайда болуы.

2. Көшпелілер мемлекеттілігі дамуы туралы түсінік.

Карпат пен Хинган тауларының аралығындағы Еуразиялық құрылықта, 40-50
ендікте созылып жатқан ұлы даланы мекендеген әлемдік өркениетті дамытуға
өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі тілдес халықтардың қашаннан бір тармағы
болып келетін, тармағы болғанда "қазақ түрік емес, қазаксыз түрік түрік
емес" деген мәтелге өзек болған түрік тектес халыктардың ең іргелісі казак
халқы болып саналады. Оның тарихы да, тағдыры да осы ұлы даламен тығыз
байланысты: сабақтас, салалас, аралас, ортақ. Сондықтан да қазак халкының
тарихын алып даладан бөле-жара қарай алмаймыз. Сайып келгенде, егер осы үлы
даланы айдынды асқар теңіз ретінде көз алдымызға елестететін болсақ,
теңіздің қайнар бастауы, оныңың деңгей дәрежесінің негізі осы даланы
жайлағап түрік тектес халықтар, оның ішінде қазақ халқы екенін ұмытпауымыз
керек.
Қазір халқымыздың тарихын жастардың зердесіне құйып, оларды осы тарихтың
тағылымымен таныстырудың, әсіресе жоғары, орта оқу орындарында оқып жүрген
студенттердің тарихи санасын бүгінгі талаптар тұрғысынан қалыптастырудың
маңызы зор. Жастар халқымыздың келешегі, заманымыздың болашағы. Бүгінгі
қоғамда атқарылып жатқан әлеуметтік-экономикалық игі істердің бәрі солар
үшін, солардың берекелі бақыты үшін істелуде. Жастар жаман болмасын, ел
азбасын, халық тозбасын дейтін болсақ, бүгінгі жоғары оқу орындары
шаңырағының астында жүрген қыз-жігіттердің зердесін тарихи түрғыдан ұштау
керек. Бұл тек ұстаздар үшін ғана емес, сонымен бірге бүкіл зиялы қауымның
алдында түрған міндеттердің келелісі, адамгершілік парыздың өрелісі болып
табылады.
Солай бола тұрса да, жоғары және орта арнаулы оқу орындарында Қазақстан
тарихы бойынша оны қазақ жастарының ана тілінде оқып үйренуіне мүмкіндік
беретін оқулықтар жетіспейді. Көмекіш оқу кұралдары да жеткіліксіз болып
жатыр. Осындай зәрулікке байланысты жастардың тарихты оқып-үйренуіне
септігін тигізе ме деген үмітпен жұртшылықтың назарына осы еңбекті ұсынып
отырмыз. Оқулықтың тақырыптары қазақ халқы тарихының белгілі кезеңдеріне
байланыстырып алынды. Оларды жазған, баяндаған, мазмұнын ашқан кезде
Қазақстан тарихы бойынша бұрын-соңды жарық көрген еңбектер кеңінен
пайдаланылды. Сонымен бірге Қазақстан тарихындағы көптеген маңызды
оқиғаларға соңғы кезде беріліп жатқан тың бағалар мен жалтақсыз айтылып
жатқан сындар, жаңадан қалыптасып жатқан көзқарастар жан-жақты ескерілді.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
1. Көшпелілер мемлекеттілігінің пайда болуынының маңызы.
2. Көшпелілер мемлекеттілігі пайда болуына негіхгі себептерді ата.

Дәріс 2.Қазақстан территориясындағы ертедегі мемлекеттер.
Сақтардың тарихы
1. Ең алғаш пайда болған тайпалар
2. Сақтардың шаруашылығы
Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан жерінде тұрған ежелгі тайпалар темірден
заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп мал жинаған
ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып, өзен бойларына ғана емес,
сонымен қатар дала және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік таулы бөліктерін
бірте-бірте игере бастаған. Жұрт темірді пайдасына жаратып, атқа ауыздық
салуды үйренген, сөйтіп, атты алысқа қатынайтын аса маңызды көлікке
айналдырған ірі бай-феодалдар қоғамдағы ықпалды күшке айнала берді. Олар
көшіп-қонуға қолайлы жеңіл киіз үйді тұрмысқа жайлы түрақты түрғын үйге
айналдырған. Алыстан көздеп ататын садақ, ұшы үш қырлы жебе, ақинақ /қысқа
семсер/ қорғанудың және шабуылдың сенімді құралы болды. Мал және жайылым
үшін талас-тартыстардан, соғыстардан әскер басшылары байыды. Әскер
басшыларының және батырлардың рөлі артып, соғыссыз уақытта олар малдарын
көбейтіп, байып, халықты биледі. Бұл кезде ел басқару жұмыстарын тежеп
отыратын ақсақалдардың кеңесі болған. Тонаушылық соғыстардың жиіленуі
бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық одақтар құрылды.
Оларды көсемдер басқарды.
Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан жерінде тұрған ежелгі тайпалар темірден
заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп мал жинаған
ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып, өзен бойларына ғана емес,
сонымен қатар дала және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік таулы бөліктерін
бірте-бірте игере бастаған. Жұрт темірді пайдасына жаратып, атқа ауыздық
салуды үйренген, сөйтіп, атты алысқа қатынайтын аса маңызды көлікке
айналдырған ірі бай-феодалдар қоғамдағы ықпалды күшке айнала берді. Олар
көшіп-қонуға қолайлы жеңіл киіз үйді тұрмысқа жайлы түрақты түрғын үйге
айналдырған. Алыстан көздеп ататын садақ, ұшы үш қырлы жебе, ақинақ /қысқа
семсер/ қорғанудың және шабуылдың сенімді құралы болды. Мал және жайылым
үшін талас-тартыстардан, соғыстардан әскер басшылары байыды. Әскер
басшыларының және батырлардың рөлі артып, соғыссыз уақытта олар малдарын
көбейтіп, байып, халықты биледі. Бұл кезде ел басқару жұмыстарын тежеп
отыратын ақсақалдардың кеңесі болған. Тонаушылық соғыстардың жиіленуі
бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық одақтар құрылды.
Оларды көсемдер басқарды.
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы
Геродоттың "Тарих" деп аталатын еңбегінде және басқада қол жазбаларда
біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен
Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер
одағы болғаны айтылады. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы
/Персополға жақын/ тас жазуларында сақ тайпалары үш топқа: сақ-
хаумаваргаларға / хаома сусынын дайындайтын сақтар/, сақ-тиграхаудаларға
/төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар/, сақ-парадарайандарға /теңіздің арғы
бетіндегі сақтар/ бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар Ферғана жерін
мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап,
үшіншілері - еуропалық скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы
бетінде орналасқан.
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі
шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тоңға /Афраси-аб/ болған деген
деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден
зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы
аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған.
Сақтардың аңдарды өрнектеумен дүние жүзіне әйгілі болған даналық өнері
жалпы адамзаттың даму процесіне елеулі әсерін тигізді.
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып,
әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың кесемдерінің бірі - тамаша
сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Зарине ел билеп, қалаларды
салуға және әскери жорықтарға өзі қатысқан.
Персия мемлекетінің патшасы Кир - Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж.
соғысқан кезде - сақтармен одақ жасасып, олардан әжептеуір көмек алған.
Кейін Кир сақтар мен массагеттерді өзіне бағындыруды ұйғарады. Сөйтіп,
Мидия патшалығын жеңгеннен кейін, Кирдің әскерлері сақ-тардың жеріне басып
кіреді. Сақтар парсылардың басқыншылық әрекетіне қарсы қайсарлықпен
қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде,
сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып салады. Осы
шайқаста олар Кирдің өзін де өлтіреді. Осыған байланысты Геродот
жазбаларында мынадай аңыз бар: парсыларды жеңгеннен кейін сақтардың әйел
патшасы Томирис: "Сен канға құмартып едің, енді шөлің қансын" деп үлкен
торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.
Кирдің Орта Азиядағы басқыншылык жорықтарын I Дарий б.з.б. 521-486
жылдары жалғастырады. Жеке-жеке отырған сақ тайпаларын бір-бірлеп
бағындырған ол аз уақыт болса да, оларды басып алды. Сақ тайпаларының біраз
бөлігі оларға салық төледі және парсы патшасына жасаққа жігіттер беріп
тұрды. Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының "өлмейтін он мың" деп
аталатын ұланының кұрамына кіріп қызмет етті. Б.з.б. VI ғасырдың аяғы V
ғасырдың басында /500-449 жж./ ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысында сақ
тайпалары парсылар жағында болды. Мәселен, б.з.б. 490 жылғы грек-парсы
әскерлерінің Марафон жеріндегі болған соғыста сақтар парсылар жағында
болып, гректерге қарсы соғысты.
Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан жерінде
тұрған ежелгі тайпалар темірден заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар
құрған. Қолына көп мал жинаған ірі бай отбасылары қонысын әрдайым
ауыстырып, өзен бойларына ғана емес, сонымен қатар дала және шөлейт
жерлерді, Тянь-Шаньның биік таулы бөліктерін бірте-бірте игере бастаған.
Жұрт темірді пайдасына жаратып, атқа ауыздық салуды үйренген, сөйтіп, атты
алысқа қатынайтын аса маңызды көлікке айналдырған ірі бай-феодалдар
қоғамдағы ықпалды күшке айнала берді. Олар көшіп-қонуға қолайлы жеңіл киіз
үйді тұрмысқа жайлы түрақты түрғын үйге айналдырған. Алыстан көздеп ататын
садақ, ұшы үш қырлы жебе, ақинақ /қысқа семсер/ қорғанудың және шабуылдың
сенімді құралы болды. Мал және жайылым үшін талас-тартыстардан, соғыстардан
әскер басшылары байыды. Әскер басшыларының және батырлардың рөлі артып,
соғыссыз уақытта олар малдарын көбейтіп, байып, халықты биледі. Бұл кезде
ел басқару жұмыстарын тежеп отыратын ақсақалдардың кеңесі болған.
Тонаушылық соғыстардың жиіленуі бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті.
Сөйтіп, тайпалық одақтар құрылды. Оларды көсемдер басқарды.
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы
Геродоттың "Тарих" деп аталатын еңбегінде және басқада қол жазбаларда
біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен
Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер
одағы болғаны айтылады. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы
/Персополға жақын/ тас жазуларында сақ тайпалары үш топқа: сақ-
хаумаваргаларға / хаома сусынын дайындайтын сақтар/, сақ-тиграхаудаларға
/төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар/, сақ-парадарайандарға /теңіздің арғы
бетіндегі сақтар/ бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар Ферғана жерін
мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап,
үшіншілері - еуропалық скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы
бетінде орналасқан.
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі
шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тоңға /Афраси-аб/ болған деген
деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден
зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы
аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған.
Сақтардың аңдарды өрнектеумен дүние жүзіне әйгілі болған даналық өнері
жалпы адамзаттың даму процесіне елеулі әсерін тигізді.
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып,
әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың кесемдерінің бірі - тамаша
сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Зарине ел билеп, қалаларды
салуға және әскери жорықтарға өзі қатысқан.
Персия мемлекетінің патшасы Кир - Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж.
соғысқан кезде - сақтармен одақ жасасып, олардан әжептеуір көмек алған.
Кейін Кир сақтар мен массагеттерді өзіне бағындыруды ұйғарады. Сөйтіп,
Мидия патшалығын жеңгеннен кейін, Кирдің әскерлері сақ-тардың жеріне басып
кіреді. Сақтар парсылардың басқыншылық әрекетіне қарсы қайсарлықпен
қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде,
сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып салады. Осы
шайқаста олар Кирдің өзін де өлтіреді. Осыған байланысты Геродот
жазбаларында мынадай аңыз бар: парсыларды жеңгеннен кейін сақтардың әйел
патшасы Томирис: "Сен канға құмартып едің, енді шөлің қансын" деп үлкен
торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.
Кирдің Орта Азиядағы басқыншылык жорықтарын I Дарий б.з.б. 521-486
жылдары жалғастырады. Жеке-жеке отырған сақ тайпаларын бір-бірлеп
бағындырған ол аз уақыт болса да, оларды басып алды. Сақ тайпаларының біраз
бөлігі оларға салық төледі және парсы патшасына жасаққа жігіттер беріп
тұрды. Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының "өлмейтін он мың" деп
аталатын ұланының кұрамына кіріп қызмет етті. Б.з.б. VI ғасырдың аяғы V
ғасырдың басында /500-449 жж./ ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысында сақ
тайпалары парсылар жағында болды. Мәселен, б.з.б. 490 жылғы грек-парсы
әскерлерінің Марафон жеріндегі болған соғыста сақтар парсылар жағында
болып, гректерге қарсы соғысты.
Б.з.б. IV ғасырдың 30-шы жылдарында македониялық гректер Александр
Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III Дарий Кодоманның әскерлерін
талқандап, Орта Азияға баса көктеп кірді. Олар Маракандты /Самарқандты/
алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кішігірім
"Александр Крайный" немесе "Шеткі Александр" деген қала салдырды.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
1. Сақтардың пайда болуынының маңызы.
2. Сақ тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
5. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
6. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
7. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
8. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.
А., 2002.

Дәріс 3.Үйсіндер мемлекетінің пайда болуы
1. Үйсіндер мемлекетінің пайда болуы.
2. Үйсіндер қоғамының дамуы.

Ұсынылған әдебиеттер:
9. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
10. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
11. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
12. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.
6.
Дәріс 4..Қаңлы мемлекетінің пайда болуы, мәдениеті
1. Қаңлы мемлекеті, мәдениеті.
2. Қаңлы мемлекеті, шаруашылығы мен кәсібі
Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан бастап Қазақстан жерін
мекендеген ірі тайпалардың бірі - қаңлылар. Олар Қытай жазба деректерінде
кангюйлар деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді діни кітабы
«Махабхара-тада» кангха болып кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жаз-ба
деректерінде корсетілуі қаңлы тайпаларының жайғана ру-тайпалық деңгейде
емір сүрмегендігін, олардың мемле-кеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады.
Ғылыми пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды сақ тайпалары-ның
жалғасы, олардың ұрпақтары деп көрсетеді.
Қытай жазба деректері негізінде қаңлы тайпаларының тарихын алғашқы
зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар Н. Я. Бичурин мен Н. В.
Кюнер. Бұлардан кейін жазба деректерді саралай отырып академик В. В.
Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның орталық ағысында өмір сүрді деген
қорытынды жасайды.
Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің хабары бойынша қаңлы тайпалары халқының
жалпы саны - 600 мың, жау-ынгер жасақтарының саны - 120 мың адам. Орталығы
Сыр-дария өзенінің бойында орналасқан Битән қаласы. Қытай деректеріне
қарағанда, қаңлы тайпаларының иелігінде Сусе, Фуму, Юени, Ги, Югень деп
аталатын бес аймақ болған. Бұл жерлерді кәзіргі кезеңдегі аудандармен
салыстырып қарайтын болсақ: Югень-Хорезм; Ги- Сырдарияның саға-сы; Фуму-
Жаңақорғанның солтүстік батысынан Қазалыға дейін; Сусе-Сырдарияның орта
ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.
Қазақстан және Орта Азия жерінде қаңлы тайпалары-ның ескерткіштеріне
жүргізген зерттеу жүмыстарының қорытындысы бойынша, олардың қалдырған
материалда-ры шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді. 1. Қауыншы. 2. Жетіасар.
3. Отырар-Қаратау мәдениеті.
Бірінші- Қауыншы мәдениеті, Ташкент маңындағы кен-ттерден табылған
заттармен байланысты, оның бірі Қауын-шы қаласының атымен аталған. Бүл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б. III ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан ғалымдары бүл мәдениетке Ташкент аймағына
жақын орналасқан Шардара су қойма-сының жеріндегі ескерткіштерді де
жатқызады. Олар Ақт-өбе I, Шаушықүм қалашықтарының орындары. Бүлардан
керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне және мал шаруашылығына қажет
қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.
Екінші - Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі ағысындағы және Арал
бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бүлардың қатарына
- Алтынсар, Томпақасар, Бидайықасар, Үңгірліасар, Жетісар қалашықтары
кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з. І мың жылдығының алғашқы жартысында
өмір сүрген қаңлы тайпаларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар мәде-
ниетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қара-ғанда тұрақты мекен-
жай салу және оның күрделі әрі сапа-лы болуымен ерекшеленеді. Сондай-ақ
бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.
Үшінші- Отырар-Қаратау мәдениетіне Сырдарияның орталық ағысы, Отырар
аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер жатады.
Жазба деректер бүл жерлердегі қаңлы тайпаларының негізгі өсіп- өнген,
этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді. Сондықтан да Қазақстан ғалымдары
Отырар, Қаратау мәдениетінің та-рихи ескерткіштерін тереңірек зерттеуге
ерекше назар аударған.
Қаңлылардың шаруашылығы мен кәсібі
Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан бастап Қазақстан жерін мекендеген
ірі тайпалардың бірі - қаңлылар. Олар Қытай жазба деректерінде кангюйлар
деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді діни кітабы «Махабхаратада»
кангха болып кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жазба деректерінде
көрсетілуі қаңлы тайпаларының жайғана ру-тайпалық деңгейде емір
сүрмегендігін, олардың мемлекеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады. Ғылыми
пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды сақ тайпаларының жалғасы,
олардың ұрпақтары деп көрсетеді.
Қытай жазба деректері негізінде қаңлы тайпаларының тарихын алғашқы
зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар Н. Я. Бичурин мен Н. В.
Кюнер. Бұлардан кейін жазба деректерді саралай отырып академик В. В.
Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның орталық ағысында өмір сүрді деген
қорытынды жасайды.
Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің хабары бойынша қаңлы тайпалары халқының
жалпы саны - 600 мың, жауынгер жасақтарының саны - 120 мың адам. Орталығы
Сырдария өзенінің бойында орналасқан Битян қаласы. Қытай деректеріне
қарағанда, қаңлы тайпаларының иелігінде Сусе, Фуму, Юени, Ги, Югень деп
аталатын бес аймақ болған. Бұл жерлерді кәзіргі кезеңдегі аудандармен
салыстырып қарайтын болсақ: Югень-Хорезм; Ги- Сырдарияның саға-сы; Фуму-
Жаңақорғанның солтүстік батысынан Қазалыға дейін; Сусе-Сырдарияның орта
ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.
Қазақстан және Орта Азия жерінде қаңлы тайпаларының ескерткіштеріне
жүргізген зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша, олардың қалдырған
материалдары шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді.
1. Қауыншы. 2. Жетіасар. 3. Отырар-Қаратау мәдениеті.
Бірінші- Қауыншы мәдениеті, Ташкент маңындағы кенттерден табылған
заттармен байланысты, оның бірі Қауыншы қаласының атымен аталған. Бұл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б. III ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан ғалымдары бүл мәдениетке Ташкент аймағына
жақын орналасқан Шардара су қойма-сының жеріндегі ескерткіштерді де
жатқызады. Олар Ақт-өбе I, Шаушықүм қалашықтарының орындары. Бүлардан
керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне және мал шаруашылығына қажет
қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.
Екінші - Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі ағысындағы және Арал
бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бұлардың қатарына
- Алтынсар, Томпақасар, Бидайықасар, Үңгірліасар, Жетісар қалашықтары
кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з. Імың жылдығының алғашқы жартысында
өмір сүрген қаңлы тайпаларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар
мәдениетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қарағанда тұрақты
мекен-жай салу және оның күрделі әрі сапа-лы болуымен ерекшеленеді. Сондай-
ақ бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.
Үшінші- Отырар-Қаратау мәдениетіне Сырдарияның орталық ағысы, Отырар
аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер жатады.
Жазба дерек-тер бүл жерлердегі қаңлы тайпаларының негізгі өсіп- өнген,
этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді. Сондықтан да Қазақстан ғалымдары
Отырар, Қаратау мәдениетінің тарихи ескерткіштерін тереңірек зерттеуге
ерекше назар аударған.
Б.з.б. II ғасырдың екінші жартысында қаңлылар жерінің оңтүстік аймағы
юечжиге, ал солтүстік бөлігі ғұндарға тәуелді болғаны көрсетіледі. Ал б.з.
1-ғасырында мүндағы жағдай өзгеріске ұшырайды. Бүл кезде Амудария мен Сырда-
рия аралығындағы юечжилердің негізгі белігінің оңтүстікке, Бактрияға қарай
ығысуы, қаңлы тайпаларының күшеюіне мүмкүндік береді. Қаңлылар одағының
құрамына жоғарыда аталған бес иелік кіреді. Қаңлылар Арал-Каспий өңіріндегі
сармат-алан тайпалар одағы мен Орал өңіріндегі сармат тайпаларын
бағындырады. Қаңлы билеушілері Қытай империясымен қатынаста еркін, тәуелсіз
бағыт үстайды.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
7. Қаңлылардың пайда болуынының маңызы.
8. Қаңлы тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
13. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
14. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
15. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
16. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.
А., 2002.

Дәріс 5 .Ғұндар туралы деректер
1. Ғұндар туралы деректер,
2. Ғұндар қоғамының дамуы.

Б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында Алтай, Оңтүстік Сібір мен Шығыс Қазақстан
территориясында «ғұн» деген атпен белгілі тайпа одағы қалыптаса бастады.
Б.з.б. I мың жылдықтың екінші жартысынан бастап Байкалдан Оңтүстікке қарай
және Ордосқа дейін созылып жа-тқан дала және шөлейт аудандарда қарабайыр
мал шаруашылығымен шұғылданған, этникалық жағынан әр түрлі тайпалар көшіп
жүрді. Солардың басты бір тобы б.з.б. ІУ-ІІІ ғасырларда Солтүстік Қытайдың
шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық екі одақ Сюнну және Дунху
бірлестіктері еді. Қытай тілінде сюнну деген атау солтүстігіндегілер деген
мағынаны білдіреді.
Сюннулар хунну немесе ғұндар деп аталады, әсіресе, б.з.б. III ғасырда
мейлінше күшейді. Тайпалардың бүл тобының аты қайдан шыққаны белгісіз.
"Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну (хунну) деген аттан шыққан деп
болжам жасалынды. Ғұндар туралы тарихи деректер көрнекті Қытай тілінің
мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген. Ал олардың
тарихын жазуда үлкен еңбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев,
Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғүндардың тарихымен К. М.
Байпақов және т. б. айналысып жүр.
Ғұндардың этникалық тегі туралы мәселе әлі анықталып болған жоқ.
Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің арғы аталары деп болжайды.
Ғұндардың құдіреті тасып тұрған кезде, олардың бірлестігіне басқа бірнеше
тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы этникалық болудан гөрі саяси одақ
атауына қарай айналыңқыраған. Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі
себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға созылған кескілескен соғысы
деу керек. Хань империясы кезінде Қытайлықтар ғүндарды талай рет басып
алмақшы болады, бірақ ғұндар іргелес тайпалармен бірігіп, Қытайлықтардың
шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырады. Ғұн тайпаларының бірігіп
топтасуы б. з. б. 209 жылы "ғұн үйінің өрлеуі" кезінде іске асты. Оларды
бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде /Боғда/ батырдың есімімен байланысты. Оның
туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл.
Мөде ғұндарды күшті державаға айналдыру үшін әскери реформалар жүргізді.
Мөденің басшылығымен ғұндар өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқандады.
Олар Саян-Алтай тайпаларына және Үйсіндерге шабуыл жасап, өзіне қаратты.
Мөде батыста Юечжи тайпаларына жорық жасап, оны бағындырды. Б.з.б. 200-ші
жылдары ғұндар Ордосты қаратып алды, Қытай Хань әулетінің негізін қалаушы
Лю Баньмен соғысып оны жеңді. ¥лы Қытай қорғаны салынуының бір себебі осы
ғүндардың шабуылынан қор-ғану амалы еді. Қытайдың "Жылнама" атты байырғы
кітабында айтылатын "тұрағы жоқ, үйі жоқ ғұндар бәле болды ғой" деп келетін
жолдар ғүндардың Қытай еліне қатты қауіп төндіргенін көрсетеді. Б.з.б. 188
жылы Мөде мен Қытайдың Хань императоры Гаоцзу "тыныштық және туыстық" жайлы
шартқа қол қойды. Мөде Қытай ханшасын өзіне әйелдікке алды, сонымен бірге
Хань империясы ғүндарға жыл сайын салық төлеп түруға тиісті болды.
Ғүндардың жүргізген жаулап алу соғыстарының нәтиже-сінде Забайкальеден
Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта бойына дейін созылып
жатқан жердің бәрі олардың қол астына көшті. "Ғұн державасы" орасан зор
үлкен болғанымен оның осал ұрымтал жері де бартын. Мүның өзі олардың
арасындағы берік бірліктің болмауымен байланысты еді. Осыдан келіп б.з.б.
59 жылы ғұндардың өз арасында соғыс басталды. Ғүндардың өз іштерін-дегі
болып жатқан мүндай талас-тартыстарды Қытай мем-лекеті пайдаланып қалуға
тырысты. Қытайлар үйсіндермен одақтаса отырып, ғұндарға қарсы бірнеше
шабуыл ұйымдастырды.
Б.з.б. 47 жылы ғүндар державасы оңтүстік және солтүстік ғұндар болып екіге
бөлінді. Оңтүстіктегі ғүндар Қытайдың Хань империясына бағынды. Ал Чжи-Чжи
шаньюй бастаған солтүстіктегі ғұндар өздерінің тәуелсіздігін сақтап,
Солтүстік Моңғолия және Шығыс Түркістанның Солтүстік аймақтарында көшіп-
қонып жүрді. Бүлардьщ бір бөлігі Тянь-Шаньнан өтіп, Қаңлы тайпаларымен
шарттасып, олардың шығыс жағына қоныстанды. Мұның өзі ғұндардың Қазақстан
мен Орта Азия жеріне түңғыш рет жаппай өтуі еді. Екінші бір толқыны біздің
заманымыздың I ғасырында басталды. 93 жылы Хань империясының әскерлері
ғұндардың күштерін ығыстырып, олардың солтүстіктегі тайпаларының бірін
өздеріне бағындырып, енді біреулермен одақ жасасып, үшіншілерін батысқа
қарай ығыстырды.
Олар Тарбағатайға дейін келіп, Оңтүстік-Шығыс Балқаш өңірін жайлаған
Юебань тайпалары пайда болды. Ғұндардың осы жылжуымен байланысты болса
керек, кейінірек бүлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке қарай
созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, аландар
мен ассаларға шабуыл жасап, оларды батысқа қарай ығыстырды. Сөйтіп,
ғұндардың Қазақстаннан Шығыс және Орталық Еуропа жеріне жеткенше үш
ғасырдан астам уақыт өтті.
Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды. V ғасырдың 30-шы жылдары
ғұндардың басшысы Аттила /410-453 ж.ж./ Румыния және Венгрия елдеріндегі
көшпелі тайпаларды өзінің қол астына жинап, Рим империясының аудандары
Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция жеріне өтеді. Жаулап алған
жерлердегі халықтарды қырып-жойып, қалаларды бүлдіріп, селоларды өртеп,
бүкіл Еуропа елдерінің үрейін ұшырады. Н. А. Машкин "Ертедегі Римнің
тарихы" деген кітабында, 375-376 жылдары вестготтардың Қазақстан даласынан
келген ғұндармен біріккен күрестері ежелгі Рим империясының құлауына әкеп
соқты деген қорытынды жасайды.
Тарихи деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары,
ақсақалдар басқарған. Рулық қүрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық
жиналысы сияқты институттары жұмыс істеген. Олар жылына үш рет-бірінші,
бесінші және тоғызыншы айларда өткізіліп, онда ру басылары мемлекеттік
істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтаған.
Ғұн тайпаларының патриархаттық-рулық құрылысы негізінде жаңа қоғамдық
қатынастар, теңсіздік, таптарға бөліну қалыптасты. Қабірлерден шыққан
заттар ғұн қоғамындағы мүлік теңсіздік жайын айқын сипаттайды. Обаларды
қазған кезде табылған бұйымдар, қымбат маталар ғұн қоғамы үстем топтарында
жиналған байлықты дәлелдейді. Қытай саяхатшысы Сыма Цянь қалдырған
жазбаларда ғұндарда малға әулеттік және жеке меншіктік болғаны айтылады.
Ғүн тайпалары үжым болып көшіп жүрген және әрқайсының өзіне бөлініп
берілген жер учаскелері болған.
Ғұндарда соғыс тұтқындарыиан және бағынышты аймақтардың халқынан құралған
кұлдар болған. Олар үй қызметшілері, бақташылар, қолөнершілер және жер
жыртушылар ретінде пайдаланылған.
Елді шаныой басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік болды. Шаныойдан
кейін түмен басылар деп аталатын бекзадалар тұрды. Олар шаныойдің үлдары,
інілері немесе жақын туысқандары болатын. Барлығы 24 түмен басы және
олардың әр қайсысының көшіп жүретін өз жерлері болған. Түменбасылар өз
иеліктерінде мыңбасылар, жүзбасыларды тағайындап отырды. Ғұн қоғамында
лауазымдар мен жоғарғы шендер мұраға қалдырылған. Ғұн шаньюйі елсе оның
орнына інісі не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын болған.
Ғұндардың өмірінде мал шаруашылығы басты рол атқарды. Олар үй жануарларынан
жылқы, ірі қара, қой-ешкі өсірді, кейбіреулері түйе, есек ұстаған.
Негізінен көшпелі мал шаруашылығы үстемдік еткен. Шөптің қалың, судың мол
болуына қарай бір жерден екінші жерге көшіп жүрген. Үй малдарының етімен
тамақтанып, терісінен киім, аяқ киім тіккен, жүн мен аң терісін жамылған.
Ғұндар отырықшылық пен егіншілікті кәсіп еткен. Жазба деректер бойынша олар
тары өсіруді жақсы меңгерген. Өйткені тары ерте пісетін дақылдардың бірі
және ол суаруды қажет етпейді. Ғұндардың егіншілікпен айналысқанын олардың
қалдырып кеткен темір орақ, шойын түреидер, қол диірмендер, тас үккіштер т.
б. құрал-саймандар айғақтайды. Сондай-ақ, ғүндардың үй-жайларынаи астық
сақтайтын ұралар, еден, қабырғалар сылағынан, ішкі кірпіштердің арасынан
сабанның қалдықтары кездескен. Ғұндардың қоғамдық құрылымы ұлыстық
жүйеге қарады. Сонымен бірге рулық институттар да көрініс береді.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
9. Ғұндардың пайда болуынының маңызы.
10. Ғұн тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
17. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
18. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
19. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
20. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.
А., 2002.

Дәріс 6. Сарматтар мемлекеттілігінің пайда болуы
1. Сарматтар мемлекеттілігі.
2. Қоғамдық құрлысы.
Археологиялық деректемелерге қарағанда, б.з.б. ҮІІ-ІҮ ғасырлада
Қазақстанның батыс аймақ далаларын мәдениеті мен этникалық жағынан туыс
тайпалар - аростар мен роксаландар мекендеген. Тарихи зерттеу жұмыстары
олардың сармат тайпалары екендігін дәлелдеп отыр. Сармат тайпаларының
қалдырған ескерткіштері Солтүстік Каспий маңында, Еділ мен Жайық
өзендерінің төменгі ағыстарында және Қобда, Елек, Ор, Жем озендерінің
бойларында табылған. Олар бір-біріне ұқсас болып келген. Обалардың биіктігі
әрқалай 1,5-2 м, көлемі 20-26 м, олар жерленген адамдардың әлеуметтік
жағдайына байланысты болған. Мысалы, Елек езені бойындағы Сьтитас обасына
жерленген адамның жанынан табылған қару-жарақ, құрал-саймандар, түрлі
қымбат бұйымдар, оның белгілі әскери колбасшы болғандығын
көрсетеді.Жерленген адамдардың бас жағы оңтүстікке немесе оңтүстік-батысқа
қаратылған. Мәйіттер қойылған жердің үстінен ағаш шатырлар жасалған. Оның
үсті жеңіл-желпі бұталармен жабылып, одан соң топырақ құм, таспен оба
түрғызылған. Жерлеудің мұндай әр түрлі болып келуі, сармат тайпаларының
өздеріне тән жергілікті әдет-ғүрып, салт-сананың өзгешелеу екендігін
байқатады. Сарматтардың қалдырған обаларынан қару-жарақтан көбінесе қанжар,
семсер, садақтың ұштары, әшекейлік бұйымдардан - әр түрлі аңдардың
суреттері бейнеленген асыл тастар, қапсырмалар, түрлі-түсті моншақтар, қола
айналар табылған. Обаларда көп кездесетін кұрал-саймандардың бір түрі ат-
әбзелдері, оның ішінде үзенгі, ауыздық пен оның сулығы, сондай ақ әр түрлі
пошымды жасалған көзелер, қасықтар. Сарматтардың өлген адамдарды дүние-
мүліктерімен бірге жерлеу, олардың о дүниедегі өмірге сену, ата-баба аруағы-
на табыну сияқты діни-наным сенімдердің орын алғанды-ғын дәлелдейді.
Батыс Қазақстан жерін мекендеген ежелгі тайпаларының ескерткіштеріне
жүргізілген зерттеу жұмыстары, оларды негізгі қазба жүмыстары жүргізілген
жердің атымен (Прохоров және Суслов мәдениеті) екі кезеңге бөліп
қарастырады. Бірінші кезең-б.з.б. ҮІІ-Ү ғғ., ал екінші кезең-б.з.б. ІҮ-ІІ
ғғ. қамтиды. Археологиялық казба зерттеулері бойынша бірінші кезең ежелгі
сарматтар атымен белгілі болса, екінші жазба деректер негізінде кейінгі
сарматтар кезеңі деп аталған. Олар өздерінің осы атауларымен б.з. IV
ғасырына дейін белгілі болған.

Сарматтардың қоғамдық құрылымы
Б.з.б. ІІІ ғасырдан бастап сарматтар Қара теңіз жағалауындағы скифтерге
қарсы жаулап алу соғыстарын жүргізеді. Олар Скифияның едәуір бөлігін басып
алып, жеңілгендердің бірінде қалдырмай қырып-жойып отырған. Сөйтіп, елдің
басым бөлігін шөлге айналдырған. Сарматтардың басты бір тайпасы -
роксоландар б.з.б. I ғасырында Мидияның шекарасына жетіп, Риммен соғысқан.
Олардың ізімен аландар жүріп отырған.
Сарматтар өздері басып алған жерлердегі халықтардының саяси өміріне
белсене қатысқан. Мысалы, б.з.б. 2-ші ғасырдың соңғы кезінде Понтия патшасы
Митридатпен болған соғыста роксоландар скифтерге қосылады. Б.з.б. I ғасырда
Митридат Римге қарсы күрескенде сарматтар оның жағында болған. Б.з.б. 49-шы
жылы римдіктер мен сарматтар тайпасы бірлесіп, Боспор патшасының
одақтастары сирактарды жеңеді. Басқа тайпаларға қарағанда жорыққа кешірек
шыққан аландар Қара теңіздің солтүстік өңіріне дейін жетеді. Кейінірек олар
ғүндарға қосылып, Испаниядан барып шығады. Жалпы атауы сарматтар деп
аталатын қандас-туыс бұл тайпалар одағы Оралдың оңтүстік өңірінен шыққан
болатын.
Б.з.б. IV ғасырдың бас кезінде сарматтар Доннан Ембіге дейінгі жерлерді
алып жатқан. Ал кейінгі сарматтар Орал өңірі мен Еділ бойын, Дон өңірі
аймақтарын қамтып, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа
түгел тарайды. Уақыты жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮ ғ. кезеңі. Кейінгі сарматтар
көптеген бұрынғы салт-дәстүрлерді сақтап, оны одан ары жалғастыра түседі.
Өлген кісілердің қалың көпшілігі іші көмкерілген тар қабырларға жерленетін
болған.
Археологиялық зерттеулер, сондай-ақ Оңтүстік Орал сармат тайпаларының Орта
Азия халықтарымен және солар арқылы Таяу шығыс елдерімен бірнеше ғасырлар
бойы мәдени-шаруашылық байланыстары болғандығын да көрсетеді. Сарматтар өте
ұзақ уақыт бойы, яғни б.з. IV ғасырдың аяғындағы ғүндар шапқыншылығына
дейін, сол заманның халықаралық оқиғаларына белсене қатынасып түрған.
Кейінірек олар Закавказьенің, Шығыс Еуропаның, Қазақстанның және Орта
Азияның көптеген тайпалары мен халықтарының құрамына енген.
Сармат тайпаларының басты кәсібі - көшпелі мал шаруашылығы. Сарматтар
көбінесе жылқы мен қой өсірген. Климаты аса қатал континенталды келетін
аймақтың қысқы күндерінде малшылар малға табиғи панасы бар, жері ойлы-қырлы
аудандарға көшіп отырған. Батыс Қазақстандағы мұндай жерлер оңтүстік пен
батыс беттегі ағынсыз өзендері мол шалғынды аймақтар, жалпы сырт сілемдері
мен үлкен өзендер алқабы болып табылады. Көшпелілер әдетте ағашы мен бұтасы
қалың тоғайлы, қопалы жерлерді таңдап алған. Көктем шығысымен қысқы қоныс
өрістерін тастап кетіп отырған. Олар от пен судың, мал азығы қорының
қалпына келуіне, сөйтіп ел-жұрттың қайта оралып қыстауына жағдай жасаған.
Жалпы алғанда сарматтар шөбі шүйгін жерлерді іріктеп пайдаланып, ол араның
шөбі тапталған-нан кейін, жаңа жайылымға көшетін болған. Осының нәтижесінде
су көздерінен алыс жатқан жалпақ жазықтағы кең жайылымдар, мал айдап кошіп
өткенде ғана болмаса, өте аз пайдаланылған. Осы уақытқа дейін сармат
тайпаларының ескерткіштері толық зерттеле қоймаса да, қазылған обалардан
алынған материалдар оларда әлеуметтік теңсіздіктің орын алғанын көрсетеді.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
11. Сарматтардың пайда болуынының маңызы.
12. Сармат тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
21. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
22. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
23. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
24. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.
А., 2002.

Дәріс 7.Түрік атауы, Түрік қағанатының пайда болуы
|Түрік қағанаты. Батыс түрік қағанаты. |
|Түргештер мемлекетінің пайда болуы. |

ІІ-У ғасырларда ғұн тайпаларының Қазақстан, Орта Азия және Шығыс Еуропаға
ұлы қоныс аударуы, бұл жерлердің этникалық және саяси картасына едәуір
өзгерістер енгізді. Ал IV ғасырда түркі тілдес телэ (тирек) тайпалар одағы
Солтүстік Монғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің бойына дейінгі кең
байтақ аймақты қоныстанды. Олардың орнына УІ-Х ғасырларда Қазақстан
жеріндегі алғашқы феодалдық мемлекеттер Көне және Батыс түрік қағанаттары
қалыптасты. Біздің заманымыздың бір мың жылдығындағы Орталық Азия жерін
мекендеген тайпалар одақтарының та-рихы бүлармен өзара тығыз байланыста
болды. «Түрік» деген ат алғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдың солтүстік
батысында орналасқан Вэй князьдігіне түріктер (туцюе) жыл сайын шабуыл
жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-
ғүндар деп атаған, мүның өзі түріктердің ғүн тайпаларының жалғасы екенін
көрсетеді.
546-шы жылы тирек (телэ) тайпалары Монголияның оңтүстік және орталық
аудандарын мекендеген аварларға (жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Осы
кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумыниың (Бумын деп те атаған)
басқаруымен түріктер тирек (телэ) әскерлеріне шабу-ыл жасап, быт-шытын
шығарып жеңіп, 50 мың әскерін түтқынға алады. Осыдан кейін түріктер
күшейіп, енді бүрын өздері тәуелді болып келген аварларға (жуань-жуань)
қарсы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап
етеді. Авардың қағаны өзіне бұрын бағыныш-ты болып келген түріктердің
елшісін үйінен қуып шығады. 552-ші жылы кектемде түріктер аварлардың
ордасына ша-буыл жасап, оларды күйрете жеңеді, авардың қағаны Анағүй өзін-
өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Тумын түрік билеп-төстеушілердің қағаны
деген атағын алады
Батыс Түрік қағанаты және Түргештер
Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-Еске отырады. Ол Орхонның
жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның
мүрагер інісі Еркінді-Мүқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі
553-572 жылдар. Мұқанның түсында аз уақыт ішінде (553-554 жж.) түріктер
шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте
Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргенттерді өздеріне қаратты. Бұл
жылдары түріктердің батысқа қарай жасаған жорықтары күшті болды. Оларды
Тумынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны Батыс
түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін қалаушы деп
атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул (Естемі) Эфталит мемлекетін басып
алуға кіріседі. Алайда бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтүстік
Үнді ойпатына дейінгі Орта Азияда үлан-ғайыр жерді алып жатқан эфталиттерді
оңай жеңе алмайтынын түсінген Түрік қағаны Иран шахы Хұсрау I Ануширванмен
одақ жасайды. Түрік қағаны-мен жасаған келісім бойынша Хұсрау I шах езінің
әскерлерін Тохарстанға аттандырып, оны 564 жылы эфталиттерден тартып алды.
Сөйтіп, эфталиттер берік тылынан айырылады. Мұның өзі түрік қағаны
Силзибулға (Естеміге) 563-567 жылдары Эфталит патшалығын талқандауға
мүмкүндік береді. Осыдан кейін түріктердің батыстағы шекарасы Каспий
теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты.
Алайда осы жеңістен кейін Түрік қағанаты мен Иран шахының арасындағы
одақтастық ұзаққа созылмайды. Оған басты себеп, түріктер Орта Азияны жаулап
алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын ¥лы Жібек жолына иелік етті. Бүл
Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғызды. Оның үстіне түріктер мен
олардың қарауында болған соғдылар Византия мемлекетімен тікелей сауда
байланысын орнатуға мүдделі болды. Ал Иран бұған кедергі жасады. Атап
айтқанда, Иран шахы түріктердің Персия арқылы Византияға жіберген екі
елшілігін қайтарып жіберді. Сон-дықтан 568-ші жылы соғды көпесі Маниах
түрік қағаны елшілігін енді Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы
арқылы Константинопльге алып барады. Онда екі ел арасында сауда келісімі
және Иранға қарсы әскери шарт жасалды. Оны Земарх бастаған Византия
елшілігінің түрік елшілігімен бірге аттандырылуы дәлелдейді. Земарх
бастаған елшілік Түрік кағанының астанасы Суяб қаласында қабылданған. Түрік
елшілігінің Константинопьлде жүргізген келіс-сездері Иран мен Византия
қатынастарын шиеленістерді, олардың арасында соғыс жағдайы қалыптасты. Мұны
Түрік қағанаты өзінің жаулап алу соғыстары үшін пайдаланды.
571 жылы түріктердің қағаны Естемі Солтүстік Кавказды басып алды, сөйтіп
Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті басып алып,
576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірак Естемі өлгеннен кейін, 582-593
жылдары Түрік қағанатында билік үшін қырқыс басталды. Өз ішіндегі алауыздық
пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Елде талай жылдарға
созылған мал індеттері, жүттар мен ашаршылық орын алды. Түрік қағанаты
шекараларына шығыстан Қытайдың Сүй әулетінің (581-618 жылдары) шабуылы
күшейді. Міне, бүл жағдайлардың барлығы 603 жылы Түрік мемлекетінің екі
дербес қағанатқа - Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталды.
Батыс қағанатының орталығы -Жетісу жеріндегі Суяб қаласы болды.
Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлады. Ол Қаратаудың шығыс
баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып жатты. Қағанаттың негізгі
этникалық-саяси ұйтқысы - "он тайпа" (он-ақ будунның) мекендеген жері де
осы ара болған. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан
және Орта Азияның Самарқанд, Бұқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы
калаларда қағанның орынбасарлары отырды.
Қағанның жазғы ордасы Мыңбүлақ (Түркістан қаласына жақын) деген жерде
болған. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның інісі Түнжабғы қаған /618-630ж.ж./
билеген кезде қағанаттың күш-қуаты таси түседі.
Олардың ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. Жетісуға қоныс аударуы Орта Азиядағы араб жаулап
алушыларымен және ондағы әлеуметтік қысымшылықтармен байланысты
еді.Қағандық үшін Батыс Түұрік мемлекетінде басты екі тайпаның – Дулу және
Нишаби тайпаларының арасында талас басталады.
Қағанат ішіндегі өзара тартыс, билеушілердің жиі – жиі ауысуы, 16-жылға
/640-657ж.ж./ созылған тайпалар арасындағы соғыс пен ішкі қырқыстар
Жетіьсуға Қытайдың Тан империясы әскерінің баса көктеп кіруіне әкеліп
соқты.Түріктердің Тан басқыншылығына және олардың сыбайластарына қарсы
жүргізген тынымсыз күресі барысында қағанат құрамында түргештер күшейіп
көтерілді, сөйтіп 704 жылы Батыс Түрік қағандығы құлап, Түргеш қағандығы
құрылды.
Түрік тектес түргеш тайпалары УІ-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын
мекендеген, ал УІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Олар
өзінен бұрынғы өмір сурген Батыс түрік қағанаты қүрамындағы халқы көп тайпа-
лардыц бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін
ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке
қағандық болып құрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.
Түргеш қағанаты халқының этникалық құрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан түрған. Жазба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас, Іле
бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы
түргештер қара түргештер деп аталған. Түргеш қағанаты 704-756 жылдар
аралығында өмір сүрді. Бүл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы
күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін
қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол
Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және
Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы - Шу
өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле өзені бойындағы Күнгүт
қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа /бөлікке/ бөліп, олардың әр қайсысында 7
мыңнан әскер ұстады.
705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мәуеренахрды
жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін
басып алып, Бүхараға аттанады. Осындай қиын кезеңде түргештер Со-ғды
/Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп Күтеибке тойтарыс береді.
709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Согдиана
патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді,
сөйтіп Бұхараны басып алады.
Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал-қағанға
көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бүл кезде елдің ішкі және
сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары
және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды. Батыста
түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен
оған Қытайдың Тан импе-риясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп
төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде /Бөлісу
жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан етті. Бұл кезде арабтарға
қарсы самархандықтар мен Орта-лық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары
арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/ қаласы түрғындары және
ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мәуере-нахрдағы араб иелігіне төніп
отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабка
шабуыл ұйымдастырды.
Кептеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның арасындағы тартыста қара
түргештер жеңіске жетеді, олар қол-даған Сұлу тархан қаған болады. Түргеш
қағанаты Сұлу қағанның /715-738 жж./ тұсында қайта күшейе бастады. Бұл
кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мемлекет орталығы Талас
(Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті әскери қолбасшы Сұлу
екі майданда: батыста арабтарға қарсы, шығыста Батыс түрік қаған-дары
мирасқорларын (Шығыс Түркістанда орныққан) қолдаған Тан империясымен күрес
жүргізді. 723 жылы түргештер Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен
бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Дегенмен арабтар 732 жылы өз
әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бүхара қаласын басып алды.
737 жылы Сүлу арабтарға қарсы жорық үйымдастырып, Тохарстанға дейін жетті,
бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы
Баға-тархан өлтірді. Сүлу қаған қаза болғаннан кейін билік үшін "сары" және
"қара" түргештердің арасында үзаққа созылған күрес жүрді. Түргеш мемлекеті
өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мүны Тан /Қытай/
империясы ұтымды пайдаланды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі билеушісі 748
жылы түргештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп, оны басып алды, Шаш
қаласының билеушісі өлтірілді. Оның ба-ласы арабтардан көмек сүрады. 751
жылы Тараздың қасындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб
әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған Қытай әскерлерінің арасында 5 күнге
созылған қырғын соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның тылындағы қарлүқтар
көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске үшырады. Олар Жетісуды
ғана емес, үйғырлар мен тибеттердің қысымымен Шығыс Түркістан жерін тастап
кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас жерін қалдырып, Шаш
қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті де 756
жылы қүлады.
Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты ғасырдай өмір сүрді. Оньщ көп жылдары
сыртқы жаулармен соғыста өтсе, ішкі жағдайында да тыныштық болмады.
Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен талас-тартысқа түсті. Әрине, мүндай
үзақ уақытқа созылған саяси күрес қағанаттың экономикалық және мәдени
жағынан өсіп өркендеуіне кері әсерін тигізді. Осыған қарамастан Түргеш
қағанаты бүрынғы Батыс түрік мемлекеті қалдырған ел басқару жүйесін,
әлеуметтік-экономикалық бағытындағы дамуын жалғастырды. Түргеш қағандығы
құлағаннан кейін бүрынғы көшпелі түрік тайпалары құрған Батыс түрік
қағанатының орнына төрт күшті мемлекет қүрылды. Олар: Төменгі Поволжье мен
Солтүстік Кавказ жеріндегі Хазар қағанаты, Сырдың орта және төменгі ағысы
мен Арал даласында орналасқан Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс және Орталық
Қазақстанда Кимек қағанаты, ал Батыс түрік қағанатының негізгі орта-лығы
болған Жетісу жерінде қарлұқтардың мемлекеті орнады.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
1.Түрік мемлкеттілігінің пайда болуынының маңызы.
2. Түркеш мемлкеттілігінің ерекшеліктері

Дәріс 8.Қарлұқ мемлекетінің пайда болуы
1. Қарлұқ мемлекеті, пайда болуы.
2. Қарлұқ мемлекеті, саяси бірлестігі.
Қарлұқтар туралы алғашқы мәлімет V ғасырдан бастап белгілі болады. Бүл
кезде қарлүқтар Монғол Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын
қоныс етіп, көшіп жүрген. УІ-УІІ ғасырларда қарлұқтар Түрік, Батыс түрік
және Шығыс түрік қағанаттарының қүрамына кіреді. Олар ірі-ірі үш тайпалық-
бұлак, шігіл (себек) және ташли одағына бірікті. Қарлұқ тайпалар одағының
билеушісі ел-тебер деп аталды. УІІ-ғасырдың басында Шығыс түрік қағанатының
құрамына енген қарлұқтар оның билеушілеріне қарсы көтерілістер жасап
түрған.
742 жылы Монғолия даласындағы Шығыс Түрік қағанатын үш тайпаның-
қарлүқтардың, үйғырлар мен басмалдардың біріккен одағы күйретіп жеңеді.
Қағанат билігі аз уақыт басымалдардың қолына кешіп, олардың көсемі қаған
бола-ды. Қарлүқтар басшысы мен үйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алады.
Алайда, көп кешікпей бүлардың арасында талас-тартыс басталып, 744 жылы
басымалдарды үйғырлар мен қарлүқтардың біріккен күші тас талқан етеді.
Сөйтіп, Орталық Азияда жаңа мемлекет ¥йғыр қағанаты (744-840жж.) қүрылады.
Ұйғыр тайпаларының басшысы жоғарғы қаған болады да, қарлүқтар көсемі жабғы
атағын алады. Бірақ карлұқтардың дербестікке үмтылуы, олардың Ұйғыр
қағанатынан бөліиіп шығуына жеткізеді. 746 жылы қарлүк тайпалары Жетісу
жеріне қоныс аударады. Ал мұндағы Түргеш мемлекетінің саяси жағдайы тым
күрделі болатын. Сыртқы жаулардың шабуылынан және өзара кырқысқан күрестен
әлсіреген түргеш қағандары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. 766
жылы түргеш қағанының екі ордасы - Тараз бен Суяб және бүкіл Жетісу жері
қарлұқтар жабғуының қолына көшті.
Қарлүк тайпалары УІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап,
Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бәрінде қоныстанды.
Қарлұқтардың саяси бірлестігі
Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле, Шу, Талас
аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлүқтардың бір тобы 766-
775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың екінші
бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX ғасырдың бас кезінде
қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы маңына барып
қоныстанды.
Бүл кезде Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай
көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бүлақтар, халаждар, түргештер,
азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген. Бұлардан басқа
оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде қалған кейбір топтары, сондай-ақ
түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды.
Қарлұк қағандығы билікті өз қолдарына алғаннан кейін, батыстағы
Мәуеренахрдың араб жаулаушыларымен, саманидтермен үзақ жылдар бойы соғыс
қимылдарын жүргізді. Қарлұқ жабғуы IX ғ. басында арабтарға қарсы Ферғана
және Жетісу қарлұқтарының күрестерін қолдап отырды. 810 жылы арабтар
қарлұқтарға қарсы шабуыл жасап, Құлан /қазіргі Луговой стансасы/ қаласына
жетеді. 812 жылы араб-тар Отырарға жорыққа шығып, қарлұқтар қолын қирата
жеңеді. Олардың жабғысы Қимак еліне қашып кетуге мәж-бүр болады. Осыдан
кейін Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін бір бөлігінде
араб билігі орнайды.
Қарлұқтардың шығыстағы Ұйғыр қағанаты мен жүргізген бәсекелестік
әрекеті, қақтығыстары да сәтсіздікпен аяқталады. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық
түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің біріккен әскерлерін талқандайды. 812
жылы олар қарлұқтар мен соғыста тағыда жеңіп шығады. Ұйғыр қағаны
қарлұқтарды қуа отырып, Ферғана мен Сырдарияға дейін жетеді. Олардың
адамдары мен малдарын қолға түсіріп, Орталық Азиядағы ордасына қайтып
оралады. Осы жеңілістен кейін Қарлүқ жабғуы Монғолиядағы Ұйғыр қағанының
билігін мойындауға мәжбүр болады.
840 жылы Орталық Азия даласында аса маңызды тарихи оқиға орын алды.
Енесей қырғыздары ¥йғыр қағанатын талқандап, оның халқын Турфан аймағы мен
Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бүл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ
жабғысы Білге қүл Қадырхан шебер пайдаланады. Ол жаңадан қаған атын алып,
езінің жоғарғы өкіметті алуға қақысы бар екенін ашықтан-ашық жария-лайды.
Алайда қарлүқтардың билігі берік болмады. Сол жылы Орта Азия саманилері
оған қарсы «қасиетті соғыс» жариялап, Исфиджабты басып алды. Қала көшпелі
түріктерге ислам дінін таратудың орталығына айналды. 893 жылы Самани
билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ кағаны Оғүлшақ
Қадырхан қорғанғанымен ақырында қала қүлап, халқы ислам дінін қабылдайды.
Оғүл-шақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, самани-лерге қарсы соғыс
әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бүл кезде Жетісу түріктері саманилердің
қысымына тойтарыс беріп қана қоймай, олардың мемлекетіне жорықтарда жа-сап
түрды. 904 жылы олар Мәуеренахрға басып кіреді, бірақ көп үзамай тастап
кетуге мәжбүр болды.
Қарлүқтардың феодалдық мемлекет болуымен байланысты, онда еншілік
тайпалық жүйесі қалыптасты. Бүл, әри-не, басқарудың орталықтанған түрінің
бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар тұрған, енші жер-суы
бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін
кеңейтуге тырысты. Осының салдары-нан қарлүқ жабғылары билігінің аты
болмаса, заты жоқ тұғын.
Қарлұқ феодалдық қоғамында әлеуметтік және жіктік теңсіздік күшейді.
Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа қауымның ешбір құқы жоқ
тобы – кұлдар болатын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның қарапайым
қатардағы мүшелері, олар малы мыңғыраған байларға экономикалық жағынан
кіріптар болды. Кошпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында
жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қалалар да болатын.Ұйғыр қағанатының
күшеюіне байланысты, Қашғар жеріндегі түрік тілдес тайпалар Оңтүстік
Қазақстан аймағына жылжыды. 940-жылы олар Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ
мемлекеті құлады.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
13. Қарлұқ пайда болуынының маңызы.
14. Қарлұқ тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
25. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
26. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
27. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
28. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Дәріс 9. Оғыздар мемлекеті құрамындағы тайпалар
1. Оғыздар мемлекеті, құрамындағы тайпалар.
2. Мемлекеттің саяси ролі.
Қарлұқ қағанатының солтүстік-батыс жағында, Сырдарияның орта және төменгі
бойында, оған жалғасып жатқан Батыс Қазақстан далаларында ІХ-Х ғасырларда
Оғыз тайпаларының ежелгі феодалдық мемлекеті қалыптасты.
Оғыздардың ата-бабаларының әуелгі қоныстанған жер-лері Ыстыккөлдің маңы.
Қазіргі кезде оның жағасында "9 оғыз" деп аталатын демалыс үйі бар. Батыс
түрік және Түргеш қағанаттары құлап, қарлүқтардың шабуылынан кейін Оғыздар
IX ғасырда Сырдария бойына келіп орнала-сады, бірақ ондағы кангар-печенег
бірлестігімен үзақ уақыт соғысуға тура келеді. Кангар - печенегтер мен
соғыста оғыз-дар осы өңірдегі бұрыннан тұратын халықтармен одақ құрады.
Оның құрамына Оңтүстік және Батыс Қазақстанның байырғы тұрғындары, Сырдария
аңғарындағы, Арал маңын-дағы және Каспийдің солтүстігіндегі басқа дала
тайпаларының біразы кірді. Сондай-ақ, оған Жетісу мен Сібірдің жартылай
көшпелі және көшпелі рулары мен тайпалары енді. Бүл одаққа енген тайпалар
Қазақстанның далалы ай-мақтары мен өзендерінің жағасында, көлдердің маңында
көшіп-қонып жүрді.
Истахри жазып қалдырған "Китаб месалик әл-мемалик" кітабының дерегі
бойынша, Оғыз елі хазаралар мен қимақтар арасындағы жерлерді қамтып, Қарлүқ
пен Бүлғар және мүсылман елдері Джурджана, Фараб, сондай-ақ, Исфиджабпен
шектесіп жатқан. Махмүд Қашғари Оғыз елінің 22, кейбір деректерде 24
тайпаға бөлінгенін және әр тайпаның өз белгі таңбасы мен туы болғанын
айтады.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде оғыз тайпалары Сырдарияның
орта ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан кең жерлерді
мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл өзендерінің
бойларында, Сырдарияның Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін
жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында, Арал өңірі мен
шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі отырықшы
Хорезммен, Моуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан. X ғасырда сонау
Хазарияға дейін созылып жататын үлан дала, сол сияқты Солтүстік Каспийдің
қүла түзі, оңтүстік-
шығыс Қарақұм шөлі мен Арал аймағының Қызылқұмы Оғыз сахарасы деп аталған.
Оғыздардың түрік тайпалары қарлүқтармен, тоғыз оғыздармен, қимақтармен
жүргізген соғыстары жөніндегі мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.
Оғыздар мемлекетінің саяси рөлі
X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент немесе Жаңа Гузия деп
аталатын қала болды. Ол Қимак да-ласы арқылы Сарысу, Есіл және Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде орналасқан, сондықтан Сығнақ пен
Оңтүстік Оралға баратыи керуен жолдары осы қаланың үстінен өткен. Оғыз
мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік тұрмысы жағынан көне феодалдық
мемлекет болды. "Жабғы" атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің бас-
шысы болып саналды. Оғыз жабғыларының орынбасарла-рын Кел-еркін деп атаған.
Жоғарғы билеушілер орны мұрагерге беріліп отырған. Оғыз хандарын сайлау
кеңестерде еткізілген, бұл әлгі әскери демократия дәуіріндегі халық
жиналыстарының өзгертілген түрі тәрізді. Жабғудың «инал» деген атағы бар өз
мұрагерлері болған. Жас кезінде оларды тәрбиелеу үшін арнайы қамқоршылар
(атабектер) тағайындалған. Оғыз жабғыларының әйелдері сарай маңындағы
өмірде айтарлықтай рөл атқарған. Оларға «қатын» деген атақ берілген.
Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (Сюбашы) маңызды
орын алған. Әскер басылары елдегі саяси оқиғаларға араласып, кейде тіпті
жабғуға да қарсы шығып отырған.
965 жылы Оғыз жабғуы Киев князі Святослав пен одақтасып хазарларды
талқандады. Киев русьтары өздеріне бәсекелес хазарлардың жеңілгеніне
қуанса, оғыз шонжарлары Дон және Қара теңіз жағасындағы тамаша жайылымға ие
болды. Хазар қағанатының талқандалуы Оғыз мемлекетінің саяси қуатының
өсуіне себепші болды.
985 жылы оғыздар Орыс князьдарымен бірігіп, Еділ Булғариясын күйрете
жеңді. Оғыздар Еділ бойынан, Маңғыстаудан /оғыздар Манкишлак деп атаған
үстірттен/ өтіп, Еуропаны Азиямен жалғастыратын аса маңызды сауда және
әскери стратегиялық жолдарды басып алғысы келді, бірақ оған қол жеткізе
алмады.
Оғыз мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік даму жағынан ертедегі
феодалдық мемлекет болды. Онда әскери-демократиялық құрылыстың жалғасы
ретінде ел билеу институттары сақталды. Ал жабғудың билігін ірі әскери
тайпалық ақсүйектердің кеңесі шектеп отырды.
ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпалық институттардың тез
ыдырауы жағдайында патриархаттық-феодалдық қатынастар дамыды. X ғасырдың
аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде алым-салықты тиянақты түрде
жинап отыру жүйесі орын алды, бұл - мемлекетте тұрақты басқару аппаратының
қүрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға дейін жететін
арнаулы отрядтардан құрылды.
Оғыздар қоғамында феодалдық жекеменшік түрі қалыптасып дамыды, Сөйтіп
ақсүйек байлар тобы бөлініп шықты. Малға жекеменшіктік теңсіздіктің негізі
болған. Бай ақсүйектермен бірге қауымның қатардағы мүшелері: кедейлер мен
кұлдар бұқарасы тіршілік еткен.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
15. Оғыздардың пайда болуынының маңызы.
16. Оғыз тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
29. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
30. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
31. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
32. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Дәріс 10.Қимақ мемлекетінің тарихы
1. Қимақ мемлекетінің пайда болуы және дамуы.
2. Қимақ мемлекетінің шаруашылығы
Қытай деректемелерінде көрсетілгендей (Кимектер) Қимақтар тарихы VII
ғасырдан басталады. Ондағы аталатын яньмо тайпасы зерттеушілердің шамалауы
бойынша кимек тайпасы болып саналады. Теле тайпаларының бірі болған
яньмолар (кимектер) VII ғасырдың бас кезінде Солтүстік Монғолияны
мекендеген, ал ҮІІ ғасырдың ортасына таман кимектер Алтай тауларының
солтүстігі мен Ертіс өңіріне көшіп барады. Кимек тайпаларының басшысы «шад
тұтұқ» деп аталған. ҮІІІ ғасырдың екінші жартысы - IX ғасырдың басында
кимек тайпалары үш бағытта: солтүстік-батыста Оңтүстік Оралға, оңтүстік-
батыста Сыр-дария аңғарымен Оңтүстік Қазақстанға, оңтүстікте Солтүс-тік
Шығыс Жетісу аймағына қарай қоныс аударады.
766 және 840 жылдар аралығында кимектер Батыс Алтай, Тарбағатай мен
Алакөл ойпатының жерлерін жайлап, Шығыс Түркістанды мекендейтін тоғыз
оғыздардың теріскей шебіне дейін жетеді. Осы кездері жеті тай-падан: эймур,
имек, кыпшақ, татар, баяндүр, ланиказ, ажлардан түратын кимек федерациясы
қүрылды. Кимек тайпаларының басшысы «байгу» (жабғы) деп аталады. Бүл атақ
өзінің лауазымдық дәрежесі жағынан шадтан жоғары болған.
IX ғасырдың бас кезінде кимектер Сырдарияға қарай жылжиды. Бүл жерде олар
қарлұқтармен одақтасып, Сырдария бойындағы және Арал өңіріндегі қаңғар-
печенег тайпаларын талқандайды. Печенегтерді бұл жерлерден ығыс-тырып,
осында қоныс аударған оғыз тайпаларына оларды батысқа қарай қуып жіберуге
пәрменді көмек береді. Мүның өзі сонымен бірге кимек тайпаларына Оңтүстік
Орал мен Сырдария бойына дейін тақап баруға жол ашады және Кимек
мемлекетінің күшейіп, өркен жаюына да себепші болады. Сондай-ақ Кимек
билеушілерінің қүдірет күші едәуір арта түседі. Олар мемлекетініц ішінде
тайпалар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындап отырған.
IX ғасырдың аяғы - X ғасырдың бас кезінде, яғни Кимек қағанатының
құрылған уақытынан бастап, олардың ханы түріктердің ең жоғарғы лауазымы
хакан деп аталған, немесе хандардың ханы деген мағынаны білдіреді. Хакан-
нан кейінгі билік Қимақ мемлекетінің қүрамына енген тайпалар бірлестігін
басқарған жабғулардың қолында болған. Олардың кейінгі жеке-жеке ру-
тайпаларды шад-тұтұқтер билеген.
Кимек мемлекетінің қалыптасып осуіне қарай, олардың тайпаларыньщ құрамы да
езгеріп отырған. Тарихи деректердің көрсетуі бойынша, бұл кезде қағанат
құрамына кірген тайпалардың саны 12-ге жеткен. Кимектердің 16 қаласы
болыпты, бастылары Кимекия, Қарантия, Дамурия, Шнария, Сараус, Дахлан,
Банджар, Астур. Қимақтың ақсүйек байлары киімді қызыл және сары жібектен
киетін болған, кедейлері жұпыны киінген. Қимақ қоғамындағы мал-мүліктің
теңсіздігінің нәтижесінде көшпелі ақсүйектер пайда болады. Малы аз қимақтар
кедейге айналады. Сөйтіп, қимақтардың қоғамында әлеуметтік теңсіздіктің
едәуір орын алғанын байқаймыз. Қимақтар қол өнермен, аң аулау, балық
аулаумен шүғылданып, қыстауларды қоныс етіп, шағын мекендерде түрған, бүл
мекендер бірте-бірте қалаға айналған.
Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жазуын пайдаланып, қамыс
қаламмен жазған. Мәдени және әлеуметтік жағынан алғанда кимектер көп
жағдайда VI - X ғасырларда көне түріктер қауымында қалыптасқан дәстүрлерді
мирас етіп алып, оларды едәуір дамытып отырған.
IX ғасырдың екінші жартысы мен XI ғасырда қимақ-қыпшақ тайпалар одағының
негізінде ертедегі феодалдық мемлекет қалыптасты. Қаған елді көптеген
басқарушыла-ры арқылы билеген. Соңғылары салық жинаумен айналысқан.
Қимақтар табиғаттың әр түрлі күштері мен құбылыстарын пір тұтқан, көк
тәңірісі ата-бабаларына сыйынған. Олар күнге, жүлдыздарға, аруақтарға да
табынған. Ертіс езенін қасиет тұтып, "өзен-адамның тәңірі" деген.
Өлгендерді өртеп жерлеген. Оларға тас сымбат /мүсін/ койып, оған табыну
салты кеңінен тараған.
XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азиядан шыққан көшпелі тайпалардың бірінен
соң бірінің шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін әлсіретті. Бүдан басқа
қағанаттың өз ішінде де билік үшін талас-тартыс күшейді. Сондықтан оның
қүрамына кірген қыпшақтар өзінің қоныстанған жерлерін тастап, Сырдария
бойындағы, Аралдың батысы мен Каспийдің солтүстік өңіріндегі оғыздарды
орындары-нан қозғап, оларды оңтүстікке және Қара теңіз далаларына көшіп
баруға мәжбүр етті.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
17. Қимақтардың пайда болуынының маңызы.
18. Қимақ тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
33. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
34. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
35. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
36. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.
А., 2002.

Дәріс 11.Қара қытайлар мемлекеті
1. Қара қытайлар мемлекеті.
2. Найман мен Керейттер ұлысы.

Монғол тілді кидан тайпалары б.з. IV ғасырында Қытай-дың солтүстік
жағында Маньчжурия мен Уссури аймағын мекендеген. X ғ. басында Солтүстік
Маньчжурия мен Монғолияда Киданның Ляо мемлекеті /907-1125/ құрылды.
Кидандық тар Сұн /960-1279/ империясы жерінің бір бөлігін және Селенгі мен
Орхондағы Ұйғыр қағанатының жерлерін басып алып, Алтай мен Тарбағатайға
карай жылжиды. Алай-да, осыған қарамастан - Кидандардың Ляо империясы
тұрақты болмады. Корші тайпалардың соғыстарына және ішкі талас-тартыстарға
байланысты Ляо империясы әлсірей берді- 1125 жылы ол тұңғыс-маньчжур
тайпаларының соққысынан бас көтере алмайтындай жеңіліске ұшырады. Осыдан
кейін Кидан тайпалары Елюй Дашының басшылығы-мен батысқа қарай көшіп,
олардың саяси ықпалы Жетісу жеріне, Сырдарияның оц жағалауына және басқа
аймақтарға тарады. Жергілікті жерлердегі түркі тайпалары кидандарды
қарақытайлар деп атады.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
19. Қарақытайлардың пайда болуынының маңызы.
20. Найман мен Керейт ұлыстардың ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
37. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
38. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
39. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
40. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті.
А., 2002.

Дәріс 12.Қараханидтер мемлекетінің пайда болу тарихы
1. Қараханидтер мемлекетінің пайда болуы, даму тарихы.

2. Қараханидтер мемлекетінің саяси жағдайы.
1128 жылы Қарахандар әулетінен шыққан Баласағұнның билеушісі Арыслан
өздеріне қысым жасап, тыныштық бермеген қаңлылар мен қарлүқтарға қарсы
күреске қара-қытайларды көмекке шақырды. Қарақытайлар көсемі Елюй Даши
Баласағұнды басып алып, Қарахандар әулетінің билеушісін тағынан тайдырды.
Сойтіп, Жетісуда өз мемлекетін орнатады. Осыдан кейін қарақытайлар жаулап
алу жорықтарын жалғастырып, мемлекет шекарасын Енесейден Таласқа дейін
кеңейтеді. Олар қарлұқтарды бағындырып, Шығыс Түркістанды қосып алды. 1137
жылы кдрақы-тайлар Ходжент қаласы жанында Мәуеренахрдың билеушісі Махмудхан
әскерін талқандады. Қарақытайлар Орта Азияға қарай жылжып, Салжүк сүлтаны
Санжарға соққы беріп, 1141 жылы Самарқанд қаласын басып алды. Осыдап кейін
Елюй Дашы өзін ең жоғарғы лауазымды атақ гурхан (ұлыхан) деп жариялады. Қай-
тар жолда гурхан әскерлері Бүқараны оңай басып алып, Баласағүн аймағына
келіп орналасты. XII ғасырдың 30-40 жылдарында қазіргі Оңтүстік
Қазақстанның, Бүқара мен Самарқандты қоса алғанда, Мәуеренахр аймағының
жері қарақытай иелігіне кірді. Қарахандар әулетін қарақытай-лар өз боданына
(вассал) айналдырды. Осы ұлан-байтақ өңірді мекендеген халықтар, соның
ішінде түрік тайпалары мен ұлыстары Қарақытай мемлекетінің құрамына кірді.
Қарақытайлар өзіне бағынған үлыстардың хандарын және аймақтардың
билеушілерін өкімет басынан тайдырмады. Олар Қарақытай өкіметіне бодан
ретінде бағынды да, өз биліктерін жергілікті жерлерде жалғастыра берді.
Қарақытай өкіметі олардан тек алым-салық алуды ғана білді. Алым-салықтың
екі түрі болды. Оның бірі - үй басынан алынатын бір динар түтін салығы,
екіншісі, егіншілер өнімінің оннан бірі көлемінде алынатын астық салығы
еді.
Қарақытайлар Жетісу және Орта Азия жерлерін басып алған кезде, ондағы
қалалар мен отырықшы қоныстарды қиратпады. Өйткені олар бүл жерлердегі
қалалармен және егіншілік аймақтармен сауда жүргізуге мүдделі болды. Олар
мұндағы өздеріне дейінгі саяси-билік құрылымды және әр түрлі аймақтар
арасындағы өзара байланыстарды өзгертпеді. Қарақытайлардың әрбір қалада өз
билеушісі отырды. Ол Қарақытай гурханына салықтан түскен ақша-ны жеткізіп
беріп тұрды. Хорезмде алымдар мен салық-тарды гурханның арнайы жіберген
адамдары жинады. Ал басқа аймақтарда алым жинау және оны қарақытайлардың
астанасына жеткізу жергілікті феодалдарға міндеттелді.
Қарақытай мемлекеттік бірлестігінің қалыптасуымен қатар басқарудың
патриархаттық - феодалдық принциптері нығая түсті. Дегенмен мүнда жоғары
билікті мұраға қалдыру жүйесінің өзіндік ерекшелігі болды. Мәселен, гурхан
өлген жағдайда оның мүрагері болып әйелдері тағай-ындалу орын алды. Мұның
өзі жергілікті мұсылман халқының түсінбеушілігі мен наразылығын туғызды.
Қарақытай билеушілері өзі орналасқан қалаларда хан сарайларын, будда
ғибадатханаларын салдырды. Оларды салуда Қытайда қалыптасқан құрылыс үлгісі
мен өнер өрнектері қолданылды. Қалаларда қол өнер мен сауда да-мыды.
Көшпелі мал шаруашылығымен шүғылданған аймақтарда егіншілік етек алды.
Арпа, бидай, тары, күріш сияқты астық дақылдарымен қатар, сулы жерлерде
мақта да егілетін болды. Жеміс-жидек бақшаларында алма, анар, жүзім т.б.
өсірілді.
Қарақытай мемлекетінде түратын түркі халықтарының кепшілігі ислам дінін
қабылдады, сонымен бірге онда буд-да дініне сенушілер де, несториан дінін
үстанушыларда кездесті. Елюй Даши 1143 жылы қайтыс болды. Баласы Иле жас
болғандықтан хандықты Елюй Дашының әйелі Табүян басқарды. Жеті жылдан соң
Дашидың үлы Иле әкесінің тағына отырып, 1150-1164 жж. гурхан болды. Ол
қайтыс болған соң, қарындасы Бүсүған таққа отырып, 1164-1177 жж. билік
жүргізді. Оның хандығының соңғы кезінде Қарақытай ордасында саяси
өзгерістер болып, Бүсүған өлтірілді. Оның орнына Иленің баласы Жилугу
гурхан болды. Жилу-гу өзінің билігін 1213 жылға дейін жүргізді.
Жилугу үстемдік еткен кезде кидан ақсүйектері алым-салықты көбейтіп,
халықты аяусыз езіп қанады. Қарақытайлар өздерінің салық саясатын
айтарлықтай өзгертіп, ашық тонауға көшті. Олар бейбіт қоныстарға шапқыншы-
лық жасады, адамдарды өлтірді, тұтқынға алды, тонады. Жаңадан жаулап алған
аймақтарда Қарақытай әскерлері едәуір шоғырланды. Енді оларға жергілікті
халықтың салым төлеу міндеттілігі күшейді. Бұдан басқа қарақытай
шонжарларының басқаруы халықты үлкен ауыртпалыққа үшы-ратты, олардың қысым
жасауы, әсіресе салықтар жинау кезіндегі шамадан тыс талаптары бүқараның
наразылығын туғызды. Нәтижесінде Қарақытай мемлекеті әлсіреп, Орта Азияда
басып алған жерлерінен айырыла бастады. 1198 жылы Ауған аймағынан шыққан
гурид билеушілері қара-қытайларға күйрете соққы берді. Көп кешікпей
гурханның қол астынан қүтылуға тырысқан Хорезмде қарақытайларға қарсы
шықты. Гуридтерге қарсы күресте Қарақытай мемлекетін қолдаудан бас тартқан
Хорезм-шахы Бүхараны қор-шап басып алды. 1205 жылы қарақытайлар Термезден
кетті. Осыдан кейін олардың бодан-вассалдары - Самарқанд пен Бұқара
билеушілері - гурханға қарсы күресте Хорезммен одақтасты. 1210 Хорезмшахы
Мұхаммед Тараз қаласының жанында қарақытайларға күйрете соққы берді. Бүл
жағдайды Жетісу жеріне көшіп келген наймандар пайдаланды. 1213 жылы
қарақытайлардың Жетісудағы иеліктері най-мандардың қолбасшысы Күшліктің
қолына көшті. Сөйтіп, Қарақытай мемлекеті ыдырап тарады.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
21. Қараханидтердің пайда болуынының маңызы.
22. Қараханид тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
1.Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
2.Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
3.Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
4. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.
Дәріс 13. Қыпшақ хандығының саяси тарихы
1. Қыпшақ хандығының саяси тарихы.
2. Кәсібі мен шаруашылығы
XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 1219 жылға дейін қыпшақ тайпалық
одағы дамуының үшінші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ хандарының мәртебесі,
күш-қуаты есті. Олардың этникалық құрамы өзгеріп, қимақ, қүман, ертедегі
башқүрт, оғыз т. б. тайпалар кірді. Сондай-ақ қыпшақтардың этнос болып
қалыптасуына түрік тілді қаңлылар, ұрандар, Шығыс Түркістаннан келген
баяттар, түргештер, қарлұқтар, шігілдер әсерін тигізді.
Бұл кезде қыпшақ хандары өз жерлерін оңтүстікте Тараз қаласына дейін
жеткізіп, қарахандықтармен шектесті. Олардың арасындағы шекара - Балқаш
көлі және Алакөл ойпаты болды. XII ғ. қыпшақ тайпалары Алтайда, Ертістің
жоғарғы жағында наймандармен, қаңлылармен, керейттер-мен шектесті,
солтүстікте қырғыздар және хакастармен көрші болды. Қыпшақ тайпаларының
басында қаған, одан төмен қарай хан, тархан, басқақ, бек, байлар түрды.
Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі
теңсіздік малға деген жеке меншік еді. Жылқы басты байлық болып саналды.
Қыпшақтар елінде көптеген бай адамдары бірнеше мың жылқы үстаған. Олар-дың
кейбіреулері он мың және одан да кеп үйірлі жылқы-ны иеленген. Төменгі
тапқа малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал қолға түскен тұтқындар құл
ретінде пайдаланылды. Қыпшақ тайпаларының көшіп-қону аймағы кейде мыңнан
астам шақырым жерді қамтыған. Негізгі жайылымдардың орны мен көшу жолдары
және осы бағыттағы жи-нақталған сан ғасырлык тәжірбие ұрпақтан-үрпаққа
көшіп отырды. Көшу жолдары мен жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты
тіршілігін қамтамасыз еткен жайылымдық - көшпелі жүйенің негізгі шарты
болды. Мал ұрлау қатаң жазаланды. Жеке меншіктегі малға рулық-тайпалық
белгілер салынды. Малынан айырылған, немесе көшу мүмкіндігін жоғалтқан
қыпшақ кедей шаруалары отырық-шы тұрғындар-жатақтар қатарына көшті. Бірақ
олар жеткілікті мөлшерде мал жинап алысымен, қайтадан көшпелі шаруашылыққа
ауысып отырды.
Қыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, әсіресе Хорезм шахтары және
салжүқтармен табанды күрес жүргізді. 1065 жылы селжүқтардың билеушісі Алып
Арсылан қыпшақтарға қарсы Маңғыстауға шабуыл жасайды. Қыпшақтарды жеңіп
бағындырғаннан кейін, ол Жент пен Сауранға жорыққа шығады. Соғыста жеңіліс
тапқан қыпшақ тайпаларының бір бөлігі Хорасан салжүқтарына тәуелділікке
түсті. Алайда, осыған қарамастан XI ғасырдың соңғы ширегінде қыпшақтар
Маңғыстау мен Каспий теңізінің шығыс жағалауында бұрынғыша өз билігін
жүргізіп түрды. 1096 жылы "Қүдіретті" хан бастаған қыпшақ бірлестігінің
әскерлері Хорезмге қарсы жорық жасады, бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.
XI ғ. аяғы - XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, төменгі Сырдарияның тағы
басқа қалалары қыпшақ көсемдерінің қолына қараған. Дегенмен XII ғ. алғашқы
жартысында осы-нау қалалар қыпшақ хандары мен соларды қайтсе де басып
алғысы келген Орта Азияның билеуші мұсылмандық әулеттері арасындағы қиян-
кескі ұрыс алаңына айналады. Хорезмшахы Атсыз (1127-1156жж) Жентті жаулап
алады, сонан соң солтүстікке қарай бет алып, өз қарауына Маңғыстауды да
қосады. 1133 жылы Жент қаласынан Дешті Қып-шақ даласына тереңдеп жорық
жасаған Атсыз кыпшақтарды ойсырата жеңеді. Тап осы кезден бастап қыпшақ
хандығының ыдырауы басталады. Оған себеп болған негізгі жәйттер: қыпшақ
тайпалары ақсүйектерінің арасында Хорезмді жақтаушылардың көбеюі,
қыпшақтарға қарсы қаңлы-лардың аса ірі бірлестігінің құрылуы, өкімет билігі
үшін өзара әулетті қырқыстың күшеюі еді.
Бұл жағдайды Хорезм билеушілері, әсіресе Текеш пен Мұхаммед жан-жақты
пайдалануға тырысты. Олар қыпшақ билеушісі Қадыр-Бүке хан мен оньвд немере
інісі Алып - Деректің арасындағы бітіспес тақ үшін таласты пайдалан-ды.
Қыпшақтардың орталығы Сығнақ қаласын басып алуға әрекет жасады. 1195 жылы
Текеш (1172-1200 жж.) өз ойын іске асыру үшін Сығнақты басқарып отырған
Қадыр-Бүке ханға жорыққа аттанды. Бірақ, шайқас кезінде Хорезм шахының
түріктердің ұран тайпасынан қүрылған сарбаздары Қадыр-Бүке ханмен келісіп,
соның жағына шығып кетеді. Осыдан кейін талқандалған әскерінің қалдығымен
Текеш Хорезмге қайтып оралады. 1198 жылы Текештің ұлы Мұхаммед Алып-
Дерскпен одақтасып Қадыр-Бүке ханға қарсы қайта жорық жасады. Соғыс
барысында Қадыр-Бүке жеңіліп, Хорезмге жеткізілді. Хан билігі енді Алып-
Дерек-ке көшті. Алайда, ол Хорезм шахтарына қарсы тәуелсіз саясат жүргізді.
Қыпшақ ханының одан әрі күшейіп кетуі-нен қорыққан Текеш Қадыр-Бүке ханды
босатып, оған Хо-резмнің коп әскерін беріп, Алып-Дерекке қарсы аттандыр-ды.
Шайқастың барысыида Алып-Дерек әскерлері жеңіліс-ке үшырады, бірақ қыпшақ
билігін қолына алған Қадыр-Бүке ханның өзі де Хорезм-шахқа тәуелді болып
шықты. Хорезм шахтары қаңлы, кыпшақ, имек, үран тайпалары топ-тарының
жетекшілерін әртүрлі қызметке тартты. Бүдан ба-сқа туысқандық үшін
қалыптасқан дәстүрге сай, Хорезм билеушілері әйелдерін қаңлы мен
қыпшақтардың хан әулеттерінен алып отырған. Мысалы: ХШ ғ. бас кезінде
хорезмшахы Ала ад-дин Мүхаммед қаңлылардың басшы-сы Әмин Мәліктің қызына
үйленген. Міне осыған байла-нысты Әмин Мәлік Хорезм-шахтар сарайында
маңызды рөл атқарған.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
23. Қыпшақтардың пайда болуынының маңызы.
24. Қыпшақ тайпаларының ерекшеліктері

Ұсынылған әдебиеттер:
1Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
2.Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
3.Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
4. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.
Дәріс 14. Моңғол империясының құрылуы
1. Моғолстан, Әбілқайыр хандығы.
2. Алтын Орда, Ақ Орда мемлекеттері.

Татар-моңгол тайпаларының саяси жағынан басын біріктіріп, Моңғол феодалдық
мемлекетінің негізін салушы Темучин болды. Ол тарихтағы бір деректер
бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша 1155 жылы ірі ноян Есугай
баһадүрдің отбасында туған. Темучин ер жете келе негізгі қарсыластарының
барлығын жеңіп, Моңғолдың бүкіл тайпаларын өзінің қол астына біріктірген.
1206 жылдың көктемінде Өнан өзенінің сағасында Темучинді жақтаушы-моңғол
ақсүйектерінің құрылтайы болып, онда ол салтанатты жағдайда Шыңғысхан деген
атпен моңғолдардың әміршісі болып жарияланды. Осыдан кейін Темучин өзін хан
көтерген ақсүйектердің қүлкынын тойғызу мақсатында көрші елдерді жаулау,
оларды талау-тонау үшін үлкен әзірлік жүргізді.
Шыңғысхан әскери-ұйымдастыру принципін мемлекеттік құрылыстың негізі етіп
алды. Елдің бүкіл жері мен халқы он қанат /барунғар/, сол қанат /жоңғар/
және орта-лық /гол/ атты үш әскери әкімшілік округке бөлініп, әрбір округте
он мың адамнан түратын бірнеше түмгелер /түмендер/ болды. Олар өз кезегінде
"мыңдық", "жүздік", "он-дықтан" кұрылды.
Өте қатал тәртібі, мүқият қүрылымы бар әскер басында моңғолдардың
феодалдық жоғарғы тобының өкілдері-нояндар, багадурлар, мергендер, сечендер
түрды. Шыңғысханға бұлардан басқа, өзіне шын берілген, 10 мың таңдаулы
жауынгерлерден түратын кешігі /ұланы/ қызмет етті. Онын көмегімен Шыңғысхан
нойондар мен феодалдарды өзіне тәуелді етіп үстады.
1207-1208 жылдардың қысында Шынғысханның үлкен баласы Жошы Енесей
қырғыздарын және Сібірдін оңтүстігіндегі басқа да "орман халықтарын"
бағындырды. 1208-1209 жылдары Шыңғысхан әскерлері тұтқиылдан шабуыл жасап,
таңғұттық Си Ся мемлекетін күйретті. Шыңғ-ыстың қаһарынан сескенген қазіргі
Шығыс Түркістан аймағындағы ұйғырлар моңғолдарға ез еркімен бағынды.
Олардың ел басшысы Баршық өзін Шыңғысханның боданымын деп мойындаған. 1211
жылы Шыңғысханның қолы Солтүстік Қытайға бет алды, 1215 жылы олар сол кезде
Цзинь мемлекетінің астанасы болған Чжундуды /Пекинді/ бағындырды.
Қытайда моңғолдар соғыс ісінің сол замандағы жоғарғы техникасымен
танысты. Қытайдан көптеген қару-жарақ, қамал бұзатьш машиналарын және оны
қолдана білетін адамдарды, қолөнершілерді алған. Шыңғысхан өз әскерінің
санын көбейтіп, жауынгерлік дайындығын одан ары жетілдірді.
Сөйтіп, ол Шығыс Еуропа мен Алдыңғы Азияға жол ашатын Орта Азия мен
Қазақстанды жаулап алу жорығына жан-жақты әзірленді. Бүл үшін ол мүсылман
көпестерінен, моңғолдардың қол астында болған босқындардан мәліметтер алып,
Қарақытайлар мемлекетінің, содан кейін Хорезм шахындағы ішкі жағдай мен
әскери күштер туралы деректерге қанықты, соның негізінде ойластырылған іс-
қимылдың бағдарламасын жасады.
Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші
болды. Өз басының жеке жауы най-манның ханы Күшлік ханды талқандап, бай
қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған 1218 жылы Жебе ноян бастаған
әскер тобын жіберді. Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып алды.
Моңғолдарға қарсы түруға жарамай қашып кеткен Күшлік ханның мұсылмандарды
қудалауы, қаталдығы, жігерсіздігі, салықпен зар илеткен зорлық-зомбылығына
ыза болған жергілікті халық Шыңғысханға мойын ұсынатынын білдірді. Жетісуды
бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуеренахрға, сол кезде бүкіл Орта Азияны
билеп отырған Хорезм мемлекетіне қарсы жорыққа жолы ашылды. Көп кешікпей
оған сылтауда табылды. 1218 жылы көктемде Шыңғысхан Орта Азияға сауда
керуенін жіберді. 500 түйеден тұратын керуенінде монғол жансыздарын қосып
есептегенде барлығы 450 адам болатын. Көп адамы бар керуен 1218 жылдың
жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі Қайырхан Иналшық
көпестерді тыңшылық жасады деп күдіктеніп, оларды олтіруге бүйырды. Шыңғыс-
хан Хорезм шахынан Қайырханды ұстап беруді талап етті. Бірақ Хорезм шахы
бүл талапты орындамады, Шыңғысхан жіберген елшілерді олтіруге әмір берді.
"Отырар апаты" деп аталатын бүл тарихи оқиға Шыңғысханның Хорезмге қарсы
соғысын тездетті.
Орта Азияны бағындыру үшін Шыңғысхан өзіне тәуелді елдерден алған
жасақтармен қоса жалпы саны 150 мыңға дейін адамы бар қалың қолды бастап
шықты. Моңғол әскері Отырарға таяп келгенде моңғолдардың басшысы Шағатай
мен Үгедей бастағаи бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып,
әскерлердің Жошы бастаған басқа бір шоғырын Сыр бойымен төмен бағыттады.
Жебе мен Сүбедей басқарған үшінші шоғырға Сырдарияның жоғарғы ағысы
бойындағы қалаларды бағындыру міндетіп жүктеді. Шың-ғысхан кіші үлы
Төлеймен - екеуі әскердің негізгі күштерімен Бүхараға беттеді.
Хорезмнің шахы Мүхаммед моңғолдарға қарсы түруға дайын емес еді. Өзін
онша жақсы көрмейтін жергілікті феодалдардың күш біріктіріп езіне қарсы
шығуынан корық-қан ол оскери күштерді әр қалаға бөліп үстап отырған. Мүның
өзі Шыңғысханға қалаларда түрған шағын-шағын шоғырларды оп-оңай қарсылықсыз
қүртып жіберуге мүмкіндік жасады.
1219 жылдың күзінде Шыцғысхан орасан зор армияны бастап Жетісу арқылы
Мәуеренахрға аттанды. Оңтүстік Қазақстанның жергілікті халқы моңғол
басқыншылығына қатты қарсылық көрсетті. Мүнда Шыңғысхан әскерлері Отырар
қаласына келіп, оны қоршауға алды. Қайырхан ба-сқарған қалада 80 мыңдай
әскер бар еді. Отырар қорғаны-сы Қазақстан мен Орта Азияның халык
бүқарасының моңғол басқыншыларына қарсы жүргізген ерлік күресінің айқ-ын
көрінісі болды. Қарамағында қамал бүзатын техника-сы, соның ішінде жанып
кететін күбіршіктер, ататын машиналары болса да, моңғолдар бүл қаланы алты
ай бойы ала алмады.Қаланың қүлауына опасыздық себеп болған еді.
Әбілхайыр хандығының саяси рөлі
Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарының
көптеген жерін камтыды. Ха-лқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және
түріктен-ген түрік-монғол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ,
найман, қият, маңғыт, қарлүқ, қоңырат, қаңлы, үйылын, шынбай, күрлеуіт және
тағы басқалары. Бүл тай-палар тілі, шаруашылығы, мәдениеті және түрмысы
жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар "өзбек" деген атпен саяси жағынан
бірге аталған.
Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жерлерін біріктірген "Көшпелі
өзбектер мемлекетінің" яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан тарихында елеулі
орны бар. Оның иелігі Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста -Жайыққа,
шығыста - Балқашқа дейінгі, оңтүстікте - Арал теңізі мен Сырдарияның
төменгі ағысына, солтүстікте - То-был мен Ертістің орта ағысына дейінгі
жерлерді қамтыды.
Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428-1468 жж.) елдің саяси
жағдайында түрақтылық пен тыныштық болмады. Оның қолынан билікті алу үшін
күрескен әр түрлі топтар мен күрес жүргізуге тура келді. Жошы әулеті - оның
ішінде Ибак-хан, Береке-сүлтан, ¥рыс ханның үрпақ-тары Жәнібек пен Керей
тағы басқалары - Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. Сондықтан Шығыс
Дешті Қыпшақтың аумағы саяси жағынан бытырыңқы болып қала берді. Бүған
Әбілхайыр ханның тоқтаусыз жүргізген соғы-стары мен жорықтарының да үлкен
әсері тиді. Әбілхайыр да хандық билікті өз қолына алған соң, басқа хандар
сияқ-ты, елдегі үстемтап өкілдерінің талабына сай қызмет етуге әрекет
жасады. Осы мақсатта ол басқа елдерге жорық жа-сау, жаңа елдерді басып алу,
соғыс барысында қолға бай-лық түсіру, оны ақсүйек-феодал арасында бөліске
салу ісімен айналысты.Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық әрекетін XV ғасыр-
дың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол Тобыл бой-ында Шайбани үрпағы
Махмүд Қожа ханды талқандайды. Жошы балаларының бірі Тоқы-Темірдің
түқымдары Махмүд ханмен Ахмед ханның иелігіндегі Арал, Сырдария жерлері
үшін Екіретүпте болған шайқаста жеңіске жетіп, Орта Азия мен Оңтүстік
Қазақстанға жол ашады. Әбілхай-ыр Алтын Орданың әлсіреуін пайдаланып, Еділ
бойындағы көптеген жерлерді басып алады. Өзінің орталығын Тура-дан Орда-
Базарға көшіреді. 1430 жылы аз уақыт Хорезмді басып алып, Үргеніш қаласын
тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне қарсы болып жүрген күшті шонжарлар-дың
бірі - Мүстафа ханның әскерлерін талқандайды. Сол жылы Әбілхайыр хан
Сырдария өзені мен Қаратау бау-райындағы Созақ, Сығнақ, Аққорған, Үзкент
қалаларын басып алып, Сығнақты өз хандығының астанасына ай-налдырды.
Сырдария бойындағы қалаларды Әбілхайыр-дың бағындыруының үлкен саяси-
экономикалық маңы-зы болды. Өйткені кәсіпшілік пен сауда орталықтары болып
саналатын Сырдария қалалары Әбілхайыр хан-дығын нығайтуға айтарлықтай ықпал
ететіні сөзсіз еді. Қалалар көшпелі өзбек хандығының әмірлері мен сүлтан-
дарына берілді. Созақ өзіне қарасты барлық жерлерімен Бақтияр сүлтанның,
кейін оның баласы Әлеке сүлтанның иелігіне кешті, Үзгент - маңғыт Уақас би
қол астына берілді. Ал Отырар, Ясы, Сайрам мен Сауран Темір әулетінің қара-
мағында қалды.
Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алу ағайындас Шайбани үлысы
мен Ақ Орда үлысы ру-тайпа-ларының арасындағы қырғи-қабақ қатынастарды одан
әрі шиеленістіре түсті. Себебі бүл қалалар мен оның төңірегі-ндегі
алқаптарды қарату Барақ ханның түқымдары Керей мен Жәнібек сүлтандардың
және оларға тәуелді, Сырда-рия мен Қаратау өңірінде көшіп-қонып жүрген
қазақ рула-рының мүдделеріне қайшы келді. Бүл олардың арасындағы күрестің
қайта жанданып, қазақ сүлтандары мен оларға Қарасты рулар мен тайпалардың
Моғолстан жеріне көшіп кетуіне әкеліп соқтырды.XV ғасырдың 50-ші жылдары
Әбілхайыр Мәуеренах-Рдағы Темір үрпақтарының ішкі тартысына араласып,
Самарқанд пен Бүхараға талау-тонау жорықтарын жүргізді. Әбілхайырдың
шапқыншылықтарының табысты болуына, оның жергілікті бай-феодалдармен
келісімге келуі ықпалын тигізді.
Көшпелі өзбектер мемлекеті ішкі қайшылықтардың әсерінен ыдырап кетеді.
Моғолстан мемлекеті XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы дербес екі
иелікке - шығыс және батыс бөліктерге бөлінді. Шаға-тай ұлысы қоныс еткен
Мауеренахрдың батыс бөлігінде 50-60 жж. феодалдық ыдыраушылық әрекеті
жойылып, Әмір Темір мемлекеті құрылды. Ал оның шығыс бөлігінде Моғолстан
мемлекеті орнады. "Моғолстан" тарихи-жағрафиялық термині "моңғол" атауынан
шыққан. "Моңғол" есімі Орта Азия мен Қазақстанда түрік және парсы тілдері-
ндегі тарихи туындыларда "моғол" деп аталып, жазылатын болған. Моғолстан
мемлекеті алғашқы құрылған кезде билік Шағатай ханға адал қызмет еткен
Дулат тайпасы әмір-лерінің бірі - Болаттың қолында болған. Шыңғыс тұқымы-
нан шықпаған, сондықтан хан болуға құқы болмағандыктан Болат озінің
айтқанына кенетін әлі жас 18 жастағы Піағатай ұрпағы Тоғылық Темірді 1348
жылы хан тағына отырғызды.
Моғолстан мемлекетшің құрамына Шығыс Түркістан, Онтүстік-Шығыс Қазақстан
және Орта Азияның кейбір жер-лері кірді- Мемлекеттін шекарасы батыста
Ташкент пен Түркістан аймағынан шығыстағы Баркөл мен Хами қала-сына
дейінгі, солтүстікте Балхаш, Тарбағатай мен Қара Ер-тістен онтүстіктегі
Ферғана мен Қашғарияның егінді аймактарына дейін созылып жатты. Сонымен XIV
ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы бір хандық
- Моғолстан мемлекеті қүрылды (орта-лығы - Алмалық қаласы). Ол Шағатай
әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бүл мемлекеттің негізін
қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің баласы - Тоғылық-
Темір хан (1348-1362 жж.). Ол Шығыс Түркістаннан бастап Жетісу енірінен
Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді, ашық дала-
лы, орман-тоғайлы жерлерді мекендеген түркі тектес тай-палардың басын
қосты.
ХІ^-Х^ғасырларда Моғолстан қүрамына кірген тайпа-лар: дүғлаттар
(дулаттар), каңлылар (бекшіктер), керейт-тер (керейлер), арғьшдар
(арғинут), баириндер, арлаттар, барластар, булғашылар және басқалары.
Кейбір тайпалар-дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы
бірлестікте болғанына ешбір күмән жоқ.
Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-судьң жоғарғы иесі хан
болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда Да бай-феодалдар жерді шартты иеленудің
икта, инджу, сойүрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аймақтар-Да жер
жалпы қауымның қарауында болған. Бірақ мал ірі ақсүйек байлардың колында
шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс - өрістердің бәрі шынында
да солардың меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ сүйектердің пайдасына
қала мен ауыл түрғындарынан, егінші пен көшпелі халыктан күпшір, зекет,
тағар, баж, қарадж Және тағы басқа да салықтар жиналды. Бүқара халық
әртүрлі міндеттерді: әскери, кірешілік, еңбек, пошта т. б. Мщдеттерді
атқарды. Мемлекетті басқару ісінде ханға үлыстар көмектесті.
Алтын орда, Ақ орда мемлекеттері
Батыйдың тау суындай екпінді жорығы барысында монғолдар кең байтақ
жерге ие болды. Оның шегі баты-ста - Днестрге, шығыста - Ертіске,
оңтүстікте - Солтүстік Кавказға, Солтүстікте Батыс Сібір ойпатына дейін
жетті. Батый иеліктерінің қүрамына оңтүстік-шығыста Солтүстік Хорезм мен
Сырдарияның төмен жағындағы жерлер енді. Орыс княздіктері де Батыйға
тәуелді бодан болды. Осындай аса зор мемлекет шығыс деректеме-лерінде Көк
Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп аталды. Алғашында Алтын Орда
Моңғолия империясына оның бір үлысы ретінде енген еді, ал XIII ғасырдың 60-
шы жылдарынан кейін ол дербес ел болып
бөлінді.
Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы
аймақтарда - Еділ булғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, гректер,
ежелгі хазарлар мен алан үрпақтары, хорезмдіктер түрды. Далалық өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман,
Қоңырат, Керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті Қыпшақ төңірегі мен Еділ
бойына қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес
халықтарымен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орта-лық аймағы - Еділ бойы
қазіргі Саратовтан Астраханға дейін (астанасы - Берке сарайы немесе Сарай
әл-Жадид), негізгі әскери феодалдық күші - қыпшақ тайпалары. Ал-тын Орда
өзін билеген хандары - Батый 1241-1256 ж., Бер-ке 1257-1266 ж., Мөңке-Темір
1266-1280 ж., Төде Мөңке 1280-1287 ж., Төле-Бүқа 1287-1291 ж., Тоқа-Темір
1291-1312 ж., Өзбек 1312-1342 ж., Жәнібек 1342-1357 ж. түсын-да қуатты
кемеліне келіп, билігі мейлінше күшейе түсті. Егер Жошы мен Батый
Моңғолиядағы үлы ханға белгілі бір дәрежеде бағынышты болса, Беркеден
бастап Алтын Орда хандары өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс
Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, Үндістанмен, Қытай-мен сауда-саттық
жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен айналы-сып, қолөнерді дамытты.
Берке хан түсында Алтын Ордаға ене бастаған ислам діні кейін Өзбек хан
түсында үстем дінге айналды.
Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен үлы Орда
Ежен. Ақ Орда алғашқы қүрылған кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып
есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отыр-ды. Ол
кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ Орданы
билеген Орда Еженнің ордасы алғашында Ертіс алқабында Алакөл маңында, яғни
әкесі Жошы ханның алғашқы қоныстарында бол-ды. Ақ Орда хандарының кестесі
оларды болған уақытына қарай мынадай ретпен тізеді. Орда Ежен, Сартақ,
Қоныша, Баян, Сасы-Бүқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Ұрыс хан, Қой-ьіршақ,
Барақ, т.б.
Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы. Бүл кезде
Ак Орда мемлекетінің шаруа-шылғы, мәдениеті қарыштап дамып гүлденді.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді. Ақ Орда хандары
қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға зор күшжұмсады. Олар хандықтың
астанасы Сығнақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.
1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған ¥рыс хан өз жағдайын біраз
күшейтіп, енді Алтын Орда тағына оты-руға күш салды. Сөйтіп, 1374-1375
жылдары Еділ бойы-мен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хаджы-
Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының жерін бағындырды.
Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан
кетіп, Ал-тын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. Өйткені бүл
кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті өз қолына алып күшейе түскен
Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл қауіпін төндірген еді. Ақ
Ордаға қарсы шабуылда Әмір Темір Маңғыстау үлесінің билеушісі Түйқожа
оғланның баласы Тоқтамысты пайда-лануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс хан Алтын
Ордаға қар-сы жорықта қолдамағаны үшін өлтірген болатын. Ал Тоқ-тамыс
Самарқандка кашып келіп, Әмір Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы жаулап
алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп, Тоқтамысты Ақ
Ор-даға қарсы айдап салды.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері
Тоқтамыстың шоғырларын талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның баласы Қүтылық
Бүға қаза тапты. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқ-тамыстың екінші
жорығы да ¥рыс ханның баласы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен
жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет
әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап шықты. Әмір Темір әскерімен
Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан әскерімен Сығнаққа келіп
тоқтады. Алайда екі әскер тобы осылайша бір-біріне жақындамай, аталған
жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті. Тек төртінші жорық
кезінде Үрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы Әмір Темірдің
жеңіске жетуіне мүмкіндік берді. 1377 жылы ¥рыс хан қайтыс бол-ғаннан
кейін, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мәлікке көшкен-ді. Осы кезде
Тоқгамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін
талқандайды, сөйтіп 1379 жылы өзін Ақ Орданың ханы деп жариялайды. Ак
Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие болған ол 1380 жылы Сарайды,
Хаджы-Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын басып алады. Тоқтамыстың бүл
табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово
даласында орыс әскерлерінен жеңілуі нәтижесінде мүмкін болды. Тоқтамыс
мүнымен тоқтаған жоқ, әбден күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ Темірдің қам-
қор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ, 1388, 1391 және 1395 жж. Ақсақ
Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда
тас-талқан болып қиратылады. Темірден жеңілген Тоқтамыс Сібірге қашып
кетті, оны 1406 жылы Сібір ханы Шәдібек өлтірді. Темірдің басқыншылық
соғыстарының нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы мен XV ғ.
бас кезінде Ақ Орда да әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды.
1423-1424 жылдары ¥рыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын
жедіп шығып, Ақ Ордада хандық-ты ез қолына алады. Бүл кезде, Ақ Орданың
басты қала-сы Сығнақ, сондай-ақ Сырдың орта ағысындағы қала-лар Темір
әулетінің қолында еді. 1425-1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі
Үлықбекке қарсы жо-рыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа да
қалаларды босатты. Осы жеңістін нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің
үстемдігінен тәуелсіз болып алды. Алайда, Ақ Орданың ішіндегі феодалдық
талас-тартыс тоқтамады. Осының салдарынан 1428 жылы Ба-рақ хан жауларының
қольшан қаза тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен
кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші үлы Шайбан түқымынан шыққан
Әбілхайыр сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен шыққандар Барақ өлгеннен
соң, Ак Орда жерінің елеулі болігін басып алды. Сөйтіп, 1227 жылы Жошы
өліп, оның үлысы екіге жіктелгенде жа-рыққа шыққан Ақ Орда хандығы екі
ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде
иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Кешпелі аудандарда мал
шаруашылығы кеңінен дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың қолына жинақталды,
олар жердің нағыз қожасына айналды. Олар қазақ халқының жеке халық болып
қалыптасуында үлкен рөл атқарды.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
1. Моғолстан, Әбілқайыр хандығының пайда болуынының маңызы.
2. Алтын Орда, Ақ Орда мемлекеттерінің ерекшеліктері
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
2. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
3. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
4. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.
Дәріс 15. Мауренахр мемлекетінің саяси тарихы
|Мәууренахр мемлекетінің пайда болуы. Жоңғар хандығы. |
|Қазақ халқының пайда болуы. Қазақ хандығы. |
| |

1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған ¥рыс хан өз жағдайын біраз
күшейтіп, енді Алтын Орда тағына отыруға күш салды. Сөйтіп, 1374-1375
жылдары Еділ бойы-мен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хаджы-
Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының жерін бағындырды.
Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан
кетіп, Ал-тын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. Өйткені бүл
кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті өз қолына алып күшейе түскен
Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл қауіпін төндірген еді. Ақ
Ордаға қарсы шабуылда Әмір Темір Маңғыстау үлесінің билеушісі Түйқожа
оғланның баласы Тоқтамысты пайдалануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс хан Алтын
Ордаға қар-сы жорықта қолдамағаны үшін өлтірген болатын. Ал Тоқ-тамыс
Самарқандка кашып келіп, Әмір Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы жаулап
алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп, Тоқтамысты Ақ
Ор-даға қарсы айдап салды.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері
Тоқтамыстың шоғырларын талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның баласы Қүтылық
Бүға қаза тапты. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқ-тамыстың екінші
жорығы да ¥рыс ханның баласы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен
жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет
әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап шықты. Әмір Темір әскерімен
Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан әскерімен Сығнаққа келіп
тоқтады. Алайда екі әскер тобы осылайша бір-біріне жақындамай, аталған
жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті. Тек төртінші жорық
кезінде Ұрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы Әмір Темірдің
жеңіске жетуіне мүмкіндік берді. 1377 жылы ¥рыс хан қайтыс болғаннан кейін,
Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мәлікке көшкенді. Осы кезде Тоқгамыс Орта
Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды,
сөйтіп 1379 жылы өзін Ақ Орданың ханы деп жариялайды. Ак Орданың көптеген
әмірлерінің қолдауына ие болған ол 1380 жылы Сарайды, Хаджы-Тарханды,
Қырымды және Мамай ордасын басып алады. Тоқтамыстың бүл табысы орыс жеріне
басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово даласында орыс
әскерлерінен жеңілуі нәтижесінде мүмкін болды. Тоқтамыс мүнымен тоқтаған
жоқ, әбден күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ Темірдің қам-қор-қамтуынан
босануға тырысады. Бірақ, 1388, 1391 және 1395 жж. Ақсақ Темірдің
Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тасталқан
болып қиратылады. Темірден жеңілген Тоқтамыс Сібірге қашып кетті, оны 1406
жылы Сібір ханы Шәдібек өлтірді. Темірдің басқыншылық соғыстарының
нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы мен XV ғ. бас кезінде Ақ
Орда да әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды.
1423-1424 жылдары ¥рыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын
жедіп шығып, Ақ Ордада хандық-ты ез қолына алады. Бүл кезде, Ақ Орданың
басты қала-сы Сығнақ, сондай-ақ Сырдың орта ағысындағы қала-лар Темір
әулетінің қолында еді. 1425-1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі
Үлықбекке қарсы жорыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа да
қалаларды босатты. Осы жеңістін нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің
үстемдігінен тәуелсіз болып алды. Алайда, Ақ Орданың ішіндегі феодалдық
талас-тартыс тоқтамады. Осының салдарынан 1428 жылы Ба-рақ хан жауларының
қольшан қаза тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен
кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші үлы Шайбан түқымынан шыққан
Әбілхайыр сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен шыққандар Барақ өлгеннен
соң, Ак Орда жерінің елеулі болігін басып алды. Сөйтіп, 1227 жылы Жошы
өліп, оның үлысы екіге жіктелгенде жарыққа шыққан Ақ Орда хандығы екі ғасыр
өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен
жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Кешпелі аудандарда мал шаруашылығы
кеңінен дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың қолына жинақталды, олар жердің
нағыз қожасына айналды. Олар қазақ халқының жеке халық болып қалыптасуында
үлкен рөл атқарды.
Жоңғар хандығы пайда болуы мен құлауы
XVII ғасырдың біріғіші жартысында ойраттар мен қазақ-тардың арасындағы
әскери қактығыстар жиілей түсті. Ойрат феодалдарының Шығыс Моңғолияға қарсы
ойдағыдай жүргізген соғыстары олардың күшін нығайтты. XVI ғасырдың аяқ
шенінде ойраттар басты-басты төрт тайпалық оірлестіктен құралды. Олар:
Тарбағатайдан Шығысқа карай өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің
жоғарғы ағысын "олай қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының
төңірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жағыңдағы шоростар еді.
Қазақ және ойрат әміршілерінің арасында жайылымдық ерлер үшін ірі
қақтығыстар XV ғасырдың езінде басталған болатын. XVI ғасырдың аяғында
ойраттардың шағьің бір бөлігі сәтсіз шабуылдан кейін қазақ ханы Тәуекелге
бағынышты болып шықты. 1635 жылы қоңтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар
хандығы құрылды. Осыдан соң, егер XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың
басында қазақ хандығына бытыраңқы ойрат тайпалары қарсы болса, XVII
ғасырдың екінші ширегінде күштердің ара салмағы жоңғар тайпаларының
пайдасына өзгере бастады. Қазақ-жоңғар қатынастары, әсіресе Батур-қоңтайшы
/1634-1654 жж./ билік құрған кезде ерекше шиеленісе түсті. Одан кейін
Ғалдан-Бошакту (1670-1697 жж.) билеген кезде, оның мұрагері Це-ван-Рабтан
(1697-1727 жж.) өкімет басына келгенде қазақ-қалмақ қатынастары қатты
шиеленісіп кетті. 1698 жылдан ойраттар мен казақ хандары арасындағы қарулы
қақтығыс-тардың жаңа кезеңі басталды. Жоңғарлардың әскер бас-шылары маңызды
сауда жолдары ететін және ірі сауда орталықтары орналасқан Оңтүстік
Қазақстан жерін басып алуды көздеді. Қазақтың Сығнақ, Түркістан, Отырар,
Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен күресте өзіндік стратегиялық
тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның ойраттар-мен күрестегі кейбір сәтті
шайқастары оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс барысындағы басымдық
ойраттардың жағында болды.
Жан-жақты әскери дайындығы бар және шабуыл жасайтын жерлердегі жағдай
жөнінде толық мағлүмат жинаған жоңғарлар 1710-1711 жылдары қазақ жеріне
басып кіріп, қырғын соғыс жүргізді. Көп олжа алып, кері оралған олар 1717
жылы жазда Аякөз өзенінің жағасында қазақтардын 30 мың жасағын талқандап
жеңді. Келесі жылы жоңғарлардың әскері тағы да қанды жорыққа аттанып Бөген,
Шаян, Арыс өзендерінің бойында қазақтарды қырғынға ұшыратты.
1718 жылы Тәуке хан өліп, билік оның баласы Болат ханға өткен түста
қалмақтардың қазақ жерлеріне жорығы күшейді. Бүл жорықтардың табысты
болуына шведтін артиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың тигізген әсері
үлкен. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл
қаласына айдалады, осында Ертістің бойымен жоғары өрлеп бара жатқан
Бухгольцтың экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қыста
ол қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында
болған ол қалмақтарды темір балкьітып зенбірек жасауға, оның оғын
дайындауға, тіпті баспахана жасап, әріп құюға үйретеді. Сонымен бірге
қазақтарды өз қол астына өтуге мәжбүр еткісі келген Ресей қалмактарға Сібір
бойындағы бекіністерден зеңбірек берген деседі. Ренаттың көмегімен зеңбірек
атыс жарақтарьін жасап, жүз мыңнан астам әскер қүрап, қалмақтар казактарға
қарсы соғысқа дайындалып жатқанда казақтар жағы олардан қауіп күтпей, ішкі
талас-тартыспен жүрген болатын. Бүл тұста қазақтар мен қалмақтардың
шекарасы Ертіс өзені, Балқаш көлі, Шу, Талас өзендерінің аралығымен өтетін.
1723 жылы көктемінде қазақ жерін бет каратпай басып алуға әбден бекінген
жоңғарлар шешуші жорыққа шықты. Мол әскер жинап, барынша толык
қаруландырьш, оның қолбасшылығына Шуно Дабо деген қалмақ баһадүрін
тағайындады. Оныц тактикалық жоспары бойынша қалмақ әскерлері стратегиялық
екі бағытта қимыл жасауға тиісті болды. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп,
Шу мен Талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт - қазақтарға ес жиғызбай
соққы беріп, Шыршық өзенінің қойнауына жету еді. Бұл жоспарды іске асыру
үшін әскерлер жеті топка бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі
Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі
қолбасшысы Амур-сана басқарған 70 мың адамнан түратын екінші бір тобы Іле
өзенінің бойына, Кеген озенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс
жағындағы Кетпен тауының баурайына орналасты.
Сөйтіп, Алатау баурайын жайлаған қаннен-қаперсіз отырған қалың елге
шабуылға шыққан қалмақ әскерлері Қазақтардың қанын судай ағызды. Еркек
кіндікті адамдарды қырып, әйелдерді, қыздарды байлап-матап алып кетті.
Бейғам отырған ел баскыншыларға ешқандай қарсылық көрсете алмады.
Шапқыншылықтың басты ауыртпалығы Ұлы жүздің, Жетісудың халқына түсті. Ешбір
бөгетсіз, қарлықсыз, жолындағының бәрін жайпап келе жатқан зұлым жау араға
көп уақыт салмай Орта жүз бен Кіші жүздің жеріне жетті. Бұл кезеңді қазақ
«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деп атады. Яғни қазақтардың табаны
ағарғаншы шұбырып, Алқакөлге жетіп, азап пен аштықтан сұлаған жерлері еді
дейді.
Қазақ жасақтарының қолбасшысы болып Әбілхайыр хан және Бөгенбай батыр
сайланды. 1727-жылы Кіші жүз жасақтары, ондағы айтулы батырлардың бірі
Тайлақ және оның жиені Ұлы жүздің ошақты руындағы тасжүрек тайпасынан
шыққан Саңырық батыр, Ырғыздың Оңтүұстік Шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің
жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға есенгірете соққы берді. 1729-
жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен қалмақтар арасында тағы бір
қатты қырғын соғыс жүрді. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Жәнібек,
Бөкебай, Малайсары сияқты атақты батырлар бастаған қазақ қолдары мен
жасақтары қалмақ әскерлеріне екінші рет күйрете соққы берді.
Абылай және қазақ әскерлерінің қолбасшылары Қабанбай, Бөгенбай т.б.
батырлары қазақ жасақтарының басын қосып, 1750-жылы Аякөз өзені бойындағы
ірі шайқаста жеңіп шықты.
Қазақ қалқының қалыптасуы
Моңғол шапқыншылығы салдарынан Қазақстан жерінде-гі ру-тайпалардың
арасындағы тарихи қалыптасқан жағрафиялық ортақтастық пен мәдени-
экономикалық байланыстар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген қалалар мен
елді мекендерді, егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің өндіргіш күштерін
күйзелтті. Мүндағы экономикалық және мәдени байланыстарды үзді. Көптеген
бейбіт халық: егінші, малшы, зергер тағы басқа да кәсіп иелері қырылды. Ірі
ру-тайпалардың бірсыпырасы қоныс аударуға мәжбүр болды. Мәселен,
қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірге көшті. Моңғол
феодалдарының Шығыс Қа-зақстан мен Жетісуда таңдаулы жайылымдарды тартып
алуы, әсіресе жергілікті халықтың жиі-жиі ығысуына әсерін тигізді. Моңғол
әмірлері өз үстемдігін берік үстау үшін жаулап алған елдерді ұлыстарға
бөліп, этникалық жағынан туыстас жергілікті халықты бір-бірінен бөліп
тастауға тырысты. Қазақстан жерінде қаншалықты жойқын шапқыншылық
оолғанымен, халық болып қалыптасудың негізгі шарты тіл бірлігі жойылмады.
Қайта, керісінше, уақыт өткен сайын моңғол шапқыншыларының өздері өз
тілдерінен айырьілып, жергілікті ру-тайпалардың қалыптасқан түркі тіліне,
әдет-ғұрпына, салт-санасына көшіп, XIV ғ. өзінде-ақ толық түркіленіп
кетеді. Бірақ бүл кезде бүрынғы екі үлкен Расаның /нәсілдің/ байырғы
еуропеидтік және кейін қосылған моңғолоидтық нәсілдердің күрделі араласу
нәтижеде қазіргі қазақ халқы қүрамының /антропологиялық этникалық және
лингвистикалық негізде/ бірыңғай тұтас қосындысы /қорытпасы/ келіп шығады.
Алайда, бүкіл Қазақстанның жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі тілінде
сөйлегенімен территориялық бөлінуге ұшырап, Ақ Орда, Моғол, Әбілхайыр,
Ноғай, Көшім хандықтарының қол астында өмір сүріп жатты. Олар саяси, мәдени
және экономикалық жағынан бытыраңқы болды. Атақты "92 баулы қыпшақ" атты
шежіреде көрсетілген бүл ру-тайпалардың барлығы кейін қазақ халқының
құрамына кірген.
ХІУ-ХУ ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан, Ақ
Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан
феодалдық соғыстар мен тартыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара
бірігу, топтасуға үмтылу процестері барған сайын белең алды. Қазақстанның
ежелгі тайпалары өз мекендерінің тарихи-жағрафиялық, экономикалық және
саяси оқшаулануының тарихи қалыптасқан жағдайларына /түрлі тайпалық одақтар
мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге кіруі/ байланысты этникалық жағынан
біртүтастық пен бүтіндікке үмтыла отырып, үш негізгі этникалық - шаруашылық
топқа бөлінді. Яғни, жағрафиялық жағдайына байланысты үш жүз қалыптасты.
Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз. ¥лы жүздің орталығы - Жетісу, Оңтүстік
Қазақстан, Орта жүздің орталығы - Орталық Қазақстанда және Кіші жүздің
орталығы - Батыс Қазақстанда болды.
¥лы жүз Сырдариядан бастап Жетісу жерін түгел жайлайды. Оның қүрамына
үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты,
жалайыр, шанышқылы, қатаған, т.б. ру-тайпалар кіреді. Орта жүз Орталык
Қазақстан аудандары мен Солтүстік-Шығыс Қазақстаннын бір бөлігін қоныс
етеді. Оның қүрамында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей, уақ, тарақты
тайпа-рулары бар. Кіші жүздің мекені - Сырдарияның төменгі жағы, Арал
теңізінің жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлігі. Оның қүрамындағы
тайпалар одағы - Әлімұлы /қарасақал, қаракесек, кете, төртқара, шемекей,
шекті/; Байұлы /адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, есентемір,
қызылқүрт, шеркеш, ысық, таз, масқар/; Жетіру /табын, тама, кердері,
жағалбайлы, кереит, телеу, рамадан/.
Жүздердің ұйымдасқан уақыты, қалай қүрылғаны әлі жете зерттелмеген.
Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел билеудің әскери тәртіпке
негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда бір-бірімен
жауласып, өзара араздыққа барьш көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп
тенгенде, казақ халкының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары, билері,
тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені бірігіп
шешіп отырған. Жоңғарларға қарсы соғыста солай болды. Қазақтар үш жүздің
бірлігін қадірлеп, қастерлеп келе жатқан халық. Төле бидің "Жүзге
бөлінгеннің жүзі күйсін" - деуі де осыдан.
Мұндай үштіктің шығуына, бір жағынан, Ақ Орда, Ноғай Ордасы және
Әбілхайыр хандығының қүрылуы, Моғолстанның оқшаулануы түрік және
түріктенген моңғол тайпаларының қазақ халқы болып бұрынғыдан да жедел әрі
топтасу процесінің күш алуы комектесті. Екінші жағынан, қазақ тайпаларының
феодалдык мемлекеттердің бұл жүйесінде үзақ болуы қазақ халқының үш
этникалық тармақ, үш жүз болып қалыптасуын негіздеді.
Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде топтасқан,
өз шекарасында экономикалық жағы-нан оқшауланған еді. Олардың тілі,
материалдық тұрмыс-мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ. Жалпы алғанда, XV ғасыр қар-саңында бүл тайпалар
түрік тектес халық болып топтасты да, кейінірек "қазақ" деген этникалық
ортақ атауға ие болды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен
аяқталды. Бірақ бүл процесс кейбір себептермен байланысты кешеуілдеп барып
іске асты. Оған қазақ халқының этникалық қүрамына кірген тайпалардың
бірнеше мемлекет құрамына енгені, кейбір жеке тарихи қалыптаскан
бөлшектердің бытыраңқылығы себеп болды. ХІУ-ХУ ғғ. көптеген жүрттың көшіп-
қонып, сапырылысуы орын алды. Мәселен, Темірдің соғыстары кезінде моғол
топтары Жетісудан Орта Азияға қоныс аударады. Әбілхайыр тұсында оған
Моғолстаннан калучи және бұлғашы тайпалары кошіп келеді. Бір кездері
керейлер Жетісудан Орта жүзге кетіп қалады, маңғыт-ноғайлар батыстан
Сырдария бойына ауып келеді.
ХҮ-ғасырдың ІІ-жартысы мен ХҮІ-ғасыр қазақ халқының негізгі
этникалық территориясы мемлекет етіп біріктіру, халықтың да қалыптасу
процессінің аяқталуын тездетті.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың Оңтүстік
Батыс территориясы баяғыдан бері қазақ халқының құрылып, қалыптасуының
басты этникалық орталығына айналды.
Қазақ хандығының құрылуы
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды /1458-1473 жж./. Одан кейін
қазақ ханы болып Жәнібек сайланды /1473-1480 жж./. Бұлардың тұсында
Жетісудың қазақ рулары мен тайпалары 1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бұғы
өлгеннен кейін, ондағы феодалдық тартыстардың күшеюіне байланысты, езара
ынтымақтықты нығайта түсуге күш қосты. Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан
жерінен бірқатар рулардың ауа көшіп, Жәнібек пен Керейдің кол астына келуі
Қазақ хандығын бұрынғыдан да күшейтті. Бүлар жаңадан қүрылған Қазақ
хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери саяси күш-қуатын
арттыра түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты
билеу жолын дағы күресіне қосылды. Бүл күрес 1468 жылы Әбілхайыр өлгеннен
кейін қайтадан өршіді. Оның елінде қиян-кескі қырқыс басталып, халық ыдырай
бастады. Мұны қазақ ханыдары Керей мен Жәнібек тиімді пайдаланды. Олар
бұдан 12 жыл бүрын өздері көшіп кеткен ата қонысы Дешті Қып-шаққа қайта
оралды. Сөйтіп, Әбілхайыр ханның мүрагерлеріне қарсы күрес жүргізді. Бүл
күрестің барысында Әбілқайыр ханның орнына отырған мүрагер баласы Шайх
Хайдар өлтірілді. Әбілхайыр ханның немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд
сүлтан Астраханға барып паналады. Күресте жеңіске жеткен Қазақ хандары 40
жыл Әбілхайыр билеген Дешті Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды
езіне қосып алды. Қазақ хандығының жері едәуір кеңейді.
Керей мен Жәнібек, олардан кейін Бұрындық Шығыс пен Батыс арасындағы
сауда жолының үстіне орнаған Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар,
Ясы (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату үшін бітіспес күрес
жүргізді. Сырдария бойындағы қалалар үшін соғыс Әбілхайырдың немересі
Мұхаммед Шайбани ханмен отыз жылдан астам уақытқа созылды. Өйткені Мұхаммед
Шайбани Астрахань қоршауынан кашып шығып, Түркістан аймағына келді. Мұнда
ол өзінің билігін жүргізіп отырған Әмір Темір түқымынан шыққан Мұхаммед
Мәзит тарханды паналады. Ол Қазақ хандығына қарсы Мүхаммед Шайбаниды айдап
салу мақсатын көздеді. Бірақ бұдан ештеме шықпады. 1470 жылы қыста қазақ
ханы Керей әскерлерімен Түркістанға шабуыл жасады. Ал Жәнібектің үлкен
баласы Махмүд сұлтан Созақ қаласын бағындырды, екінші баласы Еренжі
Сауранды иемденді. Сауран түбінде соққы жеген Мұхаммед Шайбани Бұхараға
қашты.
1472 жылы Мүхаммед Шайбани Түркістанға қайта ора-лып, Ноғай Ордасының
әмірі Мүса мырзаның көмегімен Аркок бекінісі мен Сығанақ қаласын басып
алды. Бүл уақыт-ша жеңіс еді. Бұрындық сүлтан мен Махмұд сүлтан бастаған
қазақтың біріккен жасақтары Қаратаудағы Соғүнлық асуында Мұхаммед
Шайбанидің әскерлерін талқандады. Бұрындық сұлтан Сығанақ қаласын қайтарып
алды. Бұл соғыста күйрей жеңілген Мұхаммед Шайбани Маңғыстауға қашты.
Сырдария жағасындағы қалалар қайтадан Қазақ хандығына өтті.
Бұл кезде Қазак хандығына Мұхаммед Шайбанимен қатар Моғолстан ханы Жүніс
және Орта Азия жерінде билік етіп түрған Әмір Темір әулетімен де күрес
жүргізуге тура келді. Өйткені бүларда Сырдария жағасындағы маңызды сауда
орталықтарын ездеріне қаратып алуды көздеді.
1482-1485 жж. Моғолстан ханы Жүніс әскерлерімен Ташкент пен Сайрам
қалаларын басып алды. Ал XVI ғ. басында Моғолстан билеушісі Жүністің баласы
Сұлтан Махмұд хан Отырар қаласын басып алып, оны Мұхаммед Шайбаниға берді.
Моғолстан ханының қолдауына сүйеніп және Отырарға ие болған Мұхаммед
Шайбани тағы да Сауран мен Ясы (Түркістан) қалаларына шабуыл жасап, басып
алды.
Сонымен қорытып айтқанда, қазақ хандығының құрылуына ХҮ ғ.ІІ-жартысында
Қазақстан жерінде екі мемлекеттің - Әбілхайыр хандығы /көшпелі өзбек
мемлекеті/ мен Моғолстанның ішкі саяси ахуалы нақты жол ашты.
Өз – өзін бақылауға алынған сұрақтар:
1. Мәуренахр мемлекетінің пайда болуы. Жоңғар хандығының пайда
болуынының маңызы.
2. Қазақ халқының пайда болуы. Қазақ хандығының ерекшеліктері
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Гумилев Л. Көне түріктер. А.,1994.
2. Әбілғазы Б.Түрік шежіресі. 1992.
3. Кадырбаев Казахстан в эпоху Чингиз хана и его премников ХІІ-ХІҮ вв
А.,1992.
4. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М.,1995.
5. Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.
3. ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

|Тақырып 1. Көшпелілер мемлекеттілігі; пайда болуы және дамуы курсының |
|маңызы |
|Тақырып 2. Сақтар. Саяси тарихы, деректер. Қоғамдық құрлысы |
|Тақырып 3. Үйсіндер мемлекеті, қоғамдық құрлысы. |
|Тақырып 4. Қаңлы мемлекеті, сыртқы саясаты, этникалық құрылымы |
|Тақырып 5. Ғұндар мемлекеті, қоғамы мен әскери тарихы. |
|Тақырып 6. Сарматтар туралы тарихи деректер. Қоғамы мен кәсібі. |
|Тақырып 7. «Түрік» атауы. Қағанаттар тарихы. Әлеуметтік құрылымы |
|Тақырып 8. Қарлұқтар мемлекеті, әскери тарихы, қоғамдық құрлысы |
|Тақырып 9. Оғыздар мемлекетінің құрылу тарихы. Феодалдық қатынастар |
|Тақырып 10. Қимек мемлекетінің қоғамдық құрлысы, әлеуметтік жағдайы. |
|Тақырып 11. Қара қытайлар мемлекеті. Наймандар мен керейттер ұлысы |
|Тақырып 12. Қарахан мемлекеті, территориясы мемлекеттік - әкімшілік құрлысы|
|Тақырып 13. Қыпшақ мемлекеті: қоғамдық құрлысы |
|Тақырып 14. Моғолстан, Әбілхайыр, Алтын Орда, Ақ Орда мемлекеттері. |
|Тақырып 15. Мауренахр, Жоңғар мемлекеттері. Қазақ хандығының құрылуы |

5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

5.1 Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар.
Өздік жұмысының кең таралған және маңзыд түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастырудағы үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
магистранттың өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа
байланысты болады. Сондықтан, оқытушыға магистранттың тақырыпты дұрыс
таңдап алуына көмек жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды
қамтамасыз ету қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірніш кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқа да библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау.

5.2 Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары

|5.2.1. |Көшпелілер мемлекеттілігі, Пайда болуы, дамуы туралы түсінік. |
|5.2.2. |Сақтардың саяси тарихы. Шаруашылығы мен қоғамы. |
|5.2.3. |Үйсіндер мемлекетінің пайда болуы. Үйсіндер қоғамының дамуы. |
|5.2.4. |Қаңлы мемлекеті, мәдениеті, шаруашылығы мен кәсібі. |
|5.2.5. |Ғұндар туралы деректер, қоғамының дамуы. |
|5.2.6. |Сарматтар мемлекеттілігі. Қоғамдық құрлысы. |
|5.2.7. |Түрік қағанаты. Батыс түрік қағанаты, Түргештер. |
|5.2.8. |Қарлұқ мемлекеті, пайда болуы, саяси бірлестігі. |
|5.2.9. |Оғыздар мемлекеті. Мемлекеттің саяси ролі. |
|5.2.10.|Қимақ мемлекетінің пайда болуы және дамуы. |
|5.2.11.|Қара қытайлар мемлекеті. Найман мен Керейттер ұлысы. |
|5.2.12.|Қараханидтер мемлекетінің пайда болуы, даму тарихы. |
|5.2.13.|Қыпшақ хандығының саяси тарихы. Кәсібі мен шаруашылығы |
|5.2.14.|Моғолстан, Әбілқайыр хандығы. Алтын Орда, Ақ Орда мемлекеттері. |
|5.2.15.|Мәуренахр мемлекетінің пайда болуы. Жоңғар хандығы. Қазақ |
| |халқының пайда болуы. Қазақ хандығы. |

«КӨШПЕЛІЛЕР МЕМЛЕКЕТТІЛІГІ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ» КУРСЫ БОЙЫНША

Тест сұрақтары.
1-нұсқа

1. Темушіннің Шыңғысхан болып жариялануы:
А) 1155 ж.
В) 1182 ж.
С) 1199 ж.
D) 1206 ж.
Е) 1227 ж.
2. “Отырар апаты” оқиғасының болған жылы:
А) 1206 ж.
В) 1208 ж.
С) 1210 ж.
D) 1211 ж.
Е) 1218 ж.
3. Шыңғыс хан жорықтарын айыптап шығарма жазды:
А) Ибн Баттұт

В) әл-Омари

С) ән-Нисауи

D) Махмұд ибн Уали
Е) Әбілғазы
4. “ЖаҺанды жаулаушының тарихы” шығармасын жазды:
А) Ибн әл-Әсір
В) Ән-Насауи
С) Жувейни
D) Рәшид әд-Дін
Е) Жалайыр
5. Моңғол империясының басында 1252 жылы кім тұрды?
А) Бату
В) Орда
С) Мөңке
D) Құбылай
Е) Шыбан
6. Бату хан ұрпақтары басқарған мемлекеттің ғылыми әдебиетте аталуы:
А) Көк Орда
В) Ақ Орда
С) Алтын Орда
D) Ноғай Ордасы
Е) Моғолстан
7. Ақ Орда /Көк Орда/ мемлекетінің негізін салушы:
А) Мөңке
В) Орда-Ежен
С) Берке
D) Орыс
Е) Әбілқайыр
8. Ақ Орда /Көк Орда/ хандарының бірі:
А) Меңгі-Темір
В) Тоқта
С) Сасы-Бұқа
D) Тоғлық-Темір
Е) Шәдібек
9. Орыс ханның билік құрған жылдары
А) 1340-1344 жж.
В) 1361-1377 жж.
С) 1375-1380 жж.
Д) 1379-1395 жж.
Е) 1379-1406 жж.
10. Тоқтамыс хан қай жылы Сығанақты жаулап алды
А) 1370 ж.
В) 1379 ж.
С) 1385 ж.
D) 1390 ж.
Е) 1395 ж.
11. 1406 ж. Тоқтамысқа қарсы Сібірге кім жорық жасады?
А) Едіге мен Шәдібек
В) Құыйршық
С) Темір-Құтлығ
D) Ілияс-Қожа
Е) Қамар әд-дін
12. Ұлұқбек мырзадан кім Сығанақ қаласы мен жайлымдарын даулады?
А) Барақ хан
В) Тоқтамыс
С) Күнжі хан
D) Иса бек
Е) Қамар әд-дін
13. Әбілқайыр ханның билікке келуі
А) 1425-1428 жж.
В) 1428-1429 жж.
С) 1469-1470 жж.
D) 1471-1472 жж.
Е) 1478-1479 жж.
14. Ноғай Ордасының негізін салушы
А) Едіге

В) Нурадын

С) Уаққас би
D) Мұса мырза
Е) Еңге төре
15. Әмір Темір Ақ Ордаға қарсы қашан шапқыншылық жасады?
А) ХІҮ ғғ. 30-жж.
В) ХІҮ ғ 70-жж.
С) ХІҮ ғ 80-жж.
D) ХІҮ ғ 90-жж.
Е) ХҮ ғ 10-жж.
16. Қай уақыттан бастап Ақ Орда иеліктері Өзбек ұлысы деп атала бастады?
А) ХІІІ ғ. соңынан
В) ХІҮ ғ. басынан
С) ХІҮ ғ. ортасынан
D) ХҮ ғ. соңынан
Е) ХҮІ ғ. ортасынан
17. 1348 ж. Моғолстанда кім хан сайланды?
А) Меңгі-Темір
В) Барақ хан
С) Тоғлық-Темір
D) Ілияс-Қожа
Е) Қызыр-Қожа
18. «Маңғыт жұрты» деп қай мемлекет аталды?
А) Алтын Орда
В) Ноғай Ордасы
С) Қазақ хандығы
D) Моғол хандығы
Е) Бұхар хандығы
19. Әмір Темірдің Алтын Ордаға соққы берген жылы
А) 1377 ж.
В) 1390 ж.
С) 1395 ж.
D) 1405 ж.
Е) 1425 ж.
20. “Лай шайқасында” кім жеңіске жетті?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
21. Құндызша өзінінің бойында кім жеңді?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
22. Орыс ханның жолын жалғастырып, Ақ Орданы біріктіру үшін әрекеттенген
хан
А) Темір-Құтлық
В) Тоғлық-Темір
С) Ұлықбек
D) Барақ хан
Е) Әбілқайыр хан.
23. Сығанақ қаласы Әбілқайыр хандығының астанасы болған жыл
А) 1446ж.
В) 1451ж.
С) 1456 ж.
D) 1457 ж.
Е) 1467 ж.
24. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Шу алқабында жаңа саяси орталық құрған
жылдары
А) 1438-1439 жж.
В) 1448-1449 жж.
С) 1456-1458 жж.
D) 1470-1471 жж.
Е) 1480-1481 жж.
25. Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер берді
А) “Тарих-и Рашиди”
В) “Хабиб ас-Сийар”
С) “Бахр аль-асрар“
D) Сібір жылнамалары
Е) Сурау сөздері
26. Мухаммед Шайбани қай жылы Мәераннахрды жаулап алды?
А) 1450 ж.
В) 1486 ж.
С) 1500 ж.
D) 1510 ж.
Е) 1527 ж.
27. Орыс ханның Ақ Ордада билік құрған жылдары
A) ХIV ғ. 20-30 жж.
B) ХIV ғ. 30-40 жж.
C) ХIV ғ. 40-50 жж.
D) ХIV ғ. 50-60 жж.
E) ХIV ғ. 60-70 жж.
28. Ақ Орданы Әмір Темір мен Тоқтамыс шапқыншылығынан қорғаған билеуші
А) Құтлығ-Бұқа
В) Тойқожа
С) Әбілқайыр
D) Жәнібек
Е) Керей
29. Тоғлық Темір мен Ілияс-Қожа Мәуереннаһрды Моғолстанға бағындыру
жорықтарын қашан жасады?
А) ХІҮ ғ. 40 жж.
В) ХІҮ ғ. 50 жж.
С) ХІҮ ғ. 60 жж.
D) ХІҮ ғ. 70 жж.
Е) ХІҮ ғ. 80 жж.
30. Орыс ханның немересі Барақ ханның билік құрған жылдары
А) 1378-1381 жж.
В) 1406-1408 жж.
С) 1415-1416 жж.
D) 1420-1425 жж.
Е) 1422-1428 жж.
31. Әмір Темірдің 1389 ж. басты қарсыласы
А) Орыс хан
В) Еңге төре
С) Барақ
D) Едіге
Е) Темір-Құтлық
32. Ақ Орданы ерлікпен қорғады
А) Тоқтақия
В) Әмір Темір
С) Едіге
D) Нұрадын
Е) Керей мен Жәнібек
33. Моғолстан ханы, Керей мен Жәнібектің замандасы
А) Тоғлық-Темір
В) Ілияс-Қожа
С) Есен-Бұға
D) Қызыр-Қожа
Е) Уәйіс-хан
34. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары
А) 1399-1400 жж.
В) 1396-1419 жж.
С) 1428-1468 жж.
D) 1468-1478 жж.
Е) 1465-1480 жж.
35. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қол астында 200 мың ұлыс адамдары
жиналды деп баяндаған кім?
А) әл-Якуби
В) әл-Масуди
С) ән Насави
D) Рашид ад дін
Е) Мұхаммед Хайдар
36. Қасым ханның биліктегі жылдары
А) 1465-1480 жж.
В) 1480-1511 жж.
С) 1511-1521 жж.
D) 1551-1580 жж.
Е) 1583-1598 жж.
37.ХҮІ ғ. басында Қазақ хандығындағы хан
А) Жәнібек
В) Керей
С) Бұрындық
D) Қасым
Е) Хақ-Назар
38. “Тарих-и Рашиди” жылнамасының жазылу жылдары
А) 1404-1405 жж.
В) 1425-1428 жж.
С) 1501 ж.
D) 1525-1531 жж.
Е) 1541-1546 жж.
39. Бұрындық хан мен Қасым сұлтан қол астындағы қазақтарға қарсы жорықтар
жасаған хан
A) Есен-Бұға
B) Мухаммед Шайбани
C) Абдолла хан
D) Сүйініш-Қожа хан
E) Улықбек
40. “Тарих и Рашиди” бойынша Қазақ хандығының құрылған жылы
А) 1458-1459 жж.
В) 1462-1463 жж.
С) 1465-1466 жж.
D) 1467-1468 жж.
Е) 1471-1472 жж.
41. Қасым ханның қол астында 1 млн. (10 лек) әскер бар деп көрсеткен
тарихшы
А) Мұхаммед Салық
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Хафиз-и Таныш
D) Жувейни
Е) Қадырғали Жалайыр
42. 1470 ж. қысына қарай қай өлкенің қалаларына қазақтар шабуыл жасады?
А) Ноғай Ордасы
В) Сібір хандығы
С) Еділ бойы
D)Түркістан
Е) Шығыс Түркістан
43. Қасым ханның қайтыс болған жылы
А) 1500 ж.
В) 1504 ж.
С) 1510 ж.
D) 1515 ж.
Е) 1521 ж.
44. Қазақ хандығының уақытша әлсіреп, шапқыншылыққа ұшыраған жылдары
А) ХҮІ ғ. 10 жж.
В) ХҮІ ғ. 20-30 жж
С) ХҮІ ғ. 40-50 жж
D) ХҮІ ғ. 50-60 жж
Е) ХҮІ ғ. 60-70 жж
45.ХҮІ ғ. 50 жж. Қазақ хандығын біріктіруші хан
А) Қасым хан
В) Туғым хан
С) Ахмед хан
D) Бойдаш хан
Е) Хақназар хан
46. Тәуекел ханның Бұқар хандығына қарсы жорығы, Тәшкент қаласын қазақтарға
бағындыру
А) 1578-1579 жж.
В) 1594-1595 жж.
С) 1598-1599 жж.
D) 1603-1605 жж.
Е) 1611-1612 жж.
47. Тәуекел ханның Мәскеу елшілігі
А) 1583 ж.
В) 1588 ж.
С) 1590 г.
D) 1592 г.
Е) 1594 г.
48. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1583-1598 жж.
В) 1595-1596 жж.
С) 1598-1628 жж.
D) 1628-1635 гг.
Е) 1640-1680 гг.
49. Қасым ханның жоғарғы билікке келген жылы
А) 1508 ж.
В) 1511 ж.
С) 1524 г.
D) 1540 г.
Е) 1548 г.
50. “Жошы ханнан соң ол ұлысты ешкім Қасым хан сияқты ұстап тұра алмаған ,
оның әскерінің саны 300 мыңға жетті” деп жазған кім?
А) Мұхаммед Хайдар
В) Мұхаммед Салих
С) Захиретдин Бабыр
D) Қадырғали Жалайыр
Е) Рузбихан Исфахани
51. Қазақтармен сауда жасауға кім тиым салды?
А) Мухаммед Шайбани
В) Бабыр
С) Қатта бек
D) Абдолла II
Е) Әбд әл-Мүмін
52. Қазақ хандығындағы шапқыншылық жылдары
А) 1465-1566 жж.
В) 1515-1516 жж.
С) 1537-1538 жж.
D) 1590-1591 жж.
Е) 1592-1593 жж.
53. Көшім ханның Сібір иеліктеріне орыс казактарының шабуыл жасауы
А) 1552 ж.
В) 1562 ж.
С) 1574 ж.
D) 1577 ж.
Е) 1582 ж.
54. Ойраттардың қазақ даласына шабуыл жасауы.
А) 1565 ж.
В) 1585 ж.
С) 1594 ж.
D) 1600 ж.
Е) 1609 ж.
55. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1470-1511 жж.
В) 1511-1523 жж.
С) 1580-1588 жж.
D) 1598-1628 жж.
Е) 1680-1715 жж.
56. Шығай ханның Бұхар ханы Абдолланы қолдауы.
А) 1535 ж.
В) 1538 ж.
С) 1558 ж
D) 1560 ж.
Е) 1581 ж.
57. 1583-1598 жж. қазақ ханы.
А) Қасым
В) Хақназар
С) Шығай
D) Есім
Е) Тәуекел
58. МәуеренаҺрда Аштархан әулетінің Шыбан әулетінің орнына келуі.
А) 1582-1583 жж.
В) 1588-1589 жж.
С) 1592-1593 жж.
D) 1598-1599 жж.
Е) 1601-1602 жж.
59. Мәскеуден Түркістанға Вельямин Степанов елшілігі қай жылы келді?
А) 1529 ж.
В) 1535 ж.
С) 1590 ж.
D) 1595 ж.
Е) 1600 ж.
60. Қай ханның өлімімен Шыбан әулеті түгесілді?
А) Барақ хан
В) Абдолла хан
С) Пір-Мұхаммед хан
D) Әбд әл-Мүмін
Е) Жәні-Мұхаммед
61. Тәуке ханның биліктегі жылдары.
А) 1518-1523 жж.
В) 1680-1715 жж.
С) 1683-1698 жж.
D) 1680-1721 жж.
Е) 1698-1721 жж.
62. Қазақтарға қарсы жасалған 1509 ж. жорыққа кім қатысты?
А) Хафиз-и Абру
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Молла Шәди
D) Ибн Рузбихан Исфахани
Е) Махмұд ибн Уәли
63. Хақназар хан кіммен “ант одағын” құрды?
А) Барақ хан
В) Ибақ хан
С) Шығай хан
D) Абдолла хан
Е) Баба-сұлтан
64. Тұрсын-Мұхаммед хан мен Есім хан Андижанға қарсы қашан бірігіп жорық
жасады?
А) 1590 ж.
В) 1607 ж.
С) 1624 ж.
D) 1664 ж.
Е) 1670 ж.
65. 1612 ж. қазақтарды шабуылдаған хан.
А) Абдолла хан
В) Пір-Мұхаммед
С) Абд әл-Мүмін
D) Имамқұлы хан
Е) Қатта-бек
Ахмет Йяссауи кесенесі тұрғызылды.
А) ХІІІ ғ.
В) XIҮ ғ. 20- жж.
С) XIҮ ғ. 60-жж.
D) XIV ғ.90-жж.
Е) XV ғ. 20-жж.
66. “Жамиғ ат-Тауарих” жылнамасын жазды
А) Мұхаммед Салық
В) Кадырғали Жалайыр
С) Абдолла Балхи
D) Захиретдин Бабыр
Е) Әбілғазы хан
68. Қазақ хандығындағы жер иелену:
А) вакуфтік жер иелену
В) сыйға тарту
С) парцеллярлік
D) қауымдық
Е) фермерлік
69.ХҮІ ғ. соңындағы Қазақ хандығының астанасы
А) Бұхара
В) Хиуа
С) Тәшкент
D) Сығанақ
Е) Түркістан
70. Жоңғар хандығының құрылуы
А) 1598 ж.
В) 1603 ж.
С) 1616 ж.
Д) 1628 ж.
Е) 1635 ж.

Тест сұрақтары.
2-нұсқа

1. “Жошы ханнан соң ол ұлысты ешкім Қасым хан сияқты ұстап тұра алмаған ,
оның әскерінің саны 300 мыңға жетті” деп жазған кім?
А) Мұхаммед Хайдар
В) Мұхаммед Салих
С) Захиретдин Бабыр
D) Қадырғали Жалайыр
Е) Рузбихан Исфахани
2. Қазақтармен сауда жасауға кім тиым салды?
А) Мухаммед Шайбани
В) Бабыр
С) Қатта бек
D) Абдолла II
Е) Әбд әл-Мүмін
3. Қазақ хандығындағы шапқыншылық жылдары
А) 1465-1566 жж.
В) 1515-1516 жж.
С) 1537-1538 жж.
D) 1590-1591 жж.
Е) 1592-1593 жж.
4. Көшім ханның Сібір иеліктеріне орыс казактарының шабуыл жасауы
А) 1552 ж.
В) 1562 ж.
С) 1574 ж.
D) 1577 ж.
Е) 1582 ж.
5. Ойраттардың қазақ даласына шабуыл жасауы.
А) 1565 ж.
В) 1585 ж.
С) 1594 ж.
D) 1600 ж.
Е) 1609 ж.
6. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1470-1511 жж.
В) 1511-1523 жж.
С) 1580-1588 жж.
D) 1598-1628 жж.
Е) 1680-1715 жж.
7. Шығай ханның Бұхар ханы Абдолланы қолдауы.
А) 1535 ж.
В) 1538 ж.
С) 1558 ж
D) 1560 ж.
Е) 1581 ж.
8. 1583-1598 жж. қазақ ханы.
А) Қасым
В) Хақназар
С) Шығай
D) Есім
Е) Тәуекел
9. МәуеренаҺрда Аштархан әулетінің Шыбан әулетінің орнына келуі.
А) 1582-1583 жж.
В) 1588-1589 жж.
С) 1592-1593 жж.
D) 1598-1599 жж.
Е) 1601-1602 жж.
10. Мәскеуден Түркістанға Вельямин Степанов елшілігі қай жылы келді?
А) 1529 ж.
В) 1535 ж.
С) 1590 ж.
D) 1595 ж.
Е) 1600 ж.
11. Қай ханның өлімімен Шыбан әулеті түгесілді?
А) Барақ хан
В) Абдолла хан
С) Пір-Мұхаммед хан
D) Әбд әл-Мүмін
Е) Жәні-Мұхаммед
12. Тәуке ханның биліктегі жылдары.
А) 1518-1523 жж.
В) 1680-1715 жж.
С) 1683-1698 жж.
D) 1680-1721 жж.
Е) 1698-1721 жж.
13. Қазақтарға қарсы жасалған 1509 ж. жорыққа кім қатысты?
А) Хафиз-и Абру
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Молла Шәди
D) Ибн Рузбихан Исфахани
Е) Махмұд ибн Уәли
14. Хақназар хан кіммен “ант одағын” құрды?
А) Барақ хан
В) Ибақ хан
С) Шығай хан
D) Абдолла хан
Е) Баба-сұлтан
15. Тұрсын-Мұхаммед хан мен Есім хан Андижанға қарсы қашан бірігіп жорық
жасады?
А) 1590 ж.
В) 1607 ж.
С) 1624 ж.
D) 1664 ж.
Е) 1670 ж.
16. 1612 ж. қазақтарды шабуылдаған хан.
А) Абдолла хан
В) Пір-Мұхаммед
С) Абд әл-Мүмін
D) Имамқұлы хан А) ХІІІ ғ.

Е) XV ғ. 20-жж.

17.“Жамиғ ат-Тауарих” жылнамасын жазды

А) Мұхаммед Салық

В) Кадырғали Жалайыр
С) Абдолла Балхи
D) Захиретдин Бабыр
Е) Әбілғазы хан
19. Қазақ хандығындағы жер иелену:
А) вакуфтік жер иелену
В) сыйға тарту
С) парцеллярлік
D) қауымдық
Е) фермерлік
20. ХҮІ ғ. соңындағы Қазақ хандығының астанасы
А) Бұхара
В) Хиуа
С) Тәшкент
D) Сығанақ
Е) Түркістан
21. Жоңғар хандығының құрылуы
А) 1598 ж.
В) 1603 ж.
С) 1616 ж.
Д) 1628 ж.
Е) 1635 ж.
14. Темушіннің Шыңғыс-хан болып жариялануы:
А) 1155 ж.
В) 1182 ж.
С) 1199 ж.
D) 1206 ж.
Е) 1227 ж.
15. “Отырар апаты” оқиғасының болған жылы:
А) 1206 ж.
В) 1208 ж.
С) 1210 ж.
D) 1211 ж.
Е) 1218 ж.
16. Шыңғыс хан жорықтарын айыптап шығарма жазды:
А) Ибн Баттұт

В) әл-Омари

С) ән-Нисауи

D) Махмұд ибн Уали
Е) Әбілғазы
17. “ЖаҺанды жаулаушының тарихы” шығармасын жазды:
А) Ибн әл-Әсір
В) Ән-Насауи
С) Жувейни
D) Рәшид әд-Дін
Е) Жалайыр
18. Моңғол империясының басында 1252 жылы кім тұрды?

А) Бату

В) Орда
С) Мөңке
D) Құбылай
Е) Шыбан
19. Бату хан ұрпақтары басқарған мемлекеттің ғылыми әдебиетте аталуы:
А) Көк Орда
В) Ақ Орда
С) Алтын Орда
D) Ноғай Ордасы
Е) Моғолстан
20. Ақ Орда /Көк Орда/ мемлекетінің негізін салушы:

А) Мөңке

В) Орда-Ежен
С) Берке
D) Орыс
Е) Әбілқайыр
21. Ақ Орда /Көк Орда/ хандарының бірі:
А) Меңгі-Темір
В) Тоқта
С) Сасы-Бұқа
D) Тоғлық-Темір
Е) Шәдібек
22. Орыс ханның билік құрған жылдары
А) 1340-1344 жж.
В) 1361-1377 жж.
С) 1375-1380 жж.
Д) 1379-1395 жж.
Е) 1379-1406 жж.
23. Тоқтамыс хан қай жылы Сығанақты жаулап алды
А) 1370 ж.
В) 1379 ж.
С) 1385 ж.
D) 1390 ж.
Е) 1395 ж.
24. 1406 ж. Тоқтамысқа қарсы Сібірге кім жорық жасады?
А) Едіге мен Шәдібек
В) Құыйршық
С) Темір-Құтлығ
D) Ілияс-Қожа
Е) Қамар әд-дін
25. Ұлұқбек мырзадан кім Сығанақ қаласы мен жайлымдарын даулады?
А) Барақ хан
В) Тоқтамыс
С) Күнжі хан
D) Иса бек
Е) Қамар әд-дін
26. Әбілқайыр ханның билікке келуі
А) 1425-1428 жж.
В) 1428-1429 жж.
С) 1469-1470 жж.
D) 1471-1472 жж.
Е) 1478-1479 жж.
14. Ноғай Ордасының негізін салушы
А) Едіге
В) Нурадын
С) Уаққас би
D) Мұса мырза
Е) Еңге төре
15. Әмір Темір Ақ Ордаға қарсы қашан шапқыншылық жасады?
А) ХІҮ ғғ. 30-жж.
В) ХІҮ ғ 70-жж.
С) ХІҮ ғ 80-жж.
D) ХІҮ ғ 90-жж.
Е) ХҮ ғ 10-жж.
16. Қай уақыттан бастап Ақ Орда иеліктері Өзбек ұлысы деп атала бастады?
А) ХІІІ ғ. соңынан
В) ХІҮ ғ. басынан
С) ХІҮ ғ. ортасынан
D) ХҮ ғ. соңынан
Е) ХҮІ ғ. ортасынан
17. 1348 ж. Моғолстанда кім хан сайланды?
А) Меңгі-Темір
В) Барақ хан
С) Тоғлық-Темір
D) Ілияс-Қожа
Е) Қызыр-Қожа
18. «Маңғыт жұрты» деп қай мемлекет аталды?
А) Алтын Орда
В) Ноғай Ордасы
С) Қазақ хандығы
D) Моғол хандығы
Е) Бұхар хандығы
19. Әмір Темірдің Алтын Ордаға соққы берген жылы
А) 1377 ж.
В) 1390 ж.
С) 1395 ж.
D) 1405 ж.
Е) 1425 ж.
20. “Лай шайқасында” кім жеңіске жетті?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
21. Құндызша өзінінің бойында кім жеңді?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
22. Орыс ханның жолын жалғастырып, Ақ Орданы біріктіру үшін әрекеттенген
хан
А) Темір-Құтлық
В) Тоғлық-Темір
С) Ұлықбек
D) Барақ хан
Е) Әбілқайыр хан.
23. Сығанақ қаласы Әбілқайыр хандығының астанасы болған жыл
А) 1446ж.
В) 1451ж.
С) 1456 ж.
D) 1457 ж.
Е) 1467 ж.
24. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Шу алқабында жаңа саяси орталық құрған
жылдары
А) 1438-1439 жж.
В) 1448-1449 жж.
С) 1456-1458 жж.
D) 1470-1471 жж.
Е) 1480-1481 жж.
25. Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер берді
А) “Тарих-и Рашиди”
В) “Хабиб ас-Сийар”
С) “Бахр аль-асрар“
D) Сібір жылнамалары
Е) Сурау сөздері
26. Мухаммед Шайбани қай жылы Мәераннахрды жаулап алды?
А) 1450 ж.
В) 1486 ж.
С) 1500 ж.
D) 1510 ж.
Е) 1527 ж.
27. Орыс ханның Ақ Ордада билік құрған жылдары
A) ХIV ғ. 20-30 жж.
B) ХIV ғ. 30-40 жж.
C) ХIV ғ. 40-50 жж.
D) ХIV ғ. 50-60 жж.
E) ХIV ғ. 60-70 жж.
28. Ақ Орданы Әмір Темір мен Тоқтамыс шапқыншылығынан қорғаған билеуші
А) Құтлығ-Бұқа
В) Тойқожа
С) Әбілқайыр
D) Жәнібек
Е) Керей
29. Тоғлық Темір мен Ілияс-Қожа Мәуереннаһрды Моғолстанға бағындыру
жорықтарын қашан жасады?
А) ХІҮ ғ. 40 жж.
В) ХІҮ ғ. 50 жж.
С) ХІҮ ғ. 60 жж.
D) ХІҮ ғ. 70 жж.
Е) ХІҮ ғ. 80 жж.
30. Орыс ханның немересі Барақ ханның билік құрған жылдары
А) 1378-1381 жж.
В) 1406-1408 жж.
С) 1415-1416 жж.
D) 1420-1425 жж.
Е) 1422-1428 жж.
31. Әмір Темірдің 1389 ж. басты қарсыласы
А) Орыс хан
В) Еңге төре
С) Барақ
D) Едіге
Е) Темір-Құтлық
32. Ақ Орданы ерлікпен қорғады
А) Тоқтақия
В) Әмір Темір
С) Едіге
D) Нұрадын
Е) Керей мен Жәнібек
33. Моғолстан ханы, Керей мен Жәнібектің замандасы
А) Тоғлық-Темір
В) Ілияс-Қожа
С) Есен-Бұға
D) Қызыр-Қожа
Е) Уәйіс-хан
34. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары
А) 1399-1400 жж.
В) 1396-1419 жж.
С) 1428-1468 жж.
D) 1468-1478 жж.
Е) 1465-1480 жж.
35. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қол астында 200 мың ұлыс адамдары
жиналды деп баяндаған кім?
А) әл-Якуби
В) әл-Масуди
С) ән Насави
D) Рашид ад дін
Е) Мұхаммед Хайдар
36. Қасым ханның биліктегі жылдары
А) 1465-1480 жж.
В) 1480-1511 жж.
С) 1511-1521 жж.
D) 1551-1580 жж.
Е) 1583-1598 жж.
37.ХҮІ ғ. басында Қазақ хандығындағы хан
А) Жәнібек
В) Керей
С) Бұрындық
D) Қасым
Е) Хақ-Назар
38. “Тарих-и Рашиди” жылнамасының жазылу жылдары
А) 1404-1405 жж.
В) 1425-1428 жж.
С) 1501 ж.
D) 1525-1531 жж.
Е) 1541-1546 жж.
39. Бұрындық хан мен Қасым сұлтан қол астындағы қазақтарға қарсы жорықтар
жасаған хан
A) Есен-Бұға
B) Мухаммед Шайбани
C) Абдолла хан
D) Сүйініш-Қожа хан
E) Улықбек
40. “Тарих и Рашиди” бойынша Қазақ хандығының құрылған жылы
А) 1458-1459 жж.
В) 1462-1463 жж.
С) 1465-1466 жж.
D) 1467-1468 жж.
Е) 1471-1472 жж.
41. Қасым ханның қол астында 1 млн. (10 лек) әскер бар деп көрсеткен
тарихшы
А) Мұхаммед Салық
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Хафиз-и Таныш
D) Жувейни
Е) Қадырғали Жалайыр
42. 1470 ж. қысына қарай қай өлкенің қалаларына қазақтар шабуыл жасады?
А) Ноғай Ордасы
В) Сібір хандығы
С) Еділ бойы
D)Түркістан
Е) Шығыс Түркістан
43. Қасым ханның қайтыс болған жылы
А) 1500 ж.
В) 1504 ж.
С) 1510 ж.
D) 1515 ж.
Е) 1521 ж.
45. Қазақ хандығының уақытша әлсіреп, шапқыншылыққа ұшыраған жылдары
А) ХҮІ ғ. 10 жж.
В) ХҮІ ғ. 20-30 жж
С) ХҮІ ғ. 40-50 жж
D) ХҮІ ғ. 50-60 жж
Е) ХҮІ ғ. 60-70 жж
45.ХҮІ ғ. 50 жж. Қазақ хандығын біріктіруші хан
А) Қасым хан
В) Туғым хан
С) Ахмед хан
D) Бойдаш хан
Е) Хақназар хан
46. Тәуекел ханның Бұқар хандығына қарсы жорығы, Тәшкент қаласын қазақтарға
бағындыру
А) 1578-1579 жж.
В) 1594-1595 жж.
С) 1598-1599 жж.
D) 1603-1605 жж.
Е) 1611-1612 жж.
67. Тәуекел ханның Мәскеу елшілігі
А) 1583 ж.
В) 1588 ж.
С) 1590 г.
D) 1592 г.
Е) 1594 г.
68. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1583-1598 жж.
В) 1595-1596 жж.
С) 1598-1628 жж.
D) 1628-1635 гг.
Е) 1640-1680 гг.
69. Қасым ханның жоғарғы билікке келген жылы
А) 1508 ж.
В) 1511 ж.
С) 1524 г.
D) 1540 г.
Е) 1548 г.

Тест сұрақтары.
3-нұсқа

1. Орыс ханның немересі Барақ ханның билік құрған жылдары
А) 1378-1381 жж.
В) 1406-1408 жж.
С) 1415-1416 жж.
D) 1420-1425 жж.
Е) 1422-1428 жж.
2. Әмір Темірдің 1389 ж. басты қарсыласы
А) Орыс хан
В) Еңге төре
С) Барақ
D) Едіге
Е) Темір-Құтлық
3. Ақ Орданы ерлікпен қорғады
А) Тоқтақия
В) Әмір Темір
С) Едіге
D) Нұрадын
Е) Керей мен Жәнібек
4. Моғолстан ханы, Керей мен Жәнібектің замандасы
А) Тоғлық-Темір
В) Ілияс-Қожа
С) Есен-Бұға
D) Қызыр-Қожа
Е) Уәйіс-хан
5. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары
А) 1399-1400 жж.
В) 1396-1419 жж.
С) 1428-1468 жж.
D) 1468-1478 жж.
Е) 1465-1480 жж.
6. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қол астында 200 мың ұлыс адамдары жиналды
деп баяндаған кім?
А) әл-Якуби
В) әл-Масуди
С) ән Насави
D) Рашид ад дін
Е) Мұхаммед Хайдар
7. Қасым ханның биліктегі жылдары
А) 1465-1480 жж.
В) 1480-1511 жж.
С) 1511-1521 жж.
D) 1551-1580 жж.
Е) 1583-1598 жж.
8.ХҮІ ғ. басында Қазақ хандығындағы хан
А) Жәнібек
В) Керей
С) Бұрындық
D) Қасым
Е) Хақ-Назар
9. “Тарих-и Рашиди” жылнамасының жазылу жылдары
А) 1404-1405 жж.
В) 1425-1428 жж.
С) 1501 ж.
D) 1525-1531 жж.
Е) 1541-1546 жж.
10. Бұрындық хан мен Қасым сұлтан қол астындағы қазақтарға қарсы жорықтар
жасаған хан
A) Есен-Бұға
B) Мухаммед Шайбани
C) Абдолла хан
D) Сүйініш-Қожа хан
E) Улықбек
11. “Тарих и Рашиди” бойынша Қазақ хандығының құрылған жылы
А) 1458-1459 жж.
В) 1462-1463 жж.
С) 1465-1466 жж.
D) 1467-1468 жж.
Е) 1471-1472 жж.
12. Қасым ханның қол астында 1 млн. (10 лек) әскер бар деп көрсеткен
тарихшы
А) Мұхаммед Салық
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Хафиз-и Таныш
D) Жувейни
Е) Қадырғали Жалайыр
13. 1470 ж. қысына қарай қай өлкенің қалаларына қазақтар шабуыл жасады?
А) Ноғай Ордасы
В) Сібір хандығы
С) Еділ бойы
D)Түркістан
Е) Шығыс Түркістан
14. Қасым ханның қайтыс болған жылы
А) 1500 ж.
В) 1504 ж.
С) 1510 ж.
D) 1515 ж.
Е) 1521 ж.
76. Қазақ хандығының уақытша әлсіреп, шапқыншылыққа ұшыраған жылдары
А) ХҮІ ғ. 10 жж.
В) ХҮІ ғ. 20-30 жж
С) ХҮІ ғ. 40-50 жж
D) ХҮІ ғ. 50-60 жж
Е) ХҮІ ғ. 60-70 жж
16. ХҮІ ғ. 50 жж. Қазақ хандығын біріктіруші хан
А) Қасым хан
В) Туғым хан
С) Ахмед хан
D) Бойдаш хан
Е) Хақназар хан
17. Тәуекел ханның Бұқар хандығына қарсы жорығы, Тәшкент қаласын қазақтарға
бағындыру
А) 1578-1579 жж.
В) 1594-1595 жж.
С) 1598-1599 жж.
D) 1603-1605 жж.
Е) 1611-1612 жж.
18. Тәуекел ханның Мәскеу елшілігі
А) 1583 ж.
В) 1588 ж.
С) 1590 г.
D) 1592 г.
Е) 1594 г.
19. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1583-1598 жж.
В) 1595-1596 жж.
С) 1598-1628 жж.
D) 1628-1635 гг.
Е) 1640-1680 гг.
20. Қасым ханның жоғарғы билікке келген жылы
А) 1508 ж.
В) 1511 ж.
С) 1524 г.
D) 1540 г.
Е) 1548 г.
21. “Жошы ханнан соң ол ұлысты ешкім Қасым хан сияқты ұстап тұра алмаған ,
оның әскерінің саны 300 мыңға жетті” деп жазған кім?
А) Мұхаммед Хайдар
В) Мұхаммед Салих
С) Захиретдин Бабыр
D) Қадырғали Жалайыр
Е) Рузбихан Исфахани
22. Қазақтармен сауда жасауға кім тиым салды?
А) Мухаммед Шайбани
В) Бабыр
С) Қатта бек
D) Абдолла II
Е) Әбд әл-Мүмін
23. Қазақ хандығындағы шапқыншылық жылдары
А) 1465-1566 жж.
В) 1515-1516 жж.
С) 1537-1538 жж.
D) 1590-1591 жж.
Е) 1592-1593 жж.
24. Көшім ханның Сібір иеліктеріне орыс казактарының шабуыл жасауы
А) 1552 ж.
В) 1562 ж.
С) 1574 ж.
D) 1577 ж.
Е) 1582 ж.
25. Ойраттардың қазақ даласына шабуыл жасауы.
А) 1565 ж.
В) 1585 ж.
С) 1594 ж.
D) 1600 ж.
Е) 1609 ж.
26. Есім ханның биліктегі жылдары
А) 1470-1511 жж.
В) 1511-1523 жж.
С) 1580-1588 жж.
D) 1598-1628 жж.
Е) 1680-1715 жж.
27. Шығай ханның Бұхар ханы Абдолланы қолдауы.
А) 1535 ж.
В) 1538 ж.
С) 1558 ж
D) 1560 ж.
Е) 1581 ж.
28. 1583-1598 жж. қазақ ханы.
А) Қасым
В) Хақназар
С) Шығай
D) Есім
Е) Тәуекел
29. МәуеренаҺрда Аштархан әулетінің Шыбан әулетінің орнына келуі.
А) 1582-1583 жж.
В) 1588-1589 жж.
С) 1592-1593 жж.
D) 1598-1599 жж.
Е) 1601-1602 жж.
30. Мәскеуден Түркістанға Вельямин Степанов елшілігі қай жылы келді?
А) 1529 ж.
В) 1535 ж.
С) 1590 ж.
D) 1595 ж.
Е) 1600 ж.
31. Қай ханның өлімімен Шыбан әулеті түгесілді?
А) Барақ хан
В) Абдолла хан
С) Пір-Мұхаммед хан
D) Әбд әл-Мүмін
Е) Жәні-Мұхаммед
32. Тәуке ханның биліктегі жылдары.
А) 1518-1523 жж.
В) 1680-1715 жж.
С) 1683-1698 жж.
D) 1680-1721 жж.
Е) 1698-1721 жж.
33. Қазақтарға қарсы жасалған 1509 ж. жорыққа кім қатысты?
А) Хафиз-и Абру
В) Мұхаммед Хайдар Дұғлат
С) Молла Шәди
D) Ибн Рузбихан Исфахани
Е) Махмұд ибн Уәли
34. Хақназар хан кіммен “ант одағын” құрды?
А) Барақ хан
В) Ибақ хан
С) Шығай хан
D) Абдолла хан
Е) Баба-сұлтан
35. Тұрсын-Мұхаммед хан мен Есім хан Андижанға қарсы қашан бірігіп жорық
жасады?
А) 1590 ж.
В) 1607 ж.
С) 1624 ж.
D) 1664 ж.
Е) 1670 ж.
36. 1612 ж. қазақтарды шабуылдаған хан.
А) Абдолла хан
В) Пір-Мұхаммед
С) Абд әл-Мүмін
D) Имамқұлы хан
Е) Қатта-бек
37. Ахмет Йяссауи кесенесі тұрғызылды.
А) ХІІІ ғ.
В) XIҮ ғ. 20- жж.
С) XIҮ ғ. 60-жж.
D) XIV ғ.90-жж.
Е) XV ғ. 20-жж.
38. “Жамиғ ат-Тауарих” жылнамасын жазды
А) Мұхаммед Салық
В) Кадырғали Жалайыр
С) Абдолла Балхи
D) Захиретдин Бабыр
Е) Әбілғазы хан
39. Қазақ хандығындағы жер иелену:
А) вакуфтік жер иелену
В) сыйға тарту
С) парцеллярлік
D) қауымдық
Е) фермерлік
40.ХҮІ ғ. соңындағы Қазақ хандығының астанасы
А) Бұхара
В) Хиуа
С) Тәшкент
D) Сығанақ
Е) Түркістан
41. Жоңғар хандығының құрылуы
А) 1598 ж.
В) 1603 ж.
С) 1616 ж.
Д) 1628 ж.
Е) 1635 ж.
42. Темушіннің Шыңғыс-хан болып жариялануы:
А) 1155 ж.
В) 1182 ж.
С) 1199 ж.
D) 1206 ж.
Е) 1227 ж.
43. “Отырар апаты” оқиғасының болған жылы:
А) 1206 ж.
В) 1208 ж.
С) 1210 ж.
D) 1211 ж.
Е) 1218 ж.
44. Шыңғыс хан жорықтарын айыптап шығарма жазды:
А) Ибн Баттұт

В) әл-Омари

С) ән-Нисауи

D) Махмұд ибн Уали
Е) Әбілғазы
45. “ЖаҺанды жаулаушының тарихы” шығармасын жазды:
А) Ибн әл-Әсір
В) Ән-Насауи
С) Жувейни
D) Рәшид әд-Дін
Е) Жалайыр
46. Моңғол империясының басында 1252 жылы кім тұрды?

А) Бату

В) Орда
С) Мөңке
D) Құбылай
Е) Шыбан
47. Бату хан ұрпақтары басқарған мемлекеттің ғылыми әдебиетте аталуы:
А) Көк Орда
В) Ақ Орда
С) Алтын Орда
D) Ноғай Ордасы
Е) Моғолстан
48. Ақ Орда /Көк Орда/ мемлекетінің негізін салушы:

А) Мөңке

В) Орда-Ежен
С) Берке
D) Орыс
Е) Әбілқайыр
49. Ақ Орда /Көк Орда/ хандарының бірі:
А) Меңгі-Темір
В) Тоқта
С) Сасы-Бұқа
D) Тоғлық-Темір
Е) Шәдібек
50. Орыс ханның билік құрған жылдары
А) 1340-1344 жж.
В) 1361-1377 жж.
С) 1375-1380 жж.
Д) 1379-1395 жж.
Е) 1379-1406 жж.
51. Тоқтамыс хан қай жылы Сығанақты жаулап алды
А) 1370 ж.
В) 1379 ж.
С) 1385 ж.
D) 1390 ж.
Е) 1395 ж.
52. 1406 ж. Тоқтамысқа қарсы Сібірге кім жорық жасады?
А) Едіге мен Шәдібек
В) Құыйршық
С) Темір-Құтлығ
D) Ілияс-Қожа
Е) Қамар әд-дін
53. Ұлұқбек мырзадан кім Сығанақ қаласы мен жайлымдарын даулады?
А) Барақ хан
В) Тоқтамыс
С) Күнжі хан
D) Иса бек
Е) Қамар әд-дін
54. Әбілқайыр ханның билікке келуі
А) 1425-1428 жж.
В) 1428-1429 жж.
С) 1469-1470 жж.
D) 1471-1472 жж.
Е) 1478-1479 жж.
55. Ноғай Ордасының негізін салушы
А) Едіге
В) Нурадын
С) Уаққас би
D) Мұса мырза
Е) Еңге төре
56. Әмір Темір Ақ Ордаға қарсы қашан шапқыншылық жасады?
А) ХІҮ ғғ. 30-жж.
В) ХІҮ ғ 70-жж.
С) ХІҮ ғ 80-жж.
D) ХІҮ ғ 90-жж.
Е) ХҮ ғ 10-жж.
57. Қай уақыттан бастап Ақ Орда иеліктері Өзбек ұлысы деп атала бастады?
А) ХІІІ ғ. соңынан
В) ХІҮ ғ. басынан
С) ХІҮ ғ. ортасынан
D) ХҮ ғ. соңынан
Е) ХҮІ ғ. ортасынан
58. 1348 ж. Моғолстанда кім хан сайланды?
А) Меңгі-Темір
В) Барақ хан
С) Тоғлық-Темір
D) Ілияс-Қожа
Е) Қызыр-Қожа
59. «Маңғыт жұрты» деп қай мемлекет аталды?
А) Алтын Орда
В) Ноғай Ордасы
С) Қазақ хандығы
D) Моғол хандығы
Е) Бұхар хандығы
60. Әмір Темірдің Алтын Ордаға соққы берген жылы
А) 1377 ж.
В) 1390 ж.
С) 1395 ж.
D) 1405 ж.
Е) 1425 ж.
61. “Лай шайқасында” кім жеңіске жетті?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
62. Құндызша өзінінің бойында кім жеңді?
А) Алтын Орда әскері
В) Моғол әскері
С) Әмір Темір әскері
D) Ақ Орда әскері
Е) Әбілқайыр хандығы әскері
63. Орыс ханның жолын жалғастырып, Ақ Орданы біріктіру үшін әрекеттенген
хан
А) Темір-Құтлық
В) Тоғлық-Темір
С) Ұлықбек
D) Барақ хан
Е) Әбілқайыр хан.
64. Сығанақ қаласы Әбілқайыр хандығының астанасы болған жыл
А) 1446ж.
В) 1451ж.
С) 1456 ж.
D) 1457 ж.
Е) 1467 ж.
65. Керей мен Жәнібек сұлтандардың Шу алқабында жаңа саяси орталық құрған
жылдары
А) 1438-1439 жж.
В) 1448-1449 жж.
С) 1456-1458 жж.
D) 1470-1471 жж.
Е) 1480-1481 жж.
66. Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер берді
А) “Тарих-и Рашиди”
В) “Хабиб ас-Сийар”
С) “Бахр аль-асрар“
D) Сібір жылнамалары
Е) Сурау сөздері
67. Мухаммед Шайбани қай жылы Мәераннахрды жаулап алды?
А) 1450 ж.
В) 1486 ж.
С) 1500 ж.
D) 1510 ж.
Е) 1527 ж.
68. Орыс ханның Ақ Ордада билік құрған жылдары
A) ХIV ғ. 20-30 жж.
B) ХIV ғ. 30-40 жж.
C) ХIV ғ. 40-50 жж.
D) ХIV ғ. 50-60 жж.
E) ХIV ғ. 60-70 жж.
69. Ақ Орданы Әмір Темір мен Тоқтамыс шапқыншылығынан қорғаған билеуші
А) Құтлығ-Бұқа
В) Тойқожа
С) Әбілқайыр
D) Жәнібек
Е) Керей
70. Тоғлық Темір мен Ілияс-Қожа Мәуереннаһрды Моғолстанға бағындыру
жорықтарын қашан жасады?
А) ХІҮ ғ. 40 жж.
В) ХІҮ ғ. 50 жж.
С) ХІҮ ғ. 60 жж.
D) ХІҮ ғ. 70 жж.
Е) ХІҮ ғ. 80 жж.

13. «Көшпелілер мемлекеттілігі; пайда болуы және дамуы»
курсы бойынша емтихан сұрақтары

1. «Көшпелілер» түсінігі, мәні.
2. Ұлыстардың пайда болуы.
3. Билік институты.
4.Қазақстан территориясындағы көшпелі тайпалар.
5.Сақтардың саяси тарихы.
6.«Мемлекет» ұғымы.
7.«Халық» ұғымы.
8.Үйсіндер мемлекетінің саяси тарихы.
9.«Мемлекеттік бірлестік» ұғымы.
10.Ерте түркі кезеңі, мемлекеттері.
11.Үйсіндердің этникалық тегі.
12.«Ұлт» және «Ұлыс» түсінігі.
13.Қаңлылар туралы жазба деректер.
14.«Билік» институты.
15.Көшпелілердің ортағасырлық мәдениетті.
16.Ғұндар туралы деректер.
17.«Түрік» атауының шығуы.
18.Наймандар мен керейлер ұлысы.
19.Сарматтардың қоғамдық құрылысы.
20.Ерте көшпелілердің материалдық мәдениеті.
21.Мемлекеттің саяси ролі.
22.Түрік қағанаты.
23.Ерте көшпелілердің материалдық мәдениеті.
24.«Саяси бірлестік» ұғымы, мәні.
25.Оғыздар мемлекетті.
26.Ортағасырлық көшпелі мемлекеттер.
27.Көшпелілердің рухани мәдениеті.
28.Түргеш қағанаты.
29.Батыс Түрік қағанаты, қоғамдық құрылысы.
30.Мемлекеттің «Әлеуметтік негізі» ұғымы.
31.Қыпшақ хандығы.
32.Моңғол мемлекеті, жаулап алу соғыстары.
33.Мемлекеттің «Саяси негізі» ұғымы.
34.Көшпелілердің отырықшылыққа көшу процесі.
35.Ақ Орда мемлекеті.
36.Мемлекеттің «Экономикалық» негізі.
37.Қарлұқ мемлекетті, саяси тарихы.
38.Жоңғарлардың Қазақстанға шапқыншылығы.
39.Көшпелілердің кәсібі мен шаруашылығы.
40.Қимақ мемлекетті, пайда болуы мен дамуы.
41.«Билік» институты, лауазымдар мен титулдар.
42.Сарматтар туралы деректер мен ескерткіштер.
43.Қара қытайлар мемлекеті.
44.«Мемлекет» ұғымы, басқару түрлері.
45.Ортағасырлық мемлекеттердегі әлеуметтік топтар.
46.Мемлекеттің әкімшілік құрылысы ұғымы.
47.Қараханиттар мемлекеті.
48.Мемлекеттердегі «тіл» мәселесі.
49.Мемлекет және дін.
50.Қыпшақтардың шаруашылығы мен кәсібі.
51.Ерте кезеңдегі мемлекеттер мәдениетті.
52.Көшпелілердегі «кеңістікті игеру» ұғымы.
53.Моғолстан мемлекеті.
54.Мемлекет, оның негізгі белгілері.
55.Көшпелілердегі мал шаруашылығының маңызы.
56.Әбілхайыр хандығы.
57.Қазақ хандығының құрылуы.
58.«Алтын Орда» мемлекеті.
59.Қазақ халқының қалыптасуы.
60.«Үкімет билігі» ұғымы.
61.Мауеренахр мемлекеті.
62.Түркі тілінің дамуы.
63.Ислам діні және мемлекеті.
64.Көшпелі қазақ мемлекеті мен көршілес елдер.
65.Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары.
66.Көшпелілер архитектурасы.
67.Шыңғыс ханның жаулап алу жорықтары.
68.Ортағасырдағы Қазақстан қалалары.
69.Көшпелілердің рухани мәдениеті.
70.Қазақстан территориясындағы ертедегі мемлекеттер.
71.Қазақ «Жүздерінің» қалыптасуы.
72.Қазақ – қытай қатынастары.
73.Көшпелілердің әдет – ғұрыптары.
74.Ғұндар қоғамы, дамуы.
75.Тарихи деректердегі «көшпелілер».
76.Батыс тарихшылары «көшпелілер» туралы.
77.«Жартылай көшпелі» ұғымы.
78.Көшпелі мемлекеттердегі батырлардың ролі.
79.Алғашқы қазақ хандығының құрылуы.
80.Қазақ хандығының рухани мәдениеті.
81.Әл – Фараби, Ж. Баласағұн «мемлекет» туралы.
82.«Тарихи - Рашиди»- тарихи – құнды дерек ретінде.
83. XVI - XVIII ғ.ғ. қазақ хандығы.
84.Көшпелілердің өмір салты, әдет-ғұрпы.
85.Ортағасырлардағы рухани және материалдық мәдениет.
86.Көшпелілер мемлекеттілігіндегі «саяси құрылыс» ерекшеліктері.
87.Отырықшы және көшпелі мәдениеттің қарым – қатынасы.
88.Көшпелілердің жазба мәдениеті туралы деректер.
89.Көшпелілер мемлекеттілігі тарихындағы Ұлы Жібек жолының ролі.
90.«Диуани – Лұғат ат - түрік» түркі тілді халықтардың энциклопедиясы.

14.Тарихи оқиғалар жылнамасы

• Б.з.б. 2 миллион жылдан 800 мың жылға дейін-дошелль/Олдувей/
мәдениеті.
• Б.з.б. 800 мын. жылдан 140 мын жылға дейін-шелль және ашелль.
• Б.з.б. 140 мын. жылдан 40 мың жылға дейін-соңғы ашель мен мустье.
• Б.з.б. 40 мын. жылдықтан 10 мың жылдыкха дейін-соңғы палеолит.
• Б.з.б. XII мын. жылдықтан бес мын. жылдықка дейін-мезолит.
• Б.з.б.Ү-ПІ мың жылдықтар-Неолит.
• Б.з.б. ХҮШ-ҮІІІ ғғ.-Қола дәуірі.
• Б.з.б. ҮП-ҮІ ғасырлар Қазақ жерінде тайпалық одақтардың құрылуы.
• Б.з.б. IV- ғғ.-б.з.ІП ғ-Ғұндардың тайпалық бірлестігі.
• Б.з.б. 111-11 ғғ.-б.з.Ү ғ.-Үйсін мен Қаңлы бірлестіктері.
• 542 ж. - "Түрік" атауының сыналы жазба ескерткіштерінде көрсетілуі
• 552 ж. -Түрік кағандығының құрылуы.
• 576 ж.-Түріктер Сырдария мен Әмудария арасында толық билік жүргізді.
• 603ж.-Түрік қағандарының Батыс және Шығыс қағандықтар болып бөлінуі.
• ҮІП-ІХ ғғ.-Талас алқабында Атлах, Хамукент, Шелджи, Сус, Күл, Табакет
қалаларының, Іле алқабында Тартұқ., Күнгут, Талхиз /Талғар/ қалаларының
дәуірлеуі.
• 702 ж.-Батыс түрік қағандығының ыдырауы.
• 704 ж.-Жетісуда Түргеш қағандығы /704-766/ құрылды,
• 714-715 жж.-Түргеш кағандығының батысынан араб әскерлері қауіп
төндірді.Сырдариядан әлденеше рет өтті.
• 720-721 жж.-Сүліктің әскери қолбасшысы Күли-Чор Соғдыда арабтарға
тойтарыс берді.
• VIII ғасырдың 30-жылдары-Отырар /Фараб/ қаласы жайында жазбалардағы
алғашқы дерек.
• 745-845 жж.-Үйғыр кағандығы.
• 751 ж. Арабтардын Құланга жорығы; Талас шайқасы.
• 756-940 жж.-Қарлұқ, мемлекеті Жетісуда құрылып, Қашқар, Ферғана мен
Сырдарияның орта ағысына дейінгі аймақта билік жүргізді.
• 840 ж.-Қыргғздардың ұйғыр қағандығын талқандауы.
• 870-950 жж.-Әбунасыр Әл-Фрарби /толық аты-жөні: Әбунасыр Мүхаммед ибн
Тархан ибн Үзлак. Әл-Фараби ат-түрки/, Шығыстың ұлы ғалымы, философ.
• 847-1369 жж.-Тұфан мсмлекеті.
• ІХ-Х ғғ.-Қазақстан тұрғындары ислам дінін қабылдай бастады.
• IX ғ. аяғы-ХІ ғ. басы-Қимак, мемлекеті. IX ғасырдың екінші жартысында
Шығысында Ертістің орта ағысынан Жоңғар қақпасына дейін, батысында Ембі,
Орал өзендерінен, оңтүстігінде Бетпақдалаға дейін орын тепті.
• ІХ-Х ғғ.- Оғыз мемлекеті. Сырдарияның орта және төменгі ағысында оған
таяу Батыс Қазақстан жерінде Оғ-ыз тайпаларынан құралған.
• Xғ. –Янгикент--оғыз мемлекетінің астанасы.
• 940-1212жж.-Қарахан мемлекеті. Түрік мұсылмандарының алғашқы
феодалдық мемлекеті. Астанасы-Баласағұн.Бұған Қашқар, Жетісу өлкесі
қарады. Негзгі тайпалары: қаңлы, қарлұқ, шігіл.т.б.
• 965 ж.-Оғыз жабғуының Киев князі Святославпен одағы: Хазар
қағандығының талқандалуы.
• 985 ж. Князь Владимирдің оғыздармен одақтасып, Еділ булгарларына
жасаған жорығы.
• 990 ж.-Қараханға Тараз бен Исфиджаб қалаларының қосылуы.
• 1020 жыл шамасы-Баласағүни Жүсіп Хас Хажиптің дүниеге келуі. Ол ғалым,
ақын "Қүтадғу біліктің"/1069 ж. жазған/ авторы.
• XI ғ.-Махмуд Қашқари /толық аты жөні-Махмуд ибн әл-Құсайын ибн Мүхаммед/,
Түркі ғалымы, "Диуани лүғат ат-түрік" /1072-74/ хамсаның авторы.
• 1210 ж.-Найманның Күшлік ханының Жетісуға қоныс аударуы.
• 1218 ж.-Шыңғыс хан әскері Жетісуды киратты.
• 1219-21 жж.-Моңғолдардың Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуы.
• 1223 ж.31 мамыр-Калка өзенінде қыпшақтар мен орыстар монғол әскерімен
шайқасты.
• ХПІ-ХҮғғ. Алтын Орда мемлекеті. Оның орталық аймағы-Еділ бойы
/қазіргі Саратовтан Астраханға дейін/. Астанасы Берке сарайы немесе Сарай
әл-Жамид.
• ХІІІ-ХҮғғ.-Ақ Орда мемлекеті. Осы күнгі Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс
Қазақстанды мекендеген тайпалар одағы. Негізін салған-Шыңғысханның
немересі Орда-Ежен.
• 1227-55 жж. Алтын Орда ханы Батыйдың үстемдігі.
• 1257-67 жж.- Алтын Орда ханы Беркенін. билігі.
• 1267-80 жж.-Алтын Орданың ханы Мөңке-Темір.
• 1280-87 жж.-Алтын Орданың ханы Төде-Мөңке.
• 1287-90 жж.-Алтын Орданың ханы Төле-Бұқа.
• 1291-1312 жж.-Алтыи Орданың ханы Тоқта.
• 1312-41 жж.-Алтын Орданың ханы Өзбек.
• 1341-57 жж-Алтын Орданың ханы Жәнібек. Бұл хандар билік жүргізген кезде
Алтын Орданың куаты кемеліне жетіп, билігі кұшейді. Батыс
Еуропамен, Мысырмсн, Кіші Азиямен, Үндістанмен, Кытаймен сауда-
саттығы өркендеді.
• 1348 ж.-Шағатай әулетінен шыққан Тоғылық-Темірдін Моғолстанға хан
сайлануы. Моғолстан-ХІҮғ. ортасы - XVI ғ. бас кезінде Оңтүстік-Шығыс
Қазақстан мен Қырғызстан жерінде құрылған феодалдык, мемлскет.
• 1361-78 жж.-Алтын Орданы Орыс ханның билсуі.
• 1370-1405 жж.-Ақсақ Темірдің үстемдігі.
• 1380-95 жж.-Алтын Орда хандығындағы Тоқтамыстың билігі.
• 1391-99 жж.-Ақсақ Темірдің Алтын Орданы күйретуі.
• 1395 ж.-Ақ Орданы Ақсақ Темірдің жаулап алуы.
• XIV ғ. соңы -XV ғ. басы-Ноғай Ордасы.
• 1423-28жж.-Барақ ханның Ақ Ордаға билік жүргізуі. Шыңыс-хан
әулетінен шыққан.Құйыршық ханның баласы. Орыс ханнын немересі, қазақ
хандарының түп атасы.
• 1428-68 жж.-Әбілқйыр ханның Ақ Ордада билігі.
• 1452-55жж.- Ойраттардың Моғолстан мен Дешті Қыпшаққа шабуылы.
• 1462-80 жж.-Моғолстанды Мұхаммед Хайдардың билеуі /Мүхаммсл Хайдар
Дулатидің бабасы/.
• 1480 ж.-Орыс князьдықтарының монғолдардан толық тәуелсіздік алуы.
• 1480-1511 жж.-Мұрындық ханның билігі.
• 1499-1551жж.- Мұхамед Хайдар Дулати /толық есім-Мырза Мұхаммед Хайдар
ибн Мұхамед Құсайын Курехан Дұғлат/ әдебиеттердже Мырза Хайдар деген
атпен белгілі, тарихшы, әдебиетші, «Тарих-и-Рашиди» және «Жаһаннама»
дастанының авторы.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz