Файл қосу
Пневматикалық көлік
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМК құжаты |ОӘК |ПОӘК 042-18-12.1.21/03-2013 |
|«Бірыңғай көлік жүйесі» |Баспа №1 | |
|пәнінің оқу-әдістемелік |18.09.2013 ж | |
|материалдары | | |
«Бірыңғай көлік жүйесі»
ПӘНІНЕН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
5В090100 – «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті
пайдалану»
мамандығына арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
МАЗМҰНЫ
| |Глоссарий |
| |Дәрістер |
| |Практикалық жұмыстар |
| |Студенттердің өздік жұмыстарының жоспары |
1. ГЛОССАРИЙ
1.1.Қазақстан Республикасының біртұтас көліктік жүйесі - бұл барлық
транспорт түрінің жиынтығы, сферасын қамтамасыз етеді,т.с өнімді шығару
пунктынан,тұтыну орнына дейін жеткізуді қамтамасыз етеді,сондай-ақ
жолаушыларды тасымалдауды іске асырады. ҚР әлеуметті-экономикалық жалпы
транспортты жүйесі халықты-шаруашылық жоспарды дамытуға мүмкіндік беретін
барлық транспорттың түрлерін қоғамдық мемлекеттік және жеке меншік ретінде
анықтайды.
1.2. Жалпы тағайындау жылжымалы құрамы әртүрлі транспорттық тасулардың
орындалуы үшін қызмет етеді, мамандандырылған - айқын транспорттық
тасуларға ғана, ал арнайы - әр түрлі транспорттықсыз жұмыстардың
орындалулары үшін.
1.3. Гидровликалық көлік қатты материалдарды су арқылы тасымалдау
тәсілі. Гидровликалық көлік жердегі және таудағы гидромеханизация жұмысы
кезінде, әртүрлі материалдарды тасымалдауда және т.б. қолданылады.
1.4. Пневматикалық почта (грек сөзі, pneumatikós – әуе ) әртүрлі
құжаттар мен ұсақ заттарды су ағынымен тасымалдауды жүзеге асыратын
пневматикалық көлік түрі. Пневматикалық почта құжаттарды кәсіпорындарға,
библиотекаларға, банктерге және т.б. мекемелерге, ауру тарихын және
дәрілерді ауруханаларға, өндірістік кәсіпорындарға экспресс-лабороториялар
үшін бөлшектерді, құралдарды, т.б. тасымалдауда қолданылады.
2. ДӘРІСТЕР
1 - Дәріс. Кіріспе. Бірыңғай көліктік жүйе туралы жалпы түсінік. ТМД
елдерінің бірыңғай көліктік жүйесін анықтайтын факторлар
1 Бірыңғай көлік жүйесінің мәні, негізгі түсініктері және анықтамасы
2 Көлік жүйесінің бірыңғайлылығын анықтайтын факторлар.
3 Көлік жүйесінің құрамдық бөліктерінің жалпыкөліктік сипаттамасы
1 Бірыңғай көлік жүйесінің мәні, негізгі түсініктері және анықтамасы
Бірыңғай көлік жүйесі (БКЖ) –технологиялық, техникалық, ақпараттық,
құқықтық және экономикалық қатынастар жүйелеріне біріктірілген,
тасымалдаудағы халық шаруашылығында жүктер мен жолаушыларды тасымалдау
қажеттіліктерін қанағаттандыратын қатынас жолдары, тасымалданатын құралдар,
техникалық құралдар мен механизмдер, басқару мен байланыс құралдарының
жиынтығын айтамыз. ҚР әлеуметті-экономикалық жалпы транспортты жүйесі
халықты-шаруашылық жоспарды дамытуға мүмкіндік беретін барлық транспорттың
түрлерін қоғамдық мемлекеттік және жеке меншік ретінде анықтайды.
БКЖ негізінен теміржол, актомобиль, өзен-су, теңіздік, әуе, құбыр-жол
көлігі, газқұбыры, сонымен қатар көліктің өнеркәсіптік және электронды
түрлерін біріктіреді.
Көлік қатынасы-бұл жылжымалы құрамның қозғалысына негізделіп,
құрылғылармен жабдықталған, әрі жүктер мен жолаушыларды тасымалдауға
арналған автомобильдік жолдар, теміржолдар мен өзен-су жолдары, әуе,
құбыржолдар, монорельсті және арқан жолдар, арнайы магистральдар.
Тасымалдау құралдары-бұл жылжымалы құрам, құбыржолдар, контейнерлер,
поддондар, бірреттік немесе көпайналымды ыдыстар.
Жылжымалы құрам-бұл локомотивтер, вагондар, самолеттер, вертолеттер,
дирижабльдер, автомобильдер, тіркемелер, көлік таркторлары, тасымалдау
капсулалары.
Техникалық құралдар мен механизмдер – бұл тиеп-түсіру машиналары,
конвейерлер, бункерлер және т.б.
Басқару және байланыс құралдары – бұл ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу
және жіберуді қамтамасыз ететін құрылғылар кешені.
Барлық көлік түрінің жайластырымы-теміржол станциялары, вокзалдар,
аэропорттар, тұрақтар, қоймалар, гараждар, жөндеу шеберханалары мен
зауыттар, тиеп-түсіру пункттері, техникалық қызмет көрсету станциялары.
Тасымалдау көлемі– тасымалдауға жоспарланған немесе тасымалданып
қойған жүктің тоннасының саны.
Жүк айналымы – бұл тасымалдауды жоспарлау мен орындауға кеткен
тасымалдау жұмысының көрсеткіші.
Жолаушылар айналымы – бұл жолаушыларды тасымалдауда орындалған
немесе жоспарланған тасымалдау жұмысы, ол жолаушылардың санын олардың
орташа жолына көбейткенге сәйкес келеді.
БКЖ қазіргі кезде үлкен дамушы ішкі жүйелердің жиынтығын
құрайды, жәнеде олардың өзара әрекеті мүмкіндік береді:
–халықшаруашылығын тасымалдаумен қаматамасыз ету сенімділігі мен
үздіксіздігін қамтамасыз ету;
– жүк пен жолаушылар тасымалын рационалды үлестіру нәтижесінде көлік
шығындарын қысқарту;
–жеке жүйелердің басқару, жөндеу, жобалау мен құрылысқа көңіл бөліп,
қызмет көрсететін персоналдар санын азайту және т.б.
1 сурет. Көлік жүйесінің сызбасы
2. Көлік жүйесінің бірыңғайлылығын анықтайтын факторлар.
A. Көліктің дамуына бағытталған капитал салымдары;
B. Өнеркәсіп пен ауылшаруашылық салаларын орналастыру;
C. Еліміздің территориясында көліктің жеке түрлерінің орналасу
тығыздығы;
D. Салааралық және аумақаралық байланыстардың дамуы;
E. Саланың базалық жағдайы;
F. Сыртқы сауданың дамуы;
G. Жоғары білікті мамандармен қамтамасыз ету;
H. Қалалар, курорттар мен әкімшілік орталықтардың орналасуы;
I. Экологиялық;
J. Өндіріс күшінің даму деңгейі;
K. Табиғи- географиялық орта;
L. Ғылыми-техникалық орта.
Көлік жүйесінің дамуына тікелей әсер ететін факторлар осылар. Енді
соларға түсініктеме беріп өтелік.
Көлік дамуына бағытталған капитал салымы. Шынында да, капитал
салымы көлік дамуында ғана емес, басқа да салаларда маңызды рөл
атқарады. Қазіргі кезде Қазақстан автопарктері өзін өндіріс құралдарымен
толықтай қамтамасыз ете алмайды, сондықтан да салымның орны ерекше.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Бірыңғай көліктік жүйе түсінігі.
2. Қазақстан Республикасының бірыңғай көліктік жүйесі туралы айтыңыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
2–Дәріс. Көліктің ел экономикасында және қоғамдық өмірдегі маңызы
Дәріс мазмұны:
1. Көліктің ел экономикасында және қоғамдық өмірдегі орны.
2. Көлік түрлері.
3. Өндірістік процесс, көлік өнімі және оның ерекшелігі.
4. Көлік түрлерінің даму тарихы.
Қазіргі көліктік жүйені жалпы қолдансытағы транспорттар – темір жол
көлігі, автомобиль көлігі, теңіз көлігі, өзен көлігі, әуе көлігі, құбыр
көлігі және жалпы қолданысқа жатпайтын өндірістік (промышленный) көлігі
құрайды. Жалпы қолдансытағы көліктер еңбек өнімін оның тұтыну орнына
жеткізе отырып, өндірістік процесті жалғастырады.
Жүк көлігі өнім санын арттырмағанымен өндірістік процестің жалғасы
болып табылады, ол матераилдық өндіріске жатады. Өндірістік сфераға жалпы
қолданыстағы жолаушылар көлігі де жатады. Бұл көлік түрі
Қазіргі замандағы транспорт жүйесіне ортақ қолданыстағы транспорттар –
теміржол транспорты, автомобиль транспорты, теңіз транспорты, өзен
транспорты, әуе транспорты, құбырөткізу транспорты және ортақ қолданыста
емес – өндірістік транспорты жатады. Ортақ қолданыстағы транспорт өнімді
тұтыну орындарына жеткізумен қатар өндірістік процесті жалғастырады.
Жүктік транспорт өнімнің санын арттырмағанменде, өндірістік процесті
жалғастыра отырып, материалды өндіріске жатады. Өндірістік салаға ортақ
қолданыстағы транспорт тағы жолаушыларды тасымалдау жатады. Бұл транспорт
түрі адамдардың кеңістікте орын ауыстыруындағы қажеттіліктерін
қанағаттандырумен байланысты.Бұл түрлермен қатар транспортта жеке
қолданыстағы транспорт түрі бар.
Транспорттың пайда болуы ежелгі заманға жатады. Ежелгі Қытайда,
Персияда, Рим империясында әскери мақсатта көптеген қуатты жолдар
салынған. Айырбастаудың дамуына байланысты тенізде жүзуде ескекті, кейін
желкенді кемелер пайда болды. Тауарларды су жолдары арқылы тасымалдауда
құлдар жұмсалды. Транспорт құралдары, өндіріс қажеттіліктері құл
иеленушінің қолында болды.
Феодализмнің алғашқы кезеңдерінде сол елде өндірілмейтін жүктер ғана
негізгі тасымалданатын жүктері болды.Еуропаның көптеген өзендеріндегі
тасымалдау оларды қайықтардың монополиялық цехтарына айналдырды.Венеция,
Генуя сияқты қалаларда сауданың дамуына байланысты теңіз транспорты да
жақсарды. Теңізде жүзу техникасы одан әрі дамыды, ол әсіресе а теңіздерде
жүзуге мол мүмкіндік берген компастың пайда болуымен байланысты. 15 ғ.
аяғынан бастап теңіз кемелері а мұхиттарға бастады. Атақты географиялық
ашулар кезеңі басталады. Сауданың, айырбастың дамуына, капиталдың
жиналуына байланысты транспорт өндірісте жеке сала ретінде бөлініп ш. 15-
16 ғғ. кеме иелері тек тасымалдауға маманданды. Көптеген елдерде почта және
су жолдары арқылы жолаушыларды тасымалдау қалыптасты. Францияда,
Германияда, кейіннен Англияда жақсартылған жолдар салынды. Ортақ
қолданыстағы транспорттың құрылуы, яғни транспорттың жеке сала ретінде
қалыптасуы Батыс Еуропада өндірістік қайта құрулар заманымен сәйкес келді.
Үлкен капиталистік өндірістің дамуы көп мөлшердегі жүктерді арзан бағада
тасымалдауды талап етті. Ұлыбританияда, Францияда, Германияда каналдар мен
теміржолдарды ат күшімен сала бастады. 19 ғ. 1-ші ширегінде механикалық
транспорт құрылымына ауысады: бумен жүзу және бу теміржолдары пайда болды.
19 ғ. ортасына таман теміржол құрылысы Еуропа және АҚШ-тың барлық
елдерінде жүргізілді. 20ғ. басында әлемнің теміржол жүйесі 1114 мың км.,
өзен және каналдар – 318 мың км., теміржол арқылы жүк тасымалдау – 753 млрд
т/км, теңіө және өзен транспорты – 1545 млн. т/км.
Елдер арасындағы ішкі сауданың дамуы теңіз транспортының жедел
дамуына әкелді. Автотранспорт 19ғ. басында пайда болды. Капиталистік
елдерде 20ғ. 20 жылдары қысқа қ жүктерді, әсірісе жолаушыларды тасымалдауда
теміржолдар және өзен транспорттарымен бәсекелесе алды. Азаматтық әуе
транспорты 20ғ. 1-ші ширегінде пайда болды.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Жалпы қолданысқа жататын көлік түрлерін атаңыз?
2. Көлік түрлерінің дамуының қысқаша тарихы.
3. Өндірістік процесс.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
3–Дәріс. Бірыңғай көліктік жүйе және көліктік әртүрлі түрлерінің
қызмет сферасы. Көлік жұмысына экономикалық нарық шарттарының ықпал жасауы.
Көлік логистикасы. Көліктегі бәсекелестік, үйлестік және әрекеттестік
Дәріс мазмұны:
1. Көлік қызметіне экономиканың нарықтық шарттарының әсері.
2. Көліктегі логистика.
3. Көліктегі бәсекелестік пен координация әрекестігі.
Қазақстанда көліктің негізгі түрлері мемлекетке, сонымен қатар жеке
корпорацияларға тиесілі және біртұтас көлік жүйесін құрайды. Оның құрамына
120 мың км теміржолдар, оның ішінде 80 мың км ортақ қолданыстағы
теміржолдар; 180 мың км астам автожолдар; 118 мың км мұнай және өнім
құбырлары; 75 мың км магистралды газ құбырлары кіреді.
Қазақстан экономикасында теңіз көлігі де маңызды рөл атқарады. Сонымен
қатар ішкі су көліктерін пайдалану да недәуір өсті.
Жедел қарқынмен автожолдар да дамып келеді. Ел мен халықтың жалпы
қажеттіліктерін қанағаттандыратын автомобиль құрылысының өндірістік базасы
құрылды. Ауыр жүктерді мен жолаушыларды таситын және оларды құрастыратын
зауыттар салынуда.
Автожолдардың дамыту мен жақсарту үшін көптеген жұмыстар атқарылуда.
Әуе көлігі үлкен қалалар, сонымен қатар ел ішіндегі көптеген
жергілікті бөлімшелер және шет елдермен байланыс орнатуға арналған.
Кесте 1. – ҚР-дағы ортақ қолданыстағы көліктердің дамуының
көрсеткіштері
|Көлік түрлері |Жүйе ұзындығы, мың|Жүк айналымдары, |Жолаушы айналымдары, |
| |км |млрд. т.км |жол. км |
| |1 |2 |3 |
|Теміржол |120 |75 |65 |
|Автомобиль |180 |78 |80 |
|Теңіз |115 |35 |30 |
|Өзен |95 |20 |10 |
|Әуе |135 |15 |35 |
|Мұнай құбыры |118 |45 |- |
|Газ құбыры |75 |32 |- |
Солтүстік Американың теміржол көлігі мен Батыс Еуропаның теміржол
транспортының арасында өзіндік айырмашылық бар.
Су транспортында да ерекшеліктер бар. Батыс Еуропаның басты
өзендерінде өзі жүзетін жүк кемелері бар. Өздігінен жүзбейтін көлік ретінде
ұсақ қайықтар мен ескірген каналдар саналады. АҚШ-тың өзендері мен
каналдарында, тіпті басты өзендерінде өздігінен жүзбейтін үлкен кемелер –
баржалар жүзеді.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Көліктегі көліктік–экспедициялық жұмыстың негізі.
2. Көліктік процестің негізі.
3. Негізгі терминдері мен жалпы түсінік.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
4–Дәріс. Көліктік процестерді техникалық жабдықтау. Көліктік
процестерді ұйымдастыру және технология туралы жалпы түсінік
Дәріс мазмұны:
1. Қозғалмалы құрылым санын анықтау.
2. Көліктік процестерді ұйымдастыру және технология туралы жалпы түсінік.
3. Тасымалдаудың өздік құны.
4. Жолаушыларды және жүкті жеткізу мерзімі және жылдамдығы.
Қажетті көлік түрлеріне қатысты көлік бірліктерінің саны жарты күндік
тасымалдаумен және Qот/с бойынша жүк жіберумен анықталады.
Qот= Гот/ Тпер т/күндер
Мұндағы, Гот – тасымалданатын жүктің көлемі, т;
Ттр- тасымалдау ұзақтығы, күндер.
Теміржолдар мен автомобильдер жыл сайын жұмыс жасаса, су көліктері
үшін мезгілдік жұмыс режимі бойынша жұмыс атқарады. Сол үшін су көлігінде
Тпер және Т нав салыстыру керек. Егер Тпер > Тнав болса, онда бұл жағдайда
Qотв= Гот /Тпер
Болады.
Кез келген көліктің көліктік бірлігі оның қаншалықты жүк көтеретініне
байланысты (qj). Көлікке тиелген жүк бірлігі (ц#) жүктің физикалық және
басқа да параметрлеріне байланысты және оның жүк көтеру коэффициенті арқылы
анықталады (yj):
qфi=qi*yi m;
Онда көлік бірлігінің жарты күндік санын былай анықтаймыз:
Nei= Qот/ qфi. шт;
Айналым негізінде мына формуламен анықталады:
O=Тд+Тпор+Тдоп, час
Мұндағы, Тпор – жіберілген пунктке жүктің жетілу уақыты, сағ., Тдоп –
қосымша операциялар уақыты, сағ. Әр көлік түрінің айналымын және жеткізілу
мерзімін анықтау қажет.
|Берілгендердің |Оқу шифрларының соңғы сандары |
|атаулары | |
| |0 |1 |2 |3 |4 |
| | | |Кемел|қуатт|Кемел|Жүк |Кемел|
| | | |ер |ылығы|ер |көтер|ер |
| | | |саны |, мың|саны |уі, |саны |
| | | | |л. с.| |мың т| |
|Жүк айналымы |млрд. т/м. |12,8 |21,4 |71,0 |209,9|354,3|375,8|
| |миль* | | | | | | |
|Жүк тасымалданды |млн. т |31,2 |33,7 |75,9 |119,3|161,9|170,9|
|Тоннаны |м. миль |411 |636 |935 |1759 |2188 |2199 |
|тасымалдаудың | | | | | | | |
|орташа қашықтығы | | | | | | | |
|Құрғақ жүктік флот |м. миль/тәул|175 |188 |241 |285 |315 |318 |
|кемесі қозғалысының| | | | | | | |
|эксплуатоционалдық | | | | | | | |
|жылдамдығы | | | | | | | |
|танкерлік флоттың |м. миль/тәул|211 |213 |272 |327 |333 |332 |
|Тасымалдауда бос |мың. |1414 |1618 |2774 |5593 |7635 |7870 |
|емес бір жұмысшының|әкелінген | | | | | | |
|еңбек өнімділігі |т/км | | | | | | |
|Тиеу жұмыстары |% |65,5 |90,7 |99,4 |100 |100 |100 |
|механизациясының | | | | | | | |
|деңгейі | | | | | | | |
|Тиеу жұмыстардың |% |— | |68,5 |80,5 |85,4 |87,1 |
|комплексті | | | | | | | |
|механизациясының | | | | | | | |
|дегейі | | | | | | | |
• 1 м. миля = 1,852 км.
[pic]
4 – сурет. Навалочный жүктерді тасуға арналған кеме «Зоя
Космодемьянская», дедвейт 50000 т, жылдамдығы 14,7 м. миль/сағ. (27
км/сағ.).
[pic]
5 – сурет. Жолаушылар теплоходы «Михаил Лермонтов», 700 жолаушылар
орынды, жылдамдығы 20,5 м. миль/сағ. (38 км/сағ.).
[pic]
2 – сурет. Владивосток. Теңіз вокзалы.
[pic]
1 – сурет. Қара теңіздегі Ильичёвский теңіз сауда порты.
[pic]
6 – сурет. Жолаушылар теплоходы «Михаил Лермонтов», 700 жолаушы
орынды, жылдамдығы 20,5 м. миль/сағ. (38 км/сағ.).
[pic]
3 – сурет. Автоматтандырылған теплоход «Новомосковск», дедвейт 12500
т, жылдамдығы 18 м. миль/сағ.(33 км/сағ.).
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Теңіз көлігінің шығуы және дамуы тарихы.
2. Теңіз көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің
негізгі түсініктері.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
5. ЦСУ. Юбилейный сборник народного хозяйства СССР 1922—1972 гг. с.
301—302.
6. Маркс К., Капитал, т. 2, гл. 6, Маркс К. и Энгельс ф., Соч., 2
изд., т. 24; Ленин В. И., Речь на III Всероссийском съезде рабочих водного
транспорта 15 марта 1920 г., Полн. собр. соч., 5 изд., т. 40; его же, Речь
на Всероссийском съезде транспортных рабочих 27 марта 1921 г., там же, т.
43; Программа Коммунистической партии Советского Союза, М., 1973; Материалы
XXIV съезда КПСС, М., 1971; Транспорт и связь СССР. Статистический сб., М.,
1972; Надточий Г., География морских путей, М., 1972; Внешняя торговля СССР
за 1972 год. Статистический обзор, М., 1973.
9–Дәріс. Әуе көлігі
Дәріс мазмұны:
1. Әуе көлігі.
2. Әуеде ауадан ауыр аппараттада ұшулардың және ұшудың тууы туралы
қысқаша тарихи мәлімет.
3. Әуе көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі
түсініктері.
Әуе жол көлігі, әуе жолдары арқылы жолаушыларды, поштаны, және
жүктерді тасымалдауды жүзеге асыратын көлік түрлерінің бірі. Оның негізгі
артықшылығы- ұшудың жоғарғы жылдамдығы есебінде уақыттың ескерулі
үнемділігін қамтамасыз ететіндігі. Әуе жол көлігі 1914-18 жылдардағы 1-ші
бүкіл әлемдік соғыстан кейін Европа және Америка мемлекеттерінде пайда
болды. Франция мен Германияда, мысалы, көлік ретінде 1920-21 жылдардан
бастап дами бастады. КСРО-да 1-ші әуе жолдары 1923 жылы ашылды [Москва —
Нижний Новгород (бұрынғы г. Горький)]. 1970 жылы әуе жол көлігі КСРО 3500-
ден аса қалалар мен тұрғылықты пункттерді байланыстырды. Жыл сайын 30-40
жаңа жолдар ашылады. Москва – ірі халықаралық байланыстардың бірі, түзу
виажолдармен 200 қалаларға дейін байланысқан. Әуе жол көлігінің ірі жолдары
болып одақтық республикалар астаналары табылады, сондай-ақ Ленинград,
Новосибирск, Свердловск, Красноярск, Иркутск, Хабаровск, Омск және т.б.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әуе көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі
түсініктері.
2. Әуе көлігінің шығу және дамуы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта.
5. В. Н. Шапошников. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
Гражданская авиация СССР. 1917—1967, М., 1968.
10–Дәріс. Құбыр көлігі
Дәріс мазмұны:
1. Құбыр көлігі.
2. Құбыр көлігінің шығуы туралы.
3. Құбыр көлігінің болашақта одан ары дамуы.
Құбыр көлігі, құбыр арқылы сұйық, газды немесе қатты өнімдерді
тасымалдауды қамтамасыз ететін көлік түрі. Құбыр көлігі негізінен газ,
мұнай, қатты өнімдерді тасымалдауға арналған.
Тағайындалуы мен территориясына байланысты құбыр көлігі магистралды
және өндірістік болып келеді. Магистралды құбыр көлігіне өндірілген
жерінен, яғни зауыттардан немесе келесі тасымалдауға және танкерлерде
тасымалдауға арналған теңіз порттарынан тұтынатын жерлерге тасымалданатын
газ және мұнай құбырлары жатады. Құбыр көлігіне мұнайлы – базалық, ішкі
мұнай, газ және өнім құбырлары, қалалық газ тарату, су құбырлары және
каналдық жүйелер мен т.б. жатады.
Магистралды құбыр көлігінің алдағы дамуы құбырлар диаметрінің
үлкеюімен, газ және мұнайдың құбыр ішіндегі қысымының жоғарлауына, аса
қуатты компрессорлық агрегаттарды пайдаланылуына байланысты. Тасымалдау
құнын төмендету үшін газды салқындатылған (сұйық) күйінде тасымалдауды
жүзеге асыру қажет деп саналады.
Магистралды газ құбыры қайнап тұрған газды үлкен аралыққа алынған және
өндірілген жерінен тұтыну жерлеріне тасымалдауға арналған.
Құбырды орнату тәсіліне қарай жер асты, жер үсті және үйіндіде.
Құбырларды коррозиядан сақтау үшін коррозияға қарсы изоляцияны, сондай-
ақ катодтық және протекторлық қорғанысты қолданады.
Газ құбырының соңғы пунктінде газдарды керекті жерлерге тасымалдауды
қадағалайтын станциялар бар, олар тұтынатын жерлерге қажетті қысымдағы газ
деңгейінде жеткізуді қамтамасыз етеді. Үлкен қалалардың жанында жер асты
газ қоймалары бар.
Үлкен қашықтықтағы газ құбыры магистральіне түсетін газ қысымы
газкомпрессорлік станциялармен қолданылады.
Газ құбыры магистральінің соңғы пунктінде қысымды тұтынушыларды
қамтамасыз ететін дәрежеге дейін түсіретін, газды бөлетін станциялар
орналасқан. Үлкен қалалар маңында жерасты газ қоймалары жарақтандырылады,
газды тәуліктік пайдаланудың біркелкі еместігі газольдердің пайдалану
есебінен жабылады. СССР-дағы қазіргі заманға сай газ құбыры
магистральдерінде 720-дан-1420 мм-ға дейінгі үлкен диаметрдегі жұқа
қабырғалы құбырлар қолданылады.
Газ құбырлары туралы алғашқы деректер б.з.д. кезеңде, яғни Қытайда
табиғи газды тасымалдау үшін бамбуктік құбырлар қолданылды. 18ғ. аяғында
Еуропада газ құбырлары ретінде шойын құбырлар пайдананылды. 19-20ғғ. оларды
темір құбырлар алмастырды, олар жоғарғы қысымдағы газдарды тасымалдауға
қолайлы болды.
1967ж. алғашқы рет практикада 1220мм құбырлар қолданыла бастады. Олар
Орта Азияда – Орталық (екінші тармақ) және Ухта – Торжок газ құбырлары.
Құбырлардың ең үлкен диаметрлігі АҚШ-та 1067мм қолданылды. Диаметрі 2020-
2520мм болатын қуатты газ құбырлары қалыңдығы 25-26мм, төзімділігі 550-600
Мн/м2 болатын темірден жасайды.
Кесте - 3 Жоғарғы қысымды газ құбырларының техникалық-экономикалық
көрсеткіштері
|Көрсеткіштер |Газ құбырларының диаметрі, мм |
| |1220 |1420 |2520 |2520 |
|Өндіргіштігі |1,6 |2,37 |5,94 |10,5 |
|Қаржы салынуы |1,25 |1,71 |3,82 |6,15 |
|Металл жұмсалуы |1,42 |1,95 |4,0 |6,13 |
|салыстырмалы қаржы| | | | |
|салынуы |0,89 |0,82 |0,68 |0,59 |
|салыстырмалы |0,9 |0,82 |0,67 |0,58 |
|металл жұмсалынуы | | | | |
Гидровликалық көлік қатты материалдарды су арқылы тасымалдау тәсілі.
Гидровликалық көлік жердегі және таудағы гидромеханизация жұмысы кезінде,
әртүрлі материалдарды тасымалдауда және т.б. қолданылады.
Гидровликалық көлік қысымсыз және қысымды болып бөлінеді. Қысымсыз
гидровликалық көлікте су қоспасы қайықпен қозғала, құбыр суға тола
бастайды, ол судың жоғары жағында жүзетіндіктен қысымы атмосфера қысымына
тең болады. Ал қысымды гидровликалық көлікте су қоспасы құбырларда жоғары
қысымда болады. Тасымалданатын бөліктердің тығыздығы мен диаметріне
байланысты су қоспасының және құбыр диаметрінің, критикалық жылдамдықтың
көлемділігі 1,5-2-ден 4-5 м/сек-ке өзгереді.
Гидровликалық көліктің артықшылығы – жоғары өнімділігі, алыс
арақашықтыққа тасымалдай алатындығы және толық автоматтандырылатындығы,
төменгі экспорттау шығындары, басқа техникалық процестерде біріккен тасымал
ұйымдастыра алуы.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Газқұбыры.
2. Мұнай құбыры.
3. Гидравликалық көлік.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Попов С. С., Транспорт нефти, нефтепродуктов и газа, 2 изд., М.,
1960; Смолдырев А. Е., Гидро- и пневмотранспорт, 2 изд., М., 1975. Н. И.
Шинкарёв.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта.
5. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989. Яблонский В. С.,
Белоусов В. Д., Проектирование нефтегазопроводов, М., 1959; Ходанович И.,
Е., Аналитические основы проектирования и эксплуатации магистральных
газопроводов, М., 1961; Справочник по транспорту горючих газов, М., 1962;
Боксерман Ю. И., Пути развития новой техники в газовой промышленности СССР,
М., 1964. Ю. И. Боксерман, Б. Л. Кривошеий.
11–Дәріс. Пневматикалық көлік
Дәріс мазмұны:
1. Пневматикалық көлік.
2. Пневматикалық почта.
Пневматикалық көлік – бұл сеппелі және жекеленген жүктерді ауа немесе
газ арқылы тасымалдауға арналған орналастырылымдар және жүйелердің
жинақтылығы, өндірістік көліктің бір түрі. Пневматикалық көлікті
орналастыру құбыр арқылы тасымалданатын материалдармен бірге немесе
құбырдығы қысымға байланысты соратын, нагнетательный, қиыстырылған болып
келеді. Басқа көлік түрлерімен салыстырғанда пневматикалық көліктің мынадай
артықшылықтары бар: көлік жүйесінің герметикалық, оларды әртүрлі өндірістік
шарттарды орындауға үйрету және пневматикалық орналастырулардың жұмысын
автоматтандыру; материалдарды тасымалдау кезінде пневматикалық
орналастыруларды оларды кептіруге, жылытуға және салқындатуда қолдану;
өндірістік конфигурацияда құбырларды монтаждау. Пневматикалық көліктің
кемшілігі: жоғарғы салыстырмалы энергия шығындары және үлкен металл
сыйымдылығы.
Пневматикалық орналастырулар бункерлерді тиеуге және жиі қолданылатын
материалдарды олардан шығару, материалдардың қоймалардан өндірістік
цехтарға және олардың арасында тасымалдануы, вагондар, кемелер мен
автомобильдерді тиеу және түсіру, өндірістегі қалдықтардың жойылуы,
шаңдарды соруда және т.б. қолданылады. Пневматикалық орналастырулардың
өнімділігі – сағатына бірнеше кг-дан жүздеген т.-ға дейін, тасымалдау
ұзақтығы бірнеше км-ге жетеді. Пневматикалық көлік жүйесінде 70-1200мм
диаметрлік құбырлар пайдаланылады. Пневматикалық орналастырулардағы немесе
газдың жоғарғы қысымы 0,8 Мн/м2 (8 кгс/см2), энергия шығындары - 5 квтч/т.
Жекеленген жүктерді құбыр арқылы тасымалдау қысымның берілуімен
орындалады. Жүк өлшемі бұл жағдайда құбырдың ішкі жағына сәйкес келуі
керек. Жүк цилиндрдегі поршен функциясын орындайды. Пневматикалық көліктің
бұл түрі кәсіпорындарда, библиотекаларда және т.б. жерлерде әртүрлі
құжаттар мен ұсақ заттарды тасымалдауда ерекше таралған. Пневматикалық
көліктің алдағы дамуы контейнерлік (капсулалық) көлік түрінде болады.
Пневматикалық почта (грек сөзі, pneumatikós – әуе ) әртүрлі құжаттар
мен ұсақ заттарды су ағынымен тасымалдауды жүзеге асыратын пневматикалық
көлік түрі. Пневматикалық почта құжаттарды кәсіпорындарға, библиотекаларға,
банктерге және т.б. мекемелерге, ауру тарихын және дәрілерді ауруханаларға,
өндірістік кәсіпорындарға экспресс-лабороториялар үшін бөлшектерді,
құралдарды, т.б. тасымалдауда қолданылады. 100м ұзындықтағы құбыр ең
алғашқы пневматикалық почта 1853ж. Лондон телеграфында салынды.
Пневматикалық почтаның негізгі орналастыру элементтері: құбырлар,
көліктік контейнерлер, қабылдау-жіберу құрылғысы және суүрлегіш.
Ішкі пневматикалық почта ғимарат сыртында функцияланады, ал сыртқысы
кәсіпорынды қала мекемелерімен байланыстырады. Ішкі пневматикалық
почтанының құбырлары 50-120мм диаметрлі болады. Олардың жалпы ұзындығы
бірнеше жүздеген метрге жетеді. Құбыр кривизнасының кіші радиусы 1м. Құбыр
материалы – латунь, дюраллюминий, темір. Сыртқы пневматикалық почта
орналастыруларында, ереже бойынша, темір, плассмасса және асбестті-цементті
диаметрі 65-1000мм құбырлар қолданылады. Олардың станциялар арасындағы
ұзындығы бірнеше км-ға жетсе, жалпы ұзындықтары бірнеше жұздеген км-ге
жетеді (мысалы, Парижде – 600км).
Пневматикалық почта станцияларын өзара байланыстыру үшін сызықты,
радиандық және сақиналақ сызба қолданылынады. Аз жүкті тасымалдауда бірнеше
станциялар бір құбырмен байланысады – екі жақты сызықты. Бұл қозғалыс
сызығында тек 1 патрон болады (1-сурет):
[pic]
1 – сурет. Құбырдың иілуіндегі патрон: 1 — құбыр; 2 — гильза; 3 —
уплотнительное сақина.
[pic]
2 – сурет. Қарапайым жіберу құрылғысы: 1 — құбыр; 2 — тірек; 3 —
құбырдағы бойлай ойық; 4 — қозғалмалы гильза.
[pic]
4 – сурет. Пневматикалық почта станцияларын байланыстыру схемасы: а —
бір құбырлы реверсиік сызық; б — екіқұбырлы сызықты; в — тарамдалған; г —
айналма; 1 — ауа үрлейтін; 2 — станция.
[pic]
5 – сурет. Қабылдау құрылғысының тілі: 1 — бағыт; 2 — қабылдау
құрылғысы.
[pic]
3 – сурет. Пневматикалық почтаның реверсивті бір құбырлы құрылғысы
қабылдап – жідеру станциясы: 1 — патрон; 2 — герметикалы корпус; 3 — құбыр;
4 — сына(клин); 5 — электромагнит орамасы.
Екіқұбырлы сызық бірнеше патрондардың екі бағытта тәуелсіз қозғалуына
мүмкіндік береді. Ал сақиналық сызбада патрондар келген станцияда қайта
жүктелмей-ақ тасымалданады.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Пневматикалық көлік.
2. Пневматикалық почта.
3. пневматикалық пачта станциялары.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
12–Дәріс. Өнеркәсіптік көлік
Дәріс мазмұны:
1. Өнеркәсіптік көлік.
2. Өнеркәсіптік көліктің қысқышы түсінік және ерекшеліктері.
3. Өнеркәсіптік көліктің жағдайы және дамуы.
Өнеркәсіптік көлік - өнеркәсіптік мекемелердің өндірістік көлігі,
өндірістік салада азық – түліктерді және нәрселерді тасуды жүзеге асырады.
Бір жағынан, өнеркәсіптік көлік өндірістің ажырамас құрама бөлігі болып
саналады, ал басқа жағынан – жалпы қолданыстағы көліктің маңызды бөлігі.
Темір жол және автомобильдік өнеркәсіптік көліктің тасымалдау көлемі
мәселен, көліктің бұл түрлерімен жылына жалпы қолданыстағы көліктің
тасымалдау көлемі 1,5 есе артады, 1973 жылы жүкті тиеп-түсіру көлемі және
көліктік жұмыстар 50 млрд. тонна.
Өнеркәсіптік көлікпен айналысатын жұмысшылар саны жалпы өндірістегі
жұмысшылар санының ¼ бөлігін құрайды. Өнеркәсіптік көлік эксплуатацияның
территориялық белгісімен және өндірістің технологиялық процесінің
байланысына қарай ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Өндірісті өңдейтін ішкі
көлікке ішкі цех және цех аралық жатады, ал өндіретінге – шахтаның іші
(жерасты), үстідегі көлік және карьерлік көлік (өңдеудің ашық тәсілінде).
Ішкі цехтік өнеркәсіптік көлік технолгиялық өндіріс прцесінің құрама бөлігі
болып саналады, жұмыс орындары, участкалар және бөлімшелер арасындағы
түйін мен цехтің сыртында орындайды. Цех аралық өнеркәсіптік көлік
технолгиялық процеспен байланыста емес, материалдарды, жартылай
фабрикаттарды және дайын өнімдерді мекеме территориясында немесе өндірістің
бір бөлігінде орналасқан цехтармен және қойма арасында тасымалдауды жүзеге
асырады. Қазіргі заманғы машина жасау мекемелеріне тесіп - өтетін көлікті
ұйымдастыру жатады, ішкі және аралық цехті орын ауыстыруын байланыстырады.
Сыртқы өнеркәсіптік көлік мекемелерге шикізатты, жанар – жағармай,
материалдарды, құрылғыларды және басқа да жүктерді жеткізу үшін арналған,
және де мекеме территориясынан дайын өнімдерді беру пунктінен магистральді
көлікке немесе тұтынушыға жеткізуді қамтамасыз етеді. Өндірістік
мекемелерге көліктің әр түрлісін қолданады: темір жол, су, автомобиль,
алаңдық рельссіз, конвейрлік, арқанды - аспалы, аспалы монорельстік
(арқанды және монорельстік жолдар) және құбырлық (гидравликалық көлік және
пневматикалық). Өнеркәсіптік көліктің техникалық базасын: темір жол және
автомобильдік құрама қозғалыс, жүзбелі құралдардың, тиеп – түсіру
машиналары, көлік ғимараттары (мысалы, депо, гараждар, жөндейтін
шеберханалар), салынған (жолдар, айлақтар, эстакадалар, галерея және тағы
басқалар).
Темір жол көлігіне өндірісте сусымалы жүкті тасудың барлық көлемінің
36% бөлігі кіреді. Темір жол 130 мың км. құрайды. Анағұрлым дамыған темір
жол шаруашылығы қара және түрлі – түсті металлургия, көмір және орман
өндірісі, машина жасау жатады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда темір жол көлігінің техникалық деңгейін
көтеру тарту күшінің прогрессивті турлерін енгізуге байланысты (тепловоздар
және электровоздар ), 4 – және 6 – мамандандырылған вагондар, соның ішінде
автоматика, телемеханика және диспетчерлеу құралдары. Су көлігі
құралдарымен көбіне жалпы қолданыстағы судаларда жүкті тиеу және түсіру
орындалады, ал кәсіпорынның меншікті флотында артылумен және сыртқы
тасулар. Мысалы, жалпы қолданыстағы су көлігімен тасылатын құрақ жүктердің
жалпы көлемі, өнеркәсіптік кәсіпорындарда айлықтарында 25 % жоғары
жүктеледі және түсіріледі.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Өнеркәсіптік көлік.
2. Өнеркәсіптік көліктің қысқышы түсінік және ерекшеліктері.
3. Өнеркәсіптік көліктің жағдайы және дамуы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
13–Дәріс. Карьерлік көлік
Дәріс мазмұны:
1. Карьерлік көлік.
2. Тағайындауы, қолданылуы.
Карьерлік көлік, пайдалы қазбаларды ашық түрде алу технологиясындағы
өндірістік процестердің негізгілерінің бірі – карьерлік жүктерді ауыстыру
болып табылады. Негізгі карьерлік жүк – тау массасы (пайдалы қазбалар
немесе бос қатпарлар), бастапқы пункт - забой, соңғы – жүк түсіру орыны
(бос қатпарлар үшін ысырылыстар, кондиционды емес кендер және жүк тиеу
станцияларының бункерін қабылдау, байытатындар, брикетті фабрикалар,
пайдалы қазбалар үшін – уақытша немесе тұрақты қоймалар).
Карьерлік көліктің ерекшелігі үлкен көлемді тасымалдау болып табылады
(мысалы, жылына 15–20 км арақашықтықта он мыңнан бастап он млн. тонна
жүктерді мансаптарда орналастырады), сонымен қатар жүктерді қабылдау
пунктіне дейін біржақты бағыттағы ауыспалылықты, жолдағы үлкен еңістер, тау
массаларын тасымалдаудағы пунктердің стационарсыздығы. Карьералік көлік –
карьерадағы тау еңістерін құрудағы барлық технологиялық процестерді
байланыстыратын буын оған пайдалы қазбаларды алудағы барлық еңбек және баға
шығындарының жартысына жуығы сәйкес келеді.
Карьералік көлік – барлық түрі 2 топқа бөлінеді: үздікті қозғалысты
көлік – темір жолды, автомобильді (1–сурет), кабелді крандар және тағы
басқа. Үзіліссіз қозғалыс – конвейерлік, аспалы қанатты жолдар, құбырлы
(гидравликалық және пневматикалық), гравитациялы көлік, көліктік – аудару
көпірлер, қайтатиегіштер.
Өзгеретін шарттарға байланысты терең, сонымен қатар таулы мансапта әр
түрлі көлік түрлері комбинациялары кең түрде қолданылады. Бұл жағдайда әр
көлік түрі өз тасымалдау шарттарына сәйкес техникалы – экономикалық
көрсеткіштерді береді. Карьералік көлік – көп қолданылатын құралы –
конвейерлер, олар жұмсақ тау породаларын өңдеуде қолданылады және тау
жұмыстарын және тасымалдаудың толық автоматтандыру процестерін қамтамассыз
етеді.
[pic]
1 – сурет. Көлікке тау тастарын тиеу.
[pic]
3 – сурет. Қаражыра мыс – молибден комбинаты кенін тасуға арналған
қанатты аспалы жол.
[pic]
2 – сурет. Конвейнерлік көлікпен вскрышных пород ауыстыру.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Карьерлік көлік.
2. Тағайындауы, қолданылуы.
3. Көліктік-аудару көліктер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
14–Дәріс. Көтергіш кран
Дәріс мазмұны:
1. Көтергіш кран.
2. Тарихи анықтама.
3. Жалпы түсініктеме.
4. Қолданылу облысы.
Көтергіш кран, циклдік қозғалыстағы жүк көтергіш машинасы, жүктерді
көтеру және орын ауыстыру үшін арналған. Көтергіш кранның жұмыс істеу циклы
жүкті ұстап көтеруден тұрады, жүктің орын ауыстыру үшін және жүкті тиеу
жұмысын атқарады. Көтергіш кранның қозғалысы жұмыс ретінде де болуы мүмкін,
кран жағдайының периодты өзгеруіне байланысты тұрақты болуы мүмкін.
Көтергіш кранның негізгі характеристикасы – жүк көтергіштігі.
Тарихи анықтама. Қарапайым көтергіш крандар және жүк көтергіш
машиналардың көбісі 18 ғасырдың соңында ағаштан жасалған болатын және оны
қолмен жұмыс істейтін. 19 ғасырдың баснынан бастап құралдарды металдан
жасай бастады(остері, дөңгелек, көтергіші). 19 ғасырдың 20 жылдары алғаш
рет металдан жасалған қолмен жұмыс істейтін крандар, одан кейін 30 жылдары
мехикамен жұмыс істейтін крандар жасала бастады. Бірінші булы көтергіш кран
1830ж. Ұлыбританияда жасалды, ал гидравликалық – 1847 ж. жасалды. Көтергіш
кранда үштен жылу двигателін 1895 ж. қолданды, ал электрлік дивгательді
1880-85 жылдары бір мезгілде АҚШ-та және Германияда қолданылды. Бұлар
бірмоторлы келтірумен көпір крандары болатын. 1890 жылы АҚШ –та және
Германияда көпмоторлы дара келтіруімен көтергіш крандар шығарыла бастады.
Рессейде қазіргі заманға көтергіш крандарды жасау 19 ғасырдан бастап
шығарыла бастады.
Жалпы анықтама. Көтергіш кранның конструкциясына және жұмыс істеу
схемасына байланысты бұрылатын және бұрылмайтын болып бөлінеді. Бұрылатын
крандар темір жолды рельстік жолдарда орналасады; рельсіз жолдарда –
пневмодөңгелекті, автомобильді көтергіш крандар.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Тарихи анықтама.
2. Жалпы түсініктеме.
3. Қолданылу облысы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
15–Дәріс. Көтергіш крандардың негізгі түйіндері
Дәріс мазмұны:
1. Көтергіш крандардың негізгі түйіндері.
2. Болашақтағы дамуы.
Көтергіш крандардың негізгі. Көтергіш крандардың негізгі механизмі –
жүкті көтеру механизмі болып табылады, кейбір көтергіш крандар 1-ден 3-ке
дейінгі механизмде жұмыс жасайды: жүк қозғалысы; жүк бұрылмалы бөлігі мен
бұрылмалы жебелерінің айналуы; жебенің ұшуының өзгеруі; көпірдің
консольдерін көтеру немесе орнын өзгерту және т.б. Жылжымалы көтергіш
крандар сонымен қатар крандарды жылжыту механизмін қабылдайды. Көп мөлшерде
жүк көтеретін көтергіш крандарға негізгі көтеру механизмінен басқа, аз
мөлшердегі жүкті жылдам көтеру үшін жұмыс жасау механизміне тәуелсіз
қосымша 1 немесе 2 көтергіштерді орналастырады. Жүкті көтеру механизмі
иілгіш көтеру органы (көбінесе темір қанат) және жүкті бір- немесе
екібарабанды жүк арбадан тұрады. Қанатқа тікелей немесе полиспастаның
төменгі жағына жүкілгіш немесе автоматты түрде жұмыс жасайтын, мысалы,
көтергіш элекромагниттер, грейферлер және т.б. әртүрлі жүкті ұстап тұратын
құрал-жабдықтар бекітіледі. Үлкен жылдамдықты жүк арбаларға қажет жағдайда
жүк көтеру жылдамдығының бірнеше деңгейін орналастырады. Техникалық
операциялар жұмысында нақтылық қажет кезде, сондай-ақ жүктерді
қатарластыруда қатқыл ілгіш колданылады. Бұл жағдайда жүкті ұстап тұратын
жабдықтар вертикаль бағытта жылжитын штангке бекітіледі. Қатқыл ілгіш
жүктің қозғалмауын қамтамасыз етсе де, кранды мүмкіндігінше ауырлатады.
Көтеру механизмі жұмысының қауіпсіздігі қамтамасыз ету үшін кранды жүкті
ұстап тұратын жабдықтармен, жүкті көтеруді шектейтін құралдармен
жабдықтайды. Кейбір көтергіш крандарда автоматты түрде көтерілетін жүктің
массасын білуге болатын кран таразысы болады. темір жол арқылы жүретін
қозғалмалы крандар мен жүк арбашалар қозғалтқыш дөңгелекті, ал тек жүк
арбашаларында қанаттың тарту күшімен болтын механизмдер сирек қолданылады.
Қозғалтқыш дөңгелектер орталық және бөлек қозғатқышты болып келеді. Орталық
қозғалтқышты дөңгелектің айналуы аралық вал арқылы өтетін двигательді
болса, ал бөлек қозғалмалы дөңгелектің айналуы кезінде әрбір дөңгелек
немесе қозғалтқышты екі дөңгелекті қозғалмалы арбашалардың өз двигательдері
болады.
Қозғалу механизмінің алдын ала сақтандыру жабдықтары – жүруді
шектеушілер мен айдап қашуға қарсы жабдықтар болып табылады. Жебелі
жабдықтар жүкті көтеру және жебені түсіру кезінде горизонтальды және
горизонтальды емес жүкті тасымалдау болып бөлінеді. Горизонтальды жүкті
тасымалдау жабдықтары көтеру-түсіруде тұрақты қозғалыста және көп мөлшерде
жүк тиелмеген көтергіш крандарда қолданылады. Ал Горизонтальды емес жүкті
тасымалдау жабдықтары мүмкіндігінше қозғалу қуатын азайтады және олар
көтеру-түсіру жұмысшы қозғалыспен болатын көтергіш крандарда қолданылады.
Көтеру-түсіру механизмінің өзгеруі лебедкалы жебелі полиспаста түрінде,
ілгішті бұрандалық немесе тақтайлық жылжымалы штангглер, гидроцилиндр,
ілгішті тісті секторлы немесе кривошипті механизм болып келеді. Бұл жүйе
тікелей жебеге немесе оған байланысқан рычагты жүйеге әсер етеді.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Көтергіш крандардың негізгі түйіндері.
2. Болашақтағы дауы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта.
Под ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта
в узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов
транспорта. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
3. Тәжірибелік (семинарлық) жұмыстар.
Тәжірибелік (семинарлық) жұмыстың құрлымы:
№ 1 Тәжірибелік сабақ
Жүк вагондары паркін пайдалану көрсеткіштерін анықтау
Жүк вагондары паркі бойынша екі ай ішіндегі мәліметтер төмендегідей
(1.1 кестесі).
Кесте 1.1
|Көрсеткіш |Наурыз |Сәуір |
|Вагондардың жұмыс паркі, вагон-тәулік, мың. |450 |500 |
|Тиелген вагонның орта динамикалық жүктемесі,|20,0 |25,0 |
|т | | |
|Бос жүріс проценті |25,0 |20,0 |
|Вагонның орта тәуліктік өнімі, ткм |7200 |7500 |
Анықтау:
Вагондарды пайдаланудың келесі көрсеткіштерін тұтастай екі ай ішінде:
1) Вагонның орта тәуліктік өнімі.
2) Орта тәуліктік жүріс.
3) Жұмыс және жүк тиелген парктің орта динамикалық жүктемесі.
4) Бос жүріс проценті.
Шешуі:
1) Наурыз-сәуір кезеңіндегі орта тәуліктік өнімін мына формула бойынша
анықтайды:
[pic]
мұндағы [pic]- екі ай ішіндегі көлік жұмысының жалпы көлемі (жүк айналым
нетто);
[pic] - екі ай ішінде пайдаланылған вагон-тәуліктің жалпы саны.
[pic] мың.ткм
[pic]мың.
[pic]ткм
2) Орта тәуліктік жүріс
[pic]
мұндағы [pic] - екі ай ішіндігі вагондардың жалпы жүрісі.
Бар мәліметтер негізінде әр айдағы жүк тиелген жүрістің көлемі мына
формула бойынша анықталады:
[pic]
мұндағы [pic]- тиелген вагонның орта динамикалық жүктемесі;
наурыз [pic]мың. км;
сәуір [pic]мың. км.
Жалпы жүрістің көлемі мына формула бойынша анықталады:
[pic],
мұндағы [pic]-жүк тиелген жүріс коэффициенті;
наурыз – [pic] мың. км;
сәуір – [pic] мың. км.
Осыдан барып, [pic]км
3) Жұмыс паркінің орта динамикалық жүктемесі мына формула бойынша
анықталады:
[pic]т.
Жүк тиелген парктің орта динамикалық жүктемесі былай есептеледі:
[pic]т.
4) Бос жүріс проценті:
[pic]
[pic]мың. км;
[pic]%.
Кесте 1.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ нұс|Көрсеткіш |
| |Вагондардың |Жүк тиелген |Бос вагон |Вагонның орта |
| |жұмыс паркі, |вагонның орта |проценті |тәуліктік |
| |вагон-тәулік, |динамикалық | |өнімділігі |
| |мың. |жүктемесі, т | | |
| |наурыз |
| |Келісімге сәйкес |нақты |
| |жоспар | |
|Құрылыс-монтажды басқару (ҚМБ) |20,4 |18,7 |
|Темір бетонды конструкциялар |32,8 |34,5 |
|заводы(ТБКЗ) | | |
|Кірпіш заводы (КЗ) |8,0 |8,2 |
Анықтау:
1) Тұтастай кәсіпорын бойынша және әрбір жүк жіберушінің жоспар орындау
проценті.
2) Тұтастай кәсіпорын бойынша және келісім міндеттері бойынша жоспар
орындау проценті.
Шешуі:
1. Әрбір жүк жіберуші бойынша жоспар орындау проценті мына формула
бойынша анықталады:
[pic]
мұндағы [pic] және [pic]- есеп беру кезеңіндегі нақты және жоспарға сәйкес
тасымалдау көлемі.
Құрылыс-монтажды басқару:
[pic] ( 8,3%-ға жоспар орындалмаған);
Темір бетонды конструкция заводы:
[pic] ( 5,2%-ға жоспар артығымен орындалған);
Кірпіш заводы:
[pic] ( 2,5%-ке жоспар артығымен орындалмаған);
Тұтастай кәсіпорын бойынша жоспарды орындау проценті төмендегідей:
[pic]
( 0,3%-ке жоспар артығымен орындалған)
2. Келісілген міндеттер бойынша жоспарды орындау проценті ([pic]) мына
формула бойынша есептеледі:
[pic]
мұндағы [pic]- келісімге сәйкес әрбір жүк жіберушінің орындалмай қалған
тасымалдау көлемі.
[pic];
[pic];
[pic]
(келісілген міндеттерді ескергендегі тасымалдау көлемі бойынша жоспар
2,8%-ға орындалмаған)
Кесте 2.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Жүктерді тасымалдау көлемі,мың.т |
|нұс-қ| |
|а | |
| |Келісімге сәйкес жоспар |нақты |
| |ҚМБ |ТБКЗ |КЗ |ҚМБ |ТБКЗ |КЗ |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1 |20 |30 |8 |18 |34 |9 |
|2 |25 |32 |10 |20 |30 |10 |
|3 |28 |36 |11 |29 |30 |9 |
|4 |20 |25 |20 |21 |25 |15 |
|5 |40 |51 |15 |45 |55 |10 |
|6 |22 |36 |8 |20 |38 |8 |
|7 |23 |46 |18 |26 |40 |16 |
|8 |31 |38 |21 |30 |36 |22 |
|9 |50 |65 |22 |55 |55 |18 |
|10 |61 |47 |16 |58 |43 |20 |
|11 |75 |63 |12 |70 |60 |11 |
|12 |80 |68 |14 |76 |64 |12 |
|13 |85 |71 |16 |86 |70 |16 |
|14 |90 |74 |17 |92 |70 |17 |
|15 |95 |79 |18 |95 |77 |18 |
|16 |98 |83 |19 |99 |81 |20 |
|17 |101 |91 |20 |100 |85 |22 |
|18 |105 |94 |31 |103 |90 |32 |
|19 |108 |98 |32 |105 |95 |34 |
|20 |109 |101 |33 |104 |103 |31 |
|21 |112 |104 |36 |116 |101 |33 |
|22 |115 |103 |39 |114 |100 |42 |
|23 |120 |104 |41 |115 |109 |43 |
|24 |125 |51 |44 |120 |55 |46 |
|25 |130 |36 |38 |125 |40 |41 |
|26 |135 |46 |39 |131 |50 |43 |
|27 |140 |25 |41 |142 |30 |44 |
|28 |145 |36 |42 |147 |30 |47 |
|29 |150 |30 |32 |151 |30 |36 |
|30 |150 |32 |34 |149 |33 |37 |
№3 Тәжірибелік сабақ
Әуе көлігі кәсіпорны жұмыс көрсеткіштерін анықтау.
Әуе көлігі кәсіпорнының есептеу тоқсаны бойынша орындалған көлік
жұмыстарының көлемі туралы төмендегідей мәліметтер бар (кесте 3.1).
Кесте 3.1
|Көрсеткіш |Өлшем бірлігі|I тоқсан |II тоқсан|III тоқсан|IV тоқсан |
|Жолаушы |млн жол. км |150 |210 |230 |180 |
|айналымы | | | | | |
|Жүк айналымы |млн ткм |15 |18 |27 |25 |
Анықтау:
1) Әрбір тоқсан және бір жылдағы тұтастай кәсіпорынның көлік жұмыстарын
орындау көлемі.
2) Көлік жұмыстары өсуінің орта тоқсан және орта абсолютті мәні 1% .
Шешуі:
1. Әрбір тоқсандағы орындалған көлік жұмысының жалпы көлемі төмендегідей
(млн ткм):
I тоқсан - [pic]
II тоқсан - [pic]
III тоқсан - [pic]
IV тоқсан - [pic]
Тұтастай бір жылда
[pic]млн ткм.
2.Орта тоқсан өсу қарқыны
[pic] [pic]
[pic][pic]
Өсудің орта абсолютті мәні 1%
[pic];
[pic] млн ткм;
[pic] млн ткм, или 322,9 мың.ткм
Кесте 3.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |I тоқсан |II тоқсан |III тоқсан |IV тоқсан |
|нұс | | | | |
| |Жолаушы айналымы, |Жүк |Жолаушы |Жүк |
| |млн. жол. км |айналы-мы,|айналымы, |айналым, |
| | |млн. |млн.жол. |млн. |
| | |ткм |км |ткм |
|Мұнай |млн. т |281,5 |283,8 |282,0 |
|Мұнай өнімдері |млн. т |20,4 |22,1 |20,9 |
|Газ |млн. м3 |601875 |600000 |608750 |
Анықтау:
1)Әр жылдағы құбыр өткізгішпен тасымалданған жүктердің жалпы көлемі.
2) Орта жылдық тасымалданған жүктердің абсолютті өсуі.
Шешуі:
1.Тасымалданған жүктің жалпы көлемін анықтау үшін: 1000 м3 газа =0,8 т
қатынасын қолдана отырып, газдарды тасымалдауды салмақтық бірлікпен алу
қажет.
Сондағы газды тасымалдау төмендегідей болады, млн. т:
2003 ж - [pic] (1 млн. м3 газа =800 т);
2004 ж - [pic];
2005 ж - [pic].
Тасымалданған жүктің жалпы көлемі, млн. т құрайды:
2003 ж - [pic];
2004 ж - [pic];
2005 ж - [pic].
2. Тасымалданған жүк көлемінің орта жылдық абсолютті өсуі
[pic] млн т;
Кесте 4.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Мұнай, млн. |Мұнай өнімдері, млн. т|Газ, млн. м3 |
|нұс | | | |
| |2003 ж |2004 ж |
| |барлығ|Соның ішінде аудан |барлығы |Соның ішінде аудан |
| |ы |ішіндегі | |ішіндегі |
| | |тасымалдаулар | |тасымалдаулар |
|Темір жол |700 |420 |820 |730 |
|Өзен |120 |100 |180 |110 |
|Автомобильді |215 |110 |210 |200 |
Анықтау:
1) Ауданның көлік балансын.
2) Осы аудан үшін кіргізу және шығару бойынша әрбір көлік түрлерінің
шектеулі салмағы.
Шешуі: 1. Көлік балансын есептеу үшін келесі кесте қолданылады (кесте 5.2).
Кесте 5.2
|Көлік түрі |Жүкті жіберу,мың. т |Келген жүктер, мың. т |Көлік |
| | | |балансы |
| |барлығ|Соның ішінде |барлығ|Соның ішінде | |
| |ы | |ы | | |
| | |Аудан |шығар| |Аудан |кіргізу| |
| | |ішіндегі |у | |ішіндегі | | |
| | |тасымалдаулар| | |тасымалдау| | |
| | | | | |лар | | |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |8 |
|Темір жол |700 |420 |280 |820 |730 |90 |-120 |
|Өзен |120 |100 |20 |180 |110 |70 |-60 |
|Автомобильді |215 |110 |105 |210 |200 |10 |+5 |
|Барлығы |1035 |630 |405 |1210 |1040 |170 |-175 |
Баған (көлік балансы) мына схема бойынша анықталады: жіберілгені
(Аудан ішіндегі тасымалдаулар +шығару) – келгені (Аудан ішіндегі
тасымалдаулар + кіргізу) = көлік сальдосы.
2. Аудан үшін кіргізу және шығару бойынша әрбір көлік түрлерінің
шектеулі салмағы (кесте 5.3).
Кесте 5.3
|Көлік түрі |Кіргізу |Шығару |
| |мың. т |Шектеулі |мың. т |Шектеулі |
| | |салмағы, % | |салмағы, % |
|Темір жол |90 |52,9 |280 |69,2 |
|Өзен |70 |41,2 |20 |4,9 |
|Автомобильді |10 |5,9 |105 |25,9 |
|Барлығы |170 |100,0 |405 |100,0 |
Кесте 5.4 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Темір жол көлігі |Өзен көлігі |Автомобильді көлік |
|нұс | | | |
| |Жүкті |Жүктің келуі|Жүкті |Жүктің келуі|Жүкті |Жүктің келуі|
| |жіберу | |жіберу | |жіберу | |
| |барлығы | т.сағ. аудан|
| | |ішіндегі |
| | |тасымалдаулар|
|ткм, млрд-пен келтірілген көлік жұмыстарының |74,4 |102,5 |
|көлемі | | |
|Негізгі құралдардың орта жылдық құны, млрд у.е. |46,5 |50,0 |
|Соның ішінде көлік құралдары | | |
| |9,3 |12,5 |
Өткен жылмен салыстырғандағы есеп беру жылындағы өзгерістерді анықтау:
1) Негізгі құралдардың қор қайтаруын (абсолютті және қатысты).
2) Көлік құралдарының қор қайтаруы (абсолютті және қатысты).
Шешуі:
1. Негізгі құралдардың өткен және есеп беру жылындағы қор қайтаруы былай
анықталады:
[pic] [pic];
мұндағы [pic] и [pic] - өткен және есеп беру жылына сәйкес көлік
жұмыстарының көлемі;
[pic]и [pic]- өткен және есеп беру жылына сәйкес негізгі
құралдардың орта жылдық құны;
[pic]ткм/у.е.; [pic]ткм/у.е.
Қор қайтарудың абсолютті өзгерісі мынандай:
[pic] ткм/у.е.
Қор қайтарудың қатысты өзгерісі:
[pic]немесе 128,1 %.
Осыдан келіп, өткен жылмен салыстырғанда есеп беру
жылындағы қор қайтару 28,1 %-ке өскен.
2. Өткен және есеп беру жылындағы қор қайтару:
[pic] [pic];
мұндағы [pic]и [pic]- өткен және есеп беру жылдарына сәйкес көлік
құралдарының орта жылдық құны;
[pic] ткм/у.е.; [pic] ткм/у.е.
Көлік құралдарының қор қайтаруының абсолютті өзгерісі төмендегідей:
[pic] ткм/у.е.
Көлік құралдарының қор қайтаруының қатысты өзгерісі:
[pic]немесе 102,5 %,
қор қайтару 2,5 %-ке өскен.
Кесте 6.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Көлік жұмысының |Негізгі қордың орта |Көлік құралдарының орта |
|нұс |көлемі, млрд. ткм |жылдық құны, млрд у.е. |жылдық құны, млрд у.е. |
| |Өткен жыл|Есеп беру|Өткен жыл |есеп беру |Өткен жыл |есеп беру |
| | |жылы | |жылы | |жылы |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1 |55 |70 |45 |52 |15 |18 |
|2 |71 |80 |63 |69 |19 |22 |
|3 |23 |28 |36 |39 |9 |7 |
|4 |95 |101 |67 |71 |44 |49 |
|5 |66 |71 |45 |54 |12 |15 |
|6 |82 |87 |55 |70 |19 |21 |
|7 |36 |39 |71 |80 |36 |39 |
|8 |14 |16 |12 |14 |5 |6 |
|9 |97 |104 |69 |77 |36 |39 |
|10 |58 |73 |48 |55 |19 |23 |
|11 |74 |83 |66 |74 |24 |25 |
|12 |25 |32 |36 |39 |14 |16 |
|13 |101 |106 |69 |74 |21 |25 |
|14 |69 |75 |49 |54 |16 |19 |
|15 |87 |92 |55 |70 |19 |22 |
|16 |37 |40 |72 |81 |37 |40 |
|17 |15 |17 |13 |15 |6 |7 |
|18 |98 |105 |70 |78 |37 |40 |
|19 |59 |74 |49 |56 |20 |24 |
|20 |75 |84 |67 |75 |25 |28 |
|21 |26 |33 |38 |41 |16 |18 |
|22 |120 |127 |88 |92 |43 |47 |
|23 |67 |74 |38 |44 |19 |21 |
|24 |24 |29 |39 |45 |9 |12 |
|25 |74 |106 |47 |51 |12 |15 |
|26 |57 |69 |56 |59 |19 |21 |
|27 |25 |30 |38 |41 |10 |12 |
|28 |64 |73 |45 |53 |17 |19 |
|29 |38 |43 |26 |29 |9 |13 |
|30 |98 |105 |89 |92 |24 |27 |
№7 Тәжірибелік сабақ
Темір жолдың негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін анықтау
Жолды басқару бойынша екі жылда мынандай мәліметтер бар (кесте 7.1).
Кесте 7.1
|Көрсеткіш |Өткен жыл |Есеп беру жылы |
|Көлік жұмысының көлемі (жүк айналым), млрд |300,0 |525,0 |
|ткм | | |
|Негізігі құралдардың орта жылдық құны, млрд|210,0 |420,0 |
|у.е. | | |
Негізгі құралдардың көлік жұмыстары көлемінің өзгеруі мен оларды пайдалану
тиімділігінің өзгеруіне байланысты үнемделу немесе шығындардың азаюын
анықтау.
Шешуі:
Негізгі құралдарға кәсіпорынның жалпы қажеттілігі мына модельмен
анықталады
[pic]
мұндағы [pic]- есеп беру кезіндегі негізгі құралдардың орта құны;
[pic]-негізгі құралдарды бекіту коэффициенті;
[pic]-көлік жұмыстарының көлемі.
Негізгі құралдар көлеміндегі қатысты өзгерістер индекспен анықталады:
[pic]
Осы модельді пайдалану арқылы өндірістік үрдіске жұмсалған, жекелеген әр
фактор есебінен негізгі құралдар құнының абсолютті өзгерісін анықтауға
мүмкіндік жасайды.
[pic]у.е./ткм; [pic]у.е./ткм.
Негізгі құралдар құнының өзгеруі төмендегідей:
- Негізгі құралдарды бекіту коэффициентінің өзгеруіне байланысты:
[pic] млрд у.е.;
- Көлік жұмыстарының өзгеру есебінен:
[pic] млрд у.е.;
Негізгі құралдар құнының жалпы өзгерісі:
[pic] млрд у.е.,
нақты мәліметтерге сәйкес келеді (420,0-210,0).
Кесте 7.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Көлік жұмысының көлемі (жүк |Негізгі құралдардың орта жылдық |
|нұс |айналым), млрд. ткм |құны, млрд у.е. |
| |Өткен жыл |Есеп беру жылы |Өткен жыл |Есеп беру жылы |
|1 |2 |3 |4 |5 |
|1 |200 |250 |140 |190 |
|2 |210 |260 |150 |200 |
|3 |250 |310 |170 |220 |
|4 |310 |520 |210 |400 |
|5 |360 |510 |310 |390 |
|6 |390 |540 |320 |410 |
|7 |420 |530 |430 |460 |
|8 |470 |560 |210 |290 |
|9 |520 |580 |320 |380 |
|10 |570 |590 |425 |450 |
|11 |640 |690 |290 |310 |
|12 |690 |730 |230 |270 |
|13 |730 |770 |320 |410 |
|14 |770 |810 |170 |220 |
|15 |810 |850 |210 |410 |
|16 |850 |890 |160 |220 |
|17 |890 |920 |190 |410 |
|18 |920 |950 |200 |230 |
|19 |950 |990 |215 |210 |
|20 |120 |135 |28 |215 |
|21 |160 |175 |28 |223 |
|22 |240 |290 |43 |35 |
|23 |310 |430 |58 |34 |
|24 |430 |500 |115 |63 |
|25 |500 |720 |260 |69 |
|26 |590 |680 |265 |190 |
|27 |620 |670 |310 |480 |
|28 |650 |790 |410 |430 |
|29 |710 |890 |460 |420 |
|30 |780 |910 |530 |590 |
№8 Тәжірибелік сабақ
Автокөлік кәсіпорны өнімділігі бойынша жоспарды орындауды есептеу
8.1 кестесінде жүк автокөлік кәсіпорнының бір жылдағы негізгі жұмыс
көрсеткіштері берілген.
Кесте 8.1
|Көрсеткіш |Жоспар |Есеп беру |
|Жүк айналым, мың. ткм |161250 |194200 |
|Автомобильді жұмыс күндері |215000 |242750 |
|Автомобильді тораптарға шығару коэффициенті |0,72 |0,74 |
|Тізімдегі автомобильдің орта жүк көтергіштігі, т|8,9 |9,2 |
Тізімдегі бір автомобиль-тоннанының өнімділігі бойынша жоспарды
орындауын анықтау.
Шешуі:
Тізімдегі бір автомобиль-тоннаның өнімділігі (тонна-километрмен) мына
формула бойынша анықталады:
[pic]
мұндағы [pic]- жүк айналымгың жалпы көлемі;
[pic]- тізімдегі автомобиль-тоннаның саны.
[pic],
мұндағы [pic]- тізімдегі автомобильдің орта жүк көтергіштігі;
[pic]- тұтастай кәсіпорын бойынша орта тізімдегі автомобиль
саны.
[pic],
мұндағы [pic]- кәсіпорындағы болатын автомобиль-күннің жалпы саны.
[pic],
мұнда [pic]- жұмыстың автомобиль-күн саны (пайдалану);
[pic]- автомобильдерді тораптарға шығару коэффициенті.
[pic]; [pic];
[pic]ед.; [pic]ед.;
[pic]; [pic];
[pic]ткм; [pic]ткм;
Өнімділік бойынша жоспарды орындау былай болды:
[pic].
Кесте 8.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Жүк айналым, |Жұмыстың |Автомобильдерді |Тізімдегі |
|нұс |мың. ткм |автомобиль-күнде|тораптарға |автомобильдің |
| | |рі |шығару |орта жүк |
| | | |коэффициенті |көтергіштігі, т |
| |Жоспар |Есеп |Жоспар |
| | |беру | |
|Кәсіпорындағы тікұшақ-күндер |840 |899 |975 |
|Тікұшақ паркінің техникалық ақаулығының проценті|80,0 |82,0 |90,0 |
|Бір тізімдегі тікұшақтың өнім уақытындағы орта |109 |114 |112 |
|ұшуы | | | |
|Ұшулардың орта сағаттық өнімі, ткм |4500 |4720 |4800 |
ІІ тоқсанның келесі көрсеткіштерін анықтау:
1) Орта тізімдегі тікұшақтар саны.
2) Техникалық жарамды тікұшақтардың орта саны.
3) Тікұшақтар паркінің техникалық жарамдығының проценті.
4) бір тізімдегі тікұшақ пен жасалған тікұшақтың сағаттық өніміндегі орта
ұшуы.
5) Ұшулардың орта сағаттық өнімі.
Шешуі:
Келесі көрсеткіштерді анықтаймыз:
а) орта тізімдегі тікұшақтар санын былай есептейміз:
[pic]
мұндағы[pic]- есеп беру жылындағы тікұшақ-күнінің жалпы саны;
[pic] - кезеңдегі күнтізбелік күндер саны;
[pic][pic]тікұшақ
б) жөнделген тікұшақтардың орта саны:
[pic]
мұндағы [pic]- жөнделген тікұшақ-күннің есептеу жылындағы жалпы саны;
[pic]тікұшақ -күн;
[pic] тікұшақ;
в) парктің техникалық жөндеу проценті:
[pic] ;
г) бір тізімдегі тікұшақтың өндіріс сағатындағы орта ұшуын мына формула
бойынша есептеу керек:
[pic]
мұндағы [pic]- есеп беру жылындағы өндіріс сағаттарының жалпы ұшулары:
[pic],
мұндағы [pic]- әр ай тізімдегі тікұшақтардың орта ұшулары;
[pic] - әр айдағы орта тізімдегі тікұшақтар саны.
Әр айдағы орта тізімдегі тікұшақтар саны:
Сәуір - [pic]бірлік;
Мамыр - [pic]бірлік;
Маусым - [pic]бірлік;
[pic] тікұшақ-сағ;
[pic]сағ.
Бір жөнделген тікұшақтың өндірістік сағаттарының орта ұшулары былай
есептеледі:
[pic] тікұшақ-сағ;
д) ұшулардың орта өндірістік сағаттары:
[pic]
мұндағы [pic]- пайдаланылған тонна-километрдің орта ұшулары;
[pic],
мұндағы [pic]- әр айдағы ұшулардың орта өндірістік сағаты;
[pic]- әр айдағы өндірістік сағат ұшулары;
[pic].
Ай бойынша өндірістік сағат ұшулары:
Сәуір - [pic];
Мамыр - [pic];
Маусым - [pic].
[pic]ткм
[pic] ткм
Кесте 9.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Кәсіпорындағы |Тікұшақ |Тізімдегі бір |Ұшулардың орта |
|нұс |тікұшақ-тәулікте|паркінің |тікұшақтың |сағаттық |
| |р |техникалық |өндірістік |өндірісі, ткм |
| | |жөндеу |сағатының орта | |
| | |проценті |ұшулары | |
| |Сәуір |мамыр |маусым |
|Пайдаланудағы тонна-тәулік |190,2 |218,7 |230,2 |
|Соның ішінде порттағы тұру |112,0 |120,7 |122,2 |
|Бір тәуліктегі кеме айналымының орта ұзақтығы|12,5 |12,0 |13,0 |
|Орта пайдалану жылдамдығы, км/тәулік |250,8 |263,0 |268,9 |
І тоқсандағы келесі көрсеткіштерді анықтау:
1) Жүріс уақытының коэффициенті.
2) Кеме айналымының орта ұзақтығы.
3) Қозғалыс жылдамдығын орта пайдалану.
Шешуі:
1. Жүріс уақытының коэффициенті таза жүріс уақытының пайдаланудағы орта
уақытындағы шектеулі салмағымен сипатталады.
[pic]
мұндағы [pic]- жүріс тонна-тәулігінің жалпы саны;
[pic] - жолдағы уақыт пен порттағы тұру уақытын қосқандағы
пайдалану тонна-тәулігінің жалпы саны.
[pic]
2. Кеме айналымының орта ұзақтығы мына формула бойынша анықталады
[pic]
мұндағы [pic]- тонна-рейстердің жалпы саны.
І кварталдағы тонна-рейстердің жалпы саны келесідей:
[pic]
[pic] тәулік.
3. Қозғалыс жылдамдығын ортақ пайдаланып жүріп келе жатқан кеменің
уақыт бірлігіндегі орта өткен қашықтығымен, мына формула бойынша
есептеледі:
[pic]
мұндағы [pic]- тонна-километрдің жалпы саны;
[pic] ткм,
[pic]км/тәулік.
Кесте 10.2 –Алғашқы мәліметтер
|№ |Пайдаланудың |Порттағы тұру |Кеме айналымының |Орта пайдалану |
|нұс |тонна-тәулігі, |тонна-тәулігі |орта |жылдамдығы, |
| |мың. |мың. |ұзақтығы,тәулік |км/тәулік |
| |сәуір |мамыр |
| | |жоспар |нақты |
|Көлік жұмысының жалпы көлемі, млн ткм |1140,0 |1257,6 |1258,4 |
|Орта тізімдегі жұмысшылар саны |1200 |1310 |1300 |
Анықтау:
1) Есеп беру жылында жоспар бойынша жобаланған жұмысшылардың еңбек
өнімділігінің деңгейі.
2) Есеп беру жылындағы еңбек өнімділігі деңгейі бойынша жоспарды орындау
проценті.
3) Алдыңғы жылмен салыстырғандағы еңбек өнімділігінің нақты өсуі.
4) Есеп беру жылындағы әрбір жекелеген фактор есебінен жоспармен
салыстырғанда көлік жұмысы көлемінің өзгерісі ( абсолютті өлшем) .
Шешуі:
1. Еңбек өнімділігін өсіру бойынша жоспарлық тапсырмалар келесі индекспен
анықталады:
[pic]
мұндағы [pic]және [pic] - өткен жылдағы есеп беру кезеңіндегі еңбек
өнімділігі бойынша жоспарға сәйкес жылдық көрсеткіштер.
[pic]мың. ткм; [pic]мың. ткм;
[pic],
жоспарда еңбек өнімділігін 1,05 %-ке өсіру қарастырылған (1,0105(100-100(.
2. Еңбек өнімділігінің деңгейі бойынша жоспарды орындау мына индекспен
анықталады:
[pic]
мұндағы [pic]- есеп беру жылындағы еңбек өнімділігінің нақты деңгейі.
[pic] мың. ткм;
[pic] немесе 100,83%.
3. Өткен жылмен салыстырғандағы еңбек өнімділігінің нақты өсуі:
[pic]
еңбек өнімділігі 1,89%-ке өсті.
4. Жоспармен салыстырғандағы күнделікті жүк айналымының нақты өзгерісі
келесі модельмен беріледі:
[pic]
Бұл модельді пайдалану арқылы жекелеген әрбір фактор есебінен, кезектегі
тізбекті индекс әдісін пайдалана отырып, жүк айналымның абсолютті
өзгерісін анықтауға болады.
Көлік жұмысы көлемінің абсолютті өзгерісі келесідей:
а) еңбек өнімділігінің жылдық өзгерісі негізінде
[pic] млн ткм.
б) жұмысшылар санының өзгерісі негізінде –
[pic] млн ткм.
Жүк айналым көлемінің ортақ өзгерісі 0,8 млн ткм құрайды ((+10,4)+(-
0,96)(, бұл алдында есептелген нақты өзгеріске сәйкес келеді.
Кесте 11.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Көлік жұмысының ортақ көлемі, млн |Орта тізімдегі жұмысшылар саны|
|нұс |ткм | |
| |Алдыңғы жыл |Есеп беру жылы |Алдыңғы жыл |Есеп беру жылы |
| | |жоспар |нақты | |жоспар |нақты |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1 |1000 |1100 |1150 |1100 |1200 |1190 |
|2 |1100 |1200 |1250 |1150 |1250 |1240 |
|3 |1200 |1300 |1350 |1200 |1300 |1250 |
|4 |1300 |1400 |1450 |1250 |1350 |1340 |
|5 |1400 |1500 |1550 |1300 |1400 |1380 |
|6 |1500 |1600 |1650 |1350 |1450 |1430 |
|7 |1600 |1700 |1750 |1400 |1500 |1480 |
|8 |1700 |1800 |1850 |1450 |1550 |1520 |
|9 |1800 |1900 |1950 |1500 |1600 |1570 |
|10 |1900 |2000 |2050 |1550 |1650 |1610 |
|11 |2000 |2100 |2150 |1600 |1700 |1670 |
|12 |2100 |2200 |2250 |1650 |1750 |1700 |
|13 |2200 |2300 |2350 |1700 |1800 |1750 |
|14 |2300 |2400 |2450 |1800 |1900 |1810 |
|15 |2400 |2500 |2550 |1900 |2000 |1960 |
|16 |2500 |2600 |2650 |2000 |2100 |2055 |
|17 |2600 |2700 |2750 |2100 |2200 |2145 |
|18 |2700 |2800 |2850 |2200 |2300 |2210 |
|19 |2800 |2900 |2950 |2300 |2400 |2330 |
|20 |2900 |3000 |3050 |2400 |2500 |2430 |
|21 |3000 |3100 |3150 |2500 |2600 |2540 |
|22 |3100 |3200 |3250 |2600 |2700 |2620 |
|23 |3200 |3300 |3350 |2700 |2800 |2730 |
|24 |3300 |3400 |3450 |2800 |2900 |2845 |
|25 |3400 |3500 |3550 |2900 |3000 |2950 |
|26 |3500 |3600 |3650 |3000 |3100 |3030 |
|27 |3600 |3700 |3750 |3100 |3200 |3090 |
|28 |3700 |3800 |3850 |3200 |3300 |3220 |
|29 |3800 |3900 |3950 |3300 |3400 |3330 |
|30 |3900 |4000 |4050 |3400 |3500 |3430 |
№12 Тәжірибелік сабақ
Жолды басқару бойынша көлік жұмыстарының өзіндік құнының өзгеріс
динамикасын есептеу
Жолды басқару бойынша көлік жұмыстарының өзіндік құны төмендегідей
сипатталады (кесте 12.1).
Кесте 12.1
|Көрсеткіш |Өткен жыл |Есеп беру жылы |
| | |жоспар |нақты |
|Өзіндік құны, 10 ткм, у.е. |0,66 |0,60 |0,56 |
|Жүк айналымы, млн ткм |3850 |3900 |4100 |
Анықтау:
1) Тасымалдаудың өзіндік құны мен жоспарлы экономика суммасын түсіру
бойынша жоспарлық тапсырмалар өлшемі.
2) Өткен жылмен салыстырғанда өзіндік құнның нақты өзгерісі.
3) Өзіндік құн бойынша жоспардың орындалу проценті.
4) Өткен жылмен салыстырғанда өзіндік құн мен жүк айналым өсуінің жоспардан
тыс төмендеуінен үнемделген сумманы қосу арқылы нақты үнемдеу.
Шешуі:
1. Өзіндік құнын түсіру бойынша жоспарлық тапсырмалар мына индекс арқылы
анықталады:
[pic]
мұндағы [pic]және [pic] - есеп беру жылы мен өткен жылдың нақты жоспарына
сәйкес өзіндік құн 10 ткм .
[pic] немесе 90,9%.
Яғни, өзіндік құнның төмендеуі 9,1%-ке жоспарланған (90,9 - 100(.
Өзіндік құнның түсуінен жоспарлық үнемделу мына формула бойынша
анықталады
[pic] мың. у.е.
(нәтиже алдындағы «минус» таңбасы үнемдеуді, «плюс» таңбасы шығынды
білдіреді).
2. Өткен жылмен салыстырғандағы өзіндік құнның нақты өзгерісі мына индекс
бойынша есептеледі:
[pic]
мұндағы [pic]- есеп беру жылындағы нақты өзіндік құн.
[pic] немесе 84,8%.
өткен жылмен салыстыру бойынша нақты өзіндік құн 15,2%-ке төмен. Осыдан
барып өзіндік құнды қамтамасыз ету бойыншажоспарлық тапсырмалар артығымен
орындалған
3. Жоспармен салыстырғандағы өзіндік құнның нақты өзгерісі мына индекспен
анықтайды
[pic]
нақты өзіндік құн жоспардан 6,7%-ке төмен.
4. Өткен жылға қарсы нақты үнемдеудің жалпы суммасы мына формула бойынша
есептеледі:
[pic] мың. у.е.
Бұл сумма үш бөліктерден тұрады:
- Жоспарлық үнемдеу (оның есебі ертерек орындалған), Э1= - 23400 мың. у.е.;
- Жоспардан тыс үнемдеу (немесе өзіндік құнның жоспардан тыс өзгерісі
есебінен шығындануды келесі формула бойынша есептейді )
[pic] мың. у.е.
- Жүк айналымы көлемінің жоспардан тыс өзгерісі есебінен үнемдеу мына
формула бойынша есептеледі (немесе шығын)
[pic] мың. у.е.
Яғни,
[pic]мың. у.е.,
алдыңғы алынған көлемге сәйкес келеді.
Кесте 12.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Өзіндік құн, 10 ткм, у.е |Жүк айналым, млн ткм |
|нұс | | |
| |Алдыңғы жыл |Есеп беру жылы |Алдыңғы жыл |Есеп беру жылы |
| | |жоспар |нақты | |жоспар |нақты |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1 |0,4 |0,35 |0,33 |2000 |2050 |2150 |
|2 |0,45 |0,4 |0,38 |2100 |2150 |2250 |
|3 |0,5 |0,45 |0,42 |2200 |2250 |2310 |
|4 |0,55 |0,5 |0,47 |2300 |2350 |2370 |
|5 |0,6 |0,55 |0,5 |2300 |2400 |2420 |
|6 |0,65 |0,6 |0,56 |2350 |2450 |2770 |
|7 |0,7 |0,65 |0,61 |2400 |2500 |2515 |
|8 |0,75 |0,7 |0,65 |2470 |2570 |2600 |
|9 |0,8 |0,75 |0,71 |2500 |2600 |2630 |
|10 |0,85 |0,8 |0,77 |2570 |2630 |2680 |
|11 |0,9 |0,85 |0,81 |2600 |2740 |2780 |
|12 |0,95 |0,9 |0,86 |2700 |2850 |2900 |
|13 |1,0 |0,95 |0,91 |2800 |2940 |2980 |
|14 |1,1 |1,0 |0,93 |2900 |2050 |2150 |
|15 |1,2 |1,1 |1,0 |2000 |2150 |2250 |
|16 |1,3 |1,2 |1,1 |2100 |2250 |2310 |
|17 |1,4 |1,3 |1,2 |2200 |2350 |2380 |
|18 |1,5 |1,4 |1,3 |2300 |2390 |2420 |
|19 |1,6 |1,5 |1,4 |2600 |2640 |2680 |
|20 |1,7 |1,6 |1,5 |2710 |2710 |2750 |
|21 |1,8 |1,7 |1,5 |3000 |3100 |3170 |
|22 |1,9 |1,8 |1,6 |3100 |3150 |3190 |
|23 |2,0 |1,9 |1,7 |3200 |3270 |3310 |
|24 |2,1 |2,0 |1,8 |3400 |3480 |3510 |
|25 |2,2 |2,1 |1,9 |3500 |3600 |3670 |
|26 |2,3 |2,2 |2,0 |3600 |3700 |3780 |
|27 |2,4 |2,3 |2,1 |3700 |3800 |3890 |
|28 |2,5 |2,4 |2,2 |3800 |3900 |3990 |
|29 |2,6 |2,5 |2,3 |3900 |3990 |4100 |
|30 |2,7 |2,6 |2,4 |4000 |4100 |4190 |
№13 Тәжірибелік сабақ
Теңіз пароходы бойынша тасымалдау табысының өзгерісін есептеу
Екі ай ішінде теңіз пароходы бойынша келесі мәліметтер бар (кесте 13.1).
Кесте 13.1
|Көрсеткіш |Тамыз |Қыркүйек |
|Тасымалдау табысының құны, мың. у.е. |20000 |21930 |
|Тасымалдау шығынының құны,мың. у.е. |16000 |16340 |
|Жүк айналымы, млн ткм |400 |430 |
Тамыздағымен салыстырғанда қыркүйектегі табыстың абсолютті өзгерісін
анықтау:
1) Тасымалдау табысының жалпы абсолютті өзгерісі.
2) Көлік жұмыстары көлемі, тасымалдаудың өзіндік құны мен табыстың орта
ставкасының көлемі өзгерісінің салдары.
Шешуі:
1.Тасымалдау табысының жалпы абсолютті өзгерісін анықтаймыз:
[pic]
мұндағы [pic]және [pic] -қыркүйек пен тамызға сәйкес табыс құны.
[pic] мың
[pic] мың
[pic] мың
2. Әрбір фактор есебінен құнының өзгерісін анықтаймыз:
көлік жұмыстарының көлемдерінің өзгерісі -
[pic]
мұндағы [pic]- базисті кезеңдегі орта кіріс ставкасы 10 ткм ;
[pic]- 10 ткм базисті кезеңдегі өзіндік құны.
[pic] мың
(нәтиже алдындағы «+» таңбасы табыс суммасын білдіреді, «-» таңбасы –
төмендеу);
тасымалдаудың өзіндік құнының өзгерісі –
[pic]
мұндағы [pic]- есеп беру уақытындағы 10 ткм өзіндік құны.
[pic]
[pic] мың
(нәтиже алдындағы «+» таңбасы табыс суммасының азаюын, «-» таңбасы – табыс
суммасының көбейуін білдіреді);
табыстың орта ставкасының өзгерісі –
[pic]
мұндағы [pic]-есеп беру кезеңіндегі табыстың орта ставкасы 10 ткм .
[pic]
[pic] мың
(нәтиже алдындағы «+» таңбасы-табыстың көбейуін, «-» таңбасы-азаюды
білдіреді).
Тасымалдаудың жалпы абсолютті өзгерісі:
[pic] мың
алдыңғы алынған көлемге сәйкес келеді.
Кесте 13.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Тасымалдау табысының |Тасымалдау шығынының |Жүк айналым, млн ткм |
|нұс |құны, мың |құны, мың | |
| |Тамыз |Қыркүйек |Тамыз |Қыркүйек |Тамыз |Қыркүйек |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1 |10000 |11000 |8000 |8300 |200 |230 |
|2 |11000 |12000 |8500 |8800 |225 |255 |
|3 |12000 |13000 |9000 |9300 |250 |280 |
|4 |13000 |14000 |9500 |9800 |275 |295 |
|5 |14000 |15000 |10000 |10300 |285 |310 |
|6 |15000 |16000 |10500 |10800 |300 |330 |
|7 |16000 |17000 |12000 |12300 |325 |345 |
|8 |17000 |18000 |13000 |13300 |350 |375 |
|9 |18000 |19000 |14000 |14300 |370 |400 |
|10 |19000 |20000 |15000 |15300 |390 |415 |
|11 |20000 |21000 |16000 |16300 |405 |435 |
|12 |21000 |22000 |17000 |17300 |430 |460 |
|13 |22000 |23000 |18000 |18300 |455 |485 |
|14 |23000 |24000 |19000 |19300 |480 |510 |
|15 |24000 |25000 |20000 |20300 |500 |530 |
|16 |25000 |26000 |21000 |21300 |525 |555 |
|17 |26000 |27000 |22000 |22300 |550 |580 |
|18 |27000 |28000 |23000 |23300 |575 |595 |
|19 |28000 |29000 |24000 |24300 |600 |620 |
|20 |29000 |30000 |25000 |25300 |625 |645 |
|21 |30000 |31000 |26000 |26300 |650 |690 |
|22 |31000 |32000 |27000 |27300 |675 |705 |
|23 |32000 |33000 |27000 |27800 |700 |730 |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|24 |33000 |34000 |28000 |28300 |725 |755 |
|25 |34000 |35000 |28500 |28800 |750 |780 |
|26 |35000 |36000 |29000 |29300 |775 |810 |
|27 |36000 |37000 |29500 |29800 |800 |830 |
|28 |37000 |38000 |30000 |30300 |830 |860 |
|29 |38000 |39000 |31000 |31300 |860 |900 |
|30 |39000 |40000 |32000 |32300 |910 |945 |
№14 Тәжірибелік сабақ
Порт жүк айналымының өзгерісін анықтау
Екі жылдағы теңіз көлігімен жүктерді тасымалдау келесі мәліметтермен
сипатталады (кесте 14.1).
Кесте 14.1
|Жүк түрі |Жүк айналымы, млн. тонна-км |
| |өткен жыл |Есеп беру жылы |
|Құрғақ жүктер |1120,0 |1164,4 |
|Құйылатын жүктер |900,0 |969,0 |
Анықтау:
1)Әр жүк түрі және тұтастай порт бойынша жүк айналымының өзгерісі.
2) Жалпы жүк айналымының, сол сияқты әр жүк түрі және тұтастай порт бойынша
жекелеген факторлардың есебінен абсолютті өзгерісі.
Шешуі:
1. Әр жүк түрлері бойынша өзгеріс, % құрайды:
[pic]
мұндағы [pic]және [pic]-базисті және есеп беру кезеңіне сәйкес белгілі
жүктің жүк айналымы.
Құрғақ жүктер: [pic]
Құйылмалы жүктер: [pic]
Порт бойынша тұтастай жүк айналымының өзгерісі:
[pic]
Осылайша,құрғақ жүктер бойынша жүк айналымы 3,96%-ға, құйылмалы жүктер
бойынша – 7,67%-ға, порт бойынша тұтастай 5,61%-ға өскен.
2. Жүк айналымының абсолютті өзгерісі келесідей:
жалпы –
[pic]млн. тонна-км;
соның ішінде:
құрғақ жүктер бойынша –
[pic]млн. тонна-км;
құйылмалы бойынша –
[pic] млн. тонна-км;
[pic] млн. тонна-км,
алдыңғы алынған көлемге сәйкес келеді.
Кесте 14.2 – Алғашқы мәліметтер
|№ |Жүк айналымы, млн. тонна-км |
|нұс | |
| |Өткен жыл |Есеп беру жылы |
| |Құрғақ жүктер |Құйылмалы жүктер |Құрғақ жүктер |Құйылмалы жүктер |
|1 |2 |3 |4 |5 |
|1 |1600 |640 |1840 |910 |
|2 |1500 |400 |1710 |720 |
|3 |1350 |650 |1310 |810 |
|4 |1250 |410 |1210 |770 |
|5 |1180 |680 |1380 |730 |
|6 |1290 |440 |1320 |720 |
|7 |1340 |610 |1420 |710 |
|8 |1230 |600 |1410 |700 |
|9 |1380 |580 |1450 |620 |
|10 |1520 |590 |1610 |610 |
|11 |1110 |440 |1230 |600 |
|12 |1810 |510 |1930 |610 |
|13 |2100 |440 |2310 |510 |
|14 |2200 |460 |2400 |600 |
|15 |2300 |515 |2500 |630 |
|16 |1850 |490 |2000 |610 |
|17 |1600 |480 |2050 |615 |
|18 |1750 |550 |1920 |630 |
|19 |1830 |780 |2200 |910 |
|20 |1750 |770 |1850 |880 |
|21 |2500 |790 |2700 |890 |
|22 |2600 |830 |2800 |930 |
|23 |2750 |1110 |2910 |1200 |
|24 |2970 |990 |3000 |1010 |
|25 |3100 |870 |3330 |960 |
|26 |3550 |640 |3580 |910 |
|27 |3800 |400 |3940 |720 |
|28 |4000 |650 |4500 |760 |
|29 |4330 |590 |4500 |615 |
|30 |4500 |660 |4650 |690 |
№15 Тәжірибелік сабақ
Порттағы жүк телімінің механизациялау коэффициентін есептеу
Порт телімінің үш жүк түрлері бойынша орындалған тиеу-түсіру жұмыстарының
көлемі туралы мәліметтер (кесте 15.1).
Кесте 15.1
|№ |Тиеу-түсіру жұмыстарының көлемі, мың. т |
|жүк телімі | |
| |механизацияланған|механизизацияланбаған |
|1 |320,4 |110,0 |
|2 |417,5 |185,4 |
|3 |530,0 |220,3 |
Анықтау: әрбір жүк телімі және тұтастай порт бойынша тиеу-түсіру жұмыстарын
механизациялау көрсеткіші.
Шешуі:
Жекелеген жұмыстарды механизациялау коэффициенті мына формула бойынша
есептеледі:
[pic]
мұндағы [pic]және [pic] - механизациялау және механизацияланбау тәсіліне
сәйкес орындалған жұмыс көлемі;
[pic] - жұмыстың жалпы көлемі.
Телімі бойынша тиеу-түсіру жұмыстарын механизациялаудың коэффициенті:
[pic] немесе 74,4%
[pic] немесе 69,2%
[pic] немесе 70,6%
Тұтастай порт бойынша:
[pic]немесе 71,1
Кесте 15.2 –Алғашқы мәліметтер
|№ |Тиеу-түсіру жұмыстарының көлемі, мың. т |
|нұс | |
| | 1 жүк телімінде | 2 жүк телімінде | 3 жүк телімінде |
| |механизация|механизациял|механизаци|механизациял|механизаци|механизациял|
| |ланған |анбаған |яланған |анбаған |яланған |анбаған |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1 |110 |32 |130 |46 |180 |54 |
|2 |210 |110 |320 |180 |220 |140 |
|3 |320 |160 |810 |540 |410 |380 |
|4 |280 |230 |430 |390 |540 |395 |
|5 |410 |380 |310 |280 |710 |540 |
|6 |710 |590 |110 |39 |320 |180 |
|7 |840 |390 |210 |110 |49 |40 |
|8 |530 |290 |280 |190 |330 |190 |
|9 |915 |310 |530 |380 |610 |350 |
|10 |350 |230 |130 |45 |180 |55 |
|11 |180 |110 |320 |110 |210 |110 |
|12 |540 |410 |350 |315 |115 |75 |
|13 |215 |185 |315 |285 |420 |315 |
|14 |770 |640 |810 |610 |850 |300 |
|15 |440 |310 |310 |110 |115 |95 |
|16 |360 |105 |440 |95 |210 |100 |
|17 |540 |210 |330 |150 |180 |60 |
|18 |910 |250 |830 |190 |190 |70 |
|19 |815 |110 |730 |230 |350 |230 |
|20 |180 |54 |320 |160 |110 |39 |
|21 |410 |150 |290 |105 |100 |15 |
|22 |290 |110 |530 |380 |610 |350 |
|23 |710 |500 |310 |100 |430 |110 |
|24 |130 |45 |540 |130 |840 |390 |
|25 |320 |110 |330 |190 |470 |320 |
|26 |750 |150 |370 |95 |810 |300 |
|27 |230 |35 |170 |15 |190 |45 |
|28 |540 |95 |440 |75 |320 |55 |
|29 |330 |30 |540 |95 |890 |110 |
|30 |640 |130 |310 |50 |770 |170 |
4. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1. Студенттердің өздік жұмыстарының құрылымы:
СӨЖ үй тапсырмасы ретінде дәптерге не А4 форматтағы қағазға орындалып,
оқытушыға тапсырылады. СӨЖ программасы оқытушыға электронды түрде
өткізіледі.
Өздік жұмысын бақылау келесі түрде болуы мүмкін:
– орындалған жұмыстың презентациясы;
– өз бетімен оқылған тақырыптың баяндамасы;
– оқытушының ауызша сұрауы;
– жазбаша түрде;
Ескерту: Жақсы бағада аттестация алу үшін СОӨЖ, СӨЖ тапсырмалары
оқытушыға 1 апта бұрын тапсырылуы қажет.
1. Тасымалдаудың өзіндік құнының экономикалық көрсеткіштері мен
әдістері (жанармай шығыны, мазмұны, тарифтері, кіріс).
2. Су көлігі. Техникалы - эксплуатациялық ерекшеліктері. Порттардың
мінездемесі және кемелердің параметрлері. Су көлігінің даму
перспективалары.
3. Магистралды құбыр көлігі. Магистралды мұнай және газ құбырларының
техникалы – эксплуатациялық мінездемесі.
4. Әуе көлігі. Ұшу аппараттары мен аэродромдардың техникалы –
эксплуатациялық ерекшеліктері. Басқару ұйымдары және даму перспективалары.
5. Өндірістік көлік.
6. Қалалық көлік.
7. Темір жол көлігі.
8. Көлік түрлерінің байланысын қамтамасыз ететін техникалық құралдар.
Өндірістік түйіндерді жоспарлау және басқару туралы мәліметтер.
9. Көлікті – жүктік кешендер. Жүктік қақпалар, порттар, мұнай
базалары.
10. Тасымалдау процесіне жалпы түсініктеме, пакетизация және
контейнеризация.
11. Теміржолдың әуе және құрлық көліктерімен байланыстығы.
12. Жалпы көліктік түсінік және әрекеттестік түрлері. Оларды реттеуші
өзара қатынастың негізгі құжаттары.
13. Жолдардың қозғалыс деңгейі және жіберу қабілеттілігіне
түсініктеме. Үлкен түйіндердегі әртүрлі көлік түрлерінің әрекеттестігі.
4.2 Студенттің оқытушы басқаруымен орындайтын өздік жұмыстарының
құрылымы
ОБСӨЖ № 1.
1. Бірыңғай көліктік жүйенің негізгі даму бағыттары.
2. Қазақстан Республикасының көліктік жүйесі.
ОБСӨЖ № 2.
1. Көліктің техникалық тасымалдауының кешенді теориясының сұрақтары.
2. Көліктің негізгі көрсеткіштері және техникалық құралдардың қолданылуын
өлшеу.
ОБСӨЖ № 3.
1. Жүк айналымы, тасымалдау ұзақтығы және жеткізу жылдамдығы.
2. Көліктің техникалық деңгейі мен қуаттылығының әдістері және
көрсеткіштері.
ОБСӨЖ № 4.
1. Көліктің шаруашылық салаларымен байланысы.
2. Көлік түрлері бойынша қозғалмалы құрамның санын анықтау.
ОБСӨЖ № 5.
1. Тасымалдаудың өзіндік құнының экономикалық көрсеткіштері мен әдістері.
2. Жанармай шығыны, мазмұны, тарифтері, кіріс.
3. Сатып алушыға жүкті жеткізу уақытын және қозғалмалы құрамның айналым
уақытын анықтау.
ОБСӨЖ № 6.
1. Автомобиль көлігінің даму перспективалары.
2. Тікелей тасымалдаудың эффективтілігі және өз мақсатында қолдану
деңгейлерін анықтау.
ОБСӨЖ № 7.
1. Су көлігі.
2. Техникалы - эксплуатациялық ерекшеліктері.
3. Порттардың мінездемесі және кемелердің параметрлері.
4. Су көлігінің даму перспективалары.
ОБСӨЖ № 8.
1. Магистралды құбыр көлігі.
2. Магистралды мұнай және газ құбырларының техникалы – эксплуатациялық
мінездемесі.
ОБСӨЖ № 9.
1. Әуе көлігі.
2. Ұшу аппараттары мен аэродромдардың техникалы – эксплуатациялық
ерекшеліктері.
3. Басқару ұйымдары және даму перспективалары.
ОБСӨЖ № 10.
1. Өндірістік көлік.
2. Кең және тар тораптардағы жолдың бойлылығы туралы жалпы мәліметтер.
ОБСӨЖ № 11.
1. Теміржол көлігі.
2. Көлік түрлерінің байланысын қамтамасыз ететін техникалық құралдар.
3. Өндірістік түйіндерді жоспарлау және басқару туралы мәліметтер.
ОБСӨЖ № 12.
1. Жалпы көлік мінездемесі және байланыс формалары.
2. Жалпы көлік мінездемесі және байланыс формалары.
ОБСӨЖ № 13.
1. Үлкен түйіндердегі әртүрлі көлік түрлерінің байланысы.
2. Жолдардың, қозғалысты басқарудың және өткізу ерекшеліктерінің
мінездемесі.
ОБСӨЖ № 14.
1. Көтеру крандары.
2. Көтеру крандары қолданылатын облыстар.
3. Кран құрылысының даму перспективалары.
ОБСӨЖ № 15.
1. Көлікті – жүктік кешендер.
2. Жүктік қақпалар, порттар, мұнай базалары.
-----------------------
Көлік жүйесі
Өнеркәсіп көлігі
Өнеркәсіп көлігі
Қала көлігі
Теміржол көлігі
Автомобиль көлігі
Әуе
көлігі
Теңіз
көлігі
Құбыр-жол көлігі
Өзен-су көлігі
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz