Файл қосу
Саяси нормалар
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК042-14-5-02.01.20.51|
| | |.03 - 2011 |
|«Мемлекет және құқық | | |
|теориясы» пәнінің |№1 басылым | |
|оқу-әдістемелік кешені |2011ж | |
«МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ»
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Оқытушыған арналған оқу жұмыс бағдарламасы
«5В050301»- құқықтану мамандықтарына арналған
Семей
2011
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
|№ |Терминдік ұғым сөз |Ұғымдық мазмұны |
|1 |«автономия» |Саяси құқықтық мәнде: втономды–территориалдық бөлік, |
| | |әдетте, жергілікті мәнге ие мәселелерді, орталық өкімет|
| | |белгілеген шеңберде, дербес, өз бетінше шеше алады. |
| | |Гректің «autos»-өзі «nomos»-заң деген сөзінен шыққан |
|2 |«авторлық құқық» |Азаматтық құқықтың ғылым, әдебиет және өнер т.б. |
| | |туындыларын пайдалануға байланысты туындайтын қарым |
| | |қатынастарды реттейтін саласы |
|3 |«адвокат» |Заң мәселелері бойынша консультациялар мен |
| | |түсіндірмелер, заңдар жөнінде ауызша және жазбаша |
| | |анықтамалар беру; арыздар, шағымдар және құқықтық |
| | |сипаттағы басқа да құжаттарды түзу, сотта, арбитражда |
| | |және т.б.мемлекеттік органдарда азаматтық істер мен |
| | |әкімшілік құқық бұушылық жөніндегі істерде өкілдік ету,|
| | |қорғаушы, өкілі ретінде алдын-ала тергеуге және |
| | |қылмыстық істер бойынша сотқа қатысуға кіреді |
|4 |«әкімшілік құқық» |Мемлекеттік басқару органдарының ұйымдастыру, атқару, |
| | |билік жүргізу процесінде пайда болатын қоғамдық |
| | |қарым-қатынастарды реттеуші құқық саласы |
|5 |«заңи акт» |Белгілі бір құқықтық нәтиже туындайтын, заңи ахуал |
| | |жасайтын және бүкіл халықтың мүддесіне сай өндіріс |
| | |тәсілдерін қалыптастыру,нығайту және дамыту мақсатымен|
| | |қоғамдық қарым –қатынастарды жетілдіруге арналған ресми|
| | |жазбаша құжат |
|6 |«амнистия» |Қылмыс жасаған адамды жазасын өтеуден толықтай немесе |
| | |ішінара босату, не әлгі адамға сот тағайындаған жазаны,|
| | |жеңілірек жазаға ауыстыру. Сондай-ақ,бұрын жазасын өтеп|
| | |шыққан адамның сотталғандығын алып тастауды көздеуі де |
| | |мүмкін кейде әкімшілік немесе тәртіптік ретпен |
| | |жазалануға тиіс қылық жасаған адамды босатуды да |
| | |көздейді. |
|7 |«апатрид» |Бейазамат–қандай да бір мемлекеттің азаматы болып |
| | |саналмайтын адам. Гректің apatris, apoilis |
| | |«атамекенінен,отанынан айырылған» деген созінен шыққан |
|8 |«әкімшілік |Әкімшілік құқық бұзушылықтың жекелеген түрлеріне кей |
| |тұтқындау» |реттерде қолданылатын әкімшілік жаза; оны 15 тәуліктік |
| | |мерзімге шейін |
|9 |«босқын» |Нәсілдік, не ұлттық тегіне, діни сеніміне, тіліне, |
| | |сондай-ақ әлдебір әлеуметтік топқа не саяси иланымға |
| | |қатысына бола зорлық –зомбылық көргендіктен немесе |
| | |басқалай қиянатқа ұшырау қауіпі төнгендіктен өзі |
| | |тұрақты өмір сүретін елден кетіп қалуға ниеттеніп өзге |
| | |бір мемлекеттің террриториясына келген немесе келуге |
| | |тілек білдірген, бірақ бұл елдің азаматтығын әлі |
| | |алмаған адам. |
|10|«заттық құқық» |Субьективтік азаматтық құқық,оның обьектісі зат болып |
| | |табылады.з.қ–ты иеленуші адам қандай да бір белгілі |
| | |іс-әректке, басқа да міндетті адамдардың жәрдеміне |
| | |жүгінбей-ақ, оны дербес өз бетінше жүзеге асыра алады. |
|11|«кінә» |Құқықта, өзінің құқққа қайшы мінез-құлық (іс әрекетіне |
| | |немесе әрекетсіздігіне) мен оның зардабына, құқық бұзу |
| | |құбылысының субьективтік жағынан адамның психикалық |
| | |тұрғыдан қарым-қатынасы |
|12|«билік» |Өкімет жұртшылықтың құқықтық қарым-қатынастары барсында|
| | |адамдардың санасы мен мінез-құлқына ұйымдасқан түрде |
| | |әсер ете отырып, оларды ортақ мақсатқа жетуге бағыттау.|
|13|«қылмыстық іс |Қылмыстық істің бастапқы сатысы, мұнда жасалған немесе |
| |қозғау» |әзірленген қылмыстар туралы алынған мәліметтерді қарап |
| | |шығып, прокурор, тергеуші,анықтау органы, сот, судья |
| | |немесе одан бас тарту т.б жөнінде шешім (қаулы, |
| | |ұйғарым) қабылдайды.себеп (өтініш, хат, баспа |
| | |сөздегіхабарлама, кінәсін мойындап келу,т.б) пен |
| | |қылмыстың нышандарын көрсететін жеткілікті мәліметтер |
| | |болған кезде ғана қылмыстық іс қозғалады. |
|14|«залалды өтеу» |Еңбек құқығында қызметкердің кәсіпорынға (мекемеге) |
| | |шектірілген залалдың орнын заңмен белгіленген шекте |
| | |және тәртіпте толтыру міндеттілігі. Осы залал үшін |
| | |тәртіптік немесе өзгелей жауапкершілікке |
| | |тартылған-тартылмағынына қарамастан қызметкер оның |
| | |орнын толтыруға тиіс. |
|15|«адам құқыларының |1948ж. 10желт. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қабылдаған, |
| |жалпыға бірдей |преамбула мен 30баптан тұратын бұл декларация |
| |декларациясы» |мемлекеттерге «нәсілге, жынысқа, тіл мен дінге |
| | |ажыратпай, адамның құқы мен баршаға арналған негізгі |
| | |бостандықтарға құрметпен қарауды орнықтыру және дамыту |
| | |жолында» ынтымақтасуды міндеттеген БҰҰ Жарғысын |
| | |өрбітіп, нақтылай түскен құжат болып табылады. |
| | |Халықаралық қарым-қатынастар тарихында тұңғыш рет |
| | |адамның жалпыға бірдей сақталатын құқылары мен |
| | |бостандықтарының шеңбері айқындалады |
|16|«кепілдік» |Азаматтық құқықта тек ұйымдардың арасындағы |
| | |қарым-қатынаста ғана қолданылатын міндеттемелерді |
| | |орындауды қамтамасыз ету тәсілдерінің бірі |
|17|«гипотеза» |Құқық нормаларының заңи құрлымдық бөлігі |
|18|«мемлекет басшысы» |Атқарушылық билік пен сыртқы байланыстар аясында |
| | |мемлекеттің мәртебелі өкілі болып есептелетін |
| | |мемлекеттегі жоғарғы лауазымды тұлға |
|19|«үкімет басшысы» |Мемлекеттің биліктің (өкімететтңің) жоғарғы атқарушы |
| | |органның жетекшісі (басқарудың парламентарлық пішімі |
| | |бар елдерде –премьер –министр, канцлер, ал президенттік|
| | |республикада –президент) |
|20|«мемлекеттік құқық» |Елдердің қоғамдық құрлысы мен саясатының, азаматтарының|
| | |құқықтық жағдайларының, олардың құқылармен |
| | |бостандықтары,міндеттерінің негіздерін, мемлекет |
| | |құрлысы мен оның мемлекеттік органдардының жүйесін |
| | |бекіндіретін мемлекеттік –құқықтық нормалардың |
| | |жиынтығы. |
|21|«мемлекеттік |Нақты бір мемлекеттің мемлекеттік билігін, міндеттерін |
| |аппарат» |жүзеге асыратын мемлекет органдарының жүйесі;мемлекет |
| | |механизмінің құрамдас бөлігі. М.а-тың қызметінің |
| | |мазмұны, оның ұйымдастырылуы мен қызмет атқаруының |
| | |принциптері, кадр құрамы, жұмыс пішімдері мен әдістері|
| | |сол мемлекеттің міндеттерін атқарушының тиісті |
| | |мұқтаждарымен айқындалды. |
|22|«азаматтық» |Нақты бір мемлекетке адамның саяси және құықтық жағынан|
| | |тіленуі. Мемлекетпен және өзара оның билігі жүретін |
| | |адаммен арадағы өзара қарым-қатынастар ретінде |
| | |көрінеді:мемлекет азаматқа құқылар береді,қорғайды және|
| | |шет елде жүргенде қамқорлығына алады.Өз кезегінде, |
| | |азамат мемлекеттің заңдары мен басқалай нұсқауларын |
| | |бұлжытпай сақтайды,әрі оның белгіленген міндеттемелерін|
| | |орындайды. Мұндай құқылар мен міндеттердің жиынтығы |
| | |азаматтығы жоқ адамнан ерекшелейтін саяси –құқықтық |
| | |статусын құрайды. |
|23|«екі палаталы» |Жалпы ұлттық өкілетті мекемелердің –парламенттің |
| | |құрлымы, мұндай кезде, парламент, негізінен, әрқалай |
| | |құрылатын, әрі әртүрлі құзірет иеленетін екі (төменгі, |
| | |жоғарғы) палатадан тұрады. |
|24|«демократия» |Қоғамды,мемлекет пен билікті басқарудың, саяси және |
| | |әлеуметтік ұйымдастырудың негізгі тәсілдерінің бірі. |
| | |Саяси режим тікелей не жанама түрде тілек білдіруі |
| | |істеріне араласуына мүмкіндік береді. |
|24|«заң жобасы» |Жоғарғы заң шығарушы органның қарауы үшін немесе |
| | |референдумға салу үшін әзірленген зааңның қабылдануға |
| | |ұсыналытын мәтіні. |
|26|«талап» |Нұқсан келтірілген немесе даулы құқыларды немесе заңмен|
| | |қорғалатын мүддені қорғаудың заңи құралы.Азаматтық істе|
| | |талапты белгіленген заңдық тәртіппен кез келген мүдделі|
| | |тұлға қоя алады. |
|27|«конституциялық |Мемлекеттік билік институттарының ұйымдық принциптері |
| |құқық» |мен қызмет ету тәртібін,азаматтардың құқықтық ахуалы |
| | |мен олардың мемлекетпен қарым -қатынасын реттейтін |
| | |құқық саласы. |
|28|«конституция» |Нақты бір елдің қоғамдық, экономикалық басқару және |
| | |адамдардың құқықтық ахуалын, жоғарғы және жергілікті |
| | |өкімет пен басқару органдарының ұйымдық тәртібі мен |
| | |құзіретін,сот билігін жүзеге асыруды,сайлау жүйесін |
| | |ұйымдастыруды айқындаушы негізгі заң сол елдің құқықтық|
| | |жүйесін қорғайтын бүкіл құқықтық жүйесін қорғайтын |
| | |бүкіл нормативтік актілердің бәрінен де жоғарғы күш |
| | |иеленді |
|29|«Жеке тұлға» |Көптеген елдердің азаматтық низамында-азаматтық |
| | |құқықтың субьектісі ретіндегі жеке адам, осының өзі |
| | |–оның ұжымдық құрлым (ұйым) |
|30|«заңды тұлға» |Азаматтардың құқықтың субьектісі меншік шаруашылығын |
| | |жүргізуі немесе оперативті басқару құқығындағы оқшау |
| | |мүлкі бар және сол мүліктпен өз міндеттемелері бойынша|
| | |жауап беретін,өз атынан мүліктік және жеке бей мүліктік|
| | |құқылар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра |
| | |алатын, сотта, арбитражда және төрелік сотта талапкер |
| | |де жауапкер де бола алатын ұйым. |
|31|«монархия» |Кейбір мемлекетердегі басқару пішімі.Мұндай кезде |
| | |жоғарғы мемлекеттік билік формалды (толық немесе |
| | |ішінара) түрде мемлекет басшысының –монархтың дара |
| | |билеуіне беріледі,монарх өкіметі, әдетте,тақ мұралау |
| | |тәртібімен жалғасып отырады.Замани дәуірде көптеген |
| | |елдерде қалыптасқан конституциялық М-дан абсолюттік |
| | |М.өмір сүрген бұл халықтың құқық атаулыдан толық |
| | |айырылып,өкілдік мекемелердің болмауымен және бүкіл |
| | |мемлекеттік биліктің монарх қолына шоғырлануымен |
| | |сипатталады.Конституциялық М.монарх билігін шектеу |
| | |деңгейіне орай екі түрде салтанат құрады. Дуалистикалық|
| | |және парламентарлық |
|32|«құқық нормасы» |Жалпыға міндеттілік күші бар, субьектілерге заңи |
| | |құқылар мен міндеттер үлеститін, қоғамдық |
| | |қарым-қатынастарды реттейтін және оны бұзған ретте |
| | |жауапкершілікті көздейтін мемлекетт арасынан |
| | |белгіленген немесе мақұлдаған жалпы сипаттағы |
| | |мінез-құлық қағидасы. |
|33|«нормативтік акт» |Мемлекеттің уәкілетті органы қабылдайтын жазбаша ресми |
| | |құжат,құқық нормаларын белгілейді,өзгертеді немесе алып|
| | |тастайды.Н.А.-інің заңдық күші бар осыған байланысты |
| | |болады.Жекелей мәндегі құқықтық актілерден (сот |
| | |үкімімен жұмыстан шығару туралы кәсіпорын директорының |
| | |бұйырығынан және т.б.) айырмашылығы. |
|34|«парламент» |Мемлекеттің низамшылық (заң шығарушылық) қызметін |
| | |жүзеге асыратын жалпы ұлттық өкілетті мекеме. |
|35|«теріс қылық» |Нақты бір мемлекеттің заңы боынша тәртіптік немесе |
| | |әкімшілік жауапкершілік арқалайтын құқық бұзушылықты |
| | |білдіретін жинақтаушы атау. |
|36|қылмыстық нышандар |Қылмыстық құқықта жасалған іс -әрекетті қылмыстың нақты|
| |(состав |түрі ретінде сипаттайтын заңмен белгіленген нышандар |
| |преступления) құрамы|жиынтығы, қылмыстық жауакершілікке тартудың қажетті |
| | |негіздемесі. |
|37|«құқық субьектісі» |Заң бойынша тікелей немесе өкілі арқылы құқылар мен |
| | |заңи міндеттерді иеленуге және жүзеге асыруга қабілеті|
| | |бар |
|38|«субьективті құқық» |Азаматық немесе ұйымның өз мүдделерін қанағаттандыруға |
| | |байланысты нақты мақсатарға жетуді діттеген ықтимал |
| | |мінез-құлқының заңдастырылған шарасы. |
|36|«егемендік» |Мемлекттің тәуелсіздігі елдің ішінде мемлекеттік |
| | |биліктің үстемдік құруы және оның сыртқы саясат |
| | |саласында ешкімге кіріптар болмауы.Мемлекеттік биліктің|
| | |егемендік қасиеті ретінде үстемдік пен тәуелсіздік оның|
| | |саяси құқықтық мәнін білдіреді және мемлекеттің ішкі |
| | |және сыртқы саяси қызметінің сәйкестігі пішіндерінде |
| | |көрініс табады. |
|40|«унитарлық мемлекет»|Мемлекеттің немесе ұлттық мемлекттің құрлымының пішімі |
| | |мұндайда мемлекеттің территориясы әкімшілік |
| | |–территориялық бірліктерге |
| | |(облыстарға,округтарға,аудандарға, департаментерге және|
| | |т.б) бөлінеді. |
|41|«құқық» |Ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға |
| | |сүйене отырып,әрекет жасау мүкіндігі; нормалардың |
| | |жүйеге келтірілген жиынтығы. |
|42|«құқықтық сана» |Жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға, |
| | |азаматардың құқықтары мен бостандықтарына және қалаулы |
| | |құқыққа, басқа да құқықтық құбылыстарға құқық |
| | |сезімдерінің, көз-қарастарының,пікірлерінің, |
| | |бағаларының жүйесі |
|43|«құқықтық мәдениет» |нақты іс-қимыл, әрекет жасау үстіндегі заң қондырғысы |
| | |компоненттерінің жиынтығы және құқық жөнінде, оның |
| | |жүзеге асырылуы туралы, мемлекет органдарының, лауызым |
| | |иелерінің іс-әрекеттері жөнінде адамдардың жалпы |
| | |түсінігі мен пайымдаулары. |
|44|«мемлекет» |Қоғамның даму процесінен пайда болатын саяси ұйым |
|45|«мемлекттік аппарат»|Қоғамдық басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет |
| | |органдарының біртұтас жүйесі |
|46|«функция» |Заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдыңда тұрған |
| | |мүдде- мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің |
| | |негізгі бағыттарын және оның әдіс –тәсілдерін |
| | |анықтап,іске асыруды біріктіреді. |
|47|азаматтық қоғам» |Мемлекеттік құрлымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік |
| | |–экономикалық және мәдени –рухани қоғамдық қатынастар |
| | |жиынтығы. |
|48|«әдет-ғұрып |Көне дәуірден тәжірбиеден өткен, қоғамға пайдалы |
| | |нормалар,жазылған ережелер жиыны |
|49|инкорпорация |Нормалардың мазмұнын өзгертей сала-салға бөліп, |
| | |альфавит бойынша, норманың шыққан уақытына сәйкес |
| | |жүйеге келтіру |
|50|кодификация |Нормалардың мазмұның ұқсастығына қарай жіктеп,ғылыми |
| | |тұрғыдан салаға, таруға, тақырыпқа, баптарға, бөліп, |
| | |құқықтық нормалардың қолдануын жеңілдету. |
|51|консолидация |Нормативтік актілердің ішкі құрлысындағы кемшіліктерді,|
| | |олқылықтарды, қайталауды жою жолы оларды біріктіріп, |
| | |бір күрделі нормативтік актіге айналдыру |
|52|құқықтық қатынастар |Мемлекеттік кепілдіктегі екі жақты құқықтары мен |
| | |міндеттері бар қоғамдық қатынас. |
|53|заңдылық |Мемлекеттің конституциясын, парламент қабылдаған |
| | |заңдарын, президенттің заң күші бар жарлықтарын қатаң |
| | |бақылап, оларға нұқсан келтіруге жол бермеу |
2.Дәрістер
1-тақырып .Мемлекет және құқық теориясы
Мақсаты:Мемлекет және құқық теориясының жалпы теория ретіндегі
түснігін, пән бойынша ерекшеліктерін ашу, жалпы теория туралы түсінік
қалыптастыру
1.Жалпы теорияның пәні,оның мазмұны
2Жалпы теорияның реттеу әдістері
1.Әрбір ғылымның өзі зерттейтін пәні болады. Гегель айтқандай, пәнсіз
ғылымның өзі де болмайды. Пән ғылымның өмір сүруге деген қүқығын
белгілейді. Пәнмен қатар ғылымды жүргізу ғылымның объектісін бөліп
көрсетеді. Объект дегеніміз — бір түрлі түтастық, ол зерттеледі және
көптеген ғылымдармен зерттелуі мүмкін, ондағы сол ғылымдардың өз
объектілері болады, яғни белгілі бөлім, «кесінді», орта — сол объектіде
бөлінген проблематика. Сонымен, ғылымның пәні — бүл сол ғылымның
зерттейтіні, қандай болмасын объектіде теориялық жағынан меңгереді.
Жалпы түрде қүқық пен мемлекет теориясының пәнін — бәріне бірдей
мемлекеттік-құқықтық құбылыстар мен процестердің заңдылығы, қасиеті,
жақтары, сипаттамасы ретінде айтуға болады. Қандай жағдайда болмасын, бүл
проблематика — қүқық пен мемлекеттің жалпы теориясының пәнін қүратын
міндетті бөлім. Сонымен бірге есепке алатынымыз, мемлекет пен қүқық
теориясы әртүрлі деңгейде жалпылама жасалуы мүмкін және белгілі ортадағы
мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың заңдылығы туралы әңгіме қозғауға болады.
Мысалы, қүқық пен мемлекеттің әртүрлі кейіптері (типтері) туралы айтқанда.
Кейбір көзқарастар бойынша, қүқық пен мемлекет теориясының пәніне, тек
заңдылықты ғана жатқызбай, кездейсоқтықты да жатқызу керек (профессор А. Б.
Венгеров). Олай болса, кездей соқты да зерттеу керек, себебі, оны
заңдылықтан бөліп көрсету керек. Қүқық пен мемлекет теориясының қалыптасуы
білім жүйесі ретінде, дегенмен де, қүқық және мемлекет туралы жалпы
мәліметтердің непзінде жүргізіледі.
Құқық пен мемлекет туралы айта келіп, ғылым мен оқулық пәнінің
арасындағы айырмашылықты көрсете білу қажет. Оқулық пәні ғылымға
негізделеді, онымен бірдей аталуы мүмкін, бірақ бүл әртүрлі жүйе, олардың
әрқайсысының өз мақсаты және өзінің қүрылымы бар. Оқулық пәні дегеніміз,
белгілі теориялық мәліметтер жүйесі, олар мамандарды дайындауға арналған
нақтылы оқу бағдарламасына сай жасалады. Оқулық пәні ештеңені зерттемейді
(оның өзі зерттеледі), сондықтан мынандай сипаттағы белгілері бар: пән және
әдіс. Оқулық пәніне сай оның арнайыланған қүрылымын ғана айтуға болады және
тек ғылыми мәліметтердің жазылу әдісін көрсетеміз. Сондықтан, профессор
Бабаевтың пән мен әдісті, ғылымның пәні мен әдісін бірдей санауы, біздің
ойымызша, дүрыс емес (Общая теория права, курс лекций, Нижний Новгород,
1993 с. 34).
Қүқық пен мемлекет теориясының пәні күрделі қүрылым және оның
проблематикасын қүрады, сондықтан белгілі жағдайда топтастыруды қажет
етеді. Қүқық пен мемлекет теориясын зерттеу мынандай сипаттауды болжайды:
а) құқық пен мемлекеттің негізін;
ә) құқық пен мемлекетке тән қандай болмасын жүйенің кейпінің жалпы
белгісі;
б) құқық пен мемлекеттің (пайда болуындағы) жалпы генезисінің
заңдылығы;
в) құқық пен мемлекеттің кейпі (типі) мен нысаны;
г)құқық пен мемлекеттің принциптерінің, даму тетігі мен қызметінің
жалпы заңдылықтары;
ғ)құқық пен мемлекеттің бір-бірімен және басқа әлеуметтік қүбылыстардың
байланысындағы жалпы заңдылықтар.
Көңіл аударатын нәрсе, құқық пен мемлекет пәніне жалпы оның «өзінің
танымымен» байланысты проблематика жатады — оның пәнін, әдісін және ғылым
жүйесіндегі орнын сипаттау, т.с.с. Яғни, қазіргі кездегі талқылауға түскен
мәселелер.
Құқық пен мемлекет теориясының пәнінің белгілену қиындығы сонда, ол тек
статикалық кездерді ғана қамтымай (мемлекет пен қүқықты), оның динамикасын
қосып алады (яғни, қүқықтық реттеу процесін).
Сонымен қатар, есепке алатынымыз сол жағдай, яғни қүқық пен мемлекеттің
жалпы теориясының пәні бір-бірімен тығыз байланыстағы екі пәннен қүралады,
бірақ дербес теориялардан — қүқық пен мемлекеттің жалпы теориясынан. Бүл да
осы ғылымның өзіне тән ерекшелігіне ізін қалдырады. Әрі қарай біздің
ойымызша, қүқық пен мемлекеттің жалпы теориясы кешенді оқулық пәні ретінде
өмір сүреді, себебі ол екі ғылымға сүйенеді — жалпы қүқық теориясына және
жалпы мемлекет теориясына.
Профессор С. С. Алексеев жалпы қүқық теориясының пәнін былай бөлуді
үсынады:
а) құқықтың заңдылығы;
ә) құқықтың догмасы — қүқық салаларының тікелей заңдылық мазмүны;
б)заңтанудың техникасы—заңды органдардың іс жүзіндегі жүмыстарындағы
құралдармен жолдары,құқықтың шығармашылығы мен қүқықты қолдануы.
Бар көзқарастар бойынша, қүқық пен мемлекет теориясының пәніне —
«негізгі мемлекеттік-қүқықтық түсініктер, барлық заң ғылымына ортақ»
(профессор М. М. Байтин). Түтасымен алсақ, осы дүрыс, бірақ тек сол кезде,
яғни қүқық пен мемлекет теориясын «өздігінен тануы» болғанда. Басқа барлық
кездерде жалпы теориялық түсініктер, қорытындылар, конструкциялар пәнді
жасаудың нәтижесі ретінде көрінеді және ғылымның тікелей ақпараттық
жүйесіне, оның мазмүнына кіреді.
2.Пән және қүқықтық реттеу әдістері жөніндегі проблемалар отандық
қүқықтануда, ең алдымен, қүқықты салаларға бөлудегі белгіні іздеу негізінде
қүрылды. Қүқықтық реттеу пәні М. А. Аржановпен 1938—1940 жылдары бірінші
жалпыодақтық қүқық жүйесін талқылау кезінде үсынылған. Сол жылы С. Н.
Братусь (атақты орыс цивилисі) әдістің маңыздылығын көрсете отырып, оны
қүқықтық жүйені қүрудағы жіктеу белгісі ретінде көрсеткен.
Дегенмен, бүл жағдайда проблеманы кең қойып, қүқықтық реттеудің пәніне
(объектісіне) не жататынын білуіміз қажет? Мүндағы тағы айтатынымыз,
қүқықтық реттеу әдісіне талдау кезіндеп сүрақ қалай реттеледі, жартылай
ғана жауап бере ме, яғни мүндағы қажет болатыны, қүқықтың динамикасының
(қимылының) қосымша сипаттамасы (қүқықтың өзінің принципті әрекеті, қүқыққа
сай тәртіптің қүрылу механизмін білу).
Заңдарға арналған әдебиеттерде, оның ішінде оқулықтарда қүқықтық реттеу
объектісіне қоғамдық қатынасты атайды, ал біздің ойымызша, ол дәлелденбеген
объектінің тежелуіне жатады.
Құқықтың реттеу объектісіне әлеуметтік аяда, кем дегенде үш компонент
жатады:
а) адамдар (оларсыз ешқандай қоғамдық қатынастар болмас еді);
ә) қоғамдық қатынастар (бөлінуіне байланысты әлеуметтік байланыстар);
б)адамдардыңтәртібі.
Қүқықсайыпкелгендеқоғамдыққатынастарғақатынасушылардың
тәртібін реттейді, сондықтан, қүқықтық реттеудің әртүрлі варианттарының
қүрылуын құқықтық реттеудің мақсаты деуге әбден болады.
Құқық тәртіпті әлеуметтік қүрылымға ерекше қоғамдық қатынастарды
кіргізу арқылы реттейді, құқықтық, ол басқа қоғамдық қатынастармен бірігіп,
субъектінің шын мәніндегі тәртібін құрайды: әрбір адам тәртібінің өзі, оған
ықпал ететін өзі түрған кешенді байланыстардың нәтижесі. Дегенмен, заң
шығарушы қүқықтық қатынастардың белгілі жағдайда қүқық нормаларымен тәртіп
вариантын таңдауға ерекше маңыздылығы барлығына сай есептейді, сөйтіп
қүқықтық қатынастарға ие болады. Құқық әрекетінің припципі осыдан коріпеді.
Егер қүқықтықреттеу пәнін қоғамдық қатынастарға қоспаса, онда олардың
өзі не болады?
Терең қарайтын болсақ, ол деген жеткілікті түрдегі қиын қүбылыс.
Сонымен, құқық:
а) құқықтық қатынастардың қатынасушыларының қүқық субъектілерінің
ортасын белгілі жүйеге келтіріп, олардың белгілерін арнайы нормаларда
белгілейді;
ә) заң нормаларының әрекеттерінің қатынасатын жағдайларын көрсетеді;
б) мүмкін болатын, қажет әрекеттердің варианттарын белгілейді;
в) қажетті кездерде, қүқықтық объектілердің әрекетіне талап қояды және
оларды ықыластың объектілері ретінде атайды.
Қүқық әртүрлі әлеуметтік аяларды реттейді және әрбір ая өзіне әртүрлі
комбинацияларды талап етеді, яғни әртүрлі заңды жолдардың ықпалдары
үйлеседі. Осындай, заң жолдарының бірігуі құқықтық реттеу әдістері деп
аталады. Барлық салалардағы әдістердің негізінде екі заң ықпалдары жатыр:
а) орталықтандырған, императивті реттеушілік (субординация әдісі);
ә) децентрализациялық, диспозитивтік реттеулер (үйлестіру әдісі).
Біріншісі, жария қүқық саласындағы блоққа тән (ең алдымен, әкімшілік,
оларда билік және бағыну қатынастары көп болады), ал екіншісі қүқықтың жеке
саласына тән келеді (ең алдымен, азаматтық, қүқықтық ереженің теңдігі
олардың субъектілеріне тән).
Сонымен бірге, барлық өзіне тән салалық ықпалды өз пәні үшін, тек
айтылған екі жолдың комбинацияларымен түсіндіруге болмайды: олар «таза»
түрде, типті әкімшілік және азаматтық қүқықта жоқ. Соған байланысты
профессор С. С. Алексеев қүқық салаларына көлемді динамикалық сипат
кіргізді — заңдылық режим, ол арнайы салалық принциптегі, сала
субъектілерінің жалпы қүқықтық ережесін, салалық жолдарды (әдістер) және
реттеу тетігін қосып алады.
Салалық реттеудің өзіндік ерекшелігі, ондағы рүқсат беру, тыйым салу
және позитивтік міндеттеулермен біріктіру арқылы белгіленеді, оны профессор
С. С. Алексеев қүқықтық реттеу жолдары деп атайды. Мысалы, қылмыс қүқығында
қүқықтық тыйым салу көбірек болады.
Рүқсат беру және тыйым салудың бірігуіне байланысты екі кейіптегі
қүқықтық реттеуді бөледі:
а) жалпылама рұқсат беруші — «тікелей тыйым салынбағандар-дың бәріне
рүқсат беру»;
ә) рұқсат беруші — «бәріне тыйым салынады, тікелей рүқсат
берілгендерден басқаларға».
Бірінші — реттеушілік кейіп көбірек мөлшерде азаматтық айна-лымға,
жекелеген қүқыққа тән. Екіншісі жария қүқық аясындағы мемлекеттік билік
қатынастарына тән.
Кей кезде, әдебиеттерде императивтік және диспозитивтік әдістермен
қатар, көтермелеуді бөліп көрсетеді (қүқыққа сай тәртібі үшін сыйлық жасау)
және үсынушылық (кеңес беру әдісі, белгілі пайдалы әлеуметтік үсыныс беру).
Пысықтау сұрақтары:
1. Мемлекет және құқық теориясы мәні және ерекшелігі
2. Мемлекет және құқық теориясының дамуы
2-Тақырып. Мемлекет және құқық теориясы әдістемесі
Мақсаты: Мемлекет және құқық теориясы пәні ретіндегі оның әдістемесінің
алатын орны мен ролі, ерекшеліктері
1.Мемлекет және құқық теориясы пәні әдістемесі
2. Жалпы теория әдісі маңызы
3. Методология түсінігі және түрлері
1.Мемлекет және құқық теориясы-қоғамдағы саяси–экономикалық, мәдени
-әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым –қатынастарды
реттеу, басқару әдіс –тәсілдерін, обьективтік заңдылықтарын анықтап
отыратын ғылым. Жалпы теория мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму
заңдылықтарын, мақсатын, мазмұнын, құрлысын, нысанын, қағидаларын, белгі-
нышандарын, фунцияларын зерттейді.
Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арасындағы сан қырлы,
күрделі қарым-қатынас, қоғамның саяи жүйесіндегі мемлекеттің алатын орнын,
маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын, адамдардың сана
–сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын, құқықтық мемлекет
қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қортынды тұжырымдар жасап отырады.
Мемлекет пен құқықты бір-бірінен айыруға болмайды. Олар обьективтік
тұрғыдан тығыз байланысты бірлесіп дамитын ғылым. Бірақ, олар бір ғылымға
жатқанымен, әрқайсысының нақты бағыттары болады. Мемлекет қоғамның саяси
–экономикалық құрлысымен шұғылданады, құқық –нормативтік актілер жүйесін
қалыптастырады. Осы бірлестік пен дербестік олардың мазмұның, мақсатын,
қызметінің әдіс-тәсілдерін, функцияларын жан-жақты зерттеуге, жаңартуға,
даумытуға мүмкіншіліктер береді. Мемлекет пен құқықты тереңірек зерттеп
білуге жағдай туады.Әр ғылымда өз саласын обьективті ақиқатқа жетуге
заңдылықтарды бейнелеуге және алдын-ала болжауға арналған, күрделі
мәселелер болады, осыны ғылыми түрде зерттеп, тұжырымдайтын пән болып
есептеледі. Сонымен мемлекет және құқық теориясының пәні-адам қоғамның
өміріндегі құбылыстардың, мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму
обьективтік заңдылықтары мен олардың мәні –маңызы, құрлымы және мақсаты.
Бұл түсіндірме үш тараудан тұрады:
-қоғамның, қалыптасуы, өмірге келу заңдылықтары
-қоғамның, мемлекеттің,құқықтың даму заңдылықтары
-қоғамның,мемлекеттің,құқықтың тарихи маңызы, құрлымы, мақсаты
Жалпы теория қоғамдық ғылымдардың ішіндегі тек мемлекеттік-құқықтық
құбылыстарды зерттейтін саласы.Сондықтан жалпы теория заң ғылымының бір
саласы Мемлекет және құқық теориясының белгі-нышандары.Мемлекет және құқық
теориясы адам қоғамның бір саласы жан-жақты зерттеп, анықтап, оларды
қолданудың жолдарын көрсетіп отырады.Сондықтан жалпы теория қоғамдық
ғылымының бір саласы. Қорыта айтсақ, құқық және мемлекет теориясының ғылыми
зерттеу мәселелері.
-мемлекет және құқықтың өмірге келу
-түрлері , нысаны, қызметтері, құрлымы,механизмі және құқықтық жүйе
-заң ғылымындағы мемлекеттік –құқықтық түсініктер
2.Жалпы теорияның әдісі, маңызы
Белгілі неміс философы Георг Вильгельм Фридрих Гегель айтқандай, әдіс
дегеніміз — қару, ол субъект жағында түр, ол қүрал сол арқылы субъект
объектімен араласады. Сонымен, әдістің белгілі қүрал ретінде адам баласының
кез келген аясына қатысы бар, әрі оның зерттеушілік, танымдық қызметтерімен
бір (грек тілінен «теі-hodos»)
Ғылымдағы және ғылыми қызметтегі әдіс — бүл білім, соның көмегі арқылы
жаңа білім алынады. Яғни, біреу және соның өзі білімнің бөлігі, бір кезде
теория ретінде қаралуы мүмкін (жасалатын білім), ал басқа жағдайда — әдіс
ретінде (білім, соның көмегімен теория жасалады). Бүл толығымен қүқық пен
мемлекеттің жалпы теориясына жатады, оның теория ретінде қалыптасуы өзінің
методологиясы негізінде болады, өз жағынан, оның білім жүйесі салалық заң
ғылымдарының әдісі ретінде көрінеді.
«Әдістеме» деген сөз ғылыми еңбектерде екі жақты айтылады:
а) әдіс туралы ілім ретінде;
ә) әдістердің жүйесі ретінде (әртүрлі ғылымдар теориясында
қолданылатын).
Әдістеменің негізінде (әдістемелер жүйесі) қүқық пен мемлекеттің жалпы
теориясында философия жатыр, оның заңдары мен категориялары бәріне бірдей
әмбебап және барлық бізді қоршаған дүниеге таралады, қосымша қүқық пен
мемлекетке. Философияның мынандай әдістемелік рөлін бөліп көрсетуге болады:
а) философияның заңдары мен категориялары қүқық пен
мемлекетті зерттеуге тікелей пайдаланылады (мысалы, құқықтың нысандары мен
мазмүндары);
ә)философияның қалпында әдіс туралы жалпы ілім жасалады — әдістемелер
теориясы. Мүнда жалпы оған келу қалыптасады, мысалы диалектикалық және
нақтылы философиялық әдістер: анализ және синтез әдістері, саналы және
сандық анализдер, абстракциялау және нақтылау, салыстыру және жинақтау,
себепті тергеудің қатынасын ашу, т.с.с;
б) философиялық білім жалпы ғылыми және жекелеген әдістердің
қалыптасуындағы негіз болып табылады.
Философиялық категориялардан арнайы ғылыми түсініктерге өтетіндер
жалпылама ғылыми категориялар, олар жалпыға бірдейлік және әмбебап
философиялық түсініктерге жауап берейді, бірақ жалпылама ғылыми маңызы бар.
Жалпылама ғылыми категориялар — бүл сапа жағынан жаңа түсініктердің кейпі,
ғылыми білімдердің бірігуінің нәтижесінде пайда болған және жаңа
әдістемелік жолдың теориялық негізі ретінде көрінеді — жүйелілік, сонымен
бірге, қүрылымдық және функционалдық, оның басқа түрі ретінде, ақпараттық,
үлгілеу әдісі, мүмкін болатындық (синергетикалық), экстраполяция әдісі,
т.б.
Арнайы жалпы ғылыми әдіс — математикалық, ол өзінің пәнімен құбылыстың
сандық жағынан алады, қүқық пен мемлекетті зерттеуде маңызы зор.
Философиялық және жалпы ғылыми әдістерді қүқық пен мемлекетті зерттеуде
пайдаланғандық тәжірибесі соләдістердің мазмүндарында соған тән арнайы
элементтердің пайда болуын қамтамасыз етті және олар мынандай түрде
көрінеді: тарихи-қүқықтық әдіс, салыстырмалы қүқық және мемлекеттану,
қүқықтық үлгілеу әдісі т.б. Осындай түрде олар қүқықтануда, қүқық ғылымында
жеке әдістер атын алады, шын мәнінде жалпы философиялық және жалпылама
ғылыми әдістердің арнайыланған сіңісуі.
Құқықтанудың ғылыми әдістері, дәлірек айтсақ, құқық пен мемлекеттің
жалпы теориясы, басқа нақты ғылымдардың жетістіктерін, сонымен
бірге, әдістемелік жолдарын пайдалану арқылы қалыптасуы
мүмкін—статистиканы, социологияны, кибернетиканы, психологияны, т.б.
Социология әдісі, мысалы, кешенді және әлеуметтік экспериментті қосып
алады.
Құқықтық әдістемеде арнайы әдістерді бөледі, олар: формальды-
догматикалық әдіс (оны арнайы заңды, формальды заңды деп атайды) және
талқылау әдісі. Дегенмен, айта кететініміз, формальды-догматикалық әдіс
өзінің әдістемелік ерекшелігіне сай бөлінбейді, тек зерттеу объектісіне
байланысты бөлінеді — қүқық догмасына. Қүқықты талқылау оның ерекше
мақсатын көрсетеді — заң нормаларын іс жүзінде іске асыру, оны құратын
қүқықты тану жолы, оған қоса арнайы заңдылық әдіс.
Құқық пен мемлекеттің жалпы теориясының әдістемесіндегі маңызды орынды
салыстыру әдісі алады. Салыстырмалы қүқықтану дегеніміз, шынында, түтас
теориялық бағыт (компаративизм). Бүл әдістің негізін салушы Аристотель, ол
158 грек Конституциясын салыстырған және оған варварлардың қалаларының
Конституциясын қосқан. Салыстырмалы зерттеудің өзінің объектісі бар, екі,
не бірнеше саяси және қүқықтық жүйелердің бір-біріне ұқсас институттары.
Салыстырмалы әдіс синхрондық және диахроникалық (салыстырмалы тарихи) болуы
мүмкін.
Салыстыру әдісі өзіне мынандай кезеңдерді қосып алады:
а) салыстырылатын институттарды жеке-жеке зерттеу;
ә) табылған белгілерді салыстырғанда бір-бірінің үқсастығы мен
өзгешелігіне қарау;
б) нәтижелерін бағалау;
Өзінің табиғатымен салыстырмалы қүқық әдісі және мемле-кеттану кешенді
болады (басқа жекелеген әдістер сияқты): оның философиялық негізі бар,
аналогия әдісін пайдаланады, өздеріне формал ьды-логикал ық, арнайы заңдыл
ықтарды және басқа жолдарды қосып алады.
Социологиялық әдіс — жалпытеориялық зерттеулердің ерекше бағыты,
қүқықтың социологиясы «әрекеттегі қүқықты» зерттейді: қүқықтың өмірмен
байланысын, мемлекеттік-қүқықтық реттеудің тиімділігін. Қүқықтық
социологиялық әдіс, ең алдымен, мақсаттағы тағайындауды және мазмүнын бөліп
алады, дәстүрлі жолдар пайдаланылады (жалпысоциологиялық): байқау, анкета
жасау, сұрастыру, құжаттарға анализ жасау, т.б.
Құқық пен мемлекеттің жалпы заңдылығын тануға анология әдісінің үлкен
маңызы бар, ол үлгілеу әдісінің және экстраполяция әдісінің негіздерінде
жатыр. Мысалы, негізгі белгі және үлгіні белгілеу — сондай кейіптің үқсасы
болу, ол үқсастық қорытындысын жасауға мүмкіндік береді, яғни қорытындылар,
ондағы бір объектіге жатса (үлгіге), ал қорытынды — басқаға (прототипке)
қарсы кейіпке, яғни үлгілеген қүбылысқа.
Қүқықтанудың әдістемесінде экстраполяция, жариялау әдісі толығымен өз
бағасын тапқан жоқ, ол жалпықүқықтық және жалпықүқықтық білімді, сенімді
аналогия арқылы қалыптастыруға мүмкіндік береді, яғни бір заңды қүбылысты
зерттеу арқылы алынған білімді басқа (үқсас) қүбылыстарға таратады және сол
арқылы жалпытеориялық білімнің көлемін үлғайтады.
3.Методология-дүниені философиялық тұрғыдан түсіндіретін ілім. Ғылыми
методологиялның негізі –материализм мен диалектика.Ғылымның методологиясы
оның ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері.Жалпы ғылым дегеніміз екі мәселені
қамтиды, екі бағытты біріктіреді-теория және методика.Теория-ғылым нені
зерттейді-деген сұраққа жауап береді.Методика–ғылым қандай тәсілдермен амал
мен зерттеу жүргізеді деген сұраққа жауап береді.Теория мен методика өмірде
тығыз байланыста дамиды.
Қоғамның мазмұнын,обьективтік даму процесін ғылыми зерттеуде теория
мен методиканың маңызы өте зор.Онсыз ғылымды дұрыс зерттеу, дұрыс ғылыми
қортынды жасау мүмкін емес.Методолгияның екі түрі болады.Жалпы ғылыми әдіс
–тәсіл және жекелік ғылыми әдіс –тәсіл.Жалпы ғылыми әдіс –тәсілді –ғылымды
зерттеудің методологиясық негізі деп атайды.
Материализм-философияның бір бағыты.Ол материя,табиғат,болмыс алғашқы
ал сана, рух, ой материяның қасиеті болғандықтан туынды деп санайтын,
идеализмге түбірінен қарайатын, ойдын сыртқы дүниенің бейнесі деп
қарастырып, дүниені, табиғатты, қоғамды танып білуге болатыны дәлелдейді.
Диалектика –табиғаттың, қоғамның және адам ойының дамуы мен
қозғаласының жалпы заңдары жайындағы ғылым, дүниені танудың әдісі мен
теориясы.Диалектиканың негізгі заңдары қарама –қарсылықтардың бірлігі мен
күресі сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне ауысуы ,терістеуді терістеу
заңы.Диалектиканың заңдары табиғаттың, қоғамның обьективтік дамуының қайнар
көзін ,ішкі қозғалысын және бағытын көрсетеді. Диалектикалық категориялар
(анализ мен синтез,мазмұн ,форма,құбылыс пен мән, шындық пен мүмкіншілік
т.б) танымның дәйектілігін,заңдылығын бейнелейді.
Қоғамның мемлекет –құқық пен үш түрлі байланысы болады:
1.Қоғамның экономикалық базисы өзінің қондырмасымен байланыста
дамиды.Қондырманың бір саласы құқық пен мемлекет.Қондырма –базис арқылы
қоғам, құқық және мемлекет пен тығыз байланыста болады. Қоғамды
реттеп,басқаратын құқық пен мемлекет.
2.Құқық пен мемлекет қондырманың бір күрделі саласы ,олар қоғамның
барлық саласымен үздіксіз байланыста болады және құқық пен мемлекеттің
қызметі қоғамдағы адамдардың сана-сезімімен де байланысты дамиды. Бұл екі
жақты обьективтік процесс.
3.Мемлекет пен құқық қоғамның жалпы халықтық және таптық мүдде-
мақсатармен реттеп, басқарып іске асырап отырады.Бұл да екі жақты
обьективтік процесс.
Жалпы құқық пен мемлекет теориясы философияға сүйене отырып, заң
ғылымының барлық табыстарын пайдаланады.Оның барлық саласына бірдей қатысы
методологиялық мәселелерді зерттейді.
Жекелік ғылыми зерттеу әдіс тәсілдерінің түрлері; жүйелік,құрлымдық,
статистикалық, социологиялық, үлгілік, салыстыру –теңестіру т.б
Жүйелік тәсіл–қоғамдағы мемлекеттік –құқықтық құбылыстарды
жүйеге,салаға топтастырып зерттеу.
Функцоналдық тәсіл–қоғамдағы заңды құбылыстардың әлеуметтік бағытына,
маңызына, қызметіне қарай жіктеп зерттеу жүргізу.
Стастикалық әдіс – заңды құбылыстадың санды деректеріне, фактілеріне
сүйене отырып зерттеу жүргізу. Оның кезеңдері бақылау, деректерді,
фактілерді жинақтау, жиналған материалдарға анализ жасау.
Үлгішілік әдіс-болған құбылыстың үлгісін жасап, сол арқылы істің
мазмұның, көлемін жобалап барып зерттеу жүргізу.
Социологиялық тәсіл- жүйелік, функционалдық, статистикалық,үлгілік
тәсілдер арқылы жүргізілген зерттеулердің қортынды нәтижелерін біріктіріп
зерттеуді жалғастыру.
Пысықтау сауалдары
1.Мемлекет және құқық теориясы мазмұны, ұғымы
2.Мемлекет және құқық теориясының пәні
3.Мемлекет және құқық теориясының әдістемесі
4.Мемлекет және құқық теориясының белгісі, заң ғылымының бір саласы
ретінде
3-Тақырып. Гуманитарлық білім жүйесіндегі және заң ғылымындағы алатын
орны
Мақсаты:Жалпы гуманитарлық ғылымдар ішіндегі заң ғылымының орны оның
жіктелуі
1. Ғылым зерттеу түрлері
2. Заң ғылымынң жіктелуі
3. Құқық және философия
1.Ғылымның негізгі үш зерттеу объектісі бар: табиғат, қоғам және ойлау.
Соған сай ғылымдар табиғи, қоғамдық және ойлау туралы ғылым (мысалы,
формальды логика). Барлық айтылған объектілерге философия мен математика
бірдей қатынаста. Философия өзінің пәні жалпыға бірдейлік болуына
байланысты ерекше орынды алады, яғни барлық пәндерде және бізді қоршаған
дүниенің қүбылыстарында барлар. Математика сандық жағынан зерттейді, яғни
ол да барлық қүбылыстар мен процестерге тән нәрселер.
Сол негіздемеге байланысты философиялық және математикалық білімдер
жақшаның сыртына шығып қалуы да мүмкін.
Ғылымда оның өсу тенденциясы бар (жүйеліліктің). Ғылым өз дамуының жаңа
айнал ымына таяп келеді, яғни көне дәуірдегі біл імнің жағдайына үқсас,
онда тұтас, бөлінбеген дүниедегі білімдер жинағы, бірақ айналуға, әрине,
көбірек жоғарыға, жаңа планетарлыққа жауап беретін жағдай қажет. Маркс өз
кезінде алдын ала болжап, келе-келе табиғаттану өзіне адам туралы ғылымды
қосып алса, сондай мөлшерде, ғылым өзіне табиғаттануды қосып алады, бір
ғана ғылым болады деген.
Заң ғылымы (қүқықтану) қоғамдық ғылымдарға жатады, себебі оны, зерттеу
объектісі (қүқық және мемлекет), әлеуметтік табиғаты бар. Ғылымның бар
жүйесінің элементі жағдайында, қүқықтану өз жағынан, сол сияқты жүйе
ретінде қаралуы мүмкін, оның қүрамына кіретіндер:
а) құқық пен мемлекет теориясы (қүқықтың жалпы теориясы және
мемлекеттің жалпы теориясы);
ә) тарихи-заңдық ғылым (қүқық пен мемлекет тарихы, саяси қүқықтық
ілімдер тарихы);
б) құқықтың жеке салаларын зерттейтін ғылымдар (азаматтық қүқық,
әкімшілік қүқық, қылмыстық қүқық, т.б.);
в)халықаралық қүқықты зерттейтін ғылымдар (халықаралық көпшілік және
халықаралық жекеше қүқық);
г)қосымша заң ғылымдары, кешенді сипаты барлар (крими-налистика, сот
статистикасы, сот медицинасы, сот психитриясы).
Қүқық пен мемлекет теориясының заң ғылымдарының ішіндегі орны, көп
жағдайда ғылым жүйесінде жалпылама түрде белгіленеді:
а) оның функциясына байланысты;
ә) басқағылымдармен қарым-қатынасына (ақпараттық айырбасқа) байланысты.
2.Жалпы алғанда, құқық пен мемлекет теориясының білім жүйесі ретінде
қалыптасуы төрт канал арқылы өтеді:
а) саладағы заң ғылымдарын жинақтау арқылы; ә) философиялық ережелерді
нақтылау арқылы;
б)басқа ғылымдармен қарым-қатынас жасау арқылы (математикамен,
кибернетикамен, логикамен, социологиямен, экономикалық теориямен, саяси
ғылыммен, т.б.);
г) тікелей тәжірибеге шығу арқылы (нормативтік-құқықтық актілерді
талқылау, заңды техниканы, т.б.).
2.Сонымен, мемлекет пен қүқық теориясының салалық заң ғылымдарына
қатынасы екіжақты: бір жағынан, қүқық пен мемлекет теориясы (ең алдымен,
құқықтың жалпы теориясы) оған байланысты маңызды функцияны
орындайды—әдістемелік, екінші жағынан, салалық ғылымдардың теориялық
мәліметтерін пайдаланады. Мемлекет пен қүқық теориясының басқа ғылымдармен
қатысуындағы негізгі мәні сонда, олардың теориялық жемісін өз проблемаларын
шешудегі қүрал ретінде пайдаланады және өз пәнін жасауға да пайдаланады,
яғни әдістемелік мақсатта. Ең алдымен, бүл философияға, социологияға,
логикаға, сонымен бірге, математикаға, кибернетикаға, ақпараттық теорияға
және басқа ғылымдарға қатысты. Оның барлығы мемлекет пен қүқық теориясының
әдістемелік арсеналынан орын тапты.
Көп жағдайда мемлекет пен қүқық теориясы сол ғылымдармен қатынаста
болады, өйткені, оларды екеуіне бірдей жалғыз объект байланыстырады (қүқық
және мемлекет) және соған байланысты көпшілік пәндердің тығыз
байланыстылығы. Ең алдымен, әңгіме қүқықтың және мемлекеттің тарихы, саяси
ғылым (саясаттану) туралы.
Мемлекет пен қүқық теориясы және қүқық пен мемлекет тарихы екеуіне
бірдей объектіні зерттейді (қүқық және мемлекет), бірақ ол объектілердегі
зерттеу пәндері әртүрлі: егер тарихтың мақсаты — хронологиялық тәртіпте
барлық толық нақтылықта қүқықтық мемлекетте болып жатқан процестерді
реконструкция жасау, ол теорияны қызықтыратын кездейсоқ тарихи факторлардан
тазаланған сол процестердегі тек жалпы заңдылықтар.
Сонымен бірге, тарих ғылымы қүқық және мемлекет теориясына зерттеуге
материал береді.
3.Құқық пен мемлекет теориясы және саяси ғылым, ең алдымен, мемлекет
жөнінде қатынаста болады. Олардың сол объектіге келуіндегі мәселе сонда,
теория мемлекетті негізінен ішкі жағынан зерттейді, негізгі қүрылымы
механизм (тетік), т.с.с. Ал саясаттану оны қоғамның саяси жүйесінің
элементі ретінде көреді. Сонымен бірге, екеуінің де олай келуі бірін-бірі
байытады. Сонымен қатар, саяси ғылымда өте маңызды, яғни мемлекет
теориясына және қүқық теориясына қатысты саяси биліктің мәселелері
жасалады. Мемлекет пен қүқық теориясының маңыздылығы — оның экономикалық
теориямен байланыстылығында. Қоғамның экономикалық қүрылы-мына, материалдық
факторларға анализ жасамай, мемлекет пен қүқықты түсіну мүмкін емес. Осы
жағынан маркстік теория даусыз дүрыс.
Мемлекет пен қүқық теориясына өте қызық материалды ар-хеология және
этнография береді.
Кей кезде авторлар, мемлекет пен қүқық теориясының филос-фиямен
байланысына талдау жасай келіп, «философия және қүқық» туралы айтады.
Ойымызша, ондай сөз тіркестері философия пәнінің көзқарасына байланысты
ыңғайсыз. Себебі, соған байланысты, қүқықта философиядан бөлек өзінің
сондайы бар деген қорытындыға келеміз. Ал философия ғылым ретінде бірегей
және оның пәні біреу: ол барлық объектілерге, қүбылыстарға, пәндерге, бізді
қоршаған дүниедегі процестерге қатысты, яғни философияның пәні бәріне
бірдей жалпылық. Сондықтан, «қүқық философиясы», не «мемлекет философиясы»
туралы айтпай, сол қүбылыстардың жалпылық белгілеріне байланысты
философияға кіретін жақтары туралы айту керек. Осы жақтары мынандай
философиялық категорияларда: «негізділік және қүбылыс», «нысан және
мазмүн», «себебі мен салдарында» өз орнын табады.
Алдыңғы төрт сұрақ ерекше сұрақтар: егер барлық қалған сүрақтар
мемлекет пен қүқық теориясының мазмүнын сипаттаса, онда олар бүл ғылымды
толығымен сипаттайды — ерекше жүйе ретінде, өзінің заңымен қызмет ететін
арнайы түтастық ретінде. Осы себептерге байланысты бүл төрт сүрақ, егер
жаңа ғылымдар түрғысынан келсек, мемлекет пен қүқық теориясына жатпайды,
оның метатеориясына жатады.
Метатеория (грек тілінен «мета» — сол үшін, содан кейін) — бүл теория
жөнінде ғылыми талдауға объекті болатын, метатеория үшін теорияның «өзі»
шығады. Кейінгі бүл жағдайда пәндік, не объектілік (себебі, пән ретінде
көрінеді, не метатеорияның объектісі), не мазмүнды теория деп аталады
(себебі, ол өзінің мазмүны жағынан көрінеді).
Зерттеудің метатеориялық деңгейі, былайша айтқанда, ғылыми-зерттеудің
екінші «қабаты», онда ғылымның өзін-өзі көрсетуі, оның өзінің танымын
көрсетуі.
Рефлексивтік гылыми-теориялық білім — прогресті жолдағы ғылымның
нәтижесі және сапа жағынан жаңа ғылыми қүбылыс. Метатеориялық зерттеу
алдымен локикаға және математикаға, одан кейін, өзінің даму деңгейіне және
жалпы ғылымның түтасымен дамуына байланысты ғылымның басқа да салаларына
тарайды және өмірге сондай қүбылысты шақырады, ол қүбылыс қазіргі кезде
барлық осы заманғы ғылымға сіңісті — оның өзіндік рефлексивтігі бар.
Отандық философ В. А. Лекторский атап өткендей: «Қазіргі ғылым дамуының сол
кезеңіне жетті, оның әрі қарай алға жылжуы ғылыми зерттеудің өз тканіне
(денесіне) өзіндікрефлексияның сіңуін талап етеді».
Метатеориялық келу ғылыми білімді жәй ғана қайта құрмайды. Ол теорияны
ғылыми талдау жолы ғана емес, ол онда мазмүн тәртібінде қимылды туғызады,
жаңа білімді жалғайды. Рефлекция «білімнің мазмүнын дамытатын өзіндік жол,
теорияны жасайтын маңызды жолдардың бірі» (В. А. Лекторский). Мәселе сонда,
теорияның сыртына шығудың өзі өзінше соған деген жетістік, «сырттатылған»
көзқарас. Осыған қосымша айтатынымыз, метатеория пәндік теорияға қарағанда
өте күшті таным қүралына ие, өте мықты дәлелдеу жүйесін пайдаланады.
Мүның барлығы метатеориялық келуді, қазіргі кездегі ғылыми-теориялық
ойлаудың қажетті компоненті жаңа кейіптегі білімді алу жолындағы тиімді
қүрал екендігін көрсетеді, рефлексивті-бағытталған теорияның терең
негіздерін талдауды мақсат ретінде қарап, оның методологиялық алғышарттарын
белгілеген.
Метатеория дегеніміз — қимыл, басқару тетігі, белгілі бағыттағы
нақтығылымиойдыңдамуымен,оныңөсуіменқызметістеупроцесінің арнайы нысаны.
Сондықтан, мынандай қорытындыға келуге болады, метатеориялық келу тек
тоқтап қалған білім жүйесін дамытуды ғана қажет етпейді, сонымен қоса, жаңа
ғана аяғынан түрып келе жатқан жас теорияларды уағыздайды. Философиялық
әдебиеттерде дүрыс атап өтіледі: «Шын мәніндегі ғылымды тану процесі оның
пайда болуымен бір мезгілде болады» (В. А. Дмитриенко).
Сонымен, метатеория — теорияга қарағанда жалпы тәртіптегі жәй білім, ол
ғылыми ойдың қимылындағы ерекше бағыт, оздеріпіц ерекше мақсаттары бар. Ең
алдымен, теория мен метатеорияның әртүрлі зерттеу пәндері бар. Метатеория
негізінде, оны қүру процесінде теорияның ғылыми статусы пайда болады (ғылым
жүйесіндегі орын), оның мақсаты және міндеті, функциясы, әдістемелік
ерекшелігі, қүрылымы (қүрамы және қүрылысы, категориялық аппарат), т.б.
Метатеорияның маңызды мақсаттарының бірі — теорияның пайдаланатын
шекарасын белгілеу, оның «аумағын». Бүл мақсат, ең алдымен, теория пәнінің
мазмүндық жағын зерттеу арқыл ы шешіледі, себебі ол теория мен
метатеорияның арасындағы байланыстырушы және ол туралы мәліметтер
метатеорияның басты мазмүндарының бірін қүрайды. Әрине, метатеория мазмүнды
теорияның пәнін ерекше көзқарасқа сай қарайды, нақтылы сол жүйелі білім мен
қатынастағы бағдарламада, яғни оның өзін көрсететін. Пән туралы мәселе
әрбір теорияға принципті. Сондықтан, метатеория қалпында шын мәнісінде
қүқық теориясының өмір сүруі шешіледі.
Метатеориялық зерттеу процесінде пәндік теорияның барлық проблематикасы
кешенді алынады, түтасымен зерттеледі, теорияның идеялары оның дәлелдерімен
бірлікте қаралады.
Отандық қүқықтануда метатеория іс жүзінде зерттелмеді. Ғылымтану
мәселелеріне ғана көңіл аударылды. Өз кезінде профессор А. М. Васильев
айтқан: «Құқықтануда метатеорияның түсінігі туралы жалпы әңгіме болған
жоқ».
Рефлексия, өзін-өзі тану функциясы заң ғылымдарының жүйесінде, белгілі
мөлшерде оқу әдебиеттеріндегі бөлімдердің және ондағы пәнге, жүйеге,
әдістемеге арналған бөлімдерінің және жеке жүмыстардың қажеттігін
орындайды. Дегенмен, мүндағы мәселе басқада: қүқықтануда метатеориялық
зерттеулердің (тәртібі, про-цедурасы) теориялық алгоритмі жасалмаған. Сайып
келгенде, бүл метатеориялық бағыттағы жүмыстың сапасын төмендетеді (сонымен
қатар, оқулықтардағы соған сай бөлімдердің де), жалпылама айтсақ,
метағылыми білімдердің кем болуына әсер етеді.
Бар ғылымдарды сипаттауғатән қателіктерге (көбінесе бүл салалық
ғылымдарға жатады) жататындары метатеориялық тазалықты бұзу, ондағы
метатеориялық және мазмұндық деңгеиді араластырып жіберуде. Мысалы,
азаматтық процеске арналған оқулықтың пән мен ғылым жүйесіне арналған
тарауындағы жеті параграфтың біреуінде ғана метағылыми мазмүн бар. Тараудың
басқа параграфтарында азаматтық процесс туралы мәліметтер соттың қызметі
ретінде, сот жүргізудің мақсаттары, азаматтық процессуалдық қүқықтың
жүйесі, оның қайнар көзі, азаматтық процессуалдық қүқықтың кеңістікте,
уақытта, субъектілер ортасындағы қимылы, процессуалдық заңды талқылау, яғни
оқулықтың негізгі таруаларында ғылымның ішкі мазмүндары көрсетілуі
міндетті.
Құқықтық метатеория проблемалары тұтас заң ғылымдарының метатеориясымен
бірге, жалпы қүқық теориясының қалпында жасалуы міндетті.
Қүқықтық метатеорияның пәні туралы — оның қүрамын көрсетеміз:
— мазмүнды теорияның мақсаты мен міндеттері;
— оның функциялары;
— мазмүнды теорияның пәні, оны қолданудың шекарасы;
— мазмүнды теорияның қүрылымы (қүрамы және қүрылысы);
— оның әдістемелерінің ерекшеліктері;
— сыртқы байланысы (ғылым жүйесіндегі орны);
— қалыптасуы мен дамуының заңдылығы.
Осыдан байқайтынымыз, метатеория қалпында пәндік теория жүйе ретінде
зерттеледі.
Сондықтан, метатеориялық зерттеудің алгоритмі жүйелі келудің
принциптері мен жолымен зерттелуі міндетті.
Пысықтау сұрақтары:
1. Гуманитарлық ғылымы ішіндегі заң ғылымы
2. Заң ғылымының жіктелуі және мемлекет және құқық теориясы пәнінің
алатын орны мен маңызы
4-тақырып. Мемлекет және құқықтың шығуы, пайда болуы
Мақсаты: «Мемлекет» деген ұғымының шығуы,әсер еткен негізгі себептерін
анықтау, құқықтың дамуы ерте кезеңнен бастап. Мемлекеттің шығу теориялары
туралы ғылыми теориялық ілімдерды ашу
1.Мемлекет мәні,шығуы
2.Мемлекеттің пайда болу себептері, құқықтың дамуы
3.Мемлекеттің шығу теориялар
1.Ру дәуірінде адамдар тек табиғаттың дайын өнімдерін пайдалана, қорек
ете өмір сүрген.Біртіндеп адамдар өндіріс құралдарын жасап, әрбіреуі
шаруашылық жасау мен айналасқан .Сөйтіп, терімшілік шаруашылығынан өндіру
шаруашылығына ауысқаны бізге мәлім.Мысалы: мал өнімдері мен күнтелеуден
диқаншылыққа ауысады.Диқаншылықтың нәтижесінде отыршылық қалыптасып, елді
мекендер ,қалалар салына бастайды.Қалаларда қол өнері пайда болып, ол мал
шаруашылығы және диқаншылық сияқты табыс көзіне айналды.Экономиканың
аталған салалары бірінен-бірі бөлініп шығып, дербес өмір сүре бастағаннан
кейін, бірінің өңдірілген өніміне бірі мұқтаж екендігі байқалады.Диқандарға
мал өнімі,малшыларға жер өнімі, қөлөнершілерге тамақ қажет болады.Сөйтіп,
соларға делдалдық жасайтын алып сатарлар бөлініп шығады. Құрал-
саймандардың жетілдірілуіне байланысты еңбек өнімділігі де өседі.Соның
нәтижесінде ортақ өнім пайда болады.Рулық қауымда барлық жиналған,табылған
өнім ру мүшелеррінің жалпы меншігі болған еді.Енді еңбек өнімділігінің
өсуіне байланысты артық өнім жеке адамдардың, жеке отбасыларының меншігіне
айнала бастайды.Сөйтіп, малға, жерге,қөлөнер бұйымдарына жекеленген иелер
пайда болды.Ақырында ру қауымының жалпы меншігінің орнына жеке адамдардың
меншігі пайда болып, меншіктің айырықша түрі-жеке меншік қалыптасады.Жеке
меншіктің пайда болуына байланысты қоғам таптарға бөлінеді.Құрал-
жабдықтар,өндірілген бұйымдар, мүлік –дәулетті адамдардың бір тобының
қолында шоғырланады да, байлар пайда болады.Екінші жағынан, кедейлер,
жарлылар пайда болады. Рулық қауым өзіне тән белгілерінен
айырылып,құлдыратпайды.Оның орнына жеке меншікке негізделген, айырықша екі
үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам қалыптасады.Мұндай жағдайда рулық
қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін көздеп, еркін білдіретін қауымдық
билеу құрлымы өз міндетін, қызметін атқара алмайды.Меншік иелерінің
–байлардың айырықша мүдделері ие болғандықтан, басқару мүшелерімен, кедей
жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізінде шешуге бармайды.Содан
байлар мен кедейлердің арасында қайшылықтар пайда бола бастайды.Рулық
биліктің орнын саяси билік, саяси құрлым баса бастайды.Сөйтіп, қоғамның
белгілі бір сатысында мемлекет және құқық пайда болады.
2.Мемлекеттің пайда болу себептері, экономикалық себептері(
терімшіліктен өндіруші эконимикаға көшу, қөл өнер ,көпестердің пайда болуы
,еңбек өнімділігінің өсуі және артық өнімнің пайда болуы, жеке меншіктің
пайда болуы,) ӘЛЕУМЕТТІК СЕБЕПТЕРІ (рудың ыдырауы,қоғамның таптарға
жіктелуі)
Мемлекеттің шығуы:еңбек өнімділігінің өсуі, артық өнімнің пайда болуы,
жеке меншіктің пайда болуы,қоғамның таптарға бөлінуі)
Мемлекеттің пайда болуы, даму себептері:
-қоғамдағы басқаруды, жақсарту, дамыту, қоғамның жұмысының көлемі де,
шенбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде жұмыс
жасай алмады.Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды.
-қалың бұхараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа,топқа қарсы іс-
әректін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды.
-қоғамды, экономиканы дамыту үшін, әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін
басқарушы аппаратты нығайту керек болды.
-қоғамның қорғанысын күшейту үшін заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтау үшін мемлекет керек болды.
Мемлекеттің негізгі белгілері
1.Басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесі болуы (әскер,
полиция,сот. т.б).Қоғамдық өмірдің дамып, күрделене түседі
2.Үстем таптың мүдделері мен мақсаттарына сәйкес қоғамдық қарым-қатынас
ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.
Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты
руына қарай емес жеріне сәйкес бөлу.Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол
көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттің қалыптасуы процесіне әсер
етеді.Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әртүрлі партиялар,
одақтар, бірлестіктер т.б. бұлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси ұйымын
құрады.
Мемлекеттің дамуы –мемлекет қоғамның еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің
пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауімдық құрылыс тапқа бөлуінің
туындысы.Мемлекет жария өкіметтің пайда болуы мен іс -әрекеттінің нәтижесі
ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі
саларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтіің күш-қуатына
сүйенетін басқару жүйесі.
Құқықтың дамуы –адам қоғамнының дұрыс өмір сүруінің негізгі обьективтік
заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым-
қатынастарды реттеп, басқаруы.Әлеуметтік нормалардың (әдет-ғұрып, салт
–дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте –бірте
құқықтық нормаларға айналуы.Сондықтан құқық мемлекеттен аз да болса бұрын
қалыптасты деуге болады.Алғашқы қоғамда мемлекеттік кезеңнің басталуынан
бері қарай құқық қарым –қатынастардың басым көпшілігін реттеп, басқаратын
нормаға айналды.Қоғамда мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа
түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді актілер,шарттық нормалар, заң
күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды..Біріншісі-мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу
моралдық –діни нормаларға сүйенеді.Мысалы: Индияда Ману заңы, мұсылман
елдеріндегі Құран заңы,екіншісі
-жеке меншік бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен
нормалар арқылы реттеп,басқару.
Таптық қоғамда,қанаушылық, әділетсіздік басым болған мемлекетте құқық
–үстем таптың заңға айналдырған мүддесі болады.Бұл мүддені заңға
айналдырушы және заңдардың орындалуын ұдайы қадағалап отырушы –үстем тап
қолындағы мемлекеттік аппарат . Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге
қоғамдық мақсатты да реттеп, басқарып отырады, құқықтың таптық мәні
қоғамдағы ролі, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық
саяси,әлеуметтік сипатына және мәдени өсу дәрежесіне байланысты.Мысалы:
К.Маркс «Гота программасына сын» еңбегінде «құқық ешуақытта да экономикалық
құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары бола алмақ
емес»деген.Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси, әлеуметтік мәдени т.б
мұқтаждарына неғұрлым сай келсе,соғұрлым пайдалы әсері мол болмақ.
3.Мемлекет пен құқықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы
құбылыстардың пайда болуы туралы түрлінше түсіндіріледі.Адам қоғамы
мыңдаған жылдар өмір сүріп келеді.Мемлекеттің азаматы, адамдар сол елдің
билігіне, құқықтық тәртібіне бағынып, өзінің іс-әрекеттін, мінезін,
тәртібін қоғамдық мүдде –мақсатты орындауға жұмсайды.
Марксизм –ленинизм мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория
тұрғысынан түсіндіріледі.Рулық қауым ыдырап ,жеке меншік пайда болып ,қоғам
екі тапқа –қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң ,олардың арасында
шешілмейтін қайшылықтар ,ымырасыздық орын алады.Сол екі тап нәтижесіз
,тоқтаусыз күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына
жаңа саяси құрлым –мемлекет пайда болады.Мемлекет аталған қайшылықтарды
шешу үшін емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге
жағдай туғызу үшін құрылған.Сондықтан да мемлекет тек қанауды тұтып, бай
үстем таптың игілігін көздеп,мүддесін қорғайды.Социалистік мемлекет те
таптық мемлекет.Бірақ, ол жағынан қоғамның басым көпшілігін құрайтын
еңбекші таптың мүддесін қорғайды.
Көне заманнан бері адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда болды,
қалай дамып келеді-деген мәселермен шұғылданып , ғылыми зерттеу жасап
келді.Енді мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына қысқаша
тоқталып өтейік.
Теологиялық (діни) теория мемлекет пен құқықтың пайда болуын құдайдың
құдіретімен байланыстырады.Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай
қағидаларға негізделіп құрылып, қызмет атқарады.Бұл теорияны уағыздаған
Фома Аквинский,Жак Маритен
Патриархалдық теория мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының дамуына
байланыстырады.Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді,
отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Сөйтіп,отбасы
мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн –жобаларының
анықтайды.Өкілі Аристотель оны жақтаушылар (Фильмер,Михайловский)
Келсім шарттық теория мемлекет пен құқықтың шығуын, пайда болуын
адамдар арасындағы келім-шартпен байланыстырады.Адамдар өмір сүру үшін
бірімен –бірі жауласып, соғысқан. Сондай қауіпті , келісөз құтылу үшін
адамдар өзара ымыраға келісіп шартқа отырады.Соның нәтижесінде мемлекет
құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды, лайықты өмір сүруге
жағдай туғызуды міндеттейді
Күштеу (зорлау) теориясы мемлекет пен құқықтың шығыуын зорлық
–зомбылықпен байланыстырады.Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып
бағындырып , олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән
басқару, күш колданатын органдарды құрады
дейді.Л.Гумплович,К.Каутский,Е.Дюринг
Мемлекетпен құқықтық шығуын түсіндіруге тырысатын бұл аталғаннан басқа
да теориялар бар.Осы теорилардың бәріне тән бір белгі бар –ол мемлекет пен
құқықтың адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Органикалық теория –бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған
(б.з.үшінші және төртінші) Бірақ теория толық түрде Х1Х ғасырда
қалыптасты.Өкілдері; Блюнчли, ГСпенсер, Вормс, Прейс.
Х1Х ғасырдағы ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория –адам
қоғамында табиғаттың обьективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен
мемлекетті құрады.Мемлекеттің Үкіметі-адманың басы миы сияқты қоғамды
басқарады.Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады.Ол қоғамды қорғайды
деп түсіндіреді Табиғи құқықтық теория -17-18 ғғ қалыптасқан
теория.Өкілдері ; Г.Гроцкии, Т.Гобс, Д.Локк, Ж.Ж Руссо, Б.Спиноза,
А.Радищев т.б. Теорияның мазмұны :адамдардың өздерінің табиғи құқықтары
болады (бостандық,теңдік ,еңбек жасау т.б) Оны ешкім жоя алмайды,оған зиян
келтіре алмайды.Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың арақатынасында
қайшылықтар басталды.Сондықтан қоғамда бостандықты, әділеттлікті, теңдікті
сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрады.Бұл шарттың мазмұны
көп елдің Конституциясына кірді деп түсіндіріледі.
Психологиялық теория –Х1Хғ. Бұл теорияны уағыздаған : Ч.Тард,
И.Перажицкий. Қоғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың психологиялық
біріккен көз-қарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі-бәрі келісіп ұжымдық түрде
басқаруы. Қоғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму заңдылық
процесінің нәтижесінде пайда болды деп түсіндіреліді.
Материалистік теория-мемлекет пен құқықтың пайда болуын экономикалық
тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектіңбөлінуі ,қосымша өнімнің
, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі тапқа бөлінуі ,
қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың мазмұнының тарихы
өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып, өмірге
келген бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы болып жатқан обьективтік
факторлар құрастырады: биологиялық, психологиялық, экономикалық,
әлеуметтік, діни, ұлттық т.б құбылыстар.Сондықтан бір теорияның көлемінде
мемлекет пен құқықтың пайда болуын ғылыми тұрғыдан толық түсінуге болмайды.
Жоғарыда көрсетілген теориялардың бәрінде кемшіліктер мен жетістер
бар...Оны ғалымдар пайдаланады.Мемлекет және құқықтың пайда болуын, ғылыми
тұрғыдан дұрысырақ түсіндіретін –тарихи материалистік теория. Бұл теория
мемлекет пен құқық тарихи туынды –қоғамның антогонистік тапқа бөлуінің
нәтижесі болып табылады деп түсіндіреді.Ол дұрыс.
Кемшілігі –мемлекет пен құқықты тек экономикалық базиспен шектеуі ,
жалпы теорияның атқаратын жұмысын бір жақты түсіну (қоғамның маңызын
шектеу) және олардың келешегін болжаудағы жіберген қателіктері.
Мемлекет –бір таптың бір тапқа үстемдік етуін қолдайтын саяси ұйым.
Мемлекет –құқықтық заңдарға бағынатын адамдардың бірлестігі(Кант .И)
Пысықтау сауалдамалар
1.Мемлекеттің пайда болуына талдау
2.Мемлекеттің пайда болу себептері
3.Мемлекет және құқықтың пайда болуы ,дамуы
4.Мемлекет және құқықтың пайда болуына әсер еткен себептер
5.Осы теориялардың жетістіктері мен кемшіліктері
5-Тақырып .Мемлекет пен құқықтың дамуының негізгі кезеңдері типологиясы
Мақсаты:Мемлекеттерді жіктеу процестері олардың тарихи дамуын дұрыс
түсіну үшін қоғамның тарихи дамуынң негізгі мазмұны мен нышандарын түсіну
үшін қолданылатын әдістер мен тәсілдерді ашу.
1.Мемлекет типологиясының түсінігі,оны жіктеудің әдіс тәсілдері
2.Мемлекетті жіктеудің тарихи хронологиялық түрлері
1.Мемлекет және құқықтың тарихи типі қоғамның, экономикалық дамуымен
байланысты болса да, мемлкеттің ерекше даму заңдары бар. Мысалы, Рим
құқығы туралы айтатын болсақ, Корпус Юрис Цивилис деген ірі кодификациялық
заң қабыланған кезде мемлекет ыдырап, басқа халықпен жауланып, экономикалық
терең дағдарысқа ұшыраған еді. Батыс Рим империясын франктер
басып,өздерінің Франк империясын құрған. Кезде Византия императоры Юстиниан
жүйелеу жұмыстарын басқарып, құқықтық кодекстің жазуын басқарды.
Мемлекетті типтерге бөлудің марксистік әдісі. Бұл пікір қоғамды
зерттеуде таптық мәселесімен байланысты. К.Маркс,Ф.Энгельс. В.И Ленин
мемлекет үстемдік таптың мүддесін қорғайтын құрал деп түсіндіреді.Маркстік
тұрғыдан қарағанда тарихтағы мемлекетттер төрт түрге бөлінді: құл
иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер.Бірінші
рулық қоғамда мемлекет әлі болған жоқ, ал соңғы коммунистік қоғамда
мемлкеттің орнына коммунистік өзін өзі басқару жүйесі келуге тиіс.Бір
тарихи типтен екіншісіне революция арқылы өтеді.Мемлкеттің негізгі мақсаты
–бір татың диктатурасын орнату. Таптық мінездеме экономикалық ,әлеуметтік
жағдаймен байланысты. Марксизм мемлекетті бір таптың екінші тапты қанау
аппараты деп анықтады.
Мемлекеттерді цивилизациялық,өркениеттік критериймен де бөлу қазір жиі
кездеседі.Цивилизациялық әдістің және формациялық бөлудің айырмашылықтары
көп.Формациялық критерий көбіне қоғамынң таптық құрылысы мен өндірістік
тәсіліне көңіл аударады.Мемлекеттің экономикалық базисін зернттегенде оған
қоса қоғамның мәдени,рухани деңгейін зерттеп, орнын көрсету қажет және
қанаушы таптан басқа қоғамды құрған барлық топтарды зерттеп орындарын,
ролін, маңызын түсінген дұрыс. Қоғамынң әдет ғұрыптарын, әр топтың саналары
мен құқықтарының деңгейін білу өте қажет. Ал, зерттеудің ең маңызды мақсаты
жеке адамның ,бостандығы мен құқытарын, әлеуметтік жағдайын және еңбектегі
қарым қатынастарын жақсы білу мемлекетке мінездеме беру үшін өте керек
нәрселер Қоғам бірнеше топтарға бөлінетін болска да, мемлекеттің алдында
тұрған мақсат сол топтардың арасындағы қайшщылықтарды бәсеңдетіп бүкіл
халықтың мүддесін қорғау.Осы әдісті біз цивилизациялық әдіс депатаймыз
Цивилизациялық пікір бойынша мемлекеттің тарихи типі өзгеру үшін
экономикаылқ базисқа қосымша қоғамынң мәдени жәәне рухани санасезімі
жоғары деңгейде болуы қажет.
2.Мемлекетті жіктуедің тарихи хронологиялық түрлері: бұл әдістің
бірнеше түрлері бар. Мысалы, иллюстрациямен істелген дүниежүзілік тарих
кітабында ағылшын тарихшысы Маргарет Олфант бүкіл тарихты былай
бөлед.Ежелгі цивилизациялар,Рим және ежелгі тарих,орта ғасырлар,ғылыми
жаңалық ашу кезеңдері (1555-1650), өзгеріс және дағдарыс кезеңдері (1650-
1800), одан кейін Х/Х ғаыср және қазіргі дәуір .Сонымен, мемлекеттің дамуын
бұл тарихшы сегіз кезеңге бөледі.Ал кейбір шет елдердің ғалымдары
мемлекеттің дамуын келесі кезеңдерге бөлетіні жақсы мәлім.
1) Ежелгі мемлекеттердің тарихы, бұл кезең екіге бөлінеді:
Шығыс(Вавилон,Қытай, Ассирия,Үндістан,Персия). Бұдан кейінгі көне дәуірдегі
антикалық мемлекеттерінің кезеңдері басталады.
2) 476 жылдан басталған кезең орта ғасырларға жатады, бұл кезең шығыс
мемлекеттердің тарихында қараңғы ғасырлар деп аталады,ол ислам
цивилизациясымен байланысты, бұл араб халифаттың көлеңкесінде пайда
болған ислам мемлекеттерінің тарихы. Европа мемлекеттерінде бұл кезең
феодалдық мемлекеттердің тарихы ,ол ағылшын буржуазиялық революциясына
дейін жалғасады.
3) Келесі кезең ХХ ғасырдың басына дейін жаңа ғасырларға жатады.
4) Ал қазіргі ХХ ғасыр қазіргі дәуір деп аталады.
Хронологиялық бөлудің басқа түрлері: ежелгі ғасырлар,орта ғасырлар,жаңа
ғасырлар және қазіргі дәуір.
Шығыс мемлекеттері. Оған біздің дәуірге дейінгі 4 мыңжылдықтың соңында
Египет мемлекеті, одан кейін 3 мыңжылдықтақтың Шумер ,ассирия
мемлекеттері,Үндістан Қытай, Хеттердің патшалаығы.
Келесі мемлекеттер антикалық мемлекеттер жатады.Орта ғасырлардағы
мемлекеттер, феодалдық иерархиялық құқық, жаңа дәуір кезеңдері
Кейіптеу (типология) дегеніміз — үлкен топтағы (таптардағы) сол, не
басқа объектілердегі әр кейіпке тән жалпы жиынтығы бар белгілер. Кейіптеу
жүйелеудің түрі ретінде қаралуы мүмкін, ол өзіне мыналарды қосады:
а) кейіптерге бөлу негіздерін зерттеу;
ә) кейіптердің өзін сипаттау.
Жалпы жүйелеу тек тәртіпке келтіру жолы емес, ғылыми-зерт-теулердің
нәтижесін жүйеге келтіру, бірақ жаңа білім алудың мықты жолы: ол ертеде
белгісіз объектілердің барлығын алдын ала айтуға мүмкіндік береді (мысалы,
Менделеевтің химиялық элементтер кестесі), не белгілі қүбылыстардың
арасындағы жаңа байланыстарды және тәуелділікті ашу.
Формациялық және мәдениеттілік тәсілдер — бүл тек мем-лекетті кейіпке
бөлу емес. Соның негізінде мемлекетті кейіптеу — формациялық және
мәдениеттілік орайдың тарихты тануға, қоғамның тарихын тануға арналған жеке
оқиға.
Формациялық тәсілдің негізінде «қоғамдық-экономикалық формация»
түсінігі жатыр, ол өзінің негізінде қоғамның кейпін (қоғамдық қатынастар
кейпін, қоғамның экономикалық қүрылысын) және қондырғысын сипаттауға керек.
Мүндай тәсіл маркстік теория қалпында жасалған.
Мәдениеттілік тәсіл негізінде «мәдениеттілік» түсінігі жатыр (лат.
сшііз — азаматтық). Бүл түсініктің өзі әртүрлі сипатталады. Мысалы,
профессор Венгеров мәдениеттілікке былай анықтама береді: «жоғары
деңгейдегі өмір жағдайын, дамыған қоғамның күрделі талаптарына сай бөлудегі
әлеуметтік-мәдениеттілік жүйе, сонымен бірге, реттелетін рухани-мәдени
факторларды қүру арқылы оның қажетті интеграциясын және қажетті қүрылым
иерархиясын, бағалылықты қолдаушы».
Жалпы «мәдениеттілік» атауының орны мәдениет кейпін белгілеуден
көрінеді. Соған байланысты, мәдениеттілікті түсінуде мәдениетті түсінуден
бастау керек.
Істің жәйі мынада, адам тек биологиялық негіздегі өмір сүруші емес, ол
әлеуметтік табиғи ортамен қатар, өзі үшін жаңа жаанды ортаны жасайды —
«екінші табиғатты». Адамның бүл қызметі және оның нәтижесі «мәдениет» деп
аталады. Мәдениетті бағалаудағы және сипаттаудағы оның негізгі категориясы
— «бағалылық» түсінігі. Адам өзінің қызметі процесінде материалдық
мәдениеттің объектісін және рухани бағалылықты қүрады. Сонымен бірге,
мынандай бағалылықтар қүқық және мемлекетті қүрады.
Осы жағынан мәдениеттілікті жүйе ретінде анықтауға болады және қоғамның
түрақты қызметін, адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін өзінше материалдық,
рухани түтастық жиынтығы.
Тарихты зерттеудегі негізгі принциптермен келуді «мәдениеттілік»
түсінігінің көмегімен белгілі ағылшын тарихшысы Арнольд Джозеф Тойнби 12
томдық «Постижение Истории» атты еңбегінде жасаған. Ол еңбектер 1934—1961
жылдарда шығарылған. Автордың ойынша, мәдениеттіліктің өзгешелігі, ең
алдымен, ойлау үлгісінде. Географиялық фактордың және түрғындардың белгілі
бір үлттарға жатуының да маңыздылығы аз. Тойнби дүниежүзілік тарихта 21-ден
астам мәдениеттілікті бөліп көрсеткен: мысырлық, қытайлық, батыстық,
православтық, қиыршығыстық, арабтық, ирандық, сириялық, мексикандық, т.б.
және осы түрғыдан өзіндік қоғамның кейіптерін жүргізді, мүнда өз алдына осы
негіздегі мемлекеттің кейіптеуін жеке мақсат ретінде қоймады.
Егер мемлекеттің кейпін әрбір нақты мәдениеттіліке қатысты бөлетін
болсақ, онда кейіптеудің өзі болмауы мүмкін. Ол үшін мәдениеттіліктің
кейпін есептеу қажет.
Мемлекетті кейіптеуде мәдениеттілік тәсілдің маңызы жоға-ры, дегенмен
қазіргі кезде ол қалыптасу кезеңінде, оқулық әдеби-еттерде мемлекетті нақты
кейіпке бөлу осы белгіге байланысты жүргізілмейді.
Профессор Венгеров оқулық әдебиеттерде бүл мәселеге үлкен көңіл
аударып, мәдениеттіліктің басты ерекшеліктеріне тоқталады: «Мемлекеттік
кейіптің мәдениеттік теориясына сай, оның әлеуметтік табиғаты сайып
келгенде тек объективті — материалдықпен емес, сондай-ақ идеалды-рухани,
мәдени факторлармен белгіленеді». Автор үш маңызды мәселені бөліп, мемлекет
пен қоғам өмірінің рухани-мәдени қарым-қатынасы принципін үсынады:
— мемлекеттің мәні тек шын мәніндегі бар күштердің ара-қатынасымен
ғана белгіленбейді, тағы да тарихи процестердің өтуіндегі жиылған және
мәдениет қалпында берілетін дүние туралы ойлардың, бағалылықтың, тәртіптің
үлгісімен де белгіленеді;
— мемлекеттік билік бейбітшілік саясатының ортаңғы қүбылысы ретінде,
сол уақытта, мәдени бейбітшіліктің бөлігі ретінде қаралуы мүмкін;
— мәдениеттің әртүрлілігі — уақытша және кеңістікте — неге кейбір
мемлекет кейіптері, бір жағдайға сай келе түрып, өзінің дамуында басқа
жағдайға тоқтайтындығын түсінуге мүмкіндік береді.
Мәдениеттілік белгілеуіне сай мемлекет кейіптерін сипаттауға және
ерекшелендіруде профессор Венгеров мәдениеттіліктің мынан-дай кейпінен
бастайды: бірінші және екінші ретінде, олар үйымдасу деңгейлеріне
байланысты бөлінген. Автордың атап айтқанындай, бірінші мәдениеттіліктегі
мемлекеттер үшін (көне мысырлық, шумерлік, ассириовавилондық, жапондық,
ирандық, бирмалық, сиамдық, кхмерлік, вьетнамдық, т.б.) мыналар тән
а) мемлекеттің біріктіруші және үйымдастырушы күш ретіндегі үлкен рөлі
және белгілеуге болмайтын әлеуметтік, экономикалық қүрылымды белгілеуші;
ә) мемлекетті саяси-діни кешендегі дінмен біріктіру.
Екінші мәдениеттілікте — батыс еуропалық, солтүстік америкалық,
шығысеуропалық, латынамерикалық, буддалық т.б:
а) мемлекеттік билікпен мәдени-діни кешендегі айырмашылық анық
байқалады: биліктің бірінші мәдениеттіліктегідей бәрінен күшті және бәріне
өтімді болмағандығы көрініп түр;
ә) мемлекетті алға үстаушы басқарушының жағдайы екі жақты: бір жағынан,
ол бағына лайық, ал екінші жағынан — билік саркальды принцип пен заңға сай
болуы міндетті, ал өйтпесе ол заңсыз.
Атап айтуға түратын нәрсе, мәдениеттілік орайда қоғам мен мемлекеттің
арасындағы айырмашылық іс жүзінде жүргізілмейді (не болмаса жүргізу мүмкін
емес). Осы себепке байланысты, профессор Венгеров нақты атаулық белгіні
бірінші және екінші мәдениеттілік кейіптегі мемлекеттерге бермейді.
Формациялық тәсіл маркстік қоғамтанудың дәстүрлі тәсілі, онда «қоғамдық
формация» — қоғамның тарихи кейпі, ол белгілі өндіріс жолына негізделген.
Ресейдіңтеоретик-большевиктерімен«жетілдірілген» Марксизмде — марксизм-
ленинизмінде бес қоғамдық-экономикалық формация бөлініп көрсетіледі:
алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, буржу-азиялық және коммунистік. Олардың
ішіндегі таптық болғандарда (қүл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық және
коммунистік формацияның алғашқы кезеңі — социализмге) өздерінің тарихи
мемлекеттік кейіптері сәйкес келді: қүл иеленушілік, феодалдық,
буржуазиялық және социалистік.
Өз негізінде мемлекетті кейіптеуде формациялық келу толық түрдегі оң ой
және мемлекеттануда пайдалы, мемлекеттің сол кейіптегі қоғамның
экономикалық қүрылысына негізделген заңдылықты аша отырып, жалпы ол
белгілерге тән жиынтыққа иемденеді (мемлекет олардың өмір сүру уақытына
және орналасу орнына сол бір кейіпке, базиске негізделген, өзінің принципті
сипатталуында бір кейіпте болады).
Сонымен бірге, оқулық әдебиеттерде формациялық тәсілдің көптеген
жетімсіздіктеріне оның догматизациялық нәтижесі ретінде көңіл аударылады.
Ондай жетімсіздіктерге мыналарды жатқызады:
— мемлекеттіліктің тарихи дамуындағы біржақтылық талдау, яғни бір
тарихи мемлекеттің кейпінің екіншісіне механикалық ауысуы (оның шын
мәніндегі тарихи жағдайына, мемлекеттіліктің нысандарының көптүрлілік
дамуына, ол дамудың циклдық екендігіне мемлекет кейіптерінің ауысуындағы
қайталану мүмкіндігі барлығына жауап бермейді);
— азиялық өндіріс жолын мойындамауға мыналар тән:
а) жерге қоғамдық меншік және үжымдық (бірлескен) еңбек;
ә) өндіріс қүралдарына мемлекеттік меншік;
б) шенеуніктер арқылы үстем тап, олар үшін негізгі «меншік» билік.
Осылай мойындамау бостан-бос емес, себебі көрсетілген кездер көне шығыс
деспотиясын және социалистік мемлекетті бір кейіпке біріктіреді:
—мемлекеттің тарихи кейіптерін қанаушыға (эксплуататорлыққа) бөлу — қүл
иеленуші, феодалдық, буржуазиялық және қанау-шылыққа қарсы
(антиэксплуататорский) — социалистік (социалистік мемлекеттерде
еңбекшілерді қанаушылық нормасы дамыған капиталистік елдердегіден өлшеусіз
жоғары болады);
— социалистік кейіптегі мемлекетті тарихи ақырғы және мемлекеттің
жоғарғы кейпі ретінде сипаттау;
—мемлекеттілікті кейіптеудің дамуында қоғамдағы мәдени-рухани өмірдің
рөлін мойындамау, оны антагонистік таптардың мүддесін көрсететін
идеялармен, ойлармен, бағалылықпен шектеу.
Әдебиетте әділдікпен атап айтылатыны, мәдениеттілік тәсілдің
формациялықтан негізгі айырмашылығы, қоғамның және мемлекеттің дамуын адам
арқылы ашу мүмкіндігі, бағалылық туралы ойлармен оның меншікті қызметінің
мақсаты ашылады. (В. Н. Хропанюк).
Әдебиеттерде дүрыс айтылғандай, мемлекетті кейіптеуде мәде-ниеттілік
тәсіл мен формациялықты есепке алу қажет.
Пысықтау сауалдамалар
1.Мемлекеттің шығу типтерінің кезеңдері
2.Мемлекеттің типлогиялық әдістері
6-Тақырып. Мемлекет мәні
1.Мемлекет түсінгі және ұғымы
2. Мемлекет мәнің дlfves
1.Мемлекеттің шығу белгісіне оның өзі жатады:
а) қоғамдық құбылыс;
ә) саяси құбылыс;
б) жүйе ретінде, яғни түтастығы, өзінің бөліктері мен белгілі мақсатты
шешуге бағытталған қүрамдарының барлығы.
Тұтасымен мемлекеттің түсініктемелі сипатын екі бағытта өткізуге
болады:
а) «жоғарыдан төмен» — мемлекеттің қоғамдық ру құрылымындағы билік
органдарынан өзгешелігі;
ә) «көлденең» — мемлекеттің қоғамдағы басқа саяси үйымдардан
өзгешелігі.
Алғашқы қауымдық қоғамнан билік органдарынан мемлекетті мыналар айырып
түрады:
— биліктің «көпшілік» белгісі. Жалпы көпшілік, яғни қоғамдық, әрбір
билік болады, бірақ бүл кезде бүл атауға арнайы мән беріледі, нақтысында,
мемлекет субъект ретінде билікті өз объектісінен (қоғамнан) жеке
функцияларды алып жүруші, одан бөлінген (билік) «субъект — объект»
принциптері негізінде үйымдастырылған. Бұл кезде өзінің барлығын кәсіби
мемлекеттік аппараттың барлығына байланысты көрінеді. Алғашқы
қауымдық қоғамның билік органдары өзін-өзі басқару принципінде
үйымдастырылған және қоғамның өз ішінде түрғандай көрінген, яғни
субъектілер мен билік объектілері сәйкес келген (толығымен, не жекелеген).
Ф. Энгельс айтқандай, ру старшинасы «қоғамның ішінде түр», ал монархтар
және басқа мемлекеттік қайраткерлер «еріксіз бірдеңенің сыртында және соның
үстінде деп ойлауға тырысқан». Сонымен, мемлекеттің негізгі бір
принциптеріне жататындар көпшілік биліктің аппараты болып табылады.
Мемлекет осы белгісі жағынан көпшілік биліктің саяси үйымы ретінде
сипатталады.
—рулық қоғамда адамдар өздерін өздері басқарған. Қандық туысқандық
белгілері арқылы біріккен. Мемлекеттік-үйымдасқан қоғамда тікелей
басқарылады және әлеуметтік процестер үйымдастырылады, ол белгілі
(мемлекеттік) аумақтарда өтеді: адамдар мемлекеттік биліктің, түтасымен
белгілі аумақтарды басқаратын органдардың қарамағына түседі, себебі олар
сол өз аумақтарында түрады, яғни мемлекеттік билік аумақтық принцип
негізінде үйымдастырылады және осы мәнінде мемлекет — ел болып есептеледі.
— мемлекеттік қазына белгісінің болуына байланысты оларға қатысы бар
қүбылыс салық (көпшілік билікпен белгіленген түр-ғындардан жиналатындар,
ертеректе уақытына сай, белгіленген мөлшерде күшпен түрғындардан жиналған),
ішкі сыртқы заемдар, мемлекеттік несиелер, мемлекеттің қарыздары,
яғни мүның барлығы мемлекеттің экономикалық қызметін сипаттайды және
оның қызметтерін қамтамасыз етеді. Марксизм теориясында атап өтілгендей,
«салықта мемлекеттің өмір сүруінің экономикасы көрсе-тілген». Әдебиетте осы
туралы мынандай пікірлерді кездестіруге болады, яғни салықтың қажеттігі
сонда, «бірнеше салаға бөлін-ген мемлекеттік аппараты, материалдық игілікті
өндіруге қатыс-пағандарды, көпшілік билікті асыруға» қажеттігі (профессор
М. И. Байтин). Егер іс тек осылай болса, түрғындардан салық жинау
қажеттілік деп айтуға болады. Мұндағы негізгі назарды мынаған аударған жөн,
яғни салық жинау — бұл мемлекеттік қазынаны толтыру мақсатында жүргізілетін
маңызды жолдардың бірі, өйткені ол мемлекеттің өмір сүруінің материалдық
негізі, оның ішкі функциясын орындаудың экономикалық жағдайы. Сонымен
бірге, мемлекеттік аппаратты асырау мемлекеттік шығынның бір бабына жатады.
2.Басқа саяси үйымдардан мемлекетті айыратын, ең алдымен, оның
егемендігі. Мемлекеттің егемендігі мына екі жақтың бірлігі болып
есептеледі:
а) мемлекеттің сыртқы тәуелсіздігі;
ә) мемлекеттің ел ішіндегі үстемдігі;
Мемлекеттің сыртқы тәуелсіздігі басқа мемлекеттің егемендігімен
тежеледі (бір адамның бостандығы екінші адамның бостандығымен тежелгендей).
Мемлекеттің егемендігінен (мемлекеттік биліктің үстемдігі) мемлекеттің
басқа белгілері шығады, ол оның басқа саяси үйымдардан бөлек екендігін
көрсетеді:
— мемлекет өзінің билігін елдің мемлекеттік шекарасына сай барлық
аумақтарға таратады;
— мемлекеттің түрғындармен түрақты заңды байланысы бар (қол астына
қарайтындар мен азаматтар түрінде), оларға өзінің билігін жүргізеді және
олардың ел ішінде және сырт жерде де қорғалуын қамтамасыз етеді;
— тек мемлекет қана жалпыға бірдей міндетті билік үйымдарын (заңды
нормаларды) шығара алады. Сонымен қатар, ол басқа қоғамдық биліктің,
кез келген жүмысын мойындамай жоққа шығара алады;
— тек мемлекеттің ғана легалды күш қолдану монологиясымен түрғындарға
қатысты пайдалана алады (оның ішінде дене күшімен мәжбүрлеуге);
— мемлекеттің басқа ешқандай саяси үйымдарда жоқ мынандай ықпал
жасайтын қүралдары бар (әскер, полиция, қауіпсіздік сақтау органдары,
абақтылар, т.с.с).
Кей кездерде мемлекеттің белгісіне қүқықты жатқызады. Бүл, әрине дүрыс
емес. Қүқық мемлекеттің белгісіне жатпайды, себебі мемлекет те қүқықтың
белгісі емес. Қүқық және мемлекет —жекелеген қүбылыстар және олардың
жекелеген белгілері жеткілікті. Құқық мемлекеттің белгісі емес, қоғамдағы
мемлекеттің өмір сүру белгісі, бүл бірдейлікке жатпайды. Қоғамның
мемлекеттік үйымы, соған байланысты ондағы қүқықтың барлығы туралы айтуға
мүмкіндік алады. Егер мемлекеттің шексіз қүқығы туралы әңгіме туса, яғни
заң нормаларын шығаруға, онда да қүқықты мемлекеттің белгісі деп білуге
негіз жоқ.
Әдебиетте мемлекетке қатысты және басқа қүбылыстарға байланысты мынадай
сөз тіркестерін кездестіруге болады — «түсінік және негізділік». Дегенмен,
сол, не басқа қүбылыстарды түтас сипаттағанда оның мәні негізгі белгісі
ретінде көрінеді және ол белгі басқадай, сол түсінікке барлық объектілердің
негізгі белгілерінің жиынтығы ретінде кіруі міндетті. Сондықтан,
мемлекеттің негізін сипаттау оның түсінігінің бір бөлігі, мемлекеттің
негізділік белгісі оның көптеген басқа белгілерінен өзінің философиялық
табиғатымен шығады, яғни күрделілігімен және біржақтылық еместігімен.
«Негізділік» философиялық категория ретінде қүбылыстағы маңыздылықты
сипаттайды, ол оның табиғатын белгілейді және қүбылыс өзімен не
істейтіндігін көрсетеді: негізділік өзгергенде объект бүрынғыдан өзгеріп,
басқа қүбылысқа айналады.
Мемлекеттің негізі туралы көптеген пікірлер бар. Саяси ойларда акцентті
таптыққа, не мемлекеттің жалпы әлеуметтік табиғатына аударған. Қандай
оқиғада болмасын, қоғам дамуының белгілі кезінде мемлекет оны
үйымдастыратын қажетті жол, оның өмір сүруінің және өмірлік әрекетінің
бөлінбейтін жағдайы.
Қазіргі кездегі көзқарастарға сәйкес, мемлекет міндетті түрде билік
жүйесі, қоғамды адамның ықыласы үшін үйымдастырушы ретінде болуы қажет.
Және басқа жүйе сияқты, мемлекет түтас болуы қажет: үйымдасқан билік және
аумақтық бағдарда. Мемлекет «үлттық» түтастықты сақтайды, яғни басқа
әлеуметтік қоғамдастық.
Мемлекеттің әлеуметтік қүбылыс ретіндегі қиындығы оның түсінігінің
көпжақты екендігін қамтамасыз етеді. Кейінгі кездегі, оқулық әдебиеттерінде
мемлекеттің түсіндірілуі: «Қоғамдағы саяси биліктің үйымдасқан нысаны,
егемендікпен және қүқық негізінде, арнайы тетіктердің көмегімен қоғамды
басқарушы» (А. Иванов). не-месе «Мемлекет көпшілік-қүқықтық және егеменді
билік үйымы, барлық түрғындардың ықыласын қамтамасыз етуші және адам мен
азаматтың қүқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В. И. Гойман-Червонюк).
«Мемлекет» деген атаудың өзі екі түрғыдан пайдаланылады. Мемлекет қысқа
мағынада, не мемлекеттің өзі ерекше саяси үйым ретінде және
көпшілікбиліктің аппаратыретінде түсініледі. Мемлекет кең мағынада белгілі
аумақта орналасқан мемлекеттік-үйымдасқан әлеуметтік бірлестік. Нақты
кейінгі түсінікке қатысы бар атау «ел», тек осы оқиға бойынша айтуға
болатыны — біз «мемлекетте» өмір сүреміз.
Дегенмен, мемлекет — көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам
қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы. Мүнда мемлекеттік аппараттың
адамдар ортасы (субстрат) белгілі талаптарға жауап беруге міндетті, кәсіби
және кәсіби этикалық дайындығы болуы қажет. Кейінгі талаптағы сапалық өте
маңызды, себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік
қайраткерлерге» айналдырады. Мемлекеттік қайраткер, ең алдымен, өз мүддесін
ойламай, мемлекеттің және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес
өзіне берілген билікті пайдалануы керек.
Адамдық орта (субстрат) — бүл мемлекеттің тетігінің қүрамы, бірақ
мемлекет қандай болмасын жүйе ретінде басқа жағы бар қүрылыс (элементтер
жүйесінің тиімді байланыс жолы, яғни мемлекет үйыммен не істейді). Мемлекет
қүрылысы салыстырмалы бостандықта: адам қүрамы өзгеруі мүмкін, ал мемлекет
қүрылысы өзгерусіз қалады.
Мемлекеттік тетіктің (механизмнің) тағы бір анықтаушысы, яғни өмір сүру
үшін және толыққанды қызмет істеу үшін ол материалдық негізге сүйенуі
міндетті, яғни марксизм теориясында оны мемлекеттің «заттық қосындысы» деп
атайды.
Пысықтау сұрақтары:
1. Мемлекет мәні, түсінігі және ұғымы
2. Мемлкет ұғымының шығуы туралы көз- қарастар
7-тақырып. Мемлекет түрлері (нысаны)
Мақсаты.»Мемлекет нысаны» ұғымын ашу, нысанының құрылымдық түрлерін
талдау, әрбір нысан туралы жекелей талдау, мемлекет нысаның атқаратын
қызметі, маңызы, жіктелуін толықтай қарастырыуды көздейді Қоғам
жүйесіндегі саяси режимнің алатын ролі оның жекелеген түрлері бойынша білім
қалыптастыру
1.Басқару нысаны
2. Құрлымдық нысаны
3.Саяси режим
1. Басқару нысаны: «Мемлекеттік басқару нысаны» түсінігі (не қарапайым
«басқару нысаны») мынандай сүрақтарға жауап береді, кім «басқарады»
мемлекетте, яғни ондағы жоғарғы билікті кім жүргізеді. Басқару нысанын
сипаттау мынандай кездерге көңіл аударуды талап етеді:
— мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын қүруды (олардың қүрамы,
міндеті, қарым-қатынас жасау принциптері);
— жоғарғы мемлекеттік билік органдарының басқа мемлекеттік органдар
және түрғындармен қарым-қатынасының сипаты;
— қүрылу тәртібі;
— қүрылудағы түрғындардың қатынас деңгейі. Мемлекеттік басқарудың екі
негізгі нысаны бар — монархия және
республика.
Монархия — жеке адамның билігі, жалғыз үстаушысы (грек сөзінен «монос»
— біреу және «архе» — билік, яғни «монархия»), басқару нысаны, барлық
жоғарғы билік, өмір бойы бір адамда болады — монархта (фараонда, корольде,
патшада, шахта, сүлтанда, т.с.с), ол мүрагер, басқарушы династияның өкілі
ретінде жалғыз өзі мемлекеттің басы және түрғындар алдында өзінің билік
әрекетіне жауап бермейді.
Монархиялық нысанның кейіптік белгілері мемлекеттік басқару:
а) жоғарғы мемлекеттік билікті алып жүрушінің болуы; ә) жоғарғы билікті
династиялық жолмен алуы;
б) өмір бойы биліктің монархқа қатыстылығы: монархия заң-дарында
монархты биліктен қандай жағдайда болмасын алып тастау көзделмеген;
в) монархтың билігі халық билігінен емес (билік «Қүдайдың қүдіретімен
беріледі»);
г) монарх өзінің әрекеті үшін мемлекет басшысы ретінде заңды
жауапкершілікке тартылмайды (I Петрдің әскери уставында — «самовластный
монарх, который никому на свете о своих делах ответу дать не должен»).
Басқару нысаны, ең алдымен, қоғамның кейпіне (типіне) тәуелді. Монархия
қүл иелену қоғамының жағдайында пайда болды. Феодализм дәуірінде ол
мемлекеттік басқарудың негізгі нысаны болды. Буржуазиялық типтегі
(кейіптегі) мемлекеттерде монархиялық биліктің белгілері ғана сақталды.
Сонымен бірге, монархия бейімделгіш және өміршең мемлекеттік басқару нысаны
болды, сенуге түратын көптеген позитивті сапасы бар және осы уақытқа дейін
өзінің маңызын жоғалтқан жоқ. Мысалы, 1975 жылы Испания халқы плебисцитте
монархияның орнауын қолдаған. Қазіргі Ресейде де монархиялық көңіл жоғалған
жоқ.
Тарихи бағытта монархияны ескі шығыс — шығыс деспотиясына, азиялық
өндіріс жолына негізделген (Вавилон, Үндістан, Мы-сыр), қүл иеленуші
антикалық (мысалы, Ежелгі Рим монархиясы), феодалдық (ерте феодалдық,
сословия-өкілеттілік, абсолютті) деп бөлуге болады.
Монарх билігінің толықтығы көзқарасына байланысты монархияны мынандай
түрлерге бөлуге болады: абсолютті (шексіз) және конституциялық (тежеулі).
Абсолюттік монархия мемлекеттік басқарудың нысаны ретінде заң бойынша
барлық жоғарғы мемлекеттік билікті қабылдайды — заң шығару, атқару, сот.
Ондай мемлекетте — парламент жоқ, халықпен сайланатын заң шығарушы орган
жоқ; монархтың билігін тежейтін конституциялық актілер жоқ. Абсолютті
монархияның қазіргі кездегі мысалына Сауд Арабстанын айтуға болады. Ресей-
лік империя да сондай монархияны көп жылдар басынан кешірген (патшамен 1906
жылғы шығарылған заңға дейін). Абсолютті монархияға авторитарлық режим тән.
Конституциялық монархияға мынандай белгілер тән:
а) монархтың билігі мемлекеттік биліктің барлық аясында
тежелген, қалай болса да оның дуализмі жоқ;
ә) атқарушы билік үкіметпен орындалады, Конституцияға сай парламент
алдында жауапты, яғни монархтық емес;
б) үкімет сайлауда жеңген партияның өкілдерінен қүрылады;
в) партияның бастаушысы (лидері) мемлекеттің басшысы болады,
парламентте көбірек депутаттық орынға ие болады;
г) заңды парламент қабылдайды, ал оған монархпен қол қою формальды акт.
Парламенттік монархияның мысалы ретінде Үлыбританияны айтуға болады.
Монархияға қарағанда, қазіргі кезде республикалық басқару нысаны кең
тараған.
Республика (латын тілінен «гез риЫіса» қоғамдық іс, барлық хал
ықтық)—мемлекеттік басқару нысаны, ондажоғарғы мемлекеттік билік
түрғындармен белгілі уақытқа сайланған органдармен алқалы іске асырылады.
Республикалық мемлекеттік басқару нысанына мынандай белгі-лер тән:
а) жоғарғы мемлекеттік биліктің сайлануы және олардың алқалы (үжымдық)
сипаты;
ә) мемлекет басшысының сайлануы;
б) жоғарғы мемлекеттік биліктің органдарын белгілі уақытқа сайлау;
в) мемлекеттік биліктің халықтың егемендігінен шығуы:
«гезриЫіса езі гез рориіі» («мемлекет — бүкілхалықтық іс»);
г) мемлекет басшысының заңды жауапкершілігі.
Қазіргі республика президенттік және парламенттік болуы мүмкін.
Президенттік республикаға мыналар тән:
а) президенттің қолына мемлекеттің басшылығын және үкімет билігін қоса
шоғырландыру (АҚШ, Аргентина, Бразилия, Мексика);
ә) президент түрғындармен, не оның өкілдерімен сайлау арқылы
(сайлаушылармен) сайланады;
б) президент тек өзі (парламенттің бақылауына қосылмаған) еркін түрде
үкіметті қүрады және ол парламентке емес, президентке жауап береді;
в) президентке берілген өкілдік, көп жағдайда жоғарғы заң шығару
органдарының жүмысын бақылауға мүмкіндік береді (парлементті тарату қүқығы,
вето қүқығы, т.б.), шүғыл жағдайда парламенттің функциясын өз мойнына
алады.
Президенттік республиканың кейіпті мысалына АҚШ жатады. Парламенттік
республиканың басты айырмашылық ерекшелігіне үкіметтің парламент алдындағы
саяси жауапкершілік принципі жатады. Түтасымен ол мынандай белгілермен
сипатталады:
а) жоғарғы билік халық сайлаған парламентке жатады;
ә) президент мемлекеттің басы болады, бірақ үкіметтің басы емес;
б) үкімет тек парламенттік жолмен жеңген партияның деле-гаттарынан
қүрылады (олар парламентте көпшілік дауысқа ие), не партиялық коалициядан;
в) үкімет парламент алдында жауапты;
г) президент парламентпен, не болмаса парламент қүрған арнайы алқамен
сайланады.
ғ) премьер-министр қызметінің болуы, ол үкімет басшысы және басқарушы
партияның, не партиялық коалицияның жетекшісі;
д) үкімет билікте парламенттегі көпшілік қолдағанға дейін (екі
палаталы парламентте — көбісі төменгі палатадан) болады, ал ондай қолдауды
жоғалтса, олар отставкаға кетеді, ол деген үкіметтік кризис, не мемлекет
басшысы арқылы парламентті таратуды талап етіп, кезектен тыс парламент
сайлауын белгілеуді үйымдастырады.
е) президент мемлекеттің басы ретінде заңдар таратады, декреттер
шығарады, парламентті таратуға қүқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды,
қарулы күштердің бас қолбасшысы, т.с.с.
Парламенттік республикаларға Италия, ФРГ, Греция, Исландия, Үндістан,
т.б. жатады.
Кейбір елдерді «жартылай президенттік» (президенттік-парламенттікке)
республикаға (Францияны, Финляндияны, Ресейді) жат-қызады.
Тоталитарлық мемлекеттің басқару нысанын феспубликаның бүзылған
нысаны», не «партократиялық» республика деп атайды, оған барлық
тоталитарлық үйымдардың белгісі тән.
Республикалық басқару нысанының қалыптасу тарихы оның тағы да мынандай
түрлерін біледі: демократиялық (Афина демократиялық республикасы) және
аристократиялық (спартандық, римдік). Феодалды қала-республикалар болған,
олар өздерінің бекіп-күшейуіне байланысты қалалық өзін-өзі басқарудан
мемлекеттің егемендігіне көшті. Ондай қала республикаларға Флоренция, Вене-
ция, Генуя — Италияда, Новгород және Псков — Ресейде. Ерікті қалалар
Германияда, Францияда және Англияда болған.
2.Мемлекеттік құрылымының нысандары
Мемлекеттік қүрылымның нысандары дегеніміз, бұл мемлекеттік билікті
аумақтық үйымдастыру жолдары (нысандары), үлттық-мемлекеттілікте және
әкімшілік-аумақтық мемлекеттік қүрылымда көрінеді, мемлекеттің бөліктерінің
арасындағы, сонымен бірге, орталық және жергілікті органдардың арасындағы
қарым-қатынас сипатында. Билікті аумақтық үйымдастыру проблемасы
мемлекеттік үйым-дасқан қоғамға тән, себебі онда адамдар тікелей емес,
жанама басқарылады — мемлекеттің әлеуметтік-өндірістік үйымы арқылы белгілі
аумақта: адамдар басқарады, себебі, олар сол аумақта орналасқан.
Мемлекеттің бірінші тікелей мақсаты — өз аумағында өмір сүруді жөнге
келтіру, әлеуметтік процестерді үйымдастыру. Мемлекеттік билік және
мемлекеттік басқару аумақтық принцип негізінде қүрылады.
Мемлекеттің нысанына әртүрлі факторлар ықпал етеді: мемлекеттің кейпі
(типі), қоғамның экономикалық қүрылысы, түрғындардың үлттық қүрамы, тарихи
дәстүрлер, мемлекеттің аумақтық мөлшері, т.б.
Мемлекеттік қүрылым қарапайым және күрделі. Қарапайымға унитарлы
мемлекеттік қүрылым жатады. Унитарлы (латын сөзінен «унус» — біреу)
мемлекет — бүл біреу, бір мемлекет, тек әкімшілік-аумақтық бөліктерге
бөлінеді, өздеріне басқа мемлекеттік қүрылымдарды қоспайды.
Унитарлы мемлекеттік қүрылымға тән мынандай белгілер бар:
— бір ғана билік «орталығы» — біреу ғана, жалпы барлық елге керек
жоғарғы және орталық мемлекеттік билік (бір парламент, бір үкімет, бір
жоғарғы сот);
— бір Конституция, жалғыз заң шығару жүйесі, жалғыз сот жүйесі, жалғыз
азаматтық;
— унитарлы мемлекеттің аумақтық элементтерінде (облыстар,
департаменттер, округтер, графстволар, т.с.с.) мемлекеттің егемендігі жоқ,
ешқандай мемлекеттік белгісі жоқ.
Унитарлы мемлекеттер өз ішінде үлттық-аумақтық және заң шығару
(әкімшілік-аумақтық бөліктерге заң шығаруға қүқық беріледі) автономияға
рүқсат береді.
Жергілікті органдардың мемлекеттің орталық органдарынан тәуелділігінің
деңгейіне байланысты унитарлық мемлекеттік қүрылым: орталықтанған,
орталықсыздандырылған және аралас болуы мүмкін. Орталықтанған қүрылымға тән
нәрсе жергілікті өзін-өзі басқару жоқ, ал жергілікті органның басында
орталықтан тағайындалған шенеунік отырады. Орталықсыздандырылған унитарлық
мемлекетте жергілікті органдар билігі түрғындармен сайланады және маңызды
бостандықты пайдаланады.
Күрделі мемлекеттік қүрылымға мемлекеттің құрамында басқа мемлекеттік
қүрылымның болуы тән. Күрделі мемлекеттік қүрылым нысандарына жататындар:
федерация, конфедерация, унии, им-периялар, т.б. Көбірек тараған күрделі
мемлекеттік қүрылымдарға федерация жатады, ол одақтық мемлекет, өзіне
бірнеше мемлекетті біріктіреді, не мемлекеттік қүрылымдарды (АҚШ-тың
қүрамында 50 штат бар, ФРГ
— 16 жерлер, Швейцарияда — 23 кантондар, Ресей Федерациясында —21
республика, 6 өлке, 49 облыстар, федералдық маңызы бар 2 қала
— Мәскеу және Санкт-Петербург, 1 автономды облыс, 10 автономды округтер
бар).
Федерацияға тән мыналар:
— екі деңгейдегі мемлекеттік билік органдарының жүйесі:
а)федерация субъектілерінің өздерінің заң шығаратын, атқарушы және сот
органдары бар, өзінің меншікті Конституциясын қабылдауға қүқығы бар;
ә)жоғарғы заң шығарушы, атқарушы және сот билігі федералды мемлекеттік
органдарға қарайды;
—федерация мен оның субъектілерінің міндеттері одақтың (федеративтік)
Конституциясымен, не федералдық келісіммен бөлінеді;
— федералдық заңдар жүйесі мен федерация субъектілерінің заң шығару
жүйесі жалпы федералдық заңдардың үстемдік принципінің бар жағдайында ғана
өмір сүреді;
— парламенттің екі палаталы қүрылымындағы бір палатасы (әдеттегідей,
жоғарғысы) федерация субъектілерінің мүддесін көрсетеді;
— федерацияның көбісінде екі азаматтық болады;
— екі каналдағы салық жүйесі;
— федерация егемендігі оған кіретін мемлекеттік бірліктегі
егемендіктен шығады;
— оның субъектілері федерацияға кіргеннен кейін іс жүзінде
егемендікпен пайдалана алмайды. Әртүрлі федерацияларда егемендік деңгейі
(не сол бір федерацияның өзінде, бірақ әртүрлі субъектілер) әртүрлі болуы
мүмкін;
—субъектілердің федерациядан шығуға қүқықтары жоқ (ондайды бірде бір
федералдық мемлекет Конституциясы бекітбейді). Ондай қүқық КСРО
Конституциясында да мойындалған, бірақ тетігінің жоқтығына байланысты іс
жүзіне асыруға Кеңес мемлекетінің өмір сүру кезеңінде мүмкіндік жасалмаған.
Федерация түрлерге бөлінеді. Әкімшілік-аумақтық федерация болуы мүмкін
(аумақтық принцип негізінде құрылған) және ұлттық-мемлекеттік (ұлттық
принциптер негізінде қүрылған).
Әкімшілік федерация(мысалыАҚШ,ФРГ) орталықсыздандырудың жеткілікті
тиімді жолы, билікті «бөлшектеу» және соның негізінде — қоғамды
демократизациялау. Сонымен бірге, симметриялық федерацияны бөліп
айтамыз (федерация мүшелерінің статустары бірдей) және асимметриялық, олар
үшін субъектілердің қүқықтық жағдайының теңсіздігі тән нәрсе.
Келісімді федерация болуы мүмкін (федерация негізіне субъектілердің
келісімі қойылады) және конституциялық (федерацияның құқықтық негізіне
елдің негізгі заңындағы оның қүралу фактісінің бекітілуі жатады).
Егер федерация — одақтық мемлекет болса, конфедерация — бүл
«мемлекеттер мен мемлекеттердің одағы». Яғни, оның барлық түрақсыздығына
қарамай, конфедерация дегенмен де, мемлекеттік қүрылым нысаны, халықаралық-
қүқықтық одақ нысаны емес.
Конфедерацияға мынандай белгілер сай келеді:
—белгілі мақсатқа жету үшін қүрылады, ол жағдай конфедерация қүрған
мемлекеттердің мүддесіне сай (саяси мақсат, әскери,
экономикалық);
— конфедерацияның қүрылуы әдеттегідей келісіммен бекітіледі;
—әрбір конфедерация субъектісі түгелімен өзінің егемендігін сақтайды.
Конфедерацияға түгелімен егемендік тән емес;
— конфедерация мүшелерінің заңды негізделген біржақты
еріктеріне сай конфедерациядан шығуға қүқықтары бар және
нуллификацияға да, яғни өз аумағында конфедерация органдарының актілерінің
әрекетін жоққа шығаруға;
— тұрақсыздық — өтпелі сипат: конфедерация өз мақсаттарына жеткеннен
кейін, бөлініп кетеді, не әрқайсысы егеменді мемлекеттерге айналады —
унитарлы не федеративтік.
— конфедерацияның өздерінің басқару органдары бар (біреу не бірнешеу),
бірақ олардың жалпы Конституциясы жоқ, олардың бірегей заң шығаратын
органдары, сот жүйесі, азаматтығы, бір әскері, салық жүйесі, бюджет, ақша
түрлері жоқ. Ал конфедеративті органдар конфедерация мүшелерінің әрекетін
тек реттейді.
Конфедерация — аз кездесетін қүрылым. Солтүстік Америкада конфедерация
болған, олар 1787 жылы федеративтік мемлекет қүрған
— АҚШ. 1952 жылы конфедерацияға Мысыр мен Сирия бірікті және Біріккен
Араб Республикасын қүрды, кейіннен тарап кетті. 1948 жылдан бастап
Швейцария одағы конфедерациясы болды (1815— 1848 ж.ж.) одан кейін
федерацияға айналды.
Монархиялық мемлекеттер унииге бірігуіне болады—жекелеген, не болмаса
шындыққа. Унии екі, не бірнеше мемлекеттердің монархтарының бір адамның
жеке басына тоғысуы кезінде пайда болады.
3.Тоталитарлық саяси режим
«Тоталитаризм» атауы латын сөзінен шыққан—бәрі, тұтас, толық. Саяси
лексиконға оны бірінші рет Бенито Муссолини 1925 жылы өзінің қимылын
сипаттау үшін кірізген.
Ғалымдар «тоталитаризм» түсінігін 30-жылдары ғана пайдалана бастаған
және екінші дүниежүзілік соғысқа дейін АҚШ-та тоталитарлық мемлекетке
арналған арнайы симпозиум болды.
Тоталитаризм теориясы XX ғасырдың 40—50 жылдары Хайека, Бжезинскийдің,
Ганнаны Арендтің еңбектерінде қалыптасты.
Егер тоталитаризмді саяси режим ретінде сипаттасақ, онда ол
түрғындардың үстінен бақылауды іс жүзіне асыратын режим, яғни жүйелі
жүргізілетін қыстауды қолдану туралы қорқытуға сүйенеді.
Сонымен қатар, саясаттанушылардың атап айтатыны, тоталитаризм — бүл
билікті сипаттайтын жәй ғана саяси режим емес, іс жүзіндегі қоғамды
үйымдастыру жолы. Осы мәнінде тоталитаризм — бүл барлық қоғамдық өмірді
үйымдастырудағы саяси жол, билік жағынан қоғам үстінен және жеке адамдар
үстінен бақылаумен сипатталатын, барлық қоғамдық жүйені арнайы идеологиялық
үжымдық мақсатына бағындыру.
Тоталитаризм — XX ғасырдың туындысы. Дегенмен, қоғамды толық басқару
мүмкіндігі туралы мемлекет жағынан болған идеялар түбірімен ескі заманға
кетеді. Сондай идеяларды өз кездерінде Гераклит, Платон, Қытайда легизм
теоретиктері айтқан. Кейінірек, орта ғасырда және Жаңа уақытта көптеген
тоталитарлық идеялар болашақ коммунистер-утопистер Томас Мордың, Томмазо
Компанелланың, Геракла Бабефтің болашақ мемлекеттерінің жобасына сіңді.
Орыс философы Николай Бердяев айтқандай, утопия жабық, біткен теориялық
жүйе, идеалды қоғам қүрылымының өмірлік жағының барлығын суреттеуші, әр
уақытта тоталитарлық және бостандыққа жау.
Әрі қарай тоталитарлық идеялар өзінің дамуын Фихтенің, Гегельдің,
Маркстің және Ницшенің еңбектерінде тапты.
Тоталитаризм қоғамдық өмірді үйымдастырушы және саяси режим ретінде
мынандай кездерді сипаттайды:
— монизм (плюрализмнің жоқтығы) барлық қоғамдық және мемлекеттік
өмірде: тоталитарлық саяси режим монизм билігіне негізделген;
— тоталитарлық жүйенің шындықты монопольдық иемденуіне қарсылық;
— ұжымдық-механикалық д үниетанымы (мемлекет — «машина», адам —
«винтик», т.с.с);
— барлық қоғамдық өмірді идеологизациялау, мемлекеттік деңгейде
барлығына бірдей идеологияны енгізу;
— басқа ойларға жол бермеу, басқа қандай болмасын идеологияға тыйым
салу, демагогия және догматизм (фашистік Германияда «жаңа партия қүруға
қарсы заң» болған, 4 шілде 1933 ж, оның бірінші параграфында былай
жазылған: «Германияда жалғыз ғана саяси партия бар, ол Үлттық социалистік
германдық жүмысшы партиясы»);
— ақпаратқа монополия;
— көпшілік ақпарат қүралдарына толық бақылау;
— азаматтық қоғамды, барлық жекеше өмірді толық түрде жою (ығыстыру);
— барлық өмір аясына теңестіру принципін тарату, адамдық жекелікті
таптау;
— өз түрғындарына жүйелі жүргізілетін көпшілік террор;
— қүқықтық нысанның белгісімен маскировка жасау, жасыру:
Конституциямен, жазылған заңмен, заңдылықпен, әділ сотпен күрес;
— мемлекеттің көпшілік-билік егемендігінің жоқтығы, мемлекеттік
аппаратты партия аппаратымен түншықтыру;
— барлық билік толығымен бір партияның аппаратына жатады, ал ол шын
мәнінде тоталитарлық бюрократиялық жүйені көрсетеді, яғни барлық қоғамдық-
саяси жүйеде өзінің үстемдігін жүргізетін бақылаушының рөлін көрсетеді;
— барлық басқа саяси партиялардың және қозғалыстардың өмір сүруіне
тыйым салынған;
— билікті қатал орталықтанған, иерархиялық қүдайдың ерекше түлғасы
басқарады.
Тоталитаризмнің негізгі түрлері — коммунистік тоталитаризм, фашизм
(1922 жылы алғашқы рет Италияда белгіленген), үлттық-социализм (1933 ж.
Германияда пайда болған).
Біздің елімізде (бүрынғы КСРО аумағында түрған елдерде, оның ішінде
Қазақстанда) тоталитарлық режим 20-жылдардың аяғында бекіп, 50 жылдарға
дейін болды. Одан кейін ол КПСС-тың авторитарлық диктатурасы болып қалды,
онда тоталитаризмнің өте күшті қалдықтары, қысымшылық жасау арқылы жалғыз
бір ғана марксизм-ленинизм идеологиясына бағынуды мәжбүр етті.
Демократиялыќ саяси режим
Мемлекеттіліктің тарихи даму тәжірибесі демократиялық ре-жимнің әртүрлі
мысалдарын көрсетеді, дегенмен, демократиялық режимнің негізі халық
билігінде. Қазіргі демократиялық режимге (либералды-демократиялық)
негізінен тән нәрсе:
— мемлекеттік биліктің жалғыз ғана қайнар көзі халықтың еркін мойындау;
— мемлекеттік билікті іс жүзіне асыру, билікті бөлу принципіне
негізделген;
—мемлекеттік билік органдарының сайлануы және ауыстырылып отыруы;
— мемлекеттік билік органдарының әрекетін қалыптастыруда шын мәніндегі
азаматтардың қатынасуын қамтамасыз ететін саяси-қүқықтық тетіктердің болуы
(түрғындардың тікелей нысандағы қатынасуы, не өкілетті демократия
негізінде);
— кең көлемде жеке адам қүқығын шын мәнінде іске асыру, экономикалық
және жеке адамның саяси бостандығы;
— түрғындардың пікірлерін және өз түрғындарының мүдделерін есепке алуды
қамтамасыз ететін арнайы тетіктердің болуы, шешім қабылдауда келістірушілік
әдісті пайдалану;
— мемлекеттік билікті орталықсыздандыру;
— саяси плюрализм (барлығы үшін міндетті мемлекеттік арнайы
идеологияның жоқтығы, мемлекеттік емес қоғамдық бірлестіктерді еркін
қалыптастыру, саяси партиялардың және басқа саяси күштердің бәсекелестігі);
— легалды саяси оппозициясының барлығы. Демократиялық саяси
режимнің маңызды абыройы ретінде
әдебиетте атап айтатыны сол, ол басқарушылардың жүйелі түрде бейбіт
жолмен, күш жүмсамай, қайталанып ауысуын қамтамасыз етеді.
Пысықтау сауалдар:
1мемлекеттердің түрлерге бөлуде негізге алынатын принциптердің мәнін
түсіндіру
2.мемлекеттің басқару тұрпаттары байланысты бөлу
3.мемлекттің құрлымдық тұрпаттары
4.мемлекеттегі саяси режим түрлері,қалай болінеді
5саяси режим анықтамасы
6.мемлекеттің саяси режимнің қандай түрлері бар
7.демократиялық саяси режимді сипатта
8.антидемократиялық саяси режимді сипатта
8-тақырып Мемлекеттің механизмі.
Мақсаты: Мемлекет механизмі ұғымын қалыптастыру және аппаратты жекелей
бөлімдері туралы оқытуды көздейді
1.Мемлекет механизм ұғымы
2.Мемлекеттік механизмнің жіктелуі
1.«Мемлекеттік аппарат» атауы отандық мемлекеттануда екі маңыздылықта
пайдаланылады. Кең мағынада «мемлекеттік аппарат»—барлық мемлекеттердің
органдарының жүйесі және лауазымды адамдар. Әдебиетте көрсетілгендей,
мүндайда «мемлекеттік аппарат»
Көлемі мен түсінігі «мемлекет тетігімен» бірдей. Сонымен қатар,
мемлекет органдарының барлық жүйесіне және лауазымды адамдарды «мемлекет
тетігі» атауы, оның дәстүрлі жағына қарамастан аса дәл келмейді: «тетік»
(механизм) дегеніміз, заңдылық динамикасының жиынтығы, сол не басқа
қүбылыстардың даму қызметін қамтамасыз етеді және бүл түсінік мемлекет
динамикасын сипаттауға көбірек сәйкес келеді, сол не басқа қосымша
жүйелерді олардың бір-бірімен қарым-қатынасын, мемлекеттің жалпы әре-
кетінің заңдылығын көрсетеді.
Қысқаша мағынада «мемлекеттік аппарат» мемлекеттік басқару органдарының
қосымша жүйесі — атқарушы-басқарушы (маманданған-басқарушы «шенеунік»)
аппарат.
Мемлекеттік басқару органдарымен қатар (атқарушы мемлекеттік билік
органдарымен), мемлекеттің органдар жүйесінде заң шығару (өкілетті)
мемлекеттік билік органдары, сот органдары (мемлекеттік биліктің сот
органдары), прокуратура органдары болады. Кейде «күштеуші» органдарды жеке
бостандықтағы топтарға бөледі: әскерге, полицияға, қауіпсіздік органдарына,
т.с.с. Мүмкін, оларды мемлекет аппаратына қосса дүрыс болады ғой деген
ойдамыз (яғни, мемлекеттік басқару жүйесіне).
Көңіл аударатынымыз сол, мемлекет органдарының жүйесі — бүл әлі барлық
мемлекет емес. Түтасымен, мемлекет мемлекеттік үйымдардан түрады.
Мемлекеттік үйымдарға мыналар жатады:
а) мемлекет органдары;
ә) мемлекеттік мекемелер;
б) мемлекеттік өндірістер.
Мемлекеттік мекемелер және мемлекеттік өндірістер мемлекеттің жеке
ерікті бөліктері ретінде көрінеді. Мүнда сол өндірістердің және
мекемелердің әкімшіліктері мемлекеттік органдардың жалпы жүйесіне қосылады.
Көңіл аударатынымыз, мемлекет органдарының жүйесіне жергілікті өзін-өзі
билейтін органдар кірмейді.
Мемлекеттік органдармен қатар, мемлекеттің лауазымды адамдарын бөліп
көрсетеді. «Лауазымды адамдар» — бүл жекеше адам емес, «жекелеген»
мемлекеттің элементі, өз жөніндегі «жекеше орган», мемлекет органдарының
жүйесінде орын алады, өзінің міндеті бар. «Лауазымды адамдарды» мемлекет
жүйесіндегі бөлшек ретінде түсіну керек, ол әр кезеңде әртүрлі жүмыстарды
атқарады, әрине сол лауазымды қызметтердің сапасына байланысты.
Қазақстан Республикасының ең жоғарғы лауазымды адамы — Президент.
Мемлекеттік органдарға мынандай белгілер тән:
— мемлекеттік орган мемлекет сияқты түтасымен, белгілі
әлеуметтік, яғни қоғамдық қүрылым;
— мемлекеттік орган түтас қүрылымдықты көрсетеді — өз қүрылымы бар жүйе
(элементтердің жиынтығы — мемлекеттік органның бөлігі) және өз қүрылысы бар
(элементтердің байланыс жолы), яғни мемлекеттік органдар үйымдармен
жасайтындары;
— мемлекеттік орган — мемлекеттік үйымдардың бір түрі;
— басқа мемлекеттік үйымдардан мемлекетті оның мемлекеттік-билік
міндеттерімен шүғылданатынын айырып қарауға мүмкіндік береді;
— әрбір мемлекеттік органның заңмен белгіленген міндеті бар (жүргізу
ортасы) ол сол қалыпта жүмыс жасауы керек;
— мемлекеттік орган өз міндетінің қалпында мемлекет атынан көрінеді;
— әрбір мемлекеттік органның өздерінің функциясы (қызметі) бар.
Мемлекеттікаппараттың қызметі мен үйымдасуының принциптері әдебиетте
«аса маңыздырақ, оны қүру мен қызметінің негізінде жатқан терең идеялар мен
ережелерді түсіндіреді».
Мемлекеттік аппараттың қызметі мен қалыптасу принциптері туралы айта
келе, әңгімені мемлекеттің барлық органдар жүйесіне бүру керек. Ондай
принциптерге әдебиетте мыналарды жатқызады:
— адам қүқығының артықшылық принципі;
— заңдылық және конституциялық принцип — мемлекеттік аппараттың
қызметі мен үйымдасуының принципі;
— демократизм принципі, ең алдымен, мемлекеттік органдардың қызметін
қалыптастырудағы азаматтардың кең көлемдегі қаты-насуы;
— мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилік принципі өзіне кәсіби этиканы
қосып алады;
—жариялылық принципі түрғындарды жүріп жатқан мемлекет-тік-қүқықтық
процестермен, ақпараттық хабарлармен қамтамасыз етеді;
— құрылудағы иерархиялық көнелік, ертеректік принцип және
субординациялық принцип мемлекет аппаратының қызметінен кө-рінеді, яғни
бағынушылық және есеп береді, төменгі орган жоғарғы органдардың алдында
бағынышты және есеп берушілер;
— мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру принципі,
олардың «көлденең» әрекеттестігі;
— ұжымдық пен бір адамның басқаруындағы үйлесімділік принципі;
— мемлекеттік аппаратты қалыптастыру кезіндеп саилау мен тағайындаудың
үйлесімділік принципі.
2.Мемлекеттің қызметін атқараты механизмі (аппараты). Мемлекет
механизмі белгілі түрде ұйымның, ішкі тұтастығымн өзара байланыстарымен
сипаттайтын мемелекеттік органжүйесі. әр мемлекеттің механизмі оның тарихи,
әлеметтік, ұлттық, эканомикалық, географиялық тағы басқа ерекше басты
құрайды. Мемлекеттерге бірдей тән органдар болады.
Мемлекеттің – құрлысы: механизмі
Заң шығарушы ,Атқарушы , Сот органы
Мемлекеттің механизмі (аппараты)
Жоғарғы өкілдің, заң
Сот
шығаратын органы
Прокуратура
Мемлекет басшысы
Әскер
Жоғарғы атқарушы орган
Барлау
Жергілікті атқарушы орган
Абақты
Орталық басқару орган
1. Өкілді органар Қазақстан Республикасында өкілдік орган екіге
бөлінеді:
жоғарғы өкілді орган – Парламент сонымен қатар заң шығарушы орган
жергілікті өкілді орган – облыс, аудандық мәжілістер
2. Мемлекет басшысы – Президент
3. Атқарушы орган. Қазақстандағы атқарушы орган – Үкімет, жергілікті
атқарушы органдар - әкімшіліктер.
4. Орталықтан басқаратын органдар. Оларға жататындар:министрліктер,
мемлееттік комитеттер.
5. Сот органдары. Жоғарғы сот, жергілікті соттар, әскери соттар.
6. Прокуратура ол заңдардың орындалуын қадағалайтын орган
7. Әскери орган мемлекеттің әр саладағы қарулы күштері.
8. Барлау , қарсы барлау органы.
9. Абақты, бас бостандығынан айрылған адамдарды ұстап тұратын орган.
Мемлекеттік орган.
Мемлекеттік орган мемлекеттік аппараттың өкімет билігіне өкілеттігі бар
құрлымдық бөлшегі.
Мемлекеттік саяси режим.
Саяси режим дегеніміз -мемлекеттік үкімет билігін жүзеге асыру
әдістерінің жиынтығы.
1. Демократиялық саяси режимнің
2. әртүрлі партиялардың бірнеше кезеңге партия шеңберінде еркін әрекет,
қызмет атқару
3. идеологиялық
4. мемлекеттік орган негізінен сайлау жолымен құру
Пысықтау сауалдары
1.Мемлекеттік механизмі сипаты
2.Мемлекет механизмнің құрлымдары қандай болады?
9-тақырып .Мемлекет функциясы
Мақсаты: Мемлекет қызметі ұғымын ашу және түрлері жіктеу мемлекет
роліндегі атқаратын қызметі мен орны туралы білімді қалыптастыру
1.Функция түсінігі
2.Функция түрлері
1.Заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде мақсаттарды,
міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның әдіс-тәсілдерін
анықтап, іске асырауды біріктіреді.Осы тұрғыдан мемлекеттің, үкіметтің,
мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды.
Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп , ескіріп , жанарып
отырады.
Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой пікірлер бар. Солардың бірі-
функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше түрлерін келтіреді :жалпы
қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми техникалық, экологиялық
функциялар. Фунцияларды жүйелеудің келесідей түрлері бар тұрақты және
уақытша ;негізгі және негізгісіз функциялар; заңды қабылдау, орындау,
қорғау функциялары. Мемлекеттердің көпшілігі функциялары екіге бөлінеді:
ішкі және сыртқы.Осы пікірді қазіргі заманда дұрыс деп тануда. Мелекеттің
функцияларының орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттік аппарат пен
органдар . Функцияның орындалу кезең сатылары , функция-орган аппарат
мемлекет.
Мемлекеттін функцияларының қалыптасуы себептеріне қарай екі түрге
бөлінеді; таптық қайшылықтарды реттеу функциясы және жалпы қоғамды реттеп
басқару функциясы. Қазіргі заманда мемлекеттердің көпшілігінде таптық күрес
бәсеңдеп, демократия дамып , монополияның озбырлығы шектелгенде таптық
қатынасты реттеу функциясы өте сирек кездеседі.Дамушы елдерде бұл функция
жиі, күрделі түрде пайдаланылады.Мемлекеттердің көпшілігінде функцияны
ішкі және сыртқы деп екіге күрделі топқа боледі.Мемлекеттің ішкі
функциялары
1.экономикалық функция мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары
2.әлеуметтік функция –мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі халықтың
әлеуметтік жағдайын жан жақты қамтамасыз ету, жақсы дәрежеде дамыту .
3. қаржылық реттеу функциясы –қоғамдағы барлық азаматардың,
бірлестіктердің, ұйымдардың , мемлекетік бюджеттің шығысы мен кірісін
реттеп, басқарып отыру.
4 .мәдениет бағытындағы функция –адамдардың денсаулығы, рухани сана-
сезімі, білімі, әдет-ғұрып, салт дәстүр, мораль, әдебиет, өнер, музыка,
ғылым, тәрбие т.б мемлекеттің тұрақты дәрежеде бақылауында болып, оны
тиісті дәрежеде дамытып отырады.
5.экологиялық функция .Қоғамдағы тәртіпті қорғау, ғылыми техникалық
прогресті дамытуға байланысты функциялар жүзеге асырлады
2.Мемлекеттің сыртқы функциялары
1-екі жақты қарым-қатынас қалыптастыру. Қазіргі заманда мемлекетаралық
қатынасты қоғамның барлық саласын дамытуға, байланыстыруға болады. Біріккен
өндірістер, фирмалар, ұжымдар құру, фирмалар, бірігіп ғылыми зерттеулер
жүргізу т.б іс-әрекеттер жасау.
2-мемлекетаралық саяси ынтымақтастықты дамытып, жақсарту. Барлық
мәселені бейбітшілік жолмен шешу. Бұл байланыс үш түрлі деңгейде
жүргізіледі парламентарлық, үкіметаралық және жергілікті басқару
аппараттарының байланысы.
3-ден мәдени және ғылыми техникалық жетістіктерді пайдалану, алмастыру
т.б жолдарын іздестіру. Бұл жұмысқа мемлекеттік емес ұйымдар да кеңінен
қатысып жүр.
4-ден дүниежүзілік ғаламдық мәселелерді реттеп, іске асыру. Бұл
мәселені реттеп, шешуге әлемдегі барлық мемлекетаралық қатысулары керек,
онсыз ешқандай нәтиже болмайды.
5-ден мемлекеттің қорғанысын, қауіпсіздігін қамтамасыз ету Бұл мәселені
жаңаша, қазіргі заманға сәйкес шешу. Бұрынғыдай қару жарақты көбейту
ешқандай жағымды нәтиже бермейді. БҰҰ арқылы,соның шенберінде реттеп,
шешуді қарастыру және әр мемлекеттің өзінің бейбітшілік саясаты дамып,
нығаюы керек.т.б қызметтері бар.
Пысықтау сұрақтары:
1. Мемлекеттің ғылыми –білім ,мәдениет басқару ,дамыту қызметтері
бағыттарын атаңыз
2. Мемлекеттің экономикалық ұйымдастыруына не жатады?
3.Жалпы мемлекет функциясы дегеніміз не?
4.Мемлекеттің сыртқы қызметтері,олардың маңызы
5.Құқықтық тәртіп қызметіне тоқталыңыз
10-тақырып. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны
Мақсаты:Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орны мен маңызы
1.Қоғамның саяси жүйесі ұғымы
2.Қоғамының саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орны
1.Адам қоғамы дамып, қалыптасып,өмірге келген күннен бастап міндетті
түрде оның бағдарламасы, саясаты биліктің түрі анықталады. Бұл жұмыстармен
шұғылданатын қоғамның саяси жүйесі.Ең алдымен қоғамның мүддесі мен мақсаты
анықталады. Қоғамыдқ бағдарламаны жасап, саяси биліктің мазмұнын
толықтырып, олардың орындалу бағыттарын,жолдарын анықтап, іске асыру
механизмін белгілейді.
Саяси жүйе қоғамның обьективтік даму процесінде қалыптасып өмірге
келеді. Саяси жүйенің негізгі міндеті экономикалық, рухани, мәдени базисқа
сәйкес қоғамдық биліктің мазмұнын анықтап,сол билікті орнату, дамыту,
нығайту.Қоғам өзгерсе саяси жүйе де өзгереді.
Қоғамда бір мүдде- мақсат болады. Соған сәйкес қоғамдық билік
қалыптасады. Онсыз қоғамның мүдде мақсатының дұрыс жақсы орындалуы мүмкін
емес. Қоғамдық билікті реттеп, басқаратын қоғамның саяси жүйесі. Қоғамыдық
биліктің түрлері: Саяси билік, мемлекеттік билік, ұжымыдық билік, т.б ірі
ұсақ биліктер.Саяси жүйе мемлекетпен бірігіп қоғамнның бағдарламасын, мүдде
мақсатын анықтап оынң бағыттарын,о рындау механизмін белгілеп, міндетті
нұсқау, бұйрықтар беріп, іске асуын бақылап отырады.
Саяси жүйеге мемлекет, бірлестіктер,ұйымдар, ұжымдар кіреді.Мемлекет
саяси жүйеден кейінгі қоғамдағы ең күрделі, ең көлемді,ең жауапты
аппараты..Қоғам көлемінде атқаратын жұмыстың басым көпшілігі мемлекеттің
құзырында.
Саяси жүйенің даму процесінің бірнеше түрі болады.Социалистік типті
мемлекеттерде сталиндік саяси жүйе қалыптасты. Саяси жүйенің келесі түрі-
дамыған елдерде –ХХ ғасырдың 6090 жж.қалыптасқан нарықтық экономика мен
либералды.Үшінші түрі-ХХ- ғасырда қалыптасқан аралас мемлекеттік құрылыс
–конвергенция теориясы.Сонымен қоғамның саяси жүйесі- мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдапрдың, еңбек ұжымдарының біргіп, елдің саяси өміріне кірісіп
,қоғамды дамытуға ,нығайтуға үлес қосуы.
2.Саяси жүйедегі мемлекеттің орны өте зор, өте жауапты.Мемлекет саяси
партиялармен бірігп қоғамның барлық саласынынң дұрыс, жағымды дамуына
жауапты және сол жауапты жұмыстың басым ауыртпалығын мемлекет өз мойына
алады.Әриние, бұл тотатлитарлық мемлекеттің түсінігі емес, демократиялық
мемлекеттің сипаттамасы, мазмұны. Мемлекеттің қоғамдық саясаты орындаудағы
ерекшеліктері.
-мемлекет саяси жұмысын қоғам көлемінде заңды күші бар құқықтық
нормалар арқылы жүргізіеді.
-мемлекет барлық қоғамдық жұмыстың негізгі бағыттарын анықтап, басқарып
отырады.
-мемлекет ішкі сыртқы істерді атқаруға, егеменді тәуелсіз аппарат.
Мемлекет қоғамының саяси жүйесіне кіретін барлық ұйымдарды,
бірлестіктерді,одақтарды, ұжымдарды бірітктіріп, көмек жасап отырады.
Мемлекеттің бұл бағыттағы жұмыстарының түрлері:
1.Мемлекет Конституция арқылы барлық азаматттарға өздерінң
бірлестіктерін,ұйымдарын құруға толық мүмкіншілк береді: қоғамдағы
демократияны дамуытуға міндеттенді.
2.Мемлекет қоғамдық ұйымдардың құқықтық құзіретінің көлемін, шеңберін
анықтайды.
3. Мемлекет қоғамдық ұйымдардың дербес жұмыс жасауына толық мүмкіншілік
беріп, оларды қорғап отырады.
Сөйтіп, мемлекет қоғамдағы барлық ұйымдарды, ұжымдарды біріктіріп,
қоғамның саясатын,мүдде мақсатын дұрыс, жақсы орындауын, демократияның
дамуын қамтамасыз етіп, саяси жүйенің жан-жақты нығаюына мүмкіншілік
жасайды.
Саяси жүйенің барлық саласы өздерінің жұмысын әлеуметтік нормалар,оның
ішінде басым түрде құқықтық нормалар арқылы жүргізеді. Мемлекет, барлық
саяси партиялар, ұйымдар, ұжымдар заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң
сақтап, қорғайды.
Мемлекет қоғамдық және саяси жүйенің құрамындағы басқарушы, реттеуші,
ұйымдастырушы ең маңызды бірлестік.Оның себептері.:
1.Мемлекет қоғамдағы қайшылықтарды өріштей , дамытпай дұрыс келісімге
келтірудің арбитры, әділ қазысы.Ф.Энгельс бұл жөнінде өте қысқаша былай
деген. «Егерде мемлекет пен құқық өмірге келмегенде, адам қоғамы көне
дәуірде ақыр заманға тап болатын еді» қандай тамаша айтылған пікір...!
2.Мемлекет қоғамдағы сан қырлы қайшылықтарды, ретсіз жағдайларда
халықпен,бірлестіктермен, ұйымдармен, одақтармен, саяси ағымдармен,
партиялармен, еңбек ұжымдарымен бірлесіп, оларды бір келісімге келтіріп,
сол келісімді бәрі біргіп іске асырушы күш.
Мемлекет және саяси партиялар –бұл екеуі бірігп қоғамды басқарудағы ең
шешуші күш. Басқарудың сапалы немесе сапасыз болуы осы екі бірлестіктің
қызметіне байланысты.Сондықтан олардың іс- әрекеті халықтың, үкіметтің
үнемі бақылауында болады.
Мемлекет және қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер-қазіргі заманда
халықтың мүдде мақсатын орындайтын тек мемлекет пен саяси партиялар емес.
Ол мүдде мақсаттың басым көпшілігі қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің
қолында.
Мемлекет және еңбек ұжымдары- өндірісте,шаруашылықта мәселенің басым
көпшілігі еңбек ұжымдарының құзіретінде: шаруашылықтың нәтижелі жұмыс
жасауы, тәртіптің жақсы дәрежеде болуы, адамдардың бірлігі, достығы,
мәдени т.б. Бұл мәселені ұжым мемлекетпен бірігіп іске асырады.
Пысықтау сұрақтары:
1. Қоғамынң саяси жүйесі
2. Қоғамынң саяси жүйесінің қоғамда алатын орны мен маңызы
11- тақарып Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам
Мақсаты: Жалпы құқықтық мемлекеттің қоғам жүйесінде алатын ролі және
саяси билікті жүргізудегі олардың іс әрекеті барлық топтардың мүдде
мақсатын шешу
1 Құқықтық мемлкет туралы теориялар
2.Құқықтық мемлекет түсінігі
3.Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары
4.Азаматтық қоғам түсінігі және белгілері
1.Құқықтық мемлекет- тек парасаттылықтың, әділетіліктің шынайы белгсі
ғана емес, сонымен бірге адамынң бостандығын, қадір қасиетін, ар намысын,
теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыру күш. Міне, қоғамның алдында
тұрған осы мүдде мақсатты орындау мемлекеттің міндеті,ал осы бағытта
қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,құқықты
тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықты мемлекет екі
жақты обьективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болады.Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық , әділеттілік жолмен дамуын армандады.Аристотель «заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ» деді.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан
атақыт ғалымдар: Г. Гроцкий, Б.Спиноза,Д.Локк, Ш.Монтескье,Д. Дидро,Т.
Джефферсон т.б
2.Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру, қалыптастыру мәселесі
ғаламдық проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан,
еш елде құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ. Болашақта да
барлық елдерде бір мазмұнды,бір нысанды құқытқ мемлекет болуға мүмкін
емес.Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани
санасы, саясаты бір деңгейде болмайды.Бұған қоса олардың географиялық,
ұлттық ерекшеліктері болады.
Құқықты мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамынң обьектитвік даму процесіне
сәйкес есікріп, жаңартып жататын көп қырлы құбылыс.Бұл мемлекетте адамның
толық егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін
органдардын құруға қатысуы заңдытүрде бекітілуі керек.
2)Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі -өндіргіш күш пен өндірістің
қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктің басым көпшлігі -өндіруші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет.
Бұл билік шаруашылықтың жақсы,сапалы дамуын қаматамсыз ету үшін оларға
толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамынң әлеуметтік, экономикалық
жағдайын көтеруге, нығайтуға болады.
3) Құқықты мемлекеттің әлеуметтік негізі -өзін өзі басқараытн азаматтық
қоғамда адамдардың бостаныдығын,теңдігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы
еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік
жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы.
4)Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі гуманизм, әділеттілік,
бостандық, теңдік, адамдардың қадір қасиетінің, ар- намысының деңгейі.Осы
жоғары дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады.Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5)Құқықтық мемлекеттің саяси негізі –халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып, қоғамдық билікті жан жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
тендігін қорғап, әділеттілікті, демократияны орнату, қарым -қатынастарды
реттеп басқару.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
-мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың арақатынасын қатаң сақтау;
азаматтық қоғамның қалыптасуы
-қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы адамдардың
рухани сана сезімінің жақсы дамуы
-мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың,
қоғамдық ұйымдардың, жеке адамдардың, өмірдегі қарым -қатынастарда
өзара жауаптылығы.
-құқық пен заңның арақатынасында көп алшақтыққа жол бермеу, олардың
өзара қатынасын бақылап, жақсартып отыру
-қоғамынң экономикалық,әлеуметтік бағытында әділеттілікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның болуы
-соттың жоғарғы беделі,ең сыйлы орган деп саналуы және соттың
тәуелсіздігі
Қазақстан мемлекетіміздің бүкіл аумағында Конституциясының үстемдігін
қаматамсыз етуді, азаматтардың жоғарғы деңгейдегі құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды, биліктің бөлісу принципін орындауды, қоғамдағы
қарым- қатынастар субьектілерінің арасындағы таластарды шешуді дұрыс
қамтамасыз ету үшін Конституциялық Кеңестің жұмысын жақсарту
-қоғамның ішік құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара қатынасын
бақылап,жақсартып отыру
-қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды
қалыптастыру.Адамдар «заңның құлы» болмайынша, құқықтық тәртіпте,
демократия да жақсы дамуға тиіс емес.
«Заң мемлекеттің ақылы
Сот мемлекеттің жүрегі
Мәдениет мемлекеттің тәртібі»
3.Құқықтық мемлекет орнату негізгі бағыттары
-мемлекет билікті үш саласының жұмысын жақсарту,әсіресе
заңның,норматитвік актілердің сапасын көтеру
-норматитвік актілердің дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамсыз ету,
халықтың рухани,сана сезімін, мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын
жақсарту
-қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы реттеу, басқару бағытындағы
мемлекеттік , қоғамдық ұйымдардың жұмысын жақсарту
-бостандықты, теңдікті,әділеттікті, демократияны дамыту
-заңдылықты, құқықты тәртіпті қатаң сақтау
Құқықтық мемлекет-Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты,соған бағынышты және соған
сәйкес іс -әрекет жасайды.Құқықты негізі принциптері: азаматтар үшін –заңға
тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі. Мемлекеттік органдар мен лауазым
иелері үшін –заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұқсат.
4. Азаматтық қоғам және қүқықтық мемлекет бірін-бірі қисынды
бағдарлайды — бірінсіз бірінің мәні болмайды.
Сонымен қатар, азаматтық қоғам алғашқы (бірінші) қүқықтық мемлекеттің
шешуші әлеуметтік-экономикалық алғышарты болып табылады.
Қоғам мен азаматтық қоғам түсініктерінің арасына бірдейлік белгі қоюға
болмайды: екіншісі біріншіге қарағанда тар аяды және көп жылға жас.
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы — адам баласының, мемлекет пен
қүқықтың тарихындағы ерекше кезең. Қоғам, мемлекеттен әр уақытта бөлек
болған, бірақ, ол әр уақытта азаматтық болмаған. Азаматтық қоғамның
қалыптасуы бірнеше ғасырға созылған. Бүл процесс біздің елімізде де
аяқталған жоқ, тіпті дүние жүзінде. Азаматтық қоғамның шындығы (қүқықтық
мемлекет ретінде) идеалды қоғамның шын мәніндегі жетістік жағдайының
сәйкестігімен белгіленеді.
Азаматтық қоғам кең мәнінде және «азаматтық қоғам» атауының өзі,
азаматтық және азамат деген ойлар пайда болған кезде ғана қалыптасты. Бүл
Ежелгі Греция мен Римде болды. Дегенмен, ол кезде азаматтық қоғам мен
мемлекетті бөлу жүргізілмеді. Аристотельдің ойынша: «мемлекет азаматтардың
жиынтығы, азаматтық қоғам», яғни ол «азаматтық қоғам» және «мемлекет»
атауын синонимдер ретінде пайдаланған. Мүндай түсінушілік, яғни мемлекет
пен қоғамның бір түтастықта қаралуы XVIII ғ. дейін сақталды, яғни негізінен
азаматтық қоғам қалыптаса бастаған кезге дейін, қазіргі түсініктегі оның
қатаң (жіңішке) түсініктері.
Азаматтық қоғам — оның осы күнгі түсінігінде және маңызында мемлекетке
қарсы болуға, оның қызметіне бақылау жасауға қабілеті бар, мемлекетке оның
орнын көрсетуге қабілетті, оны «жүгендеп» үстайтын қоғам. Басқа сөзбен
айтсақ, азаматтық қоғам — өзінің қүқықтық мемлекетін жасауға қабілеті бар
қоғам. Сонымен қатар, азаматтық қоғам тек мемлекетпен күресумен ғана
шүғылданбайды. Әлеуметтілік принциптердің, яғни әлеуметтік мемлекеттің,
азаматтық қоғамның қалпында мемлекетке әлеуметтік-экономикалық процестерге
белсенді кірісуге мүмкіндік жасайды. Ол кей жағдайда өзін таптауға
мемлекетке мүмкіндік бермейді, яғни әлеуметтік жүйені тоталитарлыққа
айналдырып жіберуге.
Қоғамның мүндай қабілеттілігі, саяси үйымдастырудағы белгілі
экономикалық жағдайдың болуына ғана байланысты, дәлірек айтсақ —
экономикалық бостандық, меншіктің нысандарының көп-жақтылығы, нарықтық
қатынастар. Азаматтық қоғамның негізінде жекеменшіктілік жатыр. Нақты сол
азаматтық қоғамның мүшелеріне экономикалық абыройды сақтауға мүмкіндік
береді.
Азаматтық қоғам туралы ілімді түпкілікті зерттеу Гегельдің атымен
байланысты. Азаматтық қоғамның басты элементі ретінде Гегель өзінің
әлеуметтік жағдайымен, өзінің жеке басының ықыласы мен қажеттілігіне
байланысты қоғамда әрекет ететін адамды айтқан. Осыған байланысты мүның
қазіргі азаматтық қоғам туралы ойлардан пайдалы айырмашылығы бар, яғни
соған байланысты ол тек мемлекеттік емес ортаның қатынастары ретінде
түсіндіріледі.
Әлеуметтік құбылыстарды тек қатынастар арқылы белгілеу, мүндағы
субъектілердің қатынастарын алып тастау, жоққа шығару — тозған маркстік-
лениндік қоғамтанушылардың қателігі. Өйткені, қоғамдық қатынастар
адамдарсыз болмайды. Маркстің өзі атап айтқандай, қоғамдық қатынастар,
«жалпы қатынастар тек ойлауға мүмкіндік (Маркстің өзімен бөлінген) береді,
егер оларды сол субъектілерден жеке есепке алғысы келсе, олар бір-бірімен
әртүрлі қатынастарда түр» (соч. т. 46. ч. 1. с. 84).
Қандай болмасын, әлеуметтік ортаны үш бөлік (компанент) қүрайды:
а) әлеуметтік субъектілер (адамдар және олар қүрайтын бір-лестіктер);
ә) субъектілер арасындағы қатынастар (қоғамдық қатынастар, әлеуметтік
қүрылымдар);
б) адамдардың тәртібі, олардың қызметтері.
Барлық мөлшерде бүл азаматтық қоғамға жатады. Адам көптеген әлеуметтік
қатынастардан түрады және барл ық сол қатынастарға адам бірдей
қатынаспайды, ол дәл азаматтық қоғамның мүшесі ретінде көрінеді. Дегенмен,
сол белгілі адам азаматтық қоғамның мүшесі ретінде болса, ол өзін сол күйде
сезіне ме, онда ол өзін қалай үстайды, оның жеке әлеуметтік сапасына
байланысты. Сондықтан, азаматтық қоғамның қалыптасуы
— ең алдымен, мақсаты сол қоғамның мүшесін қалыптастыру (негізінен
қоғамдағы экономикалық және саяси қүрылымның принципті өзгерістерінің
есебінен).
Азаматтық қоғам және оның мемлекетпен қарым-қатынастары негізінен
мынандай кездермен сипатталады:
— азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы буржуазиялық қоғамдық
қатынастар мен формальдық теңдік принциптерінің бе-куіне байланысты;
—азаматтық қоғам жекеше және басқа нысандардағы мен-шіктілікке, нарық
экономикасына, саяси плюрализмге негізделеді;
— азаматтық қоғам мемлекетпен қатар, салыстырмалы бостан-дықта өмір
сүреді және оған қарама-қайшы күш, оған қарама-қайшылықтағы түрған
бірлікте;
— азаматтық қоғам субъектілердің арасындағы көлденең байла-ныстардың
негізінде қүрылған (үйлестіру принципі) және оған өзін-өзі үйымдастыру мен
өзін-өзі басқару тән;
—азаматтық қоғам бостандықтағы азаматтар меншігінің бір-лестігі,
өздерін осы сапада мойындайтын, соған байланысты барлық шаруашылық және
қоғамның жағдайы үшін саяси жауапкершілікті мойнына алуға дайын қоғам;
— азаматтық қоғамның дамуымен және қүқықтық мемлекеттің қалыптасуымен
қоғамның және мемлекеттің бір-біріне жақындасуы, араласуы болады: негізінен
алсақ, қүқықтық мемлекет дегеніміз азаматтық қоғамның үйымдасу жолы, оның
саяси нысаны;
— азаматтық қоғам мен қүқықтық мемлекеттің әрекеттестіп қүқықтық-
демократиялық қоғамды қалыптастыруға, демократиялық әлеуметтік-қүқықтық
мемлекетті қүруға бағытталған.
Сонымен, «азаматтық қоғам» түсінігі қоғам дамуының белгілі деңгейін,
оның жағдайын, әлеуметтік-экономикалық, саяси және қүқықтық жетілу сатысын
сипаттайды.
Пысықтау сұрақтары:
1.Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам түсінігі және ұғымы
2. Азаматтық қоғам түсінігі және белгілері
12- тақырып. Қоғамдық қатынастарды нормативтік реттеу
Мақсаты: Қоғамдық қатынастарды реттеу нормативтік құқық бойынша олардың
орны мен ролі
1. Норма түсінігі және ұғымы
2. Нормалардың түрлері қоғамды реттеуде кездесетін
1.Норма (латын. «пошта» — өлшем, тәртіп, үлгі, стандарт. Нор-малардың
әртүрлі объектілер мен процестерге қатысы бар: табиғи, техникалық
әлеуметтік. Нормалар әртүрлі объектілердің қызмет істеуге қабілеттілігінің
шегін көрсетеді, өзімен-өзі қалады (өз маңызын жоймайды). Әлеуметтік емес
нормалардың тікелей адамға қатысы бар. Мысалы, адам денесінің
температурасы, температураның нормасы. Әлеуметтік нормалар — бұл адамдардың
қоғамдағы тәртібін реттейтін ереже. Олар мынандай сипатта болады:
1. Әлеуметтілік. Олар әлеуметтік аяны реттейді, оған өзін қосады:
а) адамдарды;
ә) қоғамдық қатынастар, яғни адамдар мен олардың үжымдарының арасындағы
қатынастар;
б) адамдардың тәртібі. Сонымен, әлеуметтік нормалар әлеуметтік
қүрылымды қүрады және адамның әлеуметтік маңызы бар тәртібін реттейді.
2. Объективтік. Қоғам — қиын әлеуметтік организм ретінде (жүйе)
объективті түрде реттеуді қажет етеді. Әлеуметтік нормалар тарихи
заңдылықпен, әлеуметтік қажеттіліктің қысымы арқылы қүрылады. Олар
нормативтік жинақтаудың қайталанатын қоғамдық қатынастары мен адамдардың
бір-бірімен қарым-қатынасын белгі-леудің нәтижесінде пайда болады. Қоғамға
қажетті қатынастар мен адамның қызметі туралы актілер және оны бекіту,
қайтадан жаңарту қажеттілігі, әлеуметтік-нормативтік реттеудің феноменін
туғызады. Сонымен қатар, әлеуметтік нормалардың қүрылуына маңызын тиғізғен
субъективтік факторларды есепке алу қажет. Олар қоғамдық санаға сіңбей
пайда болуы мүмкін емес: әртүрлі әлеуметтік нормалардың қажеттігі қоғамдық
санаға байланысты болады.
3. Нормативтілік. Әлеуметтік нормалар жалпы сипатта болады, тәртіптің
кейіпті реттеушісі ретінде әрекет жасайды. Олардың кімге бағытталғаны анық
көрсетілмей (аталмаған), тек олардың кейіптік белгілері жасы, есі д
үрыстығы не болмаса, заңды түлғаның статусына қойылатын жалпы талаптары
арқылы белгіленеді.
Нормативтіл ік, әлеуметтік нормалардың қайталануының көптігіне
байланысты көрінеді: әлеуметтік нормалар әр уақытта оның реттеу процесіне
түсетін, алдын-ала белгіленген кейіптік жағдайы туғанда пайда болады.
Мүндағы көңіл аударатыны сол, әлеуметтік нормалар мазмүнына сай кейіптік
жағынан белгіленіп, тәртіптің жалпы үлгісі ретінде болады.
4. Әлеуметтік нормалар жеке адамның бостандық өлшемі, оның әлеуметтік
кеңейуін, тәртіп белсенділігін, қызығушылығын қанағаттандыру жолының,
қажеттілігін белгілеуші.
5. Міндеттілік. Әлеуметтілік нормалар әлеуметтік қажеттіліктің
нормативтік көрінісі ретінде әр уақытта міндетті, үйғарымды сипатта болады.
6. Процедуралық жағдайы. Әлеуметтік реттеуге процедуралық жағдай тән,
яғни процедуралық нысанның болғандығы, әлеуметтік нормалардың іске
асырылуындағы тәртіптің нақтылы бөлінуі.
7. Санкция берілушілігі. Әрбір нормативтік реттеушінің өзінің
ұйғарымының іске асырылуын қамтамасыз ететін тетігі болады.
8. Жұйелілік жеке нормаларға тән, сол сияқты, қоғам көлеміндегі олардың
ауқымдылығы. Қандай оқиға болса да, қоғам сондай жүйені қүруға, олардың
жүйелілік сапасының жетілуіне, әлеуметтік нормалардың түрлерінің
арасындағы бір-бірімен келісімділікті жөндеуге үмтылуы қажет.
Қоғамда саяси, қүқықтық, моральдық, діни, корпоративтік салт-дәстүр
нормалары және басқа әлеуметтік нормалар қызмет етеді. Мүндай әртүрлілік
қоғамның нормативтік қалпында бір-бірімен келісімділікте болады. Олардың
реттеушілік ерекшелігін салыстыруды қайнар көздерінің қүрылуын, реттеу
пәндерін, ішкі үйымдасу сипатын (деңгейін), өмір сүру нысанын (сырттан
объективтендіру) реттеу ықпалының жолын, өз нормаларын іске асыру
тетіктерін (әдіс, қүрал) есепке алу арқылы жүргізу керек.
2.Негізгі әлеуметтік реттеушілерге қүқық және мораль жатады.
Саяси нормалар. Кең мағынада қүқықтық нормаларды саяси нормаларға
жатқызуға болады. Саясаттың қүралы заң деген көзқарас болса да, қүқықты
олай деп есептеуге болмайды: оның табиғи негізі бар және қоғамдағы жеке
адамның бостандығының өлшемі ретінде көрінеді.
Саяси нормалар, ең алдымен, мазмүнына және реттеу пәнінің аясындағы
қызметіне байланысты көрінеді. Сондықтан, олар тек саяси қүжаттарда ғана
болмай, нормативтік-қүқықтық актілерде, қоғамдық ұйымдардың актілерінде,
саяси этика нормаларында да (мораль) болады. Саяси нормалар нормативтік-
қүқықтық актілерде бекісе, олар саяси мазмүндағы заң нормалары болып
есептеледі. Осы мағынада мемлекеттердің конституциялары нормативтік саяси-
құқықтық актілер ретінде көрінеді.
Саяси нормалар қоғамдық сананың аясында саяси ойлардың прин-циптердің,
бағалаудың, бағалы бағыттардың негізінде қүрылады. Бүл мағынада саяси
нормалар субъектілердің өз әлеуметтік топтарына тән саясаттың ерекше (ең
алдымен экономикалық) қызығу-шылығының нәтижесі ретінде көрінеді. Бүдан біз
саяси және қүқықтық нормалардың жалғыз ғана қайнар көзін көреміз —
меншіктік қатынас.
Саяси нормалар субъектілердің қатынасы мен саясатын реттейді:
халықтардың, үлттардың, таптардың, жеке саясаткерлердің, азаматтардың және
мемлекеттің.
Әдет-ғұрып — тарихи қалыптасқан тәртіп ережесі, сол қаты-настардың
күшімен көп қайталанып, үйреншікті жағдайға айналған қатынастар. Оларға
мынадай сипаттар тән:
а) Қоғамдық санада болады (тікелей — қоғамдық психоло-гияда);
ә) реттеу көзқарасы түрғысынан оларға сырттан аздау деңгей тән, яғни
үйғарым реттеушілігі; олар жеке адамның санасының аясына моральдан да терең
өтеді;
б) біреуі және сол тәртіп актілерінің коптегеп қайталануының
нәтижесінде кепеттеп қүрылады;
в) сол қатынастар мен тәртіп актілерінің дәл үлгісін (слепки)
көрсетеді, ал әдет-ғүрып нормативтік түрде біріктіріледі. Осыған байланысты
олардың анықтығы және нақтылығы байқалады;
г) әрбір әдеттің өзінің әлеуметтік негізі бар (пайда болу себебі) олар
бара-бара жоғалуы мүмкін. Дегенмен, әдет өзінің үйреншік-тілігіне қарай
жалғасуы мүмкін;
ғ) әдеттегідей, олардың локальды (жергілікті жағдайдағы субъ-ектілердің
ортасында) әрекет аясы болады;
д) қамтамасыз ету қүралына үйреншікті күш және қоғамдық пікір
көрінеді;
е) қоғам көлемінде біртұтас қүрылым ретінде көрінбейді — жүйе ретінде
стихиялық қамтамасыз етілгендігі олардың кенеттен қүрылуы және ол
процестердің көпке созылуы.
Басқа әлеуметтік нормалардың ішінде әдет өзінің қүрылуымен және
әрекетімен жекешеленіп көрінеді. Сондықтан, көп жағдайда олар басқа
әлеуметтік нормалар нысаны ретінде болады (моральдық нормалар, саяси
нормалар, гигиена тәртібі, т.б.) Олар заңды нормалардың нысаны болуы мүмкін
(қүқықтық әдет). Сонымен бірге, сол және басқа әлеуметтік нормалар әдетке
өтерде өзінің меншікті тетік әрекетін, өзінің реттеу ерекшелігін жоғалтады
және үйреншікті күшке сүйеніп, әрекет жасайды (мысалы, бүл жағдайда
моральдық нормаларда оның бағалау сипаты екінші бағдарға ауысқандай
болады). Моральды мазмүндағы әдетті тағы да әдет-ғүрыпты (мінезді) деп
атайды.
Әдеттіктің бір түріне дәстүрді жатқызуға болады, пайда болуына көп
жағдайда субъективтік факторлар әсер етеді. Қоғам әртүрлі салт-дәстүрді
саналы түрде үйымдастыруға мүмкіншілігі бар және олардың қалыптасуына әсер
етеді, сондықтан олардың пайда болуы үзақ тарихи процестермен қатынасы
болуы міндетті емес. Дәстүр көп жағдайда қоғамдық пікірге сүйенеді және
адамдардың белгілі идеяларды, бағалылықты, тәртіптің пайдалы нысанын
сақтауға арналған үмтылысын көрсетеді.
Әдеттілік (іскер әдеттілік) — мемлекет органдарының іскерлік
(шаруашылық, коммерциялық) қызмет процесінде туған әдет заң нормаларымен
бірлікте әрекет етеді.
Әдет нормаларына белгілі ережеге сай салтты бағындыру, ол жеткілікті
түрдегі түрмыстағы, жанүядағы, діни аядағы өте қиын процедуралар. Ондай
әдеттерді салт деп атайды (латын тілімен «гійайз»). Әдет нормаларының
мерекелік салтты арнайы реттеуін салтанат қүру (тойлау) деп атайды.
Құқық және әдет бір-бірімен келіскен жағдайда болады. Қүқықтық нормалар
қоғамғазиянды әдеттерді ығыстырып отырады (мысал ы, кек алу). Ал қоғамға
пайдалы, тіпті қажет әдеттерге қүқықтық санкция беріледі, бүл сәтте әдет
қүқықтық әдеттің нысанына айналады. Сонымен бірге, қүқықтық шығармашылықта
және қүқықты іске асыруда әдеттің маңызы моральға қарағанда аздау.
Қоғамдық үйымдардың нормалары (корпоративті нормалар) қүқық нормаларына
үқсас:
а) жазбаша нормативтік актілерде — қүжаттарда (уставтарда,
ережелерде,т.б.) бекітіледі;
ә) жүйе ішінде;
б) ерікті-міндеттілік сипатта анық көрінеді;
в) іске асыруға сыртқы бақылауды талап етеді және сондай бақылауға
беріледі;
г) өз нормаларын іске асыруға қажет белгіленген жинақтағы қамтамасыз
ету қүралдары бар.
Оларды қүқық нормаларынан былай айырады: біріншіден, олар сол үйымның
мүшелерінің еркін және қызығушылығын көрсетеді және өз әрекетін соларға
таратады; екіншіден, ең алдымен, ішкі үйымдастырушылық қатынастыреттейді;
үшіншіден, арнайыланған (әр үйым бойынша) ықпал ету шаралары санкцияда
көрсетілген.
Қүқық нормалары қоғамдық үйымдардың жүмысын үйымда-стыруға негіз
қүрады. Қүқықтық және корпоративтік нормалар қоғамдық үйымдардың қүқықтық-
субъектілігімен белгілеуге бір-бірімен келісімділікте болады (қүқықтық
қатынастар ортасын, яғни сол қоғамдық үйымдардың кіретін жерінде) және
қоғамдық үйымдардың қабылдаған шешімдерінің қүқыққа сайлығын баға-лайды.
Техникалық заңды нормалар дегеніміз, диспозиция есебінде (реттеушілік
үйғарымымен) техникалық нормасы бар, санкция есебінде (қорғаушылық
нормалар) — заңды нормалар. Сондықтан, оларды техникалық мазмүндағы заң
нормалары ретінде бағалауға болады және техникалық нормалардың түрі ретінде
түсінеміз.
Техникалық нормалардың табиғаты жөнінде екі көзқарас бар: біреулерінің
авторлары жалпы оларды әлеуметтік нормаларға жатқызбайды, басқалары оларды
әлеуметтікке жатқызады. Шын
мәнісінде, техникалық нормалардың өз ерекшелігі бар. Олар мазмүнындағы
табиғи және техникалық заңдармен белгіленеді (яғни, олар адамнан шықпайтын
сияқты); адамдар арасындағы қатынасты белгілі ережеге бағындырмайды да,
адамның қатынасын табиғат пен техниканың объектісіне бағындырады (яғни,
әлеуметтік емес аяны реттейтін сияқты); оларды қамтамасыз ететін шаралардың
орнына негативті нәтижелер: табиғи және техникалық тәртіптерді бүзу
көрінеді. Дегенмен де, техникалық нормаларды әлеуметтік нормалардың
түрлерінің біріне санау керек (солай болса да арнайылығы көптеу), себебі:
а) барлық әлеуметтік нормалардың басты реттеу объектісіне адамның
тәртібі жатады (барлық жағдайда әлеуметтік реттеу қоғамдық қатынастарды
белгілеу болып табылады—бүл тек тәртіпті белгілі ережеге бағындыру). Сол
объектінің өзіне техникалық нормалар да бағытталған;
ә) техникалық нормалардың әлеуметтік маңызы бар, себебі, техникалық
аялардың дамуына байланысты адамның жасанды өмір сүру ортасында көбейе
түсетіні белгілі. Бүл кезеңде бүдан артық өзекті «техникалық» нормалар,
адам мен табиғаттың байланысын анықтаудан да жоғары бағаланады. Әлеуметтік
бағалылығының деңгейіне қарағанда техникалық нормалар көбірек өзгеруі
мүмкін және тікелей осы белгінің техникалық нормалардың «әлеуметтілігін»
бағалауға үлкен маңызы бар. Мысалы, жөндеп қарау тәртібінің бүзылуының
нәтижесінде түрмыстық техниканың бүзылуы оның әлеуметтік маңыздылығын
көрсетеді.
Көбірек маңыздылығы бар техникалық нормаларға қүқықтық санкция беріледі
және техникалық заңды нормаларға айналады. Міне осыдан да, техникалық
нормалардың әлеуметтік нормаларға жақындығын көрсететін дәлелдерді табуға
болады. Техникалық — заңды нормалар қүқықтық нормалардың әрқайсысы сияқты,
әлеуметтік нормалар болып есептеледі. Техникалық нормаларды қүқықтық
санкциямен қамтамасыз етсе де, олар өзінің табиғатын өзгертеді: оларда
техникалық нормалардың әлеуметтік нормаларға жатқызбайтын негізгі себептері
сақталып қалған. А. Б. Венгеров бүл қарама-қайшылықтың шешімін табу
мақсатында, заңды-техникалық және нормативтік-техникалық әлеуметтік
реттеушілер ретінде түсінуді үсынған. Бірақ, «реттеуші» түсінігі мүнда
«норма» түсінігімен тең емес мағынасында пайдаланылады. Сонымен, зерттеу
проблемалары басқа бағытқа, яғни нормативті актілердің деңгейіне ауысады.
Профессор А. Б. Венгеров қоғамдағы нормативті емес әлеуметтік
реттеушілердің бар екеніне көңіл аударып, оларға: бағалылықтың, директивтің
(нүсқаудың), ақпараттықтың жататындығын айтқан. Мүнда тек жекелеген
реттеушілікке ғана көңіл аударылып отырған жоқ. Көркейтілген реттеушілер
жалпы сипатта болады, бірақ анық түрдегі әлеуметтік үйғарымдарға жатпайды
және адамның тәртібіне арнайыланған тетіктер артқылы ықпал етеді.
Ќұќыќ және адалдыќ
Қүқық адалдықтан бөлінбейді: ол — қүқықтың жүрегі. Адалдық табиғи
қүқықтың негізгі принципі ретінде іштей қүқыққа жақын, ол сыртқы мәжбүрлеу
күші ғана емес, адалдықпен әрекет жасаудың үйғарымы іспетті. Бостан босқа
«дүрыстық», «шындық», «адалдық» және қүқық сөздері айтыла салмаған, олардың
негізі бір, осыған байланысты көне түсініктер: (қүқық) және «іизгігіа»
(адалдық).
Қүқықтың негізі — барлық және әрбір адамның қызығу-шылықтарының адалдық
тепе-теңдігін белгілейтін қүрал (сайман, нысан), жеке адамның, әлеуметтік
топтар-дың, таптардың, әлеуметтік бірлестіктер мен қүрылымдардың қызығушыл
ықтары. Тек осы жағдай әр елдің жазылған (позитивті) қүқықтарының
табиғатының және қүқықтық негізінің сай келуіндегі өлшемін көрсетеді. Тек
барлық әлеуметтік субъектілердің қызығушылықтарының келісімділігін есепке
алу ғана, қүқықтық үйғарымдардың іске асырылуының негізі және кепілі
ретінде көрінеді. Сонымен қатар, ең адал әлеуметтік компромисс табиғи
компромистің күшіне сай (әр уақытта алдын-ала белгіленген
«өз»қызығушылығынан жалпының пайдасына сай бас тартуы) өз жағдайынан шегіну
мүмкіншілігін пайдалана отырып, компромистік шешім тәртібіне сай болады,
қүқық өз табиғатымен солай болады. Міне, осындай кездерде қүқық өз
үйғарымымен мәжбүрлеу мүмкіндігін пайдаланып, іс жүзіне асырады: «Адалдық
күшпен қолданбаса, күшсіз» (Блез Паскаль).
Дегенмен, тағы да көңіл аударатын нәрсе — мәжбүрлеу қүқықтың
объективтік қасиеті болса да, ол емес, тек адалдық қана оның негізін
белгілейді. Қүқық, сонымен қатар, күштеуге емес, адалдыққа сүйенеді, ал
күшке тек зорлық, зомбылық сүйенеді.
Адалдық түсінігі көне кездерден бастап зерттелген. Адалдық қүқықтың
негізі ретінде кең көлемдегі теорияны Аристотель қүрды. Ол адалдықтың екі
түрін көрсеткен: тецестірушілік және бөлушілік.
Теңестірушілік адалдық — адамдар бағалы заттармен айырбас жасағанда
және шығынды орнына келтіру кезінде басқарушылыққа алатын қүбылыс.
Бөлушілік адалдық — адалдыққа тең және тең еместікті мойындайды, әртүрлі
адамдардың арасындағы, қоғамдық игілікке қосқанына сай тең емес бөлік.
Адалдық идеясының әрі қарай дамуы Ежелгі Рим заңгерлерімен, оның ішінде
Цицеронмен жалғасын тапты. Қүқық пен адалдықтың бірлігі рим қүқығының
формуласында бекіді: «Қүқық дегеніміз жақсылықтың және адалдықтың өнері»;
«Қүқықтың үйға-рымы мынандай: адал өмір сүру, басқаны жәбірлемеу, әр адамға
өз сыйын беру». Белгілі философ А. И. Новиковтың айтуы бойынша, «Тек Римде
ғана, адалдық түсінігі философиялық тілдегі талдаудан кейін қүқықтық
формуланың анық тіліне аударылды».
Орта ғасырда қүқық және адалдық, рим қүқығын кең көлемде зерттеуге
көшкен кезде әрі қарай дамыды, әсіресе, глоссаторлардың мектебіне
байланысты. Бүл мәселеге көңіл аударып, маңыз бергендер сол кездегі
XVII—XVIII ғғ. алдыңғы қатарлы ғалымдар: Гроций, Гоббс, Монтескье, Вольтер,
Дидро, Гольбах және немістің классикалық философиясының өкілдері Кант,
Гегель болды. Ол марксизм териоясында да өз дамуын жалғастырды.
Қазіргі кезде бүл мәселелерге көңіл аударып жүрген ғалымдар Г. В.
Мальцев және А. И. Экимов. Олардың арнайы монографиялары 1977 жылы және
1980 жылы шыққан.
Аристотель айтқандай, адалдықтың негізінде «адалдықтағы теңдік» пен
«адалдықтағы теңсіздікті» байланыстыру жатыр. Г. В. Мальцевтің сөзімен,
адалдық дегеніміз «теңдік пен теңдік еместің» элементтерінің диалектикалық
байланыстары, яғни адалдық өзіңмен тең адамдарға, тең қатынас және тең емес
адамдарға, тең емес қатынастармен көрінеді. Профессор А. И. Экимов
адалдықты «субъектілердің әрекетін өлшеуге әдет-ғүрыппен негізделген белгі
ретінде, соларға сай әркімнің қылығына қарай іске асырылатын әртүрлі
нәтижелердің түрлерінің пайда болуы» деп анықтайды.
Қүқық өз табиғатына сай реттеуші, әртүрлі субъектілерге тең шара
қолдану негізінде жүмыс істейді. Және осының өзінде қүқықтың адалдығын
көруге болады, себебі ондай реттеушілік әртүрлі ауыртпалықты тең көтеруге
арналған мөлшерлестік, баланс жасау принциптеріне негізделген.
Сонымен қатар, «қүқық теңсіздік», өйткені өзіне тән табиғатына сай
әрекет принципінде толығымен адамдардың жекелеген қасиетін есепке алмайды.
Белгілі мөлшерде ол субъектілерге заңға сай бостандық қүқығын берген кезде
орнына келтіріледі. Адалдықтың маңыздылығы қүқықты юрисдикциялық аяда
қолданғанда арта түседі, әсіресе әлеуметтік келіспеушілікті шешкенде, жаза
белгілегенде. Сонымен қатар, мемлекеттің тарапынан қылмыс жасаған адамға
берілетін жаза мөлшері оның жасаған қылығына міндетті түрде сай болуы
қажет.
Қүқық пен адалдықтың арасындағы қарама-қайшылықтың пайда болуы, тек
адал емес қүқық нормаларын қолданғаннан ғана емес, мемлекеттің басынан
бастап адал емес қүқық нормаларын шығаруына да байланысты. Сондықтан,
адалдық ең алдымен, мемлекетпен нормативтік-қүқықтық актілерді қабылдау
процесінде қамтамасыз етілуі қажет.
Сонымен, қүқық бір жағынан шындықтың моральдық бастауына негізделуі
міндетті, ал екінші жағынан, қоғам өмірінің заңына адалдықты сіңіретін
нысаны болуы керек.
Ќұќыќ және мораль
Атау «мораль» және «адамгершілік» негізінен бір маңыздылықта
пайдаланылады. Ол синоним сияқты. Бірақ та олардың маңыз-дылығы, бірдейлігі
қосымша аспектіде көрінеді (заң ғылымдары бағдарламасының мақсаттарына
байланысты). Дегенмен, кейбір этика саласындағы мыналар (мораль туралы
ғылым) олардың айырмашылығына көңіл аударады. Гегель де мораль мен адам-
гершілікті бөліп, қүқықты, морал ьды және адамгершілікті объективті рухтың
дамуындағы бірінен соң бірі өтетін үш сатысы (кезеңі) деп есептеген. Соған
сай латынша «тогез» деген, басқа емес, «мінез» есебінде. Этика туралы
әдебиетте мораль (адамгершілік) қоғамдық сананың нысаны ретінде анықталады
және ол әлеуметтік шындықты арнайы, тарихи қамтамасыз етілген жақсылық және
жамандық түрінде көрсетеді. Сонымен қатар, олар адамның санасында
принциптер, нормалар, идеялар түрінде бекітіліп, адамдардың тәртібін және
қоғамның түтастай дамуын реттеуге бағытталған.
Қүқық және мораль — адам тәртібінің негізгі әлеуметтік реттеушісі.
Олардың жалпы ерекшеліктері, бір-бірінен айырмашы-лықтары бар және бір-
бірімен келіскен.
Жалпы ерекшеліктері:
а) әлеуметтік нормаларға жатады және жалпы нормативтік қасиетке
ие;
ә) негізгі тәртіпті реттеуші;
б) жалпы мақсаты бар — стратегиялық мақсатына байланысты адамдардың
тәртібін, қоғамды түтастық ретінде сақтау және дамыту;
в) жоғарғы адамгершілік принцип ретінде адалдыққа негізделеді;
г) индивидтердің бостандығының өлшемі ретінде көрініп, оның шекарасын
белгілейді.
Айырмашылығы:
Мораль қүқықтан, қүқықтық санадан және қоғамның мемлекеттік
үйымдасуынан ерте қүрылады. Мораль қоғаммен бірге пайда болады, ал қүқық —
мемлекетпен. Моральдің өзінің тарихи даму кезеңі бар және индивид пен
қоғамның қызығушылықтарын келістіру қажеттілігі үшін пайда болады.
Бір елдің ішінде, бір қоғамда тек бір қүқық жүйесі ғана өмір сүреді.
Мораль бүл мағынада әртүрлі: қоғамда бірнеше моральдық жүйелер болуы мүмкін
(таптар, аз әлеуметтік топтар, кәсіби қабаттар, индивидтер). Қандай қоғамда
болмасын жалпыға бірдей қабылданған моральдық көзқарастардың жүйесі болады
(былайша айтқанда үстемдік етуші мораль).
Морал ьдық нормалар нормативтік көріну ретінде осы қалыптасқан
әлеуметтік ортада, көзқарастар қоғамында жақсылық пен жамандық жөніндегі
ойларда, адалдықта, арда, міндеттілікте, парасаттылықта, бекзаттықта және
басқа этиканың категорияларында пайда болады. (Моральдық сапаның негізгі
категориялары — «жақсылық» және «жамандық», онсыз моральдық бағаланушылық
мүмкін емес). Мүнда моральдық жүйенің қүрылу процесі қоғамдық сананың
қойнауында ішкі себептермен пайда болады.
Қүқықтың қүрылу процесі де өте қиын, өте терең әлеуметтік негізі бар,
дегенмен қүқық өзінің нысанымен және мазмүнымен бірігіп, мемлекеттің арнайы
әрекетінің нәтижесі, оның еркінің көрінісі ретінде пайда болады.
Мораль қоғамдық санада өмір сүреді және оның өмір сүру нысаны болып
табылады. Бүл жағдайда моральді қоғамдық сананың нысаны ретінде бөлу өте
қиын және моральдың нормативтік-әлеуметтік реттеуші ретінде қүқықтан
айырмашылығы бар, мүнда жеткілікті түрде қүқықтық санамен және қүқықпен
екеуінің арасындағы шекараны анық көрсетуге болады. Қүқық моральға
қарағанда анық, нысандарында объективтендіру, сырттай бекіту (қүқықтың
формальдық қайнар көздері) бар. Моральдың жүйесінің түрлерін жинап, жазбаша
түрде моральдық кодекс ретінде үсынуға болады. Бірақ, мораль әлеуметтік
реттеуші ретінде объективті түрде оны қажет етпейді.
Қүқық нормалары мен мораль нормаларының реттеу пәндері бір-біріне
сәйкес келмейді. Егер оларды дөңгелек ретінде ойласақ, олар бірін-бірі
басып өтетін болады. Яғни, олардың жалпы реттеу пәндеріне әлеуметтік аялар
жатады және тек қүқықпен не тек моральмен реттеледі. Моральдық реттеудің
арнайы пәндеріне достық, сүйіспеншілік, өзара көмек, т.с.с. жатады, онда
қүқық реттеуші ретінде өзінің үйғарымының орындалуына сырттай бақылауды
талап етеп, алдын-ала мемлекеттік мәжбүрлеуді іске асыру мүмкіндігінің
пайдалынуы мүмкін емес және оған өтпеуі қажет. Дегенмен, қүқықтың реттеу
аясында мораль кіргізілмеген, себебі, олар өздерінің табиғатына байланысты
принципті түрде моральдық бағалауға берілмейді: олар этикалық бейтарап
жағдайда. Ондай аяларға, техникалық заң нормаларының пәні жатады.
Ішкі үйымдастыру көзқарастарына байланысты сол, не болмаса басқа
моральдық жүйелер түтас нормативті қүрылым бола түрып, сондай логикалық
дүрыс тізілген және жеткілікті қатал қүрылымды иемденбеген (элементтер
заңмен байланысты) қүқық жүйесі ретінде.
Қүқық пен мораль қүралдары мен әдістері арқылы өз нормаларын іске
асыруымен ерекшеленеді. Егер қүқық, белгілі болғандай мемлекеттік мәжбүрлеу
мүмкіндігі арқылы іске асырылса, моральдық нормалар қоғамдық пікірдің
күшімен кепілденеді, мораль нормаларының бүзылуына қоғамның негативтік
реакциясы қарсы әсер етеді. Сонымен бірге, моральдың табиғаты мынандай,
яғни нағыз моральдық тәртіп тек сонда ғана болады, егер ол адамдардың
сеніміне сай жасалса, яғни адалдықта және этикалық талаптардың
қажеттілігіне сай болса және адамның тәртібін оның үяты басқарса. Моральдың
«алтын тәртібі» бар: «басқа адамдарға өз керегіңе сай қатынас жаса, өйткені
олар да саған сондай қатынас жасауы мүмкін».
Қүқық және мораль бір-бірімен келісімділікте. Қүқық үстемдік моральдың
іске асыру нысаны. Мораль қүқыққа қарсы тәртіпті шырт мінездік ретінде
мойындайды. Моральдық нормалардың шығармашылық әрекет кезінде және қүқықты
іске асыру кезінде маңыздылығы көрінеді: ең алдымен, қүқық нормаларын
қолдану процесінде. Қүқыққолданушы адал шешімді мінез-қүлық талап-тарына
сүйенбей шығара алмайды. Сонымен қатар, мораль нормалары мен қүқықтың
арасында қарама-қайшылықтың болуын үмытпау керек. Бүл олардың даму
процестерімен байланысты: «алда» мораль нормалары, сол сияқты қүқық
нормалары болуы мүмкін.
Ќұќыќ және дін
Дін (латынша «ге1і§іо» — қүдайшылдық, аса үлкен қүрмет көрсететін
нәрсе, ерекше нәрселер) — дүниетаным және дүниені сезіну, сонымен қатар,
соған саи келетін тәртш және арнаиы әрекеттер (культ), сенімге негізделген
қүдайдың не қүдайлардың барлығын және оның табиғаттан да жоғарылығын
мойындау. Ғалымдардың болжамдары бойынша, дін жоғарғы палеолит кезінде
пайда болған, яғни (тас ғасырында) 40—50 мың жылдар кейін алғашқы қауымдық
қоғамның салыстырмалы жоғарғы даму кезеңі.
Адам баласының дамуындағы алғашқы кезеңдерде дін дүниені іс жүзінде
және рух нысандары ретінде иемденгісі келді, онда адамдар-дың түсінігінде
олардың табиғатқа тәуелділігі көрінді. Алғашқы кезде дін қатынасының
объектісі шын мәнісінде бар нәрсе болатын, олардың жоғарғы сезімділіктегі
қасиеттері болған — фетиш. Фетишизм сиқырмен байланыста болып, өмір ағымына
ықпалды өз керектіріне сай бүруға үмтылды, оның барлығы неше түрлі бал ашу
салттары (обрядтары) арқылы, сиқырлау, т.б. жүргізілді. Рулық қүрылымның
ыдырау процесінде рулық және тайпалық діндердің орнына политеистік
(политеизм — көпқүдайшылдық) ерте классикалық қоғамның діні келді. Кейінгі
тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік, не үлттың үстіндегі діндер —
буддизм (VI—V ғғ.), христиандар (I ғ.) және ислам (VII ғ.) пайда болды.
Олар жалпы сенімдегі адамдарды этникалық, тілдік, саяси жағдайларына
қарамастан біріктірді. Дүниежүзілік діндердің маңызды айырмашылық
ерекшеліктеріне, оның ішінде христиан мен ислам монотеизмге (бір қүдайға
ғана сенім) жатады. Біртіндеп, діни үйымдардың және діни қатынастардың жаңа
нысандары — шіркеу, духовенство (клир) және миряндар пайда болды. Әрі қарай
теология (қүдай туралы ілімдер) дамиды.
Маркстың түжырымдамасы бойынша, «дін сондай мөлшерде жоғалады қалай
социализм дамыса». Дегенмен, «тарих көрсеткендей, діннің мемлекетпен
бүзылуы қоғамды шырт мінезділіктегі тоқырауға әкеліп соқтырды және әр
уақытта қүқыққа және қүқықтық тәртіпке пайда әкелмейтіндігі көрінді,
себебі, аяғында қүқық және дін адамгершілік бағалылықты бекітуге және
дамытуға қажет. Міне олардың бір-бірімен келісімділігі осыған байланысты»
(профессор Е. А. Лукашева).
Діни ойларға байланысты діни нормалар қүрылады және олар әлеуметтік
нормалардың бір түрі болып есептеледі. Дін және діни нормалар пайда болып,
алғашқы мононормаларға айналады, бірақ тез арада алғашқы қауымдық қоғамның
барлық реттеу тетігіне өтеді. Мононормалардың қалпында тығыз байланысып,
араласып кеткен моральдық, діни, мифологиялық ойлар және тәртіптер болды,
олардың мазмүндары сол кездегі адамның қиын жағдайларына сай белгіленді.
Алғашқы қауымдық қ үрыл ыстың ыдырау кезеңінде мононормалар дінге, қүқыққа
және моральге бөлінеді.
Қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде және әртүрлі қүқықтық жүйелерде
қүқық пен діннің әрекеттестік деңгейі мен сипаты әртүрлі болды. Кейбір
қүқықтық жүйелерде діннің және қүқық нормаларының байланысы өте тығыз еді,
оларды діни қүқықтық жүйе есебіпде білуге болады. Сондай көне қүқықтық
жүйелердің бірі — үндістік қүқық олармен тығыз түрде моральдық, әдеттік
және діни нормалар араласып кетті. Келесі мысалға — мүсылман қүқығын алсақ,
ол да діннің бір жағы ретінде исламды «шариғат» деп атайды (аудармасы —
«жүретін жол»). Сонымен, діни қүқықтық жүйелер — қоғам өмірінің барлық
жағын қамтитын біртүтас жалғаз діни-адамгершілік және қүқықтық реттеуші.
Феодализм кезінде Еуропада кең тараған канондық (шіркеулік) қүқық және
шіркеулік юрисдикция болды. Канондық қүқық қүқық ретінде және діни қүқық
жүйесі — шіркеу қүқығы, табынушы қоғамдастықтардың қүқығы, бірақ ол әр
уақытта бәрін қамтитын және кемелденген жүйеге айналмаған, тек зайырлы
қүқыққа қосымша ретінде әрекет жасаған, қазіргі белгілі қоғамда зайыр-лы
қүқықпен қамтылмаған мәселелерді реттеуші ретінде көрінеді (шіркеулік
үйымдастыру, табыну тәртіптерін басқарып, кейбір жанүялық қатынастарды
шешкен, т.б.).
Буржуазиялық революция процесінде теологиялық идеология «заңды
дүниетаныммен» алмасып, қүқықтың рөлі артып, бүл қоғамның біркелкі дамуын
қамтамасыз ететін жасампаздықтың басы болды. Қүқық нормалары мен діни
нормалардың әрекеттестік сипаты қоғамдағы әлеуметтік жүйедегі
реттеушілікпен белгіленеді және діни, моральдық, қүқық нормаларының
мемлекетпен байланысына сүйенеді. Мысалы, мемлекет өзінің қүқықтық нысаны
арқылы діни үйымдармен байланысын және олардың белгілі қоғамдағы қүқықтық
статусын белгілейді. Мысалға, Қазақстан Республикасының Консти-туциясының
19-бабы бойынша:
1. «Әркім өзінің қай үлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету — көрсетпеуге хақылы.
2. Әркімнің ана тілі мен тіл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас,
тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға қүқығы бар» деп
көрсетілген. Ал 5-баптың 5-ші тармағы дін туралы тағы былай бекітеді:
«Шетелдік діни бірлестіктердің республика аумағындағы қызметі, сондай-ақ
шетелдік діни орталықтардың республикадағы діни бірлестіктер
басшыларын тағайындауы республиканың тиісті мемлекеттік органдарымен
келісу арқылы жүзеге асырылады».
Қүқықтық және діни нормалар өздерінің моральдық-адамгершілік
мазмүндарына сәйкес келеді. Мысалы, «өлтірме» және «үрлама» деген сөздер
адамдардың діни сізімдерін оятады. Соған байланысты еске алатын жағдай,
діни нормалардың ықпал ету жағынан қарасақ, ол өте күшті тәртіпті реттеуші
ретінде көрінеді. Сондықтан, олар қоғамдағы адамгершілік қүқықтық тәртіпті
қолдауға, сақтауға арналған маңызды ең қажетті қүрал болып табылады.
Пысықтау сұрақтары:
1. Нормалар түрлері
2. Дін және құқық
3. Мораль және құқық
13-тақырып .Құқық ұғымына түсінік, белгілері және қызметтері
Мақсаты: «Құқық» түсінігі ұғымын, оның белгілері мен қызметтері туралы
жекелеген анықтау беру,қоғамдығы маңызын ашу
1.Құқық ұғымы, түсінігі
2.Құқық белгілері
3.Құқық қызметі
1. “Құқық” терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті
өмірде қызмет бабында қолданылады. Кең мағынасы түсінік болғандықтан, әрбір
адамның құқықтың мәні туралы қандайда пікір қалыптасатыны сөзсіз. Заң
ғылымында “Құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады: “Құқық” ресми
түрде танылған және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау
мүмкіндігі. Мысалы: адамдардың еңбек етуі, білім алу меншікке ие болу тағы
басқа заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген
жағдайда “Құқық” түсінігі субъект (тұлғалар) мағынасында қолданылады
Субъективтік құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен
құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.
Мысалы: әр адамның оқып, білім алуға құқығы бар. Сол оқу орынның ішкі
тәртібіне бағынуға тиісті..Екіншіден “Құқық” дегеніміз құқық нормаларының
жүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл объективті мағынада құқық, себебі олардың
жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен объективтік мағынадағы
құқық және нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. “Құқық”
туралы Конституцияда былай делінген: Қазақстан Республикасында қолданатын
құқық қазақстанның, соған сәйкес заңдардың, өзгеде нормативтік құқықтық
актілердің, Республиканың халықтық шарттық және өзгеде міндеттерінің сондай
-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің Жоғарғы Соты
Үшіншіден “Құқық” термині оқу пәнін білдіретін ретінде қолданады. Құқық
пәндері түрлі салаларға бөлінеді: Конституциялық құқық, әкімшілік құқық,
еңбек , отбасы, азаматтық, қылмыстық құқық тағы басқа. Құқық саласы -
өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормалардың жиынтығы.
Мысалы: азаматтық құқық мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін
құқық нормалар жиынтығы. Қылмыстық құқық – қылмыс жасауға, жазалауға
байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден “Құқық” термині тұлғалық құқық пен объективті құқық ретінде
қолданады. Осыған байланысты “Құқық жүйесі” деген түсінік бар. Мысалы
қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда. Сонымен
құқық дегеніміз –мемлекет белгілеген санкциялаған жалпыға бірдей
нормалардың жиынтығ
2.Жүйелігі. Құқық бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құбылыс. Оның бір
бөлігі – табиғи құқықтың мазмұнда адаммен қоғамның табиғатына байланысты
әлеуметтік құқық талаптарымен анықталады. Мысалы: адамның өмірі, денсаулығы
табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қаазқстан Республикасының
Конституциясында былай деп жазылған: “Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ”. Құқықтық жүйенің екінші
бөлігі мемлекеттегі қолданатын барлық заңдардың жиынтығы. Құқықтық жүйенің
үшінші бөлігі субъективтік құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен – бірі
табиғи түрде байланысты, бірінсіз басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға
болмайды. Мысалы: тек әр адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса,
оның жүзеге асыруы қамтамасыз етілмесе, адамның өмірін сақтауға, қорғауға
мүмкіндігі белгіленіп аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қойған болар
еді.
Адамның әлеуметтік құқықтық талаптарының мағынасы оны мемлекеттің
тануы, қорғауы, қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі.
Нормативтік сипаты – құқық негізгі белгілерінің бірі құқық
қағидалардан, ережелерден рәсімдерден тұрады. Қағида – тұлғалардың мінез –
құлықтары туралы ереже. Сондықтан құқықтық нормалары – тұлғалардың іс -
әрекетінің, мінез құлқының үлгісі. Мысалы: әркім өзінің қай ұлтқа, қай
партияға, қай дінге жататынын өзі анықтауға, оны көрсетпеуге – көрсетуге
хақылы (19 бап).
Формальды анықтамалығы құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол
құқықтың мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқық- оны құрайтын
заңдарды, басқада нормативті актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет.
Мемлекет органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды.
Заң – ережелер жиынтығы.
Құқықтың ендігі бір белгісі мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемелекет
қағидалық жүзеге асырылуына, дұрыс қолдануын қамтамасыз етпесе, солар тек
қағаз бетінде ғана жазылып қойылған болар еді. Мемлекет оның органдары
тұлғалардың құқығын жүзеге асыруға жәрдемді жағдай жасайды. Заңды бұзғандар
құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына
келтіріледі. Егерде адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұқса,
мемлекет оларды қорғайды.
Құқықтың тағы бір белгісі – адамдардың еркін білдіру. Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден –
бір бастауы халық. Халық билікті тікелей республикалық референдуммен еркін
сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай - ақ өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға береді (3 бап).
Адам қажеттіліктері сай алуан болуы яғни, байланыстар туындайды. Осы
қажеттіліктерді реттеу, тәртіптеу ережелер, қағидалар, нормалар негізінде
болады. Норма дегеніміз – мінез – құлықтар, жүріс тұрыстың мөлшері, үлгісі.
Мінез –құлық үлгісінің эталоны
3.Құқықтың реттеу фунциясы-нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Бұл
функция екі әдіс –тәсілмен орындалу жолдарын,бағыттарын анықтап отыру. Бұл
қызмет екі әдіс –тәсілмен орындалады:біріншісі –құқықтық нормада қатынастын
орындалу жолдарын, бағытын көрсету,екіншісі –нормативтік актіде
субьектілерге толық бостандық беру, дұрыс орындалу бағытын көрсету.
Құқықтың қорғау функциясы –нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Бұл
функция әдіс-тәсілдері
-қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау
-құқықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету
-жауапкершіліктің түрін көрсету
-жасаған қателіктер үшін субьектілерді жауапқа тарту
Құқықтың функциясы дегеніміз- адамдардың іс әрекетіне, мінезіне,
тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқылы
қатынастардың дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету.
Құқықтың мазмұнына, нысанына, белгі –нышандарына,функцияларына,
қағидаларына жан-жақты түсінік беруді аяқтап, енді құқықтың қоғамдағы
құндылығына қысқаша тоқтала кетейік. Құқықсыз қоғам дұрыс емес, прогрестік
жолмен жақсы дами алмайды. Құқық пен мемлекет қоғамды дағдарысқа ұшыратпай,
дұрыс басқарып, дамытып келеді.Бұл обьективтік процесс.Құқықтың әлеуметтік
құндылығы.
Пысықтама сауалдары:
1.құқық ұғымы ,оның қоғамдағы маңызы
2.құқықтың белгілері
3.нормативтік сипаты
4. формальды анықтылығы
5.құқықтың қызметі
6.құқықтың қызметі түрлер
14- Тақырып. Құқық нормалары
1. Құқық нормасы түсінігі және ұғымы
2. Құқық нормалары түрлері
1.Құқық нормасы — бүл шығу элементі, былайша айтқанда «кірпіш», одан
барлық қүқық қүрылған. Объективтік қүқық және қүқық нормалары қатынаста
болып, оның толығымен түтас бір-бір бөлігін қүрайды, ал анығырақ—жүйе және
оның элементі. Бүл жерде, әрине қүқық қасиеттерімен түтас оның
элементтерінің арасына — қүқық нормаларына бірдейлік қоюға болмайды
(мысалы, үйдің қасиеті мен сапасын элементтердің өздерінің қүрылған
қасиетімен салыстыруға болмайтын сияқты).
Құқық нормаларының қасиеті екі жағдайға байланысты белгі-ленеді:
а) қүқық нормаларының әлеуметтік нормаларға қатыстылығымен;
ә) қүқық нормаларының заңдық табиғатына байланысты. Әлеуметтік
нормаларға қатыстылығы — заң нормаларының мынандай сапасын қамтамасыз
етеді:
1) ол қоғамдағы адамдардың тәртібін білдіреді;
2) нормативтік қасиеті бар — тәртіптің кейіптік (типтік) өлшемі
(эталон; үлгі);
а) адамдардың ортасы кейіптік белгілермен (жасы, есі дүры-стығымен)
белгіленген, т.с.с;
ә) тежеусіз сандағы бір кейіпті (типті) оқиғаға есептелген;
б) кезеңдерге байланысты әрекетке кіріседі (әр уақытта, оқиға пайда
болғанда, гипотезада көрсетілгендей).
Қүқық нормаларының заңды табиғаттары олардың мынандай арнайы белгілерін
белгілейді:
1. Құқық нормасы тікелей мемлекеттеп шығады, не болмаса онымен санкция
беріледі.
2. Ол мемлекеттік биліктің нүсқауы.
3. Мемлекеттің күшімен қорғалады, мемлекеттік мәжбүрлеудің
мүмкіндігімен іске асырылады.
4. Қүқық нормасы — жалпыға бірдей тәртіп жолы (ол адамдардың бәріне
бірдей міндетті, өзіне қатынасы бар адамдардың қоғамдық жағдайларына, заңды
үйғарымдарға деген қатынастарынан тәуел-сіз).
5. Қүқық нормаларының формальды белгілігі бар:
а) ішкі үйымдастыру жағынан (ішкі нысандағы) ол дәл болуы қажет және
анық үйғарымдарға сай болады;
ә) сыртқы нысандарына байланысты ол қүқықтың арнайы қайнар көзі де
болуы керек (нысанда) және нормативтік-қүқықтық актілерде.
6. Ол тәртіптің интеллектуалды еріктегі реттеушісі ретінде әрекет
етеді. Мүнда екі жағдайды ескеруіміз керек. Біріншісі, қүқық нормаларының
әрекетітетігінің өзімен байланысты.Құқық нормалары адамдардың тәртібін, тек
олардың түсінігіне (интеллектуалды сәт) және олардың еркіне өзінің билікті
мазмүнымен ықпал ету арқылы реттей алады (ерікті сәт). Екіншісі, құқық
нормалары ерікті сипаттан түрады, ол түтасымен қүқық сияқты мемлекеттік
ерікті көрсетеді.
7. Құқық нормалары, тәртіпті тікелей реттеуде (ондай нормалар өте көп)
рұқсат беру — міндеттеу сипатында болады, яғни қүқық субъектілеріне
заңдылық қүқықты беру және оларға заңды мін-деттерді жүктеу арқылы әрекет
етеді.
2.Құқық нормалары әртүрлі негіздерге байланысты тұрлерге боліпеді.
Бірінші және көбірек белгілі топтастыру — қүқық
нормаларының қай қүқық саласына сәйкестігіне байланысты: азаматтық-
қүқықтық нормалар, әкімшілік-қүқықтық нормалар, еңбек қүқығы нормалары.
Заңды нормаларды қүқықтың фукнциясына байланысты реттеушіге және
қорғаушыға бөлуге болады. Реттеуші нормалар тәртіпті реттеудің позитивті
жағын қамтамасыз етеді, ал қорғаушы — оларды бүзылған кезде қорғайды.
Нормативтік-қүқықтық актідегі жазылу сипатына байланысты заңды
басқаруға, міндеттеушіге және тыйым салушыға бөлінеді. Бүл бөлу, жеткілікті
түрде шартты, себебі қай норма болмасын, тікелей реттелетін тәртіп, заңды
басқару — міндеттеуші сипатта болады. Қүқық жүйесінен арнайы нормалардың
тобын бөлуге мүмкіндік бар. Олар өздері тәртіпті тікелей реттемейді, бірақ
оларға қүқық жүйесінің байланысы арқылы көмектеседі. Ондай нормаларға
мыналар жатады:
а) жалпы нормалар (мысалы, міндетті орындауға жалпы жағдайды жасау,
қүқықтық субъектілік нормалар);
ә) дефинитивті (дефиниция нормалары), түсініктерді заңды түрде қүрушы
(қылмыстың түсінігі, заңды түлғаның түсінігі, т.б.);
б) декларативтік (принциптер нормалары);
в) оперативтік — қүқық нормаларын жояды, оның әрекетін басқа аяға
жаяды, олардың әрекетін созады, т.б.
г) коллизиондық — нормалар арасындағы «коллизиялық» соқтығысуды шешеді,
яғни нормалар арасындағы келісімділікті реттейді.
Заң нормалары өздерінің әрекет жасайтын аясына (ортасына) байланысты
жалпылық және уақытша болып бөлінеді.
Әрекеттерінің уақытына байланысты — жалпылық (белгісіз уақытқа
белгіленген) және уақытша (белгілі уақытта ғана әрекет етуге).
Адамдардың бостандық деңгейіне байлапысты императивтік және
диспозитивтік болып бөлінеді.
Біріншісінің мүлдемдік үйғарымы бар, яғни жақтардың ойлануына орын
берілмейді. Екіншісі, өз еркімен әрекет жасайды, себебі, жақтардың
келісімдері бойынша басқа ештеңе көрсетілмеген.
Заңдылық күшіне байланысты заң нормалары және қосымша актілердің
нормалары болып бөлінеді.
Заң нормаларының қүрылысы туралы мәселе — оның қүрылымы туралы.
«Құрылыс» — жүйелі келу категориясына жатады және оны жүйенің
элементтерінің арасындағы тиімді байланыс ретінде түсінеміз. Дегенмен,
қүрылыммен қоса? қандай да болмасын жүйеде оның басқа жағы болады — құрамы,
яғни қажетті және жеткілікті элементтер жиынтығы (қүрылыс оларды соған сай
байланыстырады). Сондықтан? қандай да болмасын түтас объектінің қүрылымын
(жүйені) ашу үшін, оның қүрылысы (элементтердің объектідегі байланыс
жолдары) туралы және оның қүрамы — элементтердің өзі туралы айту керек.
Алайда, дәстүрлі заң әдебиеттерінде қүқық нормаларының қүрылымы туралы
мәселеде тек оның «қүрылысы» туралы сөз болады.
Заң нормалары қүқық жүйесінен шыққандықтан (элемент) өз жағынан жүйе
ретінде көрсетеді (мини-жүйе), онда өзінің элементтері мен элементтер
арасындағы байланысты табады.
Көңіл аударатын нәрсе, қүқық нормаларының қүрылымы мәселесі, шын
мәнісінде, тек тікелей тәртіпті реттейтін нормаларға жатады, яғни өкілетті
міндеттеушілерге. Әдебиетте көрсетілгендей, бүл сәт есепке кірмейді. Ал
қүқық жүйесінде басқа нормалардың түрлері бар. Мысалы, дефиниция нормалары,
принципті нормалар, т.б.
Ертедегі дәстүр бойынша, қүқық нормасынан үш элементті бөліп көрсетеді,
оларды «гипотеза», «диспозиция» және «санкция» деп атайды. Гипотезага
нормалардың әрекетке араласатын жағдайын көрсететін нормалар бөлігі кіреді
(заңды фактілерді сипаттайды).
Диспозиция «нормалардың тәртіп жолының мазмүнын көрсететін, яғни
субъектілерде пайда болатын заңды қүқықтар мен міндеттерді көрсетеді» (С.
С. Алексеев). Сапкция нормалардың қүқықтық мәжбүрлеу шараларының мөлшерін
көрсететін бөлігі, яғни диспозицияны бүзғандығы үшін және ондай келудің сөз
схемасы былай көрінеді «егер..., онда..., ал қарсылық жағдайда...».
Құқық өзінің өмірі үшін, заң нормаларының қүрылымына басқаша да келуді
қажет етеді. Қүқықтық қатынастардың пайда болуы үшін (өзгерді, тоқтады) екі
элемент жеткілікті:
а) белгілі маңызы бар заңды жағдайларға нүсқау;
ә) сол жағдайларды туғызатын қүқықтық нәтижелерге нүсқау;
Сондықтан, егер нормативтік-қүқықтық актілердің сараптау мақсаты
қүқықтық нәтижелерді түсіндіру болса, яғни әртүрлі заңды фактілерді
түғызса, онда қүқықтық норманың екі элементтен түратын конструкциясы схема
бойынша жеткілікті: «егер..., онда...».
Екінші жағынан, үш бөліктен түратын нормалардың қүрылымын анықтап
қарасақ, онда тағы да бір элементтің жоқтығын байқауға болады, ол —
санкцияның әрекетіне жасалатын жағдай туралы нүсқау. Өйткені, құқықтық
қатынастар диспозиция негізінде қалай туса (позитивтік, реттеу
қүқықтық қатынастары), тура солай санкцияның негізінде де туады
(қорғаушылық, күзетушілік қүқықтық қатынастары). Ал қүқықтық қатынастар
пайда болуы үшін, жоғарыда көрсеткендей, кемінде екі элемент қажет.
Сондықтан, қүқық нормаларының заңды түтастығы үш емес, төрт элементтен
түрады, ал анығырақ айтсақ — нормативтік-қүқықтық үйғарымның схема бойынша
екі элементінен түрады: «егер..., солай..., ал егер..., солай...». Бірінші
үйғарым бүл схемада реттеуші (позитивті) сипатта, ал екінші — күзетуші
(қорғаушы, қамтамасыз етуші). Сондықтан, егер норманың деңгейіне логикалық-
заңдық қарау керек болса, онда тек реттеу нормасын ғана емес, соған қоса
оның заңды үйғарымды қамтамасыз етуін табамыз, яғни сол үшін норманың екі
элементтігіндегі конструкциясын (қүрылымын) пайдаланған жөн.
Мұнда екі, үш, төрт элементтердің конструкцияларын бірін-біріне қарама-
қарсы қоймайд ы және соның ішіндегі тек біреуі ғана д үрыс. Заң
нормаларының қүрылымы туралы көптеген үмтылыстар бар, оларға үлгінің жиыны
ретінде қарап, нормативтік-қүқықтық актілердің мәтініне сараптама жасайтын
қүрал деп білеміз, олардың әрқайсысы сол сараптаудағы өз рөлдерін атқаруы
тиіс. Көңіл аударатын жағдай, салалық заң ғылымындағы қүқық нормаларының
жалпытеориялық конструкциясын (қүрылымын) іске асыру мәселесі туралы
көптеген даулар бар. Мысалы, қылмыстық қүқық теориясында, бүл сәт
терминологиялық жағынан қүқық нормаларының элементтерін атаумен байланысты,
табиғи түрде олардың мазмүндарының мәніне сай. Терминдер: «гипотеза»,
«диспозиция» және «санкция» екі элементті нормаларды атауға жарамайды,
себебі, олар үш бөлікті элементтердің логикалық байланысына сай есептелген.
Егер «гипотеза» атауының салыстырмалы мәнді мазмүны болып, екі элементті
нормаларды белгілеуге пайдалануға мүмкіндігі болса және оның әрекетінің
жағдайын көрсетсе, онда «диспозицияның» және «санкцияның» түсініктеме
мазмүны әртүрлі мәнді фрагменттерден қүралады. Диспозиция — бұл:
а) екінші (гипотезадан кейінгі) элемент;
ә) позитивтік қүқықтық нәтижені, позитивті қүқықты және міндетті
көрсетуші (тәртіп жөнінің өзін!) элемент;
б) санкциямен қамтамасыз етуді қажет етуші элемент; Ал санкция — бүл:
а) қүқық нормасының «үшінші» элементі;
ә) оның мазмүнында негативті қүқықтық нәтиже бар, яғни мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары;
б) диспозицияның жөнді қызметін қамтамасыз етуге бағытталған элемент;
в) әрекетке тек бүзылған кезде кіріседі.
Сонымен,нормативтіқүрылымныңбөлігібір-бірімен«байланыста» және әр
элементтің мәнді мазмүнын түсіну мүмкін емес, егер олардың басқа
элементтермен қарым-қатынасын түсінбесек. Сондықтан, қылмыстық-қүқықтық
нормалардың екі элементті бөлігіндегі тыйым салу нормасын «гипотеза және
санкция» ретінде қараудың негізі жоқ. Егер көрсетілген жауапкершілік
мөлшерін диспозиция есебінде қабылдасақ, неге ол негативті сипатта және сол
диспозицияның іске асырылуын қамтамасыз ететін санкциясы қайда? Егер ол
санкция болса, онда неге гипотезадан кейін әрекетке, диспозиция жоқ болса,
санкция кірісуі керек және оның бүзылуына да байланысты? Тағы да негізге
азырақ қана жататын тыйым салу нормасының элементтерін диспозицияға және
санкцияға жатқызу, себебі гипотеза қүқық нормаларының міндетті компонеті
(бөлігі).
Сондықтан, заңды нормалардың екі элементті қүрылымынан гипотезаны,
диспозицияны, не санкцияны іздемей, сол жағдайлардың заңды маңызы бар
жағдайларды көрсететін элементті іздеу керек және сол жағдайларды
тартқанына байланысты пайда болған қүқықтық нәтижелерді көрсететін
элементтерді іздеу қажет.
Ең қызығы элементтің санкция әрекетінің жағдайын көр-сететін үш бөлікті
конструкциясының (қүрылымының) жоқтығына байланысты, ол соған сай ешқандай
атаумен белгіленбеген. Тәуелсіз қорғау нормаларында, мысалы Қылмыстық
кодекстің баптарында ол элемент орнына келтірілген (қылмыстық қүқық
санкциясының әрекет ету жағдайы). Осыған байланысты мынандай қорытындыға
келуге болады: қүқық нормаларының үш бөлікті конструкциясындағы
элементтердің біреуі де оған сай келмейді. Санкцияның әрекет ету жағдайы
туралы жәй айту керек, не болмаса жаңа атау кіргізу қажет.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқық нормалары түрлері және түсінігі
2. Құқық нормалары белгілері
3. Ќұќыќ нормаларының ќұрылымы
15- Құқықтың қайнар көздері
Мақсаты: Құқықтың бастауы оның маңызы
1. Құқықтың қайнар көзі және оның жіктелуі
Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік қасиетіне формальды
белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік жатады. Қүқықтық
нормалар міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан көрініп, әртүрлі
нысандардың мазмүнында болуы тиіс, себебі өмір сүрудің жолы, өмірдің
нысандары. Онсыз қүқық нормаларының барлығының жекелігін мойындауға
болмайды, олар сырттай объектіленбесе, өзінің тәртіпті реттеу мақсатын
орындай алмайтындығы айтпасақ та түсінікті.
Мәселені осылай қойсақ, табиғи қүқықтың барлығына, адам қүқығының
бөлінбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай
жағдай, бүрыннан позитивті (жазба) қүқыққа қарсы қойылған. Бірақ,
дүниежүзілік тәжірибеде адам қүқығының дамуы мен толық қандылығы олардың
жазба қүқығында бекітіліп, нормативтік-қүқықтық актілер арқылы іске асырылу
мүмкіндігі көрсетілген. Профессор А. Б. Венгеровтың айтуы бойынша, XX
ғасырда қүқықтың белгісіне байланысты табиғи-қүқықтық ережелер мен адамның
өмір сүруінен шығатын (оның негізгі қүқығы мен бостандығы) және басқа
қүқықтық ережелердің арасындағы өзгешелік жоғалады. Барлық қүқық аясындағы
нысан біреу ғана, яғни болады — объективті бекіту барлық тәртіп қүқығының
актілерінде және басқа қайнар көздерде көрінетін болады.
Бүрынғы табиғи қүқық аталатын жағдай қазіргі көзқарасқа, ойларға сай
қүқықтың объективтік негізін, қоғамның қүқықтық талабын қүрады. Ал
мемлекеттің міндеті — бүл мазмүнды ресми актілерге кіргізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет.
Мысалы, «қүқық нысаны» мен «қүқықтық нысанды» айыра білу қажет. Құқықтық
нысан деп негізінен қүқықтық қүралды атайды (егер олар әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланылса). Мысалы, экономиканы
қүқықтық реттеу нысаны.
Қүқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны
сыртқы нысан деп атайды), құқықтың ішкі нысанын және үйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
қүрылымды) зерттейміз.
Қүқық нормаларының сыртқы көрінісін қүқықтың қайнар көзі
деп атайды. Бірақ, бүл термин көп мағынада болады. Қүқықтың қайнар
көзін формальды мағынада (қүқық нысаны) былай бөледі:
а) материалды мағынада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы, әр
уақытта объективті түрде, қүқықтың пайда болуын, қүқықтық реттеудің
қажеттілігін талап етеді);
ә) қүқықтың ғылыми қайнар көзіне өткен доуірдегі заңдардың мәтіндері,
жылнамалары, тарихи хроникалары жатады;
б қүқықтың қайнар көзі идеологиялық мағынада — қоғамның қүқықтық
санасы, көзқарастар, идеялар, заңды доктриналар.
Тарихи бірінші қүқық нысанына (қүқықтың қайнар көзі формальды мағынада)
қүқықтық дәстүр — мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмүны бойынша ол
шын мәніндегі тәртіптердің жолы, бірақ мемлекеттің — қыстау
арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш
жүмыс істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғүрыптарға мемлекеттік
санкция беру екі жолмен жүргізіледі:
а) нормативтік-қүқықтық актіде (әдетке сілтеу) әдет-ғүрыптың негізгі
нормаларын бекіту арқылы;
ә) әдет-ғүрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану
арқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғүрып түгелімен нормативтік-қүқықтық
актінің мәтінінде толығымен қайталанса, қүқықтың қайнар көзі (қүқықтық
әдет) әдет-ғүрып дербестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғүрып нормалары
қазірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді.
Әдет-ғүрып құқығы ерте кездегі құқық жүйесінің даму мкезеңдерінде
үстемдік етті. Дегенмен, ол қазіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ-ның
қүқықтық жүйелерінде және мүсылман қүқығында пайдаланылады. Әдет-ғүрыптың
маңызы Азияның, Африканың және Мұхиттағы даму үстіндегі елдерде жоғары
бағаланады. Әдет-ғүрып халықаралық қүқықтың қайнар көзі ретінде БҮҮ-ның
1980 жылғы Тауарларды халықаралық алып-сату конвенциясында мойындалған.
Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі — сот прецеденті. Сот прецеденті
қүқықтың қайнар көзі ретінде көне Римде (преторлық қүқық)
мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Қүқықтың қайнар көзі —
сот прецеденті қазіргі кезде англо-саксондық жалпы қүқыққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Барлық елдерде сот есебі жарияланады,
одан прецеденттер туралы ақпарат алуға болады. Прецедентті қүқықтың қайнар
көзі ретінде мойындау — соттағы қүқықтық шығармашылық функцияны мойындау,
мүндай жағдайда шын мәнінде жоғарғы қүқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты
дамыған қүқықтық сана, демократиялық дәстүр жөніндегі ақпарат жүйесі және
әлеуметтік бақылаудың нәтижелері болып табылады.
Соттар прецедентті «тудырмайды», оларды жасап шығармайды.
Прецеденттердің көмегімен соттар қоғамда бүрын қүрылған нор-маларды
бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не сол сияқты бар кезде
де қүрады.
Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен белгіленеді. Англияда ондай ин-стан-циядағы соттарғаЖоғарғы,
аппеляциялық және лордтар палатасының соттары жатады.
Ресейдің қүқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде қүқықтың қайнар
көзі ретінде мойындалмаған.
Мемлекеттің басқару аясының қызметінде қүқықтың қайнар көзі әкімшілік
прецедепт болуы мүмкін.
Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) — сот және әкімшілік
шешімдері мүндай жүмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын) ретінде
пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды. Сот прецеденті — бүл соттың
шешімі, онда сот ізденіп өз жүмысын шешу үшін жаңа заң нормаларын табады
және пайдаланады, яғни прецедент болып аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі
болуы қажет. Сонымен қатар, «жалпы қүқық» елдерінде прецедент бірнеше
соттардың шешімімен қүрылады.
Қүқық нормаларының қайнар коздеріпіц бірілетіпде, яғни үшіншісі
ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады.
Барлық қүқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы қүқық белгілеуші ретінде
мойындалады. Бірақ, оны қүқықтың қайнар көзі ретінде басқа қүқықтық
келісімдерден, жекелеген заңды актілерден (мысалы, азаматтық қүқықтағы сату-
сатып алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті
белгілемейді, тек нақты субъектілердің нақты қүқықтары мен міндеттерін
белгілейді. Нормативтік-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара
сөз байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісімнің
қүқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және конституциялық
қүқықтар үшін көбірек қажет, себебі, нарықтық қатынастардың дамуына
байланысты азаматтық және еңбек қүқықтарының аясында таралады. Жалпы
алғанда, нормативтік-қүқықтық келісімдердің заң нормаларының қайнар көзі
ретінде үлкен болашағы бар.
Құқықтың төртінші (ең маңызды)қайнар көзіне нормативті актілер жатады.
Заңды доктриналар (қүқықтық теориялар, қүқық туралы ілімдер) қүқықтың
төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ежелгі
Рим қүқығына әсер етті. Белгілі Рим юристеріне соттарға міндетті
түсініктеме беруге қүқық берілген. Қазіргі кезде заңды доктриналар мүсылман
қүқығының шығу көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің кейбір
шешімдерін ғалымдардың жүмыстарынан табады, соған сүйенуге тырысады.
Көп елдердегі континентальдық және жалпы қүқықтардың қайнар көздеріне
қүқықтың жалпы припциптері (қағидалары) жатады.
Пысықтау сұрақтары:
1.Құқықтың қайнар көзі түсінігі және олардың түрлері
16- тақырып. Норматитвік құқықтық акт
Мақсаты: Құқықтың қнормативік құқықтық актілердің түрлері қоғам үшін
атқаратын роіл мен маңызы
1. Нормативтік құқықтық акт түсінігі
2. Норматитвік құқықтықакт түрлері
1.Нормативтік-қүқықтық акт қүқықтың негізгі нысаны ретінде «жазулы»
қүқық елдерінде пайдаланылады. Ол өзіне тән негізгі сипатымен белгіленеді,
яғни ол біржағынан, заң нормаларының қайнар көзі болып табылады, ал екінші
жағынан, құқықтық актілердің түрлеріне жатады. Сонымен, нормативтік-
құқықтық акт:
а) заң нормаларын үстайды;
ә) арнайы жазбаша акт-қүжат болып саналады;
б) мемлекеттің ерекше шығармашылық әрекеттерінің нәтижесі. Нормативтік-
қүқықтық акт өкілеттік заңдар тәртібінде не
болмаса референдум арқылы қабылдануы мүмкін, бірақ әр уақытта
мемлекеттің еркін көрсетуі қажеттілік.
Нормативтік-қүқықтық актіні оның жоғарыдағы көрсетілген белгілерін
есептей отырып, заңды нормаларды бойына сіңірген және белгілі процедуралық
нысанда қабылданатын арнайы жазба акт-қүжат ретінде білуіміз керек:
а) мемлекеттің міндетті органдарымен;
ә) өкілетті заңдар тәртібінде;
б) референдум тәртібіндегі.
Нормативтік-құқықтық актілерді басқа қүқықтық актілердің түрлерінен
айыра білу қажет — жекелеген заңды актілерден, ең маңыздысы қүқықты қолдану
актісінен. Оларды біріктіретін жалпы заң табиғаты, әрқайсысының мемлекеттік-
билік үйғарымдары бар, бірақ қолдану актілерінде бүл үйғарымдар жекеленген,
нақтылық (субъектілерге және мазмүндарына байланысты) сипатта болады.
Нормативтік-қүқықтық актілердің негізгі мақсаттары — құқық нысандары
басқадағыдай — құқықтық ақпаратты сақтап, жөнді жағдайда қажетті жерлерге
жеткізеді. Бүл жағынан нормативтік-қүқықтық актілер өте қолайлы жетілген
қүқық нысаны — мемлекет және «жәй» субъектілер үшін. Мемлекет сол арқылы
жедел түрде қүқықты реттейді, қоғамның қүқықтық қажеттіл ігіне көңіл
аударад ы, барлық қоғамдық процестерді басқару жүмысын үйлестіреді.
2.Нормативтік-құқықтық актілердің түрлері. Олар, ең алдымен, заңдарға,
қосымша заңдарға, нормативтік-қүқықтық актілерге бөлінеді.
Заң мынадай белгілерден түрады:
а) мемлекеттің жоғарғы билік органдарымен не референдум арқылы
қабылданады;
ә) оған ең жоғарғы заңдылық күш тән және қүқықтың басқа қайнар
көздеріне қарағанда үстемдігі басым;
б) қабылданады, өзгертіледі және ерекше процедуралық тәртіппен
толықтырылады;
в) маңыздылығы жоғары әлеуметтік аяны реттейді, өте маңызды қоғамдық
қатынастарды, қүқықтық реттеудің басын бекітеді;
г) қоғамның қызығушылығы мен еркін көрсетуі міндетті;
ғ) бірыңғай нормативті (басқа нормативті қүқықтан айыр-машылығы, тек
қүқық нормаларынан түрады жекелеген-билік үйға-рымын, «вкрапленияны» алуы
мүмкін.
Заңдар, өз жағынан, конституциялық және кәдімгі заңдарға бө-лінеді.
Конституциялық заңға мыналар жатады:
а) Конституция (мемлекеттің негізгі саяси-қүқықтық актісі);
ә) Конституцияның өзіне толықтырулар мен өзгертулер енгізетін заңдар;
б) заңдарды қабылдаудың қажеттігін бекіткен заңдар.
Кәдімгі заңдарды кодификациондық (заңдардың негіздері, кодекстер) және
ағымдағыға бөлуге болады. Федеративтік мемлекеттерде заңдар федералдық
(жалпы федералдық) және Федерацияның субъектілеріпіц заңдары.
Қосымша нормативтік-қүқықтық актілер—заңдарға міндетті түрде негізделуі
қажет және оған қайшы болмауы керек.
Қазақстан Республ икасындағы заңға қосымша (иерархия негізінде)
нормативтік-қүқықтық актілерге төмендегілер жатады:
а) ҚР Президентің жарлығы;
ә) ҚР Үкіметінің нормативтік актілері;
б) Атқарушы бил іктің орталық органдарының нормативтік актілері
(министрліктер, мемлекеттік комитеттер және ведомстволар).
Нормативтік-қүқықтық актілердің ерекше түрі ретінде тек меке-мелерде,
өндіріс орындарында әрекет істейтін локальды нормативтік актілерді айтамыз
(уставтар, ережелер, т.б.).
Пысықтау сұрақтары:
1. Нормативтік құқықтықакт түсінігі және ұғымы
2. Нормативтік құқықтық актілер түрлері
17-Тақырып. Құқық шығармашылық және нормативік құқықтық актілердің
жүйелілігі
Мақсаты: Құқық шығармашылық қызметінің қоғам және мемлкеттің өмірі үшін
маңыздылығы, мәні, атқаратын қызметін айқындау
1. Құқық шығармашылық түсінігі және ұғымы
2.Құқық шығармашылық кезеңдері
3. Құқық шығармашылық принциптері
1. «Қүқықтық шығармашылық» дегеніміз — мемлекеттің өкілетті
органдарының әрекеттері, яғни нормативтік актілерді басуға, қайта жөндеуге
арналған әрекеттері, оларды мазмұнымен тұтас заң нормаларына айналдырады.
Алайда, бұл мағынада «құқықтық-шығармашылық» атауы көбірек шартты және сол
әрекетті құқықтық-шығармашылық деп атағанжөн, әрі қайта қүру процестерін
айыра білу қажет.
Мемлекет құқықты жасамайды. Қүқықты құру процесі әлеуметтік организм
қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамда қалыптасқан қүқықты талаптарға
сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір авторлардың «қүқықтық-
шығармашылықты» қүқықты қүру процесіндегі ақырғы кезең деуі дүрыс емес.
Профессор С. С. Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: «Қүқық-тық-
шығармашылық принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан қоғам дамуындағы
талаптар белгіленеді, тікелей әлеуметтік қүқық қалыптасса, қүқықтық
жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана қүқық қүру
процесіне міндетті органдар кіріседі».
Құқықтық-шығармашылық түсінігі қоғамның еркін, заңға айналдырудағы
қызметтердің барлық түрлерін, жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттіқ органдармен нормативтік актілерді қабылдау; ә)
референдум арқылы тікелей халықпен ақылдасу;
б) қүқық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
в) мемлекеттік емес үйымдардың шығарған әдеттері мен
нормаларына санкция беру;
г) заңды прецеденттерді қүру.
2.Юриспруденцияда көптеген қүқықтық-шығармашылық принциптер шығарылған,
олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократиялық; ә) заңдылық;
б) гуманистік;
в) ғылымилығы;
г) кәсібилік;
ғ) бағдарламалықтығы.
Қүқықтық-шығармашылық қызмет әр уақытта әртүрлі заңды процедураны
көрсетеді, яғни қүқықтық-шығармашылық қызыметін
істегендегі қүқықпен реттелген бірізділік, олар белгілі қүқықтық-
шығармашылық нәтиже. Қүқықтық шығармашылық процедура жеткілікті түрде қиын
және қызметі үзаққа жалғанады және өзінің кезецдері бар, яғни бүл
процестердің арасындағы кезеңдер, шешуі нақтылы мақсаттар.
Қазіргі кездегі көбірек таралған мынандай қүқықтық-шығар-машылық
нысандар бар: мемлекеттік органдардың нормативтік-қүқықтық актілерді
қабылдауы. Ондай қүқықтық-шығармашылық процедурада көбірек істелген заң
шығару процедурасы (заңдарды баспаға беру процедурасы).
3.Заң шығару процедурасының мынандай кезеңдері бар:
Заң шығару бастамасын іске асыру қүқығы, яғни елдің ең жоғарғы өкілетті
органына заң жобасын арнайы үсыну, ол орган оны қарауға міндетті. Заң
жобасын үсынуға қүқығы бар субъектілердің тізімі Қазақстан Республикасы
Конституциясының 61-бабында анық айтылған: «1. Заң шығару бастамасы қүқығы
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика Үкіметіне
беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады».
2-кезең заң жобасын талқылау. Бүл кезеңде негізінен заң жобасы талқыға
түсіп өзгертулер, толықтырулар кіргізіледі, керегі жоқ жерлері алынып
тасталады;
3-кезеңде заң жобасы қабылданады;
4-кезеңде арнайы ақпарат қүралдарымен жарияланады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 61-бабында осы мәселе туралы
былай бекітілген «1. Республика Президентінің заңдар жобаларын қараудың
басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға
қүқығы бар, бүл Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап бір ай
ішінде қарауға тиісті екенін білдіреді. 4. Мәжіліс депутаттары қараған және
жалпы санының көпшілік дауысымен мақүлданған заң жобасы Сенатқа беріледі,
ол онда әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады. Сенат депутаттары жал пы
санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңға айналады және он күннің
ішінде Президенттің қол қоюына беріледі».
Заңды техпика — нормативтік-қүқықтық және жекелеген заң актілерін
дайындаудағы пайдаланылған жолдардың, тәртіптердің және қүралдардың
жиынтығы, олардың жетілдірілуін қамтамасыз етуші.
Заңды техниканың ішінде ерекше бөлінетіні заң шығару техпикасы, ол
мыналарды қамтамасыз етуге міндетті:
а) жазудың қисынды бірізділігі;
ә) нормативті актілердің ішінде қарама-қайшылықтың жоқтығы және
толығымен заң шығару жүйесінде;
б) нормативті материалдардың жинақы болуы;
в) заң тілінің анықтығы және түсініктілігі;
г) заң шығарудағы пайдаланылған терминдердің қүрылуындағы дәлдік және
белгілілік;
ғ) тек бір мәселе бойынша белгіленген нормативтік актілердің көптігін
болдырмау.
Заң техникасының деңгейі, көп жағдайда заңдылық мәдениеттің деңгейін
көрсетеді. Заңды техника, ең алдымен, заңды терминология мәселелеріне,
заңды Конституцияға (толығымен және заңды қүралдардың қабысуы), өңдеу
тортібіпе, жазылуына және нормативтік-қүқықтық актілерді жүйелеуге қатысы
бар.
Нормативтік-ќұќыќтыќ актілерді жүйелеу: түсінігі және түрлері
Заң шығару жүйесі жүйе болып қалуы үшін (қажетті және жеткілікті
элементтерінің жиынтығына ие болуына ішкі жағынан келісімді, қарама-
қайшылықта болмауына) жүмыстарының жөнді болуына, сонымен бірге,
жетілдірілуіне және дамуына ең қажеттісі арнайы процестердің тоқтаусыз
ықпалы болуы керек.
Жұйелеу — бүл бекітуге және нормативтік материалдарды сырттай және
іштей жөндеу арқылы жетілдіру, мақсаты заң шығару жүйесін қолдау және қүқық
субъектілерін қажетті нормативтік-қүқықтық ақпаратпен қамтамасыз ету болып
табылады. Жүйелеудің қажеттігі сонда, ол жаңа нормативтік-қүқықтық
актілерді шығаруға арналған тоқтаусыз процестермен қамтамасыз етілген,
уақыт өткен сайын, кейбір актілер өзінің күшін жоғалтады, ескіреді, заңды
үйғарымдардың арасындағы қарама-қайшылық көбейе түседі, т.с.с.
Жүйелеудің тәжірибелік маңызын 1833 ж. М. М. Сперанский нықтап
көрсеткен (ол Ресейде ғана емес, Еуропа бойынша ең белгілі кодификатор
(кодекс шығарушы). Оның айтуы бойынша, «Заңдарды бір қүрылымға жинау —
мемлекетке қажеттіліктің бірі». Ол жүйелеудің заң ғылымдарына маңыздылығын
айтқан.
Казіргі юриспруденция негізінен ұш жолды тұрдегі жүйелеуді пайдаланады
— инкорпорация, консолидация және кодификация.
Инкорпорация — жүйелеудің түрі (жолы), онда нормативтік-қүқықтық
актілер сыртқы өңдеуге түседі (не жалпы жағдайда, ондайға түспейді) —
алфавитті (қаріпті), хронологиялық, жүйелілік (пәнділік) және белгілі
тәртіпте бір қосылымда, не болмаса басқа басылымда орналасады.
Инкорпорацияға мынандай сипаттар тән:
1) ол арнайы ретінде, сол сияқты арнайы емес ретіндегі сипатта болады;
2) инкорпорацияның субъектілеріне мемлекет органдары,
қоғамдық үйымдар және жекелеген адамдар жатады;
3) инкорпорация нормативті мазмүндағы актіге тиіспейді: қүқық нормалары
жүйелеу кезіндегі әрекеттеріндегідей сол күйінде инкорпорацияға
айналады;
4) нормативтік-актілер қүқықтық-шығармашылық органдарымен қалай, қай
түрде қабылданса, сол күйінде инкорпорацияға айналады, сыртқы өңдеуге
түседі;
5) сыртқы өңдеу дегеніміз:
а) мәтіннен күшін жоғалтқан жекелеген баптар, пункттер, абзацтар алынып
тасталып, жаңа өзгертулер (актінің шыққан кезінен бастап) енгізіледі;
ә) нормативтік үйғарымдары жоқ бөліктері алынып тасталады;
6) инкорпорация нәтижесінде заңдар жинағы, басқа нормативті актілер
басылып шығады.
Заңдар жинағының бір түріне заңдар қосылымы жатады:
а) жоғары билік органдарының нормативтік актілерінің инкор-порацияға
айналған басылымдары (заң шығару және атқару);
ә) арнайы хабарлаудың қайнар көздері;
б) әрекеттегі барлық заңдардың жинағы (көрсетілген «п» «а»
мағынасында) ешқандай өзгеріссіз.
Консолидация—жүйелеудіңтүрі (жолы), ондабір-біріне мазмүны бойынша
жақын нормативтік актілер біріктіріледі, үлкейтілген нормативтік-қүқықтық
актінің қажеттігі, нормативті актілердің көптігін азайту және қүқықтық
реттеудің бірлігін қамтамасыз ету.
Консолидацияның төмендегідей сипатын үсынамыз:
1) ол өзгеше қүқықтық шығармашылық қабылдау (кейіпті арнайы
инкорпорацияның қүқықтық шығармашылыққа қатынасы жоқ);
2) тек олармен қабылданған актілер қүқықтық-шығармашылық арқылы
жүргізіледі;
3) консолидация кезінде біріккен актілер күштерін жояды, ал олардың
орнына жаңадан қабылданған актілер әрекет етеді, олардың меншігінде арнайы
реквизиттері болады (аты, қабылданған уақыты, нөмірі, лауазымды адамның
қолы).
Консолидация өзінің табиғатына сай инкорпорация мен коди-фикацияның
ортасынан орын алады.
Кодификация — жүйелеудің түрі (жолы), ол қүқықтық-шығармашылық сипатта
болады және жаңа нормативтік-қүқықтық жинақты шығаруға бағытталған (заңдар
негізін, кодексті, т.б.). Ол негізгі әрекеттегі заңдарды өңдеу арқылы
жүргізіліп, белгілі әлеуметтік аяның, ішкі келісілген бірлікті қамтамасыз
ету мақсатында.
Кодификациялауға мынандай сипаттар тән болады:
1) ол өте қиын және жетілген жүйелеудің нысаны;
2) шынында ол қүқықтық-шығармашылықтың түрі, себебі коди-фикацияның
объектісі ретінде тікелей қүқық нормалары көрінеді;
3) кодификациялауды әр уақытта тек міндетті мемлекеттік органдар
ғана, конституциялық не басқа заңды өкілеттіліктің негізінде іске
асырады;
4) инкорпорациядан айырмашылығы, ол түрақты сипатта болады,
әр кездерде жүргізіледі және оның нәтижесі үзақ уақытқа белгіленген;
5) кодификация жүргізу қүқықтық реттеуге жаңалық элементтерін кіргізеді
(бүл әр уақытта «қүқықтық реформа» сияқты) және ондай жағдай үлкен
әлеуметтік қайта қүрылымдармен байланысты.
6) кодификациялаудың нәтижесі кодификациялық акт, ол заңдық және
логикалық түтастықты айырады, жинау сипатында маңызын әлі жоғалтпаған
нормативтік актілерді біріктіреді, көлемді және қиын қүрылым, әлеуметтік
аяны кең қамтитын және басқа салалық актілердің ішінде маңыздылығы жоғары.
Кодификациялық актілер — ең алдымен барлық заңдардың және кодекстердің
негізі. Оларға тағы да жарғылар, ережелер, жатады.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқық шығармашылық түрлері
2. Құқық шығармашылық кезеңдері
18-Тақырып. Құқық жүйесі және заңдар жүйесі
Мақсаты: Құқық жүйесі мен заңдар жүйесінің алатын орны
1. Құқық жүйесі және түсінігі
2.Құқық жүйесі элементтері
3. Заңдар жүйесі түсінігі және олардың жіктелуі
1.Құқық жүйесі — бүл қүқықтың құрылымы туралы мәселелер, яғни құқық
ішінен қалай ұйымдасқан, жалпы ол қалай қүрылған. Бүл тақырып өте қиын.
Оған екі жалпыодақтық ғылыми талқылаулар арналды (40-жылдың аяғы және 50-
жылдардың екінші бөлігі). 1982 жылдардан бастап қүқық жүйесі туралы
проблемалар ғалымдармен «Кеңестік мемлекет және қүқық» журналында талқыға
түсе бастады.
Тікелей көңіл аударатыны — «қүқық жүйесі» және «құқықтық жүйе»
проблемалары. Олар барлық қүқықтық шындықты оның жүйеленген,
үйымдастырылған түрлерін тегіс қамтиды. Құқық жүйесіне барлық қүқықтық
қүбылыстар, әсіресе қүқықтық реттеу процесіне қажеттілері кіреді. Соған
байланысты қүқықты (объективтік құқық) бүл жағдайда біз оны жүйе ретінде
есептейміз, қүқықтық жүйеге элемент ретінде басқа элементтермен бірге
кіреді: қүқықтық қатынастармен, заңды фактілермен, заңдылықпен, құқықтық
таныммен, заңдар жүйесімен, т.б.
Жұйелілік — қүқықтың маңызды сапасының бірі, ол оған объективті түрде
тән. Бүл қасиеттің объективтігі сонда, қүқық жүйесі қалай болса солай
қүрылмайды, ол реттелетін әлеуметтік аямен, қоғамдық өмір заңдылықтарымен
қамтамасыз етілген.
Қүқықтың жүйелілігі оның мынандай сипатының болғанын қалайды:
а) бірлік, түтастық;
ә) ішкі бөлектік, жәй бөлшектерге бөлінген, элементердің бар-лығы;
б) қүрамының болуы — элементтердің пайдалы жолдары;
в) мақсатының барлығы (жүйе қүрушы фактор ретінде).
Әрбір жүйені екі жақтық қүрады: мүшелері (қажетті элементтерді жинау)
және қүрылысы (сол элементтердің байланыс жолдары). Сондықтан, «қүқық
жүйесі» түсінігі қүқық элементтерін және оның қүрылымын да қамтиды. Соған
байланысты, жүйелік теория көзқарасына сай, қүрылым — «жүйе және қүқық
қүрылымы». Қүқық қүрылымы ерекше зерттеу объектісі ретінде жеке қаралады,
бірақ қүқық жүйесіне қосымшалық емес, оның ішкі жағы есебінде.
Қүқық қүрылымы басқаәлеуметтікқүбыл ыстардың қүрылымдары сияқты,
көрінбейді және сезілмейді, бірақ оны екі жағдайды зерттеу арқылы білудің
мүмкіндігі бар:
а) элементтердің қасиеті (олар қүрылысын және оның сипатын белгілейді);
ә) қүқық жүйелері бір-бірімен келіскен. Әлеуметтік қүрылым тек
элементтердің келісушіліктері арқылы бөлінеді.
Жалпы жүйе — объект оның қызметі алдына қойған мақсатқа жету үшін
қажет (белгілі ортаның жағдайына байланысты) өзін қүрайтын бір-
бірімен жақсы қатынастағы элементтердің жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Қүқық дегеніміз — өте қиын, көп деңгейдегі (кейбір мөлшерде типті кең
көлемді) иерархиялық жүйемен қүрылған жүйе. Олай дейтініміз, қүқық
«матрешкалар» принциптері сияқты қүрылған: ол бір деңгейде элемент ретінде
көрінсе, екінші деңгейде оны жүйе ретінде көруге болады (жүйе астылық);
яғни ондай қүрылымда да өз элементтері бөлініп шығып, өзінің қүрылысы болуы
мүмкін.
2.Құқық жүйесінің элементтері бөлініп шығып, төрт деңгейден түрады:
а) қүқық саласының деңгейінде; ә) қүқық институты деңгейінде;
б) қүқық нормаларының деңгейінде;
в) қүқық нормалары элементтерінің деңгейінде.
Қүқық жүйесіндегі маңызды бөлім — қүқық салалары. Салалар-дың
белгілеріне әдебиеттерде мыналарды жатқызады:
а) ерекшеліктері бар пән және әдіс;
ә) арнайыланған салалық принциптер;
б) басқа салалармен қарым-қатынас жасауға қабілетті «теңдік қүқықта»,
яғни олармен бірдей деңгейде болу;
в) қоғамның берілген әлеуметтік аяны, салалар деңгейінде реттеу
қажеттілігі;
г) заң нормаларының сандық жеткіліктігі және ерекше салалық сапаға
көшуді талап етушілігі;
ғ) тәртіпке сай ерекшеленген кодифициялық заңдардың болуы;
д) басқа белгілер.
Пәндік және әдістік қүқықтық реттеу, қүқықты салаларға бөлудің
негіздері болып есептеледі. Пән тікелей материалдық белгі ретінде «Салалық
қүқық нені реттейді?» деген сүраққа жауап береді. Әдістің жауап беретін
сүрағы «қалай?» (қандай жолмен салалық реттеу жүргізіледі және заңды
белгіге айналатындығын қалай анықтайды). Әдіс (арнайы заңдылық жолдардың
ықпалдарының жиынтығы) саладағы өз пәнінің барлығын табуға мүмкіндік
береді, себебі ерекше пән бөлу тек сол кезде болады, егер ол өзін реттеуге
ерекше арнайыланған жолдарды талап етсе.
Әдістің қүқық саласындағы арнайылығы мынандай белгілеріне байланысты
белгіленеді (оларды әдістің элементтері деп атайды):
а) қүқық салаларының субъектілерінің жалпы заңдылық жағдайларына
байланысты (салалық қүқықтық субъектілік);
ә) пайда болу, өзгеру және қүқықтық қатынастарды тоқтату қатынастарына
байланысты негіздер;
б) қүқықтың мазмүнын қүру жолдары мен міндеттер (мысалы, тікелей қүқық
нормасымен, не екі жақтың келісімімен);
в) заңды ықпал ету мөлшері (қүқық нормаларының санкцияларына
байланысты).
Ең алдымен, оларды императивтік (билік) және диспозитивтік әдістерге
бөледі.
Профессор С. С. Алексеев қүқық салаларына мынандай анықтама береді:
«Тәуелсіз, өзіндік ерекшелігі бар қүқықтың бөлігі, ол бір-бірімен келіскен
жүйелерден түрады, нормалардың институттарына бөлінген, қоғамдық
қатынастардың арнайы түрлерін реттейді».
Құқықтық институт дегеніміз, заң нормаларының алғашқы бірігушілігі, ол
қүқық саласындағы пәннің белгілі бір бөлігін түтас күйінде реттеуді
қамтамасыз етеді. Мысалы, мемлекеттік қүқықтағы азаматтық институт, қылмыс
қүқығындағы қажетті қорғану институты, т.с.с. Қүқық жүйесінде салалардың
үлкен блоктарын бөліп көрсетуге болады — материалдық және процессуалдық
қүқық, жеке және жария қүқық.
Негізгі салалар — барлық қүқық жүйесінің фундаментін қүрайды, ол
салалар «жиынтығы», онсыз қүқық жүйелерінің жүмыс істеуі мүмкін емес. Бүл —
мемлекеттік, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық қүқықтар және қүқықтың
процессуалдық салалары. Азаматтық және әкімшілік қүқықтардың негізінде
салалар ретінде көрінетін жеке қүқық және жария қүқықтар қүрылып жатқан
еңбек, жанүя, жер, қаржы қүқықтарының бастамалары. Даудың тақырыбы болып
жүрген сүрақтарға жататын кешенді қүқық салаларының табиғаты. Оларды
«тәуелсіз емес» деп атайды, себебі олардың пәні және әдісі жоқ, не оларды
қүқық салаларына жатқызбайды және сала заңдары ретінде есепке кіргізбейді.
Біздің ойымызша, олар толыққанды қүқық салаларына жатады, соған қоса
олардың қүқық жүйесінде болуы, олардың жаңа сатыға, өте жоғары деңгейдегі
даму сатысына өткендігін көрсетеді. Көптеген ғалымдардың оларды дүрыс
қабылдамауының себептеріне кешенді салалардың принципті түрде басқадан
өзгеше бастаумен қүрылуыжатады, яғни негізгі «тәуелсіз» салаларға
қарағанда. Қүқық жүйесі белгілі даму деңгейіне жеткеннен кейін түтас
әлеуметтік аяларды реттеуге көшеді, мүнда ол өзінің заңды біржақтылығынан
тәуелсіз болады: кәсіпкерлік, денсаулық сақтау, көлік, білім, экология
сияқтылардан. Қүқық әлеуметтік аяның функционалдық үйымдастыру аясына көшу
ретінде, оның аумақтық үйымдастырушылығында. Егер негізгі салалардың
қүрылуы заңды бастаудан болса, әдісі кешендегі әлеуметтік бастаудан, яғни
пәннің.
Кешенді заң салаларының пәні әртүрлі, бірақ ол түтастықта белгілі
әлеуметтік жүйені көрсетеді. Негізгі саладағы пәннің өзі заңды біржақты,
бірақ «жаппай» бір қүрылымды емес: негізгі салалардағы реттелетін бөліктер
барлық қоғамдық қызметтердің даласында «бөлініп тасталған», олар пәнге
әдістің белгілері ретінде «жиналады». Бүған өте оңай сенуге болады, егер
оларды негізгі азаматтық және әкімшілік қүқықтар салаларының пәні ретінде
қарасақ. Сонымен, кешенді салалардың «өзіндік» пәндері бар.
Кешенді салалар пайдаланатын әдістер жәй заңды өзгешелігі бар емес,
бірегей, әр уақытта ерекше реттеушілік заңдық жолдардың келісімінің
есебінен жетеді1.
Кешенді қүқық салаларының пайдасына аргумент ретінде, қазіргі қүқықтық
түсініктегі қүқық жүйесінің және заңдар жүйесінің бөлінбейтіндігі туралы
тенденцияны айтуға болады.
Материалдыќ және процессуалдыќ ќұќыќтар
Қүқықтық қүбылыстарды материалдық және процессуалдыққа бөлудің
түсінікті болуының себебі, азаматтық-процессуалдық және қылмыстық-
процессуалдық салалардың заңдарының болуына байланысты. Жалпы теориялық
жағдайда алсақ, бүл проблема өте қиын. Алайда, ғылымның алдына қойған
мақсатына сай заң шығарушыларға анық жалпықүқықтық белгідегі материалдық-
қүқықтық және процессуалдық қүбылыстарды үсынуы қажет, себебі оны қүқық
жүйесі мен заңдардағы жүмыста пайдалануға болады.
Қүқықтық қүбылыстарды (қүқық саласы, нормалар, қүқықтық қатынастар,
заңды фактілер, т.б.) материалдық және процессуалдық бөлу — бүл заңтанудың
ішкі арнайы проблемалары. Оны олемдік философиялық түсінумен, (ондай
талаптар болса да) не болмаса әлеуметтік қүбылыстарды материалдық және
идеологиялық бөлумен байланыстыруға болмайды. Барлық қүқықтық қүбылыстар
(материалдық және процессуалдық) идеологиялық болады (яғни, қоғам жағынан
сапалы — ерікті ықпалдық әсері болмаса, пайда болуы мүмкін емес).
«Материалдық» белгі тек өзі ғана қүқықтық қүбылыстардың (оны қүқық
нормаларының тікелей қатынасуымен объективті қалыптасқан
1 Ол туралы толығарьщ: Протасов В. Н. Что и как регулируег право.— М.
1995.— Ñ. 39-45.
әлеуметтік өмірдің қатпарларын реттеу ретінде түсінген) арасындағы
шекараны түсіндіре алмайды. Дегенмен, ең бірінші рет таяғанда оны белгі
ретінде пайдалануға болады. Материалдық реттеуші нормаларға әртүрлі
әлеуметтік аяларды реттейтінді жатқызу дағдыға айналған, олардың
қатынасушыларында позитивті тәртіп қалыптасқан. Материалдыққа материалдық
реттеуші нормалардың әрекетін қамтамасыз ететін сақтандыру нормалары
жатады. Мысалы, қылмыстық қүқық өзінің табиғатына байланысты сақтандыруға
жатады, сондықтан қылмыстық қүқық нормаларының жалпыға бірдей материалдық
екендігі мойындалған.
Материалдыққа процедуралық нормаларды да жатқызуға болады, себебі олар
материалдық реттеуші нормалардың іске асыру тәртібін белгілі ережеге сай
жүргізеді. Таяулық көзқарас бойынша, алдыңғы әлеуметтік қүрылысты бүл
процедуралық нормалар «көбірек материалды» басқа сақтандыру материалдығына
қарағанда (мысалы, қылмыстық-қүқықтық шекараны материалдық пен
процессуалдық қүқық жүйелеріндегі шекараны үлкен эффективтікпен жүргізуді,
алдын-ала процессуалды — қүқықтық қүбылыстардың жалпы белгілеріп білгеппеп
кейін өткізуге болады. Соған сай, сол әдістемелікалғышарттардан шығу қажет,
яғни барл ық процессуалдық қүбылыстар — процедуралық.
Жалпы түрде қүқықтағы процедураны әртүрлі заңды әрекеттерді іске асыру
тәртібі ретінде анықтауға болады. Барлық заңды процедураларды екі үлкен
топқа бөлуге болады: қүқықтық шығармашылық және қүқықты іске асырушылық. Өз
жағынан, қүқықты іске асыру процедуралары екіге бөлінеді: материалдық және
процессуалдық.
Процессуалдық процедура — материалдық сақтандыру нор-маларды іске асыру
тәртібі (басқаша—санкция). Соған сай нормалар санкция процедурасын іске
асыруға жағдай жасаса, процессуалдық болады. Азаматтық процессуалдық қүқық
түгелімен процедуралық салаға жатады — оны белгілеу—азаматтық-қүқықтық
нормалардың іске асыру тәртібін жөнге келтіреді, ал қылмыстық-процессуалдық
қүқық қылмыс қүқығының нормаларының іске асыру тәртібін белгілейді, ол
түтасымен қорғаушылық табиғатында және қорғау-шылық нормалардан түрады.
Процессуалдық нормалардың заң жүзінде ерекшелену тенденция-лары бар
(оны біз азаматтық процессуалдық және қылмыстық процессуалдық қүқықтардың
мысалынан көреміз). Ондай жекелену біртүтас нормативтік актілердің қалпында
болуы мүмкін.
Материалдық-процессуалдық нормалар, жөнді және міндетті кейбір
материалдық реттеушілік нормалар іске асыру жағдайы (нысаны), олармен бірге
«байланыста» өмір сүреді және заңдармен ешқашанда олардан бөлініп кете
алмайды. Мысалы, түсініксіз және дүрыстыққа жатпас еді, егер заңмен
азаматтық қүқықтық-процедуралық нормасын оның негізгі нормаларынан бөлсек
және оның барлығын бір нормативті-процедуралық актіге біріктірсек.
Материалдық-процедуралық нормаларды қүқықты қолданудан, олардың
байланыс белгілеріне сай екіге бөлуге болады:
а) жанама әдеттегі (ординарлы) материалдық нормалар диспози-циясының
іске асыру нысандары, олар қүқықты қолданумен байлансыз (келісім жасау
тәртібі, мүраға ие болу тәртібі, т.б.);
ә) позитивтікті жөнге келтіру процедурасы, яғни қүқық бүз-ғандығы үшін
жөнді қүқықты қолдану (зейнетақы тағайындау тәртібі, түрғын үйді ауыстыру,
жер бөлігін алу, т.с.с);
Сонымен, материалдық және процессуалдық қүқық жүйесін-дегі шекара
процедуралық аяның ішінде болады (материалдық нормалар процедурасы мен
процессуалдық нормалар арасында), сол сияқты процессуалдық нормалар және
материалдық сақтандыру нормаларының қосылған жерінде (мысалы, қылмыстық
процесс пен қылмыстық қүқық нормаларының арасында).
Процессуалдық нормалар — бүл әр уақытта процедуралық нормалар, ал
материалдық нормалар процедуралық болуы мүмкін, екінші жағынан,
процедурамен байланысы болуы да және болмауы да мүмкін.
3. Қүқық жүйесі — қүрылымын сипаттайды (элементтері мен қүрылысын)
қүқықтық ақпаратты (қүқықтың мазмүны) және қүқықтың әрекетін ақпараттық
реттеу жүйесі ретінде қамтамасыз етеді. Заңдар жүйесі — қүқықтық ақпарат
иесінің қүрылымын сипаттайды және оның мақсаты сол ақпараттың сақталуын
қамтамасыз ету және оны тиімді пайдалану.
Әдебиетте қүқық жүйесі заңдар жүйесінің объективті негізі және заңдар
жүйесі заң шығарушымен қүқықтың жүйесі негізінде қүрылады. Жалпы және
түтасымен ол дүрыс. Алайда, заңдар жүйесінің дамуы, оның жетілуі оған
қарағандық емес, яғни қүқық жүйесін қайталап соған үқсас болуды көздемейді,
тек көбірек түрде, қүқық жүиесіне қарағанда өзінің қызметтік мақсатын толық
іске асыру, қүқықтық ақпараттың ашықтығын және түсінікті болуын қамтамасыз
ету, заңдылық күштеріне қарай, заң нормаларының анық иерархиясып белгілеу,
көбірек, толық және дүрыстық жағдайда елдің мемлекеттік қүрылымын есепке
алу қажет.
Заңдар шығару жүйесі (ал «заңдар шығарумен» бүл проблеманың контексінде
барлық нормативтік-қүқықтық актілердің жиынтығын және қүқықтың арнайыланған
көріну нысандарына дейін түсінуге болады) өкілетті органдардың арнайы
қызметтерінің нәтижесі («қүқықтық шығармашылыққа» қатысты) және ол осы
бағдарламада көбірек, не азырақ жетілгендігін көрсетуі мүмкін. Теорияда
мүндай сәттерді заңдар шығару жүйесінің субъективтік факторларға
тәуелділігі ретінде сипаттайды.
Егер қүқық жүйесінің элементтеріне нормалар, институттар,
салаларжатса,ондазаңшығаружүйесініңэлементтері—нормативтік-қүқықтық актілер
және олардың элементтерін қүрушылар (тараулар, бөлімдер, баптар, белгілер,
т.б.). Сол сияқты, заң шығарудың салалары бөлініп шығады.
Заң шығару жүйесінің қүрылысы «жоғарыдан төмен» (субор-динация принципі
бойынша) және «көлденең» қүрылады (координа-ция принципі). Нормативтік-
қүқықтық актілердің иерархиялық негізінде (жоғарыдан төмен қүрылым) әр
уақытта Конституцияға жатады. Көлденең қүрылыс заң шығару саласының
бөлшектенген жүйесімен сипатталады. Федеративтік мемлекеттерде заң шығару
жүйесі өзгеше. Мысалға, Ресейдің заң шығару жүйесін алсақ, онда
жалпыфедеративтік заң шығару мен Федерация субъектілерінің заң шығару
жүйелері бар.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқық жүйесі түсінігі оның элементтері
2. Заңдар жүйесі
19- тақырып. Құқықтық қатынастар
Мақсаты: Құқықтық қатынастар түсінігі және олардың қоғамдағы
ерекшеліктері
1. Құқықтық қатынастар түсінігі және ұғымы
2. Құқықтық қатынастар жіктелуі
1.Құқықтық қатынастар түсінігі — жалпы қүқық теориясының ең маңызды
категориялардың бірі. Өйткені, қүқықтық қатынастардың өзі қүқықтық тетіктің
сондай бөлігі болып табылады, онда қүқық өзі реттейтін объектімен қосылады
— әлеуметтік аямен. Құқықтық қатынастар нәтижесінде өте қиын қүқықтық
қүрылым пайда болады.
Құқықтық қатынастардың белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Құқықтық қатынас — бүл қоғамдық қатынас, яғни адамдардың өз
арасындағы қатынас. Құқықтық қатынастар адам мен заттың, адам мен жануардың
арасында болуы мүмкін емес (тіпті ол сол адамның меншігі болса да).
Құқықтық қатынас тек осы объектілер арқылы пайда болуы мүмкін.
2. Құқықтық қатынастар заңды нормалармен тығыз байланыста өмір сүреді,
олардың пайда болуындағы (соған қоса өзгертуге және тоқтатуға) нормативтік
негіз (база) ретінде көрінеді. Сондықтан, қүқықтық қатынастар маңызды
алғышарт есебінде болады (қүқық-тық субъектілерімен және заңды факторлармен
қатар).
3. Құқықтық қатынастардың қатынасушылары бір-бірімен заңды қүқықпен
және міндеттілікпен байланыста болады және қүқық субъектілерінде белгілі
заңды фактілер негізінде пайда болады.
4. Тұтасымен алсақ, құқықтық қасиеттерге мынандай сапа тән белгілілік
және жекеленушілік. Қүұықтық қатынастарда оның қатынасушылары
және олардың нақты тәртіптері белгіленген. Жекешеленушілік екіжақты
болуы да мүмкін, екі жағы аттарымен белгілі болғанда (азаматтық қүқықтағы
міндеттілік қатынастары), сол сияқты бір жақты болуы да мүмкін
(меншіктік қүқықтық қатынас).
5. Құқықтық қатынастар ерікті сипатта болады. Біріншіден, олар
мемлекеттік ерікпен қүқықта көрсетілгендей байланыста болады; екіншіден —
жекешеленген ерікпен, себебі қүқықтық қатынас оның қатынасушыларының санасы
арқылы іске асырылады (қүқықтың әрекетіндегі психологиялық тетік.
Сонымен қатар, қүқықтық қатынастардың көбісі пайда болады, өзгереді
және субъектілердің еркіне қарай тоқтатылады.
6. Құқықтық қатынастар, құқықта көрсетілгендей, мемлекеттің еркі және
онымен күзетіледі.
Айтылған сапаны есептесек, қүқықтық қатынасты мемлекетпен күзетілетін
ерікті жекешеленген қоғамдық қатынас ретінде анықтауға болады, олардың
қатынасушылары бір-бірімен заңды қүқықтар және міндеттілікпен байланысты.
Құқықтық қатынастың құрамына элементтер ретінде дәстүрлі жолмен
мыналарды қосады:
а) қүқықтық қатынастардың субъектілерін (қатынасушыларды); ә)
субъективтік заңды, қүқық пен міндеттілікті (оларды қүқықтық
қатынастардың заңды мазмүны деп атайды);
б) фактілер негізіндегі қүқықтық тәртіп, қүқықты іс жүзіне асырудағы
құқық пен міндеттілік (оны қүқықтық қатынастың материалдық мазмұны деп
атайды); құқықтық қатынастың объектілері.
Құқықтық қатынастар әртүрлі негіздерге байланысты топтастырылады.
Белгілі салаға жатуына байланысты және мемлекеттік-қүқықтық, әкімшілік-
қүқықтық, азаматтық-қүқықтық және басқа салаларға бөлу арқылы айыруға
болады.
Олардың функционалдық мақсатына байланысты реттеушілікке және
күзетушілікке (қорғаушылық) бөліп қарауға болады. Өз жағынан,
реттеушіліктің ішінен белсепді кейіптегі қүқықтық қатынасты бөліп айтады
(олар міндеттеушілік пен өкілетті басқа-рушылықтың нормалары негізінде
пайда болады және қүқықтың динамикалық функциясын көрсетеді) және пассивтік
кейіптегі қүқықтық қатынас (тыйым салатын нормалардың негізінде пайда
болып, қүқықтың статистикалық, бекітушілік функциясын көр-сетеді).
Жекелепгеп деңгейге байланысты сал ыстырмал ы деп бөлінеді, онда
қүқықтық қатынастарға қатынасушылардың бәрі аталған және абсолютті, онда
тек бір жағы ғана жекешеленген — өкілетті басқарушы (управомоченный)
(мысалы, меншік туралы қүқықтық қатынастар). Сол қатарда кейбір авторлар
(профессор С. С. Алексеев, профессор Н. И. Матузов) жалпылама деп бөледі
(не жалпылама реттеушілік), онда субъектілер тек кейіптік белгілермен
көрсетілген және жалпы субъектілердің қүқықтық жағдайы, олардың қүқықтық
статусы, қүқықтық субъектілігі жанама түрде қамтылады.
Қүқық жүйесі қай жағына жақындығына (тәндігіне) байлапысты қүқықтық
қатынастарды: материалдыққа, процес-суалдыққа, жекешеленгендікке және
көпшілікке бөледі.
Сонымен бірге, жәй және күрделі қүқықтық қатынастарға бөлуге болады.
Күрделі қүқықтық қатынастар өзінің қүрамында бірнеше кешенді субъективтік
заңды қүқықтары мен міндеттері бар қатынасушыларды үстай алады. Ең
элементарлы (жәй) көрінетін екі субъектісі бар қатынастар, оның біреуінің
заңды қүқығы, ал екіншісінің корреспондировать ететін заңды міндеттілігі
бар.
2.Әрбір құқық саласында арнайы нормалар бар, олардың мақсаты — осы
саладағы нормалардың әрекетіне кіретін адамдардың ортасын белгілеу. Бүл
белгілерін санаумен, сапасына қараумен шешілген, яғни сала
нормаларына жатқызу үшін субъектілер жоғарыдағы көрсетілген белгілі
талаптарға сай болуы қажет. Қүқық нормаларымен белгіленген сапа жиынтығы
субъектіге жатады, яғни заңды қүқығы мен міндеттері бар адамды қүқықтық
субъектілігі бар деп есептейді.
Қүқықтық субъектілік — адамдардың қоғамдық-заңды қа-сиеттері: оның екі
жағы бар — қоғамдық және заңдылық. Қоғамдық-қүқықтық субъектілік жағы
мынадан көрінеді, субъектінің қүқығын заң шығарушы қалай болса солай
белгілей алмайды — олар өмірдің өзімен, қоғам дамуының заңдылықтарына
сәйкес қажеттілікке сай талап етіледі.
Заңдылық жағы сонда, қүқық субъектілерінің белгілері міндетті түрде заң
нормаларында бекітілуі керек.
Қүқық теориясында жеткілікті түрде негізделген көзқарастар бойынша,
қүқықтық субъектілікті, субъективтік заңды қүқық ретінде қарауға болады —
«қүқық қүқыққа» мемлекеттік қүқық нормаларының жолындағы жалпы (жалпы-
реттеушілік) қүқықтық қатынастардың қалпында болады.
Шын мәнісінде, мүнда субъективтік қүқық пен жалпылық қүқықтық
субъективтіктің табиғаты көрініп түр — қүқықтық субъектілікте де белгілі.
Заңды мүмкіндіктің барлығын көрсетеді. Мүнда, былайша айтсақ, қүқық
субъектілерінің тәртіптеріне реттеушілік ықпал жасалады.
Қүқықтық субъектіліктің қүрамынан құқықтық қабілеттілік және
әрекеттілікті бөліп айтады.
Құқықтық қабілеттілік — қүқықпен қамтамасыз етілген адамның
субъективтік заңды қүқық пен міндеттілікті қабылдау қабілеттілігі, яғни
қүқықтық қатынастардың қатынасушысы болу. Сонымен, бір ғана қүқықтық
қабілеттілік — қүқықтық қатынастардың бір жағы ретінде көріну
қабілеттілігі. Жалпы, азаматтық қүқықтық қабілеттілік оның туған кезінен
пайда болады, яғни жас нәресте де азаматтық-қүқықтық қатынастардың мүшесі
болады (мысалы, мүрагерлік қүқықтық қатынастар).
Әрекеттілік — бүл қүқықпен қамтамасыз етілген өзінің әрекетімен
(әрекетсіздігімен) субъективтік заңды қүқыққа және міндеттілікке иелену
және оны іске асыру, не оларды тоқтату.
Қүқықтық қабілеттілік және әрекеттілік — бір медальдің екі жағы —
қүқықтық субъектілік, өзінің табиғатына қарай біртүтас қүқықтық орекеттіл
ік. Шын мәнісіндегі қүқықтық субъективтіл ікті — қүқықтық қабілеттілікке
және әрекеттілікке бөліп зерттеу, негізінен азаматтық қүқықта болады және
ол барлық субъектілерге бірдей емес (азаматтық қүқықтық субъективтік
үйымдар бірлікте).
Әрекеттіліктің басқа бір түріне деликтоқабілеттілік жатады, ол —
қүқықты бүзғандығы үшін (деликтіні) заңды жауапкершілікті мойындау
қабілеттілігі (соған сай заңды міндеттілікті орындау).
Қүқықтық субъектілік жалпылама (жалпы қүқық субъектісі болу
қабілеттілігі), салалық және арнайы болуы мүмкін (мысалы, заңды адамдардың
қүқықтық субъективтігі).
Субъектілердіңқүқықтықжағдайықүқықтықстатустыңтүсінігімен сипатталады.
Көбінесе, ол азаматтарда қүқықтық субъектілік, конституциялық қүқық және
міндеттерден қүралады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке
адамдардың қүқықтық статусының негізі болып табылады.
«8Ш觻 сөзі латын тілінен аударсақ, «жағдай», «ереже» деген сөздердің
мағынасын көрсетеді. Дегенмен, әдебиетте сонымен қоса, «құқықтық ереже»
түсінігін үсынады. Мүндай қосымша үсынушылықтың, егер «қүқықтық ереже»
бойынша нақтылы субъектінің қүқықтық жағдайын түсінгенде ғана мәні болады,
яғни оның қүқықтық статусымен бекітілген болса, өзі түрған нақтылы қүқықтық
байланыстың жиынтығына сәйкестік болу қажет.
3Адамда қоғамдық заңды қасиеттің болуы, қүқықтық субъективтік ретінде,
оған қүқықтық қатынасқа түсуге заңды мүмкіндік береді, адам нақтыл ы заңды
қүқық пен міндетті алып жүруші болады. Сондай адамдар заң бойынша қүқықтық
қатынастардың қатынасушысы болады, оларды қүқықтың субъектілері деп атайды.
Қүқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды:
«қүқық субъектісін» және «қүқықтық қатынастың субъектісін». Құқық
субъектісі — бүл қүқықтық қатынастардың «потенциалды» мүшелері, бүл адамдар
заңды қүқық пен міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Қүқықтық
қатынастар субъектісі — бүл қүқық субъектісі өзінің қүқықтық субъективтігін
іске асырып, нақтылы қүқықтық қатынастардың қатынасушысы болғандар. Әрбір
қүқықтық қатынастар субъектісі — бүл әр уақытта қүқық субъектісі (онсыз ол
жәй ғана сондай бола алмас еді), көрінген қүқық субъектісі соның не басқа
нақты қүқықтық қатынастардың субъектісі бола бермейді.
Қүқық субъектісі қүқықтық қатынастар субъектісі болу үшін міндетті
түрде белгілі заңды фактілер пайда болу қажет, сондықтан әрекетке, соған
сай өкілетті — міндеттеушілік нормасын «жібереді» және ол өз жағынан сол
қүқық субъектілеріне заңды міндеттер мен заңды қүқық беріп, пайда болған
қүқықтық қатынастардың қатынасушылары жасайды.
Қүқық субъектілері қүқық нормаларымен қатар, заңды факті-лермен,
қүқықтық қатынастардың өмір сүруіне және пайда болуын-дағы алғышарттарды
жасайды.
Қүқықтық қатынастар субъектілері — бүл әр уақытта қүқық субъектісі,
жалпы сипатын қүқықтық субъективтік және қүқықтық статуспен байланыстыру
керек (қүқықтық қабілеттілікпен, әрекет-тілікпен, деликтоқабілеттілікпен).
Қүқық субъектілерінің түрлеріне қарап (қүқықтық қатынастар
субъектілерімен) былай бөлуге болады:
а) азаматтық түлға; ә) үйымдар;
б) қоғамдық қүрылымдар (үлттар, халықтар).
Азаматтық түлға — азаматтар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқтар
(апатридттер), екі азаматтығы бар адамдар (бипатридтер). Үйымдарға
жататындар:
а) мемлекеттің өзі;
ә) мемлекеттік үйымдар;
б) мемлекеттік емес (қоғамдық, кооперативтік, коммерциялық, т.б.)
үйымдар.
Мемлекеттік үйымдардың ішінен мемлекеттік органдарды бөлуге болады —
билік өкілеттілігі бар мемлекеттік үйымдар.
Ерекше атап өтуге жататын заңды тұлға категориясы, оның азаматтық
(заттық) айналымға қатынасуға қажетті қүқықтық субъек-тивтігі болуы
міндетті. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша үйымдар заңды
түлға ретінде мынандай жағдайда танылады:
а) өзінің жеке мүлкі болуы және өзінің міндеттері бойынша сол
мүліктері арқылы жауап беруі міндетті;
ә) өз атынан заттық және жеке адамға заттық емес қүқыққа ие болуға және
міндеттерін өтеуге мүмкіндігі бар;
б) сотта талапкер және жауапкер бола алады.
Көңіл аударатын жағдай, «заңды түлға» қүқық субъектілерінің түрлілігін
емес, қүқықтық субъективтіктің түрлерін көрсетумен қатар, осы
субъектілердің қоғамдық-заңдық қасиетін білдіреді. Заңды түлға ретінде
мемлекеттің өзін айтуға болады.
«Заңды түлға» категориясын қүру қайта өңдеумен, ойлаумен және Рим
қүқығын жүйелі жазумен, оны зерттеулермен байланысты. Заң-ды фактінің жалпы
түсінігі қүқықтық қатынас түсінігі сияқты римдік заңгерлермен қүрылмаған.
«Заңды факті» атауының пайда болуы германдық заңгер Ф. К. Фон Савиньидің
(тарихи қүқық мектебінің негізін салушылардың бірі) атымен тығыз
байланысты. Ол өзінің «Система современного римского права» еңбегінде (1840
ж.) былай жазған: «Мен пайда болуға әсер ететін, не қүқықтық қатынастардың
бітуін көрсететін оқиғаны заңды фактілер деп атаймын».
Қазіргі оқулық әдебиеттерде негізінен заңды фактілерді жүйелеуге көңіл
бөлінеді, ал түсініктің өзі көлеңкеде қалады. Авторлар әдетте заңды фактіні
белгілеумен шектеледі, ал тәжірибеде бірбеткей қүрылады және былай
естіледі: «Заңды фактілер — нақтылы өмірлік жағдайлар, қүқық нормалары
қүқықтық қатынастардың пайда болуымен, өзгеруімен, не тоқтатылуымен
байланысты».
Дегенмен, заңды фактілерді түсініктеме сипатында, олардың мынандай
ерекшеліктерін атап өтуге болады:
1. Заңды фактілер өзінің әлеуметтік табиғатына қарай — өмірлік
жағдайлар, олар өзінен-өзі қасиетімен заңды нәтижелерді туғызбайды. Ондай
сапа оларға заң нормаларымен беріледі және былай болуы да мүмкін, яғни заң
шығарушы қоғамдық қаты-настардың дамуындағы бір кезеңде қүқықтық
нәтижелерді осы заңды фактілермен байланыстыруды тоқтатады. Дегенмен,
жасалу да заң шығарушының тілегі емес, тек қоғамдық даму заңдылығының
ықпалы. Сондықтан, заңды фактілердің терең қоғамдық табиғаты бар және ол
қүқықтың тағы да бір тәжірибеге шығуы, тағы да бір рет қүқықтық әлеуметтік
аямен байланысатын кезі. Сонымен, заңды фактілер — бүл қоғамдық-заңды
қүбылыс.
2. Заңды фактілер қүқықтық қатынастардың қимылына жанама түрде
көмектеседі (пайда болу, өзгеру, тоқтату). Егер қүқықтың субъективтікті
ерекше жағдайдағы заңды қүқық ретінде, жанаса жалпы реттеушілік қалыптағы
қүқықтық қатынастар, олай болса фактілер негізіндегі қүқықтық субъективтік
(жасы, есі дүрыстығы, т.с.с.) өзінің табиғатына қарай және әрекет тетігіне
байланысты заңды фактілерге жатады.
3. Заңды фактілер тек қүқықтық нормаларымен қарым-қатынаста болғанда
ғана қүқықтық нәтижелерді туғызады. Заңды факт «жіберетін
тетіктің» рөлін қүқық нормасына сай орындайды, оны әрекетіне жібереді.
Осыған қарағанда заңды фактілерді қүқық нормалары мен қүқықтық
қатынастардың байланыстырушысы ретінде қарау дүрыс сияқты.
4. Заңды фактілерге нүсқау және оларды түсіндіру заң нор-маларының
гипотезасында көрсетілген. Нормалармен және субъек-тілермен қатар, заңды
фактілер қүқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттарының бірі ретінде
көрінеді.
Заңды фактілер әртүрлі өмірлік жағдайлар сияқты, әралуан және әртүрлі
негіздерге байланысты жүйеленуі мүмкін:
1) заңды нәтижелердің сипатына байланысты;
2) әрекет сипатына байланысты — бір реттегі әрекет фактілер (уақыттың
өтуіне байланысты, материалдық зиян келтіруіне байланысты) және
жағдайлар фактісі (туысқандық жағдай, жүмысқа қабілетсіздік жағдайы);
3) қүқықтық қатынастар қатынасушыларының жекелеген ерік-терінің
байланысының сипатына сайлық — заңды әрекеттер (әрекет және әрекетсіздік)
және заңды оқиға. Оқиғалар абсолютті және салыстырмалы болуы мүмкін.
Абсолютті оқиға адам еркімен байланысты емес (мысалы, табиғи
қиыншылық). Салыстырмалыга сол қүқықтық қатынастың қатынасушыларының еркіне
байланысты емес оқиғалар жатады, бірақ басқа адамдардың еркіне байланысты
болады. Мысалы, кісі өлтіру қылмыстық қүқықтық қатынастарға заңсыз әрекет
болса, мүрагерлік азаматтық қүқықтық қатынастарға — заңды оқиғаға жатады;
4) қүқықтың үйғарымына сай болу көзқарасына байлапысты қимылды екіге:
қүқыққа сайлық және қүқыққа сай еместікке бөлуге болады. Қүқыққа сай
еместікті, өз жағынан — қылмыс және теріс қылыққа бөлуге болады (қоғамға
қауіпсіздік деңгейіне байланысты);
5) ерікті бағытқа байлапысты қүқыққа сай әрекеттер үшке бөлінеді:
жекелегеп акті (белгілі қүқықтық нәтижені түғызу үшін жасалады), заңды
қылық (қүқық нормалары олармен қүқықтық нәтижені субъектінің ерікті
бағытынан, фактінің қимыл күшінен тәуелсіз байланыстырады) және
нәтижелі әрекет (қүқықтық нәтиже әрекеттің өзімен байланыстырылмай,
оның нәтижесімен байланыстырылады. Мысалы, шығармашылық әрекеттің
нәтижесі);
6) қиындық деңгейіне байлапысты заңды фактілер бөлінеді: жекеше заңды
фактілер және фактіге сай қүрамдар (заңдылық фактілер жүйесі).
«Қүқықтық қатынастар» түсінігін белгілеудің мақсаты қүқықтық
қатынастардың өмір сүру мәнін ашып көрсету: субъектілер не үшін қүқықтық
қатынастарға түседі және оның ішінде, неліктен өзінің қүқығы мен
міндеттерін іске асыруға әрекет етеді? Бүл категория осындай жолмен
қүқықтық қатынастарды материалдық және қоғамның рухани игілігімен
байланыстырады. Солай бола түрса да, қүқықтық қатынастар проблемасы қүқық
теориясында көбірек дау туғызып, талқылауға жатады.
Көзқарастардың көптігіне қарамай, қүқықтық қатынастардың негізгі екі
объектісі туралы теорияны бөліп көрсетуге болады: мопистикалық (оның
авторлары, бір ғана қүқықтық қатынастар объектісін қорғайды) және
плюралистік (онда қүқықтық қаты-настардың объектілерінің көптігі
мойындалады).
Монистикалық теория бойынша, қүқықтық қатынастардың объ-ектісіне
міндетті адамның тәртібі жатады (профессор О. С. Иоффе), не болмаса сол
фактідегі қоғамдық қатынастар, оларға қүқықтық қатынастар ықпал етеді
(профессор Ю. К. Толстой).
Қүқықтық қатынастар объектілерінің көптігін мойындайтын ғалымдар оның
түсінігін әртүрлі белгілейді. Мысалы Н. Г. Алексан-дров қүқықтық
қатынастардың объектісін былай түсінген: «сол заттық объект, сол туралы
субъектілердің арасындағы қарым-қатынас». Профессор С. С. Алекссевтің
анықтамасы бойынша, қүқықтық қатынастар объектісіне «бізді қоршаған
дүниенің сол қүбылысы, оған бағытталған субъективтік заңды қүқықтар мен
міндеттер» жатады.
Плюралистік теорияда қүқықтық қатынастар объектісіне мынандай
материалдық және материалдық емес игіліктер жатады:
1) заттар;
2) рухани шығармашылықтың нәтижесі (авторлық нәтиже, ойлап табушылық,
т.с.с);
3) жеке материалдық емес игілік (атың, адалдығың, азаматты-ғûң);
4) әрекет (әрекеттен өзін-өзі үстай білу);
5) қүқықтық қатынастар субъектілерінің әрекеттерінің нәтиже-лері.
Әдебиетте монистикалық және плюралистік қүқықтық қатынастар
объектілеріне қатынастарды біріктіру талпынысы бар және фактілер
негізіндегі қүқықтық тәртіпті қүқықтық қатынастардың заңды объектісі
ретінде атайды (не қүқықтық қатынастар
«Қүқықтық қатынастар» түсінігін белгілеудің мақсаты қүқықтық
қатынастардың өмір сүру мәнін ашып көрсету: субъектілер не үшін қүқықтық
қатынастарға түседі және оның ішінде, неліктен өзінің қүқығы мен
міндеттерін іске асыруға әрекет етеді? Бүл категория осындай жолмен
қүқықтық қатынастарды материалдық және қоғамның рухани игілігімен
байланыстырады. Солай бола түрса да, қүқықтық қатынастар проблемасы қүқық
теориясында көбірек дау туғызып, талқылауға жатады.
Көзқарастардың көптігіне қарамай, қүқықтық қатынастардың негізгі екі
объектісі туралы теорияны бөліп көрсетуге болады: мопистикалық (оның
авторлары, бір ғана қүқықтық қатынастар объектісін қорғайды) және
плюралистік (онда қүқықтық қаты-настардың объектілерінің көптігі
мойындалады).
Монистикалық теория бойынша, қүқықтық қатынастардың объ-ектісіне
міндетті адамның тәртібі жатады (профессор О. С. Иоффе), не болмаса сол
фактідегі қоғамдық қатынастар, оларға қүқықтық қатынастар ықпал етеді
(профессор Ю. К. Толстой).
Қүқықтық қатынастар объектілерінің көптігін мойындайтын ғалымдар оның
түсінігін әртүрлі белгілейді. Мысалы Н. Г. Алексан-дров қүқықтық
қатынастардың объектісін былай түсінген: «сол заттық объект, сол туралы
субъектілердің арасындағы қарым-қатынас». Профессор С. С. Алекссевтің
анықтамасы бойынша, қүқықтық қатынастар объектісіне «бізді қоршаған
дүниенің сол қүбылысы, оған бағытталған субъективтік заңды қүқықтар мен
міндеттер» жатады.
Плюралистік теорияда қүқықтық қатынастар объектісіне мынандай
материалдық және материалдық емес игіліктер жатады:
1) заттар;
2) рухани шығармашылықтың нәтижесі (авторлық нәтиже, ойлап табушылық,
т.с.с);
3) жеке материалдық емес игілік (атың, адалдығың, азаматтығы);
4) әрекет (әрекеттен өзін-өзі үстай білу);
5) қүқықтық қатынастар субъектілерінің әрекеттерінің нәтиже-лері.
Әдебиетте монистикалық және плюралистік қүқықтық қатынастар
объектілеріне қатынастарды біріктіру талпынысы бар және фактілер
негізіндегі қүқықтық тәртіпті қүқықтық қатынастардың заңды объектісі
ретінде атайды (не қүқықтық қатынастардың пәні ретінде),дың пәні ретінде),
құбылысын қамтып, олардың ішкі қүрылымдары мен сыртқы кө-ріністері жөнінде
ой елегінен өткізуге материалдар береді. Дегенмен, есепке алатын жағдай
«нысан» мен «мазмүнды» жалпы заңдылықтармен байланыста зерттесек тиімді.
Көлемді және қиын объектілерді толық және нақтылы зерттеуде, бүл
категориялардың философиялық көпжақтылығы қалай болса да, авторларды нысан
мен мазмүнды әртүрлі трактовкалар арқылы зерттеуге мәжбүр етеді, яғни бір
қүбылысты әртүрлі түрғыдан қарайды.
Бұл мәселелер бойынша негізгі жалпытеориялық бағытымыз мынандай:
1. Құқықтық қатынастар нысанына (формасына) субъективтік заңды қүқық
пен міндеттер, ал оның мазмүнына — фактілер негізіндегі субъектінің
қүқықтық тәртібі жатады, олар сол қүқық пен міндетін іс жүзіне асырады
(профессор В. Н. Щеглов, профессор Л. С. Явич, т.б.). Бүл вариантта
категория «нысанның» әдістемелік мүмкіндігін және «мазмүнын» толықтау
пайдаланған. Осы негізде қүқықтық қатынастың нағыз маңызды жағы бөлінген
және олардың функционалдық байланысы дүрыс белгіленген: нысан
(қүқық және міндеттер) мазмүнға белсенді (тәртіп), оны қүрайды, ал заңды
нормалар қүқықтық шығармашылық әрекеттер арқылы өзгеріп, мазмүн нысанды
белгілейді:
2. Профессор С. С. Алексеев субъективтік заңды қүқық пен міндеттерді
«заңды мазмүн» деп атады, ал фактілі субъектілердің қүқықтық тәртібі —
«материалдық мазмүн». Автордың пайым-
дауынша,көрсетілгенекімазмүнқүқықтыққатынастыңэлементтеріне жатады, ол
сонымен қоса, басқа элементтерді бөліп көрсетеді: қүқықтық қатынастардың
субъектілері және объектілері.
Философиялық көзқарасқа байланысты, жоғарыдағы айтылған автордың ойлары
шындыққа жатпайды. Біріншіден, бір объектінің өзінен екі мазмүнды және
бірде бір нысанды бөліп шығаруға болмайды. Себебі, бүл категориялар қатар,
әрбір мазмүнға өзінің нысанын табу міндетті. Екіпшідеп, нысан және мазмүн
қүбылысты толығымен бітіреді, егер бірдеңе мазмүнға жатса, онда
қалғандарының барлығы нысанға жатуы керек және ешқандай басқа «элементтер»
қүбылыста болуы мүмкін емес. Үшіншіден, мазмүн ешқандай жағдайда,
элементтің орнында көрінуі мүмкін емес. Керісінше, мазмүн — бүл қүрылымды
үйымдастырылған элементтердің бірлігі.
Ертеректе профессор О. С. Иоффе қүқықтық қатынастардан жалпы үш
мазмүнды бөліп көрсеткен: заңдық, материалдық және идеологиялық. 3.
Қүқықтық қатынастар — түтасымен нысан ретінде көрініп, нормамен реттелетін
қоғамдық қатынастар және ол қүқықтық қатынастардың мазмүны. Бүл көзқарасқа
байланысты айтатынымыз, біріншіден, философия мүндай нысан мен мазмүнның
байланысын білмейді, олардың сыртқы байланысы тек нысан болуы мүмкін, бірақ
мазмүн ешқашан болмайды. Екіпшідеп, авторлар, егер сондай жағдай болса,
қүқықтық қатынастардің бірлігімен қандай қүбылыстар қүрылады (нысан
ретінде) және қоғамдық қатынастар (мазмүндар) сүраққа жауап бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандарды есепке ала отырып, қүқықтық қатынастарды
сипаттауға философиялық категориялар «нысанды» және «мазмүнды»
пайдалануымыз қажет.
Қоғамдық қатынастар және тәртіп. Қүқық зерттеушілерінде күмән
келтірмейтін тезис мынау: қүқық — қоғамдық қатынастарды реттеуші. Мүндай
реттеудің нәтижесіне қүқықтық қатынастар жатады: «қүқықтық қатынастар —
қүқықпен реттелген қоғамдық қатынастар». Біздің ойымызша: қүқық нормалары
қоғамдық қатынастарды реттемейді, тек адамдардың тәртібін реттейді, бүл
екеуін бірдей деп есептеуге болмайды. Қүқықтық қатынастың қатал түрдегі,
философиялық түсінігі (қүқықтық қүрылыс) нәтиже емес, қүқықтық реттеудің
қүралы. Қоғамдық қатынастардың қарым-қатынасын және қызметін түсіну үшін,
ең алдымен, философиялық талдау категориясы — «қатынасқа» жүгінуіміз қажет,
себебі, ол «қоғамдық қатынастар» категориясына қарағанда жақындау. Қоғамдық
қатынастар жалпы қатынастардың бір түріне жатады. Болгар философы Панайот
Гиндев осы мәселелер бойынша: қоғамдық қатынастар — «объективтік шындық
қүбылысы мен жалпы байланыстың арнайы көрінісінің жеке оқиғасы» деген бола-
тын.
Философия ғылымының категориялық аппаратында «қатынас» — триада
категориясының элементі: «зат», «қасиет» және «қатынас», солардың негізінде
шындықты сезінудің қандай да болмасын объектісі қүрылады. «Тәжірибеде д
үниетаным көптеген элементтерге бөлінбейді, бірақ қасиеті бар және
қатынастағы заттарға бөлінеді» (В. Н. Сагатовский).
Заттар арасындағы қатынастар, олардың қасиеттеріне қарай бөлінеді.
Мүнда «заттарды» философиялық түсіну үйреншікті түсінуден бөлек
болады. Заттарды физикалық, кеңістіктегі тежеулі объект ретінде белгілеуге
(заттарды үйреншікті түсіну) философияда «дене» деген атау бар. Онда «зат»
деп көптеген басқа қүбылыстардан бөлініп шыққан тәуелсіз нәрсені айтады.
Соған байланысты философиядағы заттың негізгі белгісіне — тәуелсіздік
бағытындағы қүбылыс алынған. Егер сол нәрсені басқа нәрсеге қатысты деп
қарасақ (кейінгіні сипаттайтын қүрал ретінде), онда ол қасиет ретінде
көрінетін болады. Қасиет—бұл потенциалды қатынас, ал қатынас — іс жүзіне
асырылған қасиет. «Қатынасқа кіру — әр уақытта қатынасушылармен жалпы
табиғи бірлікті табу және соның негізінде қатынасушылардан бөлектікті
байқау». (В. И. Свидерский, Р. А. Зобов).
В. Н. Сагатовскийдің қатынасқа берген анықтамасы дүрысырақ сияқты: «Бір
көпшіліктегі заттың бөлектігі, не үқсастығы, соған үқсас басқа көпшіліктегі
заттардың арасындағы қатынас деп аталады». Шын мәнісінде, тек бөлектікте
ғана болуы емес, үқсастықта да болуы мүмкін. Заттардың бөлектігі, не
үқсастығы олардың қасиеттеріне сай белгіленеді: бір заттың қасиеті
екіншісінің қасиетімен ашылады.
Сонымен, қатынасты ерекшелеген нәрселердің, қүбылыстардың, олардың
жалпы табиғатының күшімен мүмкін болған, бір-бірімен келіскен ережелер және
олардың қасиеттеріне негізделген ретінде түсінуге болады.
Қатынас қүбылыстардың арасында өмір сүреді, ал қатынастардың ішінде
әртүрлі элементтер (қүбылыс, нәрселер, заттар) жоқ болады, себебі,
«элемент» дегеніміз зат және ерекше мәнде қаралады. Элементтер көп
жағдайларда өздері тиімді қатынастар жасауға шақырылуы мүмкін, өздерінің
табиғи күшіне сай тек жүйеде болуы мүмкін, бірақ қатынаста емес.
Қүрылымдық қатынас элементтерді жүйеге жинайды, бірақ өздері оларды
үстамайды.
Бірінші және маңызды қоғамдық қатынастар, қатынастардың жалпылама түрі
— адамдардың арасындағы қатынастар (олардың бірліктері). Адамдар, бір
жағынан жалпы қасиетке ие, ал екінші жағынан олардың психофизикалық және
әлеуметтік қасиеттерінде өзгешеліктер бар. Әлеуметтік жақтар
субъектілерінің қасиеттерін іс жүзіне асыру, адамдардың қалай болғанда да
қоғамсыз өмір сүре алмайтындығына байланысты алдын-ала белгіленген, өйткені
ол әлеуметтік түрмыстың қажетті нысаны.
Бкіпші, маңызды қоғамдық қатынастардың — олардың тығыз түрдегі
адамдардың қызметімен диалектикалық байланысы. Бүл байланыс генетикалық,
бірін-бірі туғызатын сипатта болады.
Қоғамдық қатынастар және әлеуметтік ерекшеліктер бір-бірімен байланыста
болып, екеуінің де пайда болуын және дамуын қамтамасыз етеді. Бір жағынан,
қоғамдық қатынастар адамдардың ерекшелігінен пайда болады, олардың
тәртіптерінен туындайды. Ал екінші жағынан, қоғамдық қатынастар өз
субъектілерінің тәртіптерін белгілейді, қүрайды. «Дегенмен, К. Маркс
жазғандай, жеке адамдардың және билік өкілдіктерінің әрекетін белгілейтін
қатынастар бар, олар тыныс алу жолдары сияқты бір-бірінен тәуелсіз болады».
Бүл сөзден мынандай қорытынды шығаруға болады:
а) қоғамдық қатынастар тәртіп жағынан қарасақ, еркін қүбылыс, себебі
олар әрекетті белгілейді;
ә) қоғамдық қатынастар және әрекеттер бір-бірімен байланыстағы
қүбылысты көрсетеді.
Көбірек, нақтылы қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік әрекеттің байланыс
тетігін (механизмін) мынадан байқауға болады.
Қоғамдық қатынастардың болуы және өмір сүруі, ең алдымен, адам
баласының көптік жағдайларына байланысты болуы мүмкін. Өйкені, бүл жағдайда
бір адамның қасиетін басқа адамның әлеуметтік қасиеті арқылы өткізуге
болады. Дегенмен, адамдардың қасиеттерінің өзекті болуы, кейбір әлеуметтік
алдағы қажетті әрекеттердің пайда болуының нәтижесінде, барлық әлеуметтік
қасиеттердің жиынтығында бөлініп шығады, бүл өзекті қасиет адамдардың
арасындағы қатынасты байланыстырады. Олардың сипаты адамдардағы шын
мәніндегі сапаның, қасиеттің, сол әрекетке қабілеттіліктің болуына тікелей
байланысты.
Қажетті әрекет аясы белгілі игіліктің керектігімен белгіленеді. Бүл
процесс қысқаша былай: белгілі игілікке мүқтаждық — соған сай қажетті
әрекет — адамдардың осы әрекетке қажет қасиетін белсепдіру — қоғамдық
қатынастар шын мәніндегі әрекеттер — жеткеп игілік.
Қоғамдық қатынастардан шыққан және олармен қамтамасыз етілген, өз
жағынан субъектілердің бірлескен әрекеттеріндегі жаңа қатынастардың пайда
болуының негізі болу қызметін атқарады. Осы жайында дәлірек айтқан В. М.
Соковнин: «Адамды қоғамдық қатынастармен толтыру, былайша айтқанда, сол
тетіктің арқасында болуы міндетті, ол сол қоғамдық қатынастарды іске
асырады, бүл басқа еш нәрсе емес, адамның өзінің әрекеті» деген болатын.
Бүл заңдылық қүқықтық аяда өте анық көрінеді. Әсіресе, заңды маңызы бар
тәртіп актілері қүқықтық қатынастардың пайда болуын қамтамасыз еткенде, ал
соңғылары, өз жағынан, қүқыққа сай тәртіпті қүрайды. Сонымен, қоғамдық
қатынастар маңызды жағдайдағы қаты-настардың түрі ретінде бөлінеді, яғни:
а) адамдар арасындағы қатынастар;
ә) адамдардың әрекеттері арқылы тығыз байланыста болады.
Бірақ, біз қызыққан бағытта олардың жалпы қатынастардан айырмасы жоқ:
барлық қатынастардағыдан; қоғамдық қатынастардың ішінде ешқандай элементтер
жоқ, соған қоса тәртіптер де. Қатынастың өзі элемент деп айтылуы мүмкін,
ондай жағдай қиын әлеуметтік қүрылысты жүйелі талдау кезінде болады. Бірақ,
мүндай оқиға, біріншіден, кейінгі көрсетілген жағдайда қатынас ретінде
қаралмаған, тек жүйе ретінде қаралған (қатынастар жүйесі, онда оның
меншікті қүрылымында, қатынастар арасындағы қатынастар болады); екіншіден,
бүл жүйенің элементтерінің аса қиын еместері болады, не болмаса жекелеген
қатынастар болады, яғни тағы да солай қатынастар, қалай болса сондай
жекелеген объектілер (заттар) емес. Сондықтан да, әлеуметтік байланысты
қатал түсінуді, қоғамдағы жалпы қүрылымды философиядағы элементтерге
жатқызып, қоғамдық қатынастардың түрі есебінде есепке алу, олардың қоғам
өмірінің аясындағы негізін көрсету.
Құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың түрлеріне жатады, сондықтан
қүқықтық қатынастар қайсысы болмасын қоғамдық қатынастар ретінде (және
жалпы қатынастар) өз ішінде ешқандай компоненттерді үстай алмайды.
Деғенмен, қүрылым көзқарасына байланысты қүқықтық танымда жекелегендерді
талдау дағдыға айналған, жекелеген қүқықтық қатынастар, соның өзінен
әртүрлі элементтерді бөлу көзделген. Сондықтан, «қүқықтық қатынастар» деп
заңтануда оның меншігіндегі, қүрылым мәніндегі шын мәнісінде қатынастарды
түсінеді, қүқықтық қатынастардың элементтері ретінде қүқықтық байланысты
емес, сол байланыстың қүқықтық қатынастар түрінде белгіленген қүбылыстың
бірлігін айтуға болады.
Басқа сөзбен айтқанда, ол заңдар ғылымы бір түрлі түтастық ретінде өз
қүрамына және өзінің қүрылымына ие болады.
Қүқықтық қатынастардың қүрылымын зерттеу, қүқық тео-риясының ішкі
жағына талдау жасау, дәстүрлі жолмен «нысан» және «мазмүн» негізінде
жүргізіледі. Бүл категориялардың мето-дологиялық мүмкіндігі, шын мәнінде,
айқындауға және көптеген маңызды қүбылыстардың заңдылықтарын есте қалдыруға
бекітуге мүмкіндік береді. Дегенмен, мүндай жағдайлар:
а) бүл категорияда тек екі көрсеткіш бар: «нысан» және «мазмұн» және
қамтамасыз етілген философиялық мағынадағы көп-маңыздылық бар;
ә)қүқықтыққатынастардакөпмаңыздылықсаладағы зерттеудіжәне сипаттауды
қажет ететін аспектілер, жақтар қүқық зерттеушілерінің көзқарастарында
қүқықтық қатынастардың қүрылымдарына оның нысаны мен мазмүнына сәйкес
маңызды қарама-қайшылық пайда болды. Әсер еткен «нысан» мен «мазмүнның» тек
жалпы байланыстары және қүбылыстағы заңдыл ықтар, ал нақты түбіне дейін
зерттеуде олардың тиімділігі аздау болады. Қүқықтық қатынастарды бөлшектеп
зерттеуге көп деңгейде жауап беретін жүйелік жол, жеткілікті мөлшерде
категориялық аппараты бар, жүйе түсінігі; элементтердің, қүрылымы,
қүрылысы, функциясы, қызыметтендіру мақсаты көрсетілген. Қүқықтық
қатынастарды сипаттауға көп уақыттан бері «элемент», «қүрам», «қүрылыс»
категориялары пайдаланылады, себебі, қүқықтық қатынастардың кейбір жақтарын
бөліп алып, оның нысаны мен мазмүнына толықтырулар жасалады, бүл жалпы
философиялық жағынан дұрыс емес. Өйткені, нысан мен мазмүн қүбылысты
толығымен қамтиды және одан басқа ол қүбылыста ештеңе жоқ. Элементтер мен
нысандар сырттан емес, ішкі бірліктегі нысан мен мазмүндардан ізделуі
қажет. Сонымен бірге, жүйелі категориялар оларды бірлікте іс жүзіне
асырғанда ғана эффективті болады, яғни жекелеген түрде емес, жүйенің
қалпында.
Пысықтау сұрақтары:
1.Құқықтық қатынас түсінігі және ұғымы
2. Құқықтық қатынастың элементтері
20-тақырып. Құқықты жүзеге асыру және оның түрлері
Мақсаты: Құқықты жүзеге асыру орны мен маңызы
1. Құқықты жүзеге асыру
2. Құқықты жүзеге асыру жолдары
1.Құқықтық нормаларды басып шығару оңай нәрсе емес. Петр I айтқандай:
«Все законы писати, когда их не исполняти».
Іс жүзіне асыру дегеніміз — қүбылысты басқа сапаға айналдыру процесі,
оның сапасын қабылдау процесі, белгілі нәтижеге жету мақсатындағы
қасиеттер. Бүл процесті қүқыққа қатысты айтсақ: қүқыққа сай тәртіпті сапаға
айналдыру, әлеуметтік пайдалы нәтижеге жетудегі қүқықтың қасиетін
пайдалану. Қүқықты іс жүзіне асыру процесінің мақсаты — тиімді, ешқандай
ауытқымай (заңдылық режимде) қүқық нормаларының үйғарымымен қүқықтық
тәртіпке ауыстыру, максималды толық түрде қүқықпен белгіленген мүмкіндікті
іске асыру және оның талабын аяғына дейін орындау. Сонымен, қүқықтық
нормалар, егер ол шын мәнінде субъектінің қүқықтық тәртібіне кірсе ғана
іске асырылады. Сонымен бірге, бүл тезис тікелей тек өкілетті —
міндеттеушілік нормаларға қатысты, олар заң нормаларының негізін қүрған
болса да, тікелей тәртіпті реттейді. Арнайы (не мамандандырылған) нормалар
(декларативтік, дефинитивтік, оперативтік, т.б.) тікелей тәртіппен іс
жүзіне асырылады, олар өзінің арнауын жүйелік байланыс өкілетті —
міндеттеушілік нормалар арқылы іске асырады, оларға тәртіпті реттеуге
көмектеседі.
Құқықты іске асырушы субъектілер — адамдар, қүқықты өзінің әрекет
аясына алатындар, яғни қүқық субъектілері. Іске асыру объектісіне заңдар
жүйесі, нормативтік-қүқықтық актілер массиві (көлемі) жатады. Профессор Л.
С. Явич былай деген: «Қүқықты іске асыру әр кезде тәжірибелік және
теориялық проблема емес, ол өркенниеттің алғашқы кезіндегі нағыз
қатынастарды күшпен қорғаған кезде де қүқық болмаған, ол болмайды, себебі
ол кездегі үстемдікте дәстүрлі қүқық және сот прецеденті болған. Қүқықты іс
жүзіне асыру үлкен маңыздылыққа дамыған заң нысандары кезінде ие болды, кең
заңдардың жағдайында».
Егер қүқық нормалары қандай болмасын, әлеуметтік нәтижеге жетудің
қажеттігін көрсетсе (мысалы, белгілі сападағы өкімді дайындау), ондай
нормаларды іс жүзіне асыруға тек субъектінің әрекеті ғана кірмейді, оған
сол нәтижеге жету фактілері де кіреді.
Қүқық жүйесін екі блоққа бөлуге болады — қүқықтық шығармашылық және
қүқықты іске асырушы. Осыған қоса, қүқықты іске асырушы процестер
қүқықтық-шығармашылық
блогында, себебі қүқықтық-шығармашылық әрекеттер де қүқықпен
белгіленеді.
Негізінен қүқық нормалары нақтылы қүқықтық қатынастар арқылы іс жүзіне
асырылады. Дегенмен, олар қүқықтық қаты-настардың сыртында да іске
асырылады: жалпы қүқықтық қүры-лыстың қалпында, нормамен белгіленген
қүқықтық субъектілік, себебі, соған байланысты бүл адамдар қүқықтың
субъектісі және белгілі қүқықтық жағдайда түр. Мүндай іске асырушылық тек
сол оқиғада кездеседі, егер субъектілер өзінің тәртібінде сол заңды фактіні
«айналып өтсе», керек емес қүқықтық нәтижелер туғызуы мүмкін және сол
субъектілерге заңды міндеттерімен тиімсіз нақтылы қүқықтық қатынастардың
пайда болуы мүмкін. Мүнда іске асыру нысаны тыйым салатын нормаларға сай,
бірақ онда міндеттеуші қүқық нормаларын іске асыруға мүмкіндік жоқ.
2.Құқықты іске асыру нысандарын әдебиетте дәстүрлі жолмен былай бөледі:
пайдалану, орындау (атқару) және сақтау (әдет, не ординарлы нысандар) және
іске асырудың ерекше нысанына қүқық нормаларын қолдануды жатқызады.
Пайдалану, атқару және сақтау іске асырылатын нормалардың түрлеріне
қарай және қүқықты іске асыратын әрекеттердің сипатына байланысты бөлінеді.
Пайдалану нысанында өкілеттік басқару нормалары іс жүзіне асырылады.
Мүнда өкілетті басқарушы іске асыру процесінен өзіне қажетті қасиетті,
игілікті алады да, өз мүддесін қанағаттандырады. Пайдалану белсенді, не
пассивті тәртіппен орындалуы мүмкін.
Атқару нысанында міндеттеуші нормалар іс жүзіне асырылады, себебі
оларды іске асыру белсенділік тәртіпті әрекетті талап етеді.
Сақтау нысанында тыйым салушы нормалар іс жүзіне асы-рылады, олар
пассивті тәртіпті (әрекеттен бас тарту) талап етеді.
Құқықты қолдану дегеніміз — арнайы өкілеттік берілген субъектілердің
билік әрекеті және ол ерекше нысан ретінде қара-лады.
Қүқықты іс жүзіне асыру әдістері (жолдары) туралы проблемалар —
азаматтарда, лауазымды адамдарда, үйымдарда заң нормаларын орындауға,
сақтауға деген дәлел қалыптастыру проблемалары.
Пайдалануды іске асырудың нысаны өте күшті қызықтыру-шылықпен
қамтамасыз етіледі, мүдде ретінде, өкілеттілік басқару нормаларды мен
субъективтік заңды қүқықты үстайды. Дегенмен, мүнда мемлекет міндетті түрде
қатынасусыз қалмайды: ол қүқықты пайдалануға жағдайлар жасап, оның
қорғалуын қамтамасыз етуге міндетті. Кеңес үкіметі кезіндегі юриспруденция
дәстүрлі жолмен қүқықты іс жүзіне асырудың екі әдісін көрсетті: сендіру
әдісі және мәжбүрлеу әдісі. Бүл Лениннің мына сөзіне байланысты: «Прежде
всего мы должны убедить, а потом принудить» (Алдымен сендіру керек, сондан
кейін мәжбүрлеу керек).
Жалпы айтсақ, қүқыққа мәжбүрлеу қасиеті тән, сондықтан да көпшілік
субектілер қүқықтық үйғарымдарды өз еркімен іске асырады, ол сол қасиетін
әр уақытта жоғалтпайды. Сонымен бірге, мемлекеттік билік талаптың өз
мәнінде орындалуы үшін және сақталуы үшін, мемлекеттің заң нормаларын
шығаруы қажет, ол нормалар барлық түрғындардың және оның бөліктерінің
мүддесіне сай болуы міндетті. Мүндай жағдай, мемлекеттік ерік пен қүқық
субъектісінің еріктерінің арасындағы принципті сай келушілік және қүқықтық
тәртіптің сенімді фундаменті болып табылады. Сонымен қатар, мүндай оқиғада
мемлекет жағынан қүқыққа сай тәртіпке ояну қажеттілігі сақталады (сонымен
қоса мәжбүрлеу), себебі, субъектілердің жекелеген мүдделерімен қоғамдық
мүдделердің арасында қарама-қайшылық сақталады.
Қоғам тарихы қүқық субъектілерінің екі классикалық ояну жо-лын біледі —
награда беруге сендіру және мәжбүрлеу шарасын қолдануға мүмкіндігін көрсету
арқылы қорқыту. Профессор В. В. Лазарев айтқандай, қүқықтық тыйым салу көп
жағдайда жағымсыз нәтижелердің болуымен қорқыту арқылы іске асырылады, ал
міндеттеу нормалары, адам күшін жүмсауды талап етеді, мем-лекеттік белгілі
өтемақыны төлеуге сөз береді.
Пысықтау сұрақтары:
1.Құқықты жүзеге асыру түрлері және түсінігі
21-Тақырып. Құқық нормаларын жүзеге асыру
Мақсаты: Құқық нормаларын қолдану ерекшелігі
1Құқық нормаларын қолдаун түсінігі
2. Құқық нормаларын қолдану белгілері
1.Құқықты қолдану — қүқықты іске асырудың ерекше нысаны. Құқықты
қолдану нысанында мемлекет жағы да (нормативтік-құқықтық актілерді
шығарғаннан кейін) қүқықтық реттеу процесіне билікпен қосылады.
Қүқықты қолдану тек сол кезде болады, егер заңды нормалар мемлекет
органдарының билік ықпалынсыз іске асырылуы мүмкін болмаса.
Осындай оқиғаға мыналарды жатқызуға болады:
а) заңды, маңызы бар жағдайларды арнайы белгілеу қажеттігі (азаматтың
сот арқылы өлгені, не хабарсыз кеткені жөнінде ше-шім шығару); ә)
диспозиция нормалары жалпы алғанда мемлекеттік-билік үйғарымының жекелеген
нүсқауынсыз іс жүзіне асырылмайды (зейнетақыға қүқығы);
б) әңгіме санкцияның іске асырылуы.
2.Құқықты қолдану белгілері:
1) Ерекше субьект — арнайы ерік берілген мемлекеттік орган (лауазымды
адам). Тәртіптен бөлектеу бүл қоғамдық орган болуы мүмкін (мысалы,
мемлекеттің ерік беруі бойынша кәсіподақтар кейбір еңбек заңдарының
нормаларын қолданады). Азаматтар қүқық нормаларын қолдана алмайды, оған
қарсы, керісінше көзқарас бар (профессор П. Е. Недбайло);
2) мемлекеттік билік сипаты бар;
3) жекелеген — нақтылы үйғарымдар шығарудағы әрекеттер болады;
4) мемлекет қызметіндегі басқарушылық нысанымен көрінуі;
5) белгілі процедуралық нысанда жасалады: қүқықты қолдану тәртібі
арнайы (процедуралық) заңды нормалармен белгіленген. Қүқық жүйесінде түтас
процедуралық салалар бар— азаматтық-процессуалдық қүқық және қылмыстық-
процессуалдық қүқық;
6) қиын, кезеңді процесс болып көрінеді;
7) шығармашылық сипатта болады;
8) қүқықты қолданудың нәтижесі жекелеген заңды актімен дайындалады
— қүқықты қолдану актісімен.
Аталған белгілерді есепке ала отырып, қүқықты қолдануды мемлекеттік
билік әрекеті ретінде анықтауға болады, белгілі процедуралық нысандағы
хабардар субьектілермен жасалған және заң нормаларын іске асыруға және
жекелеген нақтылы шешімдер шығару арқылы ықпал жасауға бағытталған.
Қүқықты қолдану белгілі процесс ретінде бірнеше кезеңдерге бөлінеді.
Жалпы кезең — қандай болмасын процестің кесіндісі (бөлігі), олардыңаралық
мақсаты болады, соның күшіне байланысты салыстырмалы бостандықта және
біткендікке ие болады.
Негізгілердің есебінде үш кезеңге бөлуге болады:
1) істің факті негізіндегі жағдайын белгілеу;
2) істің заңды негізін қалыптастыру;
3) істі шешу.
Қосымша кезеңдердің орнына қүқықты қолдану актісінің мем-лекеттік
мәжбүрлеу арқылы іске асырылуы көрінуі мүмкін.
Бірінші екі кезеңдер дайындалу сипатта болады және олардың бөлінуі
жеткілікті түрде шартты. Нағыз өмірде, тәжірибеде оның бәрі қатарласып, бір
мезгілде өтеді және қүқық қолданушыға, істің
фактілік жағына, заңдылық жағына баруға тура келеді, яғни біртін-деп,
біресе бір жағын, біресе екінші жағын қалыптастырады
Азаматтық-процессуалдық және Қылмыстық-процессуалдық кодекстерде
осындай «шындық» кезеңдер көрсетілген.
Фактілер негізіндегі сатының қалыптасуы процесс ретінде дәлелдің
барлығын, не заңды маңызы бар жағдайлардың жоқтығы туралы (дәлелдеу пәнін
қүрушылардың) фактілер—дәлелдемелердің көмегі арқылы көрсетіліп өтеді.
Сондықтан, барлығын дәлелдеу теориясының немен ісі барлығы түсінудің
қүқықты қолдану сатысына тікелей қатысы бар.
Екінші саты (істің заңды негізінің қалыптасуы) өзіне мынандай қүқықты
қолдану әрекетін қосып алады:
а) қолдануға жататын заң нормаларын таңдау;
ә) нормалардың дүрыстығын тексеру және оның уақытта, кеңістікте және
адамдар арасындағы әрекетін білу («жоғарғы» сынау);
б) нормативтік-қүқықтық актінің дүрыстығын тексеру («төменгі» сынау);
в) қүқық нормасының мазмүнын түсіну (талқылау арқылы). Үшіпші саты
(заңды істі шешу) бүл бір мезгілдік акт емес, онда
белгілі процесс, ол формальды-логикалық ретінде және мемлекеттік
биліктік ретінде болуы мүмкін.
Қүқықты қолдану нәтижесі қүқықты қолдану актісіне сай шы-ғарылады —
арнайы міндетті органның актісі — қүжаты, онда жекелеген мемлекеттік
биліктің қүқықты қолдану үйғарымы болады.
Барлық қүқықтық актілерді екі үлкен топқа бөлуге болады — нормативтік
және жекешелепгеп. Басқа жекеленген актілерден (мысалы, Азаматтық қүқықтағы
келісім) қүқықты қолдану актілері мемлекеттік билік сипатымен ерекшеленеді.
Қүқықты қолдану актілерінің нормативтік-қүқықтық актілермен
келісімділігі бар:
а) жазбаша акті — қүжаттар екенін көрсетеді; ә) мемлекеттен шығады;
б) заңды күші бар (қүқықтық нәтижелер туғызады, мемлекетпен қорғалады).
Сонымен бірге, олардың маңызды айырмашылығы бар. Егер нормативтік-
қүқықтық актілерде мемлекеттік биліктегі жалпы сипаттағы үйғарымдары болса,
қүқықты қолдану актілері жеке-шеленген (субъектілеріне сай, олардың
қүқықтары мен міндеттері нақтыланған) билік үйғарымы болып саналады.
Қүқықты қолданудың екі тұрі бар — позитивтік және юрисдикциялық.
Позитивтік қүқық қолдану — бүл бүзылғандығы үшін іске асырылмайды,
кейбір реттелетін нормалардың міндетті түрдегі өз жөніндегі іске асырылуға
қажетті жағдайы. Позитивті түрде қүқық қолдануға мысал болатын, зейнетақы
тағайындау, түрғын үйді айырбастау, жер бөлігін беру. Басқаша айтсақ,
позитивтік қолдану — бүл қүқық нормаларының диспозициясын қолдану.
Юрисдикциялық қүқық қолдану — бүл санкцияны қолдану (яғни, қорғаушы
нормалар), егер диспозиция бүзылса (реттеуші нормалар).
Сонымен бірге, позитивті нормалар әр уақытта болады, бірақ барлық
нормаларға емес, ал юрисдикциялық кез келген заң нормаларына қатысы бар,
тек ол бұзылса.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқық нормаларын қолданутүрлері
2. Құқық нормаларын қолдану түрлері
22- Тақырып. Нормативтік құқықтық актілерді талқылау
Мақсаты: Нормативтік құқықтық актілерді талқылау ерекшелігі
1.Нормативтік құқықтық актілердің талқылау мақсаты
2. Нормативтік құқықтық актілерді талқылау түрлері
1.Талқылаудың мақсаты — нормативтік-қүқықтық актілерде көрсетілген
заңды жолдың нақты мәнін қүқықтық үйғарыммен анықтау болып табылады.
Талқылау — бүл нормативтік-қүқықтық үйғарымдардың мазмүнын белгілеп,
тәжірибеде олардың іс жүзіне асырылуына қажет әрекеттер.
Белгілеуге мемлекеттік ерік керек, ол объективтік көрінуді және
бекітілуді нормативтік-қүқықтық актілердің мәтінінен байқауға болады.
Талқылаудың объектісі — заңды нормативтік актілер, жазбаша актілер —
қүжаттар, онда қүқық нормалары бар және бүл арадағы қажеттілікке объектінің
нысаны арқылы оның мазмүны мен негізіне өту болып табылады.
Талқылаудың стратегиялық мақсаты — қүқық үйғарымдарын қатал заңдылық
режимінде тиімді іс жүзіне асыру, яғни ол қүқық нормаларын тәжірибеде іске
асыруға қызмет етеді. Нормативтік-қүқықтық актілерді талқылаудың қүқықты
қолданудағы, қүқықты іске асыру нысанында ерекше маңызы бар. Сонымен бірге,
мем-лекеттік органдардың әрекетіндегі нормативтік-қүқықтық актілерді
шығаруға және жүйелеуге тигізетін үлкен маңызы бар.
Қандай оқиғада болмасын, талқылау процесі қалай болмасын, әрекеттегі
заң нормаларын өзгертуге, не болмаса жаңасын қүруға қүқық берілмеген.
Талқылау интеллектуалды-ойлау процесі, заң нормаларын білуге (тануға)
бағытталған, түсіну деп аталады. Түсіну — бүл «өзің үшін» талқылау. Егер
талқылау субъектісі әртүрлі нысанда басқа адам үшін түсінудің нәтижесін
көрсететін болса, оны түсіндіру деп атайды.
Талқылау бір түсінумен межеленуі де мүмкін, бірақ ондай оқиғада
түсіндіру іске асырылады, ал процесс түсіну бірінші саты ретінде
нормативтік-қүқықтық актіні талқылаудың жалпы процесіне жатады. Заң
нормаларының мәнін дәл түсінуге оның жолында көптеген кедергілер бар, олар
арнайы жолдар арқылы күшін жояды — талқылау жолдары.
Негізгі талқылау — түсіну жолдарына мыналар жатады:
І.Грамматикалық—филологияныңдеректеріментілтәртіптерінің негізіне сүйене
отырып, мәтіннің мәнін түсінуге бағытталған арнайы жолдардың (приемдар)
жиынтығы.
2. Логикалық — формальды логиканың заңдары мен жолына негізделген
арнайы жолдардың жиынтығы;
3. Арнайы заңдық — заң біліміне негізделген арнайы жолдардың жиынтығы
(заңдық түсініктер, атаулар, заңды конструкциялар, қүқықтық реттеу
заңдылығы, заңды техниканың жолдары, т.б.).
4. Жүйелік — қүқықтың жүйелілігімен, заңдармен қамтамасыз етілген және
талқыланып жатқан нормативтік ережені басқа қүқық жүйесімен заңдар
жүйесінің байланысын талдауға бағытталған арнайы жолдардың қосындысы.
5. Тарихи-саяси нормативтік-қүқықтық актілердің шығарылу мақсатын
түсінуге, тарихи жағдайларға, әлеуметтік-экономикалық және саяси
факторларға талдау жасап, оның шығарылуын қамтамасыз етіп, заң
шығарушының еркіне ықпал жасаған арнайы жолдардың жиынтығы. Айтылған
талқылау жолдарынан көретініміз, нормативтік-қүқықтық актінің мәтініндегі
үйғарымдардың шын мәнін белгілеу, әртүрлі білімділікті талап етеді.
Австриялық заңгер М. Дэвистің сөзімен, «Правовой текст значит больше для
того, кто больше значит».
2.Талқылаудың түрлері туралы айта отырып, есепке алатынымыз, әңгіме екі
түрі туралы, бірақ әртүрлі қүбылыстағы:
а) нәтижелерді түсіну туралы түрлер;
ә) түсіндіру туралы түрлер.
Талқылау — түсіну нәтижесі өзінің көлеміне байланысты нақты шектеуші
және таратушы болып бөлінеді. Әдеттегідей, талқылау нәтижесі міндетті түрде
нақты болуы қажет, шын мәніндегі нормативтік актілердің мәні (заң
шығарушының еркі) және нақты мәтін бір-бірімен толық сәйкес келсе, яғни
талқылау жолдарын барлық жиынтығында пайдаланғандық, тәжірибеде сол
нәтижені береді, яғни алғашқы заңның грамматикалық мәтінін талқылау.
Шектеуші талқылау сонда орын алады, егер шын мәніндегі норманың мазмүны
мәтіндегі дайындалғанымен сәйкес келсе, яғни оқығандағы түсіну нәтижесі
көлемдеріне байланысты грамматикал ық талқылауға жатады.
Таратушы талқылау — ақырғы талқылау нәтижесі көлеміне қарай кең нақты
мәтіннен (заң шығарушының шын мәніндегі еркі).
Талқылау-түсіндіру субъектіге байланысты сол түсініктерді беретін
түрлерге бөлінеді. Сол белгілер бойынша арнайы және арнайы емес болып
бөлінеді. Арнайы талқылау:
а) өкілеттік берілген органмен беріледі; ә) арнайы актіде қүрылады;
б) талқыланатын нормалар белгілі орындағы орындаушыларға формаларды,
міндеттерді жүктейді.
Арнайы түсіндіру нормативті және казуальды болып бөлінеді.
Нормативті талқылау — түсіндіру нақтылы оқығанмен байланысты емес,
талқылайтын нормада көрсетілгендей, барлық оқыл-ғандарға таралады.
Нормативті түсіндіруде, жаңа заңды нормалар болмауы міндетті: ол тек қана
әрекеттегі нормалардың мәнін түсіндіреді. Нормативті түсіндірмеудің аса
маңызы жоқ және толығымен талқыланатын актілердің жағдайын қолдайды: оны
тоқтатуы не өзгертуі міндеті, әдеттегідей тоқтатуға, не соған сай арнайы
нормативтік түсіндіруге әкеледі.
Егер арнайы нормативтік талқылау-түсіндіру сол актіні шығарған органмен
берілсе, онда ол аутентикалық болады (алғашқы шығару көздеріне негізделген,
авторлық). Қазақстан Республикасында ондай түсініктемелерді Жоғарғы сот,
Парламент, басқа арнайы қүқық қорғау органдары береді.
Егер арнайы нормативтік түсініктеме, оған өкілеттілік берілген органмен
берілсе, оны легальды деп айтады (рүқсат етілген, өкілеттіліктегі). Ондай
жағдай міндетті органның қалпында өтуі міндетті, яғни түсіндірме берушінің
(жүргізушінің). Қазақстан Республикасында арнайы түсініктемені Жоғарғы сот
береді.
Казуальды талқылау арнайы талқылаудың түрі ретінде нормативтік-қүқықтық
актілерге арнайы түсініктемелерді нақтылы оқығанға қатысты береді және
негізгі мақсаты сол істі дүрыс шешу болып табылады.
Арнайы емес талқылау заңды міндетті емес, көріну нысандарына байланысты
ауызша болуы мүмкін (азаматтарды қабылдау кезінде түсіндіру, адвокатпен,
сотпен, прокурормен берілуі мүмкін). Ол күнделіктіге бөлініп,
(азаматтарға, түрмыста, күнделікті өмірде берілетін талқылау, кәсіби
(белгілі қүқық мамандарымен, адвокаттармен, заң кеңесшілерімен, т.б.)
доктриналық еңбектерде: ғылыми мақалаларда, монографияларда,
коментарийлерде берілетін түсініктемелер.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқық нормаларын талқылау түсінігі
2 Құқық нормативтік құқықтық актілердің түрлері
22-Тақырып. Құқықтық сана
Мақсаты: Құқықтық сана оның құқық үшін маңызы алатын орны
1. Құқықтық сана түсінігі және ұғымы
2. Құқықтық сана түрлері
1.Қүқықтық сана — ойлар мен сезімдердің жиынтығы, әлеуметтік
қүрылымдардың (таптардың, ұлттардың, халықтардың) әрекеттегі және қажет
ететін қүқыққа қатынасын көрсетеді.
Адамның қүқықтық шындыққа субъективтік реакциясына байланысты, қүқықтық
сана, бір жағынан, қоғамдық сананың (түрі) нысаны (өнегелілік, саяси, діни
және эстетикалықпен қатар), ал екінші жағынан, құқық жүйесінің маңызды
элементі.
Қүқықжәне қүқықтық санатығыз байланыстаболады. С. С. Алексеев көңіл
аударғандай, қүқықтық сана — қүқықтың қүтыла алмайтын серігі. Шын мәнісінде
қүқық тәртіптің интеллектуалды — еріктегі тәртіптің реттеушісі, онда
қалыптасу және қызмет жасауы адам санасымен және еркімен жанасуы міндетті.
Тарихи жағынан қүқықтық сананың қалыптасуы мемлекет пен қүқықтың пайда
болуымен қатар, екеуінің қайсысы бүрын пайда болды деген даудың еш негізі
жоқ. Әйтсе де, нақтылы қүқықтың типіне (кейпіне) қатысты, мысал
социалистікке сай, қүқықтық сана қүқықтан бүрын болған (қүқықтық идеялар
түрінде, марксизм еңбектерінде айтылғандай).
Әлеуметікке бөлінген қоғамда қүқықтық сана біржақты емес. Мысал ретінде
қызмет ететін тапқа бөлінген қоғам. Ондай қоғамда заң шығарушы ең алдымен,
экономикалық жағынан күшті таптың қүқықтық санасын есепке алады.
2.Құқықтық санада дәстүрлі жағдайға байланысты элементтер ретінде
қүқықтық идеология және қүқықтық психологияга бөлінеді.
Қүқықтық идеология — адамдардың әрекеттегі және қажетті қүқыққа
қатынастықты көрсететін идеялар, теориялар, сенімдер, түсініктер және
көзқарастар.
Қүқықтық психология — адамдардың қүқық туралы, не болмаса қүқықтың
кейбір көріністері туралы қандай жағдайда болатындығы жөніндегі сезімдер,
уайымдар: заң нормаларын шығару, оларды іс жүзіне асыру, заңдылық, т.б.
Былайша айтқанда, қүқықтық психология — қүқық сезімі және заңдылық.
Қүқықтық санада басты және белсенділік рөл қүқықтық иде-ологияға
жатады, ол жүйеленген, ғылыми негізделген қүқықтық шындықты теориялық
негізде көрсетілгендік.
Қүқықтық идеологияның негізін сол қоғамда қабылданған (жалпылай
қабылданған) саяси және қүқықтық идеялар жатады —мемлекеттік — қүқықтық
идеология. Бүл проблема Қазақстанға қазіргі кезде ерекше өзекті болып
табылады.
Қүқықтық идеология заң ғылымдарымен тығыз байланысты, себебі,
идеологияға теориялық, жүйелілік сипат береді.
Қүқықтық психология стихиялық түрде қүрылады және жүйеленбеген нысанды
емес сипатта болады. Сонымен бірге, қүқықтық санада ол біріншілік сипатта,
себебі қүқықтық сезім және сезімділік қүқықтық идеядан ерте пайда болады.
Қүқықтық психология үйреншікті қүқықтық аядағы субъектілердің бағалылық
бағдарламасын белгілейді.
Әлеуметтік деңгейдегі көзқарасына байланысты үйреншікті қүқықтық сана
кәсіби заңгерлердің қүқықтық санасы және ғылыми (қүқықтану). Жалпылық
көзқарас түрғысынан — көпшілік (таптар, үлттар, халық), топтық (үжымдық
көріну, нысанды және нысанды емес топтар), жекелеген қүқықтық сана (нақтылы
адамды айтамыз).
Қүқықтық сананың қүқықтық жүйе үшін жалпы маңызы бар және оның барлық
элементтерінің әрекетін шығарып салады.
Қүқықтық сананың негізгі функциясына танымдық, бағала-ушылық және
реттеушілік жатады. Әдебиетте тағы да мына функцияларды атайды: қүқықтық
үлгілеу, тәрбиелеу.
Қүқықтық сананың реттеу рөлі адам мен қүқыққа сай қылықтар жасағанда
көрінеді, тіпті сол, не басқа нақты қүқықтың үйғарымның жоқтығына
байланысты. Қүқықтық сана категориясы жеке адамның жалпы нормативтік
бағдарламасын береді.
Қүқықтық сана қүқықтық-шығармашылықпен және қүқықты қолданумен тығыз
байланысты.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқықтың сана түсінігі
2. Құқықтық идеология
23 тақырып. Құқықтық мәдениет және құқықтық нигилизм: түсінігі және
нысаны
Мақсаты: Құқықтық мәдениет және құқықтық нигилизм түсініктері ашу
1. Құқықтық мәдениет және оның жіктелуі
2. Құқықтық нигилизм оны алдын алу
1.Құқық қоғамдық дамудың нәтижесі ретінде қоғамды түтасымен
сипаттайды. Құқықтық мәдениет — жалпы алғанда, адам баласы мәдениетінің бір
нысаны.
Латын тілінен аударғанда «сиһига» дегеніміз, тәрбие, сауаттылық.
Толығымен мәдениет қоғамдық-тарихи тәжірибе процесінде қүрылған және
қүрылатын материалдық және рухани бағалылықтың жиынтығы және қоғамның
дамуындағы жеткен деңгейді сипаттайды.
Мәдениет материалдық және рухани болып бөлінеді. Мүндағы негізделген
сипаттағы түсінікке «бағалылық» категориясы жатады.
Құқықтық мәдениет қоғамның рухани мәдениетіне жатады (басқа мынандай
көзқарас болса да, яғни қүқықтық мәдениет, қоғамдық мәдениеттегілердің
ешқайсысымен сәйкес келмейді және оларды рухани және материалдық
компоненттері болса да), ал құқық — ең маңызыды қоғамдық бағалылық —
мәдениеттіліктің элементі.
Қүқықтық мәдениет — қүқықтық сананың жағдайы, заңдылық, заңдарды және
заңды тәжірибені жетілдіру, ол қүқықты дамыту және бекіту әлеуметтік
бағалылық ретінде, яғни өзінше қоғамның «заңды байлығы» (профессор С. С.
Алексеев).
Профессор В. В. Лазарев айтқандай, қүқықтық мәдениетті төрт түрге
бөлуге болады: құқықтық идеялар, қүқықтық нормалар және институттар,
құқықтық қылықтар, құқықтық мекеме. Қүқықтық мәдениеттің көрінуі, шын
мәнінде оның әрекет аясы.
Тұтасымен қүқықтық мәдениетті бағалау мүмкіндігі, жалпы мәдениет
ретінде оның деңгейіне сай, яғни, ең алдымен, қүқық жүйесінің даму
компоненттерінің деңгейімен белгіленеді.
Мүнда бағаланатыны:
а) қоғамдық және жекешеленген қүқықтық сананың деңгейі, оған қоса заң
ғылымының және заң сауаттылығының деңгейі;
ә) заңдылық деңгейі;
б) заңдарды жетілдіру деңгейі;
в) заңдылық тәжірибені жетілдіру деңгейі, ең алдымен, сот
тәжірибесін, яғни қоғамдағы әділ сот жағдайы.
Берілген деңгейлерді қүқықтық мәдениеттің элементтері ретінде бағалауға
болады.
Қүқықтық мәдениеттен жалпы адамдық және ұлттық компо-неттерді бөліп
көрсетуге болады.
Түрлеріне байланысты қүқықтық мәдениеті түтасымен қоғамның қүқықтық
мәдениеті және жеке адамның қүқықтық мәдениеті, сонымен қатар, әлеуметтік
қоғамдастықтардың қүқықтық мәдениеті (таптардың, үлттардың, халықтың) және
мәдениеттілік.
2.«Нигилизм» сөзі латынша «піһіі»—«түк емес» «түкте». Нигилизм
әлеуметтік қүбылыс ретінде былай сипатталады:
а) жалпы қабылданған (абсолютті) бағалыққа сынаумен, негативті
қатынаспен көрінеді;
ә) жоққа шығаруға максималды келу, интенсивтік компро-
миссіздік;
б) позитивті бағдарламамен кездеспейді;
в) өзінде бүзылған қиратушылық бастауы бар.
Қандайбағалылықтыңжоққашығарылуынабайланыстынигилизм
мынандайларға бөлінуі мүмкін: саяси, діни, адамгершелік.
Қүқықтық (не заңды) пигилизм қүқықты әлеуметтік бағалылық екенін
мойындамайды және ол қүқыққа қатысты негативті жоққа шығару арқылы
көрінеді, яғни, заңдарға, қүқықтық тәртіпке, қүқықтың қажеттігіне, оның
мүмкіндігіне, қоғамға пайдалылығына сендірмейді.
Профессор Н. И. Матузов мынандай қүқықтық нигилизмнің нысандарын бөліп
көрсетеді:
а) заңдарды және басқада нормативтік-қүқықтық актілерді
қасақана бүзу;
ә) жаппай көпшілікпен заң үйғарымдарын орындамау;
б) қарама-қайшы қүқықтық актілерді шығару;
в) заңдылықты мақсатқа сайлықпен ауыстыру;
г) өкілеттік және атқарушы қүрылымдардың конфронтациясы; ғ) адам
қүқығын бүзу;
д) қүқықтық нигилизмнің теориялық нысаны (ғылыми ортада, заңгерлердің
жүмысында, философтардың жүмысында, т.с.с).
Профессор В. А. Туманов былай көрсетеді: біріншіден, пассивті және
белсенді нигилизмнің нысандары бар. Пассивті қүқыққа тән нәрсе қүқыққа
көңілсіз қатынас, оның рөлі мен маңызын көбіне көрмеу, бағаламау. Белсенді
нигилизмге қүқыққа біле-түра жаулық қатынас жасау тән. Қүқықтың қоғам
өміріндегі рөлін және қандай мүмкіндігін сол бағыттағы өкілдері көріп,
сезініп түрса да, соған қарсы шығады.
Екіншіден, оның қүқықтың нигилизмді қолдайтын жағы бар:
а) қоғамдық сананың жоғарғы шыңында (идеологиялық ағым және теориялық
доктрина ретінде);
ә) көпшілікке бірдейлік сананың үйреншікті деңгейінде (жоққа шығаратын
бағыттар нысанында, бекіп қалған сенушілік пен стереотиптер);
б) ведомстволық. Қосымша заңды актілер «заңның үстінде» болған кезде
өзін көрсетеді, заңды нормалар сәйкес келмей қиын жетімсіздік пайда болады.
Қүқықтық нигилизм—қоғамның белгіл і жағдайымен қамтамасыз етілген
қүқықтық сананың патологиясы. Сондықтан, онымен күрес жолы әртүрлі болуы
қажет. Бүл:
а) әлеуметтік-экономикалық сипаттағы реформалар;
ә қүқықтық реттеудің мазмүнының өзгеруі, әртүрлі түрғындардың
мәдениетінің жағдайын жетілдіретін процесс ретінде болады.
Әдебиетте осы туралы былай дейді: «бір жағынан, қүқықтық нигилизмнен
қүқықты конструктивтік сынаудан айыру, екінші жағынан, заңды фетишизмнен
қашуға үмтылған жөн, яғни қүқықтың рөлін және басқа қүқықтық қүралдарды
абсолютке көтеру» (А. Л. Гранат).
Құқық қоғамдық дамудың нәтижесі ретінде қоғамды түтасымен сипаттайды.
Қүқықтық мәдениет — жалпы алғанда, адам баласы мәдениетінің бір нысаны.
Латын тілінен аударғанда «сиһига» дегеніміз, тәрбие, сауаттылық.
Толығымен мәдениет қоғамдық-тарихи тәжірибе процесінде қүрылған және
қүрылатын материалдық және рухани бағалылықтың жиынтығы және қоғамның
дамуындағы жеткен деңгейді сипаттайды.
Мәдениет материалдық және рухани болып бөлінеді. Мүндағы негізделген
сипаттағы түсінікке «бағалылық» категориясы жатады.
Қүқықтық мәдениет қоғамның рухани мәдениетіне жатады (басқа мынандай
көзқарас болса да, яғни қүқықтық мәдениет, қоғамдық мәдениеттегілердің
ешқайсысымен сәйкес келмейді және оларды рухани және материалдық
компоненттері болса да), ал қүқық — ең маңызыды қоғамдық бағалылық —
мәдениеттіліктің элементі.
Қүқықтық мәдениет — қүқықтық сананың жағдайы, заңдылық, заңдарды және
заңды тәжірибені жетілдіру, ол қүқықты дамыту және бекіту әлеуметтік
бағалылық ретінде, яғни өзінше қоғамның «заңды байлығы» (профессор С. С.
Алексеев).
Профессор В. В. Лазарев айтқандай, қүқықтық мәдениетті төрт түрге
бөлуге болады: қүқықтық идеялар, қүқықтық нормалар және ипституттар,
қүқықтық қылықтар, қүқықтық мекеме. Қүқықтық мәдениеттің көрінуі, шын
мәнінде оның әрекет аясы.
Түтасымен қүқықтық мәдениетті бағалау мүмкіндігі, жалпы мәдениет
ретінде оның деңгейіне сай, яғни, ең алдымен, қүқық жүйесінің даму
компоненттерінің деңгейімен белгіленеді.
Мүнда бағаланатыны:
а) қоғамдық және жекешеленген қүқықтық сананың деңгейі, оған қоса заң
ғылымының және заң сауаттылығының деңгейі;
ә) заңдылық деңгейі;
б) заңдарды жетілдіру деңгейі;
в) заңдылық тәжірибені жетілдіру деңгейі, ең алдымен, сот
тәжірибесін, яғни қоғамдағы әділ сот жағдайы.
Берілген деңгейлерді қүқықтық мәдениеттің элементтері ретінде бағалауға
болады.
Қүқықтық мәдениеттен жалпы адамдық және ұлттық компонеттерді бөліп
көрсетуге болады.
Түрлеріне байланысты қүқықтық мәдениеті түтасымен қоғамның қүқықтық
мәдениеті және жеке адамның қүқықтық мәдениеті, сонымен қатар, әлеуметтік
қоғамдастықтардың қүқықтық мәдениеті (таптардың, үлттардың, халықтың) және
мәдениеттілік.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқықтық мәдениет және оның жіктелуі
2. Құқықтық нигилизм түсінігі және ұғымы
24-тақырып: Құқық және тұлға
1.Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі: түсінігі,құрылымы, түрлері
2.Адам құқығы-азаматтың басты игілігі
1. Адам қоғамы мыңдаған жылдар бойы –сонау көне дәуіррден қазіргі
заманға дейін әлеуметтікнормалар арқлы басқарылпкелді
Адам құқығ –тарихи ,табиғи,обьективтік құбылыс.Сондықтан әлеуметтік
норма әр уақытта даму процесінде болады.Әлеуметтік норма адам қоғамы мен
бірге дамып ,бірге өзгеріп ,бірге өмір сүріп келеді. Қоғамдағы
жүзедеген,мыңдаған қарымқатынасты реттйтін, басқаратын әлеуметтік норма.
Қоғам дамып,нығайып,жақсарған сайын әлеуметтік норма да
дамып,нығайыпжақсараыд, оның әділеттілк ,бостандық, демократиялық шеңберіде
,кеңістігі де молаяды , күрделенеді.
Жеке адамның құқығы мен қоғамдағы құқық тығыз байланысты.Бірі болса,
екіншісі де болады.Бірі болмаса екіншісі де болмайды. Бұл екеуін бір
бірінен ажыратып қарауға болмайды.
Құқықтық мәртебе- жеке тұлғаның қоғамда заңды түрде қалыптасқан
бостандығы ,табиғи және саяси құқықтары,әлеуметтік кемеліне келген
жағдайы,рухани мәдени, білімі.Мәртебе лаын тілінен аударғанда «положение
–жағдай –деген ұғымды көрсетеді.
Сонымен құқықтық мәртебе –« құқықтық жағдай» -бір мағынадағы ұғым. Оның
негізгі мазмұны мемлекеттің Конституциясында бекітілген жеке тұлғаның
бостандығы, құқықтары мен міндеттері.
Құқықтық мәртебе обьективтік тұрғыдан бостандықтың,
демократияның жетістіктері мен кемшілігінің көрінсінің айнасы деуге болады.
Пдам қоғамының көне дәуірден даму кезеңдерінде құқықтық мәртебе әртүрлі
болады. Бірақ бұл процесс үнемі прогестік жолмен дамыды.
Құқықтық мәртебе-кешенді ,интерграциялық категория. Ол адам мен
қоғамның ,азамат пен мемлкеттің,жеке тұлға мен еңбек ұжымның ара
байлансының көрініс –айнасы.
Құқықтық мәрбенің негізгі түрлері:
1) жалпылама құқықтық мәртебе –бұл азаматтық мәртебесі ,қоғамынң мүшесі
,Конституциялық мәртебе.
2) Арнаулы құқықтық мәртебе –стунттер,зейнеткерлер ,шахтерлер т.б
мәртебелер.
3) Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі-бір адапмның өмірбаяның
реквизиттері:білімі, қызметі, отбасы, аты-жөні т.б. олардың қоғамның
қай саласында қызмет атқаруы,соған сәйкес саяси және
араналуыжеңілдіктер болуы
4) Жеке тұлға және заңды тұлғалардың мәрбесі
5) Шет елдердің азаматының мәртбесі
6) Қазақстан Республикасының шет елдердегі азаматарынң мәртебесі
7) Жүйелік мәртебелер:азаматтық,әкімшілік т.б
8) Кәсіпқойлық ,лауазымды тұлғалар мәртебесі
9) Мәртебе –қиын жағдайда жұмыс атқаратын адамдар
2.Адам құқығы –азаматтың басты игілігі.Қазіргі заманда өркениеттің
басты жетістегі адам құқығы мен бостандыығн нақты қалыптастыру болып
табылса, барлық мемлекет оны қорғап,оған кепіл болуы тиіс.Осындай ізгілкті
үрдістен тәуелсміз Қазақстан да шет қалып отырған жоқ.
Қазақстан Ата заңының 1 бабында «Қазақстан Республикасының ең
қымбат қазынасы –адам және адамның өмірі,құқытар мен бостаныдқтары» деп
атап көрсетілген. Осы заң сөздері Қазақстанға әлемнің дамыған елдердің
қатаырнда тұруға моральдік құқы береді.
Қазақстан Республикасы адам құқытарын қорғау саласынлда оң қадамдар
жасауда. Біздің республикамыз келешекте адам құығы жөніндегі айтулы
халықаралық,экономикаылқ,әлеуметтік және саяси пактілерге қосылуға бет
бұрып ,үнемі басты назарда ұстауға кепілдік береді.
Кепілдік- қоғамынң экономикаылқ жағдайы ,құралдары,әдістері тәсілдері
бірігп ,адамдардың бостаныдқтары мен құқытарын іске асыруға қолайлы
мүмікншілктің қалыптасуы.Кепілдіктің қағидалары: гуманизм,әділдік,заңдылық,
теңдік, демократизм т.б. Кепілдік мазмұны ,мақсаты-адамдардың бостандықтары
мен құқытарын іске асыруға қолайлы жағдай жасау. Әлеуметтік кепілдік үшке
бөлінеді: материалдық,саяси, ,рухани.
Заңды кепілдіктерідң түрлері : конституциялық , жалпы халықтық, жеке
адамдардың құқықтарын орындау, қорғау кепіолдіктер
Кепілдіктің кеңестігіне қарай екі түрі болады: мемлкеттің өз ішіндегі
кепілдік және халықаралық құқықтық кепілдік
Нормативтік актілердің мазмұнына қарай кепілдіктердің бірнеше түрі
болады: қарапйым,күрделі, аралас, жалпылама,арнаулы, жеке адамға кепілдік
Ұйымдастыру кепілдіктері оның үш түрі болады: техникалық кепілдік,
бақылау кепілдігі кепілдіктің тәртібі
Пысықтау сауалдамалар:
1. Құқық және тұлғаның арақатынасы
2. Адам құқығы ең басыт құндылық дегенді қалай түсінеміз
25-тақырып. Заңды мінез құлық
Мақсаты: Заңи мінез құлықтың алатын орны мен маңызы
1.Заңи мінез құлық түсінігі
2.Заңи мінез құлық түрлері
1.Заңи мінез құлық құлық нормаларының нұсқауларына сәйкес келетін жеке
тұлғаның мінез құлқы . Заңи мінез құлық арқылы заң орындалады,жүзеге
асырлады.Заңның талаптары орындалмаса,ол жансыз. Тұлғаның заңи мінез
құлқының көлемі мен үлгісі құқықтық норманың диспозициясында
көрсетілген.Егер адамдардың мінез құлықтары құқық нормаларынң талаптарына
сәйкес келсе,онда құқықтық тәртіп нығаяды.
Заңи мінез құлқы арқылы қоғам басқарылады, оның өмірі қалыпты жағдайда
жүргізіледі,азаматтардың құқықтары мен бостаныдықтары жүзеге асырылады.
Мұны азаматтардың көбі түсінеді, сондықтан пайда болатын, жүзеге асырылатын
құқықтық қатынастардың басым көпшілгі заңи- мінез құлық негізінде құрылады.
2.Азаматтар заңның талабын белсенділікпен немесе енжарлықпен орындайды.
Соған сәйкес мінез-құлық екіге бөлінеді:
1) белсенді заңи мінез құлық 2) бәсең (енжар) заңи мінез құлық
Белсенді заңи мінез құлық –лауазымды тұлғалардың ,азаматтардың өз
бастамсымен белгілі мақсатқа бейімделген заңи әрекеттері. Ондай әрекеттер
қосымша уақыт,, күш, кейде қаражат жұмсаумен байланысты. Осындай мінез
құлық басым болуы үшін қазіргі кезеңде қажетті шарттар баршылық . Ол
егеменді, дербес мемлекет пен ұлттық құқық жүйесінің
қалыптасуы,экономикалық дағдарысты тоқтату үшін барлық күш жігерді
жұмсаудың қажеттігі, асқынып бара жатқан қылмысқа қарсы азаматардың әлінше
күресу борышы. Демек, заңдардың қағидаларын белсенділікпен орындау
–замаымыздың талабы. Белсенді түрдегі заңды міне зқұлық көрінстері сан
алуан. Ол –лауазымды тұлғалардың өз міндеттерін адал ниетпен, саппалы
атқарып, азматтардың өздеріне жүктеген міндеттерін қалтысыз,саналы түрде
орындауы, сонымен қатар құқытарынжүзеге асыра отырып, мемлекттің ,қоғамдық
бірлестіктердің жұмысына белсене қатысып, әлінше көмектесу,заңдардың
жобаларын талқылауда бой көрсетіп ,өз пікірін ортаға салу-міне, құқықтық
белсенділікке осындай әрекеттер жатады.
Енжар заңи мінез құлық көрініс де сан алуан. Азамат өзіне
жүктелген міндеттерді қалай болса солай орындайды. Ал өзінің құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруға енжарлықпен, немқұрайлықпен қарайды. Мысалы,
сайлауға, заңның жобасын талқылауға қатыспайды, отбасы құрғысы
келмейді,оқып білм алуға ерінеді.т.б Әриние , мұндай мінез құлық заңға
қайшы келмесе де, адамның ең алдымен өзіне зиян келтіреді,себебі адамның
игілігі үшін берілетін заңды мүмкіндіктер іске аспай қалады. Мұндай мінез
құлықтан қоғам да ештеме ұтпайды. Демек, екі тарапта ұтылыста болады.
Пысықтау сұрақтары:
Заңи мінез құлық түсінігі
2.Заңи мінез құлық түрлері
26-тақырып. Құқық бұзушылық және заңды жауапкершілік
1. Құқық бұзушылық түсінігі және ұғымы
2. Заңды жауапкерішілік
1.Құқық бұзушылық — құқыққа сай емес тәртіптің негізгі түрі болып
табылады (оның басқа түрі — объективті қүқыққа қарсы тәртіп) және соған сай
ол қүқықтық тәртіптің түрлерінің бірі,
себебі, соған қатысты қүқыққа сай емес тәртіп (қүқыққа сайлықпен қатар)
оның түрі ретінде көрінеді.
Құқық бұзушылыққа мынандай белгілер тән:
1) құқықбүзушылық — бүл әр уақытта әрекет және тек әрекет, яғни әрекет,
әрекетсіздік не вербальдық (сөз жүзіндегі) тәртіп. Қүқықбүзушылыққа ой,
сендіру, берік ниеттән, егер олар сырттан көрінбесе. Адам заң үшін өзінің
тәртібінсіз өмір сүрмейді: оған өз кезінде Гегель де көңіл аударыпты.
2) Құқықбүзушылық — бүл әрекет, ол қоғам үшін қауіпті, оған зиян
келтіреді. Мүнда көңіл аударатын нәрсе, қүқықты бүзу мүмкін емес, нақтылы
қоғамдық қатынастарға тиіспей. Қүқықбүзушылық (бүл атауға қарсы әріпті
талқылау) заң нормаларының өзіне зиян келтірмейді. Ондай жағдай зиянды, не
болмаса тек нақтылы қүқыққа қауіпті және заңмен қорғалатын жекелеген
қоғамдық қатынастардың ықыласына әсер етеді.
Қүқықты бүзғанда белгілі адамдар, олардың үйымдары, ал қүқық нормалары
әрекетін жалғастыра береді және міндетті деп есептеледі.
3) Құқық бұзушылық — бүл қүқыққа қарсы әрекет, яғни ондай әрекетті
жасауға қүқықпен әртүрлі нысанда тыйым салынған (тікелей тыйым салу,
позитивті әрекет жасауға, әрекеттің жазалануын белгілеуге арналған заңды
міндеттерді тапсыру). Қүқыққа қарсылық дегеніміз — қүқықтағы әрекеттің
қоғамдық зияндылығын көрсету.
4) Құқықбұзушылық—бүл әр уақыттағы кінәлі әрекеттер: кінәсіз
қүқықбүзушылық жоқ. Кінә — бүл қүқықбүзушылықтың өзінің әрекетіне ерекше
психикалық қатынасы және оның нәтижесіне де қатысты.
Сонымен, қүқық бүзушылық — қоғамға қауіпті қүқыққа қарсы кінәлі әрекет.
Қүқықбүзушылық — қоғамға қауіптілік деңгейіне сай қылмыс (қылмыстық
қүқықбүзушылық) және теріс қылық.
Теріс қылық, өз жағынан әкімшілік, азаматтық (азаматтық-қүқықбүзушылық)
және тәртіптік болып бөлінеді. Сонымен қатар, процессуалдық қүқықтық
қатынастар тобын (процессуальдық қүқық нормаларын бүзуда) бөлуге болады.
Әкімшілік қүқықбүзушылықты екіге бөлуге болады:
а) әкімшілік қүқықтан шығатын позитивті заңды міндеттерді орындамау;
ә) кодекспен белгіленген әкімшілік қүқықбүзушылықтағы әкім-
шілікқүқықтың тыйым салғандарын бүзу.
Олардың айырмашылығы сонда, біріншісі «таза» әкімшілік қүқықбүзушылық,
ал екіншісі өзінің табиғатына қарай қылмыстық қүқықбүзушылыққа үқсас және
олардан айырмашылығы тек қоғамдық қауіпсіздігінің аздығында.
Тәртіптік теріс қылық дегеніміз — қүқық бүзушының еңбек, қызмет,
әскери, оқу тәртіптерімен байланысты заңды міндеттерді бүзу.
Азаматтық қүқықбүзушылық (деликт) әдебиетте «қүқыққа қарсы әрекеттермен
жеке адамға, не болмаса азаматтың мүлкіне зияндық жасау, сонымен бірге
үйғарымдарға зияндық жасау, заңға қарсы келісім жасау, шарттың міндетін
орындамау, меншіктік қүқықты бүзу, авторлық, не жаңалық табушылардың және
басқа азаматтардың қүқығын бүзуы» көрсетілген (профессор О. Э. Лейст).
Қылмыс — қоғамға ең қауіпті қүқықбүзушылық. Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінде қылмысқа анықтама берілген. Ќұќыќ және мәжбүрлеу
Санкциялық әлеуметтік реттеуге түтасымен тән нәрсе, өзіңді қамтамасыз
ету қүралы, оның ішінде мәжбүрлеу және әлеуметтік нормалардың түрлері бар.
Дегенмен, қүқықта күшті және дамыған әлеуметтік реттеуші ретінде, мәжбүрлеу
(басқа әлеуметтік норма-лардың қасиеті ретінде, мысалы нормативтілік және
процедуралық) терең және өзіндік көріну ерекшелігін табады.
Мәжбүрлеу қүқықтың объективтік қасиеті ретінде қүқықтың билік
табиғатымен, мемлекеттік-еріктік үйғарыммен қамтамасыз етілген және нақты
қүқықтық мәжбүрлеу актісінде өзін көрсетеді.
Мәжбүрлеу қүқықтағы, қүқықтық мәжбүрлеу ретінде көрініп, сол қасиетімен
талай арнайы ерекшеліктерге ие болады.
Біріншіден,мемлекеттікмәжбүрлеу—мемлекеттіңүйымдастыру күшімен негізделген
және мемлекеттік ерікке бағынуға бағытталған тәртіпке жасалатын сыртқы
ықпал.
Екіпшідеп, бүл мемлекеттік мәжбүрлеудің бір түрі, себебі мемлекеттік
мәжбүрлеу тек қүқықтық қана болмайды, тікелей фактідегі мәжбүрлеу
актілерінде көрінеді, яғни өзіндік мемлекеттік қинау актісінде.
Үшіншіден, қүқықтық мәжбүрлеуді оның ерекше мақсаты айырып көрсетеді —
заң нормаларын орындауға мәжбүрлеу қүқықтың үйғарымы арқылы болады.
Төртіншіден,қүқықтықмәжбүрлеуқүқықнормаларынорындауға, заңды, яғни
қүқықтық негізде өткізіледі. Заң үйғарымдарын заңсыз орындауға мәжбүрлеу де
болады. Мысалы, оны жасауға ешқандай негізі жоқ жауапкершілікті жүктеу.
Бесінші, қүқықтық мәжбүрлеуге белгілі процедуралық нысан-дар тән, сонда
орындалуы міндетті, яғни қүқықтық мәжбүрлеу процесі қүқықпен белгіленген.
Бүл процедуралық нысандар әртүрлі жағдайға байланысты әртүрлі, өздерінің
қиындық деңгей-імен, дамығандығымен, олардың болуы міндетті. Мысалы, қү-қық
жүйесінде кейбір түтас салалар бар, олардың тек бір ғана белгілі мақсаты
болады — қүқықтық санкцияны іс жүзіне асыру процедурасының тәртібін
белгілеу. Бүған процессуалдық қүқық салалары жатады — азаматтық
процессуалдық қүқық, қылмыстық процессуалдық қүқық, т.б.
Қүқықтық мәжбүрлеу шарасын түрлергебөлуге болады. Мүны былай бөлуге
болады: превептивті (ескертушілік) шаралар, қүқықтық қорғау шарасы және
заңды жауапкершілік. Олар, ең алдымен, өздерінің негіздеріне және мақсатына
сай белгілепеді (тағайындау).
Превентивті мәжбүрлеудің заңды негізіндегі жағдайларға, орнына
келтіруге болмайтын қоғамға зиян келтіру мүмкіндігін болжайтын ең жоғарғы
деңгейдегі жағдайлар жатады. Яғни, мүндай жағдайда заңды презумпция қызмет
жасайды, олар өмір тәжірибесінің нәтижесіне негізделген, заңдармен және заң
ғылымдарымен біріктірілген. Превентивті шаралардың негізіне табиғи
қиыншылықтар да жатады (олармен күресуге транспорттарды реквизиялауға
мүмкіндігі бар) және қүқыққа сай тәртіпті (үшақтағы жолаушылардың жүктерін
тексеру), жеке адамдарға тиімсіз сипаттама беру (аң аулайтын мылтықтарды
алу).
Превентивтік шараларды белгілеудің мақсаты, болуы ықтимал,
(презюмируемые) жағымсыз оқиғаның алдын алу. Қорғану шарасының негізіне
объективті қүқыққа қарсылық және зиян келтірген әрекеттер, бірақ кінәліге
жатпайды. Кінәнің жоқтығы — қорғану шарасының белгісінің сипаты. Тағы да
сондай шараларда азаматтық қүқық теориясында «кінәлі емес» заңды
жауапкершілік деп атайды және олар азаматтық-қүқықтық қорғану шарасына
жатады. Себебі, кінәсіз заңды жауапкершілік болмайды және болуы да мүмкін
емес. Азаматтық-қүқықтық қорғану шарасының мысалы мәжбүрлеу, яғни
виндикциондық талаптың негізінде тәртіпті қабылдаушыдан заттарды алу.
Қорғану шарасының белгісі — бүрынғы дүрыс қүқықтық ережені орнына
келтіру, субъектіні мәжбүрлеу арқылы бүрынғы субъектіге жүктелген, бірақ
орындалмаған заңды міндеттерді орындату. Қосымша негативті нәтиже субъекті
үшін егер ол объективті түрде қүқыққа қарсы әрекет жасаса болады, бірақ ол
негізгі емес, ілесуші сипатта.
Заңды жауапкершіліктің негізіне қүқыққа қарсы кінәлі әрекет жатады —
қүқықбүзушылық, сондықтан жауапкершілік шарасы қүқықты орнына келтіру
функциясымен өте терең мақсатты көздейді — қорғану шарасында жоқ арнайы
қүралдарды пайдалану арқылы қүқық бүзушының санасын өнегелі психологиялыққа
өзгерту көзделген.
Заңды жауапкершілік: түсінігі және түрлері
Заңды жауапкершілік, бір жағынан, жалпыәлеуметтік жауап-кершіліктің
түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда
болады—саяси, мораль нормаларының, корпоративті нормалардың, т.с.с.
Басқа жағынан, заңды жауапкершілік қүқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі,
сонымен бірге, ол көбірек қаттылау түрі, көбірек деңгейде субъектінің
қүқықтық жағдайына тиістілігі бар.
Заңды жауапкершіліктің белгілері:
1) Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп кеткен тәртіпке деген
реакция, өткен тәртіпке (не кейбір созылмалы оқиғада). Субъект алда болатын
тәртіптеріне заңды жауапкершілікке тартылмайды.
2) Заңды жауапкершіліктің негізіндегі тәртіп, міндетті түрде ерекше
болуы қажет, яғни бойында қүқық бүзудың белгісін үстауы керек. Кінәлі
тәртіп болуы керек. Кінәсіз заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес. 3)
Заңды жауапкершілік қүқық бүзушының тәртібі әр уақытта мемлекеттік және
қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты.
4) Айыпты сипатта болады. Бүл белгінің мәні сонда, қүқық бүзушыда оның
жасаған әрекеттеріне байланысты жаңа заңды міндеттер пайда болады
(қүқық бүзғанға дейін болмаған). Қүқықбүзушылық заңды факт, ерекше
қорғаушылық қүқықтық қатынастардың тууына әсер етеді (қүқық бүзушы мен
мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы міндеттер пайда болады.
5) Заңды жауапкершілік көнтерілік сипатта болады. Қандай да болмасын
міндеттілік-ауыртпалық, бірақ қүқық бүзу нәтижесінде ерекше міндеттер
пайда болады — өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан
айырғанға көтерімділік көрсету (көну).
6) Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен белгіленеді, яғни заң
бүл процестің белгілі процедуралық нысандарын белгілейді.
Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, ондазаңды жауапкершіл ікті
қүқықтық қатынаспен саластыруымыз (қорғаушылық) және ерекше заңды
міндеттілікпен қарауымыз қажет. Егер қүқықбүзушылық мемлекетпен сезілмесе,
не болмаса белгіленбеген болса, не тауып алынбаған қүқық бүзушы ештеңеге
жауапты емес, керісінше, ол жасалған қүқық бүзушылықтың игілігімен
пайдалануына болады. Сондықтан, заңды жауапкершілік — міндеттілік емес,
қорғаушы қүқықтық қатынастағы оны іс жүзіне асыру процесіне қаты-сқандығы.
Заңды жауапкершіл іктің пайда болуы турал ы басқа да көзқарастар бар:
а) ол қорғаушы қүқықтық қатынаспен қүқық бүзғаннан кейін тоқтамай бірге
пайда болады;
ә) негізгі қүқықты қолдану актісін шығарғаннан кейін пайда болады
(үкім, шешім), онда барлық заңды жауапкершілікке қажетті кездер тіркеледі.
Заңды жауапкершілік айыптылық (қинайтын) және қүқықты орнына келтіру
функциясын орындайды. Профессор О. Э. Лейст осы жөнінде екі функция туралы
емес, екі кейіптегі заңды жауапкершілікті айтады: айыптау, ол қылмыстық,
әкімшілік және тәртіптік жауапкершілікті және қүқықтық тәрбиелеуді
(азаматтық қүқықтық және материалдық жауапкершілік) біріктіреді.
Дәстүрлі түрде заңды жауапкершілікті былай бөлеміз: қыл-мыстық-
қүқықтық, әкімшілік-қүқықтық, азаматтық-қүқықтық, жүмысшылардың материалдық
жауапкершілігі. Мүндағы көңіл аударатынымыз: а) қүқық салаларына қарағанда
жауапкершілік түрі аздау;
ә) әртүрлі салалардың нормаларын бүзғандығы үшін жауап-кершіліктің бір
ғана түрі пайдаланылады;
б) бір саланың өзінде бірнеше түрдегі жауапкершіліктер болады (мысалы,
тәртіптік және еңбек қүқығындағы материалдық).
Сонымен, бүл топтастыру жауапкершілігінің негізінде салалық белгі
жатыр. Өйткені, қүқық жүйесінде салаға бөлу реттеуші нормалардың сипатына
байланысты, ал жауапкершілік тікелей қорғау нормаларымен байланысты, себебі
олардың жеке табиғаты бар және өзінің заңдылығымен әрекет жасайды. Кейде
әмбебап сипатта болады.
Заңәдебиеттеріндеретроспективтізаңдыжауапкершіліктен(болған
қүқықбүзушылық үшін) басқа перспективті заңды жауапкершіліктің барлығы
туралы көзқарастар қорғалып келген — субъектінің болашақтағы тәртібі үшін
жауапкершілік. Мүнда оның позитивті сипаты атап көрсетілген — сол мәнде
адам туралы айтқанда, оның «жауапкершілікпен» өзінің міндеттеріне
қатыстылығы. Дегенмен, бүл көзқарасқа көптеген қүқықтанушылар қолдау
көрсетпеді де, мынаған сілтеме жасады, яғни «позитивті» жауапкершілікте шын
мәнісінде заңды мазмүн жоқ: бүл көп жағдайда жалпыәлеуметтік, не этикалық
бағыттағы жауапкершілік.
Заңды жауапкершіліктің негізі. Кінә және оның нысандары. Казус
Жалпы бағытта айтуға болатыны, заңды жауапкершіліктің негізіне
қүқықбүзушылық жатады. Мүндағы негізгі принцип: қү-қықбүзушылық болмай,
заңды жауапркершілік жоқ. Дегенмен, толық және нақты қүбылыс ортасын
белгілеуге, әрбір нақтылы оқиға бойынша заңды жауапкершіліктің жүктелгенін
білу қажет, соған қажетті заңда арнайы конструкция болады —
«қүқықбүзушылықтың қүрамы».
Егер заңды конструкцияны түсінуде тек терминологиялық, сөздік белгілеу
түрғысынан қарасақ, қүқықбүзушылықтың ішкі жағын ашуға, қүқықбүзушылықтың
элементтерін сипаттауға арналған екен деп ойлауға тура келеді. Алайда, егер
сол орта қүбылысын талдасақ, ол өзінің элемент ретінде «қүқықбүзушылықтың
қүрамын» қамтитындығын байқаймыз, яғни бүл конструкцияның тіптен басқа орны
бар, яғни жеткілікті түрде заңды жауапкершілікті жүктейтін қүбылыс ортасын
көрсету керек. Яғни, бүл қүқық қолданушының қолындағы сайман ретінде болады
және әрбір нақтылы оқиғада субъектінің заңды жауапкершілігін белгілеуге
қызмет етеді.
Дәстүрлі түрғыдан қүқықбүзышылықтың қүрамына оның элементтері ретінде
мыналар қосылған:
а) Қүқық бүзудың субъектісі; ә) Қүқық бүзудың объектісі;
б) Қүқық бүзудың субъективтік жағы;
в) Қүқық бүзудың объективтік жағы;
Бүл қүрамынан қүқық бүзудың өзінің элементі ретінде тек
субъективтікжәне объективтікжақтарын есептеуге болады. Мысалы: қүқық
бүзудың объектісіндегі ерекше заңды Конституцияның, қүқық бүзудың
қүрамындағы элементі болғандықтан, қүқық бүзудың өзінің элеметіне жатпайды:
объект (оны қоғамдық қатынастар ретінде есепке алған) қүқық бүзуға қарсы
түрады, сондықтан оның сыртында болады.
Қүқық бүзудың қүрамындағы элементтерінің бірі: «қүқық бүзу
субъектісінің» негізінде кінәлі, қоғамға қауіпті қүқыққа қарсы әрекеттер
жасаған адамның деликтоқабілеттілігін шешуге болады.
Деликтоқабілеттілік — арнайы әрекеттілік: заңды жауапкер-шілікпен
байланысты адамның міндеттерін іс жүзіне асыруға қажет заңды қабілеттілік.
Мысалы, азаматтық қүқықта жеке адамның жалпы әрекеттілігінің пайда болуы
үшін, әртүрлі қажетті жағдайлар көрсетілген. Ал қылмыстық қүқықта, оның
субъектілерінің әре-кеттілігі олардың деликтоқабілеттілігіне жатады.
Қүқық бүзудың объективтік жағы — егер қүқық бүзушылық сырттан болса,
оған мыналарды қосады:
а) қүқыққа қарсы әрекет;
ә) оның қоғамға зиянды нәтижелері;
б) әрекетпен болған нәтиженің арасындағы себепті байланысты-лық.
Қүқық бүзудың субъективтік жағына (себебі және мақсатымен қатар) кінә
жатады. Кінәсіз қүқықбүзушылық жоқ және болуы да мүмкін емес. Кінәсіз заңды
жауапкершілікті жүктеуді объективтікті
бүзудепатайды,оныжіберугеболмайды.ҚазақстанРеспубликасының Қылмыстық
кодексінің 19-бабы осы туралы былай көрсетеді: «1. Адам соларға қатысты өз
кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі)
және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс.
2. Объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылыққа жол берілмейді. 3. Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған
адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады...».
Кінә — қүқық бүзушының өзінің қоғамға зиянды қүқыққа қарсы әрекетіне
психикалық қатынасы, соған қоса оның нәтижесіне және қүқық бүзушының ой
өрісінің ерекше жағдайы, еркі, оның қоғамның бағалылығына деген негативтік
қатынасын көрсетеді.
Кінәсін белгілеу, заңды жауапкершіліктің негізін белгілеу арқылы
мемлекет субъектінің бостандық еркінен шығады және оның әртүрлі вариантты
алу тәртібін анықтайды.
Кінәлі есебінде мойындауға субъектінің ерекше жағдайдағы ой өрісі және
еркі қасақаналық түрінде (нысанда), не болмаса абайсыздық болып бөлінеді,
олар ой-өрісінің сипаты мен ерікті кездерімен бөлінеді.
Қасақаналық кінәлі нысаны, егер субъект өзінің әрекетіндегі қоғамдық
зиянды (қатерлілігін) түсінсе және сондай нәтиженің болуын күтсе (тікелей
қасақаналық), не болмаса біле түра оған жол берсе (жанама қасақаналық)
болады.
Абайсыздық нысандағы кінәліліктің қасақаналықтан айырма-шылығы сонда,
қүқық бүзушы өзінің тәртібіндегі қоғамдық қауіптілікті мойындамайды.
Қылмыстық қүқық теориясында абайсыздық нысандағы кінәнің екі түрін бөліп
көрсетеді — қылмыстық-менмендік және қылмыстық-немқүрайдылық.
Егер адам өз іс әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын
ала білсе, бірақ бүл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз болғызбау
мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендігімен жасалған қылмысқа жатады. Егер
адам қажетті үқыптылық пен сақтық болғанда, ол зардаптарды болжап білуге
тиіс және болжап біле алатын бола түра, өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамдық қауіпті зардаптардың болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс
немқүрайдылықпен жасалған қылмыс болып танылады.
Субъект қоғамға қауіпті (зиянды) кінәсіз әрекеттер жасауы мүмкін,
мысалы казусқа (оқиғаға) байланысты. Онда, адам өзінің тәртібінің қоғамға
зияндылығын алдын ала білмейді және білуге мүмкіндігі де болмайды, яғни
істің жағдайына байланысты алдын ала білуге мүмкіндік болуы да мүмкін емес
еді. Бүны жеңуге болмайтын күштен айыра білуіміз қажет, ол да себебі қүқық
бүзушының кінәсінің жоқтығын дәлелдейді.
Жеңуге болмайтын күш («форс мажор») — сол жағдайға тосқауыл қоюға
мүмкіндігі жоқ күштерге тосын оқиғалар жатады (мысалы, стихиялық жағдайлар:
су тасуы, жер сілкінуі т.б.).
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқық бұзушылық түсініг және түрлері
2. Заңды жауапкерішілк түсінігі және олардың түрлері
27- Заңдылық және құқықтық тәртіп
Мақсаты: Заңдылық және құқықтық тәртіптің басты қызметі мен ролі
1. Заңдылық түсінігі және ұғымы
2. Құқықтық тәртіп түсінігі және ұғымы
1.Заңдылық — заң нормаларын қатал түрде ауытқымай сақтау және орындау
қүқықпен қоса пайда болды, қүқықтық реттеудің негізі сол мәніне байланысты
қүқықтан шыққан. Дегенмен, заңдылық — тарихи дамитын қүбылыс: ол қүқықпен
және қоғаммен бірге дамыды және өзінің ашықтық түрінде қазіргі кезде ол
туралы ойларға жауап береді, ал қүқық тең индивидтердің формалды бостандық
өлшеміне айналды. Заңдылық бүл кезеңде идея ретінде, конституциялық принцип
ретінде және демократиялық қоғамның өмір режимі ретінде қалыптасты. Мүндай
сапада заңдылық нақтылы қүқықтық жүйелердің мазмүнын белгілейді, оның
қимылы тек қүқықтық заңдармен байланысады және ол қүқықтық заңдылыққа
айналады. Заңдылық демократиямен және қүқықтық заңмен соншалықты тығыз және
айырылмайтындай жағдайда. Сондықтан, кейбір авторлардың айтуы бойынша,
заңдылық осы кезеңде ғана пайда болды, яғни қүқықпен бірге пайда болғанын
мойындағысы келмейді деген сөз.
Заңдылық субъектілеріне қатысты адамдар, оның талаптары таралатындар
және оның әрекетінің аясы жөнінде әртүрлі ойлар бар. Мысалы, профессор Н.
В. Витруктың ойынша, заңдылық тек заңдарды және тек лауазымды адамдардың
орындайтынына қатысты деген түжырымды үсынады. Ол кісінің пікірінше,
азаматтар мен және басқа адамдармен заңдарды бүзу, заңдылықты бүзу ретінде
көрінбейді, олар тек қүқықтық тәртіпті бүзғанға жататындығын айтқан. Бүл
көзқарастың жеткілікті түрде негізі бар. Шын мәнісінде, заңдылықты қүқықтың
жалпы міндеттілігімен араластыруға болмайды және оның өмір сүруінің мәні,
ең алдымен, заңдармен, қоғамдағы көпшілік — қүқықтық орта қатынасымен
байланысты. Заңдылықтың өзіне профессор Н. В. Витрук анықтаманы былай
береді: «жүйеге (режимге) мемлекеттің заңдарындағы қүқықтың шын көрінісіне,
заңды шығармашылықтың өзіне, қосымша заңдар нормалар шығармашылығына
талаптар идеясы». Осы түрғыдан қарасақ, заңдылықты
бүзушылыққаКонституцияғазаң нормаларына қайшы ведомстволық актілерді
қабылдау.
Профессор В. В. Лазаревтің ойынша, заңдылық субъектілерін лауазымды
адамдармен шектеу дүрыс емес: заңдылық принципі жалпылама және басқа
бірдеңелерді үстамайды. Заңдылық оның ойы бойынша, барлық аяға таралады
(жеке—қүқықтықты қосымша) және басқа да нормативтік-қүқықтық актілерге.
Сонымен, профессор В. В. Лазарев заңдылыққа және оның әрекет-қимылының
аясына басқа көзқарас үсынады, көңіл аударсақ көбірек таралымды. Осы
түрғыдан қарасақ, заңдылық былай анықталады: «қоғам өмірінің қүқықтық
режимі, заң нормаларын барлық оның қүқықтық әрекеттіліктері бар
қатынасушылармен бүлжытпай сақтау» (профессор Л. И. Спи-ридонов).
Заңдылық принциптеріне әдебиетте мыналарды жатқызады:
а) оның талаптарының жалпылығы; ә) заңның үстемдігі;
б) заңдылықтың бірлігі (біркелкілігі);
в) азаматтардың қүқығы мен бостандығының кепілдігі;
г) қүқық бүзғандығы үшін жазаның болмай қоймайтындығы;
ғ) заңдылықты мақсатқа сәйкестікпен ауыстыруға және бір-біріне қарсы
қоюға болмайды;
д) заңдылық пен мәдениеттің байланысы;
2.Құқықтық тәртіп — заңдылық әрекетінің конституциялық және қоғам
өмірінің қортындысы, нәтижесі ретінде. Ол өзіне қоғамның қалыптасқан
қүқықтық қатынастар жүйесін және қүқыққа сай тәртіпті, сонымен бірге, жалпы
қүқық қүрылысының қалпындағы қүқықтық субъектілік туралы нормалар мен
белгіленген қүқыққа сай тәртіп актілерін қосып алады.
Құқықтық тәртіп дегеніміз — қоғамдық тәртіптің бір бөлігі, қоғамдық
қатынастардың түрақты жүйесі ретінде, тек қүқықтың ғана емес барлық
әлеуметтік реттеушілердің әрекетімен қалыптасқан. Қоғамдық тәртіпті қысқа
түсінуге болмайды, яғни қоғамдық орындағы қатынастар тәртібі ретінде.
Профессор В. В. Лазарев қоғамдық тәртіпті «қоғамдық қатынас жүйесінің
сапасы (қасиеті), олар сондай әлеуметтік тәртіптіліктер байланысында, қоғам
өмірінің біркелкілігін, келісімділікті қамтамасыз етеді, қоғамдық
қатынастар қатынасушыларының кедергісіз, өздерінің қүқығы мен міндеттерінің
орындалуына және олардың негізделген ықыласын қорғауға және қоғамдық жеке
адамның тыныштығын сақтау көзделген».
Конституциялық заңдылық дегеніміз, шын мәнінде әрекет ететін
конституциянализм жүйесі, түтасымен қүқықтық Конституцияны қамтамасыз етуші
(профессор Н. В. Витрук).
Конституциялық заңдылықтың болжамы:
а) мемлекеттің негізгі заңы ретінде. Конституцияның өзінің қүқықтық
сипаты;
ә) қүқықтық жүйедегі Конституцияның үстемдігі;
б) мемлекеттің барлық аумағындағы Конституцияның үстемдігі. Қазақстанда
Конституциялық Кеңес қүрылды, оның алдында
түрған мақсаттары жөнінде Қазақстан Республикасының Кон-ституциясының
72-бабында: «I. 1) дау туған жағдайда Республика Президентінің Парламент
депутаттарының сайлауын өткізудің д үрыстығы және республикалық референдум
өткізу туралы мәселені шешеді;
2) Парламент қабылдаған заңдардың РеспубликаКонституциясына сәйкестігін
Президент қол қойғанға дейін қарайды;
3) Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды;
4) Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді;
5) Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарында көзде-лген
реттерде қорытындылар береді...».
Пысықтау сұрақтары:
1. Заңдылық түсінігі және ұғымы
2. Құқықтық тәртіп түсінігі және ұғымы
28-тақырып. Құқықты реттеу тетіктері
Мақсаты: Бұл тақырып құқықта кездесетін кемтіктерді жою үшін оның
жолдарны ашу
1. Құқықтағы кемтік түсінігі және ұғымы
1.Құқықтық негізді қалыптастыру сатысында, қүқықты қолдану процесінде
заңдардағы ақтаңдақтардың болуына байланысты кідіріс болуы мүмкін, себебі,
фактілер негізіндегі жағдайларға қатысты, қүқықтық реттеу аясындағы нақтылы
нормативтік үйғарымның жоқтығынан. Қүқықтағы жетіспеушілікті әлеуметтік ая
толығымен реттелмегендіктен, айыра білу қажет, ондай оқиға тек қүқықтық-
шығармашылық арқылы жойылуы мүмкін.
Қүқықтағы ақтаңдақтықтың айырылу ерекшелігі сонда, фактілі жағдайларға
байланысты нақтылы нормативтік үйғарымның болмауы, жалпы және түтасымен
қүқықпен реттелген, заң шығарушы өзінің еркін үқсас жағдайлар арқылы
көрсетеді, жалпы қүқық нормалары мен жалпысалалық қүқық принциптері арқылы.
Сонымен, ақтаңдақтық — бүл өзінше қүқықтық кеңістіктегі, «жетімсіздік» яғни
заң нормаларының ішіндегі, ондай жетімсіздік принципті түрде әлеуметтік
аяны қүқықтық реттеудегі жалпы жолдан алынып тасталуы керек.
Заңдардағы жетіспеушіліктің пайда болу себептері туралы көзқарастар
бойынша олардың басталуы (первоначальный) және жалғасы (последующий) болып
бөлінеді.
Басталуы — тек сонда орын алады, егер қүқықтық реттеуді талап ететін
жағдайлар бүрын болса, бірақ заң шығарушы оны сол күйінде жіберіп,
нормативтік-қүқықтық актімен қамтыған болса ғана.
Жалғасы—сол уақытта орын алады, егер әлеуметтік аяны реттеу процесінде,
пәндегі реттелмеген жаңа қатынастардың пайда болуына байланысты, яғни заң
шығарушы ол аяға өз еркін білдіріп қойған. Сонымен, заңдардағы
жетіспеушіліктің болуы — заңды қүбылыс, бірақ мүндай жағдайда қүқықтық
болжау толық мөлшерде өз жүмысын орындауы қажет.
Принципті түрде, қүқықтағы жетіспеушілік, толық қүқықтық реттелмеушілік
ретінде, заң шығарушымен көрінген сайын орнына келтірілуі міндетті. Бірақ,
қүқықтың жүйелігіне байланысты, қүқық жүйесінің элементтерінің бір-бірімен
тығыз келіскендігіне сай қүқықтағы жетімсіздікті қүқықты іске асыру
процесінде де орнына келтіруге мүмкіндік бар, яғни — қүқықты қолдану
процесінде.
Профессор С. С. Алексеев осы туралы былай жазады—қүқықтағы
жетімсіздікті толтыру—бүл әрекеттегі қүқықты қолданудың арнайы нысаны
(әдісі), онда заң шығарушының еркіне сай, заңды істер шешіледі, себебі,
олар нақтылы заңның үйғарымында қамтылмаған.
Юриспруденцияда дәстүрлі жолмен қүқықтағы жетімсіздікті толтырудың екі
жолы көрсетілген — заң аналогиясы және қүқық аналогиясы. Кейбір авторлар
тағы бір жолдың орнына қүқықты субсидиарлық қолдануды үсынады.
Заң аналогиясы (бүл жағдайда, қүқық нормасының аналогиясы деп атау жөн
сияқты) көптеген жағдайларды сақтауды көздейді:
а) сол оқиғаның жалпы реттеушілігінің болуы; ә) бара-бар заң
нормаларының жоқтығы;
б) үқсас нормалардың барлығы, яғни сол нормалар гипотеза-сындағы
жағдайлары көрсетілген, қүқық қолданушының түйіскен жағдайларына үқсас.
Заңды фактілердің үқсастығы сондай нормалардың әрекет жасауына
мүмкіндік береді.
Қүқық аналогиясы дегеніміз, аналогия туралы заңды істі шешуде
аздаулығын көрсетеді және мынандай жағдайларды сақтауды көздейді:
а) жалпы сол оқиғаның реттелгендігі;
ә) бара-бар заңды нормалардың жоқтығы;
б) үқсас нормалардың жоқтығы.
Әдебиетте көрсетілгендей, мүндай кезде қүқық қолданушы заңды істі
шешкенде басынан бастап заңдардың мәнін түсінуі қажет. Тәжірибеде мүны
принциптерді (қағидаларды) пайдалану деп атайды — жалпы, салааралық,
салалық, институттар принциптерін, олар қүқықта бекітілген, қалай болғанда
да пәннің заңдылығын және қүқықтық реттеу тетігін көрсетеді.
Үқсас нормалардың барында үқсастықты пайдалану және үқсас нормалардың
барында бара-барлықты пайдалану — қүқықты қолданушының қателігі. Қүқықты
субсидиарлық пайдалану («зиЪзісііит» — көмек) — ол сол қүқық нормасының
үқсастығы (заң аналогиясы), бірақ басқаға қатысты — туысқан қүқық саласына.
Мүндай мүмкіндік, мысалы, азаматтық қүқық нормалары мен отбасы, әкімшілік
және қаржы қүқықтарының арасында болады. Түсініктісі сол, субсидиарлық
қолданудың мәні болмайды, егер үқсас нормалар сол қүқық саласында болса.
Халықаралық қүқық нормалары бойынша, қылмыстық қүқық аясында аналогияны
қолдануға рүқсат етілмейді.
Пысықтау сұрақтары:
1. Құқықтағы кемтік
2. Құқықтағы кемтіктерді жою
29-Тақырып.Қазіргі кездегі құқық жүйесі және заңдар жүйесі
Мақсаты: қоғамдағы құқық пен заңдар жүйесі орны мен маңызы
1. Құқық және заң жүйесі
1. 1980 жылдардың басында қүқықтық ойларды синтездеу қажеттігі туды,
яғни жиналған білімдерді біріктіріп, түтас күйіндегі қүқықтық реттеу
жүйесін қүру қажеттігі пайда болды.
Көтерілген проблеманы ғылыми шешу тек жалпы жүйе тео-риясының негізінде
ғана мүмкін. «Құқық жүйесі» түсінігі барлық қүқық шындығының жалғыз ғана
объектісіне жүйелік келуінің нәтижесі ретінде, қүқықтық шындыққа, ең
алдымен «жүйе» түсінігінің жүйелік категорияның проекциялық категорияға сай
нәтижесі. Қорыта келіп, қажет емес қүқық қатынасының шын-дығынан артық
компоненттерді алып тастаумыз міндетті және қажеті жоқ қүрылымның жүйелік
табиғатына жауап беретін қажетті жаңасын қалыптастыруымыз керек. Қүқықтық
жүйеге элементтерді таңдап алу белгісіндегі оның тікелей мақсаты — тәртіпті
қүқықтық реттеу.
«Құқықтық жүйе» түсінігі заңда өте кең мынандай түсініктер қатарына
(категориясына) жатады: «қүқықтың үстіндегі қондырма» (правовая
надстройка); «қүқықтық шындық (шындық)», т.б. Осы бағытта қүқық жүйесін
жүйелі қүқықтан айыруға болады. «Жүйелі қүқық» түсінігі объективтік
қүқықтың ішкі жағын, оның қүрамын (элементтерін) сипаттауға және қүрылысын
(элементтердің арасындағы тиімді байланысты) ашуға арналған. Біз қүқықтық
жүйе туралы айтқанда, объективтік қүқық, ерекшелігі болса да оның элементі
ретінде кіреді.
Құқықтық жүйенің элементтеріне және қүқықтық реттеу процесіне не қажет
болса, соның бәрі жатады. Дегенмен, авторлар қүқықтық жүйе элементтерінің
ортасын кей кезде негізсіз кеңейтеді. Мысалы, профессор Бабаевтың ойы
бойынша, қүқықтық жүйеге кіретіндер (заңды) бояуы барлығының бәр. Заңды
бояуы (яғни қүқыққа қатынастар) барларға қүқықтық қатынастар жатады.
Дегенмен, оны қүқықбүзушылық емес (оның ішінде қылмыстық), қүқықтық жүйенің
элементтеріне жатқызуға болады. Объектінің ішіндегінің бәрі бірдей оның
элементіне жатпайды. Элемент — бүл қажетті функционалды жүйенің бірі. Ал
қажетті жүйенің жеткілікті элементтерінің жиынтығы оның қүрылымы деп
аталады.
Көңіл аударатынымыз сол, қүқықтық түсінікті және заң ғылымын түтасымен
қүқықтық жүйенің элементтеріне жатқызуға негіз жоқ. Қүқықтық жүйе ғылым
үшін көрсету объектісі ретінде, яғни оның сыртында болады. Қүқық жүйесінің
элементтерін, бірін қалдырмай санап шығу өте қиын, оған ерекше қажеттілік
жоқ. Мүндағы маңыздысы, қүқықтық жүйені таңдап алу принципінің өзі. Оған
міндетті түрде кіретіндер қүқық қүбылыстарынан шығатындар және қүқықтық
реттеу процесінің жөнді жүмысына қажеттілер. Қүқықтық жүйе — тәртіпті
қүқықтық реттеуге қажетті және жеткілікті бір-бірімен байланыстағы қүқықтық
қүралдардың жиынтығы. Әрине, бүл — қүқық нормалары, қүқықтық қатынастар,
заңды фактілер, қүқықтық актілер (нормативті және жекелеген), заңдылық,
қүқықтық сана, қүқықтық мәдениет, қүқықтық субъектілік, қүқықтық мәжбүрлеу
шаралары, т.б.
Қүрылым мен қатар (қажетті және жеткілікті элементтердің жиынтығы)
қүқықтық жүйенің басқа жағына оның қүрылысы жатады — элементтер арасындағы
тиімді келісімдер, өйткені олар
элементтердің бір-бірімен қарым-қатынасы арқылы өзін көрсетеді.
Отандықюриспруденциядақүқықтықреттеукартинасынжүйеліккелу негізінде жасаған
түсінік — «қүқықтық жүйе» компаративистикада (салыстырмалы қүқық ғылымында)
пайдаланылған, яғни жеке-леген мемлекеттердің қүқықтық реттеуіндегі
жалпылықты және ерекшелікті зерттеп, үлттық қүқық жүйесін салыстыру үшін
белгілі жақтары алынған (параметрлер) — қүқықтың қайнар көзі, объективтік
қүқықты қүру ерекшелігі (қүқықтың қүрылысы), қүқықтық идеология және заңды
тәжірибе. Осыған байланысты кейбір біздің қүқықтанушылар отандық қүқық
жүйесін жасаған кезде, осы айтылған қүбылыстарға қүқықтық жүйенің (қүрылым)
барлық жиынтық элементтерін жатқызған, әрине бүл дүрыс емес. Мүнда,
байланысты болса даәртүрлі проблемалардың араласып кетуі болды. Үлттық
қүқықтық жүйені және қүқықтық реттеу жүйесінің теориясын жасау проблемасын
салыстыру (қүқықтық жүйенің) — бүл әртүрлі проблемалар.
Қазіргі кезде дүние жүзінде шамамен 200-дей үлттық қүқықтық жүйелер
бар. Үлттық, яғни әрбір мемлекеттің жекелеген қүқықтық жүйелері бар, олар
қүқықтық жанүяға бірігеді — жалпы қүқық, роман-германдық, күнделікті —
дәстүрлі, мүсылмандық, үндістік. Кейде славяндық қүқықтық жанүя бөлініп
шығады. Сол, не басқа қүқықтық жанүяның қалпында қүқықтық жүйе тобы бөлініп
шығуы мүмкін.
Роман-германдық қүқықтық жанүяда романдық қүқықты бөліп шығарады
(Франция, Италия, Белгия, Испания, Швейцария, Португалия, Румыния, Латын
Америкасы елдерінің қүқығы, каноникалық не шіркеу-католиктік қүқық) және
герман топтарының қүқығы (ФРГ, Австрия, Венгрия, Скандинавия елдері, т.б.).
Англо-саксондық қүқықтық жанүяда англия қүқықтық жүйесін, АҚШ-тың қүқықтық
жүйесін және бүрынғы ағылшын тіліндегі колониялардағы Үлыбритания
қүқықтарын бөліп айтады.
Классикалық қүқықтық жанүяға жалпы қүқық жанүясы және роман-германдық
(континентальдық) қүқық жатады.
Жалпы қүқықтық жанүяда қүқықтың қайнар көзі ретінде сот прецеденттері
көбірек пайдаланылады және кодификацияға түспеген салалар тән болады. Бүл
қүқықтың негізгі принциптері Англияда XIII ғасырда қүрылып, осы уақытқа
дейін сақталған.
Роман-германдық қүқықтық жанүяның тарихи түбірі Рим қүқығына жатады.
Негізгі қайнар көздеріне жазылған қүқықтар пайдаланылады, яғни заңды жолдар
(нормалар) мемлекеттің заңды актілерінде қалыптастырылған. Дәстүрлі қүқық
жүйелері әдет-ғүрып қүқығымен қүрылған (Жапония, Тропикалық Африка
мемлекеттері).
Діни қүқықтық жүйелер — мүсылмандық және Үндістік қү-қықтық ой
бастаулары. Діни қүқықтық жүйенің негізінде белгілі сенім ілімдері бар.
Мысалы, мүсылман қүқығының қайнар көзіне Қүран жатады (исламның ең қасиетті
кітабі, онда Мұхаммед пайғамбардың сөздерінен үзінді бар), Сунна (қасиетті
Құдайдың өмірі туралы айтылады) және иджма (исламды түсіндіруші, ол
талқылаушыларымен қүрылған).
Пысықтау сұрақтары.
1. Романо германдық құқық жүйесі
2. Англо саксондық құқық жүйесі
3. Классикалық құқық жүйесі
30-Тақырып. Нормативтік құқықтық актілерді жүйелеу
Мақсаты: Нормативтік құқықтық актілерді жүйелеу ерекшелігі және маңызы
1. НҚА жүйелеу түсінігі және ұғымы
2. НҚА жүйелеу түрлері
1.Заң шығару жүйесі жүйе болып қалуы үшін (қажетті және жеткілікті
элементтерінің жиынтығына ие болуына ішкі жағынан келісімді, қарама-
қайшылықта болмауына) жүмыстарының жөнді болуына, сонымен бірге,
жетілдірілуіне және дамуына ең қажеттісі арнайы процестердің тоқтаусыз
ықпалы болуы керек.
Жұйелеу — бүл бекітуге және нормативтік материалдарды сырттай және
іштей жөндеу арқылы жетілдіру, мақсаты заң шығару жүйесін қолдау және қүқық
субъектілерін қажетті нормативтік-қүқықтық ақпаратпен қамтамасыз ету болып
табылады. Жүйелеудің қажеттігі сонда, ол жаңа нормативтік-қүқықтық
актілерді шығаруға арналған тоқтаусыз процестермен қамтамасыз етілген,
уақыт өткен сайын, кейбір актілер өзінің күшін жоғалтады, ескіреді, заңды
үйғарымдардың арасындағы қарама-қайшылық көбейе түседі, т.с.с.
Жүйелеудің тәжірибелік маңызын 1833 ж. М. М. Сперанский нықтап
көрсеткен (ол Ресейде ғана емес, Еуропа бойынша ең белгілі кодификатор
(кодекс шығарушы). Оның айтуы бойынша, «Заңдарды бір қүрылымға жинау —
мемлекетке қажеттіліктің бірі». Ол жүйелеудің заң ғылымдарына маңыздылығын
айтқан.
2.Казіргі юриспруденция негізінен ұш жолды тұрдегі жүйелеуді
пайдаланады — инкорпорация, консолидация және кодификация.
Инкорпорация — жүйелеудің түрі (жолы), онда нормативтік-қүқықтық
актілер сыртқы өңдеуге түседі (не жалпы жағдайда, ондайға түспейді) —
алфавитті (қаріпті), хронологиялық, жүйелілік (пәнділік) және белгілі
тәртіпте бір қосылымда, не болмаса басқа басылымда орналасады.
Инкорпорацияға мынандай сипаттар тән:
1) ол арнайы ретінде, сол сияқты арнайы емес ретіндегі сипатта болады;
2) инкорпорацияның субъектілеріне мемлекет органдары,
қоғамдық үйымдар және жекелеген адамдар жатады;
3) инкорпорация нормативті мазмүндағы актіге тиіспейді: қүқық нормалары
жүйелеу кезіндегі әрекеттеріндегідей сол күйінде инкорпорацияға
айналады;
4) нормативтік-актілер қүқықтық-шығармашылық органдарымен қалай, қай
түрде қабылданса, сол күйінде инкорпорацияға айналады, сыртқы өңдеуге
түседі;
5) сыртқы өңдеу дегеніміз:
а) мәтіннен күшін жоғалтқан жекелеген баптар, пункттер, абзацтар алынып
тасталып, жаңа өзгертулер (актінің шыққан кезінен бастап) енгізіледі;
ә) нормативтік үйғарымдары жоқ бөліктері алынып тасталады;
6) инкорпорация нәтижесінде заңдар жинағы, басқа нормативті актілер
басылып шығады.
Заңдар жинағының бір түріне заңдар қосылымы жатады:
а) жоғары билік органдарының нормативтік актілерінің инкор-порацияға
айналған басылымдары (заң шығару және атқару);
ә) арнайы хабарлаудың қайнар көздері;
б) әрекеттегі барлық заңдардың жинағы (көрсетілген «п» «а»
мағынасында) ешқандай өзгеріссіз.
Консолидация—жүйелеудіңтүрі (жолы), ондабір-біріне мазмүны бойынша
жақын нормативтік актілер біріктіріледі, үлкейтілген нормативтік-қүқықтық
актінің қажеттігі, нормативті актілердің көптігін азайту және қүқықтық
реттеудің бірлігін қамтамасыз ету.
Консолидацияның төмендегідей сипатын үсынамыз:
1) ол өзгеше қүқықтық шығармашылық қабылдау (кейіпті арнайы
инкорпорацияның қүқықтық шығармашылыққа қатынасы жоқ);
2) тек олармен қабылданған актілер қүқықтық-шығармашылық арқылы
жүргізіледі;
3) консолидация кезінде біріккен актілер күштерін жояды, ал олардың
орнына жаңадан қабылданған актілер әрекет етеді, олардың меншігінде арнайы
реквизиттері болады (аты, қабылданған уақыты, нөмірі, лауазымды адамның
қолы).
Консолидация өзінің табиғатына сай инкорпорация мен коди-фикацияның
ортасынан орын алады.
Кодификация — жүйелеудің түрі (жолы), ол қүқықтық-шығар-машыл ық
сипатта болады және жаңа нормативтік-қүқықтық жинақты шығаруға бағытталған
(заңдар негізін, кодексті, т.б.). Ол негізгі әрекеттегі заңдарды өңдеу
арқылы жүргізіліп, белгілі әлеуметтік аяның, ішкі келісілген бірлікті
қамтамасыз ету мақсатында.
Кодификациялауға мынандай сипаттар тән болады:
1) ол өте қиын және жетілген жүйелеудің нысаны;
2) шынында ол қүқықтық-шығармашылықтың түрі, себебі коди-фикацияның
объектісі ретінде тікелей қүқық нормалары көрінеді;
3) кодификациялауды әр уақытта тек міндетті мемлекеттік органдар
ғана, конституциялық не басқа заңды өкілеттіліктің негізінде іске
асырады;
4) инкорпорациядан айырмашылығы, ол түрақты сипатта болады,
әр кездерде жүргізіледі және оның нәтижесі үзақ уақытқа белгіленген;
5) кодификация жүргізу қүқықтық реттеуге жаңалық элементтерін кіргізеді
(бүл әр уақытта «қүқықтық реформа» сияқты) және ондай жағдай үлкен
әлеуметтік қайта қүрылымдармен байланысты.
6) кодификациялаудың нәтижесі кодификациялық акт, ол заңдық және
логикалық түтастықты айырады, жинау сипатында маңызын әлі жоғалтпаған
нормативтік актілерді біріктіреді, көлемді және қиын қүрылым, әлеуметтік
аяны кең қамтитын және басқа салалық актілердің ішінде маңыздылығы жоғары.
Кодификациялық актілер — ең алдымен барлық заңдардың және кодекстердің
негізі. Оларға тағы да жарғылар, ережелер, жатады.
Пысықтау сұрақтары:
1. Инкорпорация түсінігі
2. Консолидация түсінігі
3. Кодификация түсінігі
9.Семинар тақырыптары
Тақырып 1.Мемлекет және құқық теориясы пәні
Мемлекет және құқық теориясы пәні ұғымы және түсінігі
Мемлекет және құқық теориясы пәні ерекшеліктері
Тақырып 2. Мемлекет және құқық теориясының әдістемесі.Жалпы ғылым
саласындағы әдіс. Жекелеген әдістемелер түрлері
Тақырып 3.Гуманитарлық білім жүйесіндегі құқық теориясының алатын
орны мен ролі. Жіктелуі, топтастыру. Оның алатын орны мен маңызы
Тақырып 4. Мемлекет және құқық теориялары. Мемлекет және құқық
теорияларының пайда болуы, түрлері, ағартушылар.
Тақырып 5. Мемлекет және құқық даму кезеңдері. (типлогоиясы).
Мемлекет типлогиясы түсінігі және түрлері, кезеңдері
Тақырып 6. Мемлекет мәні. Мемлекет мәні, оның түсінігі және мемлекет
туралы ұығмдардың таралуы
Тақырып 7. Мемлекет нысаны. (Түрлері).
Мемлекет түрлері түсінігі және оның жіктелуі
Тақырып 8. Мемлекет механизмі (аппарат).Мемлекет тетіктерінің
түсінігі. Қағидалары. Мемлекеттік органдар жүйесі.
Тақырып 9. Мемлекет функциясы. Мемлекет функциясы түсінігі оның
жіктелуі.
Тақырып 10.Қоғамның саяси жүйесі. Қоғамынң саяси жүйедегі
мемлекеттің ролімен орны, атқаратын қызметі
Тақырып 11. Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам.Құқықтық мемлекет
түсінігі және оның белгілері. Азаматтық қоғам түсінігі және оның белгілері
Тақырып 12.Қоғамық қаытнастарды нормативтік реттеу
Тақырып 13.Құқық түсінігі және мәні. Құқық түсінігі және ұғымы және
белгілері , атқаоатын қызметі
Тақырып 14.Құқық нормалары. Құқық және құқық нормалары. Мазмұны және
олардың жіктелуі
Тақырып 15.Құқықтың қайнар көздері түрлері. Құқықтың қайнар көзі
түсінігі және түрлері
Тақырып 16. Нормативтік құқық акт.түсінігі және түрлері
Тақырып 17.Құқық шығармашылық.Құқық шығармашылық оның түрлері,
қағидалары
Тақырып 18.Құқық жүйесі және заңдар жүйесі. Құқық жүйесі және
түсінігі және заңнама жүйесі
Тақырып 19.Құқықтық қатынас
Құқықтық қатынас ұғымы, түрлері, құрамы
Тақырып 20.Құқықты жүзеге асыру.
Құқықты іске асыру түрлері, әдістері, тәсілдері кезеңдері
Тақырып 21.Нормативтік актілерді талқылау
Талқылау ұғымы, түсінігі, маңызы
Тақырып 22.Құқықтық сана. Сана түсінігі, түрлер і және ерекшеліктері
Тақырып 23.Құқықтық мәдениет және нигилизм. Құқықтық мәдениет және
нигилизм түсінігі және түрлері
Тақырып 24 Құқық және тұлға
Құқық пен тұлға қатынасы
Тақырып 25.Заңды мінез құлық. Заңды мінез құлық түсінігі және
белгілері
Тақырып 26. Құқық бұзушылық және заңды жауапкершілік. Түсінігі және
ұғымы, құрамы
Тақырып 27. Заңдылық және құқықтық тәртіп.Заңдылық түсінігі және
құқықтық тәртіп ерекшеліктері қолдану аясы
Тақырып. 28. Құқықты реттеу тетіктері.Ұғымы және түсігінігі
Тақырып 29. Қазіргі кезеңдегі құқықтық жүйелердің жалпы сипатамасы.
Құқық жүйелері түсінігі және түрлері
Тақырып 30. Нормативтік құқықтық актілерді жүйелеу.
3. Студенттердің өздік жұмысы
3.1 Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың
жазылуын алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.
4. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1.Жалпы теория пәні, әдістемесі шығу заңдылықтары. Мемлекет пен құқықты
зерттеудің обьективтіжәне ғылыми зерттеу. Нақты оқу әдістері. Заң ғылымы
саласындағы алатын орны, маңызы
2.Ең алғаш мемлекет ұғымының шығуы, себептері, кезеңдері. Алғашқы
үкімет қалпы. Мемлекет әлеуметтік институт, экономиканы қамтамасыз етуші.
3.Мемлекеттің пайда болуы көптеген көз-қарастармен теорияларды талдау
даму кезеңдері
4.Мемлекет негізгі типологиясы Маркстік: құлиленуші, буржуазиялық,
әлеуметтік мемлекет.Мемлекеттік типтік өту тарихы қасиеттерімен жақтарының
жалпы жиынтық тәсілі
5.Жалпы мемлекет түрлері, ерекшеліктері, басқару жүйесі
6.Құқықтық мәдениет элементтері, ортасы, әрекеттері.Олардың құқықтық
және саяси мәдениетпен қатынасы.Құқықтық мәдениетке сипаттама, заңгердің
құқықтық мәдениеті. Құқықтық мәдениеттің қызметтері. Заң шығарудағы
құқықтық мәдениеттің ролі.
7.Мемлекеттің атқаратын қызметінің бағыттары, маңызы
8.Сан қилы қызмет механизмі, аппараты мемлекеттік органдар жүйесін
талдау
9.Алатын орны, өзектілігі, маңыздылығы
10.Саяси режим ұғымы, түсінігі,биліктегі маңызы
11.Құқықтық мемлкеттің атқаратын қызметі, бағыттары, концепциялары
12.Құқық анықтамасы, айырмашылығы, қоғамдағы ролі
13.Құқықтың негізгі типтері ұғымы, оның жіктелуі
14.Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқық мәні, орны
15.Құқықтың қайнар көзі бастаулары
16.Құқық шығармашылық ұғымы және сатылары, жүйелеу түрлері
17.Құқық жүйесінің құрылымын жіктеу
18.Құқықтық сана анықтамасын талдау, нигилизмді болдырмау жолдары
19.Құқықтық мәдениеттің алатын қоғамдағы ролі, мәдениет түсінгі
20.Құқықтық қатынас ұғымы, түрлері
21.Құқықты іске асыру түрлері, элементтері, кезеңдері
22.Талқылау ұғымы, түсінігі, маңызы
23.Құқықты реттеу механизмі түсінігі, элементтері
24.Заңи мінез- құлық ұғымы, түрлері мааңызы
25.Құқық бұзушылық түсінгі, құрамы және заңды жауапкершілік түсінігі
26.Заңдылық түсінігі мен тәртіп маңызы, ролдері
27.Құқық пен тұлға қатынасы
28.Мемлекеттегі азаматтық қоғамның алатын орны
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz