УМКД

Операциялық жүйелермен таныстыру

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Физикадағы компьютерлік әдістер»

«5В011000 – Физика» мамандығы үшін

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

Семей
2013

Мазмұны

|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәрістер |5 |
|3 |Практикалық сабақтар |52 |
|4 |Студенттердің өздік жұмыстары |53 |

1 ГЛОССАРИЙ

Модельдеу – кейбір нысандар мен құбылыстарды, физикалық табиғаты дәл
сондай олардың модельдерімен алмастыра отырып зерттеу.

Вербальдық модель – ойша немесе әңгіме түрінде жасалған ақпараттық
модель.
Таңбалық модель – арнайы таңбалармен, яғни кез келген жасанды тіл
құралдарымен көрсетілген ақпараттық модельді айтады.
Геометриялық модель – графикалық пішіндер мен көлемді конструкциялар.
Ауызша модель – иллюстрацияны пайдаланып, ауызша және жазбаша
сипаттаулар.
Математикалық модельдер – процесстің немесе объектінің әр түрлі
параметрлерін бейнелейтін математикалы формулалармен өатынастар.
Құрылымдық модельдер – схема, графиктер мен кестелер т.б.
Логикалық модель – ой қорытындысы мен шарттарды талдау негізінде
алынған іс-әрекеттерді таңдаудың әр түрлі нұсқалары көрсетілген модельдер.
Алгоритмдік тіл – құрылымы нақтыланған бірыңғай және дәл жазылатын
арнайы символдар мен ережелер жүйесінен тұрады.

Физика – материаның қарапайым және жалпы формаларының қозғалысы және
олардың өзара өзгеруі жайындағы ғылым, ол дәл ғылымдар қатарына жатады және
бізді қоршаған ортадағы процестер мен құбылыстардың сандық заңдылықтарын
оқытады.

Ақпараттық технология – арнайы техникалық ақпараттық жүйелерде
қолданатын технологиялар.
Оқыту технологиясы - бұл оқытудың формалары және тәсілдері, әдістері
Оқу эксперименті – бұл сабақта физикалық құбылыстарды арнайы
құралдардың көмегімен шығару.
Демонстрация – бұл мұғалімнің физикалық құбылыстарды және олардың
арасындағы байланыстарды көрсетуі.
Фронтальды тәжірибе – мұғалімнің текелей басшылығынсыз, жазбаша
нұсқаулықсыз оқушылардың қандай-да бір практикалық іс-әрекеті (бақылау,
өлшеу).
Физика кабинеті – бұл оқу қондырғыларымен, көрнекі құралдармен,
оқытудың техникалық құралдарымен жабдықталған өзара байланысты орындар
бөлінген мектептің оқу бөлімшесі.
Физикалық есеп – логикалық ойқорыту, физикалық эксперимент және
математикалық амалдар процесі қолданлатын физика әдістері негізінде
шешілетін кішігірім мәселе.
Есептерді шығару технологиясы – есептің шартында берілген және
ізделініп отырған шамалар арасындағы байланысты тағайындайтын, есептің
жауабына әкелетін амалар мен тәсілдер жиынтығы.
Оқытудың техникалық құралдары – техникалық қондырғылардың және олардың
арнайы дидактикалық материалдарының жиынтығы.
Дыбыстық құралдар (аудиоқұралдар) – ақпарат тек дыбыстық каналдар
арқылы берілетін оқытудың техникалық құралдары (ОТҚ).
Аудиовизуальды (экранды-дыбыстық) құралдар – бұл ақпаратты бірмезетте
көру және дыбыстық каналдар арқылы беретін ОТҚ.
Диафильмдер - өзара байланысты текс пен бейнелердің қатаң жалғасымды
кадрлары.
Оқытудың компьютерлік технологиясы – бұл техникалық құрал компьютер
болып табылатын оқыту жүйесі.
Компьютерлік сауаттылық – бұл оқыту құралы ретінде мұғалім мен оқушыға
ЭЕМ қолдануға мүмкіндік беретін білім мен іскерлік.
2 Дәрістер
1МИКРОМОДУЛЬ «ЕСЕПТЕУ ТЕХНИКАСЫ»
1-тақырып. Кіріспе. Есептеу техникасының даму тарихы. Физикадағы
компьютерлік эксперимент. Операциялық жүйелер.
Дәріс мақсаты: Есептеу техникасының даму кезеңдерімен таныстыру. Физикадағы
компьютерлік эксперимент жайында түсінік беру. Операциялық жүйелермен
таныстыру.
Жоспар:
1. Есептеу техникасы.
2. Эксперименттік тапсырмалар.
3. Физикалық эксперименттің түрлері, міндеттері.
4. Операциялық жүйе.
Тақырыптың қысқаша мазмұны:
1. Есептеу техникасының даму тарихы. Физикадағы компьютерлік эксперимент.
Операциялық жүйелер.
Есептеу техникасының даму тарихы.
Есептеу математикасы – электрондық есептеуіш машиналарын пайдаланып
есептердің сандық нәтижесін алу тәсілдерін қарастыратын математиканың
саласы. Есептеу математикасының мынадай үш бағытын алуға болады:
1.ЭЕМ-ді ғылым мен техниканың әртүрлі саласында және іс жүзінде
пайдалануына байланысты есептеу математикасын математикалық моделдердің
анализі ретінде қарастыру;
2.Математикалық моделдеуді зерттеу нәтижесінде туатын типтік
есептерді шешудің тәсілдері мен алгоритмдерін өңдеу;
3.ЭЕМ-ге арналған есепті программалаудың теориясы мен практикасы.
Есептеу техникасының дамуы ерте кезден-ақ басталды. ХYІІ ғасырдың 40-
жылдарында (Б.Паскаль (1613-1662)) сандарды қоса алатын механикалық
құрылғы, ХYІІІ ғасырда (В.Лейбниц) сандарды қоса және көбейте алатын
құрылғы шықты. ХІХ ғасырда (Ч.Бэббидж (1792-1871)) механикалық машинаны
программа арқылы басқару жүйесімен біріктірілді. ХХ ғасырдың 30-жылдарының
соңында Америкада қосу, азайту элементтері; электрондық жад, механикалық
компонент енгізілдген ЭЕМ құрастырылды. Алғашқы ЭЕМ-ді құру және оның жұмыс
істеуінің теориялық негіздерін 1946-1947 жылдары атақты математик,
кибернетик Джон Фон Нейман дайындап шықты.
Осы кезге дейін дайындалған ЭЕМ-дер төрт буындық түрге бөлінеді.
Бірінші буын (50 жылдардың басында) ЭЕМ-дерінің ішкі құрылымы
элементтері және бөлшектерден дайындалған электрондық-логикалық схемаларға
негізделген. Бұл бөлшектердің негізгілері-вакуумдық электрондық шамдар.
Екінші буынның негізгі элементтері жартылай өткізгішті транзисторлар
(50 жылдың соңында).
Үшінші және төртінші буын элементтері (60 жылдың 2-жартысы, 70-
жылдар) интегралдық схема (ИС), үлкен интегралдық схема және аса үлкен
интегралдық схема болып табылады.

Физикадағы компьютерлік эксперимент. Физиканы оқыту процесінде
эксперименттің толып жатқан түріне орын берілуі керек. Өйткені, эксперимент
физикалық құбылыстардың сырын ашудың негізгі құралы. Оқушылар бақылау мен
тәжірибе арқылы табиғаттағы процестердің және онда болатын өзгерістердің
мәнін біледі, салыстыруға және талдап қорытындылауға қажетті фактілер
жинайды. Эксперимент арқылы оқудың бірнеше жүйесінің өзара әрекеті мен
байланысы іс жүзіне асырылады. Эксперимент – физикалық құбылысты тану жолы
болумен қатар, жалпы дүние жүззіндегі ғылыми білімнің шынай екендігінің,
адамның дүние тануының және табиғатқа ықпал жасай алатындығының дәлелі.
Физикалық тәжірибені тікелей жасаған, түрлі физикалық құбылыстарды
бақылаған, оның жүруіне тікелей ат салысқан оқушының күрделі физикалық
құбылыстарды бақылауға, ал өзгерістерді қажетті мақсатқа сәйкес басқаруға
болатынына, олардың табиғи заңға бағынатынына, ол заңдарды білу физикалық
өзгерістерді адамның өмірлік іс-әрекетінде кең пайдалануына мүмкіндік
туғызатына көзі жетеді. Эксперимент – оқыту процесінде теорияның өмірмен
өзара байланысын іс жүзіне асыратын, білімді сенімге айналдыратын өте
маңызды жол. Демек, дұрыс жасалған эксперимент пен одан шығарылған айқын
қорытынды – физиканы оқыту процесінде оқушылардың дұрыс дүниетанымдық
көзқарасын қалыптастырудың маңызды құралы деп есептеу керек.

Физикалық эксперименттің сипаты мынадай:
-физикалық, яғни табиғи құбылыстарды танудағы бастапқы қадам;
-айтылған болжаудың, сол сияқты мұғалім айтқан немесе оқушылардың
оқулықтан оқыған физикалық ғылыми ережелерінің дұрыстығын анықтаудағы
бірден-бір негізгі дәлел;
-лаборатория – құрал-жабдықтарды, жеке аспаптарды қолдана білу,
физикалық құбылыстарды тудыру және бір-бірінен ажырата білу жөнінде
практикалық дағдыларды қалыптастырып, жетілдіре түсетін бірден-бір тиімді
орын;
-эксперимент – теориялық білмді дамытудың, жетілдіре берудің және
алған білімінің тиянақты болуының бірден-бір кепілі;
-эксперимент – оқушылардың білімін, іскерлігін және алған дағдыларын
тексерудің әдісі;
-оқушыларға талап қоюшы; оқушылардың бақылаушылық, ізденушілік
қабілетін дамытушы; білімді өз бетінше алуға, оны жетілдіре түсуге және
алған білімдерін іс жүзінде қолдануға машықтаушы.
Оқушыларға физикалық құбылыстар жөнінде түсінік беру алдында, оларға
эксперименттік есеп пен сұрақ ұсынуға болады. Әрине, ол сұрақтарға тек
тәжірибе жүзінде жауап беріледі. Оқушылардың әлі қажетті білімі
болмағандықтан бұл жерде мұғалімнің көмегі қажет, ол оқулықтағы аспап
құрылысымен таныстырады, шәкірттерге тәжірибе жүргізіп, қорытынды жасатады.
Кей жағдайда тәжірибе нәтижесінде алынатын мәліметтерді оқушылар алдын ала
болжап айтуы мүмкін. Мұндай жағдайда, эксперимент дәлелдеу, не тексеру
міндетін атқарады. Ол оқушылардың физикалық заңдарды неғұрлым тереңірек
меңгеруіне, физика пәнін оқып үйренуге деген қызығуын арттыруға үлкен
себеін тигізеді.
Эксперименттің негізгі төрт түрі қолданылады: 1) көрсетілмдік
эксперимент; 2)лабораториялық эксперимент; 3) практикалық эксперимент; 4)
аралас типті эксперимент.
Қазіргі таңда республикадағы халықтар жағдайының жақсаруы,
экномиканың, жалпы өнімнің өсуі, Қазақстанды бүкіл әлем мойындауы сияқты
фактілер Қазақстандағы білім беруді жаңарту керектігін көрсетіп отыр. Сол
еебептен Республикамызда 12 жылдық білім беруге көшу дайындық жұмыстары жан-
жақты қалануда. 11 және 12 сыныпта оқушылар таңдаған салалар бойынша
бейімделеді. Осыған сәйкес мектепте физика курсын оқыту бағдарламаларына да
біршама өзгертулер енгізіледі. Бұл -заман талабы. Ендігі білім беру жолдары
жеке тұлғаға бағытталады және алған білім оқушының бүкіл өміріне азық болуы
тиіс. Олай болса, оқушыға әр жаңа мағлұматты игерту кезінде ол көзімен
көріп, қолымен ұстайтындай тәжірибелерді енгізіп, сабақты жоспарлай білу
керек. Ендеше, сабақтағы тәжірибелер мен демонстрациялык эксперименттердің
маңызы өте зор. Белгілі философ Ф.Бэконның тұжырымдамасы бойынша: «Оқытудың
ақиқатты мақсаты білім емес, іс - әрекет». Сол ссбептен сапалы білім беру
физика сабағында міндетті түрде тәжірибе мен демонстрациялық эксперименттің
көмектерімен жүзеге асуы керек.
Тәжірибе - физикадағы білімнің көзі, қайнар бұлағы болып
саналатындығын үнемі есте ұстау керек.
Мұғалім жаңа материалдың тақырыбын бастағаннан сол сабақты
қорытындылағанға дейін үнемі тәжірибеге сүйентені жөн. Осылай жоспарланған
сабақ қана оң нәтиже береді.
Қазіргі мектеп физикасы басқыштық принципке сүйеніп құрылған. Осы
бағдарлама бойынша онжылдық мектепті бітірушілер физиканың барлық
бөлімдерімен танысып, орта арнаулы мамандықтарды игеруге мүмкіндік алады.
Әрине, оқушының портфолиосына (оқушының оку және шығармашылық
жетістіктерінен, мұғалімдердің, психологтің мінездемелерінен және т.б.
тұратын папка) осы пән бойынша қатысқан олимпиада жетістіктері және басқа
да сайыстық жұмыстары міндетті түрде жинақталғаны дұрыс.
Физикалық эксперимент оқушылардың ойын жинақтауға, ұқыптылықка,
төзімділікке, ізденушілікке, жан - жақты бақылай білуіне, сол алған
білімдерін дамытуға және күнделікті өмірде дағдылану құзыреттілігін
қалыптастырады.
Мысалы, айнымалы тоқ тақырыбын қорытындылауда, оқушыларды электр
құралдарының негізгі кұжатында көрсетілген кейбір жайттарын қарастырып
кетуге болады. Оны мынандай сұрақтармен жүзеге асырамыз:
- Неліктен айнымалы тоққа арналған құралды тұрақты тоқ желісіне
жалғауға болмайды?
- Аккумуляторды айнымалы токпен зарядтауға бола ма? Неге?
- Электромагнит тұрақты тоқпен жұмыс істегені сияқты, айнымалы токпен
жұмыс істей ала ма?
- Тұрмыста қолданатын тоқ айнымалы ма, әлде тұрақты ма? Оны қайдан
білеміз? Осы тектес бірнеше сұрақтарды қоя отырып, оқушының айнымалы
ток туралы мағлұматын тереңдетеміз және тәжірибе жасауға ынталандырамыз.
Бұл тақырыпқа мынандай жай тәжірибе жасасақ та артық болмайды:
Бір жылтыр зат – қайшы, пышақ, тоқыма біз немесе тегістеліп жасалған
таяқшааны алып, жанып тұрған электр шамына арқаларынды беріп, жаңаағы заты
көздеріңнен 50 см қашықтыққа ұстап тұрыңдар. Содан кейін қолдарыңмен тез
тербелте қозғалтып, осы заттан шағылған сәулені бақылаңдар.
Егер осы жағдайда біркелкі жарқырайтын жолақ байқалса, онда шам арқылы
өтетін тоқ тұрақты тоқ. Ал егер жолақ алмасып отыратын ақ және қара
бөліктерге бөлінсе, онда желідегі тоқ айнымалы тоқ. Осылайша, тез
қозғалатын жалтыраған затты бақылау заттың әр түрлі жағдайында әр түрлі
моменттегі жарықталынуның өзгеруін аңғаруға мүмкіндік береді.
Электр тоғына тән қасиеттің бірі - оның маңайында магнит өрісінің
болуы. Магнит өрісінің бағыты токтың бағытына байланысты. Тоқ өткізетін сым
бойымен айнымалы тоқ өткен кезде, соған сәйкес, магнит күш сызықтарьның
бағыты өзгереді. Егер темір стерженьді изоляцияланған сыммен орап, ол сым
арқылы айнымалы тоқ жіберсек, полюстері ток жиілігіне сәйкес өзгеріп
отыратын электромагнит шығады. Осындай электромагнит темір сынықтарын өзіне
тарта ала ма? Оны оқушыларға тәжірибе жасап тексеріп көрсетіп, оның темір
сынықтарын тарта алатынына көз жеткізуге болады. Бұл үшін тоқты аз вольтті
трансформатордан алады, оның кернеуі 8-12 вольт болсын. Электромагнитке
тартылған якорь (темір сынығы) біраз дірілдегенімен, түсіп қалмайды.
Бойымен тоқ жүретін катушканың жұмсақ темірді ішіне қарай тартуына
негізделген электр өлшегіш құралдар да (амперметрлер жоне вольтметрлер)
бар. Олар тұрақты тоқка да, айнымалы тоққа да бірдей жарайды. Физикалық
құралдарды айнымалы тоққа ма, әлде тұрақты тоққа арналып жасалғанын
негізінде айырықша белгілерінен айыруы болады. Бірақ дәлдігі жоғары топқа
жататын физикалық құралдарды тұрақты тоқтың шкаласы айнымалы тоқтың
шкаласы толық сәйкес келмейді. Бұл жағдайда «~» немесе «-» белгісі олардың
қандай тоққа арналғандығын көрсетеді.
Катушка арқылы айнымалы тоқтың өтуі. Оқушыларға үй жағдайында ең
ынғайлысы, тәжірибені картон немесе ағаш каркаска изоляцияланған сым (0,5
0,8 мм) оралған 400-500 орамы бар катушкамен жасаған дұрыс. Катушкаға темір
сымнан құрастырылып жасалған темір өзекше енгізу керек: Бұл жағдайда тоқ
қуаты кішкентай төмендеткіш трансформатордан алынады. Ол желідегі 220
немесе 127 В кернеуді 2,4,6, т.с.с, 24 вольтке дейінгі төмен вольтты
кернеуге төмендете алады (36 волътке дейінгі кернеу «аз кернеуге» жататынын
және ол эксперимент жасауға қауіпті болмайтынын ескерте кету керек).
Оқушылардың өздері дайындаған катушканы тізбектей аз вольтты 6—12 В шаммен
қосады. Трансформатордан алынатын кернеу шамның құжатында көрсетілген
кернеуден аз болуы керек. Шам бәсең жанса тәжірибе кезіндегі оның
жарықтылығының тербелісі жақсырақ байқалады.
Егер тәжірибе мектепте үйірме жұмысында немесе қызықты физика
кештерінде жасалса, онда мұғалімнің басшылығы мен үлкен аудитория үшін
жасауға болады. Бұл жағдайда мектептің физика кабинетінде болатын
трансфюрматор жасауға қолданылатын бөлшектерді пайдалануға болады.
Кейбір жағдайда айнымалы тоққа арналған құралдарды сондай кернеудегі
тұрақты тоққа қосса, өте күшті тоқтың әсеріиен физикалық құрал жанып
кетеді.
Бейінделген мектептерде осы тақырыпты өткенде мағлұматты тереңдетіп,
кейбір заттардың электр тоғын өткізу қабылеттерін қарастыруға
болады. Мысалға, шынының электр тоғын өткізуін зерттейміз. Оған мынандай
тәжірибе көрсетіп, сұраққа жауап беруге болады.
Оқушыларға әуелі, «шыны электр тоғын өткізе ме?» деп сұрақ қойылады.
Сұраққа жауап тәжірибемен беріледі.
|[pic] |Тәжірибе жасау үшіп, суретте |
| |корсетілгендей, диаметрі 3-4 мм болатын |
| |шыны түтіктің немссе таяқшаның кішкене |
| |кесіндісін алъш, оны суретте көрсетілгендей|
| |етіп, арасынан 10 мм шамасында ашық орын |
| |қалдырып, сырты тазартылған мыс сыммен |
| |бірнеше қайтара ораймыз. |

Қолға ұстауға ыңғайлы және кауіпсіз болуы үшін таяқшаның бір ұшынан 10
сантиметрдей жерін бос қалдырамыз. Дайын болған құралды 60-100 ваттық
шаммен тізбектей жалғап, оны жарық желісіне қосамыз. Әрине шыныдан тоқ
өтпейді, сондықтан да шам жанбайды. Енді өткізгіштердің арасындағы шыны
түтікті спирт шамының жалыына үстап қыздырамыз. Біраз уақыттан кейін тутік
қызарады да, электр шамы біртіндеп жана бастайды. Енді спиртовканы алып
тастаймыз. Оған қарамастан электр шамы жанып тұра береді, ал шыны ең ақыры
аяғында балқып кетіп тізбек үзілгенге дейін бірте-бірте күшейе береді.
Мұндай тәжірибені түсіндіру де оңай емес. Осы тәжірибе арқылы шынының бұл
өткізгіштігі металдардың өткізгіштігі сияқты емес екендігін ғана көрсете
аламыз. Шынының электр өткізгіштігі сұйықтардың (электролиттердің) электр
өткізгіштігі сияқты. Осы тәжірибедегі болған процесс электролиз
құбылыстарымен байланысты.
Қорыта келгенде, ғалымдар да білімді, заңдылықтарды осы тәжірибеге
сүйеніп дәлелдейді. Бірақ ғалымдар тәжірибесінің біздің қүнделікті
тәжірибемізден айырмашылығы бар - ғалымдар тәжірибені алдын ала ойлап,
белгілі бір мақсатпен жасайды. Бұдан мектепте физикалык тәжірибелер
жасағанда мақсатсыз жасайды деп ұғуға болмайды. Оқушыларға физикалық
тәжірибелер туралы айтқанда осы тәжірибелерді жасау үшін арнаулы кұрылғылар
қажет болатынына назар аудару керек.
Қайткенде де білім берудің оң нәтижелерін көрсете отырып, оқушылардың
физика сабағына деген ықылассыздығын, кертартпалық ұмтылысын жоюға тиіспіз.
Мұғалімдер корпусы өз ісінің шеберлері, жоғарғы кәсіп иелері бұл.
мәселені дұрыс түсінеді және нарықтық талаптарға сай дұрыс шешім қабылдап
келеді.
Операциялық жүйелер қызметі және құрамы
Операциялық жүйе немесе система (ОС) – компьютер аппаратурасы мен басқа
программалар арасындағы және адам мен компьютер арасындағы байланыс
орнататын программа.
ОС атқаратын қызметтері:
1. Каталогтарды, файлдарды құру (создать), ашу (открыть), атын өзгерту;
2. Компьютер дискілері немесе бір дискі каталогтары арасында файлдарды
тасмалдау, көшірмесін жасау және өшіру;
3. Қажет каталогқа немесе файлға жету мақсатында файлдық құрылым бойынша
жылжу;
ОС құрамы
Кез келген ОС кем дегенде 3 бөліктен тұрады:
1. Ядро – командалық интерпретатор, ол ОС командаларын машина кодтарына
айналдырады.
2. Драйверлер – құрылғыларды басқаратын программалар.
3. Интерфейс – тұтынушыны компьютермен сұхбаттастыратын ыңғайлы орта.
Графикалық интерфейс – шағын суреттермен көмкерілген көзге жылы орта.
ОС түрлері
Атқаратын жұмыстарына қарай екіге бөлінеді:
1. Біртапсырмалы (однозадачная) - DOS
2. Көптапсырмалы (многозадачная) - Windows
Тұтынушы санына қарай екіге бөлінеді:
1. Біртұтынушылы (однопользовательский) - DOS
2. Көптұтынушылы (многопользовательский) - Windows
Разрядтылығына қарай:
1. 16-разрядты (DOS, Windows 3.1)
2. 32-разрядты (Windows 98/ME)
Операциялық жүйелер: (Windows; Novell NetWare; Unix).

Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Есептеу техникасының даму тарихы.
2. Эксперименттік тапсырмалар, оларды орындау.
3. Физикалық эксперименттің түрлері, міндеттері.
Операциялық жүйе деген не?

2,3-тақырып. Операциялық жүйелер және операциялық қауашық. Типтік
операциялық жүйелер. Файлдар, файылдық жүйе.
Дәріс мақсаты: Операциялық жүйедің түрлері, файылдық жүйе ұғымдарымен
таныстыру.
Жоспар:
1. Операциялық жүйе
2. ОЖ эволюциясы
3. Пайдаланушы интерфейсі
4. Файл түсінігі
5. Операциялық жүйенің файлдық құрылымы

Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Операциялық жүйе – компьютер құрылғыларының үздіксіз жұмыс істеуін
ұйымдастыушы және түрлі командаларды орныдауы арқылы пайдаланушының машина
жұмысын басқаруына жеңілдік келтіруші жүйелік программалар.
Жүйелік және қызметтік программалар көп болғандықтан оларды бір
пакетке жинап, операциялық жүйе деп атаған. Сонымен операциялық жүйе –
жүйелік және қызметтік құралдар комплексі. ОЖ-нің негізгі функциялары:
1. Пайдаланушы мен компьютердің программалық-аппараттық
құралдарының арасында интерфейс орнату;
2. Аппараттық қамсыздандыру мен программалық қамсыздандыру
арасындағы интерфейс орнату;
3. Программалық қамсыздандырудың әртүрінің арасында интерфейс
орнату.
Компьютердің операциялық жүйесі: керектігі, құрамы, жүктелуі. Жұмыс режимі.
ОЖ эволюциясы
Керектігі. Операциялық жүйелер (ОЖ) - бұлар кез-келген дербес компьютердің
аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы программалардың ішкі
құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес командалар көмегімен машинаны
басқаруына мүмкіншілік тудырады.ОЖ- қолданушы мен программаның қорғалуын
қамьамассыз етеді, программаны іске қосады, компьютерді басқарады. Әрбір
программа ОЖ-нің қызметін қолданады, сондықтан да ол осы қызметті
көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-ні таңдау өте қажетті, себебі таңдалған
ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс істеу қабілеттілігі мен деректер
қорғалуының деңгейі тәуелді.
ОЖ құрамы, ОЖ құрылымы келесі модульдерден тұрады:
- базалық модуль (ОЖ ядросы) —файлдық жүйемен программа жұмысын
басқарады, сыртқы программа мен файл арасындағы алмасу және оған қатынас
жасауды орындайды;
- командалық процессор — бірінші кезекте пернетақтадан түсетін
пайдаланушы командаларын орындайды және талдайды;
- сыртқы құрылғы драйверлері — бұл құрылғылардың процессормен жұмыс
істеуі үшін программалық қамамасыз етіп отырады.(әрбір сыртқы құрылғы
ақпаратты әртүрлі және ерекше темпте өңдейді);
- қосымша сервистік программалар (утилиттер) — пайдаланушының
компьютермен байланысу процесін жан – жақты және ыңғайлы етеді.
ОЖ жүктелуі. ОЖ құрамындағы файлдар дискіде сақталады, сондықтан оларды жиі
дискілік операциялық (ДОС) деп атайды. Белгілі, программаның орындалуы үшін
ОЖ файлдары жедел жадыда (ЖСҚ)-да орналасуы керек. Сондықтан операциялық
жүйеден ЖСҚ-ға жазу үшін жүктемелеу программаларын орындау керек. Олар
компьютер қосылған кезде ЖСҚ-да болмайды. Бұл жағдайдан шығу үшін жедел
жадыға ОЖ-ны жүктемелеудің келесі этаптарын тізбектей орындау керек.
ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы. Копьютердің жүйелік блогында
тұрақты есте сақтау құрылғысы (ТСҚ- тұрақты жады, RОМ—Read only Memory— оқу
үшін арналған жады) болады. Онда ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы және
компьютер блоктарын тестілеу программалары орналасады. Олар компьютерді
қоса сала тоқтың бірінші импульсімен орындала бастайды (өйткені (RОМ) ТСҚ-
да ақпараттар электрондық схема түрінде сақталады да олар компьютерді
өшірген кезде де сол қалпында қалады). Бұл этапта процессор дискіге
қатынасады да анықталған орнында өте үлкен емес көлемде жүктемелеу
программасын тексереді. Егер бұл программа табылса, онда ол ЖСҚ-ға оқылады
да оған басқару беріледі.
ОЖ-ны жүктемелеудің екінші этапы. Жүктемелеу программасы өз кезегінде
дискіден ОЖ-ның базалық модулін іздейді де оны жадыға көшіреді және
басқаруды соған береді.
ОЖ-ны жүктемелеудің үшінші этапы. Негізгі жүктемелегіш базалық модуль
құрамына кіреді, ол ОЖ-ның қалған модулдерін іздейді де оны ЖСҚ-ға оқиды.
ОЖ жүктемеленуі біткеннен кейін басқару командалық процессорға беріледі де,
экран бетіне жүйеден түсетін пайдаланушы командасын енгізуге шақыру шығады.

Ескерту, командалар жұмысы кезінде жедел жадыда міндетті түрде
командалық процессор және ОЖ базалық модулі болуы тиіс. Сондықтан ОЖ
файлдарын жедел жадыға бір уақытта жүктемелеу қажеттілігі жоқ. Құрылғылар
драйвері мен утилиттер ЖСҚ-ға керек болған жағдайда ғана жүктемеленеді.
Бұның арқасында жүйелік программалық қамтамаға бөлінетін жедел жадының
міндетті көлемін қысқартуға болады.
ОЖ-ның бірнеше ең көп тараған түрлері кездеседі олардың әрқайсысы
процессор разрядтылығына (такт уақытында өңделетін ақпараттың биттік саны),
процессор типі (негізінде белгілі компьютерлер фирмасы), сондай-ақ ЖСҚ
көлеміне негізделген. Компьютер мүмкіншіліктерінің дамуы барысында (сыртқы
және жедел жады көлемінің өсуіне, процессор ресурстарының өсуіне және
сыртқы құрылғылардың типтерінің көптігіне байланысты және т.с.с.)
пайдаланушы бұл ресурстарды қолдана алу үшін қәзіргі заманға сай және күшті
программалық құралдарды керек етеді. Бұндай сапалы Mіcrosoft фирмасының ОЖ-
лары қамтамасыздандыра алады. Мысалы, MS_DOS- Бұл ОЖ-ның қәзіргі персоналды
компьютерлердің ақпараттық мүмкіншілігіне қатыса алатын дамыған құралдар.
Олар:
- каталогтардың иерархиялық құрылымына негізделген иілгіш файлдық
жүйелердің жұмысы және құрылуы;
- компьютер құрылымының модулдік принциптік қолдану әртүрлі сыртқы
құрылымының көптеген санына әкеп тіреледі (принтерлер, плоттерлер,
модемдер және т.б.);
- пайдаланушының ыңғайлы интерфейсі.
REN (ReName) – файлдардың аттарын өзгерту командасы;
DEL (Delete) – ағымдағы каталогтан белгігі бір файлды немесе файлдар тобын
өшіру командасы;
TYPE – ішінде мәтін жазылған файлдарды экранға шығарып, мәтінді оқұ
мүмкіндігін беретін команда;
CLS – экранды тазалау мүмкіндігін беретін команда;
DATE – ағымдағы ай, күн және жыл мерзімін экранға шығару және оны өзгерту
командасы;
TIME – ағымдағы уақытты экранға шығару және өзгерту командасы;
TREE – ағымдағы каталогтің бұтақ тәріздес құрылымын экранға шығарады.
REN (ReName) – файлдардың аттарын өзгерту командасы;
DEL (Delete) – ағымдағы каталогтан белгігі бір файлды немесе файлдар тобын
өшіру командасы;
TYPE – ішінде мәтін жазылған файлдарды экранға шығарып, мәтінді оқұ
мүмкіндігін беретін команда;
CLS – экранды тазалау мүмкіндігін беретін команда;
DATE – ағымдағы ай, күн және жыл мерзімін экранға шығару және оны өзгерту
командасы;
TIME – ағымдағы уақытты экранға шығару және өзгерту командасы;
TREE – ағымдағы каталогтің бұтақ тәріздес құрылымын экранға шығарады.
Операциялық жүйе дегеніміз тұтынұшы мен диалог құратын, компьютерді және
оның ресурстарын басқаруды қамтамасыз ететін, әр түрлі қолданбалы
программаларды орнататын программа.
Операциялық жүйенің негізгі командамалары:
DIR (Directory) – каталогтар мен файлдардың толық аттарының, көлемінің және
құрылған уақыты мен мерзімінің тізімін береді;
MD (MakeDirectory) - ағымдағы каталог ішінен жаңа каталог ашу мүмкіндігін
береді;
CD (ChangeDirectory) – бір каталогтан екінші каталогқа көшу, яғни ағымдағы
каталогты өзгерту командасы;
RD (RemoveDirectory) – ішінде файлдары жоқ бос каталогті жою командасы;
COPY CON – мәтіндік файл құру;
COPY – файлдарды көшіру командасы;
REN (ReName) – файлдардың аттарын өзгерту командасы;
DEL (Delete) – ағымдағы каталогтан белгігі бір файлды немесе файлдар тобын
өшіру командасы;
TYPE – ішінде мәтін жазылған файлдарды экранға шығарып, мәтінді оқұ
мүмкіндігін беретін команда;
CLS – экранды тазалау мүмкіндігін беретін команда;
DATE – ағымдағы ай, күн және жыл мерзімін экранға шығару және оны өзгерту
командасы;
TIME – ағымдағы уақытты экранға шығару және өзгерту командасы;
TREE – ағымдағы каталогтің бұтақ тәріздес құрылымын экранға шығарады.

Файл дегеніміз дискідегі немесе басқа машиналық құрылғыдағы өзіндік аты
бар облыс. Файлдарда программаның мәтіндерін, құжаттарды, графиктерді, т.б.
сақтауға болады. Дискіде әрбір файлдын екі бөліктен тұратын белгілеуі
болады, ол екі бөлік: файлдың аты және кеңейуі /расширение/. Файлдың
атындағы символдар саны 8-ден аспау керек. Кеңейуі нүктеден кейін
басталады, символдар саны 3-тен аспайды. Файлда кеңейудің болуы – қажетті
шарт емес, бірақ ол бойынша файл қандай программада құрылғанын білуге
болады. Кеңейуге мысалдар:
.com, .exe – орындалуға дайын программалар;
.bat – командалық файлдар (Batch);
.pas – Паскаль тіліндегі программалар;
.for – Фортран тіліндегі программалар;
.c – Си тіліндегі программалар;
.asm – Ассемблер тіліндегі программалар.
ОЖ эволюциясы,
ІВМ РС типтес компьютерлерде келесі ОЖ қолданылады:
1. MS DOS,
2. MS DOS – ортасындағы WINDOWS 3.1
3. WINDOWS 95, WINDOWS 98/NT, UNIX, OS/2.
Осы аталған ОЖ-ден 1992 жылы шығарылған WINDOWS 3.1 мен 1995 жылы
шығарылған WINDOWS 95 өте таңдаулы және кеңінен қолданылады.
WINDOWS 3.1 операциялық қоршауы – Microsoft фирмасы DOS операциялық
жүйесін өңдеген, программистер мен қолданушыларға өте кең көлемдегі
мүмкіншіліктер мен қолайлықтар бар операциялық жүйе. WINDOWS-тың кеңінен
қолданылуы IBM PC – сәйкес компьютерлерінің стандарты болып табылады.
WINDOWS файлдармен, дисклермен жұмыс істеу операцияларына арнап қолайлы
және айқын интерфейспен қамтамасыз етеді, сонымен қатар WINDOWS ортасында
іске қосылатын программаларға жаңа мүмкіншіліктер береді.
1985 жылы Microsoft фирмасы WINDOWS графикалық операциялар жүйесін, ал
1990 жылы 3.0 версиясын шығарған 3.0 версиясынан бастап WINDOWS-тың кеңінен
қолдануы арқасында, ол ІВМ тектес компьютердің стандарты болып табылады.
1995 жылы Microsoft фирмасы ОЖ-нің бөлінуі керек етпей жаңа WINDOWS 95
(графикалық интерфейсі) бар ОЖ ойлап тапты. Бұл ДК құрылығыларының
модельдері 286 мен 386 лардың – 486, Pentium жаңа модельдеріне тез ауысуына
мүмкіндік туғызды.
Көрнекті көлемді қасиеттері және жақсы графикалық интерфейсі бар
WINDOWS 95 – жаңа ОЖ, әлемге әйгілі Microsoft фирмасының мақтанышы.
WINDOWS-тың сыртқы қарапайымдылығының астында ДК-дің мыңдаған санына
арналған оңай және күшті операциялық жүйе тығылып жатыр.
WINDOWS 95 негізі болып – іске қосылған қосымшалар мен байланыс,
жүйенің іске қосылуы мен оның графикалық интерфейсінің құрылуын қамтамассыз
етіп программалық құрылғылардан тұратын ядросы жатады. WINDOWS 95-тің
ядросы 3 деңгейден тұратын WINDOWS-тың алдыңғы версияларының жалпы
құрылымын сақтап қалды.
Өзінің жеке Kernel ядросы, GDI графикасының құрылғыларын және USER
қосымшасымен қарым-қатынаста болатын құрылғылар. Бірақ та WINDOWS 95-ке бұл
құрылғыларды екі есе арттыруға тура келді және оларды 16- разрядтағы мен 32
разрядта жұмыс жасайтын микропроцессорларға қолдануы тиіс болды.
Кез-келген басқа программалық өнім сияқты WINDOWS 95-тің де өз
плюстары мен минустары бар. Бұл оболочканың артықшылығы келесіде: файл
концепциясының қалмауы, біріңғай программалық интерфейс, WINDOWS 95-тің
көпесептілігі, әртүрлі басқа да құрылғыларды қолдауы, әртүрлі қосымшалар
арасында деректер алмасу жеңілділігі, True Type шрифтерін қолдауы,
мультимедианың құрамын қолдауы.
Бірақта жақсы жағдайда әрқашанда төлеу керек қой, мұнда WINDOWS 95
компьютердің аппараттың бөлігіне көп ауыртпашылық түсуіне байланысты
ұтылады; себебі WINDOWS 95 машинаның барлық бөліктерінің тез жұмыс істеуіне
талап қояды.
WINDOWS-тің тағы бір кемшілігі көпесептіліктің толық болмауы; Сонымен
қатар WINDOWS 95-тің енгізу шығару жүйелері анағұрлым жаңсарға.
WINDOWS-те дискмен жұмыс істеу жүйесіне ерекше көңіл бөлінген, осында
IDE, ESDI, SCSI интерфейс контроллерлары бар.
Енгізу шығару операцияларының жылдамдығын ақпараттарды тасу дискілері
мен қарым-қатынасының жылдамдығы көп әсер етеді. WINDOWS 95 (жазы, санау,
көшіру, файлды мен директорияларды жою) файлдың операцияларын орындау
жылдамдығын кәдімгідей көтерген.
WINDOWS жұмыс істеу негізі. Компьютерде барлық деректер аты мен
кеңейткіші бар файлдарда сақталынады. Аты кеңейткішпен қосқанда 255
символды құрай алды.
Барлдық файлдар дисклерде (дискеталар немесе қатты диск) сақталынады,
әр дискінің өз аты бар. WINDOWS 95 операцияның жүйесінде әрбір программаға
немесе документке сәйкес пиктограммалар бар (сурет, программаны немесе
документі мінездейтін сурет).
Жұмыс столы. WINDOWS 95-тің негізгі жұмысы Desktop жұмыс столінде
өтеді, ол интерфейс элементтерінің орналасу тәртібін сақтайды. Элементтер
пикторграммалармен (астында түсіндірме жазуы бар) белгіленген. Кез-келген
жұмыс столінде келесі элементтер орналасқан:
Менің компьютерім (My computer) – компьютерлердегі барлық папкаларды
шартты түрде көрсететін ағаш тәріздес;
Желілік аймақ (Network Neighborhood) – компьютер желіге қосылған
кезде, желілік ресурстарды көрсетеді;
Қапшық (Recycle Bin) – папкалармен файлдарды өшіреді;
Енгізілетін (Inbox) – электронды пошта арқылы келетін ақпараттарды
сақтайтын пошталық жәшік;
Портфель (My Brifcase) – бірден бірнеше компьютерде өңделетін
файлдарды синхрондайды;
The Microsoft Network – Microsoft желісін қосуға және қолдануға
мүмкіншілік жасайды;
The Internet – Internet-пен жұмыс жүргізу.
Сонымен қатар экранда Есептер тақтасы (Taskbar) орналасқан, мұнда
негізгі менюді қосатын Пуск (Start) кнопкасы мен іске қосылған барлық
программалардың белгілері көрінеді.
Басты меню көмегімен кез-келген программаны немесе документті ашуға
болады, себебі мұнда ішкі менюлердің сан алуан түрлері кездеседі. “Пуск”
жолының көмегімен кез-келген керек файлды тауып алуға болады. “Настройка”
пунктінің көмегімен кез-келген программаны немесе документті тез және
қолайлы түрде іске қосуға арнап “жұмыс століне” ярлыгын қоюға юолады.
Сонымен қатар қолданушы контексті меню көмегімен де ярлык құра алады.
Контексті меню келесі мүмкіншіліктерді орындай алады: қиып алу,
көшіру, құру, болдырмау, қою, ашу, өшіру, жіберу, орналастыру. Бұлар жұмыс
століне жаңа мүмкіншіліктер береді.
Жұмыс столінің түрі қолданушы жұмыс істеу стиліне тікелей байланысты,
оны керек емес қағаздармен толтырмай, оларды реттеп (My computer) папкасына
салып, жұмыс столінде таза, негізгі керек қосымшаларды ғана қалдыруға
болады.
WINDOWS терезесі. WINDOWS-тың кез-келген терезесі экраның төрт бұрышты
аймағы болып табылады. Трезенің жоғарғы бөлігінде тақырыптың аты бар жол
(Title Bar) орналасқан. Тақырыптың аты бар жолдың ортасында терезенің аты
жазылады, ал оң және сол бөліктерінде жүйелі менюдің жинақтау және ашу
батырмалары бар.
WINDOWS пен жұмыс жасағанда экранда 3 түрлі терезе ашылуы мүмкін: -
программа терезесі (терезе аталуы);
Программа терезесі екінші рет қайталап ашылатын терезелер мен
сұраныстардан мынадай айырмашылығы бар:
- программа терезесінің жоғарғы жолының ортасында программа аты
шығады, ал екінші рет қайталап ашылатын терезелерде – шығарылатын
ақпараттың сипатталуы, сұраныс терезесінде - сұраныс аты шығады;
- программа терезесінің аты бар жолының төменгі жағында меню жолы
орналасады;
- программа терезелерінде жинақтау батырмасы болады;
- программалар құрған қайтадан екінші рет ашылатын терезе;
- сұраныс терезесі (қосымша терезелер).
Бұлар әдетте аз мерзімге қандай да бір ақпаратты немесе сұранысты
шығару үшін ғана шығады. Сұраныс терезесі әрқашан басқа программалар
терезесінің үстіне шығады. Олардың өлшемі және жинақтау немесе ашу
батырмалары болмайды.
Көмек. WINDOWS-тың барлық программаларының меню жолында Көмек (Help)
пункті болады. Оның көмегімен пайдаланылатын программа туралы және олардың
меню пунктері туралы толық ақпарат алуға болады. Кейде бұл анықтамалық F1
клавишасына контесті – тәуелді болады, бұл кнопканы басқанда программа
жұмыс режимі бойынша барлық анықтама алуға болады.
Мүндай қосылған анықтамалар WINDOWS-қа (Win Help. Exe) көмегімен
кіреді, сондықтан бұл анықтаманы қолдану үшін осы программаның файл дерегін
қалдырса болғаны.
WINDOWS-ң қосылған анықтамалы-ң қосылған анықтамалығы – гипертекст
принципіне негізделген: белгісіз терминдерді түсіндіретін және керек
ақпаратты тез арада анықтайтын тоғысқан сілтемелер.
Жұмысты аяқтау. WINDOWS-та жұмысты аяқтау үшін барлық белсенді
қосымшаларды тоқтатып терезелердің барлығын жауып SHUT DOWN утилитасын
пайдалану керек. Ол жұмысты аяқтаудың қарапайым диалогті терезесін ашады:
ЗАВЕРШИТЬ РАБОТУ (Shut down the computer);
ПЕРЕЗАГРУЗИТЬ КОМПЬЮТЕР (Restart the computer);
ПЕРЕЗАГРУЗИТЬ КОМПЬЮТЕР В РЕЖИМЕ ЭМУЛЯЦИИ MS DOS (Restart the
computer in MS – DOS mode).
Егер қандайда бір қосымшалар жабылмаған болса, онда WINDOWS өзі
жабуға арналған диалогті терезені шығарып жабуды талап етеді. Егер қосымша
жұмыс істеп тұрса, онда ол файлды диске көшіріп жабу керек.
Пайдаланушы интерфейсі
Барлық операциялық жүйелер пайдаланушылармен жұмыс істеудің пакеттік
және диалогтық режимдерін қамсыздандырады.
Пакеттік режимде – операциялық жүйе пайдалнушының командасын күтеді
де, арнайы команда алған соң орындап, жауап қайтарады да, келесі команданы
күтеді. Операциялық жүйенің жұмысты үзіп, әрекеттерге жауап бере алуын
диалогтық режим деп атайды.
Пайдаланушы интерфейсі 2 түрге бөлінеді: графикалық және графикалық
емес ОЖ.
Графикалық емес ОЖ-де командалық жол интерфейсі қолданылады. Мұнда
негізгі басқару құрылғысы – клавиатура (пернетақта). Басқару командалары
командалық жолдарға енгізіледі, мұнда командаларды редактрлеуге де болады.
Команданың орындалуы Enter пернесін басқаннан кейін жүзеге асады.
Графикалық ОЖ-де интерфейстің күрделірек түрі жұмыс істейді. Мұнда
басқару органы ретінде пернетақтадан басқа – тышқан манипуляторы бар.
Графикалық ОЖ-нің жұмысы экранның басқару элементтерінің активті және
пассивті түрлерінің өзара әрекеттесуіне негізделген.
Активті басқару элементі ретінде – приложениелерді басқару элементтері
(батырмалар, шартбелгілер, ауыстырғыштар, жалаушалар, ашылатын тізімдер,
меню жолдары және т.б.) болады.
Барлық операциялық жүйелер автоматты түрде жүктеледі.
Файл түсінігі
Дискіге жазылған мәліметтермен жұмыс істеуге қолайлы болу үшін оларды
файлдарға орналастырады. Файл – дискіде ат қойылып, берілгендер сақталған
облыс. Әдетте бір файлда бір типке жататын мәліметтер сақталады.
Берілгендер типі – файл типін анықтайды. Файлдың толық аты – файл аты мен
кеңейтілуінен тұрады. Аты мен кеңейтілуінің арасына нүкте қойылады. Файл
атының кеңейтілуі оның қандай типке жататынын білдіреді. MS-DOS операциялық
жүйесінде файл атына 8 символ, ал кеңейтілуіне 3 символ беріледі: символдар
⁄ / : * « < >-нан басқа, сандар және латын әріптері бола алады. Ал WINDOWS
операциялық жүйесінде файл аты 256 символдан тұра алады. Файлмен барлық
жүйеде жұмыс істей алу үшін қысқа атты пайдаланған дұрыс.
Файлды сипаттайтын параметрлер:
o Файлдың толық аты;
o Файлдың көлемі (байтпен);
o Жасалу күні;
o Жасалу уақыты;
o Файлға қатынастың дәрежесін анықтайтын файл атрибуттары: R(Read
only) –только для чтения тек (оқу үшін), H(Hidden) –скрытый
(жасырын), S(System) –системный (жүйелі), A(Archive) –
арчивированый (архивтелген).
Операциялық жүйенің файлдық құрылымы
Файлдық жүйе – операциялық жүйеде берілгендерді дискіге сақтап, оларға
қатысты қамтамасыз ететін операциялық жүйенің функционалды бөлімі.
Операциялық жүйенің файлдармен, каталогтармен жұмыс ұйымдастыруы
файлдық жүйе деп аталады. Файлдық жүйені ұйымдастыру принципі – таблицалық.
Файлдық жүйе файлдар құрылымын ұйымдастырып, оларға қызмет етеді.
Операциялық жүйенің файлдар құрылымына қызмет етуде орындайтын
операциялары:
• Католог жасап, ат қою;
• Файлдар жасап, ат қою;
• Католог пен файл аттарын өзгерту;
• Катологтарды көшіру, орын ауыстыру;
• Католог пен файлдарды өшіру;
• Файл атрибуттарын басқару.
Католог - арнайы атау берілген дискілік файл. Оған бір режимде
дискіге тиелген әр файлдың аты, қанша байт орын алатыны, дискіге енгізілген
календарлық датасы мен тәулік уақыты және оның дискіге жазылған орны
белгіленіп қойылған жазулар тіркеліп қойылады.
| | |Файл |
|каталог | | |
| | |Файл |

Деректер құрылымы. Файл (типі, аты, орналасуы).
Файл – бұл белгіленуіне қарай дискіде сақталатын және аты бар
ақпараттар жиыны.
Файлдың атын құрастыру ережесі және оны файлдық жүйеге біріктіру
операциялық жүйеге байланысты, ал оның базалық модульі онымен жұмыс істеуге
арналған.
Бұл ережелерді операциялық жүйенің М8-005 6.0 мысалында қарастырамыз.
(соңындағы сұраққа жауап сілтемесін қара).
Файлдың аты екі бөліктен тұрады: меншікті аты және кеңейтілуі.
Меншікті аты сегіз символдан аспайды және оған арифметикалық операциялар,
пробел, қатынастар, пунктирлер жатпайды. Аты ретінде МS-DOS белгілеген
немесе СОN, LРТ1, LРТ2 – деген сияқты құрылғылардың атымен сәйкес келмеуі
керек, файл атының кеңейтілуі үш симврлдан артық болмауы керек, немесе
болмауы да мүмкін
Егер кеңейтілуі болса, ол негізгі атынан нүкте арқылы бөлектенеді.
Мысалы, ris.bmp немесе mart.txt, docl.doc.
Файлдың аты арқылы оның мәнін анықтауға болады, сондай – ақ ОЖ түрінің
файлына арналған кеңейтуге бірнеше қойылған келісімдер бар. Файл
программалары соm (command сөзінен алынған) және ехе (ехесutаble сөзінен
алынған) кеңейтілулері олар пайдаланушының шақырылуы үшін қолданылады com
және exe кеңейтулерінің файл программасы болады. Олар пайдаланушының
шақыруы бойынша орындалады; dос (document) — файл құжатымен, Міcrosoft
Word мәтіндік редакторында дайындалған;bac (backup) —резервтегі көшірмелер;
bas— ВАSІС тілінде жазылған файлдар.
Берілген дискіде сақталған файлдардың аттары, оның типі, өршемі, құру
уақыты жайындағы мәліметтермен бірге коталогта (директория) орналасады.
Жұмыс дискілер, соның ішінде қатты және компакт дискілердің көлемі мынадай:
бір дискіде көпөлшемдердегі файлдарды сақтауға болады. Сондықтан барлық
сызықты құрылымы бар ыайлдардың каталогымен жұмыс істеу тиімсіз. МS-DOS
файлдардың аттарын бірнеше каталогта, оларды байланыстыратын белгісіне
байланысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Каталогтардың аттары жоғарыда
айтырып кеткен шектеулерге байланысты жазылады. Каталогтың ішіне көптеген
файл аттарын жазуға болады; каталогтың ішінде басқа каталогтар да болады.
Бұл жағдайда оларды ішкі каталогтар деп атаймыз т.с.с. Сол себепті
каталогтың иерархиялық құрылымы қалыптасады, оны каталогтар «бұтаға» деп
атап оның түпкі каталогы ретінде ең негізгі каталогы алынады, ал бұтақтары
ішкі каталогтар, бұтақ жапырақтары ретінде файл аттарын қарап кетуге
болады. Әртүрлі каталогтарда орналасқан екі файл немесе екі ішкі
каталогтардың аттары бірдей болуы мүмкін. Сондықтан дискідегі бір мәнді
файл (каталог) идентификациясы үшін оған қатынас жасау жолын көрсетіп кету
керек. Қатынас жолы диск атынан және ондағы каталогтар тізімінен тұрады; әр
келесі кездесетін каталогтар алдыңғы каталогтың ішкі каталогы болып
табылады. Бұл тізімдегі соңғы каталог ішінде ізднп отырған файлымыз
орналасады. Бұл тізімдегі элементтер бір – бірімен қисық сызық (\) арқылы
бөлінеді. Мысалы:
С:\QBASІC \ BASІC1 \qbasіc.ехе
С: \ QBASІC \ BASІC2 \qbasіc.ехе
Файлдың құрама аты (PATHNAME) файлға қатынас жолынан тұрады да, онда
да файлдың толық аты болуы керек, сондай – ақ ол да дискідегі қандай атпен
берілген бөлігін анықтай отырып құрылады. Каталог дискідегі керек файлды
оның аты бойынша табуды қамтамасыз етеді. Дискіде анықталған аймақта орын
бөлінеді, онда аранайы әрбір файлға арналған тізбектелген блоктардан
тұратын файлды орналастыру кестесі орналасады. Бұл кесте әрдайым жаңартылып
тұрады. Оны толығымен өшіру үшін дискіні форматтау керек.
Файлмен жұмыс. Жоғарыда айтылып кеткендей, файл бұл аты бар қолданылуы
бойынша біртекті дискіде сақталатын ақпараттар жиынтығы. Сәйкесінше,
файлдармен жұмыс өрнегі магниттік дискіде сақталған өз аты бар ақпараттар
жиынтығынан жүргізілетін операцияларды білдіреді. Бұларды орындау үшін
жүйенің құрамында командалық процессор және базалық модуль болуы керек.
Файлдармен жүргізілетін операцияларға оларды құру (яғни дискіге апарып
сақтау) дискіден каталог бойынша іздеу, қарау, көшіру, атын өзгерту, жою
жатады. Каталогтың иерархиялық жүйесі жағдайында MS-DOS – тағыдай бұл
операцияларды каталогтармен де жасауға болады. Бұл жағдайда пайдаланушы мен
операциялық жүйе арасындағы байланыс диалог түрінде жүреді. Пайдаланушы
компьютер типіне қарамастанжүйені шақырғаннан кейін командалық жолға сәйкес
команданың форматын көрсету арқылы бұл операциялардың барлығын жасай алады.
Оларды командалық процессор талдайды және басқыштан оқиды. Команда форматы
(құрылымы) нақты операциялық жүйемен байланысқан. Сонымен М8-005 файлдың
атын өзгерту командасы үшін келесі формат берілген:
геп [дискжетек:][жолы\]файл_аты файл_аты
Мұндағы геп — Rename (атын өзгерту) сөзінің қысқартылуы. Командадағы
бірінші файл аты өзгертілуге кететін файл атын көрсетеді. Екіншісі файл
атының жаңа аты. Мұндағы дискжетек және жол аты өзгертілетін файлдар, қай
каталогтарда орналасқандығын көрсетеді. Кез – келген компьютерлік
команданың форматын жазған кезде, квадратты жақшаларға команданаң міндетті
емес бөліктері алынады. Бұл команда үшін міндетті емес бөлікке дискжетек
пен жол жатады. Олардың командада болмауы, ағымдағы дискжетек пен ағымдағы
каталогта орналасқандығын білдіреді.Мысалы:
ren b:AL\MK\kub.doc tub.doc
b дискісіндегі АL каталогындағы, МК ішкі каталогындағы kub.doc
файылының атын өзгерту керектігін білдіреді. Бұл файлдың команда
орындалғаннан кейінгі жаңа аты tub.doc болады, ал оның толық аты ретінде b
дискісіндегі осы файл орналасқан жолдың барлығы көрсетіледі.
b:AL\MK\ tub.doc.
Файлдың негізгі аты өзгертілгенмен файлдың өзі сол дискідегі сол
каталогта сақталады. Сонымен қатар файлдың атын, оның толық атымен бірге
өзгерту командасы келесідегідей болады.
ren b:AL\MK\kub. Doc, c:BAL\MK\kub.doc
Тағы бір мысалды қарастырайық, геп *.dос *.tхt, мұнда, ағымдағы
каталогта .dос кеңейтілуімен берілген файлдарды .tхt кеңейтілуіндегі
файлдарға өзгерт дегенді білдіреді. Сол себепті берілген операциядағы
файлдар мен жұмыс істеу командаларының мүмкіндіктерін қарастырады. Сәйкес
файлдармен жұмыс істеу командаларының барлығында да осы жағдай орындалады.
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Операциялық жүйе деген не?
2. ОЖ эволюциясын көрсетіңдер.
3. Пайдаланушы интерфейсі деген не?
4. Файл деген не?
5. Операциялық жүйенің файлдық құрылымы қандай?

4, 5-тақырып. Физиканың компьютерлік технологиямен өзара байланысы
Дәріс мақсаты: Физиканың компьютерлік технологиямен өзара байланысын
ашып көрсету.
Жоспар:
1. Физиканың компьютерлік технологиямен өзара байланысы.
2. Оптикалық кодтау мен ақпараттарды жазудағы жаңа әдістер.
3. Үш өлшемді сандық ақпараттарды тасымалдайтын жоғары тығыздықты
жазулар.

Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Компьютерлік экспериментті қолдану мұғалімге оқу жүйесінде дамыта
оқыту технологиясының белсенді іскерліктерін: шығармашылық элементтерін,
модулдік оқыту, фронталды және топтық жұмыс істеу және т.б. кең қолдануға
мүмкіндік береді.
Компьютерлік экспериментті қолдану сабақтың әртүрлі кезеңдерінде
қолданылуы және әртүрлі білім беру мақсаттарына жетудің тәсілі болуы
мүмкін:
1)жаңа оқу материалын түсіндіру кезінде экранға мультимедиялық
проектордың көмегімен демонстрацияланатын интерактивті иллюстрация ретінде;
2)оқушылардың оқу материалын өз бетінше меңгеруі кезінде, мұнда
компьютерлік экспериментті мұғалімнің тапсырмасы бойынша орындайды.
Мегерілген тақырып бойынша оқушылардың жұмыс нәтижесін компьютер береді.
Мұндай тапсырмалар қатарына тест тапсырмалары немесе жұмыстық бет
тапсырмалары жатады;
3)компьютерлік моделді лабораториялық жұмыстар түріндегі зерттеу
іскерлігін ұйымдастыру кезінде;
4)материалды бекіту, қайталау кезінде;
5)үйде орындалатын эксперименттер. Мұнда жұмыстық бетпен орындалатын
тапсырмалар беріледі.
Компьютерлік эксперимент мұғалімге оқушылардың жаңа, дәстүрлі емес
оқу іскерлігінің түрлерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Іскерліктің ондай түрлеріне мысалдар келтірейік:
1.Компьютердің көмегімен тексерілетін есептерді шығару. Мұғалім
оқушыларға жеке орындауларына немесе үй тапсырмасы ретінде тапсырмалар
береді. Содан кейін оқушылар тапсырмалардың дұрыстығын компьютерлік
эксперименттерді қою арқылы тексерді. Нәтижесінде көптеген оқушылар
компьютерлікмоделдерді қолданып тексруге болатын тапсырмаларды өздері ойлап
шығарады.
2.Зерттеу-бақылау. Оқушыларға компьютерлік моделдерді қолданып, өз
беттерімен шағын зерттеулер жүргізу керектігі және қажетті нәтижелерді
алулары ұсынылады. Бұл компьютерлік моделдердің көмегімен бірнеше
минуттардың ішінде ғана өтеді.
3.Оқытудың басты тәсілі ретінде - компьютерлік эксперименттің
көмегімен жаңа оқу материалын меңгеру сабақтың тиімді формасы болып
табылады. Жаңа оқу материалын меңгертуде компьютерлік экспериментті қолдану
оқушыларда тақырып бойынша өз беттерімен жұмыс істей алу іскерліктерін
қалыптастырады.
Компьютелік моделдерді қолданып жұмыс істеудің бірнеше түрлеріне
мысалдар келтірейік.
Танысу тапсырмалары
Мұндай тапсырмалар оқушыларға берілген моделдерідің мәнін түсінуге және
оның жүйесін меңгеруге арналған. Тапсырмалар моделді басқару арналған
нұсқаулардан және бақылау сұрақтарынан тұрады.
Компьютерлік эксперименттер
Компьютерлік моделмен жұмыс істеу дағдысын меңгергеннен кейін оқушыларға
бір-екі қарапайым тапсырмалар беру ұсынылады. Ондай эксперименттер
оқушыларға компьютер экранында өтіп жатқан құбылыстың мәнін терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Эксперименттік тапсырмалар
Компьютерлік эксперименттің көмегімен оқушыларға эксперименттік тапсырмалар
орындау ұсынылады.
Есептеу тапсырмаларының дұрыстығын компьютер көмегімен тексеру
Бұл кезеңде компьютерлік моделді жақсы меңгергеннен және меңгерілген
құбылысты жақсы игергеннен кейін, оларға 2-3 тапсырма беруге болады. Ол
тапсырмаларды алдымен оқушылар өздері шығарады, кейіннен компьютер
көмегімен дұрыстығын тексереді. Әрбір есепті шығару ұзақтығы 5-8 минуттан
аспауы керек.
Бірмәнді емес тапсырмалар
Мұнда байланысты (тәуелді) екі шаманы анықтау тапсырылады. Мысалы,
горизонтқа бұрыш жасай қозғалған дене жағдайында, дене берілген қашықтықты
жүріп өтуі үшін бастапқы жылдамдық пен лақтыру бұрышын анықтау. Мұндай
есепті шығару кезінде өз бетімен оқушы алдымен моделді ұсынған автордың
диапазонын ескеріп, параметрлердің бірінен біреуін таңдауы керек. Содан
кейін екінші параметрдің шамасын анықтау үшін есепті шығаруы керек. Сондан
соң ғана алынған жауапты тексеру үшін компьютерлік экспериментті қоюы
керек. Мұндай есептердің шешуі бірнешеу болады.
Мәліметтері толық емес есептер
Мұндай есептерді шығаруда оқушылар алдымен қандай параметр жетіспейтінін
анықтап алып, соден кейін ғана алдыңғы тапсырмадағыдай әдістерді ескеруі
керек.
Шығармашылық тапсырмалар
Мұндай тапсырма көлемінде оқушыларға бір немесе бірнеше есеп құру, өз
беттерімен шығару ұсынылады. Содан соң оларды компьютерлік моделдерді
қолданып тексеру керектігі тапсырылады.
Зертеушілік тапсырмалар
Қабілетті оқушыларға зертеушілік тұрғыдағы тапсырмаларды ұсынуға болады.
Яғни орындау барысында бірнеше компьютерлік эксперименттерді жоспарлау және
жүргізу арқылы зерттелетін құбылысты дәлелдеу немесе жоққа шығару жүзеге
асады. Өте қабілетті оқушыларға осындай заңдылықтарды өздерінің ойлап
табуларына мүмкіндік беруге болады.
Мәселелік тапсырмалар
Бірнеше моделдердің көмегімен проблемалық мәселелерді демонстрациялауға
болады. Яғни оқушыларды ойландыратын, немесе қарама-қайшылық тудыратын
жағдайларды шешу. Содан кейін осындай жағдайларды түсіну үшін компьютерлік
моделдерді қолданып, мәселенің шешімін табу ұсынылады.
Сапалық тапсырмалар
Көптеген моделдерді сапалық тапсырмаларды орындау кезінде де қолдануға
әбден болады. Мұндай тапсырмалар көбіне сұрақ түрінде келеді. Компьютерлік
моделдердің көмегімен сұрақтарды алдын-ала дайындау керек. Сапалық
тапсырмаларды моделдерді демонстрациялық нұсқада пайдаланып класта
талқылаған ыңғайлы. Осындай жағдайда олардың шешімі өте қызықты талқыланады
және есте ұзақ сақталады.
Компьютерлік экспериментті қолдану мұғалімге оқу жүйесінде дамыта оқыту
технологиясының белсенді іскерліктерін: шығармашылық элементтерін, модулдік
оқыту, фронталды және топтық жұмыс істеу және т.б. кең қолдануға мүмкіндік
береді.
Компьютерлік экспериментті қолдану сабақтың әртүрлі кезеңдерінде
қолданылуы және әртүрлі білім беру мақсаттарына жетудің тәсілі болуы
мүмкін:
1)жаңа оқу материалын түсіндіру кезінде экранға мультимедиялық
проектордың көмегімен демонстрацияланатын интерактивті иллюстрация ретінде;
2)оқушылардың оқу материалын өз бетінше меңгеруі кезінде, мұнда
компьютерлік экспериментті мұғалімнің тапсырмасы бойынша орындайды.
Мегерілген тақырып бойынша оқушылардың жұмыс нәтижесін компьютер береді.
Мұндай тапсырмалар қатарына тест тапсырмалары немесе жұмыстық бет
тапсырмалары жатады;
3)компьютерлік моделді лабораториялық жұмыстар түріндегі зерттеу
іскерлігін ұйымдастыру кезінде;
4)материалды бекіту, қайталау кезінде;
5)үйде орындалатын эксперименттер. Мұнда жұмыстық бетпен орындалатын
тапсырмалар беріледі.
Компьютерлік эксперимент мұғалімге оқушылардың жаңа, дәстүрлі емес
оқу іскерлігінің түрлерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Іскерліктің ондай түрлеріне мысалдар келтірейік:
1.Компьютердің көмегімен тексерілетін есептерді шығару. Мұғалім
оқушыларға жеке орындауларына немесе үй тапсырмасы ретінде тапсырмалар
береді. Содан кейін оқушылар тапсырмалардың дұрыстығын компьютерлік
эксперименттерді қою арқылы тексерді. Нәтижесінде көптеген оқушылар
компьютерлікмоделдерді қолданып тексруге болатын тапсырмаларды өздері ойлап
шығарады.
2.Зерттеу-бақылау. Оқушыларға компьютерлік моделдерді қолданып, өз
беттерімен шағын зерттеулер жүргізу керектігі және қажетті нәтижелерді
алулары ұсынылады. Бұл компьютерлік моделдердің көмегімен бірнеше
минуттардың ішінде ғана өтеді.
3.Оқытудың басты тәсілі ретінде - компьютерлік эксперименттің
көмегімен жаңа оқу материалын меңгеру сабақтың тиімді формасы болып
табылады. Жаңа оқу материалын меңгертуде компьютерлік экспериментті қолдану
оқушыларда тақырып бойынша өз беттерімен жұмыс істей алу іскерліктерін
қалыптастырады.
Компьютелік моделдерді қолданып жұмыс істеудің бірнеше түрлеріне
мысалдар келтірейік.
Танысу тапсырмалары
Мұндай тапсырмалар оқушыларға берілген моделдерідің мәнін түсінуге және
оның жүйесін меңгеруге арналған. Тапсырмалар моделді басқару арналған
нұсқаулардан және бақылау сұрақтарынан тұрады.
Компьютерлік эксперименттер
Компьютерлік моделмен жұмыс істеу дағдысын меңгергеннен кейін оқушыларға
бір-екі қарапайым тапсырмалар беру ұсынылады. Ондай эксперименттер
оқушыларға компьютер экранында өтіп жатқан құбылыстың мәнін терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Эксперименттік тапсырмалар
Компьютерлік эксперименттің көмегімен оқушыларға эксперименттік тапсырмалар
орындау ұсынылады.
Есептеу тапсырмаларының дұрыстығын компьютер көмегімен тексеру
Бұл кезеңде компьютерлік моделді жақсы меңгергеннен және меңгерілген
құбылысты жақсы игергеннен кейін, оларға 2-3 тапсырма беруге болады. Ол
тапсырмаларды алдымен оқушылар өздері шығарады, кейіннен компьютер
көмегімен дұрыстығын тексереді. Әрбір есепті шығару ұзақтығы 5-8 минуттан
аспауы керек.
Бірмәнді емес тапсырмалар
Мұнда байланысты (тәуелді) екі шаманы анықтау тапсырылады. Мысалы,
горизонтқа бұрыш жасай қозғалған дене жағдайында, дене берілген қашықтықты
жүріп өтуі үшін бастапқы жылдамдық пен лақтыру бұрышын анықтау. Мұндай
есепті шығару кезінде өз бетімен оқушы алдымен моделді ұсынған автордың
диапазонын ескеріп, параметрлердің бірінен біреуін таңдауы керек. Содан
кейін екінші параметрдің шамасын анықтау үшін есепті шығаруы керек. Сондан
соң ғана алынған жауапты тексеру үшін компьютерлік экспериментті қоюы
керек. Мұндай есептердің шешуі бірнешеу болады.
Мәліметтері толық емес есептер
Мұндай есептерді шығаруда оқушылар алдымен қандай параметр жетіспейтінін
анықтап алып, соден кейін ғана алдыңғы тапсырмадағыдай әдістерді ескеруі
керек.
Шығармашылық тапсырмалар
Мұндай тапсырма көлемінде оқушыларға бір немесе бірнеше есеп құру, өз
беттерімен шығару ұсынылады. Содан соң оларды компьютерлік моделдерді
қолданып тексеру керектігі тапсырылады.
Зертеушілік тапсырмалар
Қабілетті оқушыларға зертеушілік тұрғыдағы тапсырмаларды ұсынуға болады.
Яғни орындау барысында бірнеше компьютерлік эксперименттерді жоспарлау және
жүргізу арқылы зерттелетін құбылысты дәлелдеу немесе жоққа шығару жүзеге
асады. Өте қабілетті оқушыларға осындай заңдылықтарды өздерінің ойлап
табуларына мүмкіндік беруге болады.
Мәселелік тапсырмалар
Бірнеше моделдердің көмегімен проблемалық мәселелерді демонстрациялауға
болады. Яғни оқушыларды ойландыратын, немесе қарама-қайшылық тудыратын
жағдайларды шешу. Содан кейін осындай жағдайларды түсіну үшін компьютерлік
моделдерді қолданып, мәселенің шешімін табу ұсынылады.
Сапалық тапсырмалар
Көптеген моделдерді сапалық тапсырмаларды орындау кезінде де қолдануға
әбден болады. Мұндай тапсырмалар көбіне сұрақ түрінде келеді. Компьютерлік
моделдердің көмегімен сұрақтарды алдын-ала дайындау керек. Сапалық
тапсырмаларды моделдерді демонстрациялық нұсқада пайдаланып класта
талқылаған ыңғайлы. Осындай жағдайда олардың шешімі өте қызықты талқыланады
және есте ұзақ сақталады.
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Физиканың компьютерлік технологиямен өзара байланысын көрсетіңдер..
2. Оптикалық кодтау, ақпараттарды жазудағы жаңа әдістер жайында
мағұлыматтар.
3. Үш өлшемді сандық ақпараттарды тасымалдайтын жоғары тығыздықты жазулар
жайында мағұлыматтар.
6,7 -тақырып. Зертханадағы компьютер.
Дәріс мақсаты: Зертханадағы компьютердің ролін көрсету.
Жоспар:
1. Оқытудың ақпараттық технологиясы
2. Инструменттік құралдар

Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Оқытудың ақпараттық технологиясы – бұл ақпаратпен жұмыс жасау үшін
арнайы тәсілдер, педагогикалық технологиялар, бағдарламалық және техникалық
құралдар (кино, аудио және видеоқұралдар, компьютерлер, телекоммуникациялық
желілер).
Оқытудың ақпараттық технологиясы – білімді жаңаша беру мүмкіндіктерін
жасау (педагогикалық іс-әрекетті өзгерту), білімді қабылдау, білім сапасын
бағалау, оқу-тәрбие үрдісінде оқушының жеке тұлғасын жан-жақты қалыптастыру
үшін ақпараттық технологияның қосымшасы деп түсіну керек.
Білімді ақпараттандырудың негізгі мақсаты – «оқушыларды ақпараттық
қоғам жағдайында тұрмыстық, қоғамдық және кәсіби салалардың іс-әрекетіне
толық, тиімді араластыру» болып табылады.
Төмендегі қасиеттер білім жүйесінің өзіндік ерекшелігі болып саналады.
• Тұтынушының қолдану сапасында;
• Нәтижесінде әр түрлі салаларда қолданылатын, ақпараттық
технологияларды жасаушы сапасында.
Бірақ компьютер мүмкіндіктерін асыра бағалауға болмайды, өйткені
ақпарат беру – бұл білім мен мәдениетті беру емес, сондықтан ақпараттық
технологиялар педагогтарға тек қосымша тиімді құрал ретінде қызмет
атқарады.
Көптеген елдердің ғылыми орталықтары мен оқу орындарында нақ осы білім
қажеттілігі үшін мамандандырылған компьютерлік жүйелер саны дайындалды,
олар оқу-тәрбие үрдісінде әр түрлі жағынан қолдауға бағытталды. Бұл –
жүйелердің негізгі түрлері болып табылады.
• Компьютерлік бағдарламаланған оқыту – бұл сәйкесінше,
компьютерлік бағдарламалардың көмегімен бағдарламалық оқыту
механизмдерін жүзеге асыратын технология;
• Материалды компьютердің көмегімен оқу – оқушының жаңа материалды
әр түрлі құралдардың, оның ішінде компьютердің көмегімен өз
бетінше оқуын болжайды. Бұл жерде оқу іс-әрекетінің сипаты
айтылмайды, оқу нұсқауларының жиынымен іске асырылуы мүмкін.
Мұның өзі бағдарламалық оқыту әдісінің мәнін ашады;
• Материалды компьютер қоры негізінде оқу – алдыңғы технологиялар,
технологиялық құралдардың алуан түрін (оның ішінде дәстүрлі
оқулықтар, аудио және видеожазбалар және т.б.) қолданумен
айрықшаланатын болса, мұнда бағдарлама құралдарын, оқушылардың өз
бетінше тиімді оқуын арттыратын бағдарламаларды басымырақ қолдану
жүргізіледі;
• Компьютер қорымен оқыту – білім берудің барлық мүмкін боларлық
формаларын қолдану (мұғалімнің қатысуымен), шын мәнінде, жоғарыда
айтылғандармен сәйкес келеді;
• Компьютердің көмегімен бағалау – өз бетінше оқыту технологиясы
деп қарастырылады, дегенмен ол практикада басқаларға құрамдас
элемент болып кіріп жүр. Мұндай жүйе оқылатын пәннің мазмұны мен
дәстүрлі оқытуда қолданылатын немесе оқыту бағдарламаларында
жүзеге асырылатын әдістерге тәуелсіз;
• Компьютерлік коммуникация – білім беру және оны жеткізумен
қамтамасыз ете отырып, жоғарыда аталған технологиялардың
барлығының ажырамас құрамы болып табылады. Жергілікті, аймақтық
және басқа компьютерлік желілерді қолдану үшін жұмсалады.
Компьютерлік коммуникация жекелеген оқу орындарының, қаланың,
аймақтың, елдің ақпараттық білім жүйесінің мүмкіндіктерін
көрсетеді.
Оқытудың ақпараттық технологиялары осы ақпараттық білім жүйесінің
шегінде жүзеге асырылатын болғандықтан, осы білім технологиясына ақпараттық
және бағдарламалық қолдаумен көрсететін құралдар бір ғана компьютермен,
оған енгізілген бағдарламамен шектеліп қалмауы керек. Шын мәнінде бәрі
керісінше, оқытудың ақпараттық технологияларының бағдарламалық құралдары
және білім технологияларының өздері ақпараттық білім ортасына – ақпараттық
білім жүйесінен бөлінген жүйешелер түрінде қосылады.
Оқытудың ақпараттық технологиясында қолданылатын бағдарламаны
қамтамасыз етуді бірнеше категорияға бөлуге болады:
✓ Оқытатын, бақылайтын және үйрететін жүйелер;
✓ Ақпарат іздеу жүйесі;
✓ Модельдеу бағдарламалары, микромирлер;
✓ Танымдық сипаттағы инструменттік құралдар;
✓ Әмбебап сипаттағы инструменттік құралдар;
✓ Коммуникацияны қамтамасыз етуге арналған инструменттік
құралдар.
Модельдеу бағдарламалары мен микромирлер – бұл ерекше аз
мамандандырылған бағдарламалар, оларды компьютерде арнайы қолдану және оның
кейбір мәселелерін зерттеуге тура келеді.
Инструменттік құралдар деп – жаңа электрондық ресурстар жасауды
қамтамасыз ететін бағдарламаларды атайды:
✓ әр түрлі форматты файлдар;
✓ мәліметтер қоры;
✓ бағдарламалық модульдер;
✓ жекелеген бағдарламалар мен бағдарламалар жиыны.
Мұндай құралдар пәндік-бағытта болуы мүмкін, сол секілді нақты
міндеттер ерекшелігі мен қолдану саласына тәуелді болмауы да мүмкін. Білім
үрдісінде қолдануға негізделетін бағдарламалық құралдарда сақталатын
негізгі талаптар – бұл жеңілдік пен табиғилық, оқушының оқу материалымен
жеңіл танысуына мүмкіндік жасау. Бағдарламаларға сай келетін талаптар мен
сипаттамаларды HCI (ағылшын тілінде “Human – Computer Interface” –
«Интерфейс-адам-компьютер») аббревиатурасымен белгілеу қабылданған. Бұл
сөзбе-сөз аударуды «адаммен сұхбаттасуға арналған компьютерлік
бағдарламалар» деп түсінуге болады.
Білімді ақпараттандыру жағдайында болып жатқан кемшіліктерге
қарамастан, оны «ақпараттық революция» деп атауға болады, өйткені қол
жетерлік табыстар мыналар:
• ақпаратты ұсынудың жаңа формасы. Қызықты, жанды немесе алдын ала
жазылған мультимедиалық ақпарат тек текстен емес, графикалық
бейнелерден, анимациядан, дыбыстан және видеоүзінділерден
құралып, Internet желісі арқылы беріледі немесе басқа
телекоммуникациялық құралдар арқылы компакт-дискілерге жазылады;
• жаңа кітапханалар. Интеллектуальдық ресурстар көлемі және
табыстары өседі. Internet злектрондық кітапхана каталогтарымен
бірігіп, жер қашықтығы мен уақыт айырмашылығына қарамастан, зор
ақпараттар көлемін жинауға қол жеткізеді. Әрине, мұндай
кітапханалар онда сақталатын ақпараттарға толық жол аша бермейді;
• оқу сабақтарының жаңа формалары. Студенттер мен оқытушылардың
виртуальды семинарлар және лабораториялар режімінде бірігіп жұмыс
жасауы, сонымен бірге жаңа синхрондық мүмкіндік пайда болды.
Бірқатар студенттер үшін мұндай жұмыс формалары анағұрлым
ыңғайлы, өйткені дәстүрлі оқытуға қарағанда, оларға өз
мүмкіндіктеріне қарай, өздеріне қолайлы графикпен жұмыс жасау
және артық ескертулермен кездеспей отырып ашу қызықты;
• білімнің жаңа құрылымы. Бүгінгі күні білім жүйесіне жаңа құрылым
беру үшін телекоммуникация жүйелерімен толықтырылуы қажет,
сонымен қатар білім үрдісіне ақпараттық және коммуникациялық
технологияларды енгізуде жоғары біліктілікке ие мамандар керек.
• Көбінесе қашықтан оқыту бағдарламалары оған барынша мол қол
жеткізуге мақсатталған және оқыту сапасына аса анық емес талаптар
қояды. Мұндай бағдарламаның білім сапасын жетілдіруі үшін
орындауы міндетті талаптар қатарын құрастыруға болады:
• сапасы мен мүмкіндігі жоғары білім кеңістігін құру, кәдімгі оқу
орындары ұсынатын мүмкіндіктерден жоғары білім ортасын жасау;
• Internet желісінде әмбебап компьютерлік кітапхана құру, кез
келген уақытта қолданушыға қол жеткізерлік және кәдімгі
кітапханаға көлемді ақпарат беруі тиіс;
• желі бойынша педагогтармен қарым-қатынас ұйымдастыру;
• оқытушының да, оқушының да білімін компьютермен тексеру жүйесін
жасау.
• Төмендегідей базалық шарттар сақталған жағдайда сапалы білімге
қол жеткізуге болады:
• қымбат тұратын технологиялар мен бағдарлама өнімдерін қолдану;
• іштей және қашықтан оқыту түрлерін біріктіру;
• қажетті ақпараттық ресурстарды табуды жеңілдететін толық
каталогтар жасау.
Бүгінгі күннің басты ерекшелігі оқу процесінде жетілдіру жолында ең
озық әдістемелер іздестіріліп, оқу орындары әртүрлі оқу бағдарламамен
жұмыс істеуде. Солардың ішінде оқушы үшін электрондық оқулықты пайдалану
арқылы:
- оқу материалдары туралы оқушыларға дәл және толық ақпарат беру
арқылы оқыту сапасын арттырады. Оқытудың көрнектілігін арттырып, оқу
материалын саналы игеруге жеткізеді;
- абстрактылы оқу материалдарын нақтылыққа жеткізіп, оқытудың
тиімділігін жетілдіреді;
- оқу материалының маңызын арттырып, уақыттан ұтып, есте сақтау
қабілеттерін жетілдіруге қол жеткізеді. Есте сақтаудың әсер алу, қайталау
ассоциация арқылы оқу материалдарын терең игеруге жеткізеді;
- мұғалім мен оқушы еңбектерін жеңілдетіп, пікір алысып, байланыстарын
арттырады.
Қазіргі таңда дайындалған электрондық оқулықтарда мынадай жағдайларды
ескеру керек:
- белгілі бір пәнге байланысты дайындалған электрондық оқулықтың сол
пәннің типтік бағдарламасына сәйкес болуын, тақырыпқа қатысты нақты әрі
қысқа берілуін ескеру керек;
- электрондық оқулықтар оқытылатын тараулар мен тақырыптарға қатысты
дәріс конспектісін қамтитын негізгі материалдар;
- зертханалық және тәжірибелік тапсырмаларды орындауға арналған қосымша
материалдар;
- материалға қатысты анықтама, библиографиядан тұратын көмекші
материалдар;
- аралық және қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын тест;
- материалды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тізімдері қамтылуы.
Қорыта келгенде электрондық оқулықты қолдану барысында оқушылардың
сабаққа деген қызығушылығының күрт артқандығы байқалады. Мұғалімдер де
өздеріне қажетті әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды молынан ала
алады. Заман талабына сай жас ұрпаққа сапалы білім беруде электрондық
оқулықтарды сабаққа пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының бір түрі
ретінде қарастыруға болады. Сонымен қатар электрондық материалдарды сабақта
пайдалану кезінде оқушылар бұрын алған білімдерін кеңейтіп, өз бетімен
практикалық тапсырмалар орындайды. әрбір оқушы таңдалған тақырып бойынша
қажетті материалдармен танысып, кестелер және сызбалармен жұмыс жасауға
дағдыланады. Электрондық оқулық арқылы түрлі суреттер, бейне көріністер,
дыбыс пен музыка тыңдатып көрсетуге болады. Бұл, әрине мұғалімнің тақтаға
бормен жазып түсіндіргенінен әлдеқайда тиімді, әрі түсінікті. Меңгерілуі
қиын тақырыптарды компьютердің көмегімен түсіндірсе жаңа тақырыпқа деген
баланың құштарлығы оянады деп ойлаймын.
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Оқытудың ақпараттық технологиясы деген не?
2. Инструменттік құралдар деген не?
3. Компьютерлік коммуникация деген не?
4. Компьютерлік бағдарламаланған оқыту деген не?
8,9 -тақырып. Есептеу физикасы. Есептеу физикасы пәні. Компьютерлік
эксперимент әдістеріне кіріспе.
Дәріс мақсаты: Есептеу физикасы, есептеу физикасының мәні жайында
баяндау.
Жоспар:

Есептеу физикасы

Тест тапсырмаларын құру

Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Қай заманда да педагогикалық сұраныстар өмір талаптарына сай болады.
Теория мен тәжіриенің жаңа үлгілері соңғы жылдарда айтарықтай нәтижелерге
жетуде.
Физиканы оқыту жаңа компьютерлік технологиялардың көмегімен терең де
толық орындалады.
Компьютермен орындалатын жұмыс түрлері жөнінде мынадай:
-диагностика,
-оқыту режимі,
-компьютерлік оқыту жағдайында физика курсынан өтілген тақырыпты
бекітуге арналған есептерді шығару кезінде қарапайым білік пен дағдыны
қалыптастыру,
-зертханалық жұмыс жүргізу кезіндегі режимінде компьютерлік оқыту
құралдарының мүмкіндігін пайдалану,
-күрделі процестерде моделдеу режимінде компьютерлік оқыту
құралдарының мүмкіндігін пайдалану,
-оқылатын материалдың сызбалық иллюстрациясы,
-деректер базаларымен жұмыс.
Компьютерлік класының мүмкіндіктерін физика сабағын оқытуда пайдалану
жолдары:
-дайын оқулық компакт-дискілері пайдалану;
-жаңа тақырып түсіндіруде компьютердің көрнекілік, програмалау және
есептеу мүмкіндіктерін пайдалану;
-интернеттен жаңа мәліметтер іздеу, оны пайдалану;
-оқушылардың білімін тексеруде компьютерді пайдалану;
-дидактикалық, үлестірмелі материалдар дайындау;
-дарынды балалармен сабақтан тыс жұмыстарда компьютерді пайдалану.
Компьютердің көмегімен бұрынғы сабақ түсіндіру әдістерін жандандырып,
жаңартуға болады. Компьютердің мультимедия мүмкіндіктерін пайдаланып,
Microsoft Power Point редакторында анимация мүмкіндіктерін, дыбыс
меншіктеуді, гиперссылка деген көріністерді байланыстыру әрекеттерін
пайдаланып, тамаша, көрнекі, оқушыларды қызықтыра түсетін білім беру және
тексеру сабақтарын ұйымдастыруға болады.
Жаңа тақырып түсіндіруге жаңа материал, әдістер іздегенде Интернетті
пайдалану әдетке айналуда.
Білім тексру кезінде, тест ұйымдастырғанда компьютердің көмегі ерекше.
Көптеген тесттер орыс тіліндегі электрондық құралдарда бар. Өте тиімді және
көрнекі етіп Microsoft Excel ортасында тест жазуға болады. Қағаз жүзіндегі
тесттер көпке шыдамайды, өзгертуге қолайсыз. Ал, компьютерлік тестті
редакциялау оңай. Электрондық тесттерді ұйымдастыру үшін тестмастер
программалары бар. Бірақ оларға текст енгізуге шрифтар сәйкес келе
бермейді. Сол себептен де Excel ортасымен жұмыс жасаған жеңіл.
Қағаздағы бір тест үлгісі төменде келтірілген.
$$$ 1 А
Поезд 36 км/сағ жылдамдықпен қозғалып келеді. Егер ток берілуін тоқтатсақ,
онда поезд бірқалыпты баяу қозғала отырып, 20с өткеннен кейін тоқтайды.
Поездің үдеуіні:
A. а=-0,5м/с2
B. а=-2м/с2
C. а= 4м/с2
D. а= 1 м/с2
E а=-3м/с2
$$$ 2 А
Дененің жүрген S жолының t уақытқа тәуелділігі теңдеуі S=At-Bt2+Ct3 арқылы
берілген, мұндағы А=2м/сек,В=3м/сек2,С=4м/сек3. Қозғалыс басынан 2 сек
уақыт өткеннен кейінгі дененің жүріп өткен жолы:
А. s=24м
В. s=10м
С. s=25м
D. s=30м
Е. s=40м

$$$ 3 А
Белгіленген сызықтарының қайсысы бір қалыпты үдемелі қозғалыстың графигі
болады:
А. 4
В. 1
С. 2
D. 3
Е. 5

$$$ 4 С
Қай қатынас бір қалыпты қозғалысқа тура: ([pic]- радиус-вектор ):
А. [pic]
В. [pic]
С. [pic]
D. [pic]
Е. [pic]
$$$ 5 В
Нүктенің қозғалыс теңдеуі мына формуламен берілген: х=(t2+2)м. 0÷1сек уақыт
аралығында орташа жылдамдықты анықтаңыз:
А.2,5м/с.
B.3м/с.
C.1м/с.
D.1,5м/с.
Е. 2,33м/с.
$$$ 6 А
Нүктенің қозғалыс теңдеуі мына формуламен берілген х=t3/3. t=5сек уақыт
кезіндегі үдеуді анықтаңыз:
A. 10м/с2
B. 5,4м/с2
C. 5м/с2
D. 3м/с2
E. Дұрыс жауап жоқ.
$$$ 7 В
Қозғалмайтын ості айнала дене мына заң бойынша φ=A+Bt2+Ct2,B=20 рад/с2
айналады. t=4с уақыт кезіндегі осьтегі нүктенің бұрыштық жылдамдығын табу
керек:
A. ω=-2 рад/с.
B. ω=4 рад/с.
C. ω=1 рад/с.
D. ω=-2,5 рад/с.
E. ω=5 рад/с.
Excel ортасын пайдалану ретінде осы тест жазылған кітапты не оның
парақтарын «журнал» жасалған кітаппен немесе парақтарымен байланыстырса,
оқушылардың бағалары бірден тіркеліп отырады.
Тестерді бір программа ретінде жинақтап, тест сабақтарын компьютер
класында желі арқылы қызықты өткізуге болады.
Осы әдіспен қорытынды бақылаулар, емтихан алуға болады. Информатика
мұғалімінің көмегімен әр сыныпқа компьютерде журнал ашып, алған бағалары
журналға өзі баратындай байланыстырып қоюға болады.
Сыныптан тыс жұмыстарға да компьютерді қолдануға болады.
-олимпиада сайыстарына дйындық;
-физика сабақтарына көмекші құрал-жабдықтар жасау;
-компьютер көмегімен көрнекіліктер, дидактикалық материалдар жасау;
-техникаға байланысты атаулы күндерді (космонавтика күні, радио күні),
физика апталығын өткізу.

Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Компьютермен орындалатын жұмыс түрлері қандай?
2. Тест тапсырмаларын құру жайында қандай амалдар бар?

10,11 -тақырып. Физикалық есептерді компьютер арқылы шешу әдістері.
Дәріс мақсаты: Физика есептерін компьютер көмегімен шығарудың әдіс-
тәсілдерін көрсету.
Жоспар:
1. Компьютерді пайдаланып есеп шығару кезеңдері
2. Физика есептерінің топтастырылуы және оларды компьютерде шығару
Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Физика сабақтарында оқушыларды компьютерлік техникаға қатыстырудың
әртүрлі тәсілдерін қолдануға болады. Олардың бірі – компьютердің көмегімен
физикалық есептерді шығару.
Жалпыға бірдей білім беретін мектеп жүйесіндегі физика курсында
есептерді шығару сабақтары оқу процесінде маңызды орын алады.
Есеп шығару – оқушылардың ой-өрісін дамытудың негізгі құралы, алған
теориялық білімді іс жүзінде қолданудың жолы. Олар физикалық құбылыстар мен
заңдарды тереңірек және берік меңгеруге, логикалық ойлаудың дамуына,
игерген білім негіздерін өзара байланыстырып қолданабілуге үйретеді. Есеп
шығару барысында кейде физикалық жаңа ұғымдар формулаларды алғашқы рет
енгізуге, оқушыларға оқып үйренілетін заңдылықтарды алдын-ала түсіндіруге,
жаңа оқу материалының мазмұнымен алдын-ала таныстыруға болады.
Оқу процесінде, физикалық есептер онша үлкен қиындықтар тудырмайды, ол
жалпы алғанда логикалық тұжырымның көмегі арқылы физиканың заңдары мен
әдістері негізінде математикалық есептеулер мен эксперименттердің көмегімен
шығарылады.
Есептерді шығару көптеген мақсаттарды көздейді: физикалық
құбылыстардың мазмұнын түсінуге, ұғымдарды қалыптастыруға, оқушылардың
шығармашылық ойлауын дамыту және оларға өз біліміндерін іс жүзінде қолдана
білуге үйрету, оқушыларды тәрбиелеу, білімін, дағдылары мен іскерліктерін
қадағалау және есепке алу.
Осы маңызды мақсаттарға қол жеткізу үшін есептің шартын терең түсіну
қажет, оған жетудің тиімді жолдарының бірі – есеп шығаруда компьютерді
пайдалану.
Оқыту барысында ЭЕМ физика мұғаліміне физикалық есептеу экспериментіне
жиірек сүйенуге, қандай да бір физикалық шамалардың арасындағы байланысты
көрнекі түрде көрсетуге, оқытудың қолданбалы бағытталуын күшейтуге
себептестігін физика-техникалық мазмұндағы есептерді тереңірек зерделеуге
мүмкіндік береді. Машиналы графиканы пайдалана отырып, экранда суреті
көрсетілген бағдарлама жазуға, сондай-ақ қозғалысқа келтіруге болады. ЭЕМ-
нің бұл мүмкіндігі көзге байқалмайтын кейбір физикалық процестерді
демонстрациялап көрсетуге пайдаланылады. Атап айтқанда, альфа бөлшектердің
шашырауы, тізбекті реакция және т.б.
ЭЕМ-мен жұмыс істеуге бағытталған есептердің оқу материалына, ең
алдымен, белгілі бір психология-педагогикалық және дидактикалық талаптар
қойылуы тиіс. Міндетті түрде оқушылардың осы кезеңге дейін меңгерген
білімдеріне сүйену қажет (бірінші кезекте информатикадан, математикадан,
физикадан).
Жалпы алғанда ЭЕМ-ді мүмкіндігінше тек қажетті кезде ғана пайдалану
керек. Физика есептерін шығаруда10-20%-не ғана ЭЕМ-ді тиімді пайдалануға
болады. Ондай есептерге төмендегілер жатады:
а)белгілі формулалар бойынша көп қайталап есептеу жүргізуді талап
ететін есептер;
ә)жоғары дәрежелі теңдеулермен өрнектелетін есептер.
Бұндай есептерде әртүрлі сандық әдістерді пайдалануға тура келеді.
Әдетте, сандық әдістердің көбі бірнеше рет қайталап есептеуді талап етеді.
б)физикалық процестерді модельдегенде, кейбір құбылыстарды сөзбен
түсіндіру, көзбен көру қиын болатын есептер.
Таңдалынып алынатын есептер ЭЕМ-нің көмегімен шығару тиімді екенін
көрсете алатындай болуы керек. Олардың ішінде техникалық обьектінің немесе
нақты физикалық моделді есептеуге мүмкіндік беретін есептердің болғаны
дұрыс.
Есептерді іріктеу кезінде төмендегі талаптарды ескерген орынды:
-есеп тек ЭЕМ-нің көмегімен шығарылады немесе шешілуі өте қиын;
-ЭЕМ-ді қолданғанда есеп тез шығарылады және сәйкес бағдарламаны құру
көп уақытты талап етпейді;
-есептер оқушылардың логикалы ойлауын дамытатындай, оларға сабақ
болатындай мағыналы болуы тиіс.
Компьютерді пайдаланып есеп шығару процесін шарты түрде бірнеше
кезеңдерге бөлуге болады:
-есептің қойылуы;
-математикалық модель құру;
-алгоритм құру;
-компьютерде бағдарламалау;
-алынған нәтижелерді талдау.
Әртүрлі есептердің қиындықтарына қарай бұл кезеңдер әртүрлі қолдануы
мүмкін. Кейбір жағдайларда жекелеген кезеңдердің орындалуы өте қрапайым
болып келсе олар байқалмай кетуі мүмкін.
Шығарылу жолы қиын және күрделі болса, ондай есептердің алгоритмін
түзіп, бағдарламасын құрып ЭЕМ арқылы шешу тиімді. Ол үшін есеп бірнеше
бөліктерге бөлініп, олардың қандай тізбекпен шешілетіндігі анықталады.
Яғни, бірнеше кезең есептің қойылуы. Бұл кезең есептің шартары мен алынатын
нәтижелерін ажыратып көрсетуге арналады. Екінші кезеңде, формула түрінде
жазылатын оның математикалық моделі жасалады. Есеп шығаруда математикалдық
моделді құру үшін алдымен:
-математикалық модель негізделетін болжамды бөліп алу;
-алғашқы мәліметтер мен нәтижені анықтап алу;
-алғашқы мен нәтижені байланыстыратын математикалық қатынастарды
(формула, теңдеу, теңсіздік және т.б.) жазу қажет.
ЭЕМ-де қажетті есептеуді жүргізіп, жауабын беру үшін оған қажетті
нұсқаулар мен әрекетер тізбегін беру қажет. Мұндай нұсқау есепті шешу
алгоритмі деп аталады. Алгоритм құру – ЭЕМ-мен есеп шығарудың үшінші кезеңі
болып табылады. Бұл процесс арқылы математикалық моделдің жәрдемімен
есептің жауабы табылатын тәсілдер тағайындалады. Ол үшін, алгоритм ЭЕМ-ге
түсінікті арнайы тілде, яғни қандай да бір бағдарламалау тілінде жазылуы
тиіс. Бағдарламалау тілінде жазылған алгоритм бағдарлама деп аталады.
Төртінші кезең – бағдарламалау процесі. Бұл кезде блок-схема құрылады және
бағдарлама ЭЕМ тілінде жазылатын болады. Бесінші кезең – ЭЕМ тапсырма
алғаннан кейін есепті автоматты түрде өзі шешеді.
Физика есептерінің топтастырылуы және оларды компьютерде шығару
Орта мектепте пайдалануға берілген барлық есептерді әртүрлі негізде
топтастыруға болады.
Дидактикалық мақсатта есептер мынадай түрге бөлінеді:
а)жәй есептер, өтілген анықтамаларды бекітуге арналған, формулалардың
мәнін, заңдарды түсіндіретін, дайын формула арқылы кейбір өлшемдерді табуға
арналған жаттығу есептері;
б)күрделі есептер, белгілі бір физикалық жағдайдың таладауын талап
ететін, берілген есепте қандай физикалық заңдылық құбылысты сипаттайтынын
түсіне отырып өтіп кеткен тақырыпты қодана білу және т.б.. Мұндай есептер
көбінесе ек қана есте сақтауға ғана емес, сондай-ақ тиімді түрде ойлауға –
олар оқушылардан алған білімдерін өз беттерінше берілген есеп шартына қарай
қайта өңдеуін талап етеді. Бұл есептер білімді, іскерлдікті тереңірек
меңгеруге және оларды қолдана білуге жәрдемдеседі;
в)есеп шарты оқулықта берілгеніне қарағанда онша таныс емес немесе
сабақта шығарған есептерге ұқсастығы аз, есепті шығару кезінде білімді
қолдану аумағынан екінші бір аумақта қолдана білу талап етілетін: механика
заңдарын, электродинамикада электр немесе магнит өрісінде зарядталған
бөлшектің қозғалысын есептеуге;
г)оқушыладың жаңа білім алуы үшін пайдаланылатын есептер болып келеді.
Оларды шығару процесінде оқушылар есепті қайта құру жолымен оны қайта
өзгертетін проблемалы жағдайда болады.
Физикалық есептер зерттеу сипаттары мен әдістеріне байланысты физиканы
оқыту әдістемесінде сапалық және сандық есептер болып бөлінеді.
Бірнеше мысалдар қарастырайық. Есептің алгоритмі ЭЕМ-гн түсінікті тіл
– Visual Basic бағдарламалау тілінде жазылды.
1.Сандық есептер. Септердің бұл түрі математикалық есептеуді қажет
етеді. Дұрыс іріктеп алынған жағдайда мұндай есептер оқушылардың бойында
ұтымды білімнің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Шығарылу тәсіліне қарай андық есептер: ауызша, эксперменталдық,
есептеу және графикалық болып бөлінеді.
1)есептеу есептерін шығару бағдарламаның көптеген тақырыптарын жете
түсініп, практикалық тұрғыдан бекіту үшін қажет.
1-есеп. Сутегі атомының жұтылу спектрінің алғашқы бес сериясындағы
сегіз сызықтан тұратын толқын ұзындығының мәнін 0.1 нм дәлдікке дейін
табыңдар.
Сутегі атомының жұтылу сызығының толқын ұзындығы [pic];
Халықаралық бірліктер жүйесі бойынша Ридберг тұрақтысы [pic]; [pic]
берілген [pic] үшін [pic] [pic]және т.б.
Private Sub Command 1-Click()
R=0.01097373
For N=1 To 4
Print «N=»; N
For M=N+1 To N+6
X=R*(1/(N^2)-1/(M^2))
Print Tab(5); «M=»; M; «L=»; 1/X
Next M
Next N
End Sub
2-есеп. Толқын ұзындығы [pic] аралығындағы сутегі атомының спектрінің
жиілігін есептеңдер (Балмер сериясы бойынша).
Private Sub Command 1-Click()
R=3.298E+15: c=300000000#
For n=2 To 9
For m=n+1 To 10
[pic]
L=[pic]
If L<0.0000004 Then Go To 110
If L>0.0000008 Then Go To 110
Print «[pic]»; [pic]: Print «L=»; L
Next m
Next n
End Sub
2)физиканы оқытуда графикалық есептердің маңызы негізінен екі
жағдаймен анықталады.
а)физикалық құбылыстарды оқытуда бізді қоршаған ортада, табиғатта және
техникадағы процестерді сипаттайтын өлшемдер арасындағы функционалдық
тәуелділіктер жиі анықталады. Функционалдылық тәуелділіктің графикалық
бейнесі бұл тәуелділіктерді анағұрлым айқын және түсінікті етіп береді.
График физикалық заңдылықты көрнекі түрде ашып береді. Бірқатар
жағдайларда, орта мектепте физиканы оқытуда соңғы кезеңдерде талдау арқылы
кейбір процестерді графикалық түрде беріп беріп жүр.
б)графикалық есептер мен жаттығулар физикалық заңдылықтарды саналы
түрде меңгеруге ықпал етеді.
Көпшілік жағдайда, физиканы оқытуда графиктер құрып есептер шығарудың
қиындығы оны қолданбауға әкеліп соғады. Сөйтсе де, көптеген жағдайларда
графикті құру және графиктер негізінде орындалып шығарылған есептеулер
нәтижесінде маңызды физикалық тұжырымдар жасауға болады.
Құбылыстар мен процестердің физикалық мәнін тереңірек ашуға,
функционалдық байланыстардың графикалық әдіспен берілуін меңгеруге
компьютерлік моделдеу айтарлықтай көмек көрсетеді. Ақпараттың графикалық
бейнеленуін оқу компьютерлік моделдері өтіп жатқан құбылыстардың басқа
жолдарымен табуға қиындық тудыратын аспектілерін талдауға мүмкіндік
туғызады.
Мысал. 3-есеп. Электрон массасының жылдамдыққа тәуелділік графигін
сызыңыздар. Электронның тыныштық массасы [pic]-ға тең.
Салыстырмалы теория бойынша массаның жылдамдыққа тәуелділігі: [pic].
Private Sub Command 1-Click()
c=300000000#
M0=9E-31
J=1
N=600
Line (50,230*5)-(600*5,230*5), 5
Line (50,230*5)-(50,0), 5
For V=0 To C-C/N Step C/N
M=M0/Sqr(1-V^2/C^2)
Pset (50+(V/600000#)*5,1000-(18*M/M0)*5),200
Next V
End Sub
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Есеп шығару кезеңдері атаңдар.
2. Физика есептерінің классификациясы атаңдар.
3. Есептерді компьютерде шығару қалай жүзеге асады?

12,13 -тақырып. Физикадағы компьютерлік моделдеу. Физикалық процестерді
математикалық моделдеу
Дәріс мақсаты: Физикадағы компьютерлік моделдеу, физикалық процестерді
компьютерлік моделдеу жайында түсінік беру.
Жоспар:
1. Компьютерлік моделдеу
2. Физикалық процестерді математикалық моделдеу.
Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Физикалық білім адамның өзін қоршаған табиғатты танып зерттеуінің
нәтижесі. Ол нақты ғылым элементтерін құрайтын түсініктер, заңдар,
теориялар түрінде қалыптасады.
Сабақты тиімді ұйымдастырудың ұтымды жолдарының бірі – динамикалық
компьютерлік моделдерді (ДКМ) қолдану. Физика сабағында жаңа технологиялық
материалды түсіндіру барысында қолданылатын ДКМ-дің кейбір ерекшеліктерін
толығырақ тоқталайық. ДКМ-ді қолдану құбылыстардың механизмін түсіндіруде
ерекше рол атқарады. 11-класс оқушыларымен өткізілетін сабақ барысынан
мысал келтірейік.
Сабақтың тақырыбы: Фотоэффект. Орта мектептің физика сабағында жарық
кванттары таруының негізгі түйіні болып есептелетін фотоэффект құбылысы мен
заңдарын түсіндіру кезінде қолданылып жүрген тәжірибелерден оқушылар
электрометр разрядын, яғни, фотоэффект құбылысының соңғы нәтижесін көреді.
Құбылыстардың механизмі оқушылар үшін көрінбейді. Бұл жеткіліксіздікті ДКМ-
ң көмегімен түзетуге болады. ДКМ құбылыстың барысын түсініп білуге
көмектеседі. Бұл тәжірибенің механизмін терең түсіну үшін компьютер
экранында кескінделген қондырғының схемасы пайдаланылады.
Мырыш пластинаны электрометрге қосып, оны теріс зарядпен зарядтайды.
Егер пластинкаға схемадағы 1-ші түймені шерту арқылы ультракүлгін сәуле
түсірсек, пластина разрядала бастайды. Сәуле жолына 2-ші түймені шерту
арқылы кедергі қойылса, разрядталу тоқтайды. Ал пластинаны 3-ші түймені
шерту арқылы оң зарядпен зарядтасақ, онда сәуле түскенмен электрометр
разрядталуды көрсетпейді. Мұны бір ғана жолмен түсіндіруге болады. Жарық
электрондарды пластинаның бетінен ыршытып шығарады. Егер ол теріс
зарядталса, электрондар одан тбіліп, электрометр разрядталады. Пластинада
оң заряд болғанда жарық әсерінен ыршып шыққан электрондар пластинаға
тартылады да, лның бетіне қайта шөгеді. Сондықтан, электрометрдің заряды
өзгермейтіндігін айтамыз. Берілетін сәуленің интенсивтілігін 4-ші түймені
шерту арқылы арттырса, разрядталу жылдамырақ жүретіндігін көреді.
|[pic] |Тәжірибе басын талқылай келіп, |
|1-суртет |оқушылар өздері мынадай қорытынды |
| |жасайды: жарық электрондарды металл |
| |пластинаның бетінен ыршытып шығарады. |
| |Егер ол теріс зарядталса, электрондар |
| |одан тебіліп, электрометр |
| |разрядталады. Пластинада оң заряд |
| |болғанда, жарық әсерінен ыршып шыққан |
| |электрондар пластинаға тартылады да, |
| |оның бетіне қайта шөгеді. |

Сондықтан электометрдің заряды өзгермейді. Яғни, фотоэффект – жарықтың
әсерінен металдардан электрондардың ыршып шығу құбылысы. Фотоэффект
құбылысын тереңірек зерттеу үшін жоғарыдағы 1-суретте кескінделген
құрылғының жұмыс жасау механизміне толығырақ тоқталайық.
Құрылғының басты бөлігі – вакуумдық фотоэлемент, оның көмегімен
фототоктың берілетін кернеуге, жарық интенсивтілігіне және оның
спектральдық құрамына тәуелделігі зерттеледі. Мұнда анод (А) пен катод (К)
пластинкалары ішінен ауасы шығарылған шыны түтіктің ішіне орнатылған. Бұл
түтіктің бүйіріндегі кварц шынымен жабылған кішкене саңылаудан түсірілген
монохрамат жарық әсерінен К пластинка бетінен электрондар бөлініп шығады,
олар К мен А арасында батарея қоздырған электр өрісінде қозғалып оң
полюспен жалғастырылған А пластинкаға барады, одан әрі сыммен жүріп [pic]
миллиамперметрден өтеді, тізбекте фототок байқалады. Фототок күші
миллиамперметрмен, А мен К пластинкалары арасындағы потенциалдар айырмасы
[pic]вольтметрмен өлшенеді. Тәжірибеге қарағанда А мен К пластинкалары
потенциалдарының айырмасы нолге тең болған жағдайда да тізбекте фототок
болады.
Әсер етуші жарықтың спектрлік құрамы мен оның ағынының қуаты тұрақты
болған жағдайда фототоктың күші А мен К пластинкаларының потенциалдар
айырмасына тәуелді болады. Үдетуші потенциалдар айырмасы артқанда фототок
күші де артады. Үдетуші потенциал мәні бір белгілі шамаға жеткен соң
фототок күші артпайды, фототок күші қанығу мәніне жетеді. Яғни, алдымен
тәжірибе жүзінде қанығу тогы болатындығы, оның мәні жарық интенсивтілігне
тәуелді екендігі анықталады. Өлшеу нәтижесінде фототоктың кернеуге және
жарық интенсивтілігіне тәуелділігінің графигі салынады. Мұнда [pic]
интенсивтілігіне сәйкес қанығу тогы [pic] , ал [pic] интенсивтілігіне
сәйкес қанығу тогы [pic] ([pic]).
Фотоэффект туралы толығырақ түсінік алу үшін, металдың бетінен
жарықтың әсерінен ыршып шығатын электрондардың санын және олардың
жылдамдығын немес кинатикалық энергиясын анықтап алу керек. Осы мақсатта
ДКМ-ді пайдаланып оқушылардың өздеріне эксперименттік зерттеулер жүргізуді
ұсынамыз. Олар: компьютер экранында көрініп тұрған 1-ші түймені шертіп
фотоэлементтің кварц шынымен жабылған кішкене саңылауына ултьракүлгін
сәулелерді бағыттайды. Сонда катодтан электрондар бөлініп шығады. Катодпен
анодтың арсындағы батареясы тудырған электр өрісінің көмегімен электрондар
анодқа қарай қозғала бастайды. Катод пен анодтың арасындағы кернеу
[pic]потенциометрдің, яғни 2-ші түйменің көмегімен реттейді. Ол
[pic]вольтметрмен өлшенеді. Катод пен анодтың арасындағы потенциалдар
айырмасы нолге тең болғанда да, қарастырып отырған тізбекте фототок
болатынын тәжірибеден көреді. Олай болса, пластина бетінен ұшып шыққан
фотоэлектрондардың кинетикалық энергиясы бар. Егер электронның массасы
[pic] деп, оның бастапқы ең үлкен жылдамдығын [pic] десек, онда бұл
фотоэлектронның кинетикалық энергиясы: [pic] өрнегімен анықталады.
Анод пен катод арасындағы электр өрісінің тарапынан пайда болатын
кедергіні жеңіп шығуға фототэлектронның кинетикалық энергиясы жұмсалатынын
көреді.
Фотоэлектронның кинетикалық энергиясы электрон заряды мен бөгеуші
потенциалдың көбейтіндісіне тең: [pic]; мұндағы [pic]-бөгеуші потенциал,
[pic]-электрон заряды.
Пластинаға әсер етуші жарықтың спектрлік құрамы мен оның ағынының
қуаты тұрақты болғанда фототоктың күші (І) пластинкалардың арасындағы
потенциалдар айырмасына тәуелді болады. Потенциалдар айырмасы артқан сайын,
фототок күші де арта түсетінін, ал ол белгілі бір мәнге жеткенде, қанығу
мәніне жететінін көреді. Сонда, жарық әсерінен фотокатодтан бір секундта
бөлініп шыққан электрондар анодқа түгел жетеді.
Оқушылар, катод пен анод арасындағы кернеудің таңбасы мен шамасын
өзгерте отырып, яғни 3 және 4-ші түймелерді шертіп, қанығу тогын таба
алады: Iқанығу [pic], [pic]-электрондар саны.
Оқушылар 5-ші түймені солдан оңға қарай жылжыта отырып, түсетін
сәуленің жиілігін өзгертеді. Бұдан, олар түскен сәуленің жиілігі артқанда
фотоэлектрондардың жылдамдығы артатынын, ал жиілігі кемігенде
фотоэлектондардың жылдамдығы кемитінін көреді.
Бұдан оқушылар мынадй қорытынды жасайды:
1.Фотоэлектрлік қанығу тогы жарық ағынына [pic]тура пропорционал:
Iқанығу [pic], [pic]-пропорционалдық коэффициент.
2.Фотоэлектрондардың жылдамдығы түсетін жарықтың жиілігі артқан сайын
көбейе түседі. Фотоэлектронның жылдамдығы жарықтың интенсивтілігіне
байланысты болмайды. [pic]; [pic].
3.Фотоэффект құбылысы жарық жиілігінің белгілі бір мәнінде пайда
болады: [pic].
Осы мәнді фотоэффектінің қызылшекарасы деп атайды. Әртүрлі металдардың
қызылшекарасы түрліше болады.
Уақыт бірлігінде металдан ыршып шығатын электрондардың саны неғұрлым
көп болса, соғұрлым электрометрдің разрядталуы тез жүреді; электронның
жылдамдығы неғұрлым көп болса, соғұрлым күштірек тежеу өрісін қолдану
керек. Бұдан оқушылар, пластинкадан электрондардың бөлініп шығуына қарсы
тұру үшін, фотоэффектінің екі басты сипаттамасын – ток шамасын және
электрондардың жылдамдығын білулері қажет екенін түсінеді.
Өрістің тежелу шамасы арқылы біз ұшатын электондардың жылдамдығын
анықтай аламыз [pic].
Осы материалды бекіту кезінде ДКМ-ді қолданғанда оқушылардың өздері
алған, фотоэффект заңдарын анықтайтын шамалардың арасындағы байланысты
көрсетейік:
1)[pic] [pic], [pic], [pic]. Осы берілген шартта экраннан электронның
анодқа жетпейтіндігін көруге болады.
2)шартты өзгертейік: [pic] [pic], [pic], [pic]-бұл кезде де электрон
анодқа жетпейді.
3)бастапқы шартты қалдырып, те [pic]-мәнін өзгертейік: [pic] [pic],
[pic], [pic]- бұл кезде электрон анодқа жетеді.
4)тек түсетін жарық толқынының ұзындығын өзгертеміз: [pic] [pic],
[pic], [pic]-жарық фотоэффект құбылысын қоздыра алмайды. Фотоэффект қозу
үшін [pic] болуға тиісті. [pic]-фотоэффектінің қызыл шекарасы.
Қорыта айтқанда, компьютерлік модельдің динамикалылығы әртүрлі
жағдайлар кезінде, мысалы: катодтан анодқа электрондар ұшып жетуі немесе
жетпей қалуын көруге оқушыларға мүмкіндік беріп, оларды қорытынды жасауға
итермелейді.
Сабақтың тақырыбы: Рентген сәулелері. Рентген түтікшесі
Бұл тақырыпты қарастырған кезде рентген сәулесіне анықтама бермес
бұрын оқушыларға ретнген түтігінің құрылысы мен жұмыс істеу принципін
таныстыратын және техникада пайдаланылатын жерлерін көрсететін ДКМ-ді
ұсынуға болады.
Оқушылар компьютер дисплейінде рентген түтігін көреді де (2-сурет),
оның құрылысымен танысады.
Одан кейін арнайы түймелерді шертіп, рентген түтігін іске қосады. 1-ші
түймені шертіп тәжірибе режимін, яғни стандарт тәжірибені таңдап алып ДКМ-
ді іске қосады. Бұл кезде оқушылар компьютер дисплейінен рентген түтігінің
ішінде катод (К) пен анод (А) орналасатынын, түтікшеде электрондар ерекше
батареямен немесе қыздыру трансформаторымен қыздырылып, өте қызған катодтың
(К) вольфрам спиралынан ұшып шығатынын байқайды. Ұшып шыққан электрондар
ағыны анодтың бір орнына шоғырланып соғылуы үшін вольфрам спиральды әдетте
металл циллиндрдің ішіне орналастырылатынын көреді.
| [pic] |Ұшып шыққан электрондар ағыны циллиндрде |
|2-сурет |фокусталып анод пен катод арасындағы жоғары |
| |кернеуді [pic] ток көзінен жасалған күшті |
| |электр өрісінде үдетіліп жылдамдығы [pic]-қа|
| |дейін жететінін байқайды. Осындай |
| |жылдамдықпен ұшып келе жатқан электрондардың|
| |үдетілген ағыны өз жолында 450 бұрышпен |
| |орналасқан анод айнасына барып |
| |соқтығысатынын, анодтық айнаға соқтығысқан |
| |электрондар кенет тежелгенде рентгендік |
| |сәуле шығару |

пайда болатынын, сәуле анод бетінен тарайтындығын көреді. Анод
электрондардың күшті соқтығысына түскенде өте қызатынын, сондықтан да оны
ерекше тетік арқылы сумен әлсін-әлсін салқындатындығын көреді. Сонда,
рентген сәулелері шыны түтікшенің қабырғасындағы бериллийден жасалған
терезеден өтіп сыртқа шығатынын байқайды. ДКМ-нің барысын талқылай ккеліп,
оқушылар өздері мынадай қорытынды жасайды:
Рентген сәулелері дегеніміз - өте тез қозғалып келе жатқан
электрондардың кенеттен тежелгенде пайда болатын электромагниттік
сәулеленуі. Рентген сәулелерін алу үшін арнаулы түтіктер қолданылады. Бұл
түтіктің ішіндегі ауа сиретілген, оның қысымы 10-5 – 10-7 мм.сын.бағ. тең
болады.
Енді рентген сәулесін түтікшенің сыртында зерттеуге болады. Ол үшін
арнайы түймелерді шертіп тәжірибе режимін таңдап алып, ДКМ-ді іске қосамыз.
Яғни, 2-ші түймені шертіп келесі тәжірибеге көшеміз. Ол кезде оқушылар
компьютер дисплейінен қара қағазға оралған фотопластинкаға рентген сәулесін
түсіргеннен кейін, пластинканы өңдегенде оған жарық сәулесі әсер
еткендегідей қарайып кететіндігін көреді. Осы тәжірибенің 2-ші кезеңінде
оқушылар компьютер дисплейінен, рентген түтікшесі қараңғыда жұмыс істеп
тұрғанын және одан шыққан рентген сәулесінің таралу жолына күкіртті
мырышпен жабылған картон экран қойылғанда, онда экранға жасыл көгілдір
жарық түсетіндігін көреді.
Рентген сәулелері электр өрісінде де магнит өрісінде де бұрылмайды (3-
сурет(а)).
|[pic] |Одан кейін, 3-ші түймені шертіп келесі |
|3-сурет |режимге көшеміз. Ол кезде оқушылар |
| |компьютер дисплейінен рентген сәулесін |
| |зарядталған электроскоп маңындағы ауаға |
| |түсірілген және электроскоптің заряды |
| |қандай таңбалы болғанына қарамастан ол |
| |тез разраяталатындығын көреді (3-сурет |
| |(б)). |

Осыдан кейін ДКМ-нің барысын талқылай келіп, оқушылар өздері мынадай
қорытынды жасайды: Рентген сәулесі газдарға әсер еткенде оларды иондайды.
Рентген сәулелері электр өрісінде де магнит өрісінде де бұрылмайды.

Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Компьютерлік моделдеу деген не?
2. Физикалық процестерді математикалық моделдеуді қалай түсінесің?

14,15 -тақырып. Теориялық физикадағы компьютерлік эксперимент әдістері.
Детерминизм әдісі
Дәріс мақсаты: Компьютерлік эксперимент әдістеріне талдау жасау.
Жоспар:
1. Компьютерлік эксперимент әдістері
2. Детерминизм әдісі
Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Компьютерлендірілген оқыту жүйесі программалау тілдерімен жасалынады.
Программалар жазуда түрлі-түсті графиктер, видеофрагменттер, дыбыстар және
тағы басқаларды қолдануға болады.
Есеп. Бастапқы жылдамдығы нөлге тең дене 0,5 сағатта 10м/с үдеумен
қозғалатын болса, ол қандай жылдамдыққа жетер еді?
Берілгені:
[pic]

[pic]0,5 сағат=1800 с

[pic]

5.Есептеу батырмасынекі рет бассақ Unit1.pas экраны ашылады.
Procedure Tform1.Button Click(Sender.TObjekt);
Var a, [pic]:real
t, [pic]:integer;
Begin
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
End:
F12 пернесін бассақ Form1 экраны шығады, қайталау батырмасын бассақ,
Button2 Click экраны ашылады.
Procedure Tform1.Button2Click(Sender.TObjekt);
Begin
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
End;
F12 пернесін бассақ Form1 экраны шығады. Шығу батырмасын бассақ,
Button3Click экраны ашылады.
Procedure Tform1.Button3Click(Sender.TObjekt);
Begin
Close;
End;
End.
Бағдарлама толық терілгеннен кейін Ctrl+F9 пернелерін басып компилиция
жасап, Run басамыз, Forum1 экранына өтеді. [pic] тұсына мәндерін енгізгенде
[pic]-нің мәні шығады.
Еркін түскен дененің жермен соқтығысқандағы жылдамдығы 39,2 м/с еді.
Дене қандай бөлшектен құлаған. Құлау мерзім қанша?
Берілгені:
[pic]

[pic]

5.Есептеу батырмасын екі рет бассақ Unit1.pas экраны ашылады.
Procedure Tform1. Button1Click(Sender.TObjekt);
Var[pic]:integer;
[pic], [pic]:real
Begin
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
F12 пернесін бассақ Form1 экраны шығады. «Қайталау» батырмасын бассақ,
Button2Click экраны ашылады.
Procedure Tform1. Button2Click(Sender.TObjekt);
Begin
[pic]
[pic]
[pic]
[pic]
End;
F12 пернесін бассақ Form1 экраны шығады. Шығу батырмасын бассақ,
Button3Click экраны ашылады.
Procedure Tform1. Button3Click(Sender.TObjekt);
Begin
Close;
End;
End.
Бағдарлама толық терілгеннен кейін Ctrl+F9 пернелерін басып компилияция
жасап Run басамыз. Form1 экранына өтеді. [pic]тұсына мәндерін енгізгенде
[pic]-нің мәні шығады.
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Компьютерлік эксперимент әдістері жайында баяндаңдар
2. Детерминизм әдісін қалай қолданады?

3. Практикалық сабақтар
Тақырып: Физикадағы компьютерлік эксперимент (1с.)
Мақсаты: Эксперимент және оның физиканы оқытудағы алатын орны.
Жоспары:
1. Эксперимент және оның физиканы оқытудағы алатын орны.
2.Эксперименті көрсетуде компьютерді қолдану.
Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
Тақырып: Қауіпсіздік техника ережелері. Файлдар, файлдық жүйе. Операциялық
жүйе, қолданбалы интерфейс, негізгі командалары (2с.)
Мақсаты: Файлдық, операциялық жүйе ұғымдарын қалыптастыру. Қолданбалы
интерфейс, негізгі командаларымен таныстыру.
Жоспары:
1. Файлдық жүйе, операциялық жүйе ұғымдары.
2. Қолданбалы интерфейс, негізгі командалары.
Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
Тақырып: Физикалық есептерді шығаруда аналитикалық немесе инженерлік
пакеттер арқылы есептеу негіздері (2 с.)
Мақсаты: Физикалық есептердің түрлерімен таныстыру. Физикалық есептерді
шығаруда аналитикалық немесе инженерлік пакеттерді қолдану.
Жоспары:
1. Физикалық есептердің түрлері.
2. Физикалық есептерді шығаруда аналитикалық немесе инженерлік пакеттерді
қолдану. Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
Семинардың соңында әрбір студент мектеп физика курсының лабораториялық
жұмыстарының бірі бойынша эксперимент нәтижесін өңдеу бойынша тапсырма
алады.
Тақырып: Физикалық есептерді компьютерлік алгебра әдісімен шығару.
Физикадан қолданбалы программалық пакеттермен жұмыс істеу (2 с.)
Мақсаты: Физикалық есептерді шығаруда алгебра әдісін қолдану. Қолданбалы
программалық пакетермен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру.
Жоспары:
1. Есептерді шығаруда алгебра әдісін қолдану.
2. Қолданбалы программалық пакеттер.
Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
Семинардың соңында әрбір студент мектеп физика курсының механика бөлімінің
лабораториялық жұмыстарының бірі бойынша эксперимент нәтижесін өңдеу
бойынша тапсырма алады.
Тақырып: Эксперименттік есептер. Анықталған интегралдарды, дифференциалдық
теңдеулерді есептеу. Трансценденттік теңдеулерді шешу (2 с.)
Мақсаты: Эксперименттік есептерді шығаруға дағдыландыру.
Жоспары:
1. Эксперименттік есептерге кіріспе..
2. Анықталған интегралдарды, дифференциалдық теңдеулерді есептеу.
Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
Тақырып: Әртүрлі типтегі есептеуге арналған есептер. Санау, есептеу,
физикалық есептерді шешудің модельдік, оптимизация, соңғы айырма, Монте-
Карло әдістері бойынша программалау (2 с.)
Мақсаты: Студенттерді әртүрлі типтегі есептерды шығара білуге баулу.
Жоспары:
1. Әртүрлі типтегі есептеуге арналған есептер.
2. Санау, есептеу, физикалық есептерді шешудің модельдік, оптимизация,
соңғы айырма, Монте-Карло әдістері.
Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
Тақырып: Графикалық есептер. Физикалық процестерді математикалық моделдеу.
Физикалық есептерді сандық модельдеу. Физикалық құбылыстарды имитациялық
модельдеу (2 с.)
Мақсаты: Физикалық процестерді математикалық моделдеу, физикалық есептерді
сандық модельдеу, физикалық құбылыстарды имитациялық модельдеу әдістерімен
таныстыру.
Жоспары:
1. Физикалық процестерді математикалық моделдеу.
2.Физикалық есептерді сандық модельдеу.
3. Физикалық құбылыстарды имитациялық модельдеу.
Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
Семинар барысында жекелеген студенттер молекулалық физика, термодинамика,
электр және магнетизм, оптика бөлімдерінің лабораториялық жұмыстарының бірі
бойынша эксперимент нәтижесін өңдеу бойынша тапсырма алады.
Тақырып: Детермнизм әдісі. Молекулалық динамика. Стохаостық әдісі. Броундық
динамика және т.б (2 с.)
Мақсаты: Детермнизм әдісі. Молекулалық динамика. Стохаостық әдісі. Броундық
динамика және т.б. түсіндіру.
Жоспары:
1. Детермнизм әдісі. Молекулалық динамика.
2. Детермнизм әдісі. Молекулалық динамика.
Ұсынылатын әдебиеттер мен оқулықтар
1. Д.В.Хеерман. методы компьютерного эксперимента в теоретической физике
(пер. С анг.).-М.:Наука, 1990
2. К.Биндер, Д.В. Хеерман Моделирование методом Монте-Карло статистической
физике (пер с анг).-М.:Наука, 1995.
3. Д.Каханер, К.Моулер, С.Нэш. Численные методы в физике (пер с анг).-М.:
Мир, 1998.
4. Д.Поттер. Вычислительные методы в физике (пер с анг).-М.:Мир,1975.
5. Х.Гулд, Я.Тоболчик. Компьютерное моделирование в физике. В 2-х частях
(пер с анг).-М.:Мир,1990.
.
3. СТУДЕНТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ ТАҚЫРЫБТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ
4.1. Windows операциялық системасы
4.2. Файлдарды сақтау принципі. Файлдардың негізгі типтері.
4.3. Файлдарды көшіру және жою әдістері. Құжаттарды ашу және сақтау.
4.4. Формула редакторы
4.5. Программалау тілдері (Turbo Pascal Qbasic).

-----------------------
S

5 4

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz