Файл қосу
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. - Алматы: 2007.
ISBN 9965-9558-9-1
Кітаптың бірінші бөлімінде бағалы қағаздардың мәні, түрлері және
Қазақстан қор нарығындағы олардың өтімділері мен тиімділері қарастырылған.
Бағалы қағаздар нарығы, оның түрлері, қызметі және оған қатысушылардың
анықтамасы берілген. Екінші бөлімінде биржа ісінің теориялық негіздері, ал
үшінші бөлімінде бағалы қағаздар нарығының және биржа ісінің негізгі
категорияларының орысша - қазақша түсіндірме сөздігі келтірілген.
Оқу кұралының екінші шығарылымында бағалы қағаздар нарығына қатысты
нормативтік-заңнамалық базадағы өзгерістерге байланысты биржа ісіндегі
нақты жағдайлар ескеріліп талданған.
Оқу кұралы нарықтық экономиканың әртүрлі салаларына мамандар
даярлайтын оқу орындарының окытушылары мен студенттеріне, аспиранттары мен
магистранттарына, қаржы-несие аясының мамандары мен кәсіпорындардың
қаржылық менеджерлеріне, сондай-ақ қор нарығының кәсіби мамандары мен өз
қаржысын молайту жолында білім деңгейін көтеруге талпынған мүддегі барлық
қауымға арналған.
Пікір жазғандар: Искаков Ұ.М. - э.г.д., профессор
Шалғьшбаева Г.Н. — э.ғ.к., доцент
ББК 65. 262.2
Т. Рыскұлов атындағы ҚазЭУ жанындағы жоғары оқу орнынан кейінгі білім
беру «Әлеуметтік ғылымдар және бизнес» мамандығының топтары бойынша ОЗС
ұсынған.
0605010204-41
К07
444(05)-07
ISBN 9965-9558-9-1 © Кешенова Б.А., 2007.
Бұл еңбекті немесе оның бөліктерін автордың жазбаша келісімінсіз
таратуға және авторлық құқық жөніндегі нормаларға қайшы келетін басқа да
әрекеттерге тыйым салынады. Әрі заң бойынпіа жазаланады.
Білім - таусылмайтын байлық Ж.Баласағұни
ЕКІНШІ БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨЗ
Бұл кітаптың бірінші басылымы 1998 жылы жарияланған. Әрине 90-шы
жылдардың орта тұсында пайда болған Қазақстан бағалы қағаздар нарығы (қор
нарығы) қазіргі кезде қалыптасып даму шағында. Кітаптың екінші басылымында
қор нарығын калыптастыруға және дамытуға әсер еткен нақты жағдайлар мен
заңнамалық базадағы өзгерістер ескерілді.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
етуі қоғамдық өндірістің сипатын, атап айтқанда, меншік қатынастарын;
шаруашылық субъектілерінің кұрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін;
олардың өзара қаржылық байланыстарының формаларын; қоғамның барлық
топтарының шаруашылык нәтижесіне мүдделік дәрежесін өзгертуде. Қоғамдағы
қазіргі өзгерістер - Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар арқылы
демократиялық ел болуға бет алғандағы етпелі дәуір өзгерістері.
Нарықтық қатынастар өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70-жылда
«социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің
өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол
«капитализм» экономиканың жеке және мемлекеттік секторларың қолайлы
үйлестіру арқылы уакыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық
шаруашылық құра білді. Қаржы институттары демократиялык негізде құрылған
қазіргі нарық - адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және
өркендеу кезінде оның институттары мен салалык құрылымдары, баскару
әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары
өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете
алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік-экономикалық қажеттілікті де
және өнімді тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде
басқарып, меншікті тек «жалпыхалыктық» меншік тұрғысынан қарап, халықтың
қажеттілігін өтей алмады.
Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдык қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді кұрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Баскаша айтқанда, нарықка катысушы - кәсіпкерлер
іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады.
Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері - экономикалық
механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару
және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын
экономикалық қатынастар жиынтығы деп карастырылады. Кез-келген нарық сияқты
бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы
қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал
субъектісі - нарыққа катысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық
субъектілерінің, яғни нарықка қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін
кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес
жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің катынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең
субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және кұрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқыктық ережелермен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру кажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла
бастады.
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
корларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазакстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай:
Бағалы қағаздарды шығару мен айналыс қатүсіруді және қатысушы
субъектілердің кызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында
туындайтын мемлекеттік ретгеу қатынастарының құрылымын анықтайтын
заңнамалық негіз калыптасты; бағалы қағаздар нарығының институционалдық
инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік фирмалар, кастодиан-
банктер және зейнетақы активтерін баскару компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар
техникалық инфрақұрылымы, Орталық депозитарий және қор биржасы қызмет
істеуде; Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы әлемдік нарық
жүйесімен интеграциялануда. Алайда, эмитенттердің накты эмиссиялык
белсенділігінің төмендігінен Қазакстан қор биржасы өзінің нарықта өсу
деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан біртіндеп ішкі инвестициялық
базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын кеңіту және эмитенттердің кызметін
мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру есебінен бағалы қағаздар нарығын
дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру қажет.
Айтылған мәселелердің барлыгы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны -студенттер алдында
жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар
нарығындағы операцияларды меңгеру міндетін қойды. Бұл өте терең
экономикалық және кұқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық
жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы кдғаздармен кызмет жасайтын жоғары
білімді мамандар дайындау - уақыт талабы . Әрине бұндай істе нақты көмекті
қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуден
алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу - алға басудың
кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, кор биржалары және
коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен тәжірибені
зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі кажеттілікті ескеріп, бағалы
қағаздар нарығы туралы осы оқу құралының құрылымы жасалды.
Кітаптың екінші басылымын дайындағанда автордың көздеген мақсаты -
баяндалатын материалдың формасы бойынша да, мазмұны бойынша да жүйелі түрде
сапасын жақсарту. Көздеген мақсатқа жету жолында шешілген міндеттер:
бірінші бөлімінде бағалы қағаздардың мәні, жіктелуі, түрлері, оларды
шығару, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы және оған қатысушылар туралы ұғым
дәйекті түрде өңделіп баяндалды. Ал биржа ісінің теориялық негіздері
кисынға сәйкес жан-жақты каралып, екінші бөлім ретінде қайта жазылды.
Үшінші бөлімінде бағалы қағаздар нарығының және биржа ісінің негізгі
категорияларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі орын алды.
Оку кұралында әртүрлі авторлардың өз кітаптарында пайдаланған, әлемдік
тәжірибеде кең тараған бағалы қағаздардың жіктелуі салыстырмалы түрде
қарастырылып, Қазақстанда бағалы қағаздардың пайда болуы мен қор биржасының
калыптасу және даму барысын шолумен толықтырылды.
Бұл кітап бағалы қағаздар нарығы және қор биржасы туралы қазақ тілінде
бірінші шықкан оқу құралының толықтырылған және өңделген екінші басылымы.
Автордың бұл еңбегінің Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінде оқитын
студенттерге және жұмыс жасайтын мамандарға, аспиранттарға,
магистранттарға, экономикалық пәндер окытушыларына, сол сияқты коммерциялық
кәсіпшілікпен шұғылданатын мүдделі кең қауымға көмегі мол.
Автор екінші басылымның мазмұнын және оның құрылымын келешекте
өзгертуге көмектесетін конструктивтік ой-пікір білдіріп, кеңес берушілерге
құрмет білдіреді.
I БӨЛІМ
Бағалы қағаздар нарығы: пайда болуы және маңызы
1 тарау. Бағалы қағаздардың мәні және
жіктелуі.................................8
тарау. Корпоративтік бағалы қағаздар және олардың сипаттамасы 26
тарау. Мемлекеттік бағалы
қағаздар..............................................65
тарау. Бағалы қағаздарды шығару және олардың айналысы........84
тарау. Бағалы қағаздар нарығы және оған қатысушылар..............94
тарау. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және
дамуы....................................................................
Бағалы қағаздардың мәні және жіктелуі
1.1. Бағалы қағаздар жалған капитал. Олардың мәні
Жалған (алдамшы) капитал деген қосымша құнның (яғни табыстың) бір
бөлігін дивиденд немесе процент түрінде иемденуге құқық беретін бағалы
қағаздар иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар - акциялар, облигациялар,
вексельдер және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды
жалған капитал деп атауының себебі болған :
Біріншіден, табыс көзі -тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік (яғни қызмет атқаратын нақты) капиталмен тікелей
байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп, одан табыс әкеледі. Ал бағалы
қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан табыс әкеледі деген бұлдыр қиял
пайда болады. Оны мысал ретінде кел-тірілген мына екі формуладан аңғару
қиын емес. Тауар айналымы (Т - А - Т) формуласындағы бірінші актіде (Т - А)
керекті басқа та-уарды сатып алу мақсатында тауарды сату, яғни қажеттілікті
керек тауарды сатып алу арқылы өтеу жүргізіледі. Ал капиталдың айна-лысы (А
- Т - А*) формуласындағы мақсат - тауарды сатып алып қайта сату, яғни бұл
процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. Бұңдағы А *=А + а, яғни а -
қосымша құн, өсім немесе капитал. Ал капитал - өздігінен өсетін құн, немесе
қосымша құн беретін құн .
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі оларды
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары
иррационалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары және одан түскен табыстың
мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура
пропорционалды өседі. Керісінше, егер капи-талды ұсыну сұраныстан жоғары
және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса, онда жалған капиталдың
бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы, бағалы қағаздардан
түсетін жылдық табыс 50 $ делік, ал қарыз процентінің деңгейі 5 % болған
жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000 $ болады:
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
нарықтық құн .
Жалған капитал нақты (өндірістік) және қарыз капиталдарымен байланысты
болғанымен, олардың оқшауланып шықкан бөлігі, яғни олардың бағалы
қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оңың нақты капиталдан
мынадай ерекшеліктері бар:
Біріншіден, жалған капиталдың өз құны өте аз болғандықтан оны жоқ
деуге болады. Бірақ бағалы қағаздардың кейбір түрлері нақты капиталдың
орнында жүреді;
Екіншіден, бағалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие
жүйесінен басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;
Үшіншіден, жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың сатылатын
жиынтық бағасы, немесе бағалы қағаздардың бағамы) бағалы қағаздарды сатудан
түскен табыстың капиталға айналуы-мен анықталады. Ал өндірістегі нақты
капиталдан түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты
болады. Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс «капиталдану» деп атады [18;
9.]. Ал капиталдану - мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына
айналуы деген ұғым.
Төртіншіден, жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал
көлемінің өзгеруіне дәл келмейді, одан әлдеқайда көп болады.
Жалпы алғанда, жалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң
өседі.Бұл жағдай акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы
қағаздардан түсетін дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және де
бағалы қағаздардың көлемінің соңғы кездері тез ұлғаюына байланысты.
Сонымен бірге жалған капиталдың қарыз капиталынан да айырмашылығы бар.
Олар:
Біріншіден, бағалы қағаздар қарыз капиталының қозга-лысынан пайда бола
отырып, ол қарыз капиталынан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында дербес
қозғалыс жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу деген ақша
капиталының бір бөлігін қарызға берумен бірдей. Ал қарыз - несиелік құжат,
немесе бағалы қағаздар түрінде айналыста жүреді.
Екіншіден, қарыз капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналасынан түсетін табысына
байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы
қағаздар өз қозғалысзаңдарына ие болып, нақты капиталдың қозғалысына көбіне
тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
біреуі ғана. Жалған капитал сан жағынан қарыз капиталынан көп және
айналыста бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың
мөлшері жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән
ерекшелік. Жалған капиталдың пайда болуы мен оның өсуі байлықтың бір жерге
шоғырлануына әсер етеді.
1.2. Акционерлік қоғам - бағалы қағаздардың пайда болуының негізі
Акционерлік қоғам (бұдан әрі - қоғам) деп өзінің қызметін жүзеге асыру
үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал
акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Акция қоғам
шығаратын және олардың түрлері мен категорияларына қарай акционердің
дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылған жағдайда
оның калган мүліктерінің бір бөлігін иемдену құқығын куәландыратын бағалы
қағаз. Акционерлік қоғамдар, сондай-ақ облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерін шығаруға құқылы. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады. Акционер қоғамның міндеттемелері
бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның
қызметіне байланысты зияндарға тәуекел етеді.
Экономикасы дамыған елдерде олар корпорация деп те аталады. Қоғамның
фирмалық атауы сөзбен жазылып, одан кейін «АҚ» аббревиатурасы көрсетілуі
тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауы-мен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар
туралы» 2003 жылғы жаңа заңына сәйкес өз капиталының мөлшері тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңында белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің 1000000 еселенген мөлшеріндей болатын және акционердің
саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтың акционерлік қоғам деп
танылады.
Қоғамды халықтык акционерлік қоғам деп, сондай-ақ халыктық акционерлік
қоғам мәртебесінен айырылды деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Қоғам:
таратылған немесе қайта ұйымдастырылған (қоғамға басқа қоғам қосылған және
одан бір немесе бірнеше жаңа қоғамдар бөліп шығарылған жағдайларды
қоспағанда);
өз капиталының мөлшері оны екі айдан астам мерзімде тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет заңында белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің 1000000 еселенген мөлшерінен төмен сомаға дейін азайған;
акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда
халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылады.
Қоғамды кұру туралы шешім қабылдаған жеке немесе заңды тұлғалар
қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның күрылтайшысы немесе
құрушысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның қүрылтайшылары оны құруға
байланысты және ол мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған шығыстарды
төлеу бойынша бірлесіп жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда
қоғам құру туралы шешімді осы тұлға жеке дара қабылдайды.
Құрылтай шарты мен жарғы ққұрылтай құжаттары болып табылады. Жалғыз
тұлға кұрған қоғамның кұрылтай құжаты оның жарғысы болып есептеледі.
Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім
қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органда-рын, сондай-ақ қоғамды
мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда
белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге,
құрылтайшылар енгі-зетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге
уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын
және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарғылық
капиталының ең төменгі мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.
Қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың акци-яларды олардың
нақтылы қүны бойынша төлеуі және акциялар-ды инвесторларға белгіленген
орналастыру бағасы бойынша сату арқылы қалыптастырылады. Құрылтайшылар
төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері қоғамның жарғылық капиталының ең
төменгі мөлшерінен кем болмауға және оны қоғам заңды тұлға ретінде
мемлекеттік тіркелген күннен отыз күн ішінде толык төлеуге тиіс.
Ал қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңында белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшеріне тең болады.
Қоғамның қүрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік
тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жадны жиналысына дейін жұмыс
істейді. Шетелдік инвестордың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне сәйкес
жүзеге асырылады.
Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын
құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде
қарастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әртүрінің
саны, категориялары, атаулы құны,оларды иеленушілердің құқықтары туралы
мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен
өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге
хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұкаралық ақпарат
құралдары көрсетіледі.
Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің құқықтары, яғни қоғамды
басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол
таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі
айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер
өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға
хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды
атаулы ұстаушыға қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізілімін жүргізуге
қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның
құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге мін-детті.
Акционерлік қоғам - заңды тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпьі
жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру
комиссиясы (ақылы немесе жеке-дара тексеруші) болып табылады. Қоғам
акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең жоғары басқару органы. Ол
қаржы жылы аякталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуі тиіс. Акционерлердің
жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс болып саналады.
Акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзіретіне жататын кейбір
мәселелерді айтсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және
тарату; қоғамның басқару органдарын сайлау; қоғамның жарғылық капиталының
мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша
дивидендтер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның
облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі
сияқты көптеген басқа мәселелер.
Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы
жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы сайланады.
Ол жалпы жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру қорытындыларын
шығарады. Дауыс беру «қоғамның бір акциясы бір дауыс» принципі бойынша
жүзеге асырылады.
Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар ірі
акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік
беретін акциялар саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді
айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамның
шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне проценттік арақатынасы. Іс
жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес және
одан да көп процентін иеленген акционерлер шешуші дауысқа ие.
Оның міндетіне қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау,
акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс жалпы
жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау, олардың күн тәртібін бекіту,
қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен өзге да бағалы қағаздарды сатып
алу туралы шешім қабылдау, таза табысты, резервтік капитал мен қоғамның
өзге қорларының қаражатын пайдалану тәртібін айқындау және сол сияқты
көптеген қоғамның жылдық жиналыстары аралығында шешілетін мәселелер жатады.
Ағымдағы қызметке басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы
жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы
жүзеге асырады. Ол алқалы немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы
органды директорлар кеңесі қоғамның жарғысында көрсетілген санда және
мерзімге сайлайды. Атқарушы орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның
мүддесін қорғайды, штатты шығарып және қоғамның барлық қызметкерлерінің
орындауы үшін міндетті нұсқаулар береді.
Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге
асыратын орган - тексеру комиссиясы. Ол кемінде үш мүше құрамында құрылып,
бес жыл мерзімге сай-ланады. Тексеру комиссиясы кез-келген уақытта өзінің
бастамасы-мен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамның директорлар
кеңесінің тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 процентінен астамын
иеленетін акционерлердің талабы бойынша қоғамның атқарушы органының
қызметіне тексеріс жүргізеді.
Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерге өз
табысынан дивиденд төлейді. Дивиденд деген тиесілі акциялар санына
байланысты акционерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшамен немесе
акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам
дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы
бойынша жариялайды.
Қорыта айтканда, акционерлік қоғамдар жыл сайын баспасөз басылымында
қоғамның жылдық балансын және кірістері мен шығындары туралы есебін
жариялауға міндетті. Халықтық қоғам тоқсан аяқталғаннан кейін жиырма күн
ішінде балансы және табысы мен зияны туралы есептерді баспасөз басылымында
жариялауға және уәкілетті органға беруге тиіс. Қоғам облигациялар шығарған
және орналастырған жағдайда да баспасөз басылымында өзінің қызметі туралы
жариялауға міндетті.
Акционерлік-қоғамдардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар - жұмыс
істеп тұрган заңды тұлғаны акционерлік қоғам түрінде кайта құру, олардың
бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу, одан бөлініп шығу. Қоғамды ұйымдастырудың
осы айтылған жолдары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес
жүзеге асырылады. Жаңа қоғамның жарғысын бекітуді және органдарын сайлауды
жаңадан пайда болған қоғамның ұсынысы бойынша белгілі бір мерзімде
өткізілген акционерлердің жалпы жиналысының іске асыруы қайта құру болып
есептеледі.
Екі немесе одан да көп қоғамның соңғысының қызметін тоқтатып, барлық
мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін өткізу актісіне сәйкес берумен жаңа
қоғамның пайда болуы қоғамдардың бірігуі деп аталады. Бірігуге қатысқан
әрбір қоғамның барлық өзгерген деректері жаңа қоғамның акционерлеріне
баспасөзде жа-риялау арқылы берілуі тиіс.
Қосылатын қоғамның мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін тиісті
өткізу актісіне сәйкес басқа қоғамға өткізу мен оның қызметінің тоқтатылуы
қоғамның қысылуы деп танылады.
Қайтадан ұйымдастырылатын қоғамның акцияларын, кейіннен жаңадан
құрылатын қоғамдардың акцияларына айырбастаумен осы қоғамның барлық
мүліктерін жаңадан пайда болған қоғамдар арасында бөлу арқылы қоғамның
барлық мүлкін, құқықтарын және міндеттерін өткізу мен оның қызметін
тоқтатуды жүзеге асыру қоғамды бөлу болып танылады. Бұнда бөлінетін
қоғамның құқықтары мен міндеттері бөлініс балансына сәйкес жаңадан пайда
болған қоғамдарға өтеді. Қоғамнан бөліну нәтижесінде пайда болған қоғамдар
қайта ұйымдастырылған қоғамның міндеттемелері бойынша жауапкершілікте
болады.
Қызметін тоқтатпастан қайта ұйымдастырылатын қоғамның мүліктерінің,
құқықтарының және міндеттерінің бір бөлігін өткізумен бір немесе бірнеше
қоғамды құру қоғамның бөлініп шығуы деп аталады. Егер қоғамның барлық
құқықтары мен міндеттері жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе
өндірістік кооперативке акт бойынша өтсе ол қоғамды қайта құру деп
танылады.
Қоғамды ерікті түрде тарату туралы шешім несие берушілердің келісімі
бойынша және олардың бақылауымен акционерлердің жалпы жиналысында
қабылданады. Таратуды жалпы жиналыстың шешімі тағайындаған тарату
комиссиясы жүзеге асырады. Қоғамды тарату кезінде ең алдымен оның несие
берушілерінің талаптары қанағаттандырылады. Несие берушілермен есеп айырысу
аяқталғаннан кейін таратылатын қоғамның қалған мүлкі акционерлердің
арасында төмендегідей кезекпен бөлінеді:
Бірінші кезекте өтелуге тиісті акциялар бойынша төлемдер беріледі;
Екінші кезекте артықшылықты акциялар бойынша есептелген, бірақ
төленбеген дивидендтерді төлеу жүзеге асырылады;
Үшінші кезекте артықшылықты акциялардың иелеріне оларға тиесілі
акциялардың атаулы құнын өтеу жүргізіледі;
Қалған мүлік барлық акционерлер арасында оларға тиесілі акциялардың
атаулы құнына бара-бар түрде бөлінеді. Аталған әрбір кезектің мүліктерін
бөлу алдыңғы кезектің мүліктерін бөлу толық аяқталғаннан кейін жүргізіледі.
1.3. Бағалы қағаздар - қарыз міндеттемесі
Нарықтық экономиканың пайда болуы және қалыптасуы жағдайында ұдайы
өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын
көрінісі қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі.
Қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы
қарыз міндеттемесінің әртүрлі жақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін
қарап өтейік:
1.Қарыз міндеттемесі - оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына
несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз
алушының заң жүзінде берген құжаты.
2.Қарыз міндеттемесі - қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге
(кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі деген жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни
нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын
құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін
қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз
міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқығын және эмитенттің
міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын
ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржылық
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы
анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің үш түрлі жағдайы кездеседі:
Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек, сақтаудағы
қоры мол, сондықтан бұл субъектінің басқаға несие беруге мүмкіндігі бар.
Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды. Демек,
бұл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез-келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы
тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі.
Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын
екіншісіне несиеге беріп, ор-нына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше,
бұрынғы қарыз мін-деттемесін өтеу кезінде қолма-қол ақша жүруі де мүмкін.
Қарыз міндеттемесін борышқор (қарыз алушы) несие берушіге жазып бе-реді.Ол
борышқор несиесін өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін
иемдену құқығынан оны орындау құқығы туындайды.
Қарыз міндеттемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық
(эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қарыз міндет-темелерінің шаруашылық
айналымында қолданылуын есептеуді қаржы активтері деп атайды. Қаржы
активтері мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық бірлігін
елдің қаржы' жүйесі дейді. Ұйымдық тұрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша
нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін
шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы - бір жылдан
көп уакытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы. Бұл инвестициялық
қорлардың нарығы.
Өз кезегінде қаржы нарығы алғашкы және екінші (қосалқы) нарық болып та
бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қарыз міндеттемелері орналасса,
екінші нарықта оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алгашқы
нарықта олар сатылады, ал екіншісінде - сатып алынып, қайта сатылады.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
субъектілері бірімен бірі үш түрлі тәсілмен байла-ныста болуы мүмкін:
тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі - артық қаржысы бар субъект басқаға
қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз
міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару
портфелі үлғаяды.
Делдалдар арқылы қаржыландыру - бұнда делдал ретінде брокерлер мен дилерлер
жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі не брокер, не
дилер өзінің қарыз мін-деттемелерін шығармайды. Олар қор биржасы атынан
делдалдык қызмет атқарады.
Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы
корлары, инвестициялық компаниялар қаржы жағдайлары қарама-қарсы
субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие
алушының қарыз міндеттемелерін (алғашқы қарыз міндеттемелерін) өздері сатып
алып, оларды қаржы жағдайы артық субъектке қайта сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы - қаржы
институттарының несие берушіні қызықтыратын өзінің қарыз міндеттемелерін
шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (банктік шотқа салынған ақша қаражаты),
өмірді сақтандыру полистері, зейнеткерлікке шыққаннан кейін берілетін қаржы
туралы зейнетақы бағдарламалары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі
сенімділігімен, әрі кайтарымдылығымен, әрі алуға оңайлығымен және
қолайлығымен өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз
міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қаупін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен түрады:
шығару уақыты;
айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу. Қарыз міндеттемесі
иемденушіге кіріс түсіреді.
1.4. Бағалы қағаздардың жіктелуі
Қарыз міндеттемелерінің анықтамасы бағалы қағаздар анық-тамасымен
тығыз байланысты. Олардың экономикалық мәні tiip-біріне сай келеді. Бағалы
қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз
міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің барлығының бағалы қағаздар сияқты
арнаулы құжатгық формасы болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында
(шартта) 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы
тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және
маңызды мағлүмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз
инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Көптеген елдерде бағалы қағаздар түсіретін кірісіне, эмитентіне,
айналыс жеріне байланысты жіктеледі (1.1. Сурет).
[pic]
1.1. Сурет. Бағалы қағаздардың жіктелуі
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп,
ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу
көзделеді. Үлесті бағалы қағаз, немесе оны акция деп атайды. Акция оны
иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге
шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың
басқа түрлері осы қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі.
Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті үкімет органдары, акционерлік
қоғамдар, қаржы институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.
Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей
түрге бөлінеді:
а) Қазынашылық - ол үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығаратын
бағалы қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның
төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл
бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазынашылық вексельдер мен
қазынашылық облигациялар. Мемелекеттік меншіктегі кәсіпорындар көбіне
облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
ә) Жергілікті үкімет органдарының бағалы қағаздары. Олардың төлемін
қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің
берген дотациясы.
б) Қаржы институттары мен акционерлік қоғамдардың акция және
облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол
қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және
зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар шығарады.
в) Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификат тар
(салым кұжаты), чектер және бұлардан да басқа банктің өзінің қарыз
міндеттемелері.
г) Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және
капитал нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Акша нарығында қысқа мерзімді бағалы қағаздар сатылады және сатып
алынады. Оның айналым мерзімі 1 күннен 1 жыл аралығына созылады. Бұл
нарыққа қазынашылық вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа
коммерциялық қағаздар айналымға түседі. Оларды шығарушылар әртүрлі топтарға
жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарга жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті атқарушы органдар,
корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздардың кейбір түрлері қысқа мерзімге,
яғни 1 жылға дейін айналымда болса да (мысалы, еркін айналыстағы опциондар)
капитал нарығында жүреді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар нарығында
көптеген сегменттер, атап айтқанда, кәсіпорындар мен жеке компаниялардың
акциялары; мемлекеттің және жеке фирмалардың облигациялары айналыста
жүреді. Нарықта табыс түсіру және тәуекел бойынша олардың арасында үнемі
үздіксіз бәсекелестік өрбиді. Өндірістің экономикалық өрлеуі кезінде
көптеген жағдайда жеке және корпоративтік акциялар мен облига-циялар
бойынша дивидендтер мен проценттер мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша
проценттерден жоғары болуы мүмкін.
|АҚШ |Батыс Еуропа елдері |Жапония |
|Жеке фирмалардың |Жеке фирмалардың |Жеке фирмалардың |
|облигациялары |облигациялары |облигациялары |
|Корпоративтік, жеке |Кепілдікке мүлік салу |Жеке фирмалардың |
|акциялар |және коммуналдык |акциялары |
| |облигациялары | |
|Бюджеттін кемшілігін жоюға|Аралас меншік |Аралас меншік |
|арналган мемлекеттік |формасындағы |формасындагы |
|облигациялар |кәсіпорындардың |кәсіпорындардың |
| |акциялары; |акциялары; |
| |бюджеттің кемшілігін |бюджеттің кемшілігін |
| |жоюға арналған |жоюға арналған |
| |мемлекеттік |мемлекеттік |
| |облигациялар |облигациялар. |
1.2.Сурет. Өркениетті елдердегі бағалы қағаздардың түрлері
Бұл суретте автор [21;6.] АҚШ-та жеке фирмалардың облига-цияларының
бағалы қағаздар нарығында жоғары үлес салмағы бар екенін көрсетеді. Себебі
олар қор биржасынан тыс сатып алу және сатудың әртүрлі әдістерін қолданады.
Айта кететін жәйт, АҚШ - пен салыстырғанда Батыс Еуропа елдерінде,
әсіресе Францияда, сондай-ақ Жапонияда мемлекеттік сектордың бағалы
қағаздарға қосқан үлесі жоғары, сондықтан оларда әртүрлі меншік
формасындағы кәсіпорындардың облигациялары көптеп шығарылуда. Ал Батыс
Еуропа елдерінде шығарылатын кепілдікке мүлік салу облигацияларын және
коммуналдық облигацияларын тек ипотекалық банктер эмиссиялайды, сондай-ақ
олар қор биржасынан тыс сатылады.
Әлемдік бағалы қағаздар нарығының дамуы бағалы қағаздардың әртүрлі
белгілеріне, атап айтқанда, экономикалық, құқықтық, эмитентіне және т.б.
негізгі сипатына қарай жіктелуіне де мүмкіндік туғызады (1.3.Сурет).
Суретте автор [21 ;71.] бағалы қағаздардың экономикалық жаратылысына
байланысты алғашқы және туынды деп жіктейді. Мы-салы, акциялар мен
облигациялар алғашкы жалған капиталға жатады. Себебі олар эмитенттің
мүлкінің, ақша қаражатының белгілі бір үлесін құжат формасында білдіреді,
ал опциондар мен фьючерстер туынды, екінші ретте шығарылған қаржылық
құралдарға жатады. Алайда бағалы қағаздарды бұлай жіктеу бағалы қағаздардың
инвестициялық тартымдылығын білдірмейді.
Ал келесі автор [22; 10.] кез-келген бағалы қағаздарда болатын кейбір
белгілерге (уақыт, кеңістік және нарықтық) байланысты жіктейді. (Ол 1 А
Суретте өрнектелген).
|Жіктелу нышандары: |Бағалы қағаздардың түрлері |
|Қолдану мерзімі |Мерзімді, мерзімсіз |
|Пайда болуы |Алғашқы, екінші нарық |
| | |
|Қолдану формасы |Қағазды- құжатты; қағазсыз, құжатсыз |
|Ұлттық тиістілігі |Отандык, шетелдік |
|Пайдалану типі |Инвестициялық (капиталдык), инвестициялық емес |
|Иемдену тәртібі |Ұсынушы, атаулы |
|Шығару формасы |Эмиссиялык, эмиссиялық емес |
|Меншік формасы |Мемлекеттік бағалы қағаздар, мемлекеттік емес |
| |бағалы кагаздар |
|Айналыс сипаты |Нарықтық, еркін айналыстағы, нарықтық емес |
|Тәуекел деңгейі |Қауіпсіз, аз кауіпті, қауіпті |
|Табыстылығы |Табысты, табыссыз, |
|Қаражат салу формасы |Қарызды, иеленушінікі, үлесті |
|Экономикалық мәні |Акция, облигация, вексель және б. |
|(құқық түрі) | |
Қорыта айтқанда, бағалы қағаздарды жоғарыда келтірілген
суреттердегідей жіктеу қазіргі нарықта олардың сан алуан түрлерінің бар
екенін білуге мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
Жалған капитал деген ұғым және оның экономикадағы мәні.
Бағалы қағаздардың жалған капитал аталуына себепші жағдайлар.
Жалған капиталдың нақты және қарыз капиталынан өзгешеліктері неде?
Акционерлік қоғамның анықтамасы, оның ел экономикасындағы маңызы.
АҚ-ның құрылтайшылары, жарғысы, акционерінің кұкықтары мен міндеттері.
АҚ-ның органдары: жоғары, басқару, атқарушы және бақылаушы.
Акциялардың бақылау бумасы деген не?
АҚ-ның құрылу жолдары: қайта құру, біріктіру, қосу бөлу, бөліп шығару және
өзгерту.
Қоғамды тарату. Оның мүлкін бөлу кезектілігі.
Қарыз міндеттемелерінің анықтамалары.
Субъектіні қаржымен қамтамасыз етудің үш тәсілі қандай?
Бағалы қағаздар неге байланысты жіктелуі мүмкін?
Ақша нарығы және капитал нарығы деген ұғым.
ІІ ТАРАУ Корпоративтік бағалы қағаздар және
олардың сипаттамасы
2.1. Корпоративтік бағалы қағаздар түсінігі
Корпоративтік бағалы қағаздар деген эмитенттері акционерлік қоғамдар,
кәсіпорындар және басқа да ұйымдық-құқықтық меншік формасындағы мекемелер,
сондай-ақ банктер, инвестициялық компаниялар және қорлар болатын бағалы
қағаздар. Корпоративтік бағалы қағаздар қарызды, үлесті және туынды бағалы
қағаздар болып үшке бөлінеді.
Қарызды бағалы қағаздар - ол ақша қаражатын белгілі-бір мерзімге
қолдануға алып, оны қайтарғанда қарыз қаражатын қолданғаны үшін алдын-ала
келісілген процент түріндегі өсімақы төлеу қажет екендігін білдіретін
құжат. Қарыз қатынастарынан туындайтын корпоративтік бағалы қағаздардың
түрлеріне облигациялар мен вексельдер, банктердің депозиттік және жинақ
сертификаттары жатады. Үлесті бағалы қағаздар акция түрінде шығарылады, оны
ұстаушы акционерлік қоғам мүлкінің белгілі-бір үлесін иемденуге құқылы.
Туынды бағалы қағаздар - ол базистік активтің (яғни осы бағалы қағаздың
негізі болатын актив) бағасының өзгеруіне байланысты туындап, мүліктік
құқықты білдіретін құжатсыз бағалы қағаз. Базистік активке тауарлар (астық,
ет, мұнай, алтын, көмір және т.б.) және негізгі бағалы қағаздар (акция,
облигация) жатады. Туынды бағалы қағаздардың түрлері: фьючерстік шарттар
(тауарлы, валюталы, проценттік, индекстік және б.) және еркін айналыстағы
опциондар.
Корпоративтік бағалы қағаздар:
акционерлік қоғам құрылғанда және акцияларды құрылтайшылар арасында
орналастырғанда;
қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін ұлғайтқанда;
облигациялар шығару арқылы қарыз капиталын тартқанда шығарылады.
Қалыпты жұмыс істеп тұрған қор нарығы негізгі екі нарықтан: негізінен
кәсіпорындар мен банктердің акцияларынан тұратын корпоративтік бағалы
қағаздар нарығы және мемлекеттік бағалы қағаздар нарығынан тұрады. Бұл
нарықтар көптеген елдердегі тәрізді бір-біріне 1.2 арақатынасымен біркелкі
дамуы тиіс. Алайда, қазіргі кезде Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығы қарқынды дамуда. Қазақстанда корпоративтік бағалы қағаздар нарығының
баяу дамуының негізгі себептері - өндірістің құлдырауы және инфляцияның
қарқындауы, сондай-ақ ірі отандық кәсіпорындардың акциясының бақылау
бумаларын шетелдік баскарушы фирмаларға сатудың әсері. Соңғы айтылған
фактіні практикалық тұрғыдан алғанда корпоративтік бағалы қағаздар нарығын
қарқанды дамыту оның басқа нышандарын дамытуға қарағанда (мыс.Қаржы нарығы
мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау Агенттігін құру, нарықты
реттейтін құқықтық-нормативтік актілерді шығару және т.б.) маңыздырақ.
Себебі ірі өндірістік кәсіпорындар тобының (олар көбінесе экономиканың
өндіріп шығаратын секторындагы кәсіпорындар) бағалы қағаздары Қазақстан қор
нарығының базасы болуы керек. Ондай кәсіпорындардың жоғары инвестициялық
тартымдылығы өтімді әрі сенімді корпоративтік бағалы қағаздар шығаруға
мүмкіндік береді.
Сайып келгенде корпоративтік бағалы қағаздар нарығын дамыту
инвесторлардың бос қаражатын тартуға және оны ұтымды пайдалануға, сөйтіп
шаруашылық салалары арасында қайта белуге, нәтижесінде ел экономикасын
көтеруге қызмет етуі тиіс.
2.2. Вексельдер
Корпоративтік бағалы қағаздардың түрлерін тарихи тұрғыдан қарастыратын
болсақ, вексель - шаруашылықта қолданылған бағалы қағаздардың ең алғашқы
формасы. Ертеден вексель есеп айырысуда ең қолайлы құрал ретінде, төлем
құралы және тауарды қарызға сатып алғанда несие алу құралы ретінде
қолданылған. Вексель міндеттемені орындауда және қарызды қайтаруда ұтымды
нарықтық құрал болып есептеледі. Вексель қарыз алушының қолхатына
байланысты пайда болған. Бастапқыда вексель опе-рацияларына қатысушылар
біріне-бірі сенгендіктен қарыз қатынастарына түссе, кейіннен ол қатынастар
құқықтық міндеттемелер сипатына ие болды. Сөйтіп вексель туралы алғашқы
заңдар Еуропа елдерінде XVII-XVIII ғасырларда шыққан.
Вексельдер туралы заңнамалық актілерде барлық вексельдік құқықтық
қатынастарды реттейтін мағлұматтар көрсетіледі. Олар: вексельдің формасы;
оны төлемге берудің және төлеудің айналыс тәртібі; вексель мәмілесіндегі
жақтардың құқығы және міндеттері.
Тауарлы-ақшалы қатынастардың дамуына және одан әрі күрделенуіне
байланысты вексель бірте-бірте несиелік есептесудің әмбебап құралына
айналды. Вексельмен несие қатынастары рәсімделеді, сонда ол несие ақшасы
ретінде айналыста жүреді және ақшаның төлем құралы қызметін атқарады.
Бағалы қағаз ретінде вексель әртүрлі мәмілелердің, яғни сатып алу-сату,
есептеу, кепілдікке салу және басқа да іс-әрекеттер объектісіне айналады.
Вексельді коммерциялық және банктік практикада, оның ішінде сыртқы саудада
және халықаралық есеп айырысуда кең қолдану, сондай-ақ халықаралық
вексельдік қатынастарда кездесетін қиындықтарды жою мақсатында әрбір елдің
вексель туралы заңнамасын бір ізге келтіру қажет болды.
XVIII-XIX ғасырларда Еуропа елдері вексель туралы ұлттық заңдарды
біріктіруге бірнеше мәрте ұмтылып, 1910 және 1912 жылдары 33 мемлекеттің
өкілдері қатысқан Гаага конференциясында вексель туралы жалпы заңның тексті
жазылып дайындалды. Алайда, заңдарды біріктіру туралы конвенцияны
қабылдауға бірінші дүниежүзілік соғыс кедергі жасады. Тек 1930 жылы 7
тамызда Женевалық вексельдік конфенцияда 1868 жылғы Жалпыгермандық
вексельдік жарғы негіз болған «Аудармалы және жай вексельдер туралы»
Біртектес вексельдік заң қабылданды. Қазіргі вексель айналысының құқықтық
негіздері болып осы заң саналады. Вексельдің үлгісі және оның кейбір
құқықтық өзгешеліктері әрбір мемлекеттің ұлттық зандарына сәйкес
толтырылады. Қазақстан Республикасында «Вексель айналысы туралы» Заң 1997
жылы 28 сәуірде қабылданды.
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі
сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы
жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге
сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі - вексель
беріледі.
Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем мін-деттемесі.
Ол бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні -
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығару және оны пайдалануды дамыту ертеден несие - қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні - тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге сауда-
саттық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы - ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексель иемденуші ақшалай төлемнің түсуін күтпей-ақ вексель сатып
алушыны немесе оны тауар сатып алу үшін, я болмаса қызмет көрсету үшін
төлем қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Әлбетте, вексельді банк
сатып алады.
Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
қолданылатын ең бір басты қаржы құралы. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша
айналымында вексель елеулі орын алады (мысалы, Германияда вексель ақша
айналымының 20-25 %-ін құрайды). Қазіргі кезде электрондық несие жүйесінің
кез-келген операцияны бар болғаны бір сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі
бар.
Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым
қаржысының уақытша жетіспестігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін
саудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар-ақша
айналымын жеделдетеді. Қазақстан Республикасында қазіргі нарықтық
қатынастардың қалыптасу кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі,
өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстарының үзілуі және үлкен мөлшерде
өтелмеген төлемдер жиналуы жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде
вексельге деген ынта арта түсуде. Сондықтан вексель шаруашылық өмірге кең
көлемде енуде. Қазірдің өзінде вексель айналымын реттейтін бірсыпыра ереже-
құжаттар пайда болды. Вексель төлем дағдарысын реттеп, тауар қорларының
айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының
қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есеп айырысуды тездетеді. Вексель
айналымы экономикалық қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айналымының негізі - серіктестердің бірін-бірі
еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім.
Вексельді шығару және оны айналымға түсіруге жасасқан келісімнің мәні мен
маңызы зор.
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель
берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады.
Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және
басқа да жағдайларын бақыласа, ал вексель иемденуші серіктестің тек вексель
алған уақытындағы төлем кабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте
маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтагы қаржы мүмкіншілігін
де бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және
сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты
орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Басқа ақшалы қарыз міндеттемелерінен бағалы қағаз ретіндегі вексельдің
үш түрлі айырмашылығы бар:
Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни вексельде қарызды қандай
жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
қарамастан вексельді міндетті түрде өтеу керек;
Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы ретінде
қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол себепті
вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель, немесе
тратта болып екіге бөлінеді (7,8,9,10 қосымшалар). Жай вексельді төлеуші,
яки вексель беруші жазады (2.1. Сурет). Онда вексельді жазған жер, берген
уақыты, қандай сомаға толтырылды, қай уақытта және қай жерде өтеу керектігі
көрсетіліп, вексель ием-денушіге береді. Сонымен бірге, онда вексель
берушінің аты-жөні жазылып, қолы қойылады.
|Вексель беруші |1 |Вексель |
|(сатып алушы | |иемденуші(сатушы, |
|-телеуші) | |төлем алушы - несие|
| | |беруші) |
| |2 | |
| |3 | |
| |4 | |
| | | |
2.1. Сурет. Жай вексельдің айналысы
Жай вексельдің айналысы 2.1. Суреттегідей төрт кезеңнен тұрады.
Вексельді тауар сатып алушы тауар сатушыға береді (вексель беруші - вексель
иемденушіге);
Сатушы тауарды жөнелтеді немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді (вексель
берушіге);
Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады,
Сатып алушы сатып алынған тауарға немесе көрсетілген қызметке ақы төлейді -
вексельді өтейді.
Жай вексельді пайдаланғанда тек екі жақ (контрагенттер) өзара әрекет
жасайды, яғни вексель беруші делдалды қатыстырмай-ақ өзі белгіленген
уақытта вексель иемденушіге қарызын өтейді. Егер аудармалы вексель (яғни
тратта) пайдаланылса, онда вексель айна-лысында бірнеше заңды немесе жеке
тұлғалар қатысады. Әлбетте үш, төрт және одан да көп контрагенттер қатысуы
мүмкін.
Аудармалы вексель деп вексель берушінің (трассанттың) қарыз алушыға
(трассатқа) вексельде көрсетілген соманы үшінші жаққа (ремитентке)төлеу
жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады.Трассат тратта бойынша акцепт берген
жағдайда ғана қарыздар болып есептеледі.
Акцепт деген есеп айырысуда төлеушінің (акцепттанттың) өз қарызын
төлеуге жазбаша берген келісімі. Демек, акцепт - есеп айырысудың бір түрі.
1. Вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа), яғни қарыздарға
тауарды және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
Төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге
(трассантқа) қайтарады;
Вексель беруші (трассант) акцепттелген вексельді ремитентке - аудармалы
вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
Ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді;
Трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге вексельдің
сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қойып жібереді;
6. Ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. Несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың
банкіне жібереді;
8. Ақша трассаттан несие берушіге қарызды өтеу ретінде түседі.
Төлем уақыты келгенде несие беруші несиені өтеу үшін трассатқа, яғни
вексельді акцепттеген төлеушіге вексельді ұсы-нады. Трассат ақшаны несие
берушіге аударған соң вексельді ұсынады. Трассат ақшаны несие берушіге
аударған соң вексельді жояды. Өз кезегінде, несие беруші трассатқа
(толеушіге) қарыздар болуы мүмкін, бұл жағдайда оған толеу үшін вексель
жіберілуі тиіс. Онда трассат несие берушіге вексельді өтеу үшін қабылдағаны
туралы айтады. Сол сияқты ремитент те несие берушіге қарыздар болуы мүмкін,
бұл жағдайда ол вексельге вексельді басқа біреуге аударғаны туралы белгі
жазып, несие берушіге берген өзінің міндеттемесін жояды.
Вексельді басқа біреуге пайдалануға берген жағдайда «индоссамент»
деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яғни индоссант жазады, ал
индоссаментті алған адам индоссат, вексельді өтеу үшін екінші, үшінші
адамдарға аудару процесі индоссация деп аталады. Вексельді төлеуде басқа
вексель иемденуші адамдармен катар индоссант та міндетті.
Біздің мысалда келтірілгендей ремитент вексельді екі түрлі пайдалануы:
төлеу үшін трассатқа ұсынуы;
я болмаса вексельдің сырт жағына аудару туралы белгі койып, басқа адамға
төлеу құқығын беруі мүмкін.
Бұл жағдайда вексель иемденуші:
Біріншіден, төлем уақыты келгенше вексельді өзінде сақтап, ал төлем
уақыты келгенде оны өтеуге ұсынуына;
Екіншіден, төлемді өтеу үшін вексельді үшінші адамға (ол адам басқаға)
беруіне;
Үшіншіден, вексельді кепілге беріп, банктен несие алуына болады.
Вексельді толтырғанда кәсіпорын басшысы мен оның бас бухгалтері қол
қояды. Егер вексельді жеке адам берсе, онда оның өзі қол қояды. Вексельде
қажетті реквизиттер (мәліметтер) болуы шарт:
вексельдік таңба, яғни «вексель» деген құжаттың атауы кұжат толтырылған
тілде;
төлемнің уақыты көрсетілуі;
міндеттеме бойынша келісілген соманы төлеу;
төлем өтейтін жер көрсетілуі керек;
кімге және кімнің үкімі бойынша төлем төленуі;
вексельді толтырған жер және уақыты көрсетілуі;
вексельді берушінің қолы қойылуы керек.
Осы айтылған мәліметтердің тек біреуі ғана көрсетілмеген жағдайда
вексельдің құқықтық күші жойылады. Егер төлем уақыты көрсетілмесе, ондай
вексельді ұсынған уақытта өтелетін деп қарау керек. Аудармалы вексель
вексель берушінің «үкімімен» берілуі мүмкін. Ол сонымен қатар вексель
берушінің өзіне беріліп, үшінші адамның есебіне жазылуы да мүмкін.
Вексельдің қолдану аясына, келісім жағдайына және олардың тауармен
немесе ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты коммерциялық, қаржылық,
қазынашылық және жалған вексельдер болып та бөлінеді.
Коммерциялық (немесе саудалық) вексель тауарларды сату және сатып алу
келісімдерінің негізінде айналысқа түседі. Бұндай вексель нақты тауар
кепілдігіне, яғни ол сату операцияларын несиелендіру мақсатында беріледі.
Келісім шарты жасалған шақта сатып алушының қажетті мөлшерде бос ақшасы
болмаған жағдайда оның орнына сатушыға басқа төлем құралы - вексельді
ұсынады. Ол өзінікі болумен қатар, басқанікі де, яғни индоссацияланған
(басқаға аударылғаны туралы белгісі бар) болуы мүмкін. Әлбетте, вексель
айналасының негізі - коммерциялық вексельдер.
Несие келісімдерінің ақшалай түрін рәсімдеу қаржылық вексельдер деп
есептеледі. Оған банктік, қазынашылық, траст және басқа да банк емес несие
ұйымдарының вексельдері жатады. Бұған, мысалы, қаржы нарығында өзіне қаржы
тарту мақсатымен бір банктің баска банкке берген тратталары дәлел бола
алады.
Ал қазынашылық вексельдер деп мемлекеттік қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелерді айтады. Қазіргі уақытта вексельдің бұл түрі кең өріс алуда.
Траст компаниялары ақша салушылардың өздеріне сенімін арттыру мақсатында
олардың салымдары бойынша қарыз міндеттемелерін беруде. Әрине қазынашылык
және басқа да қаржылық вексельдерді пайдаланғанда ол үшін өсім ақы
төленеді.
Жалған вексельді беру нақты не материалдық, не ақша құндылықтарының
қозғалысымен байланысты емес. Оларға достық, қола (бронза), яғни құрқуыс
және қарсы жүретін вексельдер жатады. Олардың кепілімен несие алу үшін және
банкте есепте болу мақсатымен беріледі. Демек, жалған вексельдер ештеңемен
қамтамасыз етілмеген құжат.
Вексель айналысы жүйесінің негізгі элементі - вексельдің сенімділігі.
Оны арттырудың бірнеше жолдары қарастырылған. Оның біреуі - акцепт-авальды
операциялар. Вексельдің акцепта деген төлеушінің вексельді өтеуге берген
жазбаша келісімі. Сол сияқты, акцепттант (төлеуші) төлеуге келісім берген
заңды немесе жеке тұлға болуы мүмкін. Егер акцепттанттың рөлін банк
атқарса, онда вексель бірінші класты (яғни қатерсіз) міндеттеме құқығын
алады. Вексельдің акцепті міндетті емес, бірақ ол нарықта вексельдің еркін
айналуына жағдай жасайды.
Вексельдік аваль - вексель бойынша кепілдік. Аваль беруші банк
(авальшы) вексель беруші (егер жай вексель болған жағдайда) немесе
акцепттант (аудармалы вексель болған жағдайда) тарапынан төлем төленбеген
жағдайда оны төлеу жауапкершілігін өзіне алады. Төлеу мерзімі келген кезде
вексельді төлеу үшін тікелей банкке жібереді. «Аваль бойынша есептелсін»
деген сөзді вексельдің бетжағына немесе қосымша қағазга (аллонжеге) жазады.
Вексельді өтеудің бұл түрі - аваль акцептке қарағанда сиректеу қолданылады.
Банктер вексель бойынша бұдан да басқа бірсыпыра операциялар жүргізеді.
Мысалы, айналымдағы вексельдерді есептеуді коммерциялық банктер жүргізсе,
оларды қайта есептеумен мемлекеттің Орталық банкі шұғылданады. Сол сияқты
банк вексельді кепілдікке алып несие береді және вексельдермен комиссиялық
операциялар да жүргізеді. Айта кететін жәйт, вексель-дерді есептеу және оны
кепілдікке алу операцияларының негізінде коммерциялық несие формасынан оның
екінші формасы - банктік несие пайда болады. Іс жүзінде банктің клиенті
қолындагы вексельді банкке сатып, оның орнына қолма-қол ақша алады. Сөйтіп,
«индоссамент» деген белгісі бар вексель банктің меншігіне айналады.
Қорыта айтқанда, банктер вексель бойынша бірнеше түрлі операция
жүргізіп, бір жағынан олардың айналым жылдамдығын шапшаңдатса, екінші
жағынан өздеріне пайда түсіреді.
2.3.Акциялар
Акция - акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын
бағалы қағаз (1 қосымша). Ол иемденушісіне қоғам капиталының, мүлкінің,
кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқығын береді. Қоғам қанша уақыт
жүмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады, яғни акция - қолдану
мерзімі шектеусіз бағалы қағаз. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан
рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына болады.
Акцияда жазылған сома оның көрсетілген (номинал) құны деп аталады.
Көрсетілген құн қоғамның жарғылық капиталының бір акцияға шаққандағы
бағасын білдіреді. Алайда, акцияны шығарған қоғам оның нақты бағасы қандай
болатынына кепілдік бермейді. Нақты бағаны тек нарық айқындайды. Нарықтағы
акцияны сатып алу-сату бағасын акцияның бағамы (курсы) деп атайды. Бұл баға
акцияда жазылған бағадан өзгеше: ол көрсетілген құннан жоғары да, төмен де
болуы мүмкін. Демек, акцияның эмиссиялық және нарықтық бағасын, сондай-ақ
дивиденд мөлшерін анықтау үшін оның көрсетілген құны бағдар тәрізді болады.
Қоғам таратылған жағдайда акционерлерге тиесілі оның мүлкінің үлесі
акцияның номиналы мен санына пропорционалды есептеледі.
Жоғарыда (1.2. тарауда) жазылғандай акционерлік қоғам құрылғанда оның
акциялары жарғылық капиталға қосқан салымына тең көлемде құрылтайшылар
арасында орналастырылады. Сөйтіп акция:
жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық ка-питалын қалыптастырғанда;
меншікті акцияландырғанда, яғни кәсіпорынды акционерлік қоғам ретінде қайта
құрғанда;
қоғамның жарғылық капиталын қосымша молайтқанда шығарылады.
Жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол,
өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялар) және
қоғамның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды қоғам
кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайту және
оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-бір
түрі.
Акция бір жағынан, бір акционерден басқаға беру тәсілі бойынша: атаулы және
иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, қоғамды басқаруға
қатынасу құқығы бойынша - жай және артықшылықты акция депте екіге бөлінеді
(2.3.Сурет). Қоғам тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара
алады.
Атаулы акция - иесі міндетті түрде когамның реестрінде тіркелуі тиіс акция.
Акционерлер кітабында оны қанша және қай уақытта алғандығы туралы жазылған
акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
Ұсынушы акциясы - иесінің аты-жөні қоғам кітабында тір-келмеген акция.
Кітапта ұсынушы акциясының жалпы саны ғана көрсетіледі.
| | | | |
|Атаулы | |Ұсынушы |
Акция
| | | | |
|Басқаға беру | |Басқаруға қатынасу | |
|тәсілі бойынша | |құқығы бойынша | |
| | | | |
|Жай | |Артықшылықты |
2.3. Сурет. Акциялардың түрлері
Қоғамға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер
қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың
козғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында
шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға
мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе,
қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушы акциясын қолдайды.
Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға
болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға
болмайтындықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау
туғызады.
Акцияның осы екі түрін айналымға түсіру жолдары да
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды қоғамнан
сатып алғанын куәландыратын барлық акция саны толтырылған бір сертификат
алады. Бұл акцияларды сатканда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы
қойылған «индоссамент» белгісі қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне
өзгеріс енгізу үшін сертификат қоғамға жіберіледі. Содан кейін ғана
акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушы акциясын сатқанда оны иемденушілер тікелей, яғни қолма-қол
сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер
құқығын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі қоғамнан
хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм жүруі мүмкін
емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны
толтырғаннан кейін қоғамға жіберіп, өзінің меншік құқығын іске асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы тым жоғары болмайды, бірақ ол өте
көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола
береді.
Қоғамды баскаруға қатынасу құқығы бойынша акция жай және артықшылықты
болып бөлінеді.
Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне
байланысты дивидендтер алу кұқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды
басқаруға қатысу құқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие
берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқығы бар.
құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның шаруашылық
нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд қоғамның таза пайдасының бір
бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған
қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер
етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны иеленушілердің өкілеттіктері:
1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқылы. Директоратқа сайланғанда кейбір қоғамның жарғысында кей
жағдайда мүлік цензі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай акцияның ең
төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі жылдық балансты және таза пайданы бөлу жобасын
дайындайды. Табысты бөлу - қоғам меншігін оның акционерлері арасында
дивиденд ретінде үлестіру деген ұғым.
2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері қоғамның жылдық қаржы
айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір)
төлеуі мүмкін. Дивидендтің бірнеше түрі бар:
қолма-қол төленетін дивидендтер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған түрі.
Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
мүліктік дивидендтер. Бұл табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Қоғам дивидендтің бұл
типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер арасында
акционерлердің қолындағы бұрынғы акция санына пропорционалды бөлінеді.
Дивиденд төлеудің бұл түрі қоғамның өзін-өзі қорғап қалуын қамтамасыз
етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және
қолма-қол акша қаражаты қозғалысы ведомостын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда қоғам жауап беруге міндетті.
Дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның екінші бөлігі акция
бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
Жай акция бойынша меншік құқығын басқаға беру деген акционер өзінің
акциясын я сатып, я сыйға беріп, я өсиетке қалдырып жүзеге асыруы. Сонымен
қатар акция банктен несие алғанда кепілдікке де беріледі.
Қоғамдағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру құқығы.
Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, қоғамның активтерінің бір
бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып қоғамның барлық
қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол қаржы
және с.с. есептеледі.
Қоғамның қаржылық есебін тексеру құқығы, мысалы, акцио-нерлердің реестерін
тексеру.
Шектеулі міндет құқығы. Қоғам банкротқа ұшырағанда акция сатып алуға
шығарған акционердің ақшасын қайтаруға кепілдік берілмейді.
Қоғам жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқығы, яғни жабылу
дивидендін алу мүмкіндігінің болуы.
Қоғамның міндеттерін өтеу тәртібі бойынша, ең алдымен қоғам
мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң белгілі-бір тәртіппен өзіне несие
берушілердің, ал ең соңында артықшылықты акция иелерінің және жай акция
иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, қоғам
акционерлерінің жылма-жыл өтетін жалпы жиналысында сайланады. Дауыс берудің
екі әдісі болады. Тікелей дауыс беру - ол жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол
әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар,
дауыс беруде сенімхатты да пайдалануга болады. Акционерлердің жиналысында
біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруіне
өкілеттілік алады.
Әрбір қоғам (егер ол оның жарғысына қарсы болмаса ) «А» және «Б»
сериялы жай акцияларды шығара алады. Әлбетте, «А» сериялы акция қоғам
құрылтайшыларына, яғни оның жарғысына қол қоюшыларға, ал «Б» сериялы басқа
инвесторларға тиесілі. «А» сериялы акцияны иемденушілердің үлкен құқығы
және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік тәуекелдікке
берілген төлем тәрізді. «Б» сериялы акция акционерлерге дауыс құқығын
бермейді. Көптеген қоғамдар жай акцияның номинал құнын бекітеді. Ол бір
акцияға шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны
акцияның нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол
акцияны тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал
құны - ол акцияның эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамын (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын
сатушының төмендеткен төменгі бағасы мен сатып алушының төлейтін жоғары
бағасы анықтайды.
Акцияның нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс негізінде айқындалады.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Акцияның баланстық бағасы - қаржылық есептің құжаттары
негізінде анықталып, бухгалтерлік немесе «кітаптық» баға деп аталады. Ол
активтің таза құнын (қоғам активінен оның пассиві минусталады)
орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін
акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Қоғам жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол
нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
қоғамның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Қоғам жабылғанда
бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі-бір бөлігін (номиналдық күнының
емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты (немесе преференциалды) акциялар - меншік туралы ерекше
сертификат. Олар қоғам түсірген пайданың деңгейіне қарамастан өз иесіне
белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Преференциалды акция дауыс құқығын бермейді. Ол - дауыссыз бағалы қағаз.
Осыған байланысты берілетін артықшылыктар дауыс құқығы жоқтығының орнына
төлеу ретінде жүреді. Алайда, артықшылықты акция иемденуші – акционерлер
қоғамды жабу туралы шешім қабылдайтын болғанда ғана жалпы жиналысқа дауыс
беру құқығымен қатыса алады.
Артықшылықты акция иемденушісінің мүддесін қорғау үшін акцияның осы
түрі бойынша дивидендтер басқалардан бұрын төленеді. Сондыктан бұл
акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу. Артықшылықты акциялар
номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып екігі бөлінеді. Бірінші
жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты процент түрінде
есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда
дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның
нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер ағымдагы жылда түскен таза пайданың бір бөлігінен
төленеді. Қоғам бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір
сериясының әртүрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы акцияның
сертификатында көрсетіледі.
Егер қоғам артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын шығаратын
болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін - екінші
артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір
сериясының ғана басқа сери-яларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол
артыкшылық әртүрлі тәсілдермен: дивиденд төлегенде, активтерді бөлгенде
немесе осы екі жағдайды қоса алғанда жүзеге асырылады.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және
қатыспаушылар, кумулятивтік және куму-лятивтік емес, айырбасталатын және
айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін
шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің
артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда:
үстеме пайданы бөлуге қатысу;
хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу;
• акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылықты акциясы өз иемденушісіне үстеме пайданы
бөлуге қатысуға мүмкін береді. Басқаша айтқанда, қоғам жарғысында жай акция
бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары
болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін
жоғарылатады. Олардың арасындағы арақатынасын қоғамның директорлар кеңесі
белгілейді.
Қатыспаушылар артықшылықты акциясы - оның иесі ешуақытта белгіленген
деңгейден артық дивиденд алуға құқығы жоқ. Егер артықшылықты акциялар
кумулятиетік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен
төленбеген немесе толық төленбеген дивидендтер міндетті түрде келесі жылы
төленеді. Ол жай акциялар бойынша дивиденд төлеу хабарланбастан бұрын
жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес артьщшыльщты акциялар
бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендтіне қосуға
болмайды.
Айырбасталатын (конверсияланатын) артықшылықты акциялар өз
иемденушілеріне кейбір жағдайларда (егер олар қоғам жарғысында көрсетілген
болса) осы қоғамның жай акцияларына немесе артықшылықты акцияның басқа
типіне айырбастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі жағдайлар осы
типті акция шығарған кезде жазбаша түрде қоғам кітабында көрсетіледі.
Артықшылықты акциялардың көбісі айырбасталымды болып келеді. Ал
айырбасталымды емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ, яғни
оларды басқа акцияларға айырбастауға болмайды.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі -
дивиденд төлеуі кейін қалдырылған артықшылықты акциялар. Олар қоғам
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғарғы квотасы төленіп болғасын
ғана беріледі. Содан қалғаны дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акция
иелеріне бөлінеді. Қоғамның ісі өрлеп тұрса, бүндай акцияларды шығару өте
тиімді.
Егер қоғамның жарғысында оның директорлары жарғылық ка-питалды құруға
жеке катысуы керек делінсе, онда - директорлардың квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны,
әлбетте, барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, қоғам қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың қоғам ісін
басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу қоғамның нәтижелі
қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша қоғамның
шаруашылык қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған
кіріс бойьцшіа нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген
дивиденд жылдық жүмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін өсіруі де
мүмкін, керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.
2.4. Облигациялар
Облигация деп - эмитенттің оны ұғынушыға белгілі бір уақытта
облигацияда көрсетілген құнды және осы құннан белгіленген процентті алуға
құқық беретін эмиссиялық бағалы кагаз (3,4 қосымшалар). Облигация шығару
арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді. Облигация
шығару - қосымша капитал таратудың бір нысаны. Облигация - қарызды бағалы
қағаз. Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруга және оларды
орналастыруға жұмсаған жылдық шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік - эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде - қоғам мүлкінің бір
бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқығы. Облигация да акция сияқты
қоғамды инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация ұстаушы қоғамға несие беруші, ал облигация - қоғамды
несиелеудің куәлігі. Акционер қоғамды меншіктенуші. Ал акция сол
меншіктеудің куәлігі тәрізді.
2. Облигация ұстаушыға процент түрінде табыс төленеді. Оның мөлшері
алдын ала бекітіліп, нақты анықталады. Бұл бағалы қағаз өзінде көрсетілген
белгілі бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация
бойынша процент басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді. Қоғамның
процентті уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер
де дивиденд түрінде табыс алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және
ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер қоғам дивиденд төлеу туралы
хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер қоғамға қарсы ешқандай
шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация ұстаушының дауыс беру
құқығы жоқ. Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, қоғамды басқаруға да
қатыспайды. Оған керісінше, акция иесінің қоғамның мүліктік мүддесін
қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша табыс төлеу қоғамның шығынын құрайды. Ол салық
төлегеннен қалған пайдадан төленеді. Ал дивиденд те қоғамның таза
пайдасынан өтеледі.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін процент түріндегі табыс
купонға алмастырылады. Купон деп процент мөлшері көрсетілген облигациядан
жыртылып алынатын парақты айтады. Төленген проценттің орнына облигациядан
купонды жыртып алады. Бұндай табыс төлеудің түрін «купондарды қырқу» деп
айтады.
Облигацияда - оның номиналы, купондық мөлшері, эмиссия шарты, өтеу
туралы нұсқау, қамтамасыз етілуі, рейтингі көрсетіледі.
Номиналы деп облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады. Оны
облигация ұстаушы өтелу мерзімі келгенде алады.
Купонның мөлшері - жыл сайын эмитент төлейтін обли-гацияның номинал
құнына байланысты келісілген процент. Жыл сайынғы купондық мөлшер бөлініп,
мысалы, жарты жылда немесе тоқсан сайын бір рет төленуі мүмкін. Әлбетте,
төлем мына интервалмен орындалады: қаңтар - шілде, акпан - тамыз, наурыз -
қыркүйек, сәуір - қазан, мамыр - қараша, маусым - желтоқсан. Одан басқа
айдың жұлдыздары да айнаға түскен сәуледей, мысалы, 5 қаңтар - 5 шілде, 20
наурыз - 20 қыркүйек және с.с болып қайталанады.
Эмиссия шарты - облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст
компаниясыньщ шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы қоғамның
инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін
қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст
компаниясы эмитенттің қаржылық құжаттарын және оның инвестициялық жобасының
бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылыгын береді. Осыған
байланысты эмиссия шартына траст компаниясы бірсыпыра ұсыныс енгізеді.
Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:
ең аз өтімділік;
борыштың ақырғы деңгейі;
активтерді сатуға тиым салу;
төленетін дивиденд мөлшерін шектеу.
Өтеу туралы нұсқау-эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияның номинал құнын және процент төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор
траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын кері сатып алу бабы да
болуы мүмкін. Ол - эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқығын
орындауы. Әдетте, ондай жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы
жылдан басталады. Уақытынан бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы
оның құнынан жоғары болады.
Өтеу күні - қоғамның сатып алушыға облигацияның номиналына тең соманы
қайтаратын және процент төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып екіге
бөлінеді.
Қамтамасыз етілген облигациялар деп оларды шығарғанда кепілдікке қоғам
активтерін немесе мүліктерін салуды айтады. Қамтамасыз етілген облигация
қоғамның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп, сонымен қатар оның
негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер қоғам
тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар
кепілдікті өз пайдасына сатуға құқығы бар. Облигацияны қамтамасыз етуге
қозғалыстағы және қозғалмайтын мүліктер, сондай-ақ басқа да бағалы қағаздар
салынады. Осыған байланысты мынадай айырмашылықтарды атауға болады:
қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар. Оларды сенімхатпен
басқа біреу иемденуіне құқылы;
қозғалмайтын мүлік салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін жай
немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
басқа қоғамдардың траст жағдайында сақталатын акцияларымен және
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы қоғамның облигациялары.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша
айтқанда, эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері.Оларды
болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады. Қоғам
банкротқа ұшыраған жағдайда - ол облигацияларды арнаулы түрде өтейді.
Облигацияның рейтингі - олардың инвестициялық сапасын арнаулы
фирмалардың бағалауы. Әлбетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы
бағаланбайды, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана
бағаланады. АҚШ-та, мысалы, «Стэндарт энд пур» және «Мудиз инвесторз
сервис» компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады. «Мудиз» компаниясы
облигацияны бағалауды төмендегі түрде жүргізеді:
Ааа - өте жоғары сапа;
Аа - жоғары сапа;
А - ортадан жоғары;
Baa - орта сапа;
Ва - алыпсатарлық элементтері бар;
В - инвестицияға қажет белгілері жоқ;
Саа - төмен сапа;
Са - белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық;
С - ең төмен сапа.
Ең жоғары рейтингілі облигациялар «инвестициялық класты» деп аталады.
Төмен рейтингілі облигациялар «алыпсатушылық» деп есептеледі.
Акция сияқты облигациялардың да номинал құны және нарықтық бағасы
болады. Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның бағамы деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары
болса, онда облигация сыйлықпен сатылады деп айтылады. Егер номиналынан
бағасы төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни
бағасын төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса
да, проценттік табыс оның номиналына байланысты есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына,
екінші жағынан, нарықтағы әр уақытта әртүрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдер өте көп болса,
онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді.
Баскаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылық жаңа ұстаушыға өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары
курспен сатылады. Ол облигацияның жаңа және бұрынғы ұстаушыларының кірісін
теңестіреді.
Инвесторлардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен
дисконттық айырмашылықтан түсетін кірістен (егер ондай болса) құралады.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да иесі ұсынушы және атаулы
(тіркелетін) болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде
тіркелмейді, ол бойынша проценттік табыс облигацияны ұсынушы субъектке
төленеді. Ондай облигациялардың әрқашан купондық парағы болады. Проценттік
өсім төлейтін күні облигация иесі купонды қиып алып, оны өтеуге тапсырады.
Ал атаулы облигациялардың иесі қоғамда тіркеуден өтеді. Қоғам проценттік
өсім төлейтін күні оларға процент алу үшін чек толтырып береді.
Займның мерзіміне қарай қоғам облигациялары:
қысқа мерзімді - 1 жылдан 3 жылға;
орта мерзімді - 3 жылдан 7 жылға;
ұзақ мерзімді - 7-ден көп жылдарға дейін шығарылған болып үшке бөлінеді.
Қоғам облигациялары сонымен қатар купондық кірісті төлеу жөнінен де
бөлінеді:
Біріншіден, купондық төлем мөлшері нақты бекітілген облигациялар. Олар
уақытынан бұрын кейін қайтарылып алынуы мүмкін.
Екіншіден, купондық төлем мөлшері өзгермелі облигациялар. Бұл типті
облигациялардың ерекшелігі - оның купондық төлем мөлшері ақша нарығындағы
негізгі төлем мөлшеріне байланысты өзгереді. Бірақ өзгермелі курсты
облигация ұстаушы, қоғам жарғысында көрсетілгендей, өз мүддесін несие
берушілердің ең соңында жүзеге асырады.
Үшіншіден, купоны нольге тең облигациялар. Бұл типті облигациялардың
айырмашылығы - олар бірінші орналасқанда номиналынан төмен бағамен
(эмиссиялық бағамен), ал өтелгенде - номиналымен сатылады. Басқа сөзбен
айтқанда, облигация ұстаушы проценттік табысты облигацияның айналым мерзімі
аяқталғасын алады.
Облигациялар айырбасталатын және жай облигациялар болып та бөлінеді.
Айырбасталатын облигациялар артықшылықты акцияларга өте үқсас. Олар
келісімге сәйкес осы қоғамның артықшылықты немесе жай акцияларына
айырбасталуына мүмкіндігі бар. Бұл айырбасталатын облигациялар инвестордың
қызығушылыгын арттырады. Ал жай облигациялардың бұндай құқығы жоқ.
Қорыта айтқанда, қоғам өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен қатар
облигация шығарумен де қаржыландырады. Деген-мен, қоғамға акциядан гөрі,
облигация шығару қауіпті. Себебі облигациядан пайда түспесе де, жыл сайын
қоғам облигация бойынша процент төлеуге міндетті. Ал акция бойынша жылдық
жалпы жиналыстың шешімі болмаса қоғам дивиденд тол eyre міндетті емес.
Егер қоғамның дивиденд төлеуге қаржысы болмаса, ол акционердің жеке
сәтсіздігі деп саналады. Бұл, біріншіден.
Екіншіден, облигация шығару қоғамға қауіпті болғанымен, оны шығару өте
арзан.
Инвесторлар ұзақ мерзім бойы төленген дивидендтер сомасы жыл сайын
төленген процент сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарады. Олардың
көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, осытұрғыдан облигация - тиімді.
Сондықтан инвесторлар тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар
жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер
қоғам бағалы қағаздардың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге
төлейтін дивиденд, облигация ұстаушыға төлейтін проценттен жоғары болады
деген болжам басымырақ.
2.5. Бағалы қағаздардың басқа түрлері
Бағалы қағаздардың басқа да өте көп түрлері болады. Оларды әртүрлі
эмитенттер шығарады. Солардың бірнешеуін қарап өтелік. Қоғамның жарғысына
қарсы келмесе онда оның «екінші қатардағы», немесе айналымдағы бағалы
қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар шығарып капитал табуға
мүмкіндігі бар. Оларды «құқықты бағалы қағаздар» деп те атайды. Оларға
жазылу құқығын опцион, вариант деген сөздер айкындайды.
Акцияға жазылу құқығы акционерлерге қоғам акциясының жаңа тиражын
сатып алу артықшылықты құқығын береді. Бұл акционерлердің мүлікке деген
мүддесін кррғайды. Ол бағалы қағаздардың ерекшелігі қоғам жарғысында
акционерлердің «артықшылықты құқығы» деген арнаулы сөзбен белгіленеді. Он-
дай құқықты тек жай акция иелері ғана пайдалана алады. Акцияға жазылу
құқығы бар әрбір акционер қоғамнан сатып алуға рұқсаты бар акция саны және
оның сатылу бағасы көрсетілген арнаулы куәлік немесе құқық сертификатын
алады. Әдетте, акцияның сатылу бағасы ағымдағы курсынан төмен болады.
Акцияға жазылу құқығын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады:
Біріншіден, өз құқығын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін
сертификатты толтырып және ақша аударып қоғамға тапсыру керек;
Екіншіден, жазылу құқығын сатуға болады;
Үшіншіден, жазылу құқығын пайдаланбауға да болады. Онда сатып алушылар
туралы мәселені қоғам өзі шешеді. Жазылу - қысқа мерзімді бағалы қағаз.
Әлбетте, ол бір айдан аспайды. Егер қоғамның акциясы қор биржасында
айналымда болса, онда құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін.
Оларға басқа баға қойылады.
Акциялар ондаған, жүздеген мың, тіпті миллиондаган данамен шығарылатын
қазіргі жағдайда қоғамның акцйонерлері үшін де, оның инвесторлары үшін де
арнайы бағалы қағаздар шығару арқылы жазылу құқығын пайдалану механизмі ең
бір тиімді, әрі ыңғайлы әдіс болып саналады. Негізгі бағалы қағаздарды сату
немесе сатып алу құқығын пайдаланудың алғашқыларының бірі - опцион.
Опцион - шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз.
Ол белгіленген уақытта немесе одан бұрын келісілген бағамен қағаздардың
біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық береді.Опцион биржада
саудаға түседі. Әдетте, опцион қоғамның өзінің жоғары лауазымды
қызметкерлеріне тұрақты бағамен жай акция сатып алу құқығын беретін екінші
қатардағы бағалы қағаз. Опцион - заңды түрде бекітілген стандартты құжат.
Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп
аталады, 1 лотта 100 дана біратаулы бағалы қағаз болады. Опционный
мазмұнында опциондық шартта бекітілген құқықтың орындалуы, яғни бағалы
қағаздарды сату немесе сатып алу күні, айналыс мерзімі, аяқталу күні,
жөнелту-қабылдап алу жағдайлары және бағасы көрсетіледі.
Опционный екі түрі кездеседі:
а) активті сатып алуға құқық беретін опцион. Ол сатып алушы опционы
немесе колл опционы деп аталады.
ә) активті сатуға құқық беретін опцион. Оны сатушы опционы немесе пут
опционы деп атайды.
колл опционы - сатып алу шарты, онда опционның өзі сатып алынады.
Пут опционы - сату шарты, ол бағалы қағазбен бірге сатылады. Айта
кететін жәйт, алғашқыда опциондық шарт тек қор нарығындағы акцияға қатысты
болса, қазіргі кезде ондай шарт кез-келген активке жасалады.
Опционның негізі болған активтің екі бағасы болады: ағымдағы нарықтық
баға, немесе спот бағасы және опционда көрсетілген оны орындау бағасы. Ал
опционныц өз бағасы сыйақы деп аталады. Ол опционныц негізі болған активтің
бағасы емес.
Құқықты бағалы қағаздардың келесі түрі - варрант. Варрант - ол өз
иемденушісіне белгілі-бір қоғамның анықталған акция (немесе облигация)
мөлшерін алдын-ала бекітілген бағамен алдағы мерзімде сатып алу құқығын
беретін екінші қатардағы бағалы қағаз. Ол - қоғамның айналымдағы бағалы
қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқығын беретін міндеттемесі.
Варрант иемденушісі қолындағы варрантты белгілі бір уақыт аралығында
тұрақты бағамен онда белгіленген артықшылықты акциялар және облигациялар
санына айырбастауға құқығы бар. Варрантты акцияға айырбастамай-ақ, қоғам
оны өзіне сатып алып, жою мүмкіндігі де бар.
Варрант - ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Ол 10 жылдан 30 жылға дейін, ал
кейбіреуі мерзімі шектеусіз айналыста жүреді. Әдетте, оны қоғам
облигациялармен және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Бұл, бір
жағынан, бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда тартымды (өтімді) етсе,
екінші жағынан, қоғамның эмиссиялық шығындарын азайтады.
Варрант қоғамның басқа бағалы қағаздарымен қоса шығарылғаннан кейін,
олардан бөлініп, өз алдына айналымға түседі. Ол туралы қоғамның жарғысында
көрсетілген болуы керек. Варрант бөлінгеннен кейін негізгі бағалы қағаздың
сатылу бағасы варрант бағасына кемиді. Екінші нарыққа түскесін варрант
өзінің нарықтық курсына ие болады. Варрант бойынша сатып алынатын бағалы
қағаздың бағасы варранттың орындалу бағасы деп аталады. Кейде варрантты
негізгі бағалы қағазбен бірге ұсынады, ондай жағдайда олардың бағасын
біріктіріп айтады.
Экономикалық мазмұны бойынша варрант сатып алу опционына ұқсас
болғанымен одан бірсыпыра айырмашылықтары бар.
Біріншіден, варрант қоғам эмиссиялайтын (шығаратын) бағалы қағаз, ал
опцион опциондық мәміле жасасудан туындаған шарт.
Екіншіден, варрант сан жағынан шығарылатын бағалы қағаздардың эмиссия
мөлшеріне сай келсе, ал опциондық мәмілелердің керекті санын нарықтың
тұтыну қажеттілігі анықтайды.
Үшіншіден, варранттар ұзақ мерзімге шығарылса, ал опциондық мәміле -
ол, әдетте, қысқа мерзімді шарт.
Төртіншіден, варрант алғашқы иемденушіге ақысыз берілсе, ал опцион
иесі опционды жаздырып алушыға (сатушыға) ол үшін сыйақы төлейді.
Сөйтіп, акцияға негізделіп шығарылған екінші қатардағы бағалы
қағаздардың пайда болуы - ұлттық бағалы қағаздардың өз елінің шекарасынан
шығуына байланысты, яғни әлемдік бағалы қағаздар нарығының пайда болу
себептерінің бірі. Заңды немесе жеке тұлға шетелде орналасқан компанияның
акциясын тікелей ала алмайтындықтан компания орналасқан мемлекетте
депоненттелген (шығарылған) депозитарлық қолхатты қолдана алады.
Депозитарлық қолхат - ол шетел компаниясы шығарған акцияның белгілі-
бір мөлшерін банктің иемденуін куәландыратын бағалы қағаз. Ол арнаулы заң
негізінде шығарылады. Алғашқыда депозитарлық қолхат өткен ғасырдың 20-
жылдарында американдық инвестицияны шетел акциясына салу максатында АҚШ-та
пайда болды. Сондыктан оны американдық депозитарлық қолхат (АДҚ-ADR) деп
атайды. АДҚ-тың мәні банк өзінің шетелдегі филиалында (әдетте эмитент елде)
акцияның белгілі-бір мөлшерін сақтайды, ал акцияны қамтамасыз ететін
қолхаттар Америкада эмиссияланып, американдық нарықта айналысқа түседі.
Қолхатты шығарушы банк эмиссиялағаны және оны өндегені үшін сыйақы
түріндегі пайда алады. АҚШ-та депозитарлық қолхаттарды шығарушы ең ірі
депозитарлық эмитент-банктер - City Bank of New-York, The Bank of New-York-
, Mozgan Bank - саналады.
АДҚ-ты ұстаушылар, әдетте, бағалы қағаздар акционерлерінің оларды
эмиссиялаған мемлекетінде құқығын сақтайды. Шетелдік акционерлік меншікке
қызығушылық артқан сайын депозитарлық қолхаттар биржадан тыс нарықтан
биржалық нарыққа айналысқа түсуде. Мысалы, Нью-Йорк қор биржасы өзінің баға
белгілеу тізіміне бірсыпыра сенімді, әрі айтулы компанияларды (Sony, Honda
Motors, British Airways, British Telecom) енгізуде.
Қазіргі кезде Еуропада депозитарлық қолхаттың басқа түрлері - жаһандық
қолхаттар (ЖҚХ-YDR) және интернационалдық (халықаралық) депозитарлық
қолхаттар (ИДҚ - IDR) шығарылуда. Олардың бір-бірінен айырмашылығы мынада,
егер американдық депозитарлық қолхаттар тек АҚШ қор нарығында айналысқа
түссе, ал интернационалдық депозитарлық қолхаттар АҚШ-тан тыс әлемдік
нарықтарда айналысқа түседі.
Әлемде американдык депозитарлық қолхаттарға инвесторлардың да,
эмитенттердің де қызығушылығы артуда. Олардың инвесторлар үшін артықшылығы:
олардың өтімділігі өздерін шығаруға негіз болған бағалы қағаздың өтімділігі
тәрізді;
оларга АҚШ долларымен баға белгіленеді;
оларды сатып алғанда және шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарымен
жүргізілетін басқа да операцияларында заңнамалық шектеулерден өткенде;
инвестиция тарту үшін АҚШ және Еуропа қаржы нарықтарына шығуға;
шетел инвесторларының бағалы қағаздарын ғана сатуды жеңілдетіп қоймай,
сондай-ақ американдық инвесторларға да дивиденд алуды жеңілдетуде кепілдік
беріледі.
Депозитарлық қолхаттардың эмитенттер үшін артықшылығы:
олар эмитент-компанияларға шетел нарығына шығуға, сондай-ақ акцияның
өтімділігін арттыруга, акцияны иемденуге құқықтық шектеулерді өтуде;
оларды шығарушы инвесторларды, ең алдымен, институционалдық инвесторлар
құрамын кеңейтуде;
депозитарлық қолхаттарды ойдағыдай орналастыру эмитент-компанияның атағын
асыруға, соған сай инвесторлардың сенімін арттыруға, сондай-ақ бағалы
қағаздардың бағасына әсер етеді.
Депозитарлық қолхаттар шығарушының ынтасына (инициа-тивасына)
байланысты демеушілік (демеуші шығарған) қолхат және демеушілік емес қолхат
болып екі класқа бөлінеді. Егер қолхат компанияның өзінің ынтасымен
шығарылса, онда компания американдық бір банкпен шығару шартын жасасады.
Олар демеушілік қолхаттар деп есептеліп, демеушілік бағдарламаның барлық
шығынын компанияның өзі өтейді. Ондай депозитарлык қолхаттар бағалы
қағаздар және биржалар жөніндегі комиссияда тіркеледі.
Демеушілік емес қолхаттарды компанияның кейбір акционерлерінің ынтасы
бойынша банктер шығарады.Бұндай қолхаттарды шығару шығындарын, атап
айтқанда, оларды депозитарийде сақтағаны және одан алғаны үшін,
дивидендтерді долларға айырбастағаны үшін және т.б. ақыны ынталы топ өздері
төлейді. Қазіргі кезде демеушілік емес қолхаттар бойынша бағдарламалар
ескірген деп есептеліп, олар өте сирек шығарылады.
Кейбір бағалы қағаздарды (чектер, депозиттік сертификаттар, вексельдер
және т.б.) банктер шығарады. Оларды қаржы құралдары деп те атайды. Қаржы
құралдары қысқа мерзімді (1 жыл, кейбіреуі 3 жылға дейін) бағалы қағаздар.
Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында:
Біріншіден, өзінің акцияларының және облигацияларының, депозиттік және
жинақ сертификаттарының, вексельдердің және туынды бағалы қағаздардың
эмитенті;
Екіншіден, өз есебінен бағалы қағаздарды сатып алушы инвестор;
Үшіншіден, қаржылық брокер ретінде инвестициялық институт ролін және
инвестициялық компанияның немесе инвестициялық қордың қызметін орындайды.
Банктер өз бағалы қағаздарын эмиссиялау есебінен қаражат тартумен,
басқалардың бағалы қағаздарын орналастырумен немесе басқа эмитенттердің
бағалы қағаздарына қаржы салумен шүғылданады. Сөйтіп банктің өз капиталы
және тартылған (қарыз) капиталы қалыптасады. Қазақстанда нарықтық
қатынастардың жоғары деңгейде дамымауына байланысты коммерциялық банктердің
бағалы қағаздары негізінен ақшалы есеп айырысуда немесе тауар айналысында
қолданылады. Сондықтан оларды қысқаша сипатталық.
Шындығында, чек - ол аудармалы вексель (тратта). Алайда, чектің кейбір
ерекшеліктері бар. Олар:
чек тек есеп айырысуда қолданылады, ол жеке мүлік ретінде мәмілеге
қатыспайды (оны екінші нарықта сатып алуға, кепілдікке салуға, қарызға
беруге болмайды);
чек бойынша төлеуші әрқашан банк немесе ондай операция жүргізуге лицензиясы
бар баска несие мекемесі болады;
чекте төлеушінің акцепті болуының қажеті жоқ. Себебі чек берушінің шотында
төлеуге қажетті сома сақталады.
Чек бос ақша қаражатын инвестициялау объектісі ретінде инвесторлардың
қызығушылығын тудырмайды. Себебі чек бағалы қағаз ретінде не процент
түрінде, не купондық табыс түсірмейді.
Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің қосымша ақша ресурстарын
тарту мақсатында эмиссиялайтын бағалы қағаздың келесі түрі - банктік
сертификаттар. Олар тек коммерциялық банктер шығаратын бірден-бір бағалы
қағаздардың түрі. Инвестордың бейімделуіне қарай сертификаттар депозиттік
сертификат және жинақ сертификаты болып екіге бөлінеді.
Депозиттік сертификат деген заңды тұлғаның банкке салған ақша
қаражатын және бекітілген мерзім өткеннен кейін сол соманы және ол бойынша
процент түріндегі сыйақыны (мүддені) алу құқығын куәландыратын бағалы
қағаз.
Жинақ сертификаты деген жеке тұлғаның (азаматтың) банкке салған ақша
қаражатын және бекітілген мерзім өткеннен кейін сол соманы, сондай-ақ ол
бойынша процент түріндегі сыйақыны (мүддені) алу құқығын куәландыратын
бағалы қағаз.
Кейбір елдердің банктік тәжірибесінде депозиттік сертификаттардың
мерзімі әртүрлі - 10 күннен 8 жылға дейін, салған сомасы 500 АҚШ долларынан
5 миллионға дейін болады. Ал Ресейдің тәжірибесінде депозиттік сертификат
бір жылға, ал жинақ сертификаты үш жылға дейінгі мерзімге беріледі, сомасы
шектеусіз. Бұлардың проценттік ставкасы салымның мөлшері мен мерзіміне
байланысты болады. Депозиттік және жинақ сертификаттарындағы қаражатты
мерзімді кезеңнің кез-келген уақытында алуға болады.
Банктен салған қаражатты белгіленген мерзімінен бұрын да алуға болады,
бірақ алдын ала алғаны үшін айыппұл төленеді.
Аталған сертификаттар иесі ұсынушы немесе иесі атаулы сертификаты
болып бөлінуі мүмкін.
Соңғы онжылдықта әлемде еуроқағаздар нарығына қызығушылық артуда.
Халықаралық бағалы қағаздар нарығына (эмитент елге сыртқы нарық болып
саналады) орналастыратын еуроқұралдарға акциялар, облигациялар, ноталар,
деривативтер (туынды бағалы қағаздар) жатады.
Еурооблигациялар - ол еуронарықта ұзақ мерзімді займ алғанда қарыз
алушының шығарған қарыз міндеттемесі. Оларды елдің үкіметі,
муниципалитеттер, банктер, халықаралық несие ұйымдары, трансұлттық
корпорациялар қосымша қаржыландыру көзі ретінде шығарады. Еурооблигациялар
негізінен оны иеленуші еш жерде тіркеуден өтпейтін иесі ұсынушы бағалы
қағаздары болып шығарылады. Онда көрсетілген валютадан тыс мемлекетте
шығарылып сатылады. Еурооблигацияларда халықаралық саудада басым жағдайда
қолданылатын, негізінен, АҚШ доллары көрсетіледі.
Еурооблигациялар жай және проценттік ставкасы бекітілген түрінде
шығарылып, айналыс мерзімі 3 жылдан артық уақытқа орналастырылады. Оған
қосымша еурооблигациялардың: проценттік ставкасы өзгермелі;купоны нольге
тең;басқао блигацияларға конверсиялау құқығы бар; екі валютамен көрсетілген
құны бар (көрсетілген құны - бір валютамен, ал процентті төлеу басқа
валютамен); белгілі-бір тауар бағасына байланыстырылған түрлері де болады.
Еурооблигацияда қарыз сомасы, қарызды өтеу датасы мен жағдайлары және
белгіленген мерзімде процентті алуға құқық беретін купоны болады. Процент
жылына бір немесе екі рет төленеді. Еурооблигацияға табыс салығы және
бағамдық қүнының өсуіне салық салынбайды. Еурооблигациялар әртүрлі
схемамен:
бір уақытта;
бөлшек-бөлшек;
мерзімінен бұрын (егер шартта көрсетілсе) өтелуі мүмкін. Өтеу схемалары
алдын-ала шығарылым ережелерінде келісіледі, ал отеу туралы мағлұмат
қаржылық ақпараттарда алдын-ала хабарлануы керек.
Еурооблигациялардың негізгі сипаттамасы төмендегідей:
• айналыс мерзімі 3-тен 30 жылға дейін;
көрсетілген құны аса көп емес, проценттік табысы купон формасында төленетін
ұсынушы бағалы қағазы түрінде шығарылады;
эмиссияның негізгі бөлігі қамтамасыз етілмеген болып шығарылады. Дегенмен
кейде үшінші жақтың кепілдігімен немесе эмитенттің мүлкімен қамтамасыз
етіледі;
листинг және баға белгілеу процедураларынан жетекші Еуропа биржалары
өткізеді.
Еурооблигация нарығы - халықаралық капитал нарығының ең өскелең, әрі
қарқынды дамитын сегменттерінің бірі. Еурооблигацияның тәуір болып
көрінуінің себебі тек еуронарықта ұзақ мерзімді және арзандау қаржы
ресурстарын алу мүмкіндігі болуымен түсіндіріледі. Нарықтық негізде сыртқы
займдарды шығарумен мемлекеттік қарызды өтеу құнын тікелей және жанама
түрде төмендетеді. Оның тікелей әсері бюджет кемшілігін қаржыландырудың
қосымша көзін тарту болса, жанама әсері мемлекеттік қарыз құралдарының
табыстылығын төмендету және ішкі нарықта жаңа шығарылымдарын
орналастырғанда қаржы министрлігінің позициясын нығайту. Дәл сол кезде,
ішкі жинақты үнемдеуден басқа сыртқы займдарды табысты орналастыру
портфельдік инвестициялау үшін қолайлы жағдай туындатады. Оған қоса,
отандық банктер мен фирмалар жылма-жыл тартылатын займдардың көлеміне
шектеулер болмағандықтан, шетел капиталын жұмылдыра бастайды.
Еурооблигациялық займ алган қарыздың сомасын және мерзімін анықтаудың
икемділігінен эмитент пен инвестордың қызығушылығын теңестіруге мүмкіндік
береді.
Қазақстан егемендік алғаннан бері дербес еурооблигацияларды төрт рет
шығарып, сырттан қарыз алу мақсатымен оларды Еуропа нарығына орналастырды.
Ең алғашқыда 1996 жылдың 20 желтоқсанында Қаржы министрлігі еурооблигация
нарығына 200 млн. АҚШ доллары сомасында еуробондарды эмиссиялады. Олардың
айналыс мерзімі - 3 жыл, купондық табыстылығы жылына - 9,25%, купон бойынша
проценті жылына екі рет - 20 маусымда және 20 желтоқсанда төленіп, бүл
эмиссия 1999 жылдың 20 желтоқсанында өтелді. Ал екінші эмиссиясы 1997
жылдың 2 қазанында өткізіліп, енді сомасы 350 млн. АҚШ долларына жетті.
Оның айналыс мерзімі - 5 жыл болған, яғни ол 2002 жылдың 2 қазанында
өтелді. Купондық табыстылығы жылына 8,375% болып, табыс жыл сайын 2 сәуірде
және 2 қазанда төленген.
Еуробондарды табысты орналастыруға әсер еткен жағдай - халықаралық
деңгейдегі деп танылған агенттіктердің берген несиелік рейтингінің болуы.
1998 жылдың қаңтарында "Fitch ІВСА" халықаралық рейтингтік агенттік
республиканың рейтингін бірсыпыра себептермен дәлелдеп «ВВ-»-тен «ВВ»-ға
дейін жоғарылатты. Біріншіден, Қазақстанда екі жыл қатарынан ЖІӨ орташа 2%-
ке өскені байқалған, мүнай мен газ өндірісі өсуде; екіншіден, инфляция
қарқыны төмендегені, сондай-ақ банк жүйесінің түрақтанғаны байқалған.
Қазақстандық еурооблигацияның үшінші эмиссиясы 1999 жылдың 10 қазанында 5
жыл мерзімге 98,870$ дисконтпен және жылына 13,625% бекітілген жарты жылдық
купонмен 200 млн. АҚШ долларына шығарылды. Ол 2004 жылдың 18 қазанында
өтеліп, соңғы купондық сыйақы төленді. Көрсетілген купондық ставка
(13,625%) қағазды өтеу кезіндегі 13,954% табыстылығына сәйкес келеді.
Төртінші эмиссиясы 2000 жылдың 11 мамырында 7 жыл мерзімге (өтелу мерзімі
2007ж. 11.05.) 98,347$ дисконтпен және жылына 11,125% бекітілген жарты
жылдық купонмен 350 млн. АҚШ долларына шығарылды. Көрсетілген купондық
ставка (11,125%) қағазды өтеген кезде 11,481% табысқа сай келуі көзделген
[2; 16.].
Айта кететін жәйт, еурооблигациялық займдардың негізгі артықшылығы -
ақша ресурстарын ұзак мерзімге (10 жылға дейін), әрі ішкі ставкадан
анағұрлым төмен ставкамен тарту мүмкіндігінің болуы.
Коносамент деген оны ұстаушыға жүкті теңізбен тасы-малдағаннан кейін
коносаментте көрсетілген жүкті өз қарауына алуға құқық беретін тауарды бөлу
құжаты. Коносамент - ол халықаралық қатынастарда қолданылатын стандартты
формадағы құжат. Коносаментте:
жүкті тасымалдау шартын жасасқандығы;
жүкті жөнелтуге алғандығы;
коносамент ұстаушының жүкке меншік құқығы және қарамағында ұстау құқығы;
ұстаушының иемдену құқығы және билеу кұқығы куәландырылады.
Коносамент - ол теңізбен тасымалдаушының жүкті тасымалдау шартына сай
тағайындалган жерге жеткізу үшін берген шүбәсіз міндеттемесі. Коносаментте
мына мәліметтер көрсетіледі: судноның атауы, тасымалдаушы кәсіпорынның
атауы, жүкті тиеген орын, жүкті жіберушінің атауы, оны алушының атауы,
жүктің атауы және оның негізгі сипаттамасы, коносамент берген орын және
уақыты, судно капитанының қолы.
Коносаменттің иесі ұсынушы, ордерлі және иесі атаулы болуы мүмкін. Ол
бірнеше дана етіп түп нұсқасында толтырылады. Жүкті алғаннан кейін,
коносамент ұстаушының мүліктік құқығы орындалып, басқа даналарының бэрі
жойылады. Коносаментке міндетті түрде сақтандыру полисі тіркеледі.
Сондықтан коносаментті бағалы қағаздар түріне жатқызуға болмайды. Оның
айналыс аясы бағалы қағаздар нарығы емес, тауар нарығы.
2.6. Туынды бағалы қағаздар
Туынды бағалы қағаз деген базистік активтердің бағасы өзгеруіне
байланысты, яғни осы бағалы қағаздың негізі болған активке шығарылған
мүліктік құқықты (міндеттемені) білдіретін құжатсыз формадағы бағалы қағаз.
Базистік активтерге тауарлар (астық, ет, мұнай, алтын және т.б.), негізгі
бағалы қағаздарға акция және облигация жатады. Туынды бағалы қағаздар деп
аталуының себебі, олар негізгі классикалық бағалы қағаздарға (акция,
облигация) шығарылады. Туынды бағалы қағаздарды сатып алу-сату үшін екі жақ
мерзімді мәмілеге келеді. Онда мәміле жасаушылар көрсетілген активті
болашақта алу, бірақ шарттаскан кездегі баға бойынша жеткізіп беру
көзделеді. Туынды бағалы қағаздарды қолданып жасалған мерзімді мәміле
туынды бағалы қағаздар нарығында сатып алынады және сатылады. Басқаша
айтқанда, туынды бағалы қағаздар нарығы - ол мерзімді нарық. Мерзімді
нарықтың басқалардан өзгешелігі - мәміленің орындалуы (шарт жасасқан
кездегі бекітілген бағаммен активті жеткізіп беру) болашақтағы келісілген
мерзімде жүзеге асырылады.
Мерзімді мәмілелер әртүрлі активтерге, атап айтқанда, бағалы
қағаздарга, банктік депозитттерге, индекстерге, валютаға, қымбат
металдарға, шикізат тауарларына және мерзімді шарттардың өзіне жасалады.
Мерзімді мәмілелердің екі түрі болады:
шартты түрдегі мәміле, онда екі жақтың біріне жасасқан шартты орындау
немесе орындамау құқығы беріледі. Оған опциондар жатады;
тұрақты мәміле - ол міндетті түрде орындалуы тиісті бекітілген шарт. Оған
форвардтық, фьючерстік мәмілелер жатады.
Туынды бағалы қағаздарды шығарып, айналысқа түсірүдің мақсаты - кез-
келген биржалық активтердің бағасының ауытқуынан тек пайда табу ғана емес,
сонымен бірге бағаның қолайсыз өзгеруіне байланысты қауіптен сақтандыру.
Туынды бағалы қағаздардың негізгі ерекшеліктері:
олардың бағасы оларды шығаруга негіз болған биржалық (базистік) активтің
бағасына негізделеді;
олардың айналысының сыртқы формасы негізгі бағалы қағаздардың айналысына
ұқсас болады;
шығару негізі болған активтің айналыс мерзімімен салыстырганда (акция -
мерзімсіз, облигация - бірнеше жылдар, тіпті ондаған жылдар) оларды қолдану
уақыты шектеулі (бірнеше минуттан бірнеше айға дейін) болады;
басқа активтермен салыстырганда туынды бағалы қағаздарды шығаруға аз ғана
инвестиция жұмсалғанмен оларды сатып алу-сатудан пайда түсіріледі. Себебі
инвестор активтің барлық құнын төлемей, тек кепілдік (маржалық) жарнаны
ғана төлейді.
Шетел экономикалық әдебиеттерінде туынды бағалы қағаздарды
деривативтер (derivatives - ағылшынша, туынды) деп те атап, әдетте, оларға
форвардтарды, фьючерстерді, бағалы қағаздарға шығарылган
опциондарды,варранттарды,депозитарлық қолхаттарды және т.б. жатқызады.
Форвардтық нарық мерзімді нарықтың ең алғашқы формасы. Ол тауарлар
бағасының тұрақсыздығына байланысты XVIII-XIX ғасырларда Еуропада сатып
алушы мен сатушы тауардың мөлшерін, шамамен жеткізіп беру уақытын және
болашақтағы бағасын көрсетіп мәміле жасасқан. дәл осындай келісімдер
қазіргі кезде, әсіресе, шетел валютасымен банкаралық сауда-саттықта
қолданылады (әрине, онда жеткізіп беру уақыты дәл көрсетіледі).
|. Фьючерстік нарықта |Форвардтык нарықта сауда |
|сауда ашык келісіммен |шарт негізінде реттеледі.|
|аукционда жүргізіліп, | |
|биржа ережелерімен | |
|реггеледі | |
|8. Фыочерстік шарт |Форвардтык нарықта |
|биржада тіркеледі. |қауіптің барлық түрлері |
|Сондықтан |кездесуі мүмкін. Олардың |
|қауіпсізденген. |деңгейі клиенттің |
| |несиелік рейтингіне |
| |байланысты |
|9. Фыочерстік шартгың|Форвардтык шарттың негізі|
|негізі— барлық шартқа |— эрбір жакқа жеке |
|бірдей стандартты |есептелген тұтыну қүны |
|тұтыну кұны | |
Форвард - активті сатып алу-сату жағдайлары туралы алдын-ала
келісілген, бірақ болашақта орындалатын биржадан тыс жасалатын мерзімді
шарт. Бұндай шарт саудаға түсіру үшін келісілген актив бағасының қолайсыз
өзгеруінен сақтандыру үшін жасалады, яғни бағасы өскенде шартты сатып алушы
ұтса, төмендегенде сатушы ұтады. Бұл шарттың стандартты формасы
жоқ, сондықтан алған міндеттемені үшінші жаққа бергенде қатысушы бір
жақ үшін экономикалық қолайлы жағдайдың тууы шарттың орындалмау қаупін
туғызады.
Фьючерс - мәмілеге келген кезде бекітілген бағамен белгілі-бір бағалы
қағаздың стандартты мөлшерін болашақта сатып алуға немесе сатуға жасасқан
шарт. Оның опционнан өзгешелігі таңдау құқығы емес, ол - орындау үшін алған
міндеттеме. Бұл стандартты шартта фьючерстің барлық параметрі - мерзімі,
стандартты лоттың көлемі, сақтандыру депозиті көрсетіледі. Фьючерстермен
саудаға қатысушылардың мақсаты — бағалы қағаздардың өзін сатып алу емес,
бағасының айырмасын алу үшін ұйымдасқан ойын. Шартты сатып алушы оны жоғары
бағамен сатуға, ал сатушы тап осындай шартты болашақта темен бағамен алуға
умтылады. Әлемде опциондар мен фьючерстердің ең ірі сауда орталықтары
болып, Чикаго опциондар биржасы, Лондон халықаралық қаржы фьючерстерінің
биржасы және с.с. есептеледі.
Мерзімді нарық жасасқан мәмілелердің тек әртүрлілігіне ғана байланысты
емес, сондай-ақ нарықты ұйымдастырудың түріне қарай да жіктеледі. Ол 2.4.
Суретте салыстырмалы түрде қарастырылған.
|Фьючерстік нарық |Форвардтык нарық |
|1. Сауда-саттық биржада жүргізіледі|Форвардтык мәміле - ол банкаралық |
| |мәміле. яғни биржадан тыс мәміле |
|2. Фьючерстік шарт стандартталған |Шарт жағдайларын екі жақ мәміледе |
| |келіседі |
|3. Мәмілеге екі жак катыспайды, |Екі жақ - сатып алушы мен сатушы |
|оның орындалуына есеп айырысу |кездесіп, мәміле жасасады |
|(клирингтік) палатасы кепілдік | |
|береді | |
|4. Фьючерстермен саудада күнбе-күн |Форвардтармен саудада келісілген |
|есеп айырысады және сактандыру |мәміле мерзімі біткен соң ғана |
|жарнасы төленелі |есеп айырысады |
|5. Фьючерстік нарықта |Форвардтык нарықта |
|кұкыктык-міндеттеме еркін басқаға |кұкықтык-міндеттеме басқаға |
|беріледі |берілмейді |
|6. Фьючерстік нарықта мәмілені жою |Форвардтық нарықта мәмілені жою |
|я жеткізіп берумен, я кері мәмілеге|тек қолма- қол ақша телеумен |
|келумен жүзеге асырылады |жүзеге асырылады. |
Айта кететін жәйт, Қазақстанда ең алғаш туынды бағалы қағаздар нарығы
1996 жылдың сәуір-мамыр айларында базистік активке - астыққа (1000 АҚШ
доллары болатын шарт және мемлекеттік қазынашылық міндеттемеге шарт)
мерзімді шартқа сауда-саттық ұйымдастырылды. Қазақстан туынды бағалы
қағаздар нарығының ерекшелігі оған негізінен мемлекеттік және коммерциялық
банктер қатысты. Ал қатысуға тиіс өндірістік, ауылшаруашылық кәсіпорындары
және баска да шаруашылық субъектілері, сондай-ақ брокерлер мен дилерлер
болған жоқ. Қазақстан туынды бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен
қызмет етуіндегі бұндай ерекшеліктердің орын алуының себебі - өндірістік
және ауылшаруашылық кәсіпорындардың дағдарысқа ұшырауы, оған қоса
кәсіпкерлердің туынды бағалы қағаздар нарығына жұмсайтын жеткілікті
қаражатының болмауы. 1996 жылы мерзімді мәмілелердің жалпы көлеміндегі 1000
АҚШ долларына фьючерстің және мемлекеттік қазынашылық міндеттемеге шартты
үлес салмағы 98 процент болды [2; 174.].
Бақылау сұрақтары:
1. Корпоративтік бағалы қағаздар деген ұғым.
2. Вексельдер.Оның басқа қарыз міндеттемелерінен айырмашылықтары.
3. Қолдану аясына қарай вексель неше түрге бөлінеді?
4. Акция деген не? Ол қандай жағдайларда шығарылады?
5. Акцияның жіктелу тәсілдері қандай?
6. Акцияның түрлері?
7. Дивидендтің түрлері қандай?
8. Артықшылықты акциялардың түрлері қандай?
9. Облигация деген не? Оның акциядан өзгешіліктері?
10. Облигацияның түрлері қандай? Олардың айналу мерзіміне байланысты
бөлінуі.
11. Бағалы қағаздардың басқа түрлері: опцион, варрант, депозитарлық
қолхат.
12. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары: чек, банктік сертификаттар.
Олардың түрлері.
13. Еурооблигацияның сипаттамасы және оның түрлері.
14. Қазақстан еурооблигациясы неше рет және қандай мерзімге эмиссияланды?
15. Коносамент және оның түрлері.
16. Туынды бағалы қағаздар түсінігі, оның түрлері.
III ТАРАУ I Мемлекеттік бағалы қағаздар
3.1. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарудағы әлемдік тәжірибе
Мемлекеттік бағалы қағаздар - ол үкіметтің қарыз міндетте-месі. Ол -
қарызды бағалы қағаз, оның эмитенті мемлекет. Өзінің экономикалық мәні
жөнінен мемлекеттік бағалы қағаздардың барлығы қарызды бағалы қағаздар
болганымен іс-жүзінде оларды бір-бірінен ажырататын әрбіреуінің өз атауы
болады. Әдетте, «облигация» деген терминнен басқа «қазынашылық вексель»,
«сертификат», «займ» және с.с. атаулар да қолданылады. Әрбір ел мемлекеттік
бағалы қағаздар шығарғанда өзінің терминдерін пай-даланады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің бағалы қағаздар
нарығының маңызды кұрамдас бөлігі болып есептеледі. Бағалы қағаздардың бұл
түрі мемлекеттің экономикалық қызметінің дамуына байланысты пайда болады.
Оны атқару үшін мемлекеттің қаржы жүйесі кұрылады. Қаржы жүйесі бірін-бірі
толықтырып тұратын екі бөлімнен - бюджеттік және несиелік жүйелерден
тұрады.
Қазіргі мемлекеттерге тапшылық бюджеті тән, яғни шығыны кірісінен
артық. Мемлекеттік бюджеттің тапшылыгын дәл осы тарихи кезеңде осы
мемлекеттің даму ерекшеліктеріне байланысты қарастырған жөн. Егер бюджет
тапшылығы соғыс, экономиканы милитаризациялау және т.б. келеңсіз
жағдайлардың салдарынан, ұлттық өндіріс деңгейінің төмендеуінен туындаса,
онда ол теріс тапшылық. Егер бюджет тапшылығы ел экономикасының өркендеуін
көрсетсе, онда ол жағымды тапшылық. Мүндай тапшылықты аздаған қиындықтармен
жоюға болады. Ал кірісі мен шығыны бойынша балансталған бюджет - ұлттық
экономиканың пропорционалды тұрақты дамуының көрсеткіші. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын елдің Орталық банкінен алған несиемен жоюға болады.
Егер несие алу мүмкіндігі болмаса, я ол жетіспесе, онда ақша белгілерін
эмиссиялауға болады (әрине ол қажетсіз, се-бебі ол инфляцияға соқтыратын
жағдай) немесе мемлекеттік қарыз міндеттемесін шығаруға болады.
Мемлекеттік қарыз деген мемлекеттің өтелмеген займдары мен олар
бойынша төленбеген проценттердің жалпы сомасы. Займдарды орналастыру аясын
есептегенде мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Мемлекеттік
қарыздың түрлері: а) үкімет алған несие; э) мемлекеттік займдар, яғни
үкімет атынан эмиссияланган бағалы қағаздар; б) үкімет кепілдік берген
басқа қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарызды ел үкіметі басқарады және
қарыз оның барлық активтерімен қамтамасыз етіледі. Мемле-кеттік қарыз
мемлекеттік
бюджет есебінен өтеледі, яғни мемлекеттік қарыз міндеттемелерін өтеу
мерзімі келгенде займдар жойылып, олар бойынша процент төленеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды айналысқа шығарудың мақсаты:
а) айналысқа косымша ақша массасын шығармай-ақ белгілі-бір
күнтізбектік датаға бюджеттік шығын кассадағы бар қаражаттан көп болғанда
(кассалық тапшылық); бір айда немесе тоқсанда түскен табыс, осы мерзімде
бюджет шығындарын қаржыландыру үшін қажетті қаражаттан кем болғанда
(маусымдық тапшылық); жыл қорытындысында бюджетке түскен табыс бюджет
шығындарынан кем болып, ол тапшылық келесі жылы бюджетке түсетін түсіммен
өтелмегенде (жылдық тапшылық) мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляцияға
соқтырмай қаржыландыру;
ә) түрғын үй құрылысы, инфрақүрылымдар, әлеуметтік қамтамасыз ету және
с.с. мемлекеттік максатты бағдарламаларды қаржыландыру;
б) айналыстағы ақша массасын, инфляция мен бағаны, инвестиция
бағытын, экономикалық даму, төлем балансын және т.б. экономикалық өрлеу
процестерін реттеу.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттің кұжат түріндегі қарыз міндеттемесі
алғашқыда Таяу Шығыс мемлекеттерінде, Грецияда, Римде пайда болған.
Қазіргі кезде әрбір елде езінің мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
тарихы қалыптасқан. Онда шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері,
шығарылым мерзімі, оларды шығарушьглар, ұлттық мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығынаң масштабы, оган қатысушылар және с.с. жағдайлар көрініс табады
(3.1. Сурет).
АҚШ-та бағалы қағаздар нарығы қарқынды дамыған. Онда мемлекет ең ірі
қарыздар болып саналады. АҚШ-та мемлекеттік бағалы қағаздар эмитентіне
қарай:
федеральдық үкіметтің (казынашылық) бағалы қағаздары;
үкіметтік мекемелердің, агенттіктердің және т.б. бағалы қағаздары болып
екіге бөлінеді.
Сондай-ақ мемлекеттік бағалы қағаздар қор нарығында айналыска түсу
қабілеттілігіне қарай бастапқы калпына қайтымды (обратимый) және қайтымсыз
(необратимый) бағалы қағаздар болып та бөлінеді. Қайтымды қағаздар деген
олармен сауда-саттық қор нарығының кез-келген бөлімінде жүргізілетін
қағаздар. Олар
- қазынашылық вексельдер (мерзімі 3 айдан 12 айға дейінгі,
қазынашылық ұзақ мерзімді облигациялар мерзімі 10-30 жылға дейінгі).
Қайтымды бағалы қағаздар, әдетте, алдын-ала белгіленген мерзімде үнемі ашық
аукциондарда сатылады.
Қазынашылық вексельдер қағазсыз формада, яғни шоттарға жазу (компьютер
жүйесі арқылы бір шоттан басқасына өткізу) түрінде жүргізіледі. Қазынашылық
үзақ мерзімді облигациялар олар я купонсыз, я баланстағы кері қайтарылатын
облигациялар. Олар тек мерзімі аяқталған соң өтеледі.
Қайтымды бағалы қағаздар бойынша табыс төлеу формасы әртүрлі болады:
өзгермелі ставка бойынша (олардың табыстылық деңгейіне және инфляцияға
қарай), бекітілген купондық процент немесе дисконттық табыс формасында
(кейде соңғы екі табыс түрі үйлестіріліп төленуі мүмкін). Мемлекеттік
бағалы қағаздар ұсынушы және атаулы қағаз болып шығарылады.
Немістің қор нарығында мемлекеттік бағалы қағаздардың үлесі зор, атап
айтқанда, олардың айналымдағы үлесі 40 процентке тең. Мемлекет ішкі
қарыздың 50 процентін қарыз міндеттемелерін шығару арқылы өтейді.
Германияда бюджеттің шығынын өтеу үшін мемлекеттік бағалы қағаздарды
пайдалану пайдалырақ деп есептеледі. Сондықтан бүл елде федеральдық қарыз
міндеттемелері де қарқынды шығарылуда. Мемлекеттік бағалы қағаздарды
орналастырумен Облигациялык банктік консорциумға кіретін Бундесбанк
шұғылданады. 1986 жылдан консорциумға шетел банктері де қатысуға (олардың
үлесі - эмис-сияның 20 процентіне дейін) рұқсат етілген. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың барлығы да нақты эмиссиялық бағаммен орналастырылады.
Германияда мемлекеттік бағалы қағаздармен қатар нарықтық емес қағаздар
да шығарылады. Оларға А және Б сериялы қазынашылық сертификаттар (А
сериялыға проценттер жыл сайын төленеді, ал Б сериялыға проценттер
жинақталып, оны өтегенде төленеді) және федеральдық үкіметпен оның
мекемелерінің қысқа мерзімді қаражат қажеттілігін өтеу үшін мерзімі 1-2
жылға шығарылатын қазынашылық қаржылық міндеттемелер жатады. Қазынашылық
қаржылық міндеттемелерді заңды және жеке тұлғалар (банктер мен несие
институттарынан басқа) сатып алуына болады. Бұлар қор нарығының процентсіз
құралдары болып есептеледі (олар дисконтпен сатылады) [3;29-31.].
Сондай-ақ мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясын экономикасы дамыған
басқа да мемлекеттер кең қолданады. Мысалы, Жапонияда тұрғын үй және жол
құрылысы, инфрақүрылымды да-мыту, әсіресе, энергетика корпорациялары,
сондай-ақ аймақтық мемлекеттік кәсіпорындарды қаржыландыратын үкіметтік
меке-мелер. Ұлыбританияда Англия банкінің облигациялары жалпыға кеңінен
мәлім.
Қорыта айтқанда, әрбір елдің мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, бір
жағынан, отандық нарықтың нақты жағдайларына сай болса, екінші жағынан,
көптеген елдердегі тәрізді мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының жалпы
экономикалық негізін және оның қазіргі жаңалықтарын қамтып көрсетеді.
3.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы
қағаздары
Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуын және
қалыптасуын түсіну үшін оны тарихи түрғыдан қарастырып өтелік. Жоспарлы-
әкімшілік экономика жағдайында дамыған КСРО-да барлық шаруашылық
субъектілері өздеріне қажетті капиталды я орталықтанған бөлу бойынша
бюджеттен, я үкімет бекіткен несиелік жоспар бойынша мемлекеттік банктен
алып дамыды. Ол кезде бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы
кәсіпорындардың бос капиталды алатын қарыз алу жүйесі, сондай-ақ
мемлекеттік займдардың нарықтык өтімділігі болған жоқ. Мемлекеттік
облигациялар мәжбүрлі түрде халыққа сату арқылы таратылды.
Егеменді Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кезінде мүлікті
жекеменшіктендіру нәтижесінде мүлікке мемлекеттік меншіктің қысқаруы, халық
шаруашылығының құрылымдық өзгеруі, инфляция деңгейінің шарықтауы және басқа
да тың өзгерістер мемлекетті қарызды бағалы қағаздарды шығаруға шарасыз
әкеп соқтырды.
Төменде мемлекеттік бағалы қағаздарға сипаттама беріліп, оларды
шығарудың мақсаты және міндеті айқындалып, сондай-ақ Қазақстан қор
нарығындағы мемлекеттік бағалы қағаздардың не-гізгі түрлері сипатталады.
Мемлекеттік бағалы қағаз - ол мемлекеттің ішкі қарызын білдіретін
құжат формасы. Қазақстанда алғашқыда 1995 жылғы 21 сәуірдегі «Бағалы
қағаздар және қор биржасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар Жарлығының 3 бабында «Мемлекеттік бағалы қағаздар Қазақстан
Республикасы заңнамалық актілеріне сәйкес ішкі мемлекеттік қарыз шамасында
шығарылатын ішкі мемлекеттік займ облигациялары, сондай-ақ басқа бағалы
қағаздар» деген сипаттама берілген. 2003 жылғы 2 шілдедегі «Бағалы қағаздар
нарығы туралы» Заңның 1 бабында «мемлекеттік эмиссиялык бағалы қағаздар -
қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы орган
немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алуға қатысы жөнінен
ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялык бағалы қағаздар» делінген.
Заң негізінде ұлттық мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың
мақсаты - халықтың, коммерциялық банктердің, қаржы ұйымдарының уақытша бос
ақша қаражатын республикалық бюджеттің кемшілігін қаржыландыруға жұмылдыру
және Ұлттық Банктің Қаржы министрлігін тікелей несиелеу көлемін азайту.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мәні олар мемлекеттің қаржы-несиелік
катынастарының жиынтығы болып саналады. Бұл қатынастарда мемлекет қарыз
алушы ретінде негізінен халықтың уақытша бос ақша каражатын қарызға алып,
оны бағалы қағаздар шығаруға жұмылдырады. Әрбір мемлекеттік бағалы қағаздың
экономикалық мәні бірдей, яғни олар қарызды бағалы қағаздар болғанымен, іс-
тәжірибеде олардың әрқайсысының өз алдына атауы болады. Мемлекеттік бағалы
қағаздар, әдетте, бюджеттің ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік
қарызды жою, атап айтқанда, бұрынғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің
кассалық орындалуын қамтамасыз ету; коммерциялық банктерді өтімді резервтік
активтермен қамтамасыз ету; жергілікті әкімшілік органдарының атқаратын
мақсатты бағдарламасын қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды
қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару - Ұлттық банктен қарыз алу және
ақша белгілерін эмиссиялаумен салыстырғанда - бюджет кемшілігін
қаржыландырудың экономикалық тиімді әдісі. Себебі нарықтық экономика
жағдайында Ұлттық банктің несиелік қорын пайдалану оның капитал нарығын
реттеу мүмкіндігін шектейді. Ал бюджет кемшілігін ақша эмиссиялаумен жою
айналымға нақты тауарлармен қамтамасыз етілмеген төлем құралдарын шығарумен
бара-бар. Ол әрине, инфляцияны туындатады.
Мемлекеттік қарызды бағалы қағаздарды шығарумен өтеу оны банктік
несиемен өтеуден анағұрлым арзан. Себебі мемлекеттік қарыз міндеттемелері
жоғары өтімді болғандықтан инвесторлар оларды екінші нарықта оңай
орналастыруға мүмкіндігі бар. Сондықтан мемлекеттік бағалы қағаздар - ішкі
қарызды қаржыландырудың негізгі қаражат көздерінің бірі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда
екі артыкшылығы бар. Біріншіден, оның жұмсаған қаражат үщін сенімділігі өте
жоғары және соған сәйкес жұмсаған негізгі капйталды және түсетін табысты
жоғалту тәуекелі төмен. Екіншіден, басқа бағалы қағаздарға немесе басқаға
жұмсаған капиталға салынатын салықпен салыстырғанда бұл бағалы қағаздарга
жеңілдетілген салық салынады. Әдетте мемлекеттік бағалы қағаздармен
жүргізілетін операцияларға және олардан түсетін табысқа салық салынбайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару формасы, өтеу мерзімі, процент
түріндегі табысты есептеу және төлеу жағдайлары, айналыс сипаты және
эмитентінің түрі бойынша жіктеледі (3.2. Сурет)..
проценттік таоысты есептеу және төлеуге байланысты
шығару формасы бойынша құжатты бағалы қағаздар және құжатсыз бағалы
қағаз болып бөлінеді. Құжатты бағалы қағаз - ол құжатты нысанда шығарылған
(қағаздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ бағалы
қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге де материалдық берілім
көзіндегі) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар - ол құжатсыз нысанда
(электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаздар;
өтеу мерзімі бойынша: қысқа мерзімді - айналыс мерзімі 1 жылға
дейінгі, орта мерзімді - айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейінгі және ұзақ
мерзімді - айналыс мерзімі 5 жылдан артық бағалы қағаздар болып бөлінеді;
процент түріндегі табысты есептеу және төлеу бойынша проценттік
ставкасы белгіленген, сатылы және ауыспалы бағалы қағаздар болып үшке
бөлінеді. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздарды ақшаға айналдырғанда онда
көрсетілген күнынан кемітіп сатады;
айналыс сипаты бойынша нарықтық және нарықтан тыс бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта
да еркін сатылады және қайта сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек
алғашқы нарықта ғана сатылады, екінші нарықта қайта сатылмайды. Олар
негізінен халыққа сату үшін шығарылады. Олар мемлекеттік әлеуметтік,
сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету қорларының бағалы қағаздары;
эмитентінің түрі бойынша бағалы қағаздар казынашылық, муниципальдық
болып бөлініп, оларды сәйкесінше үкімет және жергілікті атқарушы органдар
шығарады.
Әдетте, мемлекеттік бағалы қағаздарды таратып орналастыру:
Біріншіден, мемлекеттің Ұлттық банкі немесе Қаржы минис-трлігі арқылы
жүзеге асырылады. Шығарылған облигациялардың түріне қарай олардың негізгі
инвесторлары болып халық, бан-ктер, зейнетақы және сақтандыру компаниялары
мен қорлары, инвестициялық компаниялар мен қорлар саналады.
Екіншіден, құжатты (бланктік) немесе құжатсыз формаларда (арнаулы
шоттарға жазу түрінде) шығарылады. Қазіргі кезде мем-лекеттік бағалы
қағаздарды құжатсыз формада шығару бағыты өрістеуде.
Үшіншіден, аукциондық сауда, бекітілген бағамен барлық сатып алуға
тілек білдіргеңдерге ашық түрде сату (ашық сауда), белгілі бір
инвесторларға жабык саудада үлестіру (жабық сауда) және басқа да әртүрлі
әдістерді қолдану арқылы айналысқа түсіріледі.
Ел экономикасының нарықтық қатынастарға өтуінің алғашқы кезеңінде,
яғни 1994 жылдың сәуірінде Қаржы министрлігі айналыс мерзімі 3 айлық қысқа
мерзімді вексельдерді шығарды. 1996 жылдың сәуірінде ол мемлекеттік
қазынашылық міндеттеме деп, ал 1997 жылдың 22 сәуіріндегі №621 Үкімет
қаулысымен МЕК-КАМ-дар - Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық
міндеттемелер деп атауы өзгертілді. 1995 жылдың шілдесінен бастап Ұлттық
Банк айналыстағы ақша массасын реттеу мақсатында қысқа мерзімді ноталарды
шығарды (3.3. Сурет).
1995-96 жылдардағы бағалы қағаздар нарығының қалып-тасуында мерзімі үш
айлық МЕККАМ-дарға сұраныс ұсыныстан 4,8-5,6 есе көп болғанын көрсетеді.
Осы кездері инвесторлар аукционная алғашқы делдал-дилерлер арқылы МЕККАМ
эмиссиясының 57% -тен 84%-ке дейінгі көлемін сатып алған [2; 113.]. Ұлттық
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығындағы осындай жағымды тенденцияларды
ескеріп, үкімет МЕККАМ-дардың айналыс мерзімі ұзақтау жаңа түрлерін: 1995
жылғы шілдеден - мерзімі 6 ай, 1996 жылғы шілдеден - мерзімі 12 ай, ал 1997
жылғы шілдеден - мерзімі 2-3 жыл болатын МЕОКАМ-24 деп аталатын мемлекеттік
орта мерзімді қазынашылық міндеттемелерді шығарды. Оларға қоса, 1996 жылы
айналыс мерзімі 364 күн болатын - ішкі мемлекеттік займның ұлттық жинақ
облигациясы (ҰЖО) шығарылды. Егер айналыс мерзімі 3, 6, 12 ай болатын
мемлекеттік казынашылық міндеттемелер (МЕККАМ) бағалы қағаздардың
дисконттық (яғни дисконтпен - номиналынан кемітіп сату) тобына жатса, ҰЖО
про-центтік бағалы қағаздар тобына кіреді. Бүл ҰЖО-ның МЕККАМ-дан
ерекшелігі. Әр тоқсан сайын купондық процент есептеуді про-центтік бағалы
қағаз деп атайды. Ұлттық жинақ облигациясына есептелген проценттер олардың
айналыс мерзімі 91, 182 және 364 күн болғанда төленеді. Өзгермелі
проценттік ставка МЕККАМ-3-тің орташа есептелген дисконттық аукциондық
бағасы бойынша есептелген табыс ставкасына тең бекітіледі. Мысалы, егер
1996 жылы 26 желтоқсанда ҰЖО-ның бірінші шығарылымы бойынша бірінші табыс
27,4 жылдық процент көлемінде болса. онда МЕК-КАМ-ға төленетін табыс көлемі
де 27,4% болады.
Проценттік бағалы қағаздарға сондай-ақ МЕОКАМ және МЕАКАМ (мемлекеттік
арнаулы қазынашылық міндеттемелер) жатады. МЕОКАМ - ол көрсетілген құны
(номиналы) 1000 теңге болатын және жылына екі рет купондық процент
төленетін мем-лекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер. МЕОКАМ
аукциондарға бірдей проценттік жағдайда кесілген баға бойынша (эмитент
шығарған бағалы қағаздар көлеміне қойылған баға) ор-наластырылады.
МЕАКАМ - ол үкіметтің алған несиесі бойынша қарызын қайта рәсімдеу
мақсатында 1998 жылы қаңтардың 8-де шығарылған мемлекеттік арнаулы
қазынашылық міндеттеме. Оның купоны эмиссияланғаннан кейінгі айналыс
мерзімі аралығында әрбір 6 айда төленеді. МЕАКАМ-дар шығарылған бағалы
қағаздар көлеміне кесілген бағамен арнаулы аукциондарға орналастырылады.
МЕКАВМ - ол индекстелетін мемлекеттік қысқа мерзімді арнаулы валюталық
міндеттеме, 1999 жылы айналыс мерзімі 3,6,9 және 12 ай болатын Қазақстан
қор нарығының валюталық құралы.
МЕИКАМ - ол үкіметтің 1999 жылғы І0 наурызындағы қаулысына сай айналыс
мерзімі 3,6,12 ай болатын, көрсетілген құны (номиналы) 1000 теңгеге тең
мемлекеттік индекстелген кысқа мерзімді қазынашылық міндеттемесі.
«Индекстелген» дегенді таратып айтсақ, бұндай бағалы қағаздар бойынша
төленетін сыйақы инфляция деңгейіне байланысты индекстеледі (өзгереді),
яғни бағалы қағаздың иесі болашақтағы инфляцияның әсерінен алатын табысын
жойылту қаупінен сақталады.
АВМЕКАМ - ол көрсетілген құны 100 АҚШ доллары болатын және өтелу
мерзімі 2004 жылдың 8 сәуірі деп белгіленген арнаулы валюталық мемлекеттік
облигация. Оның міндеті - теңгенің емін-еркін өзгермелі бағамына өтуіне
байланысты жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін қорғау -
делінген 1999 жылдың 5 сәуірінде қабылданған Үкімет каулысында. 1999 жылдың
3 сәуіріне дейін Жинақтаушы зейнетақы қорларының портфеліндегі мемлекеттік
қазынашылық міндеттемелер, яғни МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕАКАМ және ҮЖО АВМЕКАМ-ға
еркін айырбасталады. Басқаша түсіндірсек, Қаржы Министрлігі МҚО мен ҰЖО-ын
ағымдағы құнымен сатып алып, одан теңгемен түскен түсімді АҚШ долларына
шаққандағы 88,3 теңге бағамымен АВМЕКАМ-дарды көрсетілген құны бойынша өтеу
үшін жұмсады. Сөйтіп, осы аталған бағалы қағаздарды 5 жылдан кейін өтегенде
көрсетілген кұнын алуға, сондай-ақ 1999 жылдың 12 сәуірінен бастап әрбір
жарты жылда (яғни 12.10.1999 және 12.04.2000) 6, 14 жылдық процент
мөлшерінде сыйақы (мүдде) алуға да құқығы сақталды.
Дәл осындай айырбас үлгісі көрсетілген құны 100 АҚШ доллары болатын
және айналыс мерзімі 35 күн, яғни 1999 жылдың 12 сәуірінен 13
мамырына дейін деп Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 1999 жылы 6
сәуіріндегі қаулысы бекіткен арнаулы валюталық ноталар айналысқа түсірілді.
Сыйақы (мүдде) бекітілген ставка бойынша 5,4 жылдық процент мөлшерінде
төленді.
Қорыта айтқанда, 1994 жылы алғашқы мемлекеттік қысқа мерзімді
міндеттемелер шығарылса, 1996-1997 жылдары Қазақстан Республикасында
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Ол қазіргі кезде Қазақстан
бағалы қағаздар нарығының ең қарқынды дамыған сегменті. Әйтседе мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығында негізінен қаржы құралдарының құрылымына және
сауда-саттықтың нәтижесі бойынша бағалы қағаздардың табыстылығына
байланысты маңызды өзгерістер байқалуда. Бұл, біріншіден, Қаржы
Министрлігінің шеттен алған қарыз көлемінің төмендеуінің және екіншіден,
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы активтерінің корпоративтік
облигациялар секторына құйылуының айғағы.
3.3. Қазақстан Республикасының муниципальдық бағалы қағаздары
Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесі түрі - жергілікті атқарушы
органдардың бағалы қағаздары. Олар муниципальдық бағалы қағаздар деп те
аталады. Муниципальдық бағалы қағаздар, әдетте, муниципальдық облигациялар
формасында шығарылады. Әлемде муниципальдық бағалы қағаздар шығару жөнінен
АҚШ елдердің көш басында келеді. Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары
мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципальдық
бағалы қағаздар нарығында олардың ойлап тапқан қаржы құралдарының түрлері
кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен
қолданылуда.
Муниципальдық бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың
жергілікті бюджет тапшылығын жоюды және территориялық бағдарламаларды
қаржыландыру мақсатында шығарылатын қарызды бағалы қағаздар.
Жергілікті атқарушы органдардың қосымша қарыз қаражатын тарту мақсатын
төмендегідей топтастыруға болады:
жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға;
әрі жылғы бюджетте қаражат болмауынан, бірақ бір жолы ірі қаражат жұмсауды
кажет ететін табыссыз объектілерді қаржыландыруға, атап айтқанда:
әлеуметтік бағыттағы объектілердің (мектептер, ауруханалар, кітапханалар,
мұражайлар және с.с.) және жергілікті инфрақұрылым объектілерінің (жолдар,
көпірлер, жылу және су жүйелері және с.с.) құрылысына, жаңартылуына, оларды
жөндеуге;
түсірген пайдасы есебінен бірнеше жыл аралығында жұмсаған шығындардың орнын
толтыратын табысты объектілерді қаржыландыруға;
шығынын өзі толтыратын (салынған үйді немесе оның бірнеше бөлігін сатқаннан
түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын қаржыландыруға
арналған.
Әлемдік тәжірибеде муниципальдық бағалы қағаздарды шығарудың негізі
муниципальдық займ (қарыз алу) болып саналады. Бұндай бағалы қағаздарды
шығарушыларға заң негізінде салық жеңілдігі беріледі. Сондықтан қарыз
міндеттемелерін эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екінші деңгейдегі
банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципальдық бағыты қағаздарды
негізінен жергілікті халық, коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы
қорлары, инвестициялық компаниялар және басқа да жергілікті кәсіпорындар
мен ұйымдар сатып алады.
Муниципальдық бағалы қағаздар жоғары сенімділігі жөнінен тек үкіметтің
бағалы қағаздарынан кейінгі орында деп саналады. Әдетте, муниципальдық
облигациялар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципальдық мүліктермен
немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық жобаларды
орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі.
Муниципальдық бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының
екі түрлі себебі бар:
• салықтық жеңілдіктер есебінен банктік несиеден гөрі олардың
жоғары табыстылығы;
• уақытша бос ақша қаражатын акционерлік қоғамдардың бағалы
қағаздарына немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда
олардың жоғары сенімділігі.
Муниципальдық бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру жөнінде
жергілікті атқарушы үкімет органдары шешім қабылдайды. Қазақстанда алғаш
рет бұндай бағалы қағаздарды шығарғанда Маңгыстау облыстық және Алматы,
Астана қалаларының әкімшіліктері Қазақстан Республикасы Заңының не-гізінде
өз шешімдерін қабылдады. Муниципальдық облигациялық займдарды орналастыру
бір немесе бірнеше өкілетті коммерциялық банктердің немесе басқа
коммерциялық құрылымдардың делдалдық етуімен жүргізіледі.
Жергілікті үкімет органдарының облигацияларын шығаруға және айналысқа
түсіруге қажетті шығындарды азайту есебімен делдалдарды таңдау конкурстық
негізде іске асырылады. Өкілетті банк өзінің бөлімшелері, басқа банктердің
бөлімшелері немесе басқа қаржы компанияларымен муниципальдық займдарды
орналастыруға шарт жасасады. Содан кейін облигацияларды ұстаушыларға,
бірінші кезекте, халыққа, әртүрлі қаржы қорларына және т.б. сатады. Әдетте
бұндай облигациялар еркін айналысқа түсіріледі, яғни оларды ұстаушылар
шығарылган облигациялық займдардың айналыс мерзімі аралығында биржада
немесе биржадан тыс нарықта еркін сатуына және сатып алуына болады. Мер-
зімі аяқталған соң эмитент облигацияларды өз құнымен сатып алады (өтейді).
Займ шартында келісілген жағдайда табыс төленеді. Облигациялар негізгі
бағалы қағаздардың бір түрі, сондықтан муниципальдық облигацияларға жалпы
теориялық жағдайлардың бәрі тән.
Қазақстан Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын 1999 жылдың 1
сәуіріндегі «Бюджеттік жүйе туралы» және 1999 жылдың 2 тамызындағы
«Мемлекеттік қарыз және мемлекет кепілдігімен алынған қарыздар туралы»
Заңдарға сәйкес шығарылған муниципальдық облигациялар толықтыруда. Осы
заңдар жергілікті атқарушы органдарына нақты инвестициялық жобаларды
қаржыландыру үшін заңды және жеке тұлғалардан, шетел мемлекеттерінен қарыз
алумен қосымша қаражат тарту мүмкіндігін ашты.
Сөйтіп, Қазақстанда алғашқы жергілікті атқарушы органының валюталық
дисконттық облигацияларын аталған жылдың 27 шілдесінде Маңғыстау облысының
әкімшілігі шығарды. Облигацияның:
Эмиссиялау көлемі - 400 млн. тенге;
Бір облигацияда көрсетілген құн - 100 АҚШ доллары;
Айналыс мерзімі - 12 ай;
Купондық ставкасы - 14,71%;
Өтеу уақыты - 2000 жылдың 28 шілдесі.
Бұл облигациялар Қазақстан инвесторлары арасында «Қазақстан қор
биржасы» ЖАҚ-ы арқылы орналастырылған. Аукцион нәтижесі бойынша
қанағаттандырылған мәлімдеме 399683,4 мың теңге құраса, ал орташа өлшенген
табыстылығы 14,71% болған.
Екінші жергілікті атқарушы органының валюталық дисконттық
облигацияларын сол жылдың 26 желтоқсанында нақты инвестициялық жобаларды
қаржыландыру үшін Алматы қаласының әкімшілігі шығарды. Оның:
Эмиссиялау көлемі - 400 млн. теңге;
Бір облигацияда көрсетілген құн - 100 АҚШ доллары;
Айналыс мерзімі - 12 ай;
Купондық ставкасы - 13,01%;
Өтеу уақыты - 2000 жылдың 25 желтоқсаны.
Бұл облигациялар Қазақстан инвесторлары арасында «Қазақстан қор
биржасы» ЖАҚ-ы арқылы орналастырылған. Аукцион нәтижесі бойынша
қанағаттандырылған мәлімдеме 399990,3 мың теңге құраса, ал орташа өлшенген
табыстылығы 13% болған.
Үшіңші болып жергілікті атқарушы органының облигацияларын Астана
қаласының тұрғын үй құрылысы Бағдарламасын инвестициялауға қаражат тарту
мақсатында 1999 жылдың 27 желтоқсанында Астана қаласының әкімшілігі
шығарды. Купондық облигациялардың:
Эмиссиялау көлемі - 150 млн. тенге;
Бір облигацияда көрсетілген құн - 100 АҚШ доллары;
Айналыс мерзімі -12 ай;
Купондық ставка -13%;
Өтеу уақыты - 2000 жылдың 26 желтоқсаны. Облигациялар Қазақстан
инвесторлары арасында «Қазақстан
қор биржасы» ЖАҚ-ы арқылы орналастырылды. Аукцион нәтижесі бойынша
қанағаттандырылған мәлімдеме 149988,5 мың теңгеге тең, ал орташа өлшенген
табыстылығы 13% болды.
Жоғарыда айтылған Қазақстан жергілікті атқарушы органдарының алғашқы
облигацияларының көрсетілген құнының барлық сомасы 858 млн. теңге болды.
Алайда, олар мемлекеттік бағалы қағаздарды эмиссиялау мәселелерін реттейтін
құқықтық-нормативтік базаның жоқ жағдайында шығарылды. Бағалы қағаздардың
басқа эмитенттеріне қарағанда (акционерлік қоғамдар, екінші деңгейдегі
банктер және т.б.) жергілікті атқарушы органдар бағалы қағаздарды шығару
жөнінде іс-әрекеттерін ақпарат құралдарында жарияламайды. Сондықтан
потенциалды инвесторлардың мем-лекеттік бағалы қағаздарды сатып алу үшін
қажетті шешім қабылдауға мүмкіндігі бола бермейді. Бағалы қағаздар нарығы
дамыған шетелдерде, мысалы, АҚШ-та 1933 жылы қабылданған бағалы қағаздар
туралы заңға сәйкес эмитенттің ақпаратын ашық жариялау міндетті деп
саналады.
Содан кейінгі жылдарда, атап айтқанда, 2000 жылы Атырау облысының,
2001 жылы Шығыс Қазақстан облысының жергілікті атқарушы органдары шығарған
муниципальдьіқ облигациялардың сатылуы және табыстылығы күткендегідей
болған жоқ. Жергілікті атқарушы органдардың алғашқы бағалы қағаздарын
шығару үшін асығыс, әрі жедел дайындалған қолданыстағы шығарылым Ере-жесі
қазіргі талаптарға сай келмейді. Сонымен бірге Қазақстанда муниципальдық
бағалы қағаздар жөнінде мамандар жоқ, қарыз қаражатын қайтару кепілдігі
туралы, тәуекелді қамсыздандыру туралы, баға кесу туралы мәселелер шешімін
таппаған.
Бақылау сұрақтары:
Мемлекеттік бағалы қағаздардың экономикалық мәні қандай?
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарудың мақсаты қандай?
Әлемдік тәжірибедегі мемлекеттің қарыз міндеттемелерінің түрлері қандай
және оларды шығарушылар кімдер?
Қазақстанда 90-шы жылдардың екінші жартысында шығарылған мемлекеттік бағалы
қағаздарың түрлері және олар қандай мақсаттарға шығарылды?
Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір-бірінен айырмашылығы неде?
Жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздары және оларды шығарудың
мақсаты. Оларды шығаруда қандай кемшіліктер болды?
IV. Бағалы қағаздарды шығару жне олардың айналысы
4.1. Бағалы қағаздардың түрлері мен эмитенттері. Оларды шығару
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ере-кше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқығын беретін
құжатты сертификат деп атайды.
Шығарылуы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтік- нарықтық
қатынастардың ерекше дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі.
Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік
облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең
тараған. Зейнетацы корларының облигациялары және жеке зейнетақы
облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өз алдына қызмет
істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік
облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке
бөлініп, тек жергілікті баскару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар
шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің
облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорындарға, ұйымдарға салған капиталдан
түскен табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты
бойынша иемденуші - заңды немесе жеке тұлғалар - оларды басқа иемденушіге
беруге құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе
алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және
кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналысқа түсетін бағалы қағаздарды нарықтың бағалы қағаздар деп
атайды.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды орналастырушыны эмитент деп атайды.
Эмитенттер кімдер? ( 4.1. Сурет). • Г"
Жекеменшіктенген кәсіпорындар
Осы секторда жаңа құрылған қоғамдар
Республикалық
баскару
органдары
Несие аясындагы қорлар
Жергілікті
басқару
органдары
Бігожалао
Инвестициялык компаниялар
Кагокы күоылымдаоы
Инвестициялық қорлар
4.1. Сурет. Бағалы қағаздарды шығарушылар
Қазіргі әлемдік стандарттарға сәйкес эмитенттер - негізінен
коммерциялық құрылымдар иесіне мемлекеттік органдар. Олар бағалы қағаздарды
шығару және орналастыру жөнінде шешім қабылдайды. «Бағалы қағаздар
эмиссиясы туралы» шешімде мына мәліметтер көрсетіледі:
шығарылым мөлшері;
эмиссия проспектісін дайындау және оны ақпарат құралдарында жариялау;
шығарылымды тіркеу;
бағалы қағаздар бланкін шығару;
шығарылым туралы хабарландыруды жариялау.
Акция шығарылымының мөлшері акционерлік қоғамның жарғылық капиталының
мөлшерімен және оны қосымша өсірумен анықталады. Ол мөлшерді жарғылық
капиталдың немесе оны қосымша өсіру мөлшерін акцияның көрсетілген бағасына
бөлумен есептеп шығарады. Ал қарыз міндеттемелері шығарылымының мөлшері
займ сомасын облигацияның, сертификаттың немесе вексельдің көрсетілген
бағасына бөлумен есептеп шығарылады.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке немесе
заңды тұлға болуы мүмкін):
Біріншіден, қоғам құрып олардың акцияларын құрылтайшылар арасында
орналастырғанда;
Екіншіден, қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция
шығарып ұлғайтқанда;
Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік
органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы
міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылганда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар
арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына
жазылуға болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаз орналастыру
тәртібін түсіндіретін эмиссия проспекты алдын-ала шығаруы тиіс. Оны акпарат
құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер,
яғни эмитенттің атауы мен ұйымдық-құқықтық формасы және эмиссия
проспектінде деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні көрсетіледі.
Ал екінші тарауында ипвестициялық мәліметтер жарияланып, онда инвестицияның
маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар
нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында бағалы
қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтердің арасында:
кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
бағалы қағаздарды сатуды бастау және аяқтау күндері;
бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген бағалы қағаздың саны;
бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол ақшасыз есеп
арқылы сату);
кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
эмитенттің адресі мен телефоны көрсетіледі.
Эмиссия проспектінің келесі тауарларында бұдан бұрынғы эмиссия туралы,
эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың қоғамның
жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың қазіргі
уақыттағы жұмыс лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның ішінде
басқару органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі. Бұдан
басқа, проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент пен
оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп,
қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын баска да
хабарлар орын алады.
Қорыта айтқанда, эмиссия проспектін шығару эмитенттің сенімділігін,
инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы
қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестициялық институттар, яғни бағалы қағаздарды алғашқы
иемденушілерге сатушылар олардың бағасын барлық сатып алушыларға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған бағалы
қағаздардың бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекеттік органдар қатаң бақылап отырады.
4.2. Бағалы қағаздарды орналастыру және айналыска
түсіру
«Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасы заңында
«эмиссиялқ бағалы қағаздар - бір шығарылым шегінде біртекті белгілер мен
реквизиттері болатын, осы шығарылым ұшін бірыңғай жағдайлар негізінде
орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар» деп көрсетілген.
Эмитенттің бағалы қағаздарды шығару туралы шешімі тіркеуден өткізіледі.
Бағалы қағаздарды мемелекеттік тіркеу деген бағалы қағаздарға ұлттық
бірдейлендіру номерін беру. Ол - эмиссиялык. бағалы қағаздарды
бірдейлендіру және есепке алуды жүйелеу мақсатында оларға уәкілетті орган
беретін әріптік-сандық код. Қазақстанда мемлекет-тік тіркеуді Орталық
депозиторий жүргізеді.
Эмиссияланған бағалы қағаздар ең алдымен алғашқы бағалы қағаздар
нарығына орналастырылады. Онда бағалы қағаздарды эмитент алғашқы
иемденушілерге, яғни инвесторларға береді. Демек, бағалы қағаздардың
эмитенттері қаржыны инвесторлардан тек алғашкы бағалы кагаздар нарығында
алады. Ал қайталама нарықта бағалы қағаздар айналысқа түседі, оларды
иемденушілер үнемі өзгеріп отырады. Бұл қағаздарды қайталама нарықта
сатудан қаражат эмитенттерге емес, оларды сатушыларға (алғашқы иемде-
нушілерге) түседі.
Бағалы қағаздарды орналастыру (андеррайтинг) деген бағалы қағаздар
эмитенттен алғашқы иемденушіге өтетін айналыс аясындағы алғашқы мәмілеге
келу процесі. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздарды орналастыру - ол бағалы
қағаздарды эмитенттің иелігінен алып андеррайтердің оларды алғашқы
ұстаушыларга беруі. Андеррайтер деп эмитент атынан немесе өз атынан, бірақ
эмитенттің тапсырмасы бойынша және оның есебінен бағалы қағаздарды
орналастыруға өзіне міндет алған жақты айтады. Эмиссияны орналастырудың
негізгі формалары мыналар:
жазылғысы келген жақтардың ашық түрде жазылуы. Ашық жазылу жолымен
орналастырылатын бағалы қағаздарды шығару туралы қаулыда алушылардың
біреулеріне басқаларға қарағанда қандай да болмасын артықшылық жағдай
қарастырылмауы тиіс;
тек акционерлік қоғамдардың мүшелері үшін жабық түрде жазылу;
аукционда сату;
инвестициялық конкурс;
акционерлерге бөліп беру;
Акционерлік қоғам құру шартына сәйкес қоғам құрған кезде барлық
акциялар құрылтайшылар арасында орналастырылуы тиіс. Акцияларды
орналастырғаннан кейінгі үш күн мерзімде бағалы қағаздарды иемденушілердің
жеке арызы негізінде олар туралы мәліметтер реестрге (тізімге) енгізілуі
керек. Тізімді реестр ұстаушы жүргізеді. Егер акционерлерінің саны 500-ден
аспаса, ре-естрді акционерлік қоғамның өзі жүргізеді. Ал акционерлер саны
500-ден асса, онда реестрді маманданған ұйым жүргізуі тиіс. Реестр ұстаушы
тізімге енгізумен, одан үзінді көшірме және анықтама бе-румен, сондай-ақ
дивиденд төлеу үшін және дауыс беру үшін акционерлер тізімін дайындаумен
шүғылданады.
Бағалы қағаздардың айналысы деп оларды сатып алу-сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады.
Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар нарығының,
бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың
сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының
мазмұны қарастырылады.
Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына
қарай:
халықаралық және ұлттық;
жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді. Сондай-ақ қолданылатын қаржы
құралдарына байланысты
нарық, мысалы, бағалы қағаздардың нақты түрінің (акция, облигация,
және т.б) немесе опциондар, фьючерстер, валюта нарығы деп те бөлінеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздарды сату тәсіліне
қарай төмендегідей бағалы қағаздар нарықтары да-муда.
алғашқы және екінші нарық;
ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
биржалық және биржадан тыс;
жай және қос аукциондық нарық;
дәстүрлі және компьютерленген нарық;
кассалық және мерзімді нарық.
Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың жаңа шығарылғандары
орналастырылады. Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті
басқару органдары.
Екінші нарықта бұрын шығарылған бағалы қағаздар қайта сатылады. Екінші
нарық- ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе бағалы
қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу
формасы.
Ұйымдастырылған нарық - ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай
бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар - делдалдар арасында нарыққа
басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша бағалы қағаздардың айналысы.
Ұйымдастырылмаған нарық - ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені
сақтамай-ақ бағалы қағаздардың айналысы.
Биржалық нарық - бағалы қағаздарды кор нарығына саудаға түсіру, ол -
әдетте, ұйымдастырылған нарық.
Биржадан тыс нарық-бұл бағалы қағаздарды қор нарығынан тыс саудаға
түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.
Аукциондық нарық - ол өзіне жай аукцион, голландиялық аукцион және қос
аукционды біріктіретін нарық. Олар бірінен-бірі сауда ережелерінің
жариялылығымен және ашықтығымен, сондай-ақ қатысушылардың өзара жарысқа
түсуімен ерекшеленеді.
Жай аукциондық нарық деген қор құралдарына сұраныс жасаушы көптеген
жоғары төлем қабілетті сатып алушылары бар және монополиялы жағдайдағы
аздаған сатушылары бар нарық. Сатушылары аз болғандықтан және тауарларының
біркелкілігінен олар қағаздарды сату туралы өздерінің ұсыныстарын алдын ала
баға белгілеу бюллетеніне енгізу үшін береді. Баға белгілеу бюллетені
бағалы қағаздарға қызығушылық білдірген сатып алушыларға үлестіріледі.
Сөйтіп олар аукционға негізгі қатысушылар болып, жүйелі түрде өз бағаларын
ұсынып, қағаздарды сатып алу құқығына"'ие болу үшін бәсекелеседі.
Тауарларын басқалардан бұрын сатуға түсірген сатушылар айырықша жағдайда
болады. Себебі алғашқы сатып алушылар сатып алу құқығына ие болу үшін ең
жоғары баға төлеуге дайын. Сөйтіп аукционнан сатып алушылар азайған сайын
тауар бағасы да төмендейді. Біркелкі тауарларды сатушылардың саны көбейген
сайын оларды алдын ала келісілген бағамен сату мүмкіндігі және соған сәйкес
жай аукционды өткізудің мәні төмендейді. Осы айтылған жағдайға мемлекеттік
бағалы қағаздарды алғашқы нарықка орналастырғанда ұйымдастырылатвга жай
аукцион жатпайды. Себебі оларды монополиялы түрде мемлекет орналастырады.
Голландиялық аукционда сатып алушылардың мәлімдемесі күні бұрын
жинақталады. Содан соң оларды эмитенттер немесе делдалдар сырттай талдаудан
өткізіп, бағалы қағаздарды сатып алу мәлімдемесін қанағаттандыратын
біркелкі ресми баға бекітеді.
Қос аукционды нарықтың жай нарықтан айырмашылығы - онда бағалы
қағаздарды сатып алу немесе сату құқына ие болу үшін өзара жарысқа түсетін
көптеген сатушылар мен сатып алушылар болады.
Дәстүрлі және компьютерленген нарықтың бірінен-бірінің айырмашылығы
мынада:
компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын болмайды,
демек олар бір-бірімен тікелей кездеспейді;
сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей автоматтандырылған;
саудаға қатысушыларға бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәлімдемені
компьютердегі сауда жүйесіне енгізеді.
Кассалық нарық (немесе «кэш» нарық, я «спот» нарық) - ол мәмілені
дереу (1-2 жұмыс күнінде) орындау. Ал мерзімді нарық -ол мәмілені орындау
мерзімі (2 жұмыс күнінен бастап 3 айға дейін) бекітілген нарық.
Қазіргі кезде әлемде осы аталған нарықтардың қосындысы іс-петтес төрт
нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.
Алғашқы нарық кор биржасы деп аталып, онда тіркеуден өткен қор
құндылықтарымен мәміле жүргізіледі. Эмитент-компания бағалы қағаздардың
жаңасын шығарып ұсынғанда оны сату процесіне көптеген қаржы институттары
қатысуы мүмкін. Өркендеген елдерде бағалы қағаздарды орналастырумен
инвестициялык банктер шұғылданады. Әдетте,инвестициялық банктер андеррайтер
ретінде шығарылымның барлығын сатып алып, шығарылымды орналастыруға өзіне
қаржылық міндеттеме (кепілдік) алады. Андеррайтердің жүргізетін іс-шаралар
кешенін андеррайтинг деп атайды.
Екінші нарық - ол биржадан тыс нарық, онда биржада тіркеуден өтпеген
бағалы қағаздармен операциялар жүргізіледі. Бағалы қағаздардың екінші
нарықтағы айналысы - ол негізінен бағалы қағаздарды қайта сату. Сатып алу-
сату мәмілелерінің көп бөлігі брокер-делдалдардың, инвестициялық
дилерлердің, трейдерлердің (биржаның сауда аймағындағы фирмалардың өкілі)
қатысуымен нарықтық баға бойынша жүргізіледі.
Үшінші нарық- ол биржадан тыс нарық, онда қор биржасынан тыс делдалдар
арқылы тіркеуден өткен бағалы қағаздар сатып алы-нып, қайта сатылады.
Оларға жоғары комиссиялық ақы бекітіледі.
Төртінші нарық немесе компьютерленген нарық, онда сауда қор
делдалдарын біріктіретін компьютерлік желі арқылы жүргізіледі. Бұндай
жүйенің көмегімен инвесторлар комиссиялық ақыдан және қор нарығының
тұрақсыздану қатерінен көп сома үнемдейді.
Қорытындысында бағалы қағаздар нарығының құрылымы жөнінде айта кететін
жәйт, «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының
заңында«алғашқынарық»-бас бағалы қағаздар нарығы, ал «екінші нарық» -
кайталама бағалы қағаздар нарығы деп аталған.
Бақылау сұрақтары:
Бағалы қағаздарды толтыру, шығару және айналысқа түсіру бойынша олардың
түрлері қандай?
Нарықтан тыс бағалы қағаздардың және нарықтық бағалы қағаздардың мәні неде?
Эмитент және инвестор деп кімді айтады?
Бағалы қағаздардың эмитенттері кімдер?
Эмитенттің «Бағалы қағаздар эмиссиясы туралы» шешімінде қандай мәліметтер
көрсетіледі?
Эмиссия проспектінің мазмұны қандай?
Андеррайтинг және андеррайтер деген түсініктер.
Эмиссияны-орналастырудың формалары қандай?
Бағалы қағаздар айналасы деген түсінік?
10.Бағалы қағаздар нарығының әлемдік тәжірибедегі түрлері қандай?
11.Қазақстан бағалы қағаздар нарығы құрылымының ерекшеліктері қандай?
V. Бағалы қағаздар нарығы және оған қатысушылар
5.1. Бағалы қағаздар нарығының мәні, мақсаты, міндеттері, қызметі және
маңызы
Нарықтың көптеген сипаттамасы кездеседі. Мысалы, нарық сатып алушы мен
сатушының кездесетін орны, сатып алушы мен сатушының өзара әрекетіне немесе
қаржы активтерін алмастыруға қызмет ететін механизм, бағалы қағаздарды
шығаруға және айналысқа түсіруге байланысты экономикалық қатынастар
жиынтығы және т.с.с. Келтірілген анықтамалардың барлығы да капитал тартуды
қамтамасыз ететін экономикалық қатынастарды си-паттайды. Бағалы қағаздар
нарығының басқа кез-келген нарықтан бір ғана айырмашылығы бар - ол ақша
капиталын қалыптастыруға қызмет етеді. Болашақта ол капитал нақты тауар
өндіру үшін немесе алғашқы капиталды өсіру үшін жұмсалуы мүмкін. Уақытша
бос ақша қаражатын тарту мерзіміне байланысты нарық ақша нарығы және
капитал нарығы немесе қаржы нарығы деп бөлінеді. Ақша нарығына, негізінен,
халықтан қысқа мерзімге (1 жылға дейін) уақытша бос қаражат тартылса, ал
қаржы нарығында бағалы қағаздар (ақша нарығымен салыстырғанда) ұзақ уақыт
бойы айналыста жүреді.
Бағалы кагаздар нарығы (қор нарығы) - ол қаржы нарығының құрамдас бір
бөлігі. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар - бағалы кагаздар. Олар, біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқығы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз қүны аз болса да, өте жоғары нарықтық бағамен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, ол өндіріске жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың «жалған капитал» екенін көрсетеді.
Жалған капитал - нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың окшауланып шықкан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылыктардың орнына жүретін «символы» болғандықтан оны «қордың
құндылыктары» деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы кагаздар «қор
инструменті немесе құралы» болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты қүндылықтарға қол жеткізуге немесе сол кұндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады, Сонымен бағалы қағаздар нарығы -
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметінің көрінісі.
Бағалы қағаздар нарығының мақсаты - қаржы ресурстарын шоғырландыру
және оларды нарыққа қатысушылардың әртүрлі операциялары арқылы қайта бөлу,
яғни уақыттша бос ақша қаражатының бағалы қағаздардың инвесторларынан
эмитенттеріне ауысуына делдалдық ету. Осы мақсатқа жету үшін бағалы
қағаздар нарығы мына міндеттерді жүзеге асырады:
инвестициялау үшін уақытша бос қаржы ресурстарын тарту;
әлемдік стандартка сай нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру;
екінші нарықты дамыту;
маркетингтік зерттеулерді күшейту;
мүліктік қатынастарды өзгерту;
басқару жүйесін және нарықтық механизмді жетілдіру;
мемлекеттік реттеу негізінде қор капиталын нақты бақылауды қамтамасыз ету;
инвестициялық қауіпті азайту;
портфельдік стратегияны қалыптастыру;
баға белгілеуді дамыту;
дамудың бағытын болжамдау.
Аталған міндеттерді жүзеге асыруда бағалы қағаздар нарығы көптеген
қызмет түрін атқарады. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады.
Біріншісі, жалпы нарықтық, яғни кез-келген нарыққа тән, екіншісі, ерекше,
яғни осы нарықты баска нарықтардан ажырататын қызметтер.
Жалпы нарықтың кызметтерге:
коммерциялық, яғни осы нарықтағы операциялардан пайда табу;
баға белгілеу, яғни нарықтық бағаларды қалыптастыру және олардың өзгеруін,
қозғалысын қадағалау;
ақпараттық, яғни нарыққа қатысушыларға қажетті ақпаратты жариялау;
реттеу, яғни нарықтық сауда жүргізу, оған қатысу, катысу шылар арасында
болған дауды шешу туралы Ереже шығару және бақылау органдарын құру
қызметтері жатады.
Бағалы қағаздар нарығының ерекше кызметтері.
қайта бөлу, яғни бағалы қағаздардың айналысы арқылы кәсіпорындар,
мемлекет және халық, сондай-ақ салалар мен аймақтар арасында ақша қаражатын
қайта бөлу. Бұл қызмет мемлекеттік және муниципальдық бағалы қағаздарды
шығару және оларды орналастыру есебінен мемлекеттік, облыстық және
жергілікті бюджеттердің кемшілігін қаржыландыруда
мемлекеттік органдардың кәсіпорындар мен халықтың бос қаражатын қайта бөлу
арқылы жүзеге асырылады;
баға және қаржы тәуекелдерін сақтандыру, яғни туынды бағалы қағаздарды -
фьючерстік және опциондық шарттарды сақтандыру.
Бағалы қағаздар нарығы - нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
процесіне қатысты жүзеге асырылады. Капиталды инвестициялау деген күрделі
қаржының капиталға мұқтаж өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған
уақытта сол саладан қайта алынуы. Капиталдың бұндай айналыс механизмі
мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне
сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден
пайда да өседі, сондықтан басқа салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың
экономикалық тиімділігі кеміп, ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған
салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз
ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді
өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамга шын
мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең
үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады. Қоғамдық
өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарықтық
экономиканың басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жос-парлау
комитеті басқарған орталықтанган-жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991) бойы
қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық қатынастарды
дамыту - қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні ақиқат
шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларга
байланысты болады. Олардың бастылары - негізгі қорларды құру ескі қорларды
жаңарту және айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мүқтаждықтар нарық
конъюнктурасына тікелей байланысты. Ал конъюнктураның өзгеруі белгілі-бір
уақыт арасында болып түрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі-
бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны
жөн. Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі,
банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасу және даму кезінде.
Бағалы қағаздар нарығының маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде
бағалы қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағүрлым жеңіл. Акция
және облигация сияқты негізгі бағалы қағаздарды шығаруға және оларды
тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың
оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-
3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы)
өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару кұқығына ие болады.
Өткен ғасырдың 70-жылдарында әлемдегі өркендеген елдерде капитал
қозғалысындағы шектеулердің алынып тасталуы халықаралық бағалы қағаздар
нарығының пайда болуына жағдайлар туғызды. Қазіргі кезде басқа елдерде
орналастыру үшін әлемнің бір еліндегі банктер мен корпорациялардың
эмиссиялаған бағалы қағаздары халықаралық бағалы қағаздар нарығында үлкен
көлемде айналысқа түсуде. Мысалы, 1980-1990 ж.ж. аралығындағы он жылда АҚШ-
тың ЖІӨ-дегі бағалы қағаздармен жүргізілген халықаралық операциялардың
үлесі 9-дан 93%-ке дейін өсті, Германияда - 8-ден 58-ге, ал Жапонияда 7-ден
119%-ке өсті. Халықаралық капитал нарығындағы қарыз қаражатының жалпы
көлемінде көп бөлігі облигацияларға тиесілі, 1994 жылы ол 60%-тен асты.
Әлемдік бағалы қағаздар нарығының 40%-ке жуығы АҚШ-қа, ал 20%-тен артығы
Жапонияға тиесілі [28; 43.].
1997 жылы Нью-Йорк қор биржасында 350, ал 2000 жылы 600-ге жуық шетел
кәсіпорындарының бағалы қағаздары листингтен өтсе, американдық НАСДАК сауда
жүйесінде 500, ал Лондон қор биржасында 526 шетел компанияларының
акцияларына баға белгіленді.
Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай жағдай қалыптасқан.
Акциялары Франция ұлттық кор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары
өздерінің бағалы қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі)
Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен
өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен
табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан
пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға
белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.
Халықаралық бағалы қағаздар нарығы, ұлттық нарық тәрізді, алғашқы және
екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің
бағалы қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал
екінші нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен бағалы
қағаздарды қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші бағалы қағаздар нарығында
негізгі сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер,
сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді.
Сонымен бағалы қағаздар нарығы - экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
5.2. Жекеменшіктендіру - бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың
негізі
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы 10-15 жылдарда дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру
жүргізілді. Әсіресе Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа
елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді.
Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса
да өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал
тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД) елдерінің жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан пайда болып және қалыптасып
келе жатқан жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіру процесі
оларды акцияландыру арқылы жүргізілді. Себебі, көптеген кәсіпорындар да,
халық та осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға
мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі -
жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік
бағалы қағаздардың бір түрі, олар мемлекеттің иелігінен алып,
жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануға құқық
береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта құрудан басталады. Акционерлік қоғамның иесі -
акционерлер, олардың меншік құқығы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез-келген жекеменшіктендірілген
кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген
кәсіпорын ұжымының мүшелері қызмет істеп тұрған кәсіпорынның акциясын
жеңілдікпен сатып алуға құқығы бар. Оны сатып алуды да жекеменшіктендіру
чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға
айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі.
Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен
бірге жекешелендіру чегіне арнаулы инвестициялык қорлардың да акциясын
сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып,
оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады. Инвестициялык
қорлардың акциясын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып
есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық
қорлар - жекеменшіктенген мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға салған
чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
сыйлық ретінде беруге және сенімхатпен басқа адамға беруге болады. Біздің
елімізде меншікті жекеменшіктендіру процесі және жекеменшіктендіру
купондарына акция сату 1994-1995 жылдары өтті. Ол кездерде көптеген
инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға купондарын тапсырғанымен
олардың орнына акция алғандары аз.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа
түрі - жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдық-кұкықтык формасы - акционерлік қоғамдардың көптеп қүрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болды. Сонымен кәсіпорындарды жекеменшіктендіру бағалы
қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең еді.
5.3. Бағалы қағаздар нарығы - қаржы нарығының құрамдас бөлігі
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа,
нарықтық тетіктер реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және
оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл
өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде
де қаржы нарығы, не оның инфрақұрылымы, яғни коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қорлары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айырықша (монополиялы) құқықпен өзіне қаратып,
барлық кіріс көздерін халықтың кажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап
отырды.Оған дәлел мынадай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының
тек 3/4 бөлігі ғана өндірістік құрал-жабдықтарды ұлғайтуға жұмсалған.
Негізгі құрал-жабдықтар соғыс-өнеркәсіп кешеніне жұмсалғандықтан халық
игілігіне қолдануға жарамаған. Елімізде «ұзаққа созылған тапшылық
экономикасы» қалыптасып, ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана
емес, сонымен қатар үнемі рухани кемшілік-ті де тудырды. Сондықтан,
шаруашылыкты ұйымдастыру мен оны баскаруды жаңа әдіспен жүргізу объективі
қажеттілік еді [26;7.].
Нарықтық экономика - адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
- тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарықтың әдістермен жүргізу қаржы нарығының мол
мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы - мемлекеттің бүкіл ақша
қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің
сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозгалыста болады.
Қазіргі кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа Одағы мен Жапонияның қаржы
нарығы ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өз өркендеуіне
жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толыктырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын нарықтардан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ацша нарығы және оған қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және
с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының ақша нарығы қазіргі кезде
айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануына (инфляцияға) ұшырауда. Егер жалпы
ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша 6-7%-ке өссе, онда жалпы
ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономика-да жағымды өзгерістерді
аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке, ал айналымдағы
акша 10-20%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып,
экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің
экономикасы дағдарыста;
Екіншіден, қарыз капиталы нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуға мәжбүр. Негізгі
қорларды құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта
қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының
бұл бөлігіне де дағдарыс тән;
Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-
да Қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай
өсу белгісі болған жоқ. Ал өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында ТМД
елдерінде, оның ішін-де Қазақстанда, басталған нарықтық қатынастар даму
және жетілу үшін белгілі бір.уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын
және мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден
басталады. Айта кету керек, нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру
және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде
егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынгы
үйренген әдіс - ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздарды - қысқа мерзімді мемлекеттік міндеттемелерді
шығарумен айпаласуда. Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды
пайдалануда бірсыпыра шаралар атқаруда (олар туралы жоғарыда айтылды).
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне
ақша қорын қалыптастыруына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды
үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару
несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы
қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығын басқаруда
мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық
тетіктердің әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығын қалыптастыру жеке
меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес.
Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл
табысының салық төлегеннен кейін қалған бөлігі өз меншігінде болады.
Кәсіпорындар осы уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін
проценттік мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда
сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу -
өндірістің өсуін қаматамасыз етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда
әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.
5.4. Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы сауда және өсімқорлық
(ростовщиктік) несие түрлерімен тығыз байланысты. Олар вексель және
коносамент сияқты қарыз міндеттемелерінің пайда болуына әсер етті. Бағалы
қағаздар нарығының одан әрі дамуы акционерлік қоғамдардың пайда болуымен
және мемлекеттің эмиссиялық қызметімен байланысты. Бағалы қағаздарға кең
көлемде капитал жұмсау XIX г. ортасында өрістей бастады. Осы кезде нарыққа
қатысушылар да белгілі бола бастады. Алғашқыда бағалы қағаздармен жеке
адамдар (трейдер - аторней) және банк қызметкерлері айналысты. Кейіннен бұл
іске заңды тұлғалар да кірісті.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар деген бағалы қағаздарды сатушы,
не сатып алушы, сонымен қатар олар бойынша есеп айырысуды және олардың
айналымын қамтамасыз ететін жеке немесе заңды тұлғалар. Олар бағалы
қағаздардың айналымдылығы бойынша өзара экономикалық қатынастарға түсетін
жақтар.
Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды олардың
нарыққа араласуына және нарықтағы позициясына қарай шартты түрде бес топка
белуге болады:
Бірінші топ, бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет,
жергілікті әкімшілік органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар.
Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар
шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп
мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және
жергілікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді.
Дегенмен, халықтың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, сенімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауга мүдделі. АҚШ-
та оларды «көктүбірлі» («голубые корешки») деп атайды.
Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе бағалы қағаздар
операциясын жүргізетін қаржы - несие институттары. Олар:
коммерциялық және инвестициялық банктер;
сақтандыру қорлары;
зейнетақы қорлары және с.с. ұйымдар.
Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни заңды және
жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты бағалы қағаздарға
жұмсау мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияның бақылау бумасын иемденуге
немесе қаржысынан айыры-лып қалу қаупінен құтылу үшін өз капиталын әртүрлі
шаруашылық салаларына жұмсауға ұмтылады.
Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын
кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан қауіпті. Статистика деректері
дәлелдегендей олардың 3/4 бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 1/4
бөлігі ғана кейбір табысқа қол жет-кізеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындар
табысты қызмет көрсетіп, өздерінің болашағы бар екенін дәлелдеді. Мысалы,
электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және
сол сияқты өнім шығаратын шағын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын
кәсіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шұғылдануда (мысалы, жүннен
тоқылған және теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шығарушылар).
Сондықтан халықтың бірсыпыра тобы тәуекелге белбуып, жоғары дивиденд-терден
үміттеніп, осы кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.
Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығының делдалдары, яғни брокерлер мен
дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс құралдары оларға
бағалы қағаздармен операция жүргізуге жеңілдік береді. Дилерлер қолында өз
капиталы болғасын көптеген операция жүргізеді. Дағды бойынша, дилерлер
сатып алған қағаздарды өзінде көп ұстамайды. Олар нарық конъюнктурасы
қолайлы болғанын сезсе, бағалы қағаздарды сатып жібереді. Себебі олардың іс-
әрекеті - алыпсатушылық (делдалдарға қойылатын талаптар және олардың
қызметі туралы төменіректе кеңінен баяндалады).
Бесінші топ. бағалы қағаздар нарығын бақылаушы және қадағалаушы
мемлекеттік органдар. Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды
және оған қатысу жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң
актілерінде елдің экономикалық жағдайы аңғарылады. Мысалы, экономиканың
дағдарысы кезінде заңдар мен ережелер тез өзгеріп отырады.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз
етіп, оның міндетін атқаратын делдалдарды кәсіби мамандар деп те атайды. Ол
жұмыс баға белгілеу үшін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік
техниканы қажет етеді. Ол үшін нарық талаптарына сай әдейі дайындалған
кәсіби мамандар қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір
күтпеген жағдайды шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен
бірге бағалы қағаздар нарығы кәсіби мамандарының мол тәжірибесі мен олардың
сезімталдығын (интуиция) да бағаламауға болмайды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары:
1. Брокерлер — делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір
жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде
жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік
беріледі. Ол тек өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.
2. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар.
3.Джобберлер - нарық конъюнктурасын бақылаушылар.
Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлер заңды тұлға ретінде тіркелген
маманданған брокерлік фирма қызметкерлері. Батыс еуропа мемлекеттерінде
олар не жеке фирма, не акционерлік қоғам ретінде құрылады. Жаңа егемен
мемелкеттерде олар жауапкершілігі шектеулі серіктестік мекемесі болып та
құрылуда. Салық төлеуден жеңілдік алу мақсатында шағын кәсіпорын ретінде
тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры өте аз болады. Дегенмен, бұл фирмалар
өз капиталымен қарызға алған капиталын өсіру мақсатында клиенттер санын
көбейтуге ұмтылуда.
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату бөлімі және хабарлама-техникалық
бөлімінен тұрады. Шамамен фирмада 15-20 адам қызмет жасайды (5.1. Сурет).
Брокерлік фирманың қызмет аясына:
1. Консалтинг (кеңес беру);
Бағалы қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші нарыққа айналысқа
түсіру;
Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с. міндеттер кіреді.
Бұлардан басқа брокерлер ақша нарығында бірсыпыра ерекше қызмет
көрсетеді, атап айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде, биржалық келісімді сақтандыру.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:
Клиент брокерлік фирмамен шарт жасасқанда барлық тап-сырма бойынша, оның
ішінде, бағалы қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба, әлде
биржадан тыс нарықтан ба) келісімге келеді.
Брокер клиенттің белгілеген сомасы шамасында әрекет жасайды. Бірақ алған
тапсырма көлемінде бағалы қағаздарды таңдауда өз кұқығын пайдаланады.
Хабарлама-техникалык бөлімі
5.1. Сурет. Брокерлік фирманың құрылымы
Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта
клиентке хабарлап және бағалы қағаздарды сатудан түскен
қаржыны (өзіне делдалдық үшін келісілген сыйақы қалдырып) клиенттің
есепшотына аударады.
Брокер мәмілені арнаулы кітапқа тіркеуі қажет. Клиент ол жөнінде көшірме
талап етуге құқылы.
Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы уақытынан бұрын тоқтатуға үкім
бере алады.
Сонымен бірге, брокерлік фирма мен клиент арасындағы келісім алғашқыда
ауызша жүргізіліп, ол кейін құжатпен рәсімделгеннен соң ғана заңды күшіне
енеді.
Брокерлік фирма өз клиенттерінен тапсырма алғанда олардан кепілдік
беруді (әсіресе клиент сатып алушы болса) талап етеді. Кепілдік ретінде:
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель берілуі;
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100%-ін құрайтын сома брокердің
шотына түсірілуі керек;
3. Брокердің атына ағымдағы шот ашылуы;
4. Брокерге сақтандыру полисі және с.с.кепілдіктер берілуі мүмкін.
Осылар жөнінде брокерлік фирма клиентке хабарлап тұруы қажет. Сонымен
қатар, брокерлік фирма клиентке несие беріп, бүкіл операцияларды өз
есебінен жүргізуі мүмкін. Бұл жағдайда брокерлік фирманың табысына
делдалдык үшін сыйақы, несие үшін процент (өсім ақы) және тәуекел (риск)
үшін ақы кіреді. Алайда, бұл жағдайда брокерлік фирма өзінің делдалдық
қызмет шегінен шығып, оның іс-әрекеті, дилерлік фирманың кызметіне ұқсайды.
Дилерлер - олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт
жасасқанда өзінің (дилерлік фирманың) капиталын жұмсайды. Дилердің қызметін
мына мысалмен түсіндіруге болады. Мысалы, қалалық әкімшілік көрсетілген
құны 100 теңгелік облигация шығаруға шешім қабылдады делік. Эмиссиямен
шұғылданатын оның өз аппараты жоқ, сондықтан әкімшілік дилерлік фирмаға
тапсырма береді. Егер қалалық заем бірнеше миллион теңгеге шығарылатын
болса, онда үлкен көлемді іспен тек маманданған фирмалар, мысалы,
коммерциялық банктер шұғылданады. Оның делдалдық механизмі төмендегідей.
Әкімшілік дилерге 100 теңгелік облигацияны кемітілген бағамен
(дисконтпен), мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем
сатады. Дилердің облигацияларды сатуға кеткен шығынымен одан түскен
пайда 2 теңгеден кем болмауы тиіс. (Бұндай операцияны «дисконтпен сату» деп
атайды).
Бағалы қағаздар операциясына маманданған дилерді жауап-кершілігі
шектеулі дилер деп атайды. Олардың бағалы қағаздарды сатып алу-сатуға
тәуекелмен шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан
әлдеқайда аз. Себебі сатып алу-сату аз уақыт аралығында өтеді.
Дилердің атқаратын қызметі:
1. Бағалы қағаздардың шығарылымы, олардың бағамы және
сапасы туралы хабар тарату;
2. Клиенттердің тапсырмасын орындау;
3. Бағалы қағаздар нарығындагы өзгерістерді бақылап отыру. Егер
бағалы қағаздарды сату-сатып алу баяуласа (мысалы, сатушылар және сатып
алушылар жетіспей қалса), онда бағалы қағаздардың бағамын тұрақтандыру
мақсатында дилер өз есебінен операция жүргізеді.
4. Сатып алушылар мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, бағалы
қағаздар нарығының жұмысына себепші болады. Олар нарықтың катализаторы
(шапшаңдатушы) ретінде жұмыс істейді.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздар нарығында дилердің қызметі
брокерлер қызметінен өзінің кең көлемділігімен ерекшеленеді. Дилерлік
фирманың алғашқыда өзінің бірсыпыра капиталы болады, кейіннен ол делдалдық
сыйақымен және инвестициядан түскен пайдамен үнемі толтырылып отырылады.
Джобберлер - бағалы қағаздар нарығындагы конъюнктура (өзгерістерді
сипаттайтын белгілер) мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Ең алғашқыда олар
Лондон Сити нарығында пайда болды. Олардың іс-әрекеті бағалы қағаздар
нарығының құрылымы кең көлемде болғанда және ол үнемі өзгеріп отырғанда
қажет. Олар шығарылған бағалы қағаздардың маңызын дұрыс бағалау үшін ғана
емес, сонымен қатар эмитенттерге жаңа бағалы қағаздар шығаруға да олардың
көмегі қажет Джобберлер тек бір жолы кеңес беріп қана қоймай, күрделі,
кейде кешенді мәселелерді шешуге жан-жақты көмектеседі. Мысалы, банктердің,
өндірістік кәсіпорындардың, инвестициялык қорлардың шығарған акцияларының
бағамының келешекте өзгеруін бағдарлайды. Ол үшін олар уақытша қызмет
істейтін зерттеу ұжымдарын құрады. Зерттеу ұжымдарында белгілі экономистер,
банк қызметкерлері және басқа да салалардың мамандары зерттеу жүргізеді.
Джобберлер бағалы қағаздардың кейбір түрлеріне ғана маманданатын болғасын
олармен кең көлемде жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер
пайдаланады. Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланып, олар жоғары жалақы
алатындар қатарына жатады.
Қорыта айтқанда, қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығының кәсіби
мамандары көбеюде. Тек олардың бір-бірімен байланысты қызметі ғана нарықтың
тұрақты қызметін және бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз етеді.
Атқаратын қызметтеріне қарай бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды
5.2. Суретте өрнектелгендей топтастыруға да болады [27, 200.]. Олар:
Қор делдалдары - олар бағалы қағаздар нарығында эмитенттер мен
инвесторлар арасындағы байланысты қамтамасыз ететін сауда-саттық жүргізуші
брокерлік-дилерлік және бағалы қағаздар портфелір басқарушы ұйымдар.
Бағалы қағаздар нарығына қызмет етуші ұйымдар - олар бағалы қағаздарды
сатып алу-сату қызметінен басқа да бағалы қағаздар нарығындағы қызметтердің
барлығын атқаратын ұйымдар. Бұндай ұйымдарға:
Біріншіден, бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырушылар (қор биржалары,
биржадан тыс нарықты ұйымдастырушылар);
Екіншіден, есеп айырысу орталықтары (есеп айырысу палаталары,
клирингтік орталықтар);
Үшіншіден, депозитарийлер;
Төртіншіден, тіркеушілер;
Бесіншіден, нарыққа қатысушыларға қызмет көрсететін ақпараттық
агенттіктер және басқа да ұйымдар кіруі мүмкін.
Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар нарығына қызмет етуші ұйымдардың
жиынтығын қор нарығының инфрақұрылымы деп те атайды. (Олар туралы екінші
бөлімде кеңінен жазылған).
Қазіргі кезде Қазақстан қор нарығына Орталық депозитарий, 65 брокерлер
және дилерлер, 17 тіркеушілер, 10 кастодиан-банктер және 12 зейнетеқы
активтерін инвестициялық басқаруды қамтамасыз ететін ұйымдар қатысады [29;
5.].
Бағалы қағаздар нарығына қатысушы - заңды тұлғалар мемлекеттік
лицензия, ал жеке адамдар мамандығы туралы аттестат алулары шарт.
Бақылау сұрақтары:
Бағалы қағаздар нарығының мәні, мақсаты және міндеттері қандай?
Бағалы қағаздар нарығы қандай қызметтер атқарады және оның ел экономикасын
өркендетудегі маңызы қандай?
Меншік иесін өзгерту бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі деген ұғымды
қалай таратып айтуға болады?
Меншікті жекеменшіктендіру және акцияландыру деген не?
Атқаратын қызметіне қарай бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды қалай
топтастыруға болады және олардың қызметі қандай?
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары кімдер және олардың қызмет ету
ерекшеліктері қандай?
7. Брокерлік фирманың міндеттері не?
8. Дилердің атқаратын қызметтері.
9. Нарыққа қызмет көрсетуші ұйымдардың жіктелу ерекшеліктері қандай
және олардың әркайсысы немен шұғылданады?
VI ТАРАУ Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы және дамуы
6.1. Бағалы қағаздар нарығы пайда болуының құқықтық негіздері
Кез-келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және одан әрі дамып келе
жатқан экономикалық құбылыстарға сай болуы шарт. Себебі құқықтық нормаларды
шығару белгілі-бір экономикалық мүдделерге қызмет көрсетуге бағытталған.
Қазақстан халық шаруашылығын дамытудың «кеңестік» үлгісінен экономиканың
еркін өркендеуінің нарықтық үлгісіне өту кезі құқықтық негіздерді түбегейлі
реформалау арқылы нарықтық қатынастарды дамытуға жол ашатын заң шығаруды
қажет етті. Әлбетте бұндай реформа жүргізудің мақсаты - осы тұрғыда тіпті
жаңа заң шығару емес, революцияға дейінгі Ресей империясы мен Кеңес
мемлекетінің жаңа экономикалық саясат кезінде орын алған құқықтық
институттарды қалпына келтіру және нарықтық үлгімен дамыған өркениетті
мемлекеттердің (мыс. АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Жапония, және т.б.)
тәжірибесін үйреніп, оны мемлекетіміздің экономикасын реттеуге
бейімдендіру.
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету деген мемлекеттік
органдардың бағалы қағаздар айналысы тиімді және мағыналы болуы үшін
белгілі-бір жағдай жасайтын заңдар шығару. Сол заңдардың мемлекет мүддесі
мен халық керегін қанағаттандырып, нарықтық қатынастарға бет алған қоғамның
объективті экономикалық талаптарына сай келуі. Қазіргі кезде Қазақстанның
заңдарына мемлекетіміздің егемендік алғаннан бергі шыққан заңдар,
Президенттің жарлықтары және үкіметтің қаулылары, сонымен қатар Бағалы
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның кұқықтық актілері жатады. Бағалы
қағаздар нарығын құқықтық ережелермен қамтамасыз ету мәселесіне ақшалы
қарыз міндеттемелерінің айналысы (яғни оларды сату және сатып алу) және
белгілі-бір ұйымдық-құқықтық түрде құрылған шаруашылық субъектілерін
басқару мен олардың меншігіне қатынасу құқығы кіреді. Бағалы қағаздар
нарығындағы мүліктік құқық олар туралы шыққан заңдарда көрсетілген ерекше
құжатпен расталады. Ол құжат бағалы қағаздар деп аталады. Бірақ олардың
кейбірі азаматтық-құқықтық қатынастармен расталғанымен бағалы қағаздар
нарығына айналысқа түспейді. Мыс., Қазақстан заңдары бекіткен - ипотекалық
куәліктер, сол сияқты коносамент және тауарларды орналастыру құжаттары
тауар нарығына айналысқа түседі. Ал бағалы қағаздар нарығы, алдыңғы тарауда
айтып кеткеніміздей, қаржы нарығының құрамдас бөлігі. Қаржы нарығы капитал
нарығы мен ақша нарығынан құрылатындықтан бұл жерде осы аталған екі
нарықтың құқықтық қамтамасыз етілуі сөз болады.
Бағалы қағаздар туралы қазіргі Қазақстан заңдары біраз кезеңнен өтті.
1917 жылы Қазан революциясына дейін Қазақстан Ресей империясының бір
бөлігі болғандықтан XVIII-XIX ғасырларда қазақ даласында азаматтық және
сауда қатынастары орыстың саудалық-құқықтық ережелерімен реттелді.
Революциядан кейінгі Кеңес үкіметінің алғашқы онжылдықтарында аталған
қатынастар РСФСР-дың азаматтық заңдарымен жүргізілді. Сол кезде бағалы
қағаздардың айналысына толық құқықтық мүмкіндіктер туғызған жаңа
экономикалық саясатқа байланысты шығарылған заңдар болды. Атап айтқанда,
ақша нарығында вексель және чектер, яғни қысқа мерзімді төлем құралдары
сауда келісімінде кеңінен қолданылды. Олармен қатар тауарларды сақтау,
жылжымайтын мүліктерді сатып алу-сату келісімдерінде қоймалық, кепілдік
куәліктер және т.б. бағалы қағаздар қолданылды. Заң жүзінде бағалы қағаздар
туралы жалпы ұғым болғанымен, бұл айтылған қағаздардың өндірісті
ұйымдастыру үшін қаражат жинауға мүмкіндігі жоқ. Ал негізгі бағалы
қағаздарды, яғни акциялар мен заңды тұлғалардың облигацияларын шығаратын
және қор биржалары мен бағалы қағаздар нарығының кәсіби делдалдары
(дилерлер мен брокерлер) туралы құқықтық негіз болмады. Себебі делдалдар
социализм және коммунизм идеяларына жат элементтер деп есептелді.
1977 жылы қабылданған КСРО Конституциясында да жеке меншік, еркін
кәсіпшілік іс-әрекеттері қаралмағандықтан айналымға акциялар, облигациялар
шығаратын акционерлік қоғамдар және басқа шаруашылық кәсіпорындары мен
шаруашылық серіктестіктерін құру туралы құқық болған жоқ. Алайда,
мемлекеттің «өз ішінде» айналымға түсетін мемлекеттік облигациялар
шығарылып, олар бағалы қағаздар деп аталды. Мемлекетке де облигация сатып,
ақша тарту, халыққа да облигацияны сатып алып, аз болса да не проценттік
өсім, не ұтыс алу тиімді болды. Бірақ ол облигациялардың қолдан-қолға өтіп,
сату-сатып алу айналысы, яғни бағалы қағаздармен «ойын» ұйымдастыратын
қызығушылық ынта болмады. Себебі, мұнда азаматтық құқықтың негізі - келісім
еркіндігі сақталған жоқ, яғни облигациялар міндетті түрде күшпен жалақының
бір бөлігінің орнына берілді.
Дегенмен КСРО халықаралық сауда - есеп айырысуында төлем қаржысы
ретінде вексельдер, чектер және сол сияқты төлем құралдарын кеңінен
пайдаланды.
Заң шығарудың келесі кезеңі - экономиканы қайта құру идеясы өндірісті
қосымша инвестициялау көздерін табу, кәсіпшіліктің тиімділігін арттыру, сол
сияқты азаматтардың өз бетімен шаруашылық жүргізуге қызығушылығын
арттыратын механизмін құру жолдарын табу керектігін меңзеді. Осы кезде КСРО
Министрлер Кеңесінің 1990 жылғы 19 маусымындағы шешімі «Бағалы қағаздар
туралы» Ережені бекітті, одан кейін 1991 жылғы 31 мамырда Кеңес Одағы және
Одақтас республикалар жаңа Азаматтыц заңдардың Негіздерін қабылдады. Оның
толық бір тарауы бағалы қағаздар туралы ұғымға және оның түрлеріне, сол
сияқты бағалы қағаздарды басқа біреуге беру ережесінің негіздерін бекітуге
арналған. Бағалы қағаздар туралы дәл осы Негіздер 1993 жылдың 30 қаңтарында
Қазақ КСР-ның Жоғары кеңесінің «Экономикалық реформа жүргізу кезінде
азаматтық құқық қатынастарын реттеу туралы» қаулысы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексін қабылдағанша өз күшінде болды.
Қазақстанда 1990-1994 жылдары бағалы қағаздар шығарып және оларды
нарықта сатуға мүмкіндік беретін жоғарыда айтылған.
Азаматтық заңдардың негіздерінде бірсыпыра құқықтық актілер
қабылданды. Олар:
• 1991 жылдың 21 маусымындағы «Шаруашылық серіктестіктері және акционерлік
қоғамдар туралы» Қазақ КСР-ның акционерлік қоғамдар және жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер құрып, олардың өз жұмысын қаржыландыру үшін
акциялар мен облигациялар шығаруына мүмкіндік беретін заң;
• 1991 жылдың 11 маусымындағы «Бағалы цагаздар айналымы және қор биржасы
туралы» бағалы қағаздарды шығаруды реттеуге, оларды тіркеуге, бағалы
қағаздар нарығындағы делдалдық кызметті лицензиялауға, қор биржасын
құруға және оның жұмыс істеуіне рұқсат беретін заң;
• 1991 жылдың 13 қарашасындағы Қазақ КСР-ның Министрлер Кабинетінің қаулысы
бекіткен «Бағалы қағаздар туралы» Ереже шығарылатын бағалы қағаздардың
түрлерін және олардың әрқайсысында жазылатын мағлұматтарды белгіледі;
• осы нормативті актілер негізінде шығарылған ережелер жиынтығы мемлекеттік
бағалы қағаздарды шығару заңды тұлғалар шығарған бағалы қағаздардың
эмиссиясын мемлекеттік тіркеу және басқа да құжаттарды шығару тәртібін
белгіледі;
• мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекеменшіктендіру арқылы кәсіпорынды
акцияландыру, сол сияқты инвестициялық қорлардың жұмысын реттеу туралы
бірсыпыра заңдар мен ережелер;
• вексельдер, банктік (депозиттік) сертификаттарды шығаруды және оларды
айналымға түсіруді, сондай-ақ банктік қызмет көрсетуді реттейтін Қазақ
КСР-ы Мемлекеттік банкінің ережелері.
Сол жылдары кейбір акционерлік қоғамдар алғашқы акцияларын шығарып,
оларды айналысқа түсірді. Сонымен бірге қор биржалары және тауарлы-қор
биржалары құрылды. Бағалы қағаздар нарығының алғашқы кәсіби мамандары пайда
бола бастады.
Шығарылған актілерді қолданудың нәтижесінде Қазақстанда бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру идеясын іске асырудың алғашқы қадамдары
жасалып, бұл жүйеде аз да болса тәжірибе жинақтап және оның мәнін түсінуге
мүмкіндік туындады.
Өз тәжірибеміз бағалы қағаздар нарығында мемлекеттің атқаратын рөлін
көрсетті. Бір уақытта ол әрі бағалы қағаздардың эмитенті, әрі инвесторы,
әрі бағалы қағаздар нарығын реттеуші және ондағы қатынастарды бақылаушы
субъект ретінде өзінің әртүрлі органдары ретінде қатынасады. Айта кететін
жәйт, мемлекеттік орган баска жақпен әрі «ойынға» қатысушы, әрі өзіне де
ойынға басқа қатынасушыға да ойынның ережесін шығаруына құқығы жоқ.
Сондықтан 1994 жылдың 20 наурызындағы Республика Президентінің Бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру шаралары туралы» жарлығы бағалы қағаздар
нарығындағы қатынастарды реттейтін және бақылайтын мемлекеттік орган
ретінде бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның ережесін бекітті.
Бұл жарлық 1991 жылғы: «Бағалы қағаздар айналымы және қор биржасы
туралы» Заңды және «Бағалы қағаздар туралы» Ережені жойды. 1994 жылдың алты
айы бойы Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы құқықтық қамтамасыз етілмеген
жағдайда қалды. Тек 1994 жылдың 3 қазанындағы Министрлер Кабинетінің
қаулысымен «Бағалы қағаздар туралы уақытша ереже» бекітілді. Ол Қазақстан
бағалы қағаздар нарығын дамытудың құқықтық негізі ретінде 1995 жылдың
сәуіріне дейін пайдаланылды. 1995 жылдың қаңтарында Республика Президенті
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының төрағасымен оның төрт
мүшелерін бекітуі және осы мемлекеттік органның атқару комитетінің құрылуы
бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудағы асулы кезең болды. Дәл осы
уақыттан бастап Ұлттық комиссия өзіне бекітілген қызметтерді атқаруға
кірісті.
Сөйтіп, 1995 жылдың сәуірінен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын
дамытудың және оның құқықтық негіздерін қалаудың қазіргі кезеңі басталды.
Осы кезде негізгі нормативтік-құқықтық актілер қабылданып, Алматы қаласында
салтанатты жағдайда Орталық Азия қор биржасы ашылды.
6.2. Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың заңнамалық негіздері
Қазіргі заңдар Республика Конституциясына негізделген. Олар мүлікке
мемлекеттік және жеке меншікті мойындап, оларды бірдей қорғауға кепіл
болады. Заңдар кәсіпшіліктің еркіндігін қамтамасыз етумен бірге бәсекенің
адалдығын қорғайды. Осы негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканың
Азаматтыц кодексінің (1994 жылы желтоқсанның 27-де қабылданған) жалпы
бөлімінде бағалы қағаздар мүліктік игіліктің бір түрі ретінде азаматтық
құқықтың объектісі болып еркін айналымға арналғаны танылған. Оның 3
бөлімінің 2 бабында бағалы қағаздардың мазмұны көрсетіліп, олардың түрлері
анықталып, бағалы қағаздарды шығарудың және оларды біреуге берудің негізгі
ережелері мен талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес мемлекет Президенті бағалы
қағаздар нарығын дамытудың құқықтық негіздерін құрайтын заң күші бар
жарлықтар шығарды:
1995 жылдың 30 наурызындағы «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы»
№2155 жарлықта «Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруға
құқылы және ол туралы жауапты» делінген.
1995 жылдың 17 сәуіріндегі «Лицензиялау туралы» №2200 жарлықта бағалы қағаз
нарығындағы кәсіби кызметті және қор биржасының қызметін міндетті түрде
лицензиялау керектігі көрсетілген.
1995 жылдың 21 сәуіріндегі «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» №2227
жарлықтың әрекеті мемлекеттік емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге
қойылатын талаптарға, оларды орналастыру ережесі мен мезгіліне,
акционерлерді тіркеуді жүргізетін негізгі жағдайларға бағытталған. Атап
өтетін басты жағдай, онда Ұлттық комиссияның статусы анықталған; бағалы
қағаздар нарығындағы кәсіби істердің түрі, оны лицензиялаудың жағдайы және
бағалы қағаздармен жүргізілген мәмілені тіркеу тәртібі бекітілген; сонымен
бірге қор биржасын құру және оның қызметін ұйымдастыру туралы ереже орын
алған, бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың құқығы бекітілген.
1995 жылдың 24 сәуіріндегі «Салықтар және басқа бюджетке төленетін
міндеттемелер туралы» №2235 жарлықтың біраз тармақтары
бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан салық төлеу сұрақтарына
арналған.
1995 жылдың 2 мамырындағы «Шаруашылық серіктестіктері туралы» №2255
жарлықта шаруашылық субъектілерінің бизнес құрып, оның дамуы үшін акция
және облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарып, ақша қаражатын тарту
механизмінің құқықтық мүмкіншілігі бекітілген. Акцияларды тек акционерлік
қоғамдар шығарса, облигацияларды акционерлік қоғамдар және жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер шығаруға құқылы.
1995 жылдың 31 тамызындағы «Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік кьізметтер туралы» №2444 жарлығы екінші деңгейдегі банктерге акция
эмиссиялауға құқық берген. Банктік қызметтерге: заңды және жеке тұлғалардың
қарыз міндеттемесін есептеу, бағалы қағаздарды сақтау, акциядан басқа
бағалы қағаздарды (облигациялар, депозиттік сертификаттар, вексельдер)
эмиссиялау, лицензиясы болған жағдайда бағалы қағаздар нарығындағы
делдалдық операциялар жатады.
1995 жылдыц 23 желтоқсанындағы «Жекеменшіктендіру туралы» №2721 жарлығы
мемлекет меншігіндегі акционерлік қоғамдардың акциялары жекеменшіктендіру
объектісі екенін, акциялардың мемлекеттік бумаларын жекеменшіктендіру
жағдайларын және тәртібін көрсеткен.
8. 1998 жылдың 10 шілдедегі «Акционерлік кргамдар туралы» №281-1
Қазақстан Республикасының заңы акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын, оны
құру, капиталдандыру, қайта құру және тарату тәртібін; акционерлер мен
үшінші тұлғалардың құқықтарын, міндеттерін, олардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау жағдайларын; қоғамның органдары мен лауазымды адамдарының
өкілеттілігі мен жауапкершілігін айқындайды.
9. Басқа да заңдар және нормативтік - құқықтық актілер. Оған бағалы
қағаздарды шығару және айналымға түсіру мәселелерін, Ұлттық Комиссияның
өкілдігін реттейтін Президенттің жарлықтары жатады. Мыс, «Валютаны реттеу
туралы» заң бойынша Ұлттық Комиссия валюта қатынастарын, соның ішінде, ішкі
нарыққа шетел бағалы қағаздарын түсірудің тәртібін реттейтін орган болып
тағайындалды.
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай брокерлік және дилерлік
кеңселер ашылып, олар акциялардың мемлекеттік бумаларымен және басқа
мемлекеттік бағалы қағаздар түрлерімен жасасқан мәмілелерге қатысуда.
Сонымен қатар, Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың эмиссиясын мемлекеттік
тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген азаматтар бағалы қағаздар
нарығында қызмет істеуге мамандану куәлігін алды. Алғашқы тіркеуші
компаниялар пайда бола бастады. Бағалы қағаздар нарығын дамыту барысында
алғашқы даулар да (оның ішінде сотқа талап қою) кездесе бастады.
Алайда, бұл кезде бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және
бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздерін қалыптастыру процесі аяқталды
деуге болмайтын еді. Нарықтың инфрақұрылымы да қалыптасу шағында болатын.
Дегенмен айтылған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде республикада пайда
болған бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз етудің жетістіктері мен
кемшіліктерін анықтауға мүмкіншілік туындады.
Бұдан кейінгі жылдары нарықтың инфрақұрылымын жетілдіруге, нарық
субъектілерінің қызметін реттеуге бағытталған жаңа заңнамалар қабылданып,
бұрынғыларға бірнеше дүркін өзгерістер мен толықтырулар енгізілуде.
6.3. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қағаздар нарығында өзара
бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан қор биржасы кызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында «Бағалы қағаздар нарығы туралы» және
«Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы»
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің - брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жылы жүргізілген тендердің нәтижесінде Ұлттық банк пен Қазақстан
қор биржасының біріккен ұсынысы жеңіске жетіп, «Бағалы қағаздардың Орталық
депозитарийі» ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор
нарығының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі.
Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық
стандарты саналатын - «Отыздар тобының» ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тыйым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік ұйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 және 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр
қызметі құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол
34-ке жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел карқынмен өсуінің негізгі
факторы қабылданган заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-
ден асатын акционерлік қоғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек
тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 -
1999 жж. Қазақстан реестр ұстаушыларының Ассоциациясы құрылғанша бағалы
қағаздардың эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия және өзінің территориялық басқармалары
арқылы Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толық құқылы жүйені
бағалы қағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір
себебі - жергілікті жерлерде Ұлттық комиссияның аймақтық бөлімшелерінің
болмауынан.
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған «Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тәртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып сан алады.
2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің «Қаржы
нарығын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы» жарияланган жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссия таратылып, оның барлық өкілеттілігі мен қызметтері
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003
жылдың 4 шілдесіне дейін бағалы қағаздар нарығын реттеуді Ұлттық Банктің
бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар
мен заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Сондықтан бағалы қағаздар нарығының құқықтық
инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару
және айналысқа түсіру тәртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан
мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымы мен тәртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа заңдар қабылданды. Олар:
2000 жылғы 18 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі
туралы»;
2003 жылғы 13 мамырдағы «Акционерлік қоғамдар туралы»;
2003 жылғы 2 шілдедегі «Бағалы қағаздар нарығы туралы»;
2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік
реттеу және қадағалау туралы»;
2004 жылғы 6 шілдедегі «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және
кредиттік тарихты қалыптастыру туралы»;
2004 жылғы 6 шілдедегі «Инвестициялық қорлар туралы».
2003 жылдың 13 мамырында қабылданған «Акционерлік қоғамдар туралы»
жаңа заңның бұрынғы 1998 жылдың 10 шілдесіндегі «Акционерлік қоғамдар
туралы» қолданыста болған заңнан өзгешелігі төмендегідей:
Акционерлік қоғамды «ашық», «жабық» деп типке бөлу жойылған.
Жарғылық капиталының минимальды мөлшері анағұрлым өсірілген.
Акцияларды мемлекеттік тіркеусіз салықтық инвестициялық номер беру жолымен
нарыққа шығару жойылған.
Жарияланган акцияларды шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізу 1 рет
жүргізіледі.
Акцияларды жабық тәсілмен орналастыруға шектеу қойылған.
Дивидендтерді төлеу мерзімін өткізіп алғаны үшін айыппұл төлеу енгізілген;
Соттың шешімі бойынша акцияны өтеу процедурасы енгізілген.
Бұрын мемлекеттік қызметте болған адамдарды қоғамның басшы органдарына
сайлауға шектеу қойылған.
Процедуралық мәселелер бойынша егжей-тегжейлі талаптар (акционерлердің
жалпы жиналысын дайындау және өткізу, директорлар кеңесін
сайлау және оның мәжілісін өткізу және т.с.с) қойылған.
Аффилиирленген жақтар туралы тарау енгізілген (бұрынғы заңда ол туралы тек
түсінік берілген болатын).
«Орналастыру бағасы», «ірі акционер», «төлем агенті» деген ұғымдар
енгізілген.
Тек қана тәуелсіз тіркеушілердің акция ұстаушы реестрін жүргізуі бойынша
шектеу қойылған.
Халықтық акционерлік қоғам екенін білдіретін белгілердің саны азайған.
Құрылтайшы жиналысына қойылатын талаптар пайда болған.
Қорыта айтқанда, заңның 11 тарауы 90 бабының 1 тармағында «Осы Заң
қолданыска енгізілгенге дейін құрылған қоғамдар осы Заң қолданысқа
енгізілген күннен бастап екі жыл ішінде өздерінің құрылтай құжаттарына
тиісті өзгерістер енгізуге міндетті» және 2 тармағында «Осы талаптарды
орындамаған қоғамдар белгіленген мерзім аяқталған күннен бастап бір жылдан
кешіктірмей қоғамды қайта ұйымдастыруды жүргізуге немесе оны таратуға
міндетті» делінген.
6.4. Бағалы қағаздар нарығын реттеу
Бағалы қағаздар нарығын реттеу деген оған барлық қатысушылардың іс-
әрекетін және олардың арасындағы операцияларды тәртіпке келтіруге
бағытталған қоғам өкілетінің қызметі. Нарыққа қатысушылардың іс-әрекетін
екі жақты - ішкі және сыртқы - реттеуге болады. Ішкі реттеу деген осы
ұйымның, оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің өз қызметінде ұйымның
жарғысын, ережелерін және т.б. іс-әрекетін айқындайтын ішкі нормативтік
құжат талаптарын орындауы. Сыртқы реттеу деген осы ұйымның өз қызметінде
мемлекеттің, басқа да ұйымдардың, халықаралық келісімдердің нормативтік
актілерін орындауы.
Кез келген бағалы қағаздар нарығын тікелей немесе жанама түрде сауда-
саттыққа барлық қатысушылардың - эмитенттердің, инвесторлардың, кәсіби
делдалдардың, нарық инфрақұрылымы ұйымдарының қызметін тәртіпке келтіретін
уәкілетті органдар реттеп отырады. Реттеудің түрлері:
• мемлекеттік реттеу, онымен қызмет бабына реттеу функциясы кіретін
мемлекеттік органдар шұғылданады;
• нарықтың өзін-өзі реттеуі, немесе бағалы қағаздар нарығына кәсіби
қатысушылардың өз ұйымдарының қызметін реттеуі. Жалпы мемлекеттің
немесе нарықтың кәсіби мамандарының өз реттеу қызметін бастауының
ең алғашқы себебі бағалы қағаздар нарығының кейбір іс-әрекеттеріне
қалың бұқара топтарының қарсылығы болып табылады;
• қоғамдық реттеу, яғни нарықты қоғамдық пікір арқылы реттеу.
Таратып айтқанда, бағалы қағаздар нарығындағы кейбір іс-әрекеттер
мемлекеттің немесе нарыққа кәсіби қатысушылардың реттеу әрекеттерін
жүргізуіне негізгі себепші болуы мүмкін.
Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екі
түрлі жолмен жүргізіледі: мемлекеттік органдар уәкілі қатысуымен тікелей
араласу, сонымен қатар іс-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу.
Тікелей араласу шараларына мыналар жатады:
бағалы қағаздар нарығы мәселелері жөнінде заң шығаратын өкілетті
органдардың жұмысы;
осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен
бұйрықтары;
бағалы қағаздар нарығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін немесе ескілерін
өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың іс-шаралары. Негізінен бұл
бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензия беру, бағалы қағаздардың
кейбір түрлерінің айналысына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы қағаздарды
тіркеу және т.с.с. жұмыстар.
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
• несие үшін процент мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша
массасын және несие көлемін мемлекеттік бақылау;
• мемлекеттің салық саясаты;
• депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет кепілдігі;
• қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы (қазынашылық
облигацияларды, вексельдерді, орта және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды, мемлекеттік органдардың міндеттемелерін және т.с.с.
шығару) арқылы мемлекет пен қорпорациялардың арасында несие үшін
тікелей бәсекенің тууы;
• мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты (шетел валютасы мен
алтын операцияларын, экспорт шараларын ынталандыру және т.с.с.
жұмыстарды реттеу);
• мемлекеттің сыртқы экономикалық (саяси байланыстарды ұлғайту
немесе шектеу және т.с.с.) іс-шаралары.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттік органдарға, не арнаулы
ұйымға (бағалы қағаздар жөніндегі комиссияға), не қаржы министрлігіне, не
мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ-та тиісті заңдарды
шығарып, олардың орындалуын тексерумен конгрессте құрылған бағалы қағаздар
және қор биржалары туралы комиссия шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар Қаржы
министрлігінде қаралады.
Реттеуші органдар инвесторлардың қаржысын қорғауға бағытталған
негізінен үш қызмет атқарады.
Біріншіден, нарықта шаруашылық субъектілері ретінде қызмет істейтін
барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен катар, бағалы
қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеуден өтетін
барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы қажет,
яғни олардың керекті мөлшерде (минимум) өз капиталы болғаны жөн.
Инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында әдетте, тіркеуші органдар
тіркеуден өткізбеу құқығын алады.
Екіншіден, экономиканың барлық субъектілерін нақты хабарлармен
қамтамсыз ету. Ол әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар
туралы анық та толық хабар беретін эмиссия проспектін шығарумен жүзеге
асырылады. Оған алдын ала белгілі бір адамдар ғана біліп және тек солардың
арасында орналастыратын жеке бағалы қағаздар қосылмайды. Одан басқа
эмитенттер бұқаралық акпарат беттерінде үнемі қаржы есебін, фирманың басшы
адамдары туралы өзгерістерді жариялап тұруға міндетті.
Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру
және ондағы құқық тәртібін сақтау қызметімен де айналысады. Бұл органдардың
өкілі заң бұзушылардың кез-келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара
қолданып, істерін сотқа беруге құқығы бар. Ол үшін оларға, мысалы, бағалы
қағаздарға және ақша қаражатына тыйым салуға (арест), құжаттарын алуға және
т.с.с. үлкен өкілеттілік берілген.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеттері:
нарыққа қатысушылардың қызмет етуіне нарық ережесіне сай жағдай жасау;
нарыққа қатысушыларды кейбір жақтардың алаяқтық, арамдық және қылмыстық іс-
әрекеттерінен қорғау;
бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс негізінде ашық баға белгілеу процесін
қамтамасыз ету;
кәсіпкерлікті ынталандыратын тиімді нарықты қалыптастыру және әрбір
тәуекелге барабар сыйлық беру;
белгілі бір қоғамдық нәтижеге жеткізетін бағалы қағаздар нарығының Ұлттық
моделін (мысалы, экономикалық даму деңгейін көтеру, жұмыссыздық деңгейін
төмендету және т.б.) құру.
Бағалы қағаздар нарығын реттеудің мақсаты - бағалы қағаздармен
келісімге келушілердің заңды мүдделері мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттің мұндай айырықша статусқа ие болуы ол бағалы қағаздар нарығында
ең ірі эмитент (мемлекеттік қарызды қаржыландыру), әрі инвестор
(кәсіпорындар мен банктердің бағалы қағаздарындағы мемлекеттік акциялардың
бумасы) болуына байланысты туындайды. Сондай-ақ, бағалы қағаздар нарығына
қызмет көрсететін қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу
мемлекеттік органдарға жүктелген. Олардың ең негізгісі - 1995 жылы
Президенттің «Бағалы қағаздар және Қор биржасы туралы» жарлығына сәйкес
құралған Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия.
Қор нарығын мемлекеттік реттеу органының негізгі атқарған қызметтері
төмендегідей:
бағалы қағаздар нарығын дамыту Бағдарламасын дайындау және орындау;
қор нарығын реттейтін заңдар мен нормативтік актілердің жобасын дайындау;
бағалы қағаздар нарығын дамыту Бағдарламасын орындау үшін мемлекеттің
қаржылық, техникалық және ұйымдық ресурстарын шоғырландыру;
бағалы қағаздар нарығында қадағалауды және бақылауды қамтамасыз ету;
қор нарығына мамандар дайындаудың мемлекеттік жүйесін құру;
бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құруға әрекет жүргізу.
Осы аталған қызметтердің орындалу барысында Қазақстан бағалы қағаздар
нарығындағы және оның кызметін қамтамасыз ететін инфрақұрылым қалыптасып,
одан әрі дамуда. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу ғылымға
негізделіп алдын-ала дайындалған концепцияға жүгінеді.
Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығын реттеумен және қадағалаумен
айналысатын уәкілетті орган - ол 2004 жылы құрылған Қаржы нарығы мен
қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау Агенттігі.
Агенттіктің негізгі атқаратын қызметтері мыналар:
бағалы қағаздар нарығын дамытудың мемлекеттік саясатын және заңнамалық
базасын дайындау және орындау;
белгіленген мақсатқа (негізінен макроэкономикалық) жету үшін қаржы
ресурстарын (мемлекеттік және жеке) шоғырландыру;
нарыққа қатысушылар ушін «ойын тәртібін» белгілеу;
нарықтың кәсіби мамандары мен нарық клиенттері үшін қаржылық тұрақтылық пен
нарықтың қауіпсіздігін бақылау;
нарықтың жағдайы туралы ақпарат жүйесін құру және оның инвесторлар үшін
ашықтығын қамтамасыз ету;
инвесторларды шығыннан қорғау жүйесін құру және т.с.с.қызметтер.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу тәсілдерімен қатар нарықтың
өзін-өзі реттеу іс-шараларының да маңызы зор. Өзін-өзі реттеуде қоғамдық
реттеу әдістері қолданылады. Ондай әдістерге бағалы қағаздар нарығындағы
кәсіби қызметтердің стандартын дайындау және оларды практикада жаппай
қолдану, теріс ниетті жарнамаға рұқсат бермеу, инвесторлар мен
эмитенттердің жақсы қылықтарын дәріптейтін қоғамдық пікір қалыптастыру
әрекеттері жатады.
Өзін-өзі реттеуші ұйымдар – ол бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушыларының нарықтың кейбір іс-әрекетін реттеу мақсатында ерікті
негізде ұйымдасқан коммерциялық емес және мемлекеттік емес ассоциация
немесе одақ түріндегі құрылымдар.
Өзін-өзі реттеуші ұйымдар өз шығынын өзі өтейтін қағидамен қызмет
көрсетеді.Оның қаржысы мүшелерінің төлеген жарнасынан, әртүрлі төлемдерден,
мүліктерін пайдаланғаннан түскен түсімнен, көрсеткен ақпараттық, кеңес беру
және басқа да қызметтерінен алған қаражаттарынан құрылады.
Бұндай ұйымдардың негізгі қызметі:
бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың жалпы ережелері мен
стандарттарын дайындау;
кәсіби қатысушылардың және клиенттердің мүддесін қорғау;
кәсіби қатысушылар тиімді қызмет етуі үшін жағдай жасау.
Өзін-өзі реттеуші ұйымдардың құқықтары:
кәсіби қызмет және нарықтағы операциялардың стандарттары кадрлардың кәсіби
дайындығын қамтамасыз ету, осы нарыққа қатысушылар үшін міндетті талаптарды
бекіту;
нарыққа қатысушылардың бекітілген нормативтер мен ережелердің орындалуын
бақылау;
нарықтағы ақпараттық қызметті орындау;
мемлекеттік басқару органдарында нарыққа қатысушылардың мүддесін қорғау
және олармен байланысты қамтамасыз ету.
Өзін-өзі реттеуші ұйымдардың белгілері:
ерікті бірлесу;
ұйымға мүшелік, яғни оның мүшесі - ол бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушысы;
ұйым қызметін және ұйымның өзін-өзі реттеуін ұйымдастыру, қатысушылардың
қызмет ережесін бекіту;
мемлекетпен қарым-қатынас орналастыру, ол - мемлекет өзінің реттеушілік
қызметінің бірсыпырасын ұйымға беруі.
Бұндай ерікті ұйымдар мемлекеттік реттеудің кейбір жетіспеу жағдайлары
кезінде құрылып, кейбір ассоциация мүшелерінің кесірінен бағалы қағаздар
нарығына қатысушыларға нұсқан келтіргенін тексереді. Сонымен, маманданган
ұйымның бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет істеуіне бағытталған іс-
әрекеттері көп жағдайларда осы тұрғыда мемлекет мүддесімен сай келеді.
Әлемде қаржы нарығында өзін-өзі реттейтін ұйымдардың бірнеше түрі бар.
Олар:
Халықаралық ұйымдар (мысалы, халықаралық қор биржаларының йымы).
Ұлттық ұйымдар. Әдетте әрбір мемлекетте қаржы нарығының кәсіби мамандарының
мүддесін қорғайтын өзін-өзі реттеуші ұйымдар қалыптасады.
(Мысалы, Ресейде 2000 жылы пайда болған осындай екі ұйым бар: Қор
нарығына қатысушылардың Ұлттық ассоциациясы және Трансферагенттер мен
депозитарийлерді кәсіби тіркеуші Ассоциация).
Аймақтық ұйымдар. Олар аймақтық тұйықталған нарық болғанда ғана ұйымдасуы
мүмкін.
Сондай-ақ өзін-өзі реттеуші ұйымдар өздерінің мүддесін қорғау
мақсатында өз эмитенттерінің, институционалдық және жеке инвесторлардың
ұйымдарын құрады. Бұндай ұйымдар бағалы қағаздар нарығында қызмет көрсету
үшін өзінің ережелері мен стандарттарын дайындайды.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде өзін-өзі реттеуші ұйымдардың
қызметін қадағалаумен және олардың құрылуын бақылаумен Қаржы нарығы мен
қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау Агенттігі шұғылданады.
Қазақстанда ең алғашқы заң жүзінде құрылған өзін-өзі реттеуші ұйым
Қазақстан қор биржасы. Ол бағалы қағаздар нарығын бақылаумен қатар оған
қатысушылардың іс-әрекеттерін реттейтін біртектес ереже шығарып, оның
орындалуын қатаң қадағалайды. Келесі өзін-өзі реттеуші ұйым - 1999 жылы 13
қарашада Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның директорлар кеңесінің
қаулысымен құрылған - Активтерді басқарушылар Ассоциациясы. Оның атқаратын
міндеттері:
зейнетақы активтерін басқару компаниясының тиімді қызмет етуі үшін жағдай
жасау;
жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық басқару
бойынша қызмет көрсету нарығында еркін бәсекелестікті дамыту;
кәсіпкерлік әдептілікті сақтау және қызмет көрсету стандарттарын дайындау;
ассоциация мүшелерінің заңды мүдделерін қорғау іс-шараларын қамтамасыз ету.
Ассоциацияның ұйымдық-басқару құрылымы мыналар:
мүшелерінің жылдық жиналысы;
директорлар кеңесі;
басқарма;
тексеру комиссиясы;
тұрақты қызмет көрсететін (заңнамалар бойынша, қызмет істеушілер бойынша,
есептеу және есеп беру бойынша) комитеттер.
Ассоциация өз мүшелерінің тізімін жүргізеді. Тізімде әрбір ассоциация
мүшесінің фирмалық атауы жөнінде ақпарат және мекен-жайы, оның
ассоциациядағы өкілі туралы және қызмет істеушілердің мамандығы туралы
мағлұматтар, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың
лицензиясының мәліметтері көрсетіледі.
Ассоциация мүшелері әрбір тоқсан сайын атқарған қызметі туралы
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялап, содан соң үш жұмыс күнінен
кешіктірмей өзін-өзі реттеуші ұйымға мына мәліметтерді беруі тиіс:
өз активтері мен зейнетақы активтерінің жағдайы туралы;
таза зейнетақы активтері мен ондағы өзгерістер туралы;
бухгалтерлік баланс және қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есеп.
Ассоциация мүшелері қаржылық жыл өткен соң өзін-өзі реттеуші ұйымға
жылдық каржылық есеппен қоса, өткен жылдық қаржылық есепті тексергені
туралы аудиторлық қорытындыны беруі тиіс
Өзін-өзі реттеуші ұйым ретінде 1998 жылдың екінші тоқсанында
тіркеушілер Қазақстан реестрұстаушыларының Ассоциациясын құрды.
Бұл ассоциацияның міндеттері:
реестрұстаушылардың мүддесін білдіру және қызметін біріктіру;
ассоциация мүшелерінің жалпы мүддесін қорғауды қамтамасыз ету;
Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытуда мемлекеттік органдарға
көмектесу;
реестрұстаушылар қызметінің стандарттарын дайындау. Қорыта айтқанда,
қазіргі кезде Қазақстан бағалы қағаздар нарығын бақылаумен және реттеумен
шұғылданатын өзін-өзі реттеуші ұйым түрінде құрылған - Қазақстан қор
биржасы, Активтерді басқарушылар Ассоциациясы және Қазақстан
реестрұстаушыларының Ассоциациясы нарыққа қатысушыларға қызмет көрсетуде.
Алайда, олардың заңнамалық негізі толық қарастырылғанымен, отандық нарықтың
тарихи қалыптасқан дәстүрі жоқ жағдайында және бағалы қағаздар нарығының
алғашқы пайда болу және қалыптасу кезінде нарықтық инфрақұрылым жан-жақты
кең ауқымды жұмыс атқаруда деуге ертерек.
6.5. Бағалы қағаздар нарығының даму болашағы
Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында.
Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін
толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның
орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың және
жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы
қағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және
әлеуметтік-психологиялық мәселелер баршылық.
Экономикалық мәселелерге:
нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
нарықты дамытатын бірыңғай көзкарас жүйесінің жоқтығы;
заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;
нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында
маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен
деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы
қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінен және өздерінің уакытша бос
ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының
жоқтығынан туындайды.
Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссияның осы іспен шұғылдануға рұқсат берген Оқу орталықтары дайындаған
болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес
құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық
комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері және хатшысы болып
бағалы қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кірген. Оқуды
ойдағыдай бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай
адам брокерлік, дилерлік іспен айналысуға құқық алып, кызмет атқаруда
[41;13].
Әлемдік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі
(моделі) бар. Олар:
I. Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы банктер
қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Белгияда көп
тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік
бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.
II. Банктік емес үлгі немесе нарықтыц үлгі - онда бағалы қағаздар
нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес
мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚІІІ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда,
Пәкістанда, Сингапурда). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы
демократиялық жолмен өркендейді. Қаржыньщ негізгі бөлігі жеке
тұлғалардың ақшасы. Ол - банктен алған ақшаға қарағанда - «арзан»
ақша.
III. Аралас үлгі — онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы қаржы
қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі-
мүлікті кіші және жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік
қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір
азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі
қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар
нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай
көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас
тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс
әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс.
Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына
мүмкіндік берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының
банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер
молшылық.
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
Нарықта акционерлік капитал үлесінің көптігі;
Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;
Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін
таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша- «арзан»
ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлікқоғам етіп қайта құру - өндірісті
ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет
істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз активтерімен
(қаржысымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды деген болжамдар көп.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кәсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
туғызады.
Саясат факторы - дүниежүзіндегі сияқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің
негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары
арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын жүзеге
асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) - бүгінгі кездегі ең
өзекті саясат.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан
бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан
бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер
енгізілуі кажет.
Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында
табысқа жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарығы
мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан
Республикасынның Заңына сәйкес құрылған Қаржы нарығын және қаржылық
ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру жөнінде
бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіреуіне тоқталар
болсақ, банк секторында банк топтарын қадағалауды және реттеуді одан әрі
дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау тұжырымдамасы
бекітілді. Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем
қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы
қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі
қайта қаралды.
Қазақстанда ұжымдық инвестициялау нышандарының дамуын жетілдіру және
ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық
қорлардың пайда болуы үшін «Инвестициялық қорлар туралы» заң қабылданды.
Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы қызметінің стандарттарын белгілеу,
қорпоративтік басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану
және тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау
ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған «Бағалы
қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып,
оның негізінде Агенттік Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасын бекітті.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетакы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар
мен алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі
ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы қабылданды. Несие нарығын дамыту және займшылардың шарт
тәртібін жоғарылатуға елеулі әсері бар 2004 жылғы 6 шілдеде «Қазақстан
Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру
туралы» қабылданған заңды іске асыру займшылардың барынша айқындығына,
олардың несиелік қабілеттілігі мониторингін жетілдіруге мүмкіндік жасай
отырып, банктердің тәуекелін азайтуға және тәуекелді басқарудың сапасын
жақсартуға ықпал етеді. Кредиттік бюроның тиімділігі және оның нарыққа
ықпалы бірсыпыра уақыттан кейін сезіле бастайды.
Егер қазіргі қалыптасқан Қазақстан бағалы қағаздар нарығын сандық
көрсеткіштер тұрғысынан қарайтын болсақ, 2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша «А» және «В» категориясы бойынша сауда-саттықты ұйымдастырушылардың
ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығының жалпы
капиталдануы 1198146 млн. теңге болған, бұл көрсеткіш 2004 жылғы 1
қаңтардағымен салыстырғанда 68,64%-ке ұлғайған. Бұл ретте облигациялар
бойынша нарықтың капиталдануы 47,42%-ке артқан. Мемлекеттік емес бағалы
қағаздар бойынша Қазақстан қор биржасында жасалатын мәмілелер көлемінің
жалпы ішкі өнімге қатынасы 7,14 % болған [14;4].
Ал 2007 ж. 1 каңтарында 2160 акционерлік қоғамдардың номинал кұнының
жалпы сомасы 876,6 млрд. теңге құрайтын 2304 акция және 217 облигация
шығарылымдары бағалы қағаздар нарығында айналыста жүруде [29;5]. Бірақ
табысты отандық компаниялардың акциясын Қазақстан азаматтарына сатып алып
дивидендке қол жеткізуіне құқықтық негіз болмауда. Керісінше, осындай
табысты компаниялардың акциясын (мыс, «Қазақмыс») Лондан қор биржасында
батыс елдердің инвесторлары сатып алуда. Сондықтан «көпшілік отандық
инвесторлардың» қор нарығы, бағалы қағаздар туралы сауатын ашатын үкімет
тұрғысынан білімін жетілдіру бағдарламасын тарату қажет.
Сөйтіп нарық жағдайларының шапшаң өзгерістерге ұшырауын ескере отырып,
оның құқықтық негіздерін тез арада одан әрі жетілдіру қажет. Себебі кейбір
заңнамалық актілерде көптеген шектеу нормаларының болуы қор нарығын
жандандыруға мүмкіндік туғызбауда. Бұл біріншіден. Екіншіден, мемлекеттік
емес бағалы қағаздар бойынша табысты есептеу мен оны төлеу тәртібі заң
жүзінде анықтауды талап етеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері қай
уақытта құрыла бастады?
2. Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мен дамытуда заңдарға қандай
өзгерістер енгізілді және қандай жаңа заңдар қабылданды?
3. Бағалы қағаздар нарығының пайда болу себептері қандай?
4. Бағалы қағаздар нарығын реттеу деген ұғым. Оның түрлері.
5. Бағалы қағаздар нарығының үлгілері қандай? Олардың бір-бірінен
айырмашылығы неде?
ІІ БӨЛІМ
Биржа ісінің теориялық негіздері
7 тарау. Биржалық сауданың мәні және даму
кезеңдері.................140
8 тарау. Биржаның қызметтері және түрлері.
Биржалық
инфрақұрылым........................................................
...........149
9 тарау. Биржалық
тауарлар............................................................
...170
10 тарау. Базистік
нарықтар............................................................
...185
11 тарау. Биржаны және биржалық сауданы ұйымдастыру............199
12 тарау. Биржалық
мәмілелер...........................................................
221
13 тарау. Биржалық мәмілелер бойынша клиринг және есеп
айырысу.............................................................
....................................236
14 тарау. Биржалық бағаны
айқындау...............................................244
15 тарау. Фъючерстік шартпен және опциондармен
сауда.............252
16 тарау. Биржалық индекстер және биржалық сауданы талдау...268
17 тарау. Биржа ісін
компьютерлеу..................................................273
VII ТАРАУ Биржалық сауданың мәні және даму кезеңдері
1. Биржалық сауда – ұйымдастырылған нарық.
Оның ерекшеліктері
Биржалық сауда - ол әрқашан ұйымдастырылған нарықтың бір формасы, яғни
ол нормативтік акттерде көрсетілген ережеге сай қызмет ететін нарық.
Жалпы нарық деген түсінік капиталға жеке меншік негізінде құрылған
өндірістік қатынастардан туындайтын көптеген процестерді қамтиды. Алайда,
биржалық іс-әрекет тұрғысынан қарағанда нарық деген ұғым сату, сатып алуға
байланысты процестерден тұрады. Осы мағынада ұйымдастырылған нарық - ол
белгілі бір тәртіппен кез-келген активтерді, яғни тауарларды, қызмет
түрлерін, бағалы қағаздарды және т.б.активтерді сатып алу, сату
қатынастарының жиынтығы.
Нарықта активтердің қай түрі айналысқа түсуіне байланысты оны
ұйымдастыру ерекшеліктері де өзгеріп отырады. Дегенмен ұйымдасқан нарыққа
тән бірсыпыра ерекшеліктер бар. Олар:
сауда жүргізу, есеп айырысу және активтерді нарыққа түсірудің бекітілген
ережелері болуы;
нарықтың жұмысын басқаратын ұйымның болуы шарт;
уақыт және кеңістік бойынша сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру;
мемлекеттік органдар және қоғамдық ұйымдар тарапынан нарықтың жұмысын
реттеу керек.
Ұйымдастырылған нарық - ол, басқаша айтқанда, реттелген нарық, бірақ
бұл реттеу деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: тауарлардың немесе басқа
да активтердің сатып алу-сату процестері әртүрлі деңгейде реттеліп отырылуы
мүмкін. Сауданы ұйымдастыратын ұйым болуы қажет. Ол ұйым сауда ережесін
жазып, оны бекітіп, нарыққа қатысушыларға жеткізіп, оның орындалуын
қадағалап отырады. Сауда ережесі көп жылғы жұмыс тәжірибесінен қалыптасады.
Егер белгілі-бір нарықтың конъюнктурасының өзгерістерін қадағалап отыратын
қатысушылар болмаса (сатып алушылар, сатушылар) жаңа ұйымдасқан нарық
болсын, я бұрыннан қалыптасқан нарық болсын сауда жүрмей қалуы мүмкін.
Мемлекет нарықты реттейтін екі түрлі - бір жағынан фискальдық іс
тұрғысынан, яғни нарық жұмысынан салық алу, екінші жағынан кейбір активтер
нарығын дамытуды ынталандыру мақсатымен саясат жүргізеді.
Ұйымдастырылған нарық бірсыпыра белгілерге байланысты жіктеледі:
1. Сатылатын активтің түріне: Өз кезегінде ол –
ұйымдастырылған тауар нарығы;
бағалы қағаздар нарығы (ол әрқашан ұйымдастырылған нарық);
банктік ссуда нарығы;
валюта нарығы болып бөлінеді.
2. Ұйымдастыру деңгейіне қарай шартты түрде үшке бөлінеді:
• шағын ұйымдасқан, онда сауданың барлық процестері ережемен
реттелмейді;
• ұйымдасқан, онда сауда ережемен реттеледі;
• жоғары деңгейде ұйымдасқан, онда сауданың негізгі элементтері
ережемен жан-жақты реттеледі.
3. Нарықтың пайда болуына қарай:
• өзара ұйымдасқан, яғни саудаға қатысушылар өздері ұйымдастырған;
• орталықтанган, яғни нарықты мемлекет ұйымдастырған болып бөлінуі
мүмкін.
4. Сауданың жүргізілу формасына қарай:
• ұйымдасқан көтерме нарық;
• ұйымдасқан дара сауда;
• биржалық нарық деп бөлінеді.
Айта кететін жәйт, тарихи-ғылыми тұрғыдан алғанда нарықты ұйымдасқан
және ұйымдаспаған деп екіге бөлу өткен ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
маңызды болды. Ал дамыған елдерде соңғы 50 жылда нарық әрқашан
ұйымдастырылған, басқарылатын және бақыланатын нарық. Дегенмен
ұйымдаспаған, бақыланбайтын нарық жоқ деуге болмайды. Себебі, қазіргі кезде
белгілі бір дәрежеде ұйымдастырылған нарық барлық нарықтық процесте маңызы
айқындаушы роль атқарады.
Биржалық сауданың басқа сауда формаларынан ерекшеліктерін айтатын
болсақ, ең алдымен, бұл атау осы сауданы іс-жүзіне асыратын ұйымның
атауынан «биржа» сөзінен шыққан. Шын мәнінде биржалық сауда ұйымдастырылған
сауда, себебі оны ұйымдастырған арнайы ұйым - биржа. Нарықтық қатынастар
жүйесінде биржалық сауданың алатын ерекше орнын 7.1. Суретпен өрнектеп
көрсетелік.
Биржалық сауда я капитал тобына (мыс, бағалы қағаздар, валюта), я
тауарлар тобына (мыс, түсті металдар, ауыл шаруашылық тауарлары және т.б.)
жататын активтермен жүргізіледі. Барлық саудадағы негізгі операция - ол
аталған активтерді сатып алу-сату. Биржалық саудаға қатысушылар биржа
активтерін сатып алу-сатуда өзара кез-келген операцияларды жүргізеді, мыс,
ссудаға ақша қаражатын, бағалы қағаздарды алады, сондай-ақ кепілге тауар
және т.б. алады. Алайда, биржалық сауда - ол сәйкес активтерді тек сатып
алу-сату процесі.
Биржалық саудаға кез-келген нарыққа қатысушылар, биржадағы активтерді
сатып алу-сатуға қатыса алады, бірақ сатып алу-сату тек биржалық делдалдар
арқылы ғана жүзеге асырылады. Бұл биржалық сауданың басқа сауда түрлері мен
формаларынан өзгешелігін білдіреді.
Биржалық сауда басқа сауда формаларынан өзінің атауынан басқа да
бірсыпыра белгілермен ерекшеленеді:
• биржалық сауда арнайы дайындалған орында және биржа белгілеген уақытта
жүргізіледі;
7.1. Сурет. Биржалық сауданың нарықтық сипаттамасы
• биржалық сауда биржаның өзі бекіткен ережеге сай жүргізіледі. Оған
барлық қатысушылар ереже талаптарын орындауы міндетті. Олай болмаған
кезде айыппұл төлейді, немесе биржа мүшелігінен шығарылады;
• биржалық сауданың жариялылығы, яғни биржалық сауда барлық биржа
мүшелері қатысқанда ғана, я болмаса олардың келісімімен жүргізіледі;
• ашықтығы, яғни биржалық сауданың нәтижесі көпшілікке ақпарат құралдары
арқылы жеткізіледі;
• мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың сауданы реттеуі, яғни
биржа мемлекеттік заңдар мен нормативтік актілер негізінде өзі
бекіткен ережеге сай іс-әрекетін жүргізеді;
• биржада сатылатын тауарларға сұраныс пен ұсыныс жинақталып,
шоғырланады. Себебі биржа сатып алушы мен сатушы кездесетін орын.
Қорыта айтқанда, биржалық сауда сауданың басқа формаларымен ұқсастығы да
және айырмашылығы да бар ұйымдастырылған нарық.
7.2. Биржалық сауданың даму кезеңдері
«Биржа» деген сөздің екі түрлі этимологиясы (шығу тарихы) бар.
Біріншіден, кейінгі латынның "bursa" сөзі әмиян деген ұғымды білдірсе,
французша да, грекше де әмиян және студенттік шәкірт ақы деген мағынаны
білдіреді екен. Екіншіден, қазіргі Бельгияның Брюгге қаласындағы Вандер
Бурзе деген дворяниннің үйінде үш әмиян салынған белгі ілінген. Сол үйдің
алдындағы алаңда Еуропа қалаларынан келген саудагерлер сауда-саттық
жүргізген, әсіресе ақша айырбастаумен шұғылданган (ол үшін үйдің қожасы ақы
алған). Сөйтіп алғашқы биржа 1406 ж. пайда болып, онда Еуропаның әртүрлі
қалалары мен елдерінен тауарлар айырбасталған. Ал қазіргі биржа - сауданың
ұйымдасқан түрі, сұраныс пен ұсыныстың негізінде белгілі-бір тәртіппен және
еркін баға белгілеу принципіне сай стандартты биржалық активтерді сатып алу-
сатуға биржалық саудагерлер кездесетін орын.
Алғашында биржалық сауда өзіне сатуға түскен тауарға байланысты
«дәстүрлі» қалыптасқан саудадан айырмашылығы болған жоқ. Биржалық сауданың
тек сауда жүргізу әдісі басқа болады, яғни ол - ұйымдастырылған нарық.
Қазіргі ұғымдағы биржалық тауар саудасының пайда болуының басты
себебі:
Біріншіден, ірі өнеркәсіптің дамуы және оның шығарған ірі партиялы
үнемі, қайталанып отыратын тауарларын сататын нарықтың қажеттігі;
Екіншіден, тауардың бағасы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына
байланысты қалыптасуынан.
Биржалық сауда тауар саудасы түрінде пайда болып, кейін басқа
активтерді сататын, ең алдымен бағалы қағаздарды сататын сауда ұйымы болып
дамыды. Қазіргі кезде биржалық сауда негізінен бағалы қағаздарды сататын
орын (нарық).
Тауар саудасы формаларының бэсекелестігі XX ғасырда нақты тауар
саудасын биржалық айналымнан ығыстырды. Себебі, сатып алушыға әркезде нақты
бір тауар қажет. Сонымен қатар, биржалық сауда биржалық тауарды үйлестіру
және бір үлгіге салу бағытында дамыды. Онысыз сауда көлемін ұлгайту,
биржалық мәміле санын арттыру мүмкін емес.
Биржалық сауданы бір үлгіге салу, яғни стандарттау биржалық жаңа
активтің - биржалық фьючерстік шарттың, яғни белгілі бір мерзімнен кейін
келешекте биржалық тауармен қамтамасыз ету шартының пайда болуына әкеп
соқтырды. Осы активке сай биржалық сауданың жаңа механизмі - фьючерстік
сауда пайда болды. Фьючерстік сауданың механизмі биржалық сауданың әмбебап
құралы болып шықты. Себебі, фьючерстік шарттың негізіне кез-келген актив
алынады, бірақ шартта оның нақты зат сипаты, не болмаса сапалық сипаты
көрсетілмейді. Оның тек белгілі-бір сандық көрсеткіші, мыс, активтің
проценті немесе оның индексі алынады.
Биржалық сауданың өрістеуі барысында бұл сауданың механизмінде де,
объектісінде де үлкен өзгерістер пайда болды. Биржалық тауар саудасы XVI
ғасырда пайда болып, XX ғасырдың екінші жартысында толығынан жойылды. XVI
ғасырда пайда болған бағалы қағаздармен биржалық сауда қазіргі бағалы
қағаздар нарығының шамамен алғанда тек жартысын қамтыды.
Ғылыми-техникалық революция биржа ісіне де енді. Оның негізі -
электронды-есептегіш техника (ЭЕТ) және қазіргі байланыс құралдарының
дамуы. Осыларды пайдалану нәтижесі әлемдегі елдердің биржалық нарығын
біртұтас әлемдік биржалық нарыққа ұштастыру мүмкіндігін тудырды және оның
тәулік бойы жұмыс істеуін қамтамасыз етті. Енді биржалық сауда сатушының
биржалық залда көпшіліктің саудаға қатысуымен өтпейді. Сауда биржалық залда
емес компьютерлік желі арқылы жүреді. Сатушы офистен шықпай-ақ, немесе өз
үйінде отырып-ақ сауданың барысын біліп отырады. Биржа ісін
компьютерлендіру биржалық сауда мен биржадан тыс сауданың, сондай-ақ
биржалық сатушы мен кез-келген сатуға ұмтылушының арасындағы
айырмашьшықтарды жоюда.
Осыларға байланысты келешекке мынандай болжау жасауға болады. Нарықты
одан әрі дамыту нәтижесінде XXI ғасырда бағалы қағаздармен сауда тауар
саудасы сияқты биржадан тыс саудаға айналады. Ал биржалық сауда фьючерстік
шартпен компьютерлік саудаға алмастырылады. Биржалық сауданың дамуын 7.2.
Суреттегідей өрнектеуге болады.
7.3. Қазақстанда биржалық сауданың пайда болуы
XX ғасырдың 90-шы жылдарының басында Қазақстанда қор биржасының
құрылуы нарықтық қатынастарды дамытуға қажетті шарттардың бірі болды.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру үшін өндіріс аясымен қатар айналыс аясын
да түбегейлі қайта құру міндеті тұрды. Алайда, шаруашылықты жүргізудің
нарықтық формаларына бірден өтудің мүмкіншілігі болған жоқ. Сондықтан ТМД
елдерінің барлығындағы сияқты Қазақстанда да жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтудің жаңа экономикалық жүйесін құру қажет болды. Жұмыс істеп
тұрған ұйымдық құрылымдарды жаңа жағдайға икемдеумен қатар олардың жаңалары
да құрыла бастады. 90-шы жылдары құрылған тауар биржасы, Қазақстан қор
биржасы солардың айғағы.
Атап кететін жәйт, биржалық сауданың Қазақстанда теориялық және
практикалық негізі болған жоқ. Дегенмен патшалық Ресейдің биржа ісі бойынша
1917 жылға дейінгі, оған қоса КСРО-ның 20-шы жылдардағы биржаларының сондай-
ақ биржалардың әлемдік тәжірибесі болған.
1991 жылы Қазақстанда үш, атап айтқанда Алматы, Қостанай және Қазақ
қор биржалары құрылды. 1994 жылы желтоқсанда Алматы және Қазақ қор
биржалары бірігіп, Орталық Азия қор биржасы деп аталды. Ол 1995 жылдың 19
сәуірінде бірінші рет сауда ұйымдастырды. 1995 жылдың орта шенінде
Қарағандыда, Ақмолада, Павлодарда және Шымкентте оның аймақтық бөлімшелері
ашылып, жұмыс істей бастады. Кейіннен оның филиалдары барлық облыс
орталықтарында ашылды.
Орталық Азия қор биржасынан басқа мемлекеттік бағалы қағаздармен
операцияларды Қазақстандық банкаралық валюта биржасы валюта мәмілелерімен
қатар жүргізді. Алайда, көптеген мамандардың пікірінше бағалы қағаздар
нарығының ақша-несие аясымен араласуының қажеті жоқ. Қор нарығының
қалыптасуы кезінде көптеген биржалардың болуы нарықтың бөлшектенуіне,
сұраныстың азаюына, бағаның төмендеуіне және т.б. келеңсіз жағдайға
соқтыруы мүмкін.
Қор биржасы көбіне акционерлік меншік формасында ұйымдастырылады. Оның
жарғылық қоры құрылтайшылар арасында акцияларды орналастыру есебінен
құрылады.
7.2. Сурет. Биржалық сауданың негізгі даму кезеңдері
Қазақстан заңдарында қор биржасының жарғылық қорының ең аз шегі
көрсетіледі. Қор биржасы коммерциялық емес ұйым, яғни оның мақсаты пайда
табу емес, ол басқа да жұмыс түрлерімен айналыспайды. Оның мақсаты - бағалы
қағаздармен сауда жасауға қолайлы және тиімді жағдай тудыру, бағалы
қағаздарга ұзақ мерзімге ақша қаражатын салатын жеке және институционалдық
инвесторларды тарту, инвесторлардың, клиенттердің және биржа мүшелерінің
мүддесін қорғау.
Бақылау сұрақтары:
Ұйымдастырылған нарық ұғымы.
Ұйымдастырылған нарықтың негізгі белгілері.
Ұйымдасқан нарық:
а) сатылатын актив туріне;
ә) ұйымдастыру деңгейіне;
б) пайда болуына;
в) сауда формасына байланысты қандай нарықтар болып бөлінеді.
Биржалық сауданың негізгі ерекшеліктері.
Биржалық сауданың негізгі белгілері қандай?
Биржалық сауданың негізгі даму кезеңдері.
Қазақстанда 1990-91 ж.ж. биржалардың пайда болу себептері қандай?
Алғашқы құрылған биржалардың түрлері.
VIII ТАРАУ Биржаның қызметтері және түрлері.
Биржалық инфрақұрылым
8.1. Биржа және оның пайда болуы
Қазақстан Заңында «Биржа - қызметтер көрсетуден алған табыстары оның
шығындарын өтеуге, биржа мен биржалық инфрақұрылымды аппараттық-техникалық
және әлеуметтік дамытуға пайдаланатын субъект» деп жазылған [33;1].
Әлемде алғашқы тауар биржалары XVI ғасырда Еуропаның сауда
орталықтарында: 1531 жылы - Антверпен (Нидерландыда), 1549 жылы - Лион,
Тулуза (Францияда), 1556 жылы - Лондон (Ұлыбританияда) пайда болды. Ресейде
алғашқы биржа І-Петрдің басшылығымен Санкт-Петербургте 1703-1705 жылдарда
құрылды. АҚШ-та (Чикагода) 1848 жылы пайда болды.
Әдетте көп мөлшердегі тауарларды сату арнайы орындарда, мыс, базар да,
жәрмеңкеде, дүкенде өткізіледі. Тарихи осындай жерлердің бірі биржа деп
аталды. Осыдан биржа ұғымының негізіне сауда жүргізілетін және тауарды
сатушы мен сатып алушы кездесетін орын жатады. Міне осы белгілер биржа
деген ұғымды басқа да сауда жүргізетін ұйымдармен біріктіреді. Әйтсе де,
әшейін саудадан биржалық сауданың ерекшеліктері бар:
биржада тауардың өзі сатылмайды, тауардың үлгілері немесе арнайы
сипаттамасы бойынша тауарды сатып алу-сатуға шарт жасалады;
биржалық саудаға ұсақ тауар өндірушілер немесе жеке сатып алушылар
қатыспайды, әдетте оған тауарлардың үлкен партияларын сататын және сатып
алатын сатушы-делдалдар қатысады.
Биржа ұғымы оның мәнін, яғни сауда жүргізетін алаң екенін білдіреді.
Бірақ кез-келген сауда жүргізетін орын биржа деп аталмайды. Биржа – заң
жүзінде ұйымдастырылған көтерме сауда нарығы. Биржа ұғымының элементтерін
8.1. Суретпен өрнектеуге болады.
8.1.Сурет. Биржа ұғымының құрамдас элементтері
Алғашқыда тауар биржасы саудаға нақты тауар түсетін орын ретінде, яғни
онда тауарлар сатылатын және сатып алынатын биржа ретінде пайда болды.
Алайда экономиканың қарқынды дамуы және сауда көлемінің жедел өсуіне
байланысты бүкіл тауарлар қозғалысын биржа арқылы ұйымдастыру мүмкін емес
еді. Нәтижесінде ХХ-ғасырда нақты тауарлар саудасы биржадан тыс айналымға
ауысты. Дегенмен тауар биржасы біржола жойылған жоқ. Әрі қарай ол екі түрлі
жолмен дами бастады. Еуропаның көптеген тауар биржалары тауар нарықтарының
конъюнктурасын айқындайтын, кеңес беретін және т.б. іс-шаралар жүргізетін
орталықтарға айналды. Бірсыпырасы фьючерстік тауар нарығын меңгеріп, яғни
фьючерстік шарт жасасу негізінде тауарларды сатып алу-сатуды ұйымдастырды.
Фьючерстік биржалық сауданың механизмі әмбебап болғандықтан оны қор
биржалары да, валюта биржалары да меңгерді. Нәтижесінде бір жағынан әртүрлі
биржаның арасындағы көптеген өзгешіліктер жойылса, екінші жағынан барлық
биржалар әмбебап биржалар ретінде қызмет етуде. Тауар биржасы қазіргі
биржалардың алғашқы нұсқасы. Оларда сатылған активтер түріне (тауар, бағалы
қағаз, валюта) байланысты кейін қор биржасы және валюта биржасы бөлініп
шықты.
Биржа дамуының болашағын айтатын болсақ, қазіргі кезде ғылыми-
техникалық прогресті пайдалану электрондық биржаны тарихи аренаға шығарды,
яғни биржалық сауданың бүкіл процесі компьютерленген. Осы бағытта биржалық
және биржадан тыс нарықтардың айырмашылығы жойылып, нарықтық активтердің
барлық түрін сататын, басқаратын және ұйымдастыратын бірегей электрондық
нарық пайда болады. Сөйтіп, XVI ғасырда пайда болған ежелгі «биржа» атауы
жаңа типтегі бірегей электрондық нарық компаниясына өтуі мүмкін. Сонда
биржа ұғымының мәні қазіргіден мүлдем басқаша түсіндірілетін болады. Осы
айтылғандарды 8.2. Суретпен өрнектелік.
Тарихи мәліметтер биржа ұғымы үнемі өзгеріп отыратын түсінік екенін
аңғартады. Егер 8.1. Суретте сауда өтетін орынға және көтерме сауда
нарығына көңіл бөлінсе, ал келесі 8.2. Суретте электрондық сауда формасын
падалануға байланысты сауданы кызмет орнында да өткізуге болатыны
аңғарылады. Сондықтан қазіргі кезде саудаға арнаулы орын - сауда залын
дайындаудың қажеттілігі жойылды. Ал биржаның көтерме сауда нарығы сияқты
міндетті белгісі де өзгерді. Себебі, электрондық жүйе арқылы бұрынғыдай
активтердің үлкен партиясы емес, кез-келген мөлшерін сатуға мүмкіндік туды.
Айта кететін жәйт, биржаның клиенттерін, яғни сатып алушы мен сатушыны бір-
бірімен өзара кездестіретін биржалық делдалдар қазіргі уақытта да нарықтық
қатынастардың негізі ретінде өз маңызын жойған жоқ. Алайда автоматтық жүйе
арқылы сатушы мен сатып алушыны іздестіру болашақта биржалық сауданың бұл
негізін де керек қылмайтын сыңайы бар.
8.2.Сурет. Биржаның эволюциясы
Келешекте жойылатынын болжауға болмайтын тек бір нәрсе ғана бар, ол
биржаның мәні. Себебі биржа сауданы ұйымдастырушы, басқарушы және бақылаушы
ұйым. Сайып келгенде, биржаның тарихи даму кезеңдерін төмендегідей
қорытындылауға болады:
• XVI ғасырда - биржа - импортталатын көтерме сауда орны.
• XVII-XIX ғасырларда - биржа - тауарлармен, бағалы қағаздармен,
валютамен көпшілік ірі сауда ұйымдастыратын ұйым;
• XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың I жартысында - биржа - бағалы
қағаздармен және тауарларға фьючерстік шарттармен ашық, көпшілік сауда
жүргізетін ұйым;
• XX ғасырдың 70-80 жылдарында - биржа - бағалы қағаздармен және
фьючерстік шарттармен ашық, көпшілік және электрондық сауда жүргізетін
ұйым;
• ХХІ ғасырдың бас жағына болжам – бағалы қағаздармен және фьючерстік
шарттармен электрондық сауда жүргізетін ұйым;
• ХХІ ғасырдың орта шеніне болжам – биржа компьютерлік жүйемен сауданы
басқаратын ұйым.
8.2. Қазіргі биржалардың қызметі
Биржаның қызметіне тек биржаның өзі ғана айналысатын, басқа бірде-бір
ұйымдарды жүргізбейтін істер жатады. Оны 8.3. Суретпен өрнектеуге болады.
8.3. Сурет. Қазіргі биржа қызметтері
Суретте көрсетілген қазіргі биржалардың негізгі қызметтерін таратып
айтатын болсақ, ол:
Біріншіден, ашық көпшілік сауда жүргізу үшін биржа жиналысын
ұйымдастыру керек. Ол үшін:
биржалық сауданы ұйымдастыру;
биржалық сауданың ережесін дайындау және бекіту;
сауданы материалдық, техникалық жабдықтау;
биржа қызметкерлерін оқыту және білімін жетілдіру;
саудаға қатысушыларға мамандық талаптарын дайындап,оны түсіндіру керек.
Сауданы ұйымдастыру үшін биржа ашық сауда жүргізетін көптеген сатушы
мен сатып алушы сиятын жақсы жабдықталған нарық орнын (биржалық зал)
дайындауы керек. Қазіргі электрондық байланыс құралдарын пайдалану
сатушылардың бір жерде болуын қажет етпей-ақ, сауданы электрондық
компьютерлік терминалмен жүргізуге мүмкіндік тудырады. Сондықтан биржалық
сауда залы жоғары нәтижелі электрондық сауда жүйесімен жабдықталуы керек.
Сауданы ұйымдастыру биржадан сауда ережесін, яғни залдағы саудаға
қатысушылардың жүріс-тұрыс ережелерін және нормасын дайындап, оның қатаң
орындалуын қадағалауды қажет етеді.
Сауданы материалдық-техникалық қамтамасыз етуге биржа залын, саудаға
қатысушылардың жұмыс орнын жабдықтау, биржадағы бүкіл процестерді
компьютермен қамтамасыз ету жатады.
Биржалық сауданы жүргізу үшін биржада жоғары маманданған, білім
деңгейін қайта жетілдірген қызметкерлер штаты болуы қажет.
Биржалық саудаға қатысатын биржа мүшелерінің биржадағы жұмыс тәртібін
білуі, биржалық саудаға байланысты қажетті білімі мен іс-тәжірибесі болуы
керек.
Екіншіден, биржалық шарттарды дайындау қызметі:
биржалық тауардың сапалық сипаттамасына қойылатын талаптарды стандарттауды
(бір үлгіге салуды);
шартқа енгізілген активтер партиясының мөлшерін стандарттауды;
• биржалық мәмілелер бойынша есеп айырысуға біріңғай талаптарды
жасауды (шарт бойынша жүк жеткізу, өзара есептесу және биржамен есеп
айырысу мерзімі мен жағдайларын қоса алғанда) біріктіреді.
Үшіншіден, биржаның арбитраж қызметі, немесе биржалық сауда барысында
жасалған биржалық мәміле бойынша туындаған дауды шешу. Биржаның бұл
қызметінің маңызы аса зор. Бір жағынан алдау-арбаумен іс-әрекет жасағысы
келген сатушыларды анықтау шарасы болса, екінші жағынан мәміледе жіберілген
қате жазулардың, компьютер жүйесінің ақауларының және техникалық қателердің
әсерінен кеткен кемшіліктерді түзету тәсілі.
Төртіншіден, биржалық мәміленің орындалуына кепілдік беру қызметі
биржалық клиринг және есеп айырысу жүйесін қолдану арқылы орындалады. Ол
үшін биржа қолма-қол ақшасыз есеп айырысу және саудаға қатысушылардың өзара
тараптары мен міндеттерін есептеу жүйелерін қолданады. Сонымен бірге
олардың орындалуын ұйымдастырады.
Бесіншіден, биржаның баға құру қызметі - ол екі жақты жағдайды
көрсетеді:
Біріншісі, биржаның мақсаты - нарықтық дәл бағаны анықтау болса,
сонымен қатар бағаны заңсыз өзгертудің болмауын реттеу міндетін орындауы.
Бұл қызметін таратып айтсақ, биржа биржалық тауарлардың барлық түрлеріне
баға қалыптастыруға және оны реттеуге қатысатын бірден-бір ұйым. Биржада
сұраныс пен ұсыныстың шоғырландырылуы, сондай-ақ көптеген мәмілелердің
жасалуы бағаға нарықтан тыс факторлардың әсерін жойып, нақты бағаның
сұраныс пен ұсынысқа сай белгіленуіне әсер етеді. Биржалық баға биржаның ең
маңызды қызметі ретінде баға кесу (белгілеу) процесінде белгіленеді. Баға
кесу деп биржаның күнбе-күнгі қызметінде валюта немесе бағалы қағаздардың,
биржалық тауарлардың бағасын белгілеуді айтады.
Баға құру қызметінің екінші жағы - бағаны болжау. Биржада тауар
сатушылар мен сатып алушылардың шоғырландырылуы, биржалық мәміленің көптігі
және олардың көлемділігі, саудаға тауарлардың ірі партияларының түсірілуі
биржалық тауарлар бағасын өкілетті нарықтық бағаға айналдырып, ол көптеген
басқа тауарларға баға кесудің негізі ретінде алынады. Нәтижесінде биржа
баға құру қызметін атқарып, ол еңбек акы ставкасы, амортизациялық аударым
нормасы және тағы басқалармен қатар баға құрудың базасы болады. Биржада
мәмілеге келген датадан соңғы бірнеше айдан кейін жөнелтілетін тауарлар
шарттарымен сауда жасалынатындықтан тауар жөнелтілетін датаға (күнге) дейін
күнбе-күн баға болжалып отырады.
Алтыншыдан, биржаның хеджирлеу немесе биржалық саудаға қатысушыларды
бағаның қолайсыз ауытқуынан сақтандыру қызметін орындау үшін мәміленің
арнаулы түрлерін және олардың жасалу механизмін қолданады. Биржа сатып
алушы мен сатушыға нақты тауарды өздері таңдауға және бір уақытта тиісті
биржалық саудаға не клиент, не қатысушы ретінде қатынасуға жағдай жасайды.
Бұндай шаралар биржаға деген сенімді арттырады. Биржаның хеджирлеу қызметі
фьючерстік шарт механизмін қолдануға негізделген. Бұл қызметтің мәні хеджир-
сатушы (яғни, сақтанушы) бір мезгілде әрі тауар сатушы, әрі сатып алушы
болуы тиіс. Бұл жағдайда тауар бағасының өзгеруі бейтараптанады. Себебі бір
мезгілдегі сатушының ұтысы сол мезгілдегі сатып алушының ұтылысын
көрсетеді, керісінше де болады. Мұндай жағдайға хеджир, мысалы, жай нарықта
сатып алушы болып, ал фьючерстік шартпен биржалық нарықта қарама-қарсы
жақта болып қол жеткізеді. Әдетте тауар өндірушілер өз өнімдеріне бағаның
төмендеуінен сақтанса, ал сатып алушылар сатып алатын өніміне бағаның
өсуінен сақтанады.
Жетіншіден, биржаның саудагерлік қызметі - ол биржадағы коммерциялық
әрекет. Оның мақсаты - биржалық тауардың сату және сатып алу бағасының
айырмасынан пайда табу. Биржаның алыпсатарлық (саудагерлік) қызметі оның
хеджирлеу қызметімен тығыз байланысты. Биржадағы хеджирдің құтылған қауіпін
алыпсатар өзіне қабылдайды. Алыпсатушы - ол биржадағы кәсіби қызметкер
болуы шарт емес. Ол «арзан алып, қымбатқа сату» принципімен пайда табуды
көздеген кез-келген компания болуы мүмкін.
Сегізіншіден, биржа ақпараттық қызметін орындау барысында биржадағы
баға, биржада сауда жасайтын компаниялар, нарықтық конъюнктура, әртүрлі
нарықтар бойынша болжам және тағы басқа іс-әрекеттері туралы мәліметтерді
бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі жариялайды. Қазіргі биржалардың
ақпараттық қызметінің айтарлықтай жаңалықтары соншалықты мол, мысалы,
дамыған мемлекеттерде биржалар өзінің 30%-ке дейінгі табысын биржалық
ақпараттарды сатудан табады.
8.3. Биржаның түрлері
Әрбір биржаның жұмыс істеу ерекшеліктерін, құрылымын, басқару
органдарының құрамын білу үшін оның жіктелу нышандарын білу қажет.
Әлемде биржалар бірсыпыра белгілерге байланысты жіктеледі:
Біріншіден, биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада:
тауар (тауарлы-шикізат) биржасы;
қор биржасы;
валюта биржасы болып үшке бөлінеді.
Қазақстанда 1995 жылы қабылданған «Тауар биржасы туралы» заңда тауар
биржасы көтерме сауда орны деп айтылған. Ол кезде елімізде акционерлік
қоғамдардың құрылып, олардың акциясын ұзақ мерзімді инвестициялауға және
мемлекеттік бағдарламаны қаржыландыруға жүмсау бағалы қағаздар нарығын
қалыптастыруға себепші болды. Бағалы қағаздар нарығының дамуын, бағалы
қағаздардың айналысын, тауарлар қозғалысын реттеу және қадағалау мақсатында
арнайы орган - Қазақстан қор биржасы құрылды. Айта кететін жәйт, Қазақстан
қор биржасына тек бағалы қағаздар ғана саудаға түседі. Ал Ресейде, басқа
елдерден ерекшелігі, бағалы қағаздармен сауданы тауар биржасы да, валюта
биржасы да жүргізеді [8;27].
Екіншіден, биржаны ұйымдастыру негізіне, яғни биржаны құрудағы
мемлекеттің роліне қарай әлемде биржа үш түрге бөлінеді:
а) ашық-құқықтық, яғни мемлекеттік биржа. Ондай биржалар биржа
туралы заң негізінде құрылып, мемлекет бақылауында болады. Ол биржалардың
мүшелігіне белгілі бір мөлшерде айналымы бар және сауда тізіміне енгізілген
сол аймақтағы кез-келген кәсіпкер кіре алады. Биржаға мүше емес жақтар да
кезекті кіру билетін сатып алып бір рет мәмілеге қатыса алады. Мұндай
биржалар Францияда, Белгияда, Голландияда кеңінен тараған.
ә) жеке-құқықтық, яғни жеке биржалар Англияға, АҚШ-қа тән. Бұл
биржаларға мүше болып тек биржалық қорпорацияларға енген жақтар ғана кіре
алады. Ол биржалардың мүшелері аз, шектеулі ғана болады. Биржаның бұл түрі,
әдетте, мүшелік жарна төлейтін қоғам. Оның жарғылық қоры жарнаның
(сертификаттың) мөлшеріне қарай бөлінеді. Биржаның әрбір мүшесі ең
құрығанда біржарнаның (сертификаттың) иесі болуы керек, ол иесіне биржаға
кіріп, мәміле жасау құқығын береді.
б) аралас биржалар - олар континентальды Еуропаға тән. Олар қор
биржасында кең өріс алған. Мыс, Веналық қор биржасы. Егер биржа акционерлік
қоғам формасында құрылса, онда мемлекеттің қарауында акцияларының біразы
болады. Ол жағдай атқарушы үкімет өкілдерінің биржаның басқару органдарына
енуіне және оның ісін бақылауға құқық береді.
Үшіншіден, биржаның құқықтық жағдайы, яғни биржаның статусы бойынша
биржалар негізінен акционерлік қоғамдар немесе жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер ретінде тіркеледі. Мыс, Ресейдің шет аймақтарында биржалар
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер түрінде құрылған (мыс, Воркута тауар
биржасы, Алтай тауар биржасы, Кузбасстың тауар-шикізат биржасы және т.с.с).
Ондай жағдай іскерлік және экономикалық мәдениеттің төмен деңгейімен, оған
қоса олардың құрылуын және қызмет етуін қатаң қадағалайтын құқықтық
негіздің жоқтығымен түсіндіріледі. Биржа құрылтайшылары қажетті құжаттарды
дайындағанда еркіндікті пайдаланып, өздерінің мүддесін қорғайтын басқару
және пайданы болу механизмін көздейді. Жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер формасындағы биржаның жергілікті үкімет орындарында тіркелуі
де құрылтайшыларды қызықтырады. Ал кейбір биржалар, мыс, Ресейдегі «Алиса»
биржасы жеке кәсіпорын ретінде тіркелген.
Төртіншіден, биржалық саудаға қатысушылар тұрғысынан ашық және жабық
биржалар болып құрылуы мүмкін. Жабық биржа саудасына делдалдар ретінде
биржа мүшелері ғана қатысады. Сатып алушылар мен сатушыларға биржа залы
жабық болады. Шетелдердегі қазіргі биржалар негізінен жабық биржа түрінде
ұйымдасқан, себебі биржалық сауда жоғары қауіпті және де олар жоғары
мамандықты талап етеді.
Ал ашық биржа саудасына биржа мүшелерінен және делдалдардан басқа
қатысқысы келгендер де кіруіне болады. Ашық биржа екі типке бөлінеді:
а) таза ашық биржа, оған делдалдың қызметінсіз екі жақ қатысады. Онда
сатып алушы және сатушы, яғни өндіруші мен тұтынушы тікелей байланысқа
шығады;
ә) аралас типті ашық биржа, онда тікелей сатушы және сатып алушылармен
мәмілені делдалдардың екі тобы жасайды:
клиент атынан және оның есебінен брокерлер;
өз атынан және өз есебінен операция жүргізетін дилерлер;
Биржаның ашықтық дәрежесі оның сауда стратегиясына тікелей байланысты.
Биржа өз ашықтығын жарнама мақсатында немесе сауданы қыздырып жіберу үшін
қолданады. Сондай-ақ биржаның ашықтығын биржа механизмінің дамымағандығымен
де түсіндіруге болады. Сондықтан саудаға биржа маманы еместер де қатысады.
Биржалық сауданы мейлінше жетілдіру жабық тұрғыда қызмет етуге,
мамандануының өсуіне, саудаға қатысушылардың өзара сенімі негізінде
іскерлік байланыстың қалыптасуына келтіреді. Одан басқа, жабық биржа
сауданы ұтымды ұйымдастыру және екі жақтың мүддесін қанағаттандыру үшін
құрылған делдалдар ұйымы ретінде өз концепциясына сай келеді. Сондықтан
сауда-саттықтың мүддесін қорғаушы ретінде жабық биржалардың артықшылығы
мол.
Бесіншіден, тауардың құрамы, яғни номенклатурасы бойынша биржалар
әмбебап және маманданған болып та жіктеледі. Биржаларды мұндай жіктеу тауар
биржаларына тән.
Әмбебап биржаларда әртүрлі тауардың мол тобы саудаға түседі, ал
маманданған биржалар не бір тауар түрін сатуға, не болмаса әртүрлі тауарлар
тобын сатуға маманданады.
Маманданудың мәні мынада - биржаға немесе оның маманданған бөліміне
тауарлар тобын өндірушілер мен тұтынушылар шақырылады. Нәтижесінде биржада
жоғары деңгейдегі тиісті тауарлар шоғырланып, биржалық тауар айналымы
ұлғаяды.
Әлемдік тәжірибе маманданған биржалардың бірсыпыра артықшылықтары бар
екенін дәлелдеуде. Оларда:
а) сауда шығындары азаяды;
ә) монополиялық өндірушілердің өктемдігі шектеледі;
б) сатушы мен сатып алушыға (өндіруші мен тұтынушыға) өзара тиімді
баға кесіледі;
в) биржалық үлгіні (стандартты) меңгеруі жоғары дәрежеде болады.
Алтыншыдан, әлемдік саудадағы биржаның орны және роліне байланысты
халықаралық және ұлттық биржалар деп те бөлінеді.
Халықаралық биржа - сатып алу-сату мәмілелерімен тұрақты сауда
жүргізумен бірсыпыра мемлекеттерді қамтитын көтерме нарықтың ерекше түрі.
Халықаралық биржалар әлемдік нақты тауар және қор нарықтарына қызмет етеді.
Мұндай биржалардың жұмысына әр түрлі мемлекеттердің іскер адамдары қатыса
алады. Халықаралық биржалар орналасқан мемлекеттер биржалардың қызметін
қамтамасыз ететін валюта, сауда және салық режимдерін орындауы тиіс.
Халықаралық биржалар өз кезегінде тауар, қор және валюта биржалары болып та
бөлінеді.
Халықаралық тауар биржалары негізінен әлемнің үш елінде -Англияда, АҚШ-
та және Жапонияда орналасқан. XX ғасырдың 90-шы жылдарында бүкіл
халықаралық биржалық айналымның 98% осы елдердің үлесіне тиесілі болды.
Оларға: Англияда - Лондон Фокс биржасы (Фьючерс энд Опшнс эксчейндж),
Лондон металл биржасы және басқалар; АҚШ-та - Нью-Йоркте және Чикагода
орналасқан биржалар; Жапонияда - әлемдік нарықта айналыста болатын тауарлар
мәмілелерімен қызмет істейтін биржалар жатады.
Халықаралық қор биржаларына Нью-Йорк, Лондон, Токио қор биржаларын
жатқызады.
Ұлттық биржалар бір мемлекеттің аймағында қызмет етеді. Олар осы
елдегі тауар өндіру, оларды айналысқа түсіру және тұтыну ерекшеліктерін
ескереді. Бұл мемлекеттердің валюта, сауда және салық режимдері арбитраждық
мәміле жүргізуге және биржа орналасқан мемлекеттің резидент емес фирмалары
мен тұлғаларына биржалық саудаға қатысуына кедергі жасайды.
Жетіншіден, қызмет аясы бойынша биржалар: орталық, аймақаралық және
аймақтық болып та жіктеледі. Мыс, Ресейде тауар және қор нарықтары аймақтық
және экономикалық ерекшеліктерді ескермейді.
Сегізіншіден, жасалған биржалық мәмілелердің сипатына қарай әлемдік
тәжірибеде биржалардың түрлері төмендегідей болады:
а) нақты тауар биржасы;
ә) фьючерстік;
б) опциондық;
в) аралас.
Нақты тауар биржасы биржалық сауданың алғашқы кезеңіне тән болды. Оның
айырықша белгілері - сауданың жиі-жиі қайталанып тұруы, оның белгілі бір
жерде өтуі, бекітілген ережеге бағынуы және біркелкі, сапа жағынан бір-
бірімен салыстырылатын көпшілік сауда деп есептелінуі. Атап кететін жәйт,
нақты тауар биржасының ең айырықша белгісі - сауда жасалғаннан соң,
міндетті түрде, тауарды сатып алушыға жеткізіп беру және оны сатып алушының
қабылдап алуы, яғни тауар иесін нақты өзгерту және сатылған тауарды
сатушыдан сатып алушыға ауыстыру.
Қазіргі кезде шетелдерде нақты тауар биржалары тек кейбір елдерде ғана
сақталған және олардың айналымы болар-болмас. Экономикасы дамыған елдерде
нақты тауар биржалары қалмады деп есептелгенімен, алайда барлық Батыс
Еуропа мемлекеттерінде қазіргі кезге дейін тауар биржалары бар. Олар сауда
жасаушыларды, делдалдарды, сондай-ақ, транспорт мекемелерін және өнімді
өндеуші фирмаларды біріктіріп, негізінен типтік шарттар дайындаумен және
нақты тауар нарықтары туралы ақпарат жинақтаумен шұғылданады.
Биржалық сауданың дамуы жаңа типтегі биржалардың, яғни фьючерстік
биржалардың пайда болуына әкеп соқтырды. Фьючерстік сауданың негізгі
белгілері мыналар:
мәміленің жалған сипатта болуы, яғни олар саудаға қызмет көрсететін өзгеше
қаржы институттары. Бұндай биржалар ақша қоры шоғырланған жерлерде, яғни
қаржы орталықтарында ашылады. Жеткілікті бос ақша массасынсыз және банктік
несиесіз фьючерстік сауда болуы мүмкін емес. Биржаның тауар нарығынан
тауарға құқық нарығына, сондай-ақ нақты тауар нарығынан жалған капитал
нарығына айналуы - ол қаржы капиталының ұлғаюы процесінің ажырамас бөлігі;
фьючерстік биржа өзгеше қаржы институты ретінде қор, валюта және тауар
нарықтарының қажетін қамтамасыз ететін осы активтердің баға нарығы қызметін
атқарып, хеджирлеу арқылы нақты тауарлармен жасалған мәміле бағасына және
фирмалардың бәсекелестік қабілетіне әсер етеді.
Осы айтылғандарды қорытындылай келіп, биржа түрлерін 8.4.
Суретпен өрнектеуге болады.
|Жіктелу белгілері |Биржаның түрлері |Биржаның басқа түрі |
|1.Биржалық тауар түрлері|Қор |Тауарлы-шикізатты |
| |Тауар |Тауарлы-қор |
| |Валюта | |
|2.Биржаны құрудағы |Ашық-құқықтық | |
|мемлекеттің ролі |(мемлекеттік) | |
| |Жеке-құқықтық (жеке) | |
| |Аралас | |
|3.Биржаның құқықтық |АҚ | |
|негізі бойынша |ЖШС | |
| |Жеке кәсіпорын | |
|4.Биржалық саудаға |Жабық |Таза ашық |
|қатысушылар |Ашық |Ашық аралас типті |
|5.Биржа саудасының |Әмбебап |Тар түрде маманданған, |
|объектісі болған |маманданған |Кең маманданған |
|тауарлардың құрамы | | |
|6.Халықаралық саудадағы |Халықаралық | |
|орны және ролі |Ұлттық | |
|7.Қызмет ету аясы |Орталық (астаналық) | |
|бойынша |Аймақаралық | |
| |Аймақтық (жергілікті) | |
|8Биржалық мәміленің |Нақты тауарлар биржасы | |
|сипаты қарай |Фьючерстік | |
| |Опциондық | |
| |Аралас | |
8.4. Сурет. Биржаның түрлері
8.4. Биржа және биржалық инфрақұрылым ұйымдары
Қазіргі нарықтық экономикада биржаның маңызы артуда, ол баға белгілеу
институты және биржалық сауданы ұйымдастырушы деген көзқарас қалыптасқан.
Оған дәлел қор биржасының атқаратын қызметі. Ол - бағалы қағаздар нарығын
ұйымдастырушы, яғни азаматтық-құқықтық мәмілеге келіп, бағалы қағаздармен
сауда жасауға мүмкіндік беретін ұйым. Қазақстан Республикасының «Бағалы
қағаздар туралы» Заңында көрсетілгендей қор биржасы коммерциялық емес ұйым.
Сауданы ұйымдастырушыға төмендегідей талаптар қойылады:
оның қалыптасқан сауда жүйесі болуы керек: есептегіш
құралдар,бағдарлама,телекоммуникациялық құралдар және басқа жабдықтар
туралы мәліметтер, бағалы қағаздарды сатып алу-сату шартын жасау және оны
орындау үшін қажетті ақпарттар;
бағалы қағаздарды сатып алу-сату шарты бойынша есеп айырысу жүйесін
ұйымдастыру; мұндай жүйені ұйымдастырушы өз алдына ұйым құруы мүмкін,
немесе бұл қызметті Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігінің берген лицензиясы бар маманданған ұйым шарт бойынша орындауы
мүмкін; Агенттікпен келісіп бекітілген сауданы ұйымдастыру ережесі, оны
орындауға көмектесетін ішкі операциялық процедуралар, сондай-ақ листинг
және делистинг жүргізу ережесі болуы керек;
• өз капиталы болуы керек;
• сауданы ұйымдастырушының белгіленген мөлшерден кем емес мүшелері болуы
керек;
• өз өкілетті мүшелерінің реестрін жүргізу керек. Сауданы
ұйымдастырушыларды жылына бір реттен кем емес сыртқы аудитпен тексеріп
отыру керек.
Биржадан басқа сауданы ұйымдастыратын, оның үздіксіз қызметін
қамтамасыз етіп отыратын биржалық инфрақұрылым қажет. Оған: депозитарийлер,
тіркеушілер, клирингтік (есеп айырысу) палаталары, ақпараттық агенттіктер
және биржалық қойма жатады. Енді осы инфрақұрылымдарды таратып айталық.
Депозитарий - ол бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарымен
мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің (олардың клиентерінің) қаржы құралдары
бойынша құқықтарын есепке алу мен растауды, оларды сақтауды, сондай-ақ
тиісті лицензиясы болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін
жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушы құқықтық тұлға, ұйым. Ол бағалы
қағаздардан туындайтын құқықтарды тіркеу және эмитент пен инвестор арасында
делдалдық қызметтерді атқарады.
Депозитарийдің болуы ең алдымен өзі қызмет көрсететін биржа
мәмілелерінің орындалуын жеделдетеді.
Тіркеуші - бағалы қағаздар нарығының бағалы қағаздарды ұстаушылардың
тізімін қалыптастыруды, сақтауды және жүргізуді жүзеге
асыратын кәсіби қатысушысы.
Есеп айырысу-клирингтік ұйым - ол елдің орталық банкі берген
лицензиясы бойынша қор биржаларында барлық есеп айырысу операцияларын
орындайтын заңды тұлға. Есеп айырысу-клирингтік ұйым қор биржасымен қатар
тауар және фьючерстік нарықтарға да қызмет көрсетеді.
Есеп айырысу-клирингтік ұйымдар тек ұлттық қана емес, сондай-ақ
халықаралық, ал болашақта әлемдік болып ұйымдасуы мүмкін. Мұндай өзгерістер
ұлттық биржалық нарықтардың интернационалдануын көрсетеді.
Есеп айырысу-клирингтік ұйым - ол коммерциялық ұйым, оның мақсаты -
пайда табу. Жарғылық қоры мүшелерінің жарнасынан құралады. Оның табысының
көздері:
мәмілені тіркегені үшін ақы;
ақпарат сатудан түскен табыс;
ұйым қаражатын айналысқа түсіруден түскен табыс;
есеп айырысу технологиясын сатудан, бағдарламалық қамтамасыз етуден және
т.с.с. қызметтен түскен табыс.
Есеп айырысу-клирингтік ұйым туынды бағалы қағаздарды, яғни фьючерстік
шарттарды және биржалық опциондарды сатуда негізгі орын алады.
8.5. Биржа ісін реттеу
Биржа ісін реттеу немесе биржалық нарықты реттеу деген қоғамның
өкілетті ұйымының биржаға қатысушылардың жұмысы мен олардың арасындағы
операцияларды жүргізу тәртібі.
Биржаны сырттан да, сондай-ақ іштен де реттеуге болады. Ішкі реттеу
деп өзінің нормативті құжаттарын, атап айтқанда, жарғы, ережелер және
биржаның өзінің, бөлімшелерінің және қызметкерлерінің қызметін анықтайтын
басқа да ішкі нормативті құжаттарын орындауын айтады. Ал сырттан реттеу деп
биржа өз қызметінде мемлекеттік актілерді, басқа ұйымдардың актілерін және
халықаралық келісімдерді орындауын айтады.
Биржа ісін реттеуді мынадай өкілетті ұйымдар немесе органдар атқарады:
мемлекеттік органдар;
бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар немесе нарықты өзін-өзі
реттеушілер;
қоғамдық реттеу, яғни мемлекеттің кейбір реттеу қызметтерінің іске асуының
алгы шарты - қоғамдық пікірді ескергендігі.
Биржалық нарықты реттеудің міндеттері; Біріншіден, биржалық нарықтағы
тәртіпті қадағалау, биржаға қатысушылар үшін жұмыс істеуге барлық
жағдайларды тудыру. Екіншіден, биржаға қатысушыларды кейбір теріс
ниеттілерден және алаяқтықтан, қылмыстық әрекеттерден және жалпы қылмыстан
қорғау.
Үшіншіден, сұраныс пен ұсынысты шоғырландыру негізінде емін-еркін
және ашық биржалық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету.
Төртіншіден, кәсіпкерлікке ынталы болу үшін және кәсіпкердің әрбір
тәуекелі сыйақыға бара-бар келетін тиімді нарық құру.
Бесіншіден, жаңа биржалық нарықтарды құру, биржалық құрылымдардың
жаңалықтарын және бастамасын қолдау және т.б. іс-әрекеттер жүргізу.
Алтыншыдан, биржалық нарықтың кәсіби қатысушыларын таңдап алу. Кәсіби
делдалдар білімі, тәжірибесі және капиталы бойынша өкілетті органдардың
талабын қанағаттандыруы тиіс. Себебі қазіргі биржалық нарық онысыз кызмет
ете алмайды.
Жетіншіден, барлық нарыққа қатысушылардың нарық нормасы мен ережелерін
орындауын бақылау. Бақылауды тиісті бақылау органдары жүргізеді.
Сегізіншіден, биржада орнатылған нормалар мен ережелерден ауытқығаны
үшін жазалау шараларын қолдану. Ондай шараларға мыналар жатқызылуы мүмкін:
ауызша және жазбаша ескертулер, айыппұл төлеу, қылмыстық жазалау, биржа
мүшелігінен шығару.
Биржалық нарықты реттеу принциптері әлемдік биржалық нарықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қалыптасқан. Ол принциптердің негізгілерін атап
өтелік:
Біріншісі, бір жағынан биржадан тыс нарыққа қатысушыларға байланысты
реттеу тәсілін ажырату болса, екінші жағынан, биржалық нарықтың кәсіби
қатысушыларына байланысты реттеу амалы.
Екіншісі, биржалық нарықта болып жатқан ақпараттарды мүмкіндігінше
толық жариялау. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың қажетті іскерлік шешім
қабылдауларына мүмкіндік туып қана қоймай, сондай-ақ биржаға және оның
мүшелеріне деген сенім артады.
Үшіншісі, қызмет көрсету сапасын көтеру және оның құнын төмендетудің
объективті механизмі ретінде бәсекелестікті қамтамасыз ету.
Төртіншісі, ереже шығармашылығы мен ереже қолдануды бірдей басқару
немесе реттеу органдарына осы екі істі қатар атқаруға рұқсат бермеу.
Бесіншісі, норма шығармашылығына жариялылықты және нарық проблемаларын
көпшілікте талқылауды қамтамасыз ету.
Алтыншысы, әлемдік тәжірибедегі сабақтастық (жалғастырушылық)
принциптерін отандық биржалық нарықты реттеуде қолдану.
Жетіншісі, биржа ісін реттеуді мемлекеттік және мемлекеттік емес
басқару органдары арасында үйлесімді бөлу.
Биржалық нарықты мемлекеттік реттеу жүйесіне біріншіден, мемлекеттік
және басқа да нормативтік актілер, екіншіден, мемлекеттік реттеу және
бақылау органдары жатады.
Нарықты мемлекеттік басқару формасы тікелей, немесе әкімшілік басқару
мен жанама, немесе экономикалық басқаруды біріктіреді.
Тікелей немесе әкімшілік басқару мына жолдармен:
• мемлекеттің үйлесімді заң актілерін қабылдауымен;
• нарыққа қатысушыларды тіркеумен;
• биржалық нарықтың кәсіби қызметін лицензиялаумен;
• барлық нарыққа қатысушыларды ашық және тегіс ақпаратпен қамтамасыз
етумен;
• нарықта құқық тәртібін сақтаумен іске асырылады.
Биржалық нарықты жанама немесе экономикалық басқаруды мемлекет өз
қарамағындағы экономикалық тетіктер мен капиталды, атап айтқанда:
• салық салу жүйесін (салық ставкасы, жеңілдіктер және салықтан
босатылғандар);
• ақша саясатын (проценттік ставкалар, айлық ақының аз мөлшері
және басқалар);
• мемлекеттік капиталды (мемлекеттік бюджет, қаржы ресурстарының
бюджеттен тыс қорлары және басқалар);
• мемлекеттік меншік пен ресурстарды (мемлекеттік кәсіпорындар,
табиғи және жер ресурстары) ұтымды пайдалану арқылы жүзеге
асырады.
Қазақстан Республикасында биржа кызметін реттейтін негізгі мемлекеттік
органдарға: Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігі, Қазақстан қаржы министрлігі және Қазақстан Ұлттық банкі жатады.
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі тікелей
Қазақстан қор биржасының қызметін реттесе, ал Ұлттық банк валюта биржасының
қызметін реттеумен шұғылданады. Қаржы министрлігі бухгалтерлік есеп
тәртібін белгілеп, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығаруды ұйымдастырып және
олардың биржадағы айналымын реттейді.
Қазақстан биржалық нарығы мынадай негізгі заң актілерімен реттеледі:
• Азаматтық кодекс. Жалпы бөлім. 1995 ж.;
• «Қазақстан Ұлттық Банкі туралы» Заң. 1995 ж. 30 наурыз;
• «Қазақстандағы банктер және банктік қызмет туралы» Заң. 1995 ж. 31 тамыз;
• «Тауар биржалары туралы» Заң. 1995 ж. 7 сэуір;
• «Қазақстан Республикасында қозғалмайтын мүліктің ипотекасы туралы» Заң.
1995ж. 24 желтоксан;
• «Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу туралы» Заң. 1996 ж. 24
желтоқсан;
• «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заң. 1997
ж. 20 маусым;
• «Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметі туралы» Заң. 2000 ж. 18
қаңтар;
• «Акционерлік қоғамдар туралы» Заң. 2003 ж. 13 мамыр;
• «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заң. 2003 ж. 2 шілде;
• «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау
туралы» 2003ж. 4 шілде.
Бақылау сұрақтары:
1. Биржа ұғымы.
2. Биржа ұғымының құрамдас элементтері.
3. Биржалық сауданың ерекшеліктері.
4. Биржа дамуының негізгі кезеңдері.
5. Биржаның негізгі кызметтері.
6. Тауар, қор және валюта биржаларының түсінігі.
7. Жеке биржалардың мемлекеттік биржалардан ерекшелігі.
8. Ашық және жабық биржалар деген ұғым.
9. Маманданған биржаның әмбебап биржадан өзгешелігі.
10. Халыкаралық және ұлттық биржаларға тән негізгі белгілер.
11. Нақты тауар биржасының, фьючерстік және опциондық биржалардың
сипаттамасы.
12. Биржалық сауданы ұйымдастырушыға қойылатын талаптар.
13. Биржалық инфрақүрылымға қандай ұйымдар кіреді?
14. Инфрақұрылым ұйымдарының атқаратын қызметі қандай?
15. Биржаның қызметін реттеудің міндеті және әдістері.
16. Биржаның қызметін реттеуші органдар.
17. Қазақстанда биржаның қызметін мемлекеттік реттеу органдары
ІХ ТАРАУ Биржалық тауарлар
9.1. Биржалық тауар ұғымы және оның құрамы
Биржалық тауар деген биржалық сауданың объектісі болатын тауар, яғни
ол - биржалық саудада сатылатын және сатып алынатын тауар. Өндірілген кез-
келген тауар биржалық саудаға түспейді. Сонда ол кандай тауар? Ол -
ілгерілекте айтып кеткендей биржалық сауданың ерекше белгілеріне және
талаптарына сай келетін тауар.
Біріншіден, биржалық cayдаға тауардың нақ өзі түспейді. Олай болса,
биржада сатылатын және сатып алынатын тауар стандартка сай болуы тиіс, яғни
сапасы және тағы басқа параметрі бойынша арнайы заң талаптарына сай болуы
керек. Биржалық тауардың стандартталуы деген белгілі бір тауарлар түрі мен
тобының шеңберінде тауарлар өзара бірін-бірі алмастыруы тиіс.
Екіншіден, биржаға тауарлардың ірі партиясы саудаға түсіріледі. Ол
деген биржалық тауар көпшілікке арналғандығымен сипатталады, яғни көптеген
өндірушілер тауарларын үлкен көлемде және тұтынушылардың көптеген тобына
арнап шығарады.
Үшіншіден, биржалық сауда тауарға еркін баға белгілеумен сипатталады.
Сондықтан биржалық тауарларға сұраныс пен ұсынысқа және бәсекелестікке сай
бағасы еркін кесілген тауарлар ғана жатады.
Әлемдік практикада кездесетін биржалық тауарлардың негізгі кластары
мыналар:
заттық (материалдық) тауарлар;
бағалы қағаздар;
шетелдік валюталар.
Егер аталған әрбір тауар класын таратып айтсақ жоғарыда көрсетілген
талаптарға сай, яғни көпшілікке арналған, стандартты және өзара
алмастырылатын, сондай-ақ бағасы еркін қалыптасатын тауарлар ғана биржалық
сауданың объектісі бола алады.
Биржалық сауданың қазіргі кезде кең дамуына байланысты биржалық
тауарлардың тізімі күрделеніп бірінші кезекте бағалы қағаздар класы көбейе
түсуде. Биржалық тауарлардың негізгі кластарының тізімі қор нарығындағы
индекстерге фьючерстік шарттардың және фьючерстік проценттің пайда болуына
байланысы екіге өсті, атап айтқанда, биржалық бағалардың құрама индекстері
және мемлекеттік облигациялар бойынша проценттік ставкалар. Алайда, айта
кететін жәйт, баға индекстері және проценттік ставкалармен биржалық сауда
технологиясының басқа туынды құралдармен болатын биржалық сауданың
технологиясынан ешқандай өзгешелігі жоқ. Сондықтан бүдан былай жоғарыда
көрсетілген биржалық тауарлардың негізгі үш класы - заттық тауарлар, бағалы
қатаздар, шетелдік валюта туралы таратып айты-лады.
Тауар биржасының объектісі - заттық (материалдық) тауар, немесе
тауардың өзі. Биржалық тауарларды бейнелейтін белгілер:
өндіру мен тұтынудың көптігі;
стандартталуы;
жақсы сақталуы;
тасымалдануы;
тауардың сапалық сипатының нақты тұтынушыға байланысты болмауы
табиғи, мерзімдік, саяси және басқа факторлардың әсерінен бағаның
өзгермелілігі.
Әлемдік практикада тауар биржаларында шамамен 70 түрлі тауарлар
айналыста болады. Бұл тек алғашқы өңдеуден өткен тауарлар, яғни шикізаттар
мен жартылай фабрикаттар. Олар екі үлкен топқа бөлінеді:
Біріншісі, ауылшаруашылығы және орман тауарлары, сондай-ақ олардан
өңделген өнімдер (шамамен 50 түрі). Атап айтсақ:
астық, яғни бидай, жүгері, арпа, сұлы, қара бидай;
май тұқымдары, яғни зығыр, мақта, соя, бұршақ, соя майы;
тірі мал және ет (қара мал, шошқа, малдың сан еті)
тоқыма тауарлары (мақта, жібек, жүн мата,иірілген жіп, кездеме);
тамақ-тағам тауарлары (шекер, кофе, какао, өсімдік майы, картоп, жұмыртқа,
бұрыш);
орман тауарлары (құрылыс материалдары);
табиғи каучук.
Екіншісі, минерал шикізаты және жартылай фабрикаттар. Олар шамамен 15-
20 түрлі болады:
• түсті металдар (мырыш, мыс, алюминий және басқалар);
• қымбат металдар (алтын, күміс, платина және басқалар);
• мұнай тауарлары (мұнай, газ, бензин, мазут және басқалар).
Тауар биржаларында сатылатын тауардың өндіру мен тұтынуыт көптігімен
және бағаның еркін қалыптасуы сияқты ерекше касиеті болуымен қатар, оның
сапасы да айырықша болады.
Бұрыннан мәлім, өнімнің сапасы деген оның анықталған және шамаланған
қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндігі. Тауардың сапасы оның физикалық,
химиялық және биологиялық қасиетіне, сондай-ақ тауардың атқаратын
қызметіне, эстетикалық, экономикалық және басқа да талаптарға сай болуына
байланысты. Әрбір тауар түрін оның қасиетіне, сапасына және сапалық
көрсеткіштеріне қарай сипаттауға болады. Алайда, тауардың пайдалы қасиеті
болғанымен, бірақ ол жоғары сапалы болмауы мүмкін. Осыған орай биржалық
сауда тауардың сапасы туралы ақпаратқа қатаң талаптар қояды. Олар:
ақпараттың толықтығы;
оның дұрыстығы;
• биржалық саудаға барлық қатысушылардың тауар сапасын бағалаудағы
ауыз бірлігі.
Қазіргі кезде өнімнің сапасы туралы көптеген ақпарат көздері бар.
Биржалық сауда үшін олардың көп қолданылатындары: тауар туралы жарнамалық
дәріптер, тұтынушылар одақтары мен қоғамдарының сараптық қорытындылары,
стандарттар.
Жарнамалық ақпараттың мақсаты - нақты тауардың басқа осындай
тауарлармен салыстырғандағы негізгі артықшылықтарын дәріптеп, жаңа тауарға
көпшілік тұтынушылардың көңілін аудару. Алайда, жарнамалық ақпарат өнімнің
сипатын сандық жағынан емес, сөзбен дәріптейді. Сондықтан жарнамалық
ақпарат тауардьщ сапасын толық көрсете алмауы мүмкін.
Тауардың сапасы туралы тұтынушылар одақтары мен қоғамдарының міндеті -
тұтынушыларды сатылатын нақты өнімнің келеңсіз жақтарын сипаттайтын толық
және жан-жақты мәлімет айту.
Өнімнің сапасы туралы мейлінше толык және дәл ақпартты тауардың
стандарты береді. Стандарттың міндеті - өнімнің қасиеттерін және осы
қасиеттердің мөлшерлік көрсеткіштерін заң жүзінде белгілеу, сондай-ақ
біртектес өнімдер тобының сапасына қойылатын стандартты талаптарды
айқындау. Сонымен тауардың сапасы туралы жоғарыда қарастырылған ақпараттар
көзінен ең толығы, ең анығы, ең түсініктісі техникалық жағдайлар түрлерінің
стандарты.
Алайда, биржалық операциялардың орындалмау тәуекелін төмендету үшін
стандартта көрсетілген өнім сапасы туралы ақпараттар жеткіліксіз. Себебі
биржа клиенттер алдында тауар туралы ақпарат үшін емес, тауардың нақ өзі,
оның саны және сапасы үшін жауап беруі тиіс. Биржа тауардың бара-барлығына
сенімді болуы үшін сол тауарға сарап жүргізуі керек. Бүкіл өркениетті
әлемде кең түрде қолданылып жүрген сараптың бір формасы тауар өндіретін
кәсіпорындарда өнім және сапа жүйесін сертификаттау болып табылады. Қазіргі
уақытта өнімді сертификаттау тауардың сапасын басқаруда және де сатушының,
сатып алушы мен тұтынушының тауар сапасына сенімін арттыратын фактордың ең
тиімді құралы.
Сөйтіп, биржалық тауардың сапасын бағалауда:
стандарттар мен басқа нормативтік-техникалық құжаттарда көрсетілген сапа
туралы ақпаратты;
екіншіден, өнімнің сапасы стандарт пен шарттағы талаптарға сәйкестігін
анықтайтын құрал ретінде өнім сертификациясын;
үшіншіден, өндірушіге өнімінің жоғары сапасын және өндірісінің тұрақтылығын
қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар екенін растайтын құрал ретінде сапа жүйесін
сертификациялауды үйрену керек.
Тауарлар көп жағдайда буып-түю ережесін бұзғандықтан, дұрыс
сақталмағандықтан және дұрыс тасымалдамағаннан өз сапсын жояды және
құнсызданады. Оған қоса сыртқы факторлардың, яғни механикалық, биологиялық
және ауа райының әсерінен сандық және сапалық өзгерістерге де ұшырайды.
Мұндай жағдайда биржаның қоймасына қабылдау кезінде өнімнің сапасын қайта
бақылау керек. Атап айтқанда:
тауар сапасының қолданыстағы мемлекеттік стандартқа сәйкестігін;
тасымалдау және сақтау процесінде тауар сортының төмендегенін;
тауар сапасының прейскуранттағы немесе шарттағы бағаға сәйкестігін;
тауарды қайта бағалаудың және арзандатудың дұрыстығын;
табиғи кемудің мөлшерін;
тауардың жарамсыздығының себебін;
тауардың дұрыс аталуын, қызметін және таңбасы мен жолдама тауарлы-
транспортты құжатқа сәйкестігін қайта бақылаған жөн.
Өнімнің қазіргі жағдайы туралы ақпарат алудың маңызы зор. Сондықтан
оны алдын ала бекітілген халқаралық, ұлттық және мемлекеттік стандарттар
талаптарына сәйкестігін салыстырып тексерген жөн.
Биржалық тауардың сапасын анықтау үшін биржаның өзінің арнаулы
құрылымы, яғни сынақтан өткізетін зертханасы болуы керек. Тауардың сапасы
туралы ақпараттар ағымын 9.1. Суретпен өрнектелік.
9.1. Сурет. Биржада мәміле жасау үшін сапа және сертификаттау туралы
қажетті ақпараттар ұғымы
9.3. Бағалы қағаздар - биржалық тауар
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жалпы бөлімінің үшінші
тарауында бағалы қағаздар белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді
сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын
мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат деген анықтама берілген. Бағалы
қағаздар деген көп қырлы, терең мағыналы ұғым. Себебі ол арқылы көрінетін
экономикалық қатынастар өте күрделі, олардың түрлері үнемі өзгеріп, әрі
дамып отырады.
Бағалы қағаз - ерекше тауар, ол арнаулы нарықта, яғни бағалы қағаздар
нарығында айналыста жүреді. Оның тұтыну кұны жоқ.
Ол физикалық тауар да емес, көрсетілетін қызмет те емес. Кең мағанада
айтқанда - ол құжат, оны келісілген бағамен сатуға және сатып алуға болады.
Әлемдік практикада оның ғылыми анықтамасы жоқ, ал құқықтық анықтамасы әр
мемлекеттің заңнамаларында көрсетілген. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінде және «Бағалы қағаздар нарығы туралы» заңда және басқа
да заңдарда әртүрлі бағалы қағаздарға анықтама берілген. Егер бағалы қағаз
деп көрсетілсе, оның айналысы ол шығарылған күннен мерзімі аяқталғанша
заңмен реттелінеді.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірсыпыра қызмет атқарады:
Біріншіден, экономиканың салалары мен аясында, аймақтар мен
мемлекеттер арасында, адамдар топтары арасында, бұқара мен экономика
салалары арасында, қалың бұқара топтары мен мемлекет арасында ақша
қаражатын (капиталды) қайта боледі.
Екіншіден, иемденушісіне белгілі бір қосымша құқық береді (капиталға
құқықтан басқа ), мыс, басқаруға қатысу құқығы, кейбір ақпарат түрлеріне
және т.с.с
Үшіншіден, капиталға табыс алуды және капиталды қайтаруды қамтамасыз
етеді.
Басқа кез-келген экономикалық категориялар тәрізді әр бағалы қағаздың
өзіне сәйкес сипаттамасы бар. Олар: мерзімдік, кеңістік, нарықтық.
Мерзімдік сипаттамасы:
• бағалы қағаздардың қызмет ету мерзімі, яғни айналысқа қашан және қанша
уақытқа шығарылғанын көрсетеді немесе мерзімсіз бағалы қағаздар
болады;
• пайда болуы бойынша бағалы қағаздардың алғашқы шығу негізі тауар,
ақша, немесе басқа бағалы қағаздар болуы мүмкін.
Кеңістік сипаттамасы:
қызмет ету формасын көрсетеді: қағазды (құжаттық) немесе қағазсыз
(құжатсыз);
ұлттық, яғни отандық бағалы қағаздар немесе басқа мемлекеттікі (шетелдікі);
• аймақтық: бұл бағалы қағаздар елдің қай аймағында шығарылғанын
көрсетеді.
Нарықтық сипаттамасы:
бағалы қағаздардың негізін құрайтын активтің типі немесе оның шығу негізі
(тауар, акша, фирманың жиынтық активтері және басқалар) көрсетіледі;
иемдену формасы бойынша ұсынушыға арналған бағалы қағаздар немесе белгілі
бір тұлғаға (заңды, жеке тұлға) арналған;
шығару формасы бойынша эмиссиялық, яғни бөлек-бөлек сериямен шығарылатын,
өздерінің сипаттамасы бойынша бір серияның ішіндегінің барлығы бірдей,
немесе эмиссиялық емес (жеке) бағалы қағаздар ;
меншік формасы және эмитенттің түрі бойынша бағалы қағаздарды нарыққа кім
түсіреді: мемлекет, қорпорация, жеке тұлға;
айналмалылығы бойынша нарықта еркін айналады немесе кейбір кедергі болуы
мүмкін;
құқық тұрғысынан қарағанда экономикалық мәні, яғни бағалы қағаздардың өз
иесіне беретін құқық түрі;
тәуекелдік деңгейі тұрғысынан жоғары, төмен және с.с.;
табыстылығы - бағалы қағаздар бойынша табыс төлене ме, әлде жоқ па;
қаржы салу формасы бойынша бағалы қағаздарды сатып алғанда ақшаны қарызға
ала ма, немесе меншік құқығын ала ма.
Кез-келген бағалы қағаздардың көптеген қасиеті бар. Оның ең басты
қасиеті - әр түрлі әдістермен бағалы қағаздардың ақшаға айырбасталу
(мысалы, борышты өтеу жолымен, сатып алу-сату, эмитентке қайтару, бағасын
кеміту және басқа да жолдармен) мүмкіндігінің барлығы. Сондай-ақ, бағалы
қағаздар есеп айырысуда қолданылуы, кепілдікке салынуы, көп жылдар бойы
немесе мерзімсіз сақталуы, мұраға қалдырылуы, сыйлық ретінде берілуі
мүмкін.
Алғашқыда барлық бағалы қағаздар тек қағаз формасында шыққандықтан
оның атауы қағаз, бірақ бағалы деген сөз қосылып аталды. Оның құнын я
өзінде көрсетілген сома, я нарықтық сома анықтайды. Нарықтық қатынастардың
қалыптасуы және дамуы кейбір ТМД елдерінде (мыс, Ресейде) соңғы он жылдықта
бағалы қағаздардың жаңа формасын - қағазсыз, немесе құжатсыз формасының
пайда болу мүмкіндігін туғызды.
Бағалы қағаздардың қағаз формасынан қағазсыз формасына өтуіне
бірсыпыра себептер әсер етті. Атап айтқанда:
Біріншіден, айналыстағы бағалы қағаздардың санының тым көптігі,
әсіресе акция және облигация түріндегі бағалы қағаздардың он, тіпті жүз
миллиондаған данамен шығуы;
Екіншіден, бағалы қағаздар иесінің көптеген құқығының оның формасына
тәуелсіз жүзеге асу мүмкіндігі, мыс, бағалы қағаздар бойынша табыс төлеу,
сатып алу-сату және басқа да істер бағалы қағаздарды көрсетпей-ақ
жүргізілуі мүмкін;
Үшіншіден, бағалы қағаздардың қағазсыз формасы олармен есеп айырысу,
олардың иесін алмастыру, оларды сақтау және есептеу, оларға салық салу және
т.б. іс-әрекеттер тұрғысынан алғанда олардың айналысын жеделдетуі,
оңайлатуы және арзандатуы мүмкін;
Төртіншіден, айналыстағы барлық жиынтық бағалы қағаздардың
құрылымындағы өзгерістер, атап айтқанда, атаулы бағалы қағаздардың санының
көбеюі және ұсынушы бағалы қағаздарының үлесінің азаюы.
Атаулы бағалы қағаздар деген бағалы қағаздардың бетінде, немесе оларды
иемденушілердің тізімінде, кәдімгі құжат бетінде, немесе электронды түрде
иемденушінің аты-жөнінің көрсетілуі.
Ұсынушы бағалы қағаздары деген оның иесінің аты-жөні бағалы қағаздарда
көрсетілмеген, ал оның айналысы еш жерде тіркелмеген бағалы қағаздар.
Әлемдік тәжірибеде көптеген мемлекеттерде, мысалы, АҚШ пен
Ұлыбританияда атаулы бағалы қағаздар көп тараған болса, ал Германияда -
ұсынушы бағалы қағаздары көп тараған.
Қағазсыз (құжатсыз) бағалы қағаздар - олар әрқашан атаулы бағалы
қағаздар, себебі электрондық жүйеде олар белгілі бір заңды немесе жеке
тұлғаға тіркеледі.
Бағалы қағаздарды биржалық тауар ретінде оның мүліктік құқығы неге
қатысты болуына байланысты (тауардың өзіне ме, немесе оның бағасының
өзгеруіне ме) шартты түрде екі үлкен класқа бөлуге болады (9.2. Сурет).
9.3. Сурет. Биржаларда саудаға түсетін бағалы қағаз түрлері
Бірінші класқа негізгі бағалы қағаздар немесе алғашқы бағалы қағаздар
жатса, екінші класқа туынды бағалы қағаздар жатады. Негізгі бағалы
қағаздарға олардың негізіне, әдетте тауарға, ақшаға, капиталға, мүлікке,
әртүрлі қорларға және сол сияқты басқаларға мүліктік құқығы бар бағалы
қағаздар жатады. Негізгі бағалы қағаздар өз кезегінде алғашқы бағалы
қағаздар және екінші реттегі бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Алғашқыға акциялар, облигациялар, вексельдер жатса, екіншіге алғашқы бағалы
қағаздарға негізделіп шығарылғандар, мысалы, варранттар, депозитарлық
қолхаттар жатады.
Екінші класқа туынды бағалы қағаздар жатады. Олар:
Біріншіден, биржалық активтің негізі болған бағалы қағаздың бағасының
өзгеруіне байланысты туындаған мүліктік құқықты қағазсыз білдіреді;
Екіншіден, тауардың бағасына (мысалы, астық, ет, мұнай және т.с.с), негізгі
бағалы қағаздардың бағасына (әдетте, акцияның индексіне, облигацияға),
несие нарығының бағасына (проценттік ставка), валюта нарығының бағасына
(валюта бағамы) шығарылған бағалы қағаздар. Туынды бағалы қағаздарға
фьючерстік шарттар (тауарлы фьючерстер, валюталы фьючерстер, проценттік
фьючерстер, индекстік фьючерстер) және еркін айналыстағы опциондар жатады.
Қорыта айтқанда, қазіргі биржаларда сатылатын негізгі бағалы қағаздар
ол - нарықтық бағалы қағаздар, яғни биржада немесе биржадан тыс еркін
сатылатын және сатып алынатын бағалы қағаздар. Әйтседе, кейбір бағалы
қағаздардың айналысы шектеулі болуы мүмкін, ондай жағдайда оларды
келісілген мерзімнен кейін тек шығарушының (эмитенттің) өзіне ғана сатуға
болады. Ондай бағалы қағаздар нарықтық емес, сондықтан олар биржалық тауар
болмайды. Сондай-ақ шектеулі көлемде, немесе бір данасы ғана шығарылған
бағалы қағаздар да биржаға айналысқа түсірілмейді. Биржалық тауар болу үшін
және биржадағы тұрақты сұраныс пен ұсынысты қанағаттандыру үшін соған ие
бағалы қағаздар түрлерін ғана қажетті көлемде шығару керек.
Биржалық сауда табысты болуы немесе капиталды жогалту қауіпімен
байланысты болуы мүмкін. Сондықтан биржалық бағалы қағаздарды болатын
қауіпті ескере отырып бағалаған жон. Бағалы қағаздар қауіптілік деңгейіне
қарай орналасады (9.3. Сурет). Бағалы қағаздардың табыстылығы жоғары болған
сайын, қауіптілігі де жоғары болады. Табыстың кепілдігі (немесе бағалы
қағаздардың сенімділігі) жоғары болған сайын қауіптілігі де төмен болады.
Сонымен, биржада айналысқа түсетін бағалы қағаздардың басты белгілері:
Біріншіден, бағалы қағаздарды шығарушы органның (эмитенттің) тарапынан
шектеусіз еркін сатып алынуы және сатылуы керек.
Екіншіден, эмитенттің сенімділігі, оның шығынсыз қызметі мен өзіне
алған міндеттемелерін орындауы керек.
Үшіншіден, эмитент-компанияның мөлшері және еркін айналыстағы
акциялардың, облигациялардың және басқа да бағалы қағаздардың саны
көрсетілуі тиіс.
[pic]
9.4. Сурет. Бағалы қағаздарды қауіптілік және табыстылық деңгейі
бойынша орналастыру
9.4. Валюта - биржалық тауар
Әр мемлекет ішкі тауар-ақша айналымында өз ұлттық валютасын қолданады.
Ал шетелдік несие, инвестициялар, мемлекетаралық төлем бойынша және т.б.
сыртқы саудада есеп айырысқанда қолданылатын біртектес халықаралық айырбас
құралының болмауынан өз ұлттық валютасын басқа ел валютасына айырбастау
қажеттілігі туындайды. Валюта деп әр елдің ақша бірлігін айтады. Валюта бір
елдің ақша бірлігінің атауымен аталады, мыс, АҚШ доллары, Жапонияның иені,
Ұлыбританияның фунт стерлингі және т.с.с Әдетте онымен бағалы қағаздарды,
төлем құралдарын, сондай-ақ асыл металдардың құнын белгілейді.
Валюта - ерекше тауар. Валютаны сатып алу-сату операциясы үшін әр
валютаның бағамын білу керек. Валюта бағамы салыстырылатын екі валютаның
ара қатынасын білдіретін көрсеткіш. Басқаша айтқанда, валюта бағамы - ол
бір елдің валютасын сатқанда немесе сатып алғанда оны басқа елдің
валютасымен көрсеткен баға. Валюта бағамын валютаға сұраныс пен ұсыныс
негізінде ашық нарық айқындайды немесе мемлекет (әдетте мемлекеттің Орталық
банкі) белгілейді. Валюта нарығында сұраныс пен ұсыныс үнемі өзгеріп
тұратындықтан, валюта бағамы - өзгермелі көрсеткіш. Ұсыныс шектеулі болса,
валюта бағамы жоғарылайды, ал ұсыныс көп болса, валюта бағамы төмендейді.
Валюта бағамын айқындағанда тікелей және кері баға кесу әдістері
қолданылады. Ол үтірден кейін төрт белгіге дейінгі дәлдікпен анықталады. Ең
көп тарағаны - тікелей баға кесу әдісі. Әдетте, шетел валютасының 100
бірлігі ұлттық валютаның белгілі бір сомасының өзгермелі көлемін көрсетудің
негізі болып табылады. Мыс, Швейцария франкінің бағамы 72,5505 Голландия
гульденіне тең деген 100 гульденге 72,5505 Швейцария франкін береді дегенді
білдіреді.
Кері баға кесу әдісі сирек қолданылады. Оның негізі болып ұлттық
валютаның нақты сомасы алынады. Kepi баға кесу деген тікелей баға кесуге
кері келетін мөлшер. Ол негізінен Англияда қолданылады. Себебі 1971 жылға
дейін Англияның ақша-несие аясында ондық жүйе болмағандықтан тәжірибеде
кері баға кесу әдісін қолдану оңай болды. Осы әдісті кейіннен ондық жүйе
енгізілген соң да сақтап қалды. Кері баға кесу мына теңдікпен өрнектеледі:
1 ф. стерлинге .8260 АҚШ доллары.
Валютаны сатып алуда және сатуда валюта бағамы әртүрлі болады. Атап
айтқанда:
1. Банк валютаны сатып алушының бағамымен алды делік. Мыс, 72,5505
Швейцария франкінің бағамы 100 Голландия гульденіне тең деген,
бұл банк 72,5505 швецария франкіне 100 гульден алуға дайын
дегенді білдіреді. Сөйтіп, 1 шетел валютасына ұлттық валютаның
белгілі бір сомасын алуға болады.
2. Банк валютаны сатушы бағамымен сатады. Мыс, 72,5505 Швейцария
франкін сатушы бағамы 100 гульденге тец деген, бұл банк 100
гульденге 72,5505 Швейцария франкін алуга дайын дегенді
білдіреді. Сатушы мен сатып алушы бағамының арасындағы айырма
маржа деп аталады, ол банктің пайдасын құрайды. Оны банк өз
шығындарын өтеуге жұмсайды. Ол айырма әрбір нақты валюта
мәмілесі үшін оның сатылу уақыты мен сатылу орнына байланысты
өзгеріп тұрады. Соңғы кездері алдыңғы қатарлы валюталар бойынша
сатып алушы мен сатушы бағамының айырмасы едәуір қысқарды.
Валюта операцияларын жүргізу үшін жұмсалатын шығындар
компьютерлік техниканы енгізу және сауда айналысының өсуі
есебінен азаюда.
3. Сатып алушы мен сатушы арасындағы бағамның орташа арифметикалық
шамасын анықтау үшін ұзақ уақыт аралығындағы экономикалық
салыстыруға арналған орташа бағам қолданылады. Шындығында бұндай
бағам іс жүзінде қолданылмайды, дегенмен оның мөлшерін бұқаралық
ақпарат құралдары күнбе-күн хабарлап тұрады.
4. Қазіргі кезде валюта операцияларын жүргізгенде екі шетел
валютасының бағасын білдіретін кросс-курс бағамы кең
қолданылуда. Мұнда мәмілеге қатысушы ұлттық валютаның бірде-
біреуі қатыспайды. Мысалы, швейцария банкінің 100 неміс
маркасына шаққандағы бағамы 24,0735 фунт стерлинг делік, ол
германия банкінің 100 швейцария франкіне бағамы - 37,7324
франция франкіне тең дегенді көрсетеді.
1950 жылдан валюта нарығындаАҚШ доллары артықшылықты жағдайда
болғандықтан кез-келген елдің ұлттық валютасының бағамы АҚШ долларының
бағамына қатысты есептеліп, ұлттық валютаның бағамы АҚШ долларымен
айқындалады. Мыс, егер швейцария банкі швейцария франкінің швед кронына
шаққандағы бағамын тапқысы келсе, онда ол екі валютаның бағамының АҚШ
долларына, содан соң швейцария франкінің швед кронына шаққандағы кросс-
курсын табады:
X швейцария франкі = 100 швед кронына;
3,7946 швед кроны = $1 АҚШ долларына;
1,9872 швейцария франкі = 1$ АҚШ;
Сонда, 100 швед кроны =[pic] = 52,3692 швейцария франкі болады.
Валюта еркін (немесе ішінара) айырбасталымды болса, яғни оны халық пен
ұйымдардың сатып алу-сатуына мемлекеттік шектеу қойылмаған жағдайда ғана
шетел валютасымен биржалық сауданы ұйымдастыруға болады. Әдетте шетел
валютасын американдық долларға, ағылшын фунт стерлингіне, еуроға және т.б.
кейбір валютаға шаққандағы биржалық класпен (бағамен) айналысқа түсіреді.
Бақылау сұрақтары.
Биржалық тауардың негізгі белгілері қандай?
Әлемдік практикада биржалық тауардың қандай кластары бар?
Заттық биржалық тауардың негізгі сипаттамалары қандай?
Тауар биржаларында ақпаратқа қандай талаптар қойылады?
Бағалы қағаздардың атқаратын қызметтері қандай?
Бағалы қағаздардың мерзімдік, кеңістік және нарықтық сипаттамасы қандай?
Бағалы қағаздардың қағазсыз формасының пайда болуының маңызы неде?
Туынды бағалы қағаздардың негізгілерден айырмашылығы неде?
Неліктен валюта биржалық тауар ретінде жүреді?
Валютаны сипаттайтын негізгі белгілер қандай?
Валюта бағамын айқындайтын әдістер қандай?
Валюта бағамының түрлері қандай?
Х ТАРАУ Базистік нарықтар
10.1. Бағалы қағаздар нарығы
Бағалы қағаздар нарығы деген бағалы қағаздарды шығару және оларды
айнал ысқатүсіру бойынша туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы. Бұл
нарық басқа нарықтардан тауарының арнаулы сипатымен ерекшеленеді. Дәстүрлі
тауарлар (мысалы, көмір, астық және т.б.) нарыққа түспес бұрын өндіріледі,
өсіріледі, өңделеді, ал бағалы қағаздар басып шығарылғаннан кейін тікелей
айналысқа түсіріледі. Тауар тұтынушыға жеткенше өзіне тән тауар
қозғалысынан өтсе, ал бағалы қағаздар қозғалысы тек өзіне ғана тән
айналыста болады. Тауар бір немесе бірнеше рет сатылады, ал бағалы қағаз
шексіз рет сатылуы және сатып алынуы мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығы кез-келген елдің нарығының құрамдас бір бөлігі.
Бағалы қағаздар нарығының негізі - тауар нарығы, ақша және ақшалы капитал.
Бағалы қағаздар нарығы тауар нарығынан туындайды және оның үстіндегі
қондырма тәрізді.
Бағалы қағаздар нарығының түрлері:
халықаралық және ұлттық;
ұлттық және аймақтық;
нақты бағалы қағаз түрінің нарығы (акция, облигация және т.б.);
мемлекеттік және корпоративтік (мемлекеттік емес) бағалы қағаздар нарығы;
• алғашқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Кез-келген нарық капиталды көбейтетін нарық немесе солай болуы тиіс
нарық. Осы тұрғыдан алғанда кез-келген нарық капитал жұмсау нарығы.
Бағалы қағаздар нарығының алатын орнын екі тұрғыдан: бірінші жағынан
әртүрлі көздерден тартылған ақша қаражаттарының мөлшері бойынша, екінші
жағынан кез-келген нарыққа жұмсаған бос ақша қаражаттары бойынша қарауға
болады.
Ақша қаражаттары ішкі және сыртқы көздер есебінен тартылуы мүмкін.
Ішкі көздерге әдетте амортизациялық аударым және пайда жатады. Сыртқы
көздерге - банктік ссуда және бағалы қағаздар сатудан түскен қаржы жатады.
Жалпы алғанда қоғамда ішкі көздер басым болады, себебі сыртқы қаржы көздері
ішкі көздерді қайта бөлудің нәтижесі. Айта кететін жәйт, қайта бөлінген
қаржы өз елінікі ме, әлде басқа елдікі ме, ол маңызды емес. Дамыған елдерде
тартылған қаражаттардың орташа есеппен 75%-ке жуығы ішкі қаражат көздерінен
құралса, ал банктік ссуда мен бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржының
әрқайсысы 5 және 20% болады.
Бос ақша қаражаттарын пайда табу үшін көптеген салаға: өндіріске және
басқа шаруашылық істерге (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, байланыс жәнет.б.),
қозғалмайтын мүлікке, антиквариатқа (сирек бұйымдар), құндылықтар мен асыл
тас және құнды металдарға, өнер туындыларына инвестициялауға болады. Егер
отандық валюта құнсызданса ақша қаражаттарын шетел валютасына, зейнетақы
мен сақтандыру қорларына, әр түрлі бағалы қағаздарға салуға, ссудаға беруге
немесе проценттік өсім төленетін банктік депозитке салуға және т.б.
жұмсауға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - бос капиталды жұмсайтын
көптеген салалардың бірі. Сондықтан уақытша бос қаражаттарды тарту үшін
нарықта бәсекелесу керек. Осы айтылған капитал жұмсау нарықтарының арасында
қаражат қозғалысы көптеген факторларға байланысты болады. Олардың
негізгілері:
• нарықтың табыстылық деңгейі;
• нарыққа салық салу жағдайы;
• капиталды жойылту немесе болжалған табысты ала алмау тәуекелдерінің
деңгейі;
• нарықты ұйымдастыру мен оның инвестор үшін қолайлығы, нарыққа тез
кіру мен одан тез шығу мүмкіндігі, нарықтың ақпараттану деңгейі
және т.б.
Бағалы қағаздар нарығы қызметін шамамен екі үлкен топқа белуге болады:
басқа нарықтарга тән жалпы нарықтық қызметтер және тек өзіне тән ерекше
қызметі.
Жалпы нарықтық қызметтерге мыналар жатады:
коммерциялық, яғни нарықта жүргізген операциялардан табыс табу;
баға белгілеу, яғни нарықтық бағаларды қалыптастыру; ақпарат тарату, яғни
сауда объектілері және оған қатысушылар туралы ақпарат шығарып, оларды
өзіне қатысушыларга жеткізу;
реттеу қызметі, яғни нарықтық сауда жүргізу және оған қатысу ережелерін,
қатысушылар арасындағы таластарды шешу ережесін шығару, бірінші кезекте
істелетін қызметтерді белгілеу, бақылау органдарын немесе басқару
органдарын бекіту.
Бағалы қағаздар нарығының ерекше екі қызметін атап айтуға болады:
• қайта бөлу қызметі. Оны өз кезегінде шартты түрде үшке белуге
болады:
а) нарық ісімен шұғылданушы салалар арасында ақша қаражатын қайта
бөлу;
ә) ақша жинақтарын, әсіресе халықтың жинақтарын өндірістік емес
салалардан өндіріс саласына аудару;
б) мемлекеттік бюджеттің кемшілігін инфляциядан тыс негізде, яғни
айналысқа қосымша ақша массасын шығармай-ақ қаржыландыру.
• баға тәуекелін сақтандыру немесе хеджирлеу қызметі туынды бағалы
қағаздардың кластары: фьючерстік және опциондық шарттардың пайда болуымен
байланысты туындайды.
Биржалық және биржадан тыс бағалы қағаздар нарығы деп бөлудің негізі
белгілі бір бағалы қағазға қатысты бағалы қағаздар нарығының қызметі емес,
ол - кең мағанада сауданы ұйымдастыру тәсіліне байланысты болады. Осы
тұрғыдан қарастырғанда бағалы қағаздар нарығы:
ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
биржалық және биржадан тыс;
дәстүрлі және компьютерленген болып үшке бөлінеді.
Ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы деген лицензиясы бар нарықтың
кәсіби қатысушылары - делдалдардың нарыққа басқа қатысушылардың
тапсырысы бойынша бекітілген ереже негізінде бағалы қағаздардың айналысын
ұйымдастыруы.
Ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы - ол нарыққа барлық
қатысушылардың ережені орындауын қажет етпейтін бағалы қағаздар айналысы.
Биржалық нарық - ол бағалы қағаздармен сауда жүргізілетін қор нарығы,
ал биржадан тыс нарық - ол қор нарығынан тыс бағалы қағаздармен сауда
жүргізу. Биржалық нарық - ол әрқашан ұйымдастырылған бағалы қағаздар
нарығы, себебі сауда биржаның қатаң тәртібі бойынша және нарыққа баска
қатысушылар арасынан мұқият таңдап алынған биржалық делдалдар арасында
жүргізіледі. Биржадан тыс нарық - ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған
болуы мүмкін. Ұйымдастырылған биржадан тыс нарықта бағалы қағаздармен
сауда, қатысушылармен байланыс және оларға қызмет көрсету компьютерлік
жүйеге негізделген.
Бағалы қағаздармен сауда әдеттегідей дәстүрлі және компьютерленген
нарықта жүргізілуі мүмкін. Компьютерленген нарықтың дәстүрлі нарықтан
ерекше екі белгілері бар: сатушы мен сатып алушылардың кездесетін белгілі
бір орнының болмауы және екі жақтың өзара тікелей кездеспеуі, сауда
процесі, оған қызмет көрсету толық автоматтандырылған. Нарыққа
қатысушылардың ролі бағалы қағазды сатып алу-сатуға берген өздерінің
арыздарын тек сауда жүйесіне енгізумен шектеледі.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар - ол бағалы қағаздарды сатып
алатын және сататын немесе олардың айналымын қамтамасыз етіп және олар
бойынша есеп айырысатын жеке тұлға немесе ұйым. Олар - бағалы қағаздың
айналысы бойынша өзара белгілі бір экономикалық қатынастарға түсушілер.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар:
эмитенттер;
инвесторлар;
қор делдалдары;
бағалы қағаздар нарығы қызметін қамтамасыз етуші ұйымдар;
• реттеуші және бақылаушы мемлекеттік органдар.
Эмитенттер - ол бағалы қағазды айналысқа шығарушылар. Олар, әдетте
мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдар.
Инвесторлар - айналысқа шығарылған бағалы қағаздарды сатып алушылар.
Олар, әдетте, бос ақша қаражаттарын ұлғайтуды (өсіруді) көздеген халық,
сондай-ақ коммерциялық ұйымдар жатады.
Қор делдалдары - бағалы қағаздар нарығының эмитенттері мен
инвесторлары арасын байланыстыратын сатушылар мен сатып алушылар.
Бағалы қағаздар нарығы қызметін қамтамасыз етуші ұйымдарға бағалы
қағаздарды сатып алу-сатудан басқа қызметпен айналысатын ұйымдар, яғни қор
биржасы, есеп айырысу орталықтары, тіркеушілер, депозитарийлер және т.б.
ұйымдар жатады.
Бағалы қағаздар нарығын дамытудың қазіргі тенденциялары мыналар:
Нарықтың интернацоналдануы мен жаһандануы. Ол - әр елдің ұлттық капиталының
өз шекарасынан шығуы, әлемдік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы, ал
ұлттық нарықтың екінші деңгейге ығыстырылуы. Бұнда кез-келген елдің
инвесторлары бос қаражаттарын басқа елдің айналыстағы бағалы қағаздарына
салуға мүмкіндік алады. Бағалы қағаздар нарығы жаһандық сипатқа ие болады,
басқаша айтқанда, бүкіл әлемді қамтиды. Ұлттық нарық - ол бүкіл әлемдік
бағалы қағаздар нарығының құрамдас бір бөлігі ретінде қалады. Бұндай
жаһандық нарықта сауда үзіліссіз, әрі жер-жерде жүргізіледі. Оның негізін
трансұлттық компаниялардың бағалы қағаздары құрайды.
Нарықты ұйымдастырудың деңгейін көтеру және оны мемлекеттік бақылауды
қатаңдату. Оның мақсаты - бағалы қағаздар нарығына сенімділікті арттыру,
сонымен қатар көпшілік инвесторлардың нарыққа деген сенімін қамтамасыз ету.
Қазіргі уақытта бағалы қағаздар нарығының масштабы мен маңызы ұдайы өсуде.
Егер бағалы қағаздар нарығы күйзеліске ұшыраса, ол экономикалық процестің
және жалпы ұдайы өндірістің бұзылуына соқтырады. Сондықтан, ешбір мемлекет
өз елінің немесе басқа елдің бағалы қағаздарын сатып алған өз халқының
жинақ ақшаларының әлде қалай болған астан-кестен өзгерістердің (катаклизмы)
немесе алаяқтықтың кесірінен жоғалып кету қаупі тууына жол бермейді.
Бұл процестің басқа себебі - фискальдық саясат. Нарықты ұйымдастыруды
және оны бақылауды күшейту әрбір мемлекетке өзінің салық салу базасын және
нарыққа қатысушылардан түсетін салықтың мөлшерін ұлғайтуға мүмкіндік
береді.
3. Бағалы қағаздар нарығын компьютерлендіру. Ол - нарыққа қызмет
көрсетуге - ең алдымен нарыққа қатысушылар үшін және олардың өзара есеп
айырысуы үшін тез, әрі жан-жақты нарық процесін тегіс қамтитын қазіргі
жүйесі арқылы түбегейлі өзгерістер енгізуге мүмкіндік тудырды. Оған қоса
сауда тәсіліне де көптеген өзгерістер енгізді. Жалпы алғанда
компьютерлендіру бағалы қағаздар нарығына енгізілген жаңалықтардың негізі
болып саналады.
4. Нарыққа енгізілген жаңалықтар:
а) нарықта жаңа қаржы құралдарының, яғни көптеген туынды бағалы
қағаздардың жаңа түрлерінің пайда болуы;
ә) бағалы қағаздармен сауданың жаңа жүйесінің пайда болуы - ол
компьютерлерді және қазіргі байланыс құралдарын қолдану негізінде
делдалдарсыз және де сатып алушымен сатушының бір-бірімен тікелей
кездесуінсіз сауданы толығымен автоматты режимде жүргізуге мүмкіндік
беретін сауда жүйесі;
б) нарықтың жаңа инфрақұрылымының қалыптасуы – ол қазіргі
ақпараттық жүйе, клиринг және есеп айырысу, сондай-ақ бағалы қағаздар
нарығына депозитарлық қызмет ету жүйесі.
5. Секьюритизациялау. Ол - ақша қаражаттарының өзінің дәстүрлі
формасынан (жинақтау, қолма-қол ақша алу, депозитке салу және т.б.) бағалы
қағаздар формасына ауысу тенденциясы; көптеген капиталы массасының бағалы
қағаздар формасына өту тенденциясы; бағалы қағаздардың бір формасынан басқа
көпшілік инвесторлардың қолына тиетін формасына ауысу тенденциясы.
10.2. Тауар нарығы
Базистік нарықтың келесі түрі - ол тауар нарығы. Тауар нарығы - аса
күрделі әлеуметтік-экономикалық категория. Оның мәні нарықты жан-жақты
қарастырғанда ғана толық көрінеді. Біріншіден, нарық тауар айырбасы ретінде
көрінсе, екіншіден, тауардың өндірушілерден тұтынушыларға дейін қозғалысын
атқаратын шаруашылық іс-шаралар және ұйымдастыру-экономикалық әрекет жүйесі
ретінде көрінеді. Мұндай шаруашылық әрекеттер, мысалы, тауарларды өндіру
мен сату механизмінің, сату формалары мен әдістерінің, тауарларды
жарнамалаудың, халыктың сұранысын зерттеудің дамуымен баланысты туындайды.
Сөйтіп, тауар нарығы деген тауар айырбасы, яғни тауарларды сатып алу, сату
барысында туындайтын шаруашылық іс-шаралардың жиынтығы.
Тауар нарығының құрамдас элементтері - тауар ұсынысы, халықтың
сұранысы және тауар бағасы. Осы элементтерді таратып айтсақ, тауар ұсынысы
деген сату арналған тауар массасы. Оның негізгі көзіне тауар өндірісі,
елдегі тауар қоры және шетелдерден сатып алған тауарлар жатады.
Тауарға сұраныс деген халықтың төлем қабілеттілік мұқтаждығы. Сұраныс
- ол тұтынушының тауар ақысын төлей алатын мүмкіндігі. Сұраныстың тілектен
айырмашылығы осы.
Тауар бағасы - ол тауар құнының ақшалай көрінісі. Баға көптеген
факторлардың әсерінен тауар құнынан ауытқиды. Ең алдымен ол ақша құнының
көрінісі. Ол, біріншіден, алтынның ерекше тауар ретіндегі құнына байланысты
болады. Себебі алтынның құны арқылы басқа бүкіл тауарлардың құны көрінеді.
Екіншіден, тауар бағасы айналыстағы ақша санына байланысты өзгереді. Бірақ
ол өзі алмастыратын алтынның санына сәйкес келмеуі мүмкін. Бұлардан басқа
тауарлар тұтыну құнымен сатылады және сапасында да өзгешелігі бар. Міне
осылардың бәрі тауар бағасына әсер етеді. Тауарлардың тұтыну қасиетін
салыстыру кейбір тауарлардың бағасы мен түрлерінің арақатынасына әсер
етеді. Сондай-ақ сұраныс пен ұсыныстың өзгеруінен туындаған сату жағдайлары
да бағаның конъюнктуралық ауытқуына әсер етеді. Тауар нарығында бағаның
қалыптасуына әсер ететін факторларды бірінші және екінші кезеңдегі
факторлар деп жіктеуге болады.
Тауар нарығындағы баға белгілеуге әсер етуші негізгі факторлар екіге
бөлінеді. Олар:
І кезектегі факторларға келесілер жатады:
1. Тауарды өндіру бағасы: өндіріс шығындары және пайда;
2. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы: сұраныс пен ұсыныс;
3. Бағаны реттеу: мемлекеттік реттеу және монополиялық реттеу;
4. Ақша аясындағы жағдай: ақшаның сатып алу мүмкіндігі мен валюта
бағамы.
ІІ кезектегі факторларға келесілер жатады:
1. Тауар сапасы;
2. Жабдықтау көлемі;
3. Төлем жағдайы;
4. Тауар бағасын алдын-ала төлеу;
5. Жөнелтуші мен тұтынушы арасындағы өзара қатынастар.
Кез-келген тауар нарығының қызметі мынандай негізгі көрсеткіштермен
сипатталады:
• тауар нарығының сыйымдылығы - ол дәл осы кездегі төлем
қабілеттілік деңгейдегі сұранысқа, ұсынысқа және дара бағаға
тауарларды сатудың ең көп мөлшері;
• кейбір салалық тауар нарығының даму динамикасы - ол елдің
біркелкі тауар нарығының құрамдас бөлігі;
• тауар нарығының диверсификациялық деңгейі - ол халықтың
географиялық, этникалық және төлем қабілеттілік ерекшеліктерін
есептеп, әр түрлі тауармен (ассортименті және бағасы бойынша)
қамту деңгейі;
• нарықта сатылатын тауарлардың сапасы - ол тауарларға тән оның
қасиеттері. Тұтынушылар тарабынан оның қауіпсіздігіне,
экологиялық нормалардың сақталуына, буып-түйілуіне және
таңбалауына (марка) жоғары талаптар қойылуы;
• нарықта тауарлардың бәсекелестік қабілеттілігі - ол өнімнің дәл
қаралып жатқан кезде осы нарықтың талаптарына сай келуі.
Тауар нарығын әртүрлі сипатына қарай жіктеуге болады. Солардың бірі
географиялық нышанына қарай әртүрлі аймақтардың, мысалы, Африка нарығы,
Латын Америкасы, Азия, Шығыс Еуропа, Австралия және Океания, Ресей нарығы
және т.с.с. нарықтар, сондай-ақ олар әр елдің дайын өнім нарығы (өз
кезегінде олар машиналар мен құрал жабдықтар, тұрмыстық заттар нарығы),
шикізаттар мен жартылай фабрикаттар нарығы (өз кезегінде олар отын,
өнеркәсіп шикізаты, ауыл шаруашылық және орман тауарлары нарығы және т.б.)
және қызмет көрсету нарығы деп те жіктеледі. Одан әрі тауар нарығының әрбір
тобы жеке тауар нарығы деңгейіне дейін бөлінеді. Мысалы, өнеркәсіп шикізаты
өз кезегінде темір, болат, мыс, құнды металдар, алмас, химикаттар,
медикаменттер және с.с. нарықтар болып бөлінеді.
Жеке-жеке тауар нарығында оған қатысушылар әртүрлі қызмет атқарады.
Мысалы, халықаралық мұнай нарығына қатысушылар:
мұнай шығаруды барлау, өндіру, қайта өңдеумен және сатумен шүғылданатын
мұнай компаниялары. Мүнан басқа көптеген мұнай компаниялары мұнай мен мұнай
өнімдерін сату құқықтарын, яғни фьючерс, опциондарды сатуды, сондай-ақ
фьючерсті нақты тауарға айырбастауды жақсы меңгеруде;
мұнайды қайта өңдеу заводтары - олар шикі мұнайды сатып алушы және
өндірілген өнімді нарықта сатушы ролін орындаушылар;
тәуелсіз сауда компаниялары, мысалы, көпке белгілі Марк Рич, Витол, Аркадия
компаниялары. Олар нақты нарықта, сондай-ақ жаңа нарықтарда жұмыс істейді;
қаржы инвестициялық компаниялар, банктер, сауда үйлері - олар нарықтың жаңа
түрлеріне қызмет көрсетеді;
жеке және ұжымдық инвесторлар - олар мұнай және мұнай өнімдеріне жасалған
фьючерстік және опциондық шарттарға өз қаржыларын салады.
Қазіргі кездегі мұнай нарығындағы баға баға белгілеудің нарықтық
механизмінің қызметі барысында қалыптасады. Оған тұтынушылардың және ОПЕК-
елдерінің жеке мүдделері әсер ете алмайды. Себебі олардың өздері нарыққа
бағынышты.
Мұнай өнеркәсібі бұрынғыдай интернационалды сипатта дамыса да,
мұнайдың көп бөлігі ұзақ мерзімді келісім негізінде сатылады. Ал оның
бағасы қолма-қол «СПОТ» мәмілесі механизмі негізінде алдын ала қалыптасып,
әрбір жөнелтуге бөлек-бөлек анықталады. Мұнай компаниялары мерзімді
мәмілелерді (форвард) пайдалану арқылы баға тұрақсыздығынан туындайтын
қаржылық тәуекелді азайту тәсілін жиі қолдануда.
Ауыл шаруашылығы мен орман тауарлары нарығының өзіне тән құрылымдық
бөлімдері бар. Оның ішінде астық нарығы ерекше орын алады. Тауар нарығын
зерттегенде нарықтың құрылымдық типі мен оның әрбір элементтерінің
жіктелуіне көңіл бөлінеді.
Нарықтық құрылым деген оның қызмет ету ерекшелігін білдіретін
жағдайлардың жиынтығы. Тауар нарығының құрылымын қалыптастырғанда
монополизациялаудың дәрежесі мен сипаты ерекше роль атқарады. Оның негізгі
варианттары:
монополия - нарыққа бір сатушы мен шексіз санды сатып алушылардың қатысуы;
монопсония - бір сатып алушы мен шексіз санды сатушылар;
олигополия - бірнеше сатушы мен шексіз санды сатып алушылар;
олигопсония - бірнеше сатып алушы мен шексіз санды сатушылар.
Қазіргі кезде тауар нарығын жоғарыда аталғандай шектеу абстрактылы
түрде ғана болады, ал әлемдік тәжірибеде нарықтың құрылымына монополизация
мен мемлекеттік реттеудің ерекшеліктері әсерінен туындаған оның көптеген
функционалдық формалары кездеседі.
10.3. Валюта нарығы
Валюта нарығы осы сөздің тар мағынасында - ол шетел валютасын сатып
алу-сату қатынастарын қалыптастыратын ерекше институционалдық механизм.
Онда мәміленің көпшілігі банктер арасында, сондай-ақ брокерлер мен басқа да
қаржы институттарының қатысуымен жасалады.
Ал сөздің кең мағынасында валюта нарығы - ол тек оның субъектілері
(негізінен банктер арасында) арасындағы қатынастар ғана емес, сондай-ақ
банктер мен клиенттер арасындағы қатынастар жиынтығы.
Валюта нарығының ең басты белгісі онда ақша бірліктері
корреспондедттік шотта жазу түрінде бір-біріне қарсы тұрады. Валюта нарығы
биржалық және банкаралық нарық болып саналады. Себебі бұл нарықтарда
жүргізілетін операциялар кезінде валюта бағамы қалыптасады, операциялар әр
түрлі байланыс және коммуникация құралдарының көмегімен жүргізіледі. Ел
экономикасындағы валюта нарығының ролі оның атқаратын қызметімен
анықталады. Валюта нарығы:
халықаралық тауар, қызмет көрсету және капитал айналымына;
сұраныс пен ұсыныстың әсерінен валюта бағамын қалыптастыруға қызмет етеді;
валюталық қауіптен және саудагердің капиталынан қорғану механизмі;
ақша-несиелік және экономикалық саясаттағы мемлекеттің құралы қызметін
атқарады.
Валюта нарығы жүргізілетін валюталық операциялардың сипаты мен
қолданылатын валютаның санына және көлеміне байланысты әлемдік, аймақтық,
ұлттық (жергілікті) нарық болып бөлінеді.
Әлемдік валюта нарығы әлемдік қаржы орталықтарында орналасқан. Олардың
ішінде Лондон, Нью-Йорк, Франкфурт, Париж, Цюрих, Токио, Сингапур және т.б.
қалалардағы валюта нарығын айтуға болады. Әлемдік валюта нарығында банктер
әлемдік төлем айналысында кең қолданылатын валюталармен операциялар
жүргізеді. Олар аймақтық және жергілікті маңызы бар валюталармен мәміле
жасамайды.
Аймақтық және жергілікті валюта нарығында белгілі бір айырбасталымды
валюталармен операция жүргізіледі. Белгілі бір аймақта валюталық операция
жүргізу үшін осы аймақтағы банктер валюта бағамын белгілейді. Ал ұлттық
валюта бағамын жергілікті банктер белгілейді. Ол жергілікті клиенттермен
мәміледе қолданылады.
Банкаралық валюта нарығындағы операцияларда баға кесу негізінен бүкіл
елдерде АҚШ долларына қатысты жүргізіледі. Себебі ол көпшілік қолдаған
халықаралық төлем және резерв құралы болып саналады. Сондықтан егер кез-
келген бір банк Франкфурттегі банктен швейцар франкінің бағамын білгісі
келсе, онда оған тікелей баға белгілеу әдісі бойынша Швейцариядағы
доллардың франкке шаққандағы бағамын айтады.
Валюта нарығындағы сауда мәмілесіне негізгі қатысушылар - көп жағдайда
нарықтық процесте дилер қызметін атқарушы ірі коммерциялық банктер.
Біздің мемлекетте валюталық операцияларды өкілетті банктер жүргізеді,
яғни шетел валюталарымен операция жүргізуге ҚР Ұлттық Банкінің лицензиясын
алған коммерциялық банктер ғана жүргізуге құқылы. Валюталық саясат тек
ұлттық ақша-несие саясатының тиімділігінің ғана емес, жалпы ұлттық
экономикалық жағдайдың басқа елдердің экономикасымен салыстырғандағы
кешендік көрсеткіші болып саналады. Валюта қатынастарын реттеу проблемасын
қарастырғанда ең бірінші кезекте оның ұлттық экономикаға әсер ететін
бағытына көңіл бөлген жөн. Ұлттық нарыққа тікелей әсер ететін әрине валюта
бағамын қалыптастыратын механизм.
Валюта бағамының ауытқуы бірінші кезекте импорт пен экспорттың
физикалық көлеміне әсер етеді. Ұлттық валюта бағамының төмендеуі импорт
(шетел) тауарларының ішкі бағасын көтереді, ол отандық тауарларға
сұраныстың өсуі есебінен импорттың азаюына және экспорттық өнімге сыртқы
бағаның төмендеуіне, сайып келгенде экспорттың өсуіне әкеп соқтырады.
Ұлттық валюта бағамының өсуі, әлбетте, кері процеске тірейді. Валюта
бағамының ауытқуы ұлттық экономикаға экспорт-импорт операцияларынан басқа
да каналдар арқылы жағымсыз әсер етуі мүмкін:
ұлттық валюта бағамының төмендеуі елдегі инфляцияның өсуінің бір факторы
болуы мүмкін;
сыртқы экономикалық операцияларды жоспарлау және болжау едәуір күрделенеді
(халықаралық саудада және инвестициялауда тәуекел
күрт жоғарылайды);
алыпсатушылардың тұрақтылыққа қарсы әрекеті көтеріледі, өз кезегінде ол
экономикалық шығындарды өсіруі мүмкін (ақша-несие жүйесінің дағдарысы,
нарықтағы шексіз неғайбілдік, алыпсатарлық операциялардың табыстылығы
экономикадағы табыстылықтың орташа нормасынан аса көп болуы). Дәл осы
жағдай біздің елдің валюта нарығында 1994-1995 жылдары байқалды. Қазіргі
экономикалық теориялар валюта бағамына әсер ететін әртүрлі әдістерге көп
көңіл бөлуде. Сондықтан валюта бағамын реттеуге мүмкіндік беретін қазіргі
концепцияларды қысқаша қарап өтелік [7; 71].
Классикалық кейнс теориясы валюта бағамын экономикалық жүйедегі
бейтарап элемент ретінде қарайды. Осы теорияга сай капитал қозгалысындағы
алыпсатарлық, кездейсоқ немесе уақытша диспропорцияның халықаралық саудага
келеңсіз әсерін болдырмау үшін Орталық Банк белгіленген пара-парлық
паритетті көп уақыт бойы сақтап түруы керек.
Монетарлық мектеп ілімі бойынша валюта бағамына мемлекеттің
араласуының қажеті жоқ. Себебі ол теорияны жақтаушылардың ойынша валюта
бағамының механизмі өзі автоматты түрде экономикадағы тепе-теңдікті,
өндірістік ресурстарды толық пайдалануды, жұмыспен қамтамасыз етуді және
ұлттық жиынтық өнімнің тұрақты өсуін қамтамасыз ете алады.
Практика көрсеткендей, бұл екі теорияның біреуі де, не кейнстік, не
монетарлық нақты валюта нарығының көптеген ерек-шеліктерін ескермейді.
Қазіргі экономикалық теорияның көпшілігі «қалқымалы» әдісті қолдануды
ұсынады, себебі реттелетін валюта бағамы экономиканы мемлекеттік реттеуде
негізгі құралдардың бірі болып есептеледі. Сондай-ақ, валюта бағамының
«белгіленген қалқыма» (ползучая фиксация) теориясына да көңіл бөлген жөн.
Ол теория бойынша валюта бағамы кез-келген бір нақты валютаға, валюталар
тобына немесе нарықта валюта бағамының ауытқуын көрсететін есеп айырысу
көрсеткішіне байланысты болуы мүмкін.
Қорыта айтқанда, әрбір мемлекеттің валюталық саясаты тек мемлекеттің
мақсатын ғана емес, сондай-ақ сол мақсатқа жетудің нақты әдістерін де
айқындайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Бағалы қағаздар нарығының анықтамасы. Оның қызметтері.
2. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы және оған қатысушылар.
3. Бағалы қағаздар нарығын дамытудың нақты тенденциялары.
4. Тауар нарығының анықтамасы, оның негізгі элементтері.
5. Тауар нарығының құрылымы.
6. Валюта нарығының анықтамасы және қызметі.
7. Валюта нарығының ел экономикасына әсері.
8. Валюта нарығының негізгі белгілері.
9. Валюта бағамының ауытқуына әсер ететін факторлар қандай?
10. Валюта бағамын реттеуші концепциялар (теориялар) қандай?
ХІ ТАРАУ Биржаны және биржалық сауданы ұйымдастыру
11.1. Биржаны қүрушылар және оның мүшелері. Биржаның басқару органдары
Биржа оның құрушыларының (құрылтайшы) еркімен және қызмет ету
мерзімінің шектеусіз күралады. Сондықтан, биржаның құрылтайшылары деп өзара
құрылтай шартын жасасқан ерікті топ мүшелерін есептейді.
Құрылтайшы неғұрлым көп болса, соғұрлым биржаның қаржылық-материалдық
жағдайы мықты болады деп саналады. Әйтсе де құрылтайшылардың көптігі
биржаны басқаруды күрделендіреді деген де тұжырым бар.
Құрылтайшылардың құрамы биржаның түріне байланысты болады. Мысалы,
тауар биржасын құрушылар жеке тұлға да, сондай-ақ занды тұлға да болуы
мүмкін. Алайда «Тауар биржалары туралы» Қазақстан Республикасы заңында
биржаны құруға құқығы жоқтар айтылған. Олар:
жоғары және жергілікті мемлекеттік басқару органдары;
банктік операцияларды жүргізуге заң негізінде алған лицензиясы бар банктер
мен несие мекемелері;
сақтандыру және инвестициялық қорлар мен компаниялар;
қоғамдық діни ұйымдар және қорлар;
заң бойынша кәсіпкерлік іспен шұғылдануға құқығы жоқ жеке тұлғалар.
Биржаны құрушылардың оны ұйымдастырушысы ретіндегі міндеттері:
биржаның ішкі нормативтік құжаттарын дайындау;
биржалық сауданы ұйымдастыру үшін қажетті мүліктерді қалыптастыру;
биржаның ұйымдық-құқықтық формасына сәйкес көлемде жарғылық капитал
жинақтау;
биржа мүшелерін таңдап алу;
белгіленген тәртіп бойынша биржаны тіркеуден өткізу;
биржалық сауданың ұйымдастырушысы құқығын беретін лицензия алу;
• биржа мүшелерінің жалпы жиналысын өткізу. Биржаның жаргысына сай
оның мүшесі болып жарғылық капиталын қалыптастыруға не мүшелік жарна, не
жабдықтарына максатты жарна төлеген жақтар саналады. Жеке тұлға да, заңды
тұлға да биржа мүшесі болуы мүмкін.
Қор биржасын құрушы - тек бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар
ғана, ал валюта биржасын - валютамен операциялар жүргізуге құқық беретін
лицензиясы бар коммерциялық банктер немесе қаржы мекемелері.
Қор биржасы бағалы қағаздар нарығында сауданы ұйымдастырады, ол
коммерциялық емес ұйым. Бағалы қағаз нарығына кәсіби қатысушылар ғана оның
тең құқықты мүшелері болып есептеледі. Қазақстанда бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатысушысына коммерциялық банктерді де жатқызады,
сондықтан олар биржа мүшесі болуы мүмкін.
Қор биржасының мақсаты - бағалы қағаздар мен сауда жасау үшін
көпшілікке қолайлы жағдай жасау, бағалы қағаздарға ұзақ мерзімге ақша
қаражатын салушы жеке және институционалдық инвесторларды тарту,
инвесторлардың, клиенттердің және биржа мүшелерінің мүддесін қорғау.
Қазақстанда қор биржасының мүшесі, әдетте, заңды тұлға болады. Шетел
тәжірибесінде, мысалы, АҚШ-та жеке тұлғалар, кейбір мемлекеттерде (Жапония,
Канада) заңды тұлғалар биржа мүшесі болады. Ал үшінші бір мемлекеттерде
(олар көпшілік) жеке немесе заңды тұлға деп бөлмейді.
Шетел тәжірибесінде биржа мүшелерінің әртүрлі категориясы болады.
Мысалы, Лондон қор биржасының мүше-фирмалары үш категорияға бөлінеді.
Біріншісі аса маңыздысы деп есептелінеді, оған я дилер, я брокер, я
бір уақытта әрі дилер, әрі брокер бола алатындар кіреді. Егер биржа мүшесі
дилерлік қызметпен шұғылданса, ол биржада «маркет-мейкер» ретінде, яғни
нарықты ұйымдастырушы ретінде тіркеледі. Әдетте, бұндай функцияны өзіне тек
ірі фирмалар ғана алады. Олардың негізгі қызметі - міндетті баға белгілеу
кезі деп аталатын белгіленген кезде белсенді түрде бағалы қағаздарды сатып
алумен (сатумен) шұғылдану. Ол кезде нарықты ұйымдастырушылар мәмілеге
келгісі келген бағаны ұсынады. Ұйымдаетырушылардың көптігі және олардың
өзара бәсекелестігі бағалы қағаздарға дәлелді баға қалыптастыруға тірейді.
Нарықты ұйымдастырушылар баға белгілегенде екі бағамды көрсетуі тиіс: сатып
алушының сұраған бағасы және сатушының ұсынған бағасы. Мысалы, 143-6. 10 х
10 түріндегі баға белгілеу деген нарықты қалыптастырушы 10000 дана акцияға
дейін 143 пенс бағамен сатып алуға дайын және 10000 дана акцияға дейін 146
пенс бағамен сатуға дайын екенін білдіреді. Сонда бағамдар арасындағы
айырма (146-143=3 пенс) спрэд немесе бағамдық пайда болады.
Лондон қор- биржасының екінші категориялы мүшелері - ол дилераралық
брокерлер, яғни бірімен-бірі жасырын (аноним) түрде өзара қатынас жасағысы
келген нарықты ұйымдастырушыларға делдалдық көрсететін фирмалар. Нарықты
ұйымдастырушылардың дилераралық брокерлерді пайдалануы бәсекелестерінен
бағалы қағаздар бойынша өзінің ағымдағы позициясын жасырып қалуына
мүмкіндік береді.
Үшінші категориялы биржа мүшелері – ол ақшалы брокерлер. Олардың
атқаратын негізгі қызметі - нарықты ұйымдастырушылар үшін бағалы қағаздарды
шеттен алып пайдалану.
Биржа мүшелері мемлекеттік заңнамалардың және биржалардың өздерінің
талаптарын орындайды. Әдетте, заңдар биржаның мүшелігіне жалпы талаптар, ал
биржаның ішкі нормативтік-құжаттары қосымша талаптар қояды. Мысалы, биржа
өз жарғысында мүшелікке өткізгісі келген ұйымдардың тізімін анықтау
қажеттілігін көрсетуі мүмкін; сондай-ақ жеке жақтардың мамандық
аттестациясы міндетті түрде болуы қажет.
Биржа мүшелерінің құқығы мыналар:
биржаның жалпы жиналысына қатысу және оның ісін басқару;
басқару және бақылау органдарын сайлау және оларға сайлану;
биржаның мүлкін, ақпаратын және көрсететін барлық қызметін пайдалану;
биржа залында өз атынан және өз есебінен (дилер қызметін орындау), сондай-
ақ клиент атынан және клиент есебінен (брокер қызметін орындау) сауда
жүргізу;
биржа жабылғаннан кейін оның калған мүлкін алуға қатысу.
Биржа мүшелерінің міндеттері:
биржаның жарғысын және басқа да ішкі нормативтік құжаттарын орындау;
жарғыда және нормативтік құжаттарда көрсетілген мөлшерде және тәртіпте
жарна төлеу;
биржаның мақсатын, міндеттерін орындауға және дамуын қамтамасыз етуге
атсалысу.
Биржаны құрушылар, жоғарыда айтылғандай, биржа мүшелерін мұқият таңдап
алады. Биржа мүшелерінің саны шектеулі, ол жарғылық қордың көлеміне және
бір акцияның көрсетілген құнына (номиналына), сондай-ақ жарғы бойынша
биржаның бір мүшесі қанша акция иеленуге құқығы барлығына байланысты
болады. Акция биржа мүшесінің өз құқығын пайдалануға мүмкіндік береді.
Әдетте, биржа мүшесі өз міндеттері мен құқығына биржага кіру жарнасын және
акциялар құнын төлегеннен кейін ғана ие болады. Биржа мүшесінің құқығы
биржадағы «орынның» құнын білдіреді, ал орын - ол биржа мүшесінің меншігі.
Егер биржа мүшесі оның құрамынан шыққысы келсе, орын сатылуы, жалға берілуі
мүмкін. Орынның құнын Биржалық комитет анықтайды. Ол сұраныс пен ұсынысқа
байланысты өзгеріп отырады. Биржаға жаңа мүшелерді алу жарғыда
қарастырылады.
Биржаның ұйымдық құрылымы қойылған міндеттерді орындауға және биржалық
сауданы ұйымдастыруға шығынды аз шығаруға мүмкіндік туғызуға мүдделі болуы
тиіс.
Қор биржаларының ұйымдық құрылымы және оның басқару органдары бүкіл
елдерде шамамен бірдей. Ол 11.1. Суретпен өрнектелген [8; 114.].
Биржаның жоғары басқару органы - акционерлердің жалпы жиналысы. Оның
негізгі қызметі:
пайданы бөлу;
төрағаны және биржа кеңесінің мүшелерін сайлау және оларды қызметінен
түсіру;
жарғыға және басқа реттеуші құжаттарға өзгеріс енгізу;
биржа ісінің бағдарламасын бекіту;
жылдық есебін карау және оны бекіту туралы шешімдер қабылдау.
Жалпы жиналыс аралығында биржа жұмысын қолма-қол басқару және бақылау
биржалық кеңеске жүктеледі. Ол биржа акционерлерінен сайланады. Оның
құрамына биржа президенті мен тексеру комиссиясының төрағасы кеңесші дауыс
құқығымен кіреді.
11.1. Сурет. Биржаның ұйымдық құрылымы
Қор биржасының ағымдағы қызметін колма-қол басқарушы орган -басқарма.
Оның кұрамына президент, вице-президенттер және қосалқы қызметкерлер
кіреді. Биржалық кеңес бекіткен президент қор биржасының міндеттерінің
орындалуына жеке жауапты, сондай-ақ ол биржаның құрылымдық бөлімдерінің
қызметіне де жауап береді. Қаржылық-шаруашылық қызметке ішкі бақылауды
тексеру комиссиясы жүргізеді. Ол комиссияның төрағасы және оның екі
орынбасарынан тұрады. Комиссия құрылымдық бөлімшелердің экономикалық
жағдайларын тұтас тексеріп, одан кейін биржаның жылдық есебі және
баланстары бойынша қорытынды жазады.
Биржаның келесі атқарушы органы - арбитраждық комиссия. Ол мәмілеге
қатысушылар арасындағы шаруашылық мәселелердің құқықтық тұрғыдан дәл
шешілуін тексереді. Егер брокерлік фирма төлем немесе құжат жеткізу
мерзімдерін орындамаса, арбитраждык комиссия айыппұл төлеу, ресми ескерту,
кінәлілерді биржа мүшелігінен шығару тәрізді жаза қолданады.
Листинг бөлімі акционерлік компанияларды листинг тізіміне енгізу
жөнінде жұмыс жүргізеді. Бұл бөлім сенімсіздеу эмитенттердің қаржы
активтерін қор биржасына түсірмеу мақсатында бағалы қағаздарды мұқият
талдау негізінде қатаң сараптау және іріктеу жүргізеді. Сөйтіп, листинг
инвесторлардың мүддесін қорғауды және биржа айналысындағы бағалы қағаздарға
олардың сенімін арттыруды қамтамасыз етеді. Мыс, АҚШ-та бағалы қағаздарды
20 мыңнан астам әртүрлі фирмалар мен компаниялар шығарады, алайда олардың
тек оннан бір бөлігінің ғана бағалы қағаздарын биржада саудаға түсіруге
рұқсаты бар [10; 119.].
Биржада үш түрлі бағалы қағаздар:
Біріншіден, листинг процедурасынан толық өткен және биржаның ресми
тізіміне іліккен;
Екіншіден, листинг процедурасынан ішінара өткен және биржаның листинг
алдындағы деп аталатын тізіміне іліккен;
Үшіншіден, еркін айналыстағы бағалы қағаздар, яғни листинг және
листинг алдындағы процедуралардан өтпеген қағаздар айналымға түсуі мүмкін.
Қор биржасындағы саудаға бағалы қағаздарды іліктіру механизмімен қатар
оларды биржадан алу механизмі, яғни делистинг те бар. Делистинг акцияның
құнсыздануы жағдайында, компанияның дағдарысқа ұшырауы, капиталының азаюы,
есепті жыл ішінде шығындарының көбеюі, биржаның алдындағы кез-келген
міндеттемесін орындамауы және т.с. себептер әсерінен жүргізіледі.
Делистингтің уақытша және тұрақты түрі болады. Уақытша делистинг кезінде
бағалы қағаздар туындаған проблемаларды толық шешу үшін листинг алдындағы
саудаға түсіріледі.
Компания делистинг кезіндегі шарттарды орындағасын биржа басқармасының
шешімімен бағалы қағаздар ресми тізімге енгізіледі.
Сауда және брокерлер бөлімі биржа залында сауда жүргізу үшін қажетті
жағдайларды жасап, барлық істерді реттейді. Сауда менеджері мен оның
көмекшісі саудаға қатысушылардың қызметін бақылайды.
Клиринг бөлімі мәміле бекітілген соң қор мәмілесіне қатысушылар
(брокерлер) арасындағы қолма-қол ақшасыз формадағы есеп айырысу
операцияларымен шұғылданады. Бағалы қағаздардың әрбір типі бойынша есеп
айырысудың арнайы кестесі құрылып, сонымен қоса сатушы мен сатып алушы
арасында тікелей есептесу және қаржы активтерін жаңа иесіне жеткізіп беру
ұйымдастырылады.
Ақпараттық-талдау бөлімі орталықтанған ақпаратпен қамтамасыз етумен
және бағамдық бақылаумен шұғылданады. Сондай-ақ биржалық бюллетеньді,
анықтамалықтарды, есептерді, жарнамалық проспектілерді талдап, олар бойынша
кеңес береді. Бағалы қағаздар бағамы және жасалған мәмілелер көлемі туралы
ақпараттарды көпшілікке таратып отырады.
Әкімшілік-қаржылық бөлімі қор биржасының бүкіл бөлімдерінің қалыпты
жұмысын қамтамасыз етуде ұйымдық-қосалқы жұмыс жүргізеді. Биржа қызметі
әртүрлі экономикалық, саяси, қаржылық, әлеуметтік, ұлттық және халықаралық
жағдайларға сезімтал келеді. Себебі капиталдың құйылуы немесе қайтуы және
бағалы қағаздарды иеленуге қызығушылық та осыларға байланысты болады.
Өнеркәсіп пен сауданың дамуы, ел экономикасының өрістеуі, экспорттың
жағымды сальдосы, халықтың табысының өсуі, әдетте, қаражатты қор
құндылықтарына жұмсауға әсер етеді. Керісінше, салықтың өсуі, жалақының
төмендеуі, әлеуметтік толқулар, табыс өспей бағаның көтерілуі бағалы
қағаздарға жұмсалуға тиіс капиталды төмендетеді.
Қауіпсіздік қызмет бөлімі биржаға кіріп-шығу режимінің орындалуын
қадағалайды, биржаның мүліктерінің сақталуын және ішкі тәртіп болуын
қамтамасыз етеді.
11.2. Биржадағы делдалдық қызмет
Биржалық сауданың ерекшілігі биржада сауданы сатушы мен сатып алушы
жүргізбейді және олар бір-бірімен тікелей кездеспейді. Сауданы олардың
өкілдері, яғни биржадағы делдалдар жүргізеді. Делдалдар брокер және дилер
деп бөлінеді.
Брокерлік қызмет. Брокер - биржаның кәсіби делдалы. Ол биржалық
саудада клиенттің (не сатушы, не сатып алушы) өкілі ретінде клиенттің
атынан және клиент есебінен, немесе клиент атынан, бірақ өз есебінен, өз
атынан, бірақ клиент мүддесі үшін және клиент есебінен мәміле жасайды.
Биржадағы делдалдық қызметі үшін клиент брокерге комиссиялық сыйақы
төлейді.
Биржада ойдағыдай жұмыс істеу үшін брокер бірсыпыра жағдайларды білуі
тиіс:
Біріншіден, сауда объектісін - биржалық активті жан-жақты талдай білуі
керек;
Екіншіден, өзі жұмыс істейтін биржаның тәртібін білуі керек;
Үшіншіден, биржалық сауда жүргізе білуі керек;
Төртіншіден, биржада өкілі болатын клиентімен дұрыс тіл таба білуі
керек;
Бесіншіден, өзінің ұсынысы бойынша жасалған мәміленің табысын айыра
білуі керек.
Брокер - биржалық саудаға кәсіби қатынасушы. Ол ұйымдасқан нарықта
клиентке сатып алу-сату процесіңде қызмет көрсетеді. Клиентті саудаға
брокерлік фирма ақпараттық хабарландыру арқылы тартады. Биржа мен биржаны
реттеуші органдар брокерлік фирмаға:
қаржылық (өз капиталы лицензия алған кездегі талаптарға сай болуы);
басшылары мен мамандары кәсіпкерлік талаптарға сай (маман) болуы қажет;
ұйымдық-техникалық;
арнаулы талаптар қояды.
Бағалы қағаздар нарығында брокер өз қызметін лицензия алғаннан кейін
бастайды. Лицензияны Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және
реттеу Агенттігі береді. Биржада қызмет ететін брокерлік фирма
аккредитациядан өтеді, яғни фирманың көрсететін қызметі биржа талаптарына
сай ке-луі тиіс. Аккредитациядан өткен брокерлік фирма биржаның ре-естріне
енгізіліп, оған мәміле жасасқанда қажетті номер (код, шифр) беріледі.
Кейбір биржаларда брокерлік фирманың сандық кодын әріптік кодпен алмастыруы
немесе сандық кодқа әріпті қосып көрсетуі мүмкін. Әдетте, әріптік код
төрттен алтыға дейінгі әріптермен белгіленеді.
Брокерлік фирма клиенттің тапсырысы бойынша және оның атынан мәмілеге
келеді. Ереже бойынша брокерлік фирма екі жақтың есеп айырысу процесіне
қатыспайды, оның есеп шотына тек делдалдық ақы ғана түседі. Егер брокерлік
фирма бағалы қағаздарды өзі сатып алып, келешекте сататын болса, бұл
жағдайда дилерлік операция жүргізіледі. Оның табысы сатып алу мен сату
бағаларының айырмасына тең болады.
Биржада қызмет көрсететін брокерлік фирмалар мен брокерлер биржалық
сауда ережелеріне сай өзара мәміле жасасады; биржа сатылуга ұсынылатын
барлық өнімдер мен көрсетілетін қызметтер туралы ақпарат жинақтайды;
белгіленген тәртіп бойынша биржа қызметшілерінің жұмысын пайдаланады;
арбитраждық комиссияның жұмысына қатысады.
Дилерлік қызмет. Дилер - ол биржалық саудаға мәмілені өз атынан және
өз есебінен жасайтын кәсіби қатысушы. Дилер - заңды тұлға. Бағалы қағаздар
нарығында дилер болу үшін лицензия алу керек.
Бағалы қағаздар нарығындағы дилердің міндеттері:
• сату және сатып any бағасын; сатылатын және сатып алынатын
бағалы қағаздардың ең аз және ең көп мөлшерін; сонымен қоса мәлімденген
бағаның мерзімін хабарлау;
дилердің өз ұсынысы болмаған жағдайда клиенттің ұсынысы бойынша мәміле
жасау;
эмитенттің бағалы қағаздарымен операция жүргізгенде өзінде бар ақпаратты
мәлімдеу немесе ондай ақпараттың өзінде жоқ екенін хабарлау;
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау
Агенттігіне өз қызметі туралы есеп беру;
бағалы қағаздармен жүргізілген операциялардың ішкі есебін ұйымдастыру.
Дилердің құқықтары:
бағалы қағаздарды сатып алу-сату шартын жасау;
эмиссиялық бағалы қағаздарды алгашқы орналастырғанда андеррайтер қызметін
атқару;
бағалы қағаздарды сатып алу мәселесі бойынша клиентке кеңес беру;
бағалы қағаздарды сатып алу үшін өз клиентіне займ шарты бойынша және
берілетін ақша кепілдігіне қаражат беру;
клиенттің өз қаржы жағдайын хабарлайтын (төлем қабілеттігі туралы) мәлімет
алу.
11.3. Биржалық сауданы ұйымдастыру
Биржалық операцияларды ұтымды жүргізу үшін әрбір биржа өзіне биржалық
сауданың ережесін алдын ала бекітіп алады. Биржаның жұмысы тек өзі бекіткен
ережемен ғана реттеліп қоймай, сонымен бірге мемлекеттік мекемелердің
ұсыныстарын да ескереді. Әрине ол саудаға қатысушылардан арнайы білімді
талап етеді.
Қазақстан «Тауар биржалары туралы» заңына сай биржалық сауда жан-жақты
реттелуі қажет. Атап айтқанда, биржалық сауданы жүргізу тәртібі; биржалық
мәміленің түрлері; биржаның құрылымдық бөлімдері; биржалық саудаға
қатысушыларға алдыңғы өткен биржалық саудадағы мәмілелер туралы және
биржалық баға кесу туралы ақпарат беру тәртібі; биржалық мәміле жасасқанда
биржа мүшелерімен және басқа да қатысушылармен өзара есеп айырысу тәртібі;
бағаны өзгерту максатында тәуліктік кенеттен ауытқуды болдырмау үшін баға
белгілеуді бақылау шаралары және т.б. мәселелер биржаның ережесінде
көрсетіледі. Ереженің негізгі бөлімдері:
1. Биржалық сауданы жүргізудің тәртібі. Бұл белімде сауданы
жүргізетін орын, сауда сессиясының уақыты және жұмыс сағаты белгіленеді.
Биржа сессиясы деп әдетте биржа әкімшілігінің ресми белгілеген уақыттағы
жүргізілетін сауданы айтады. Ол уақытта биржалық саудаға қатысушылардың
мәміле жасасуға құқығы бар. Бұндай сауда кестесін дәл осындай тауарларды
сататын басқа биржалардың жұмыс кестесін ескере отырып жасайды. Бұл саудаға
қатысушыларға басқа нарықтардағы баға туралы акпаратты пайдаланып
арбитраждық операциялар жүргізуге мүмкіндік береді. Мысалы, Лондон металл
биржасында әрбір сессия тек бір тауарға арналып, ол тек 5 минут аралыгында
өтеді. Биржа хатшысы металдыц аты жазылған таблицаны жоғары көтеріп,
«Темір, жентельмендер, темір» деген сөздерді даусын көтеріп айтады. Темір
сағат 12-ден 12 сағат 05 минутке дейін; 12 сағат 0,5 минуттен 12 сағат 10
минутқа дейін - мыс; 12 сағат 10 минуттан 12 сағат 15 минутқа дейін мырыш
сатылады.
Сауда биржа залында жүргізіледі. Саудаға барлық қатысушыларға
компьютерлік жүйедегі ақпаратты пайдалануға мүмкіндік жасалады.
Биржалық мәміле түрлері. Биржалар жасалатын мәміле түрлерін айқындайды.
Мыс, нақты тауарлармен мәміле, бағалы қағаздармен және фьючерстік шартпен
мәміле. Биржа әрбір мәміле бойынша шарттың стандартын, мәміле көлемін және
активтің стандартты мәліметтерін белгілейді. Сауда сессиясы аяқталған соң
мәміле құжатпен рәсімделіп, биржа тізіміне тіркеледі. Қол қойылған және
тіркеуден өткен шарттар брокерлік сыйақы төлеу үшін клиенттерге
қайтарылады.
Биржалық ақпарат. Оның саудаға қатысушылар үшін маңызы аса зор. Себебі
жасалған мәміле туралы дәл, толық және уақытында берілген ақпарат нарықтың
жағдайын талдап, дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Биржалық ақпарат
ағымдағы және жинақталған ақпарат деп бөлінуі мүмкін. Ағымдағы ақпарат - ол
биржада жасалған соңғы мәлімет бойынша берілетін ақпарат. Көптеген
биржаларда бұл ақпарат электрондық таблода жүгіртпелі жол түрінде
көрсетіледі, оны «тикерлік ақпарат» деп те атайды. Қор биржасында бұндай
ақпаратта компанияның символы, акция түрі, мәміледегі акцияның саны және
әрбір акцияның бағасы көрсетіледі. Әдетте ағымдагы ақпаратта коммерциялық
құпия сақталады, сондықтан оны осы биржалық саудаға аккредитивтенген (яғни
сауда операциясын жүргізу үшін уәкіл етілген) жақ қана ала алады.
Жинақталған ақпарат биржалық бір күннің қорытындысын көрсетеді. Саудаға
қатысушылар күнбе-күн бағалы қағаздардың айналысы туралы; мәміленің соңғы,
ең аз, ең көп бағасы туралы; сатып алушының ең жоғары, сатушының ең аз
бағасы туралы; орташа баға туралы және жасалған мәміле саны туралы ақпарат
алады. Саудаға қатысушылар жинақталған ақпаратты техникалық талдау жасау
үшін қолданады. Сондай-ақ қорытынды ақпараттар келешекте сауда жүргізу үшін
шешім қабылдауға да қолданады.
4. Биржа мүшелерінің және биржалық саудаға басқа да қатысушылардың
өзара есеп айырысу тәртібі. Ол саудаға қатысушылардың өзара құқығы мен
міндеттерін айқындап, олардың мүддесін қорғауды қамтамасыз етеді. Есеп
айырысу жүйесі әр алуан. Мыс. АҚШ-та есеп айырысу жүйесі ұлттық клирингтік
корпорация арқылы жүргізіледі. Мәміле жасасқаннан кейінгі бес жұмыс күні
аралығында бағалы қағаздарға ақы төлеу және оны жеткізіп беру жұмыстары
жүзеге асырылады. Лондон қор биржасы да жеткізіп беру және есеп айырысу
мәселелерін бес күн мерзімде атқаруға көшті.
Биржалық сауда ережесінің талаптарының орындалуын бақылауды биржалық
комитет жүргізеді. Ол биржалық саудаға қатысушылардың ережені бүзу
жағдайларын талқылап, ондай жағдайлар орын алғанда әр түрлі жаза қолданады.
Ең ауыр жаза - биржа мүшелігінен шығару. Ондай жаза, мыс, өтірік ақпарат
таратушыға, алаяқтық жасаушыға және алдаушылық жолға түскендерге
қолданылады. Биржа әкімшілігі ережені бүзған жағдайлар туралы және оны
бұзушы компанияның атауын немесе жеке тұлғаның аты-жөнін көрсетіп, сондай-
ақ қолданылған шаралар туралы саудаға қатысушыларға баяндап тұрады.
11.4. Биржалық саудаға қатысушылар
Биржалық саудаға биржа мүшелері және заңдар мен биржа ережесіне сәйкес
саудаға қатысуға құқығы бар жақтар қатысушы бола алады. Биржалық саудаға
қатысушылардың құрамы биржаның түріне (қор биржасы немесе тауар биржасы)
және қабылданған заң актілеріне байланысты анықталады. Биржалық залдағы
қатысушыларды шамамен мынадай топтарға бөлуге болады:
мәміле жасаушылар;
мәміле жасауды ұйымдастырушылар;
биржалық сауда барысын бақылаушылар;
сауда жүргізуді қадағалаушылар.
Биржалық операцияларды биржалық қызметтің әртүріне маманданған тек
кәсіби қатысушылар ғана жүргізеді. Биржалық операциялардагы делдалдарды
әртүрлі атайды: маклер, курьте, комиссионер, брокер, маркет-мейкер, дилер.
Олар өз қызметі үшін процентнен белгіленген не сыйақы немесе мәміленің
жалпы сомасының процентпен есептелген бір бөлігін алады, не өз есебінен
қызмет көрсетеді.
Тауар биржасындағы мәміле жасаушы-қатысушылар құрамы биржаның ашық
немесе жабық түріне байланысты өзгеруі мүмкін.
Ашық биржада сауда залында мәміле жасауға мыналардың құқығы бар:
• биржа мүшелері және олардың өкілдері;
• биржалық саудаға қатысуға құқық алған тұрақты немесе бір рет
қатысушылар;
• биржада аккредитивтенген брокерлер.
Жабық биржада мәміле жасауға құқығы барлар:
• биржа мүшелері және олардың өкілдері;
• биржада аккредитивтенген брокерлер.
Саудаға тұрақты және бір рет қатысушылардың биржа мүшелерімен және
олардың өкілдерімен салыстырғанда құқығы шектеулі. Біріншіден, заң бойынша
тұрақты қатысушының саудаға қатысуға үш жылдан аспайтын құқығы бар.
Екіншіден, тұрақты қатысушылар саны биржа мүшелерінің жалпы санының 30
процентінен аспауы тиіс. Одан басқа, тұрақты қатысушылар жарғылық капиталды
қалыптастыруға және биржаны басқаруға қатыспайды. Тұрақты қатысушылардың
биржада делдал болуға құқығы болса, ал бір рет қатысушылардың ондай құқығы
жоқ. Себебі, олар өз атынан және өз есебінен нақты тауар сатып алуға
құқылы.
Қор биржасының тауар биржасынан елеулі ерекшеліктері бар. Оның мүшесі
болып бағалы қағаздар нарығының тек кәсіби қатысушылары ғана саналады. Қор
биржасына мүше болып кіру тәртібі және оның саны қор биржасының ережесінде
айқындалады.
Биржалық саудаға қатысушы-делдалдардың саны және құрамы, олардың
клиенттерімен қарым-қатынас кестелері елдегі биржалық сауданың даму
деңгейіне және қалыптасқан дәстүрге сай әртүрлі болуы мүмкін. Мыс, АҚШ
биржаларындағы операциялык залдағы сауда жүргізушілер бірнеше категорияға
бөлінеді. Нью-Йорк қор биржасында олардың төрт категориясы бар:
комиссиялық брокерлер - олар тек клиенттердің тапсырмасын орындайды, өз
есебінен операция жүргізуге тыйым салынған;
мамандар (дилерлер) - олар өз есебінен және өз атынан қызмет етеді;
сауда залының брокері немесе «екі долларлы брокерлер» - олар комиссиялық
брокерлер өз тапсырмасын үлгере алмаған жағдайда солардың тапсырмасын
орындайды;
тіркелген трейдерлер - олар да дилерлер, бірақ дилерлерден айырмашылығы
белгілі бір акцияға кесінді жауап бермейді.
Ресейде сауданың жүру барысын мемлекеттік комиссар мен биржа өкілінен
туратын топ бақылайды [8; 131.]. Биржадағы мемлекеттік комиссар биржаның
және биржалық делдалдардың заңнамаларды орындалуын тікелей бақылайды.
Сондықтан комиссардың:
* биржалық саудаға қатысуға;
биржа мүшелерінің жалпы жиналысына және биржа секцияларының (бөлімдер,
бөлімшелер) жалпы жиналысына кеңесші дауыспен қатысуға;
биржа қызметтері туралы ақпараттармен танысуға, яғни барлық жиналыстардың
және биржаның басшы органдарының мәжілісінің хаттамасымен, олардың
шешімімен, оның ішінде құпия сипаттағыларымен танысуға;
ұсыныс жасауға құқығы бар.
Мемлекеттік комиссардан басқа сауданың жүру барысын биржалық
комитеттің және тексеру комиссиясының мүшелері, аға маклер және сауданы
ұйымдастыру бөлімінің бастығы бақылауы мүмкін. Сондай-ақ, Ресейде сауданы
жүргізу барысын қадағалайтын биржа қонақтары деп аталатын топ құрылады.
Оған баспасөз өкілдері (биржада үнемі немесе бір рет аккредитивтенген),
сондай-ақ мәміле жасауға құқығы жоқ, бірақ өздерінің тапсырмасын орындайтын
брокерлерге қажетті үкім беруге құқығы бар саудаға бір рет қатынасатын
қатысушылар кіреді.
Қорыта айтқанда, кез-келген елде биржалық саудаға қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері биржаның ішкі нормативтік құжаттарымен, ең бірінші
кезекте биржаның жарғысымен және биржалық сауданың ережесімен айқындалады.
Мыс, Қазақстанда ол құжаттар «Тауар биржалары туралы» және «Бағалы қағаздар
нарығы туралы» заңдардың негізінде шығарылған.
11.5. Биржалық тауарды саудаға түсіру
Ресми тіркелген қор биржасының құндылықтары, яғни бағалы қағаздар
арнаулы биржалық процедурадан өткізілгеннен кейін айналысқа түсірілуі
керек. Ол жоғарыда айтылғандай листинг деп аталады, сөзбе сөз аударғанда,
«тізімге енгізу» дегенді білдіреді. Кез келген компания шығарған бағалы
қағаздарын тиісті биржаның тізіміне ендіргеннен кейін ғана бағалы қағаз
саудаға түсіріледі. Бағалы қағаздың нақты бір түрінің листингі деген оның
биржа тізімінде пайда болу фактісі, яғни ол бағалы қағазды саудаға түсіруге
рұқсат берілген дегенді білдіреді.
Листинг процедурасы бірсыпыра кезендерден құралады:
алдын алу кезеңі;
экспертиза(сарап);
листинг туралы келісім;
листингті қолдау кезеңі;
делистинг.
Алдын алу кезеңінде биржа эмитентке және оның бағалы қағаздарына
қойылатын талаптарды дайындайды.
1. Бағалы қағаздар заңдар мен нормативтік актілердің талаптарына
сәйкес шығарылуы және тіркелуі тиіс.
2. Бағалы қағаздарды шығарудың қорытындысы туралы есеп белгіленген
тәртіппен тіркеуден өткізілуі тиіс.
3. Еркін айналыстағы бағалы қағаздар болуы тиіс.
4. Сауда жүйесінде баға белгілейтін кемінде екі маркет-мейкер үнемі
болуы керек.
5. Акционерлік қоғамдардың акциялары үшін: акционерлік қоғамның дауыс
құқығы бар акцияларының мүдделі жақтың иелігінде 60%-тен артық
емесі болуы керек.
6. Бағалы қағаздардың эмитенттері заң және биржа талаптарына сай
ақпараттарды белгіленген тәртіппен және белгіленген колемде ғана
ашуға міндеттеме қабылдайды.
Листингке ынталы жақ - эмитент немесе саудаға қатысушы (арызданушы)
биржа атына жазбаша арызды және оған қоса бағалы қағаздарды саудаға түсіру
туралы қаулы қабылдау үшін қажетті құжаттарды береді.
Екінші экспертиза (сарап) кезеңінде эмитенттің немесе саудаға
қатысушының берген құжаттарын сараптау үшін биржа өз күшімен баға белгілеу
комитетін (листинг бөлімін) қалыптастырады. Ол комитетке биржаның, саудаға
қатысушылардың және тәуелсіз сарапшылардың өкілдері кіреді. Олар немесе
сырттан тартылған аудиторлық фирма бағалы қағаздардың және эмитенттің
рейтингін (сапасын) анықтайды. Бұл кезеңнің қорытындысында бағалы
қағаздарды тізімге енгізіп, биржа ол туралы арызданушыға хабарлайды. Ал
тізімге енгізбеген жағдайда оның себебін хабарлайды.
Листинг туралы келісімде екі жақтың - арызданушы мен биржаның
міндеттері айқындалады. Биржа тізімге енгізілген бағалы қағаздардың нарығын
қолдайтын міндеттеме алып, нарықтағы барлық өзгерістерді ақпарат
құралдарына жариялап тұрады. Ал эмитенттер өз қызметінің нәтижесі туралы
биржаға есеп беріп тұруға міндеттенеді.
шығарған бағалы қағаздарын тиісті биржаның тізіміне ендіргеннен кейін
ғана бағалы қағаз саудаға түсіріледі. Бағалы қағаздың нақты бір түрінің
листингі деген оның биржа тізімінде пайда болу фактісі, яғни ол бағалы
қағазды саудаға түсіруге рұқсат берілген дегенді білдіреді.
11.6. Сауда тапсырмасы
Биржа - ол делдалдар әлемі, сондықтан сатып алу-сату бұйрығын іс
жүзіне асыру барысы екі кезеңде өтеді. Біріншіден, брокердің шарттасу
негізінде клиенттердің тапсырмасын орындау жөнінде буйрық алуы және оны
орындауы. Екіншіден, брокердің мәлімдемені биржалық саудаға енгізуі.
Биржалық нарықта сауда жүргізу үшін сатып алу тапсырмасын және сату
тапсырысын саудаға енгізу механизмі болуы шарт. Биржалық нарықта ондай
құжаттарды рәсімдеудің белгілі бір стандарттары бар. Бағалы қағаздар
саудасының технологиясы бойынша сатып алуға сұраныс сатып алу
тапсырмасымен, ал бағалы қағазды сатуға ұсыныс сату тапсырысымен
рәсімделеді. Сауда тапсырмасын я биржалық саудаға дейін, я болмаса сауда
барысында беруге болады.
Брокер тапсырманы орындауы үшін клиент төлем кепілдігін беру керек.
Ондай кепілдік ретінде брокерге мәміленің барлық сомасына жазылған жай
вексель беруге немесе мәміле сомасының белгілі-бір процентін брокердің
шотына аударуға да болады. Сондай-ақ, брокерге мәміленің толық сомасы
жазылған аккредитив немесе сақтандыру полисін беруге болады. Алайда есеп
айырысудың ең тиімді құралы - банктік кепілдік, ол - брокердің алгашқы тала-
бы бойынша барлық қарызды төлеу жөніндегі міндеттемесі. Есеп айырысудың
бұндай формасы мәміле жасау мерзімі мен төлем уақытын бір-біріне
жақындатады.
Биржалық сауда тапсырмасын беру техникасы сан-алуан. Ол үшін курьердің
(қағаз тасушы) қызметін пайдалануга, ақылы хатты почта арқылы жіберуге,
куәландырылған жедел хат немесе телекс жіберуге, телефаксты пайдалануга
болады. Сөйтіп, брокер өз клиенттерінен тапсырыстарды алғаннан кейін сауда
тапсырмасын тіркеуден өткізіп (қабылдап), оларды биржалық саудаға енгізеді.
Тапсырысты тіркеу (қабылдау) кезі - сауданың алдыңғы фазасы. Оны
кәсіби тілде «маманданған тапсырыстармен ойын» деп атайды. Брокер бұл
уақытта нарықта қалыптасқан жағдайларды талдап, түскен тапсырыстарды қайта
қарап, оларға кез-келген параметрі бойынша қажетті деген өзгертулерді
енгізіп, ашық бұйрықтың құрамын анықтайды. Алайда ескеретін жәйт, бағалы
қағаздарды сатып алу-сату түскен тапсырмалар мен тапсырыстарды клиенттердің
буйрығы негізінде дұрыс құрумен брокер шұғылданады. Берілген тапсырыстардың
тапсырмаға сәйкес болуына брокер жауап береді. Тапсырыстардың орындалуы
биржалық сауда кезінде жүзеге асырылады.
11.7. Биржалық сауданы жүргізу механизмі
Ғылыми-техникалық прогресс, биржа ісінің дамуы биржалық сауданы
ұйымдастыру негіздерін өзгерткен жоқ. Оған мәміле тек белгілі бір орында,
яғни биржа залында өту керек деген қатаң талаптың орындалуының нәтижесі
жатады. Биржалық сауда өтетін операциялық залға ерекше талаптар қойылады.
Олардың аса маңыздыларына тоқталып өтелік.
Биржа залы әжептәуір сиымды болуы керек. Шетел биржаларының операциялық
залы 2-3 мың адамға есептелген. Онда биржалық саудаға қатысушылардың
әрбіреуіне сатып алу-сату прцедуралары үшін барлық қажетті жағдайлар
жасалған.
Әлемдік биржаның көбінде сауда бірден бірнеше тауарлармен жүргізіледі.
Олардың әрбіреуімен мәміле жасау үшін бөлек зал немесе үлкен залдан орын
бөлінеді. Оның едені үлкен залдың еденінен сэл төмендеу болады. Сондықтан
мәміле жасайтын орынды «биржалық шұңқыр», «еден» немесе «биржалық шеңбер»
деп атайды. Бұл орын бүкіл саудаға қатысушының көріп отыруына тең мүмкіндік
болатындай етіп жасалады. Шетелдік биржада сауда орнын шеңбер түрінде салу
сауда жүргізушінің оған қатысушыларды түгел көруіне, тауарларды және оның
бағасын хабарлағанда қатысушылардың алған әсерін (реакциясын) дер кезінде
байқауына мүмкіндік береді.
1. Шеңбердің немесе шұңқырдың ортасында, я болмаса бір шетінде үстірт
болады. Онда биржаның қызметкерлері, сауда жүргізушілер, сонымен бірге
мәмілелерді және бағаны тіркеушілер түрады.
2. Биржа залында сауда жасауға құқық алғандар тұратын арнайы жабдықталған
орындар болуы керек. Олар, әдетте, брокердің орны немесе бөлмесі деп
аталып, залдың периметрінде (қабырғасының іргесінде) орналасады.
Бұндай бөлме саны 400-500-ге дейін жетуі мүмкін.
3. Брокерлерге қажетті ақпаратты жеткізу үшін операция залында арнайы
ақпараттық табло орналастырылады. Шетел биржаларында бұндай таблоға
тек осы биржада тіркелген мәміле және баға турасындағы ақпараттар
жазылып қана қоймай, сонымен катар онда басқа да тауар, қор және
валюта биржаларындағы дәл осындай ақпараттарды жазады. Оған қоса,
бағаны өзгертуі мүмкін мәліметтер (мысалы, ауа райы, көтерілістер,
тауларды жөнелту, саяси жағдайлар және т.б.) туралы жазылады.
4. Биржа залы мен биржадағы әрбір орын телефон және телефакс байланысы
тәрізді техникалық құралдармен қамтамасыз етіледі. Оған қоса брокерді
клиенттермен және биржа қызметкерлерімен қолма-қол тікелей
байланыстыру үшін элетрондық таблоға шығатын компьютермен
жабдықталады.
7. Биржа залымен қатар биржаның стационарлық аппаратындағы
қызметкерлердің бөлімдері мен сауда туралы ақпараттар қоймасы орналасады.
8. Биржа залында биржа жаңалықтарын шапшаң хабарлайтын ақпараттық
агенттіктердің өкілдеріне арналған жұмыс орындары қарастырылады.
Биржалық шеңберде (шұңқырда) сауда биржалық сессия деп аталатын
белгілеген уақытта өтеді. Шетел биржаларының тәжірибесі көрсеткендей биржа
бұл уақытты өз бетінше белгілей алмайды. Себебі басқа елдерде немесе уақыт
белдіктеріндегі дәл осындай тауар биржалары бар екендігін ескеру қажет.
Мысалы, АҚШ пен Англия биржаларындағы мұнай және дизель отынымен жасалатын
мәміле уақыты Лондондағы сауданың аяқталуы Нью-Йорктағы оның басталуына дәл
келуін есептеп бекітіледі. Бұндай әрекеттер мәміле жасау уақытын ұзартып,
нәтижесінде биржалық операциялардың өсуіне мүмкіндік туғызады. Ол үшін
биржалар жиі-жйі арнайы келісім шарт жасасады. Сауданы биржалық шеңберде
(шұңқырда) брокерлер немесе оған қатысушы биржа мүшелері жүргізеді.
Әлемдік тәжірибеде биржалық сауда жүргізудің екі әдісі қалыптасқан:
1. Көпшілік сауда. Онда дауыстап айтып, қолмен және саусақтармен
көрсетіп мәмілеге келеді;
2. Сыбырлау саудасы - бұл сауда әдісі онша кең таралмаған. Ол
негізінен Оңтүстік шығыс Азия елдерінде және Жапонияда қолданылады.
Қолды және саусақты көрсетіп көтерген қолды үстау қалпы сату, я сатып
алуды білдіреді. Мысалы, егер алақан брокерге карай көтерілсе ол сатып
алады дегенді, ал одан айналып кетсе сатуды білдіреді. Егер брокер қолдары
мен саусақтарын көлденең (горизонтальды) жағдайда ұстаса, ол саусақтарымен
ұсынысының ақпараттық таблода көрсетілген соңғы бағадан қаншалықты жоғары
немесе төмен екенін көрсеткені. Қолдары мен саусақтарының тік (вертикальды)
көтерілуі брокер ұсынған бағамен сатушы немесе сатып алушы контрагенттер
санын білдіреді. Бұндай мәмілеге келу жүйесі биржа залында, әдетте,
көптеген сатушы-брокерлер және сатып алушы - брокерлер жиналған биржа
залында сауда жүргізушінің дәл қызметі үшін қажет.
ТМД елдерінде сауданы жүргізудің бұндай әдісі, яғни мимикамен жүргізу
әдісі әзірше қолданылмайды. Себебі, бір тауарға, әдетте, бір сатушы және
бір сатып алушы ғана келеді. Сондықтан биржа залы - сатып алушы-брокері мен
сатушы-брокері мәміле жасасу туралы сөйлесуге кездесетін орын. Сауда
ережесі бойынша сауда біткен соң алдын ала келісілген уақытта (мысалы,
келесі күннің ертеңгісінен қалдырмай) брокерлер құқықтық тұрғыда жазбаша
мәміле шарт жасасады. Арнаулы биржалық комитет және Шетел биржаларында
мәмілелерді тіркеу үшін және биржадан тыс ақпараттық мәліметтерді жазып алу
үшін арнайы компьютерлік жүйе қолданылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Биржа құрылтайшысының оның мүшесінен айырмашылығы неде?
2. Биржаны құрушылардың міндеттері қандай?
3. Қор биржасын және валюта биржасын құрушылар кімдер?
4. Биржаның басқару органдары қандай және немен шұғылданады?
5. Биржаның атқарушы органдары қандай және немен шұғылданады?
6. Брокердің дилерден айырмашылығы.
7. Брокерге қойылатын талаптар.
8. Брокерлік қызметті лицензиялау неге керек?
9. Биржадағы брокерлік фирманы аккредитациялау.
10. Дилердің міндеттері мен құқықтары.
11. Андеррайтер қызметі деген түсінік.
12. Биржалық сауда ережесінің негізгі бөлімдерінің сипаттамасы.
13. Биржалық сауданы ұйымдастыру және жүргізу үшін
14. биржалық ақпараттың маңызы.
15. Саудаға қатысушылардың негізгі топтары және олардың
сипаттамасы.
16. Листинг түсінігі және листинг процедурасын жүргізу.
17. Листингтің негізгі кезендері.
18. Делистинг түсінігі және оны жүргізудің себептері кандай?
19. Клиенттердің тапсырмасын және тапсырысын саудаға енгізу
механизмі қандай?
20. Биржа залына қойылатын талаптар қандай?
21. Биржалық сауданың сипаттамасы және сауда жүргізудің әдістері.
ХІІ ТАРАУ Биржалық мәмілелер
12.1. Биржалық тауармен жасалатын мәміле туралы ұғым
Биржалық мәміле деген биржалық саудада оған қатысушылардың тауарды
сатып алу және сату барысында биржалық тауарларға құқығы мен міндеттерін
біріне-бірі беру туралы жасасқан келісім шарты. Шарт бекітілген тәртіп
бойынша биржада тіркеуден өткізіледі. Мәмілеге келгенде оның төрт жағын
ескеру керек:
Ұйымдастыру жағы - ол мәмілеге қажет құжаттар мен оны пайдаланудың тәртібін
көрсетеді;
Экономикалық жағы - ол мәміле жасасқанда ескеретін оның мәнін, нәтижесін
және тәуекелін көрсетеді;
Құқықтық жағы - ол мәміле бойынша екі жақтың құқығы мен міндетін және
мүліктік жауапкершілігін көрсетеді;
Этикалық жағы - ол мәмілелерге қоғамдық көзқарасты көрсетеді. Осы тұрғыдан
алғанда мәміле жасасқанда белгілі бір нормалардың болуы және олардың
сақталуы қажет. Мәміленің этикалық жағы биржалық тауарларға сенімі мен жеке
инвестордың өз жинағын соған салуға деген ынтасын көрсетеді.
Мәміленің мазмұнын бағалы қағаздармен жасалған мәміле мысалында қарап
өтелік. Ол үшін міндетті түрде мына мәліметтер болуы шарт:
Біріншіден, мәміленің объектісі, яғни сатып алынатын және сатылатын
бағалы қағаздар;
Екіншіден, мәміленің көлемі, яғни сату үшін ұсынылған немесе сатып
алуға қажет бағалы қағаздардың саны;
Үшіншіден, мәмілеге келген баға, яғни келісілген баға болуы керек;
Төртіншіден, мәмілені орындау мерзімі, яғни сатушы әкелетін, ал сатып
алушы бағалы қағаздарды қабылдап алу уақыты көрсетілуі керек;
Бесіншіден, мәміле бойынша есеп айырысу, яғни сатып алушы сатып алған
бағалы қағаздарға төлем жүргізуі керек.
Кез-келген мәміле 12.1. Суретте өрнектелген қозғалыс циклын қамтиды.
12.1. Сурет. Биржадағы мәмілеге келуді ұйымдастыру циклы
Мәміле жасау тәсіліне қарай бағалы қағаздармен мәміле бекітілген және
бекітілмеген болып бөлінеді. Бекітілген мәмілеге мәміле жағдайларын қосымша
келісудің қажеті жоқ. Сондықтан ондай мәміленің қозғалыс циклы: бекіту,
клиринг және есеп айырысу; мәмілені орындау фазаларынан тұрады.
Бекітілген мәмілеге қағазға жазылған мәмілелер мен компьютерлік
(электрондық) мәмілелер жатады. Ал бекітілмеген мәмілеге ауызша немесе
телефон арқылы келісілген мәмілелер жатады. Олар бойынша есеп айырысу және
орындау жағдайларын қосымша келісу керек.
Мәміленің қозғалысындағы бекіту циклы сатушы мен сатып алушы арасында
тікелей немесе делдал арқылы бекіту болып екіге бөлінеді. Егер биржалық
тауар мәмілесі сатып алушы мен сатушы арасында жасалса, ол мәміле тікелей
бекітуге жатады (12.2. Сурет), ал екі жақтың арасында брокер жүрсе, ол
мәміле делдал арқылы бекітуге жатады. Мәмілені тікелей бекіту «көшедегі»
нарықта, биржадан тыс компьютерлік саудада болуы мүмкін. Делдал арқылы
жасалатын мәміледе брокердің қызметін банк немесе ірі қаржылық компания
орындауы мүмкін. Өз қызметін олар сатушыға да, сондай-ақ сатып алушыға да
көрсетеді (12.3. Сурет). Алайда, мәмілені мәмілеге келуші екі жақ
орындайды, брокер тек екі жақты - сатушыны сатып алушы үшін, керісінше,
сатып алушьіны сатушы үшін тауып, оларды бір-біріне кездестіруші ғана.
Бұндай мәміле биржадан тыс нарыққа тән.
Сатуға ұсыныс
Тауар Ақша Ақша Тауар
Сатып алуға тапсырыс
12.2. Сурет. Сатушы мен сатып алушының тікелей өзара байланысы
12.3. Сурет. Сатушы мен сатып алушы арасындағы брокер арқылы өзара
байланысы
Биржада екі брокер болуы тиіс, біреуі сатушының мүддесін қорғаса,
екіншісі сатып алушының мүддесін қорғайды (12.4. Сурет). Сатушы мен сатып
алушынын бұндай байланысы биржадан тыс нарықта да кездесуі мүмкін.
Биржалық және биржадан тыс нарықтарда сатушы мен сатып алушы дилер
арқылы байланыста болуы мүмкін, онда олар өзара тікелей байланыста
болмайды. Ол 12.5. Суретте өрнектелген.
сатуға ұсыныс
Тауар Ақша
Ақша мәміле Тауар
Ақша Тауар
сатып алуға тапсырыс
12.4. Сурет. Биржада сатушы мен сатып алушының өзара байланысы
12.5. Сурет. Сатушы мен сатып алушының дилер арқылы өзара байланысы
Алайда биржаға 12.6. Суретте өрнектелгендей қосарланған делдалдық жүйе,
яғни брокер және дилер арқылы байланыс үлгісі тән.
Сатып алуға тапсырыс
Ақша
Сатып алуға
тапсырыс Тауар
Тауар
Ақша
Сатуға тапсырыс
12.6. Сурет. Сатушы мен сатып алушының қосарланған делдалдық жүйе
арқылы өзара байланысы
Егер мәміле делдалдар арқылы жасалса, онда клиент (не сатушы, не сатып
алушы) делдалмен я тапсырма шартын, я комиссиялық шарт бекітеді.
Әдетте клиенттің статусына қарай мәміле екі түрге бөлінеді. Егер
мәміле институционалдық инвестордың тапсырысы бойынша жасалса, онда ол
көтерме мәміле деп, ал жеке инвестор үшін жасалса, бөлшек мәміле деп
аталады. Көтерме мәмілеге келгенде институционалдық инвесторларға қойылатын
кейбір шектеулерді ескеру қажет. Мысалы, бюджеттен тыс қорлар үшін мәміле
тек мемлекеттік бағалы қағаздармен ғана жасалуы тиіс, инвестициялық қорлар
бір эмитенттің бағалы қағаздарын сатып алуға өз жарғылық капиталының 5
процентінен артық жұмсауға болмайды және т.с.с. шектеулер болады.
Мәмілеге келуді ұйымдастыруға байланысты мәміле биржалық және биржадан
тыс деп те бөлінеді. Бұл мәмілелер - дереу орындалатын немесе мерзімді
мәміле болуы мүмкін.
12.2. Тауар, қор және валюта биржаларында мәміле жасасу тәртібі,
олардың түрлері және ерекшеліктері
Тауар, қор және валюта биржаларында жасалған мәмілелердің барлығынана
тән жалпы белгілері болуымен қатар, әрбір биржа мәмілелерінің өзіне тән
ерекшеліктері де бар.
Тауар биржасындағы мәмілелер алғашқыда нақты тауармен мәміле және
нақты тауарсыз мәміле (яғни фьючерстік, опциондық) болып екіге бөлінеді
(12.7. Сурет)
12.7. Сурет. Нақты тауармен жасалатын мәміле түрлері
Өз кезегінде нақты тауармен мәміле дереу жеткізу мәмілесі және жеткізу
мерзімі ұзартылған болып бөлінеді. Дереу жеткізу мәмілесі биржа
қоймасындағы немесе жолдағы тауарға жасалады, сондықтан оны қолма-қол
жасалатын мәміле деп те атайды. Мұндай мәмілелер сатып алу-сату шартымен
рәсімделеді. Олардың мақсаты - физикалық тауардың сатушыдан сатып алушыға
өтуі.
Жеткізу мерзімі ұзартылған мәміленің дереу жеткізу мәмілесінен
айырмашылығы:
Біріншіден, бұл қоймада бар тауарға да жасалатын, сондай-ақ жеткізу
мерзіміне қарай болашақта өндірілетін тауарға да жасалатын мәміле.
Екіншіден, оны орындау мерзімі бекіту мерзіміне сай келмейді, әдетте
бұндай мәмілелер бір жылдан аспайтын мерзімге бекітіледі.
Үшіншіден, жеткізу шартымен рәсімделеді, яғни сатушы тауарды сатып
алушыға бекітілген мерзімде жеткізіп беру үшін өзіне міндеттеме алады, ал
сатып алушы шарт бойынша тауарға төлем төлеуге және тауарды қабылдап алуға
міндеттенеді.
Жеткізу мерзімі ұзартылған мәміле немесе форвардтық мәміле қауіпті,
яғни тәуекелі жоғары деп саналады, себебі бір жақтың мәмілені орындауды
кешіктіруінен немесе орындамауынан сатушы да сатып алушы да зиян шегуі,
яғни шығынға ұшырауы мүмкін.
Осы мәмілеге байланысты тәуекелді төмендету үшін биржалық тәжірибеде
форвардтық мәміленің басқа да түрлерін пайдалануға болады.
Алғашқыда мәміленің орындалуын қамтамасыз ететін кепілдікпен мәміле
пайда болды. Кепілдікті бір жақ екінші жақтың алдында міндеттемесін
орындайтынын сендіруі үшін төлейді. Сондықтан сатып алуға кепілдікпен
мәміледе ақы төлеуші - сатып алушы, ал сатуға кепілдікпен мәміледе төлеуші
- сатушы.
Форвардтық мәміленің келесі түрі - сыйақымен мәміле. Сыйақы төлеушіге
не мәмілені орындауды талап етуге, не мәміледен бас тартуға мүмкіндік
береді. Сыйақыны сатушы да, сатып алушы да төлеуі мүмкін. Сыйақымен мәміле
қосарланған мәміледе де болуы мүмкін. Онда төлеуші оны екі есе төлеп,
сатушы не сатып алушы позициясын алуға құқылы. Бұндай мәмілелер дилерге
тиімді деп есептеледі.
Сыйақымен мәміле күрделі де болуы мүмкін. Онда төлеуші қарсы екі
мәмілені біріктіреді, яғни сыйақыны өзінің екі контрагенті төлейді. Ол
біреумен сатып алу мәмілесін, ал екіншісімен сату мәмілесін жасасады.
Еселенетін сыйақымен мәміле - ол бір жақтың сыйақы төлеп мәміледегі
тауардың санын бірнеше есе көбейтуге жасасқан шарты.
Қор биржасындағы мәміле бекіту тәртібі 12.8. Суретте өрнектелген.
Қор биржасына жеке корпорациялардың, мемлекеттік органдардың немесе
шетелдердің бағалы қағаздары (әдетте, тек акциялар мен облигациялар)
айналысқа түседі. Айналымдағы шетелдік қағаздардың құрылымы мемлекеттер
бойынша ажыратылады. Мысалы, қай мемлекеттен қанша бағалы қағаз айналымға
түсетіні алдын ала анықталады. Францияға қарағанда АҚШ-тың, ГФР-дың және
Жапонияның биржалық операцияларында мемлекеттік бағалы қағаздар мөлшері өте
көп емес. Биржа комитетінің шешімі бойынша биржа айналымына, әлбетте, ірі
корпорациялардың бағалы қағаздары түседі. Мысалы, АҚШ-та егер корпорацияның
биржадан түсетін таза пайдасының төменгі шегі 1 млн. доллардан кем болмаса,
сонда ғана ол корпорацияның бағалы қағаздары биржаға жіберіледі. Ол үшін
алдын ала биржа басқармасы кеңесінен келісім алып, оны бағалы қағаздар
операциясы комиссиясында тіркеуден өткізу керек.
Бағалы 1 - бағалы қағазды Сатушы 1а - бағалы
сатып алуға мәлімдеме банкіне ақша
қағазды сатуға
қағазды 2 - тапсырыс шартын аударғаны 2а мәлімдеме
бекіту туралы хабар 3а -
тапсырыс
беру 11 3 - сатып алынған шартын бекіту
бағалы қағазды - бағалы
төлеуге кепілдік қағазды
брокерге беру
Бағалы Сатып алу Ақша Сату
қағазды мәлімдемесін аудару 10 мәлімдемесін
беру 9 енгізу4 енгізу 4а
12.8. Сурет. Қор биржасында мәміле бекіту тәртібі
Қор биржасындағы мәмілелер орындау мерзіміне қарай кассалық және
мерзімдік болып екіге бөлінеді. Кассалық мәміле дереу орындалады. Мысалы,
биржа залында дереу орындалса Т+0 немесе бекіткен соң 3 күннен кейін
орындалса Т+3 формуласымен өрнектеледі, бұнда Т - мәмілені бекіткен уақыт.
Мерзімдік мәміле бойынша сатушы бағалы қағаздарды белгіленген уақытта
жеткізіп береді, ал сатып алушы мәміле шарты бойынша ақша төлеуге және
бағалы қағазды қабылдап алуға міндеттенеді.
Бағалы қағаздардың курсы әртүрлі болуы мүмкін. Онда кассалық бағасы,
мерзімдік мәмілеге түсетін қағаздардың бағасынан өзгеше болады. Шын мәнінде
мерзімдік мәміленің айырмашылығы да қағаздың бағамында. Сондықтан мерзімдік
мәмілені алыпсатарлық мәміле деп атайды. Алыпсатардың мақсаты - биржадағы
құндылықтардың (яғни бағалы қағаздардың) сатып алу-сату бағасы арасындағы
айырмасынан пайда табу.
Мерзімдік мәміленің көптеген түрі болады. Мәміле бойынша есептесу
бағасына байланысты екіге бөлінеді: мәмілені бекіту кезіндегі нарықтық баға
немесе орындалу кезіндегі баға. Олар: мәміле бойынша есептесу мерзіміне
байланысты да бөлінеді: мәмілені орындау мерзіміне сай келетін белгілі бір
күннен кейін (егер орындау мерзімі бір ай деп белгіленсе, онда 1 наурызда
бекітілген мәміле 1 сәуірде орындалуы тиіс және т.с.с), сондай-ақ, мәміле
белгілі бір нақты айда бекітілуі мүмкін, онда оның орындалу мерзімі я айдың
ортасы, я соңы болуы керек (мысалы, наурыздың кез-келген жұлдызындағы
мәміле сәуірде бекітілуі мүмкін, ал орындалу мерзімі я сәуірдің 15, я
сәуірдің соңғы жұлдызы).
12.9. Суретте көрсетілгендей мерзімдік мәміле түрлерінің бір бірінен
түбегейлі айырмашылығы жоқ. Олар тек кейбір іс-әрекет варианттарымен
ерекешеленеді. Сондықтан мерзімдік мәміленің барлық басқа күрделі
түрлерінің негізі болатын жәй көрінісіне тоқталып өтелік.
Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыда айтылғандай, белгілі
бір келісілген уақытта - әлбетте бір айдың ішінде - я айдың ортасында, я
аяғында өтеді. Бірақ есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздың бағамымен
жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның бағамы төмендеп кетсе
пайданы сатушы алады да, ал жоғарыласа сатып алушы алады.
Қор биржаларының тәжірибесінде ең бір көп тараған мысал бойынша
биржалық мәмілеге қатысушыларды, яғни алыпсатушыларды «аюлар» және
«бұқалар» деп екіге бөледі. Сатып алушыларды бұндай сөздерге теңеу халық
арасында кең тараған «өлтірілмеген аюдың терісін бөлу» деген мәтелден
таралған деседі. Аюдың әдеті - табанымен таптау. Ал биржа ойынындағы
қарсыласты «бұқа» деп атау - жағымсыздың әдеті - қарсыласын мүйізіне ілуден
шыққан.
12.9. Сурет. Биржа операцияларының түрлері
Сонымен биржадағы ойыншылар - «аю» бағалы қағаз бағамының төмендеуіне,
ал «бұқа» - оның жоғарылауына іс-әрекет жасап ойнайды.
Мерзімдік мәміле бойынша жасалған шартта акцияның бағамы, мөлшері және
қандай мерзімге, қашан сатылатыны көрсетіледі. Мерзімдік мәмілелер бекіту
механизміне қарай үш түрге, яғни: тұрақты (немесе фьючерстік), шартты және
пролонгациялық (мерзімі ұзартылған) болып бөлінеді.
Тұрақты мәмілеге қатысушылар бағалы қағаздар бумасын белгілі бір
мерзімде сатқанда онда көрсетілген шарттар (бағалы қағаздардың түрі,
мөлшері және сату мерзімі) өзгермейтіндігі туралы өздеріне міндеттеме
алады. Сату және сатып алу кезінде тек буманың бағамы туралы өзара
келісіледі.
Тұрақты мәмілені фьючерстік мәміле деп те атайды. Себебі мәміледе
көрсетілген шарттар белгілі бір мерзімге дейін өзгермейді, сондықтан мәміле
құжаты стандартты (өзгермейтін) түрде болады.
Ал шартты мәміле бойынша оған қатысушылардың бірі екіншісіне сыйлық
ақы беріп, өз міндеттемесін орындаудан бас тартуына құқығы бар. Олардың
мақсаты - биржа операциясы кезінде бағалы қағаздардың курсының өзгеруінен
келетін шығыннан қорғану. Мәмілеге қатысушылардың әрқайсысы және мәміленің
шартынан бас тарту құқығын қалай пайдалануы жөнінен де төрт түрге:
алдын ала келісілген сыйлық ақымен жасалатын мәміле,
қайтарылып алынатын сыйлық ақымен жасалатын мәміле,
опциондық мәміле,
стеллаж болып бөлінеді.
Алдын ала келісілген сыйлық ақымен жасалатын мәміле бойынша сатып
алушы сатушыға белгілі бір сома сыйлық ақы төлеп, бағалы қағаздарды алудан
бас тартуға құқылы. Әрине, ол құқығын бағалы қағаздың курсы өсуіне
күмәнданған жағдайда пайдаланады.
Мысалы, сатып алушы («бұқа») 1/ІІ-да акцияны 300$ - дан сатып алады
және оған қоса 17/ІІ-да төлейтін келісілген сыйлық ақыны да (6$) береді. Ал
17/ІІ-да акцияның бағамы төмендеп, бағалы қағаз 292$ құрайды. Бірақ осыны
есептеген «бұқа» алдын ала 6$-ды төлеп қояды да, қағаз курсы бойынша
айырмасын (8-6) = 2 долларды өзіне қалдырады.
Қайтарылатын сыйлық ақымен жасалатын мәміле алдын ала келісілген
сыйлық ақымен жасалатын мәмілеге ұқсас. Сыйлық ақы алмау құқығы сатушыда
болады. Мысалы, егер 17/ІІ-да акция бағасы 308$ болса, онда сатушы («аю»)
6$ сыйлық ақы төлеуді тиімді санап, оны алмайды, бағалы қағаздың курсындағы
8$-ды алады.
Ал опцион -мерзімдік мәмілеге кіргізілетін талап. Ол бойынша екі
жақтың біріне мәміленің кейбір, қарама-қайшы талаптарының бірін таңдау
немесе оның алғашқы ережесін өзгерту құқығы беріледі. Мысалы, бағалы
қағаздың курсының төмендеуіне ойнаушы («аю») 1/ІІ-да курсы 300$ болатын
акцияны сату құқығын өзіне сатып алады да, 17/II -га дейін әр акция бойынша
4$-дан төлейді. Егер акция курсы 296$-дан төмен болса, онда «аю» оз құқығын
пайдаланып, айырмасын өзі алады. Ал қағаз курсының жоғарылауына ойнаушы
«бұқа» 4$ болатын құқықты өзіне алып, 17/ІІ-дейін әр акция бойынша курсы
300$-дан акция сатып алады. Егер курс 304$ болса, ол өз құқығын пайдаланып
жеңіп шығады.
Ал стеллаж, пролонгация, репорт, депорт мәмілелері де алыпсатушылардың
бағалы қағаздардың курсын өзгерту арқылы пайда табу ойындары.
Стеллаж - бағалы қағаздар бойынша мерзімдік мәміленің түрі, мұнда екі
жақтың бірі (стеллажды сатып алушы) мәміле мерзімі басталғанда сатушы мен
сатып алушы жағдайының бірін таңдау құқына ие болады.
Пролонгациялық мәміле - бағалы қағаздар бойынша жасалатын мәміленің
түрі немесе бағалы қағаздардың нарқының өзгеруіне қарай есеп айырысудың
мерзімін кейінге қалдыру. Бұл әдетте биржалық алыпсатарлар қолданатын
мәміле. Егер нарық конъюнктурасы олардың жоспарына сай келмесе, олар
кассалық мәміленің орындалу мерзімін ұзартады. Сондықтан бұл мәміле
кассалық және биржалық мерзімдік мәмілелердің, оған қоса, биржадан тыс
мәмілелердің қосындысы болып есептеледі.
Репорт - мерзімдік мәміленің түрі, мұнда бағалы қағаздың иесі (биржа
іскері, коммерциялық банк) оларды белгілі бір уақыттан кейін жаңа, неғұрлым
жоғары бағаммен (курспен) сатып алуға міндеттеніп, банкке сатады. Сату
бағамы мен сатып алу бағамының арасындағы айырма да репорт деп аталады.
Депорт - оған белгілі бір мерзімнен кейін төмен курспен кері сату
шартымен бағалы қағаздарды сол күнгі курс бойынша сатып алу тән.
Сонымен, қор биржаларындағы алыпсатарлық мәмілелер - биржа нарығының
өтімділігін күшейтетін қажетті талаптар немесе биржалардың өз
міндеттемелерін дер кезінде орындау қабілетін арттыратын шаралар.
Қор биржасы акционерлік қоғамдардың жұмысын қадағалап оны көрсетіп
отыратын анықтаушы тәрізді. Бағалы қағаздар курсының ұзақ уақыт бірқалыпты
төмендеуі инвесторларға (салым иесі - ол жеке тұлға, ұжым немесе мемлекет)
бұл қоғамда істің мәз емес екендігін аңғартып, оған инвестиция салуды
тежеп, тіпті бұл қоғамның акцияларын сата бастауды меңзейді. Ал бағалы
қағаздың курсы жоғарыласа, ол керісінше жағдайды, яғни инвесторлардың осы
қоғамның бағалы қағаздарын сатып алуына қызығушылығын арттырады. Акция
курсының төмендеуі қоғамның банк несиесін алу мүмкіндігін, сонымен катар
жаңа акциялар эмиссиясын қиындатады, яғни бұл акцияларға сураныс болмайды.
Ал, керісінше жағдайда, егер биржада акция курсы жоғары болса, акционерлік
қоғамның бағалы қағаздардың жаңа серияларын шығару, оны сату және оның банк
несиесін алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Биржадағы акция курсының
динамикасы (баға қозғалысы) - акционерлік қоғамның қаржы жағдайын
жақсартатын немесе нашарлататын маңызды фактор. Экономикасы дамыған елдерде
әр акционерлік қоғамның акция курсының қозғалысы баспасөзде жарияланып
тұрады. Бұндай мағлұматтар акционерлердің өз қолындағы акцияларының бағамын
олардың казіргі таңдағы курсымен салыстырып және акцияның жаңа бумасын
сатып алу немесе бұрынғысын сату, я болмаса өзінде қалдыру туралы қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
Валюта биржасындағы мәмілелер кассалық (немесе «спот» мәмілесі) және
мерзімдік («форвард» мәмілесі) болып бөлінеді (12.10. Сурет).
12.10. Сурет. Валюта биржасындағы мәміле түрлері
«Спот» мәмілесі бойынша мәмілені бекіту мен оны орындау мерзімдері сай
келеді. Бұндай мәміледе валюта бірден, әдетте, мәмілені бекіткеннен кейінгі
екі жұмыс күнінен кешіктірмей төленеді. Бұл мәміленің қызықтыратыны сатып
алушы өзіне қажетті валютаны, ал сатушы ақшаны, яғни отандық валютаны қажет
мерзімде ең аз тәуекелмен алады.
Валютамен мерзімдік мәміленің мәні бұндай мәміледе оны бекіту уақыты
мен орындау мерзімі сай келмейді. Сондықтан сатушы сатып алушыға келісілген
мерзімнен кейін (әдетте, бір жылда) валютаны беруге, ал сатып алушы ол үшін
ақша төлеп және валютаны қабылдап алуға өзіне міндеттеме алады.
Валютамен мерзімдік мәміленің екі түрі бар: жай мерзімдік мәміле және
«своп» мәмілесі. Жай мерзімдік мәміледе қатысушылар сатып алу (сату)
бағамын алдын-ала белгілейді, оны форвард бағамы деп атайды. Оның негізін
«спот» мәмілесінің бағамы құрайды. «Спот» бағамының репорт немесе ажио деп
аталатын үстемесі немесе депорт немесе дизажио деп аталатын жеңілдігі бар.
«Спот» мәмілесін жиі айырбастау мәмілесі деп те атайды. Себебі ол бір
валютаны әрі сатып алу, әрі сатудың тәсілі. «Своп» мәмілесі әрі кассалық,
әрі мерзімді мәмілелерді бірдей қамтуы мүмкін (яғни «своп» мәмілесінің
негізінде сатып алу жүрсе, ал мерзімдік мәміле бойынша сату жүргізіледі)
немесе әртүрлі уақытта орындалатын екі мерзімдік мәмілені бірдей қамтиды.
Валюта биржасында мәмілеге келу жағдайын 12.11. Суреттегідей өрнектеуге
болады.
Арнаулы шот ашу
Саудаға қатысушыны таңдау, Мәміленің нәтижесі
онымен келісім қатынастарына нәтижесі туралы
валютамен мәмілеге келу ақпарат
үшін мәлімдеме беру
Саудаға қатысу үшін
мәлімдеме беру
12.11. Сурет. Валюта биржасында мәмілеге келу тәртібі
Қорыта айтқанда, биржада бекітілген мәмілелер биржалық шартпен
(құжатпен) рәсімделеді. Оны я биржа, я болмаса оған құқығы бар биржалық
саудаға кәсіби қатысушы тіркеуден өткізеді.
Бақылау сұрақтары:
Биржалық мәміленің анықтамасы.
Мәміленің мазмұны қандай?
Мәміленің қозғалыс циклының фазалары қандай?
Биржалық саудадағы сатып алушы мен сатушының өзара байланысының сипаты.
Тауар биржасындағы мәмілелердің сипаттамасы.
Қор биржасындағы мәмілелердің сипаттамасы.
Валюта биржасындағы мәмілелердің сипаттамасы.
XIII ТАРАУ Биржалық мәмілелер бойынша клиринг және есеп айырысу
13.1. Клиринг және есеп айырысудың мәні мен қызметі
Клиринг жалпы алғанда өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу
деген ұғымды білдіреді. Ал биржалык клиринг - ол биржалық саудаға
қатысушылар арасында биржалық активті кім, кімге және ол үшін қандай
мерзімде ақша төлеп және жеткізіп беру негізінде туындайтын өзара талаптар
мен міндеттемелерді есепке алу.
Есеп айырысу деген биржалық клирингті айқындау кезінде туындаған
міндеттемелерді орындау процесі. Оның нәтижесінде шарт талаптарына сай
биржалық мәміле объектісін (мысалы, бағалы қағаз) сатушыдан сатып алушыға
беру, сондай-ақ сатып алушының сатушыға берген ақшалы есептесуі
жүргізіледі. Қазіргі нарықтык сауданы ұйымдастырудан клиринг және есеп
айырысудың қажеттілігі туындайды.
Нарықтық операцияның ең жай түрі үш құрамдас бөліктен тұрады:
* сатушы мен сатып алушының арасында мәмілені (ауызша немесе жазбаша)
бекіту;
* мәміле бойынша бағаны шығару (мысалы, тауар бағасын оның санына көбейту
және барлық мәміленің бағасын (құнын анықтау);
* шартты орындау әдетте, жай мәмілені бекіткенде екі жақ делдалсыз өздері
тікелей кездеседі. Қазіргі биржа нарығында бұндай жағдай сирек кездеседі,
сатып алушы мен сатушыны өзара байланыстыратын буын - ол биржалық
делдалдар.
Сөйтіп, қазіргі биржалық мәміледе оның құрамдас бөліктері бір-бірінен
оқшауланып тұрады:
• бұрынғыдай шарт алғашқы сатушы мен соңғы сатып алушы арасында емес,
клиенттер мен биржалық делдалдар арасында бекітіледі;
* мәміле бойынша бағаны шығару клиринг процесінде ұйымдастырылады;
* мәмілені орындау (аяқтау) «есеп айырысу» деп аталатын процесте
жүргізіледі.
Клиринг және есеп айырысудың қазіргі биржалық жүйесі алдын ала
жасалған төмендегі алғы шаралардың нәтижесі:
Біріншіден, ол үйлесімді технологиялық мүмкіндіктердің болуынан. Атап
айтқанда:
а)кеңістік факторын жеңу және ақпаратты беретін уакытты
қысқарту үшін жылдам тарататын жаҺанды байланыс жүйесінің
болуынан;
ә)биржалық және қосымша ақпараттың өте үлкен көлемін өңдеу үшін (яғни
есептесудің электрондық жүйесін құрудан және мәліметтер базасын сақтаудан);
б)ақша қаражатын шапшаң, әрі қатесіз аудару үшін есеп
айырысудың ұлттық және халықаралық банк жүйесінің болуынан;
Екіншіден, клиринг және есеп айырысу үшін клирингтік (есеп айырысу)
палатасын, депозитарийді, реестр ұстаушыларды және с.с. маманданған ұйымдар
мен биржалық құрылымдарды құрудан;
Үшіншіден, клиринг және есеп айырысу механизмін құрып және оны үнемі
жетілдіруден.
Биржалық клиринг пен есеп айырысудың негізгі қызметтерін былайша
топтастыруға болады:
а) бекітілген биржалық мәмілелердің тіркелуін қамтамасыз
ету (мәмілелерді тіркеу, тексеру, олар бойынша ақпарат алу және
т.с.с);
ә) тіркелген мәмілелерді (нарық түрі бойынша, қатысушылар және
орындалу мерзімі бойынша) есепке алу;
б)биржалық нарыққа қатысушылардың өзара міндеттемелері
мен төлемдерін есептеу;
в)биржалық мәмілелерді кепілдікпен қамтамасыз ету;
г)ақшалы есеп айырысуды ұйымдастыру;
д)бекітілген биржалық мәміле бойынша тауар жеткізіп беру.
Биржалық мәмілеге келгеннен соң бірнеше кезеңнен өтетін клиринг және
есеп айырысу операциялары басталады. Оларға биржа мүшелері мен клиенттерден
басқа да, атап айтқанда, есеп айырысу - клирингтік ұйымдар, банктер,
депозитарийлер және т.с.с. мекемелер қатысады.
Клиринг және есеп айырысу мына сипаттарға байланысты жіктеледі:
а) биржалық тауардың түріне қарай:
* бағалы қағаздар нарығының клирингі;
* фьючерстік шарттар нарығының клирингі;
ә) орталықтандыру деңгейіне қарай:
* бөлек бір биржаның клирингі;
* ұлттық биржааралық клиринг;
* халықаралық клиринг;
б) қызмет көрсету аясына қарай:
* Клиринг палатасының мүшелері арасындагы клиринг;
* Биржа мүшелері арасындагы клиринг.
Клиринг және есеп айырысуды ұйымдастыру процесі бірсыпыра принциптерге
негізделген. Олар:
Біріншіден, клиринг және есеп айырысуды, әдетте маманданған органдар
жүзеге асырады. Ол дербес маманданған ұйым - Клирингтік (есептеу) палатасы
немесе биржаның маманданған құрылымдық бөлімі болуы мүмкін.
Екіншіден, биржа клиенттерінің мүддесін қорғау тұрғысынан алғанда
клиенттер қаржысын делдалдар қаржысынан бөлек жүргізу мен есептеу туралы
талаптарды орындауға көп мән берілуі керек.
Үшіншіден, бекітілген биржалық мәмілелердің бүкіл реквизиттері
тексеріліп және тіркеуден өткізгеннен соң ғана олар есеп айырысу - клиринг
жүйесіне түседі. Ондай болмаған күнде олар клирингке қабылданбайды.
Төртіншіден, клиринг және есеп айырысудың қатаң кестесі болуы тиіс.
Клиринг және есеп айырысудың әрбір операциясы қатаң шектелген уақытта өту
керек. Кестені бұзушы айыппұл төлеуге мәжбүр болады.
Бесіншіден, биржада бекітілген мәміленің орындалуына клиринг және есеп
айырысу механизмі кепілдік береді. Егер мәмілеге келген екі жақтың бірі өз
міндеттемесін орындай алмаса, онда оны биржа құрылымы өзі орындайды.
13.2. Тәуекелдің негізгі түрлері
Есеп айырысу - клирингтік жүйенің қызметін пайдаланушы биржалық
нарыққа қатысушылар мәміленің нарықтық сипатына байланысты әрдайым өз
капиталын немесе акша қаражатын жойылтып алу қаупіне тәуекел етіп
пайдаланады. Бұндай тәуекелдің нарықтық, несиелік және жүйелік деп
аталатын үш түрі бар .
Нарықтық тәуекел - ол бүкіл қор нарығында немесе фьючерстік нарықта
бағаның ауытқуына, мысалы, банктік процент ставкасының өзгеруіне байланысты
болатын тәуекел. Клиринг- есеп айырысу процесі бірсыпыра уақыт алады,
сондықтан осы уақыт аралығында бағаның өзгеруінен біраз шығын болуы мүмкін.
Осындай тәуекелдің бір түрі - әлемдік бағалы қағаздар және фьючерстік
шарт нарықтарында есеп айырысу мерзімі бойынша келіспеушіліктен пайда
болатын - халықаралық нарықтық тәуекел. Мысалы, басқа елден бағалы қағазды
сатып алган брокер екі елдегі есеп айырысу мерзімдерінің бір-біріне дәл
келмеуінен оларды өз елінде бірден сата алмайды. Сайып келгенде біраз
шығынға ұшырайды.
Несиелік тәуекел - ол клиринг және есеп айырысу процесінің бір
буынында келісілген уақытта есеп айырыспаудан туындайтын тәуекел. Биржа
нарығы және оның инфрақұрылымы дамыған жағдайда тәуекелдің бұл түрі сирек
кездеседі. Алайда, брокердің көрсеткен қызметіне клиенттің сыйақы төлемеу
қаупі тұрақты түрде болып тұрады.
Жүйелік (операциялық) тәуекел - ол компьютерлік және байланыс
жүйелерін қолдануға байланысты болатын шығын тәуекелі. Мысалы, кенет
электроэнергиядан ажырату, клиринг-есеп айырысу жүйесі қызметшілерінің
жіберген қателері. Сондай-ақ, алаяқтық, бұзықтық, ұрлық және т.с.с.
кездесетін келеңсіз жағдайлар да шығынға соқтырады.
Қазіргі кезде биржалық жүйелерді ұйымдастырушылар айтылған
тәуекелдерді азайту жолдарын қарастыруда. Ең алдымен биржалық процеске
қатысушылардың арасындағы бір-біріне деген сенімнің мықты болуы қажет. Өз
әріптестерінің сенімін ақтамаған брокер, әдетте, келесі мәмілеге
жіберілмейді. Мәміле ауызша да, жазбаша да бекітілетіндіктен саудаға
қатысушылардың өзара қатынасындағы сенімді сөзінің маңызы зор. Сондықтан
сенімділік жоғары болған сайын, биржалық айналым да көп болып, нәтижесінде
пайда да артады.
Тәуекелді төмендетудің (минимизациялау) келесі жолы - биржалық
делдалдар есебінен сақтандыру қорларын құру. Егер есеп айырысу процесінің
бір бөлігінде төлем жүргізілмей қалса, онда төлемеу қаупін сақтандыру
қорлары өзіне алады.
Қорыта айтқанда, клиринг - есеп айырысу технологиясын және оны
ұйымдастыруды жетілдіру биржа ісін дамытуға көп әсер етеді. Клиринг және
есеп айырысудың барлық процесін компьютерлендіру реквизиттерді тексеру мен
құжаттарды рәсімдеуді жеделдетіп, ойда болмаған қателерден сақтандырады,
ақпараттарды есептеп, сондай-ақ оларды сақтауды қамтамасыз етеді.
13.3. Бағалы қағаздар нарығындағы клиринг және есеп айырысу
Биржа қызметінде клиринг және есеп айрысудың біртектес типтік жүйесі
қалыптаспаған. Сондықтан клиринг және есеп айрысуды әрбір ірі биржа өзі
ұйымдастырады. Оның бүкіл биржаларға бірдей жалпы белгілері болуымен бірге,
кез-келген биржаның тек өзіне тән ерекшеліктері де бар. Одан басқа бағалы
қағаздар нарығындағы клиринг және есеп айырысу фьючерстік шарттар
нарығындағы клиринг және есеп айрысудан өзгеше болады.
Бағалы қағаздар нарығындағы есеп айырысу-клиринг процесінің ең басты
ерекшелігі - сатылған бағалы қағаздарды оның алдыңғы иесінен басқа иесіне
қайта тіркеудің қажеттігі. Есеп айырысу-клиринг уақытын, яғни мәмілені
бекіту мен ол бойынша есеп айырысу уақытын әдетте есеп айырысу кезеңі деп
атайды.
Қор нарығының инфрақұрылымы дамыған елдерде есеп айырысу кезеңі алдын
ала бекітіледі. Дегенмен ол бағалы қағаздардың типіне байланысты өзгеруі
мүмкін. Есеп айырысу күні мынадай формуламен анықталады.
Д = Т+n
мұнда: Т - мәмілені бекіткен күн;
n - есеп айырысу жүргізілетін күндер саны.
Мысалы, Англияда бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу мерзімі 10 күн,
облигациялар бойынша - 2, фьючерстік шарттар бойынша - 1 күн.
Есеп айырысу кезеңінде брокерлер бір жағынан өз клиенттерінен олар
үшін сатып алынған акцияға ақша қаражатын алса, екінші жағынан сатылған
бағалы қағаздарды немесе оларды алмастыратын құжаттарды (сертификаттар,
куәліктер, трансферттік құжаттар және т.б.) алады.
Есеп айырысу күні сатушы-брокер Есеп айырысу палатасына бағалы
қағаздарды береді де, олардың орнына Есеп айырысу палатасынан ақша
қаражатын (мысалы, чек) алады. Сол кезде сатып алушы-брокер Есеп айырысу
палатасына сатып алынған бағалы қағаздар үшін ақша қаражатын береді. Бірақ
сатып алынған бағалы қағаздарды жаңа иесі депозитарийде қайта тіркеуге
қажетті бірнеше күн өткеннен кейін ғана алады. Акция сатып алушыға акция
бойынша дивиденд aлу құқығы оны сатып алу мәмілесі бекітілген кезде
беріледі. Алайда, акция иесі өз құқығын оны шығарған акционерлік қоғамның
акционерлерінің реестрінде акцияны тіркеген датадан бастап алады.
Акционерлердің реестрін компания сайлаған тіркеуші жүргізеді.
13.4. Фьючерстік шарт нарығындағы клиринг және есеп
айырысу
Фьючерстік шарт нарығындағы есеп айырысу-клирингтік процесінде негізгі
екі ерекшелік бар. Олар:
Біріншіден, Есеп айырысу палатасы биржада бекітілген және тіркелген
кез-келген фьючерстік шартты тапсыратын орын (13.1. Сурет). [8; 163].
Екіншіден, ол бекітілген мәмілелердің орындалуынын кепілі, яғни ол
маржалық жинақ механизмі арқылы кепілдік беру.
13.1. Сурет. Биржалық фьючерстік шарттар нарығындағы Есеп айырысу
палатасының рөлі
Жалпы Есеп айырысу палатасы фьючерстік саудада сатып алынған және
сатылған барлық шарттар бойынша клиринг және есеп айырысу қызметін
атқарады. Сондай-ақ олардың орындалуын ұйымдастырып, оған кепіл болады.
Клиринг және есеп айырысу жүйесін дамытудың міндеттері:
клиринг және есеп айырысу бойынша бір мәмілеге қатысты шығынды азайту
немесе оның өсуін тежеу;
клиринг және есеп айырысу процесін осы операцияларды жүргізу мерзімін
қысқарту жолымен жеделдету;
әлемдік қор нарықтарында және фьючерстік нарықтарда клиринг және есеп
айырысуды интернационалдандыру.
Осы міндеттерге жету үшін:
Біріншіден, бағалы қағаздарды бейматериалдандыру керек, яғни компьютер
жүйесіндегі шотқа электрондық жазу арқылы бағалы қағаздардың қағазсыз
(құжатсыз) формасына өту керек. Болашақта ол біртұтас ұлттық (кейіннен
әлемдік) бағалы қағаздар электрондық депозитарийіне көшуге мүмкіндік
береді.
Электрондық жүйе атаулы бағалы қағаздарды сатып алу-сатуға байланысты
оларды қайта тіркеудің барлық процестерін оңайлатып, әрі шығындарды
азайтады. Бағалы қағаздардың қағазсыз формасын пайдалану бағалы қағаздардың
жоғалуын, жалған жасалуын, жеткізіп беруді тежеуді және басқа келеңсіз
проблемаларды жояды.
Екіншіден, бағалы қағаздармен және фьючерстік шарттармен жүргізілетін
электрондық саудаға өту экономиканы компьютерлендіру және байланыс
құралдарын дамыту нәтижесінде жүзеге асты. Бұл биржалық нарықты кеңітуге
және оны жаһандандыруға, сауданы арзандатуға, биржалық сауданың көптеген
процедурасын оңайлатуға, клиринг және есеп айырысу процестерін
автоматтандыруға мүмкіндік ашты. Болашақта электрондық сауда биржалық
делдалдар институтынсыз қор нарығында әрбір клиент өзі тікелей мәміле
бекітуіне мүмкіндік береді.
Үшіншіден, әлемдік биржалық нарықта есеп айырысу кезеңін үйлестіру
керек. Әр түрлі елдердің есеп айырысу кезеңдерін бір ізге келтіру
(унификация) деген ұлттық нарықтарды интернационалдандыру үшін қажетті
негіз құру.
Бақылау сұрақтары:
Клиринг және есеп айырысудың анықтамалары.
Клирингтің негізгі түрлерініц сипаттамасы.
Клирингтің принциптері.
Мәміле бойынша есеп айырысу кезіндегі тәуекел түрлеріне сипаттама.
Бағалы қағаздар нарығындағы клиринг және есеп айырысудың ерекшеліктері
қандай?
Фьючерстік мәміледегі клирингтің ерекшеліктері
Клиринг және есеп айырысу жүйесін дамытудың міндеттері (бағыттары) қандай?
Осы міндеттерге жету жолындағы жүргізілетін іс-шаралар қандай?
XIV ТАРАУ Биржалық бағаны айқындау
14.1. Биржалық баға белгілеудің мәні және маңызы
Биржалық баға белгілеуде екі жақты көзқарас қалыптасқан:
Біріншісі, баға белгілеу - ол биржалық сауда кезінде бағаны айқындау
процесі.
Екіншісі, баға белгілеу - ол биржалық сауда процесінде белгіленген
баға туралы мәліметтерді өңдеу, оларды биржалық бюллетеньдерде жариялау
үшін дайындау және саудага қатысушыларға көрсету.
Биржалық саудада бағаның белгіленуі - тіркелген сауда жүргізушілердің
өзара қызметтерінің нәтижесі. Сөйтіп, биржа бағаның объективті қалыптасуына
мүмкіндік жасап, тек оны айкындаумен шұғылданады.
Биржа бағалы қағаздарды сатып алу мен сатуға түскен ұсыныс пен
сұранысты шоғырландырып, ағымдағы сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасын
анықтап, соның нәтижесінде уақытша және салыстырмалы тепе-теңдіктің
көрінісі түрінде бағаны айқындайды. Бекітілген мәмілелер бойынша бағалы
қағаздардың қолдан қолға өту бағасы оның бағамы деп аталады. Сондықтан
биржалық бағам биржалық мәміле бекіткенде де және биржадан тыс айналымда да
бағдар ретінде қолданылады.
Биржа туралы заңдар мен нормативтік актілер бағалы қағаздардың
биржалық бағамын бекіту ережесін ұсынбайды. Баға белгілеудің негізі болып
саналатын принциптерге байланысты баға белгілеуде әртүрлі әдістер
қолданылуы мүмкін.
Әдетте биржалық бюллетеньдерде мәміле бағасының барлығын тіркемей,
биржалық күні бойғы баға динамикасын толық сипаттайтын ең ақырғысын
тіркейді. Ең ақырғы баға вертикаль және горизонталь тұрғысынан алынады,
яғни биржалық күн бойғы жоғарғы және төменгі; сондай-ақ алғашкы
минуттардағы және биржалық күн соңындағы қорытынды баға алынады.
Тіркелген мәмілелердің көрсеткіштері мен инвесторлардың мәлімдемелерін
сараптап баға белгілеуші комиссия бағалы қағаздардың түрлері бойынша
жоғарғы және төменгі ең ақырғы бағаны анықтайды. Әлемдік алдыңғы қатардағы
биржаларда баға белгілеу қағазына енгізілген жабылу алдындағы баға немесе
соңғы мәміле бағасы биржалық баға болып есептеледі. Биржалық баға көпшілік
ақпарат құралдарында жарияланады.
Экономикасы дамыған Батыс елдерінің қор биржасында бағалы қағаздармен
сауда автоматтандырылған жүйе арқылы жүргізіледі. Акция бағамының оның
көрсетілген (номинал) құнынан көтерілуін лаж немесе ажио, ал бағамның
көрсетілген құннан төмен ауытқуын дизажио деп атайды.
14.2. Аукционда баға белгілеу
Биржалық сауданы ұйымдастырудың тиімділігі аукционда баға белгілеу
мүмкіндігімен анықталады. Биржалық сессия кезінде биржалық сауданы
ұйымдастыру биржалық нарықтың тұрақты, әрі өтімді болуына әсер етеді.
Биржалық сауданы ұйымдастыру формасы негізінен қор нарықының жағдайына,
атап айтқанда, оның тереңдігіне, кең ауқымдылығына және төтепберушілігіне
(төзімділігі) байланысты болады. Таратып айтсақ, багалы қағазадарға сүраныс
пен усыныс көлемі улғайған сайын нарық та кеңи түседі, инвесторлар
мәлімдемесінің көлемі үлкейген сайын және сұраныс пен ұсыныс шоғырланған
сайын, екінші нарық та тереңдей түседі. Төтепберушілігі бағаның
әртүрлілігіне байланысты нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздарды сатып
алуға немесе сатуға дайындығын білдіреді. Егер нарықтың қызмет ету жағдайы
және сұраныс пен ұсыныстың арасындағы алшақтық пайда болуының әсерінен баға
өзгерсе, онда биржалық сауда аукцион формасында ұйымдастырылады.
Ол 14.1. Суретте өрнектелген. Аукцион деген көпшілік алдында кім
бағаны асырса, соған сатылатын бәсеке сауданың түрі.
Сұраныс немесе ұсыныс көлемі онша көп болмаса онда сауда жай аукцион
формасында ұйымдастырылады. Ондай аукционды сатып алушының ұсынысы бойынша
я сатушы ұйымдастырады, я көптеген сатушылардан тиімді ұсыныс іздеген сатып
алушы ұйымдастырады. Сатушы ұйымдастырған аукционды сатушы аукционы, ал
сатып алушы ұйымдастырған аукционды сатып алушы аукционы деп атайды.
Жай аукцион типін ағылшын аукционы деп атайды. Онда сатушылар қор
құндылықтарын бастапқы баға бойынша сату үшін өздерінің мәлімдемелерін
сауда басталғанға дейін беріп қояды. Олар баға белгілеу бюллетеньдерінде
топтастырылып, биржалық саудаға қатысушыларға үлестіріледі. Аукцион
барысында сатып алушылар бәсекесінің негізінде баға бірден бірге көтеріліп,
соңында бағалы қағаздар ең жоғарғы бағамен сатылады.
Голландиялық аукционда сатушының алғашқы ұсынған бағасы жоғары болады,
сауданы жүргізуші бірден бірге төменгі ставка ұсынып, ақырында соның
біреуін қабылдайды. Бұл жағдайда бағалы қағаздардың ұсынылған бағамы
көңілінен шыққан бірінші сатып алушыға сатылады.
Тәуекелге салу немесе сырттай аукционында барлық сатып алушылар бір
уақытта бірден өз ставкаларын ұсынады. Бағалы қағаздарды ең жоғары ұсыныс
жасаған клиент алады.
Қорыта айтқанда, жай аукцион я сатушылар, я болмаса сатып алушылар
аукционы, ол сұраныс пен ұсыныс көлемі аз жағдайда ұйымдастырылады. Ал қор
нарығы кең ауқымды дамыған жағдайда қос аукцион жүйесін ұйымдастыру тиімді
болады. Онда сатушылар арасында да, сатып алушылар араұсында да
бәсекелестік болады. Қос аукцион «бір дүркін» және үздіксіз аукциондар
болып бөлінеді.
14.1. Сурет. Аукциондардың жіктелуі
Болашақта бағалы қағаздар нарығының жағдайын, атап айтқанда, оның
өтімділігін қамтамасыз ететін қос акцион формасы деп есептеледі. Егер
нарықта мәміле-шарт сирек жасалса, биржалық баға белгілеуде «спрэд» деп
аталатын сатып алушы мен сатушы бағалары қабыспай алшақтаса, мәміледен
мәмілеге дейінгі бағаның ауытқуы ауқымды және үнемі қайталанып тұрса, онда
бұндай нарықты өтімді деп айтуға және де биржалық сауданы үздіксіз аукцион
формасында ұйымдастыруға болмайды. Бүл жагдайда биржалық сауданы «бір
дүркін» аукцион формасында ұйымдастырған тиімдірек болады. Себебі нарықтың
өтімділігі төмен, әрі аукцион сирек өткен жағдайда бағалы қағаздарды сатып
алу-сатуға түскен мәлімдемелерді жинақтау мерзімі ұзақтау болғандықтан,
кейін барлығын бір уақытта орындау үшін сауда залында «бір дүркін» аукцион
жүргізіледі биржалық делдалдар өз сатып алу мен сату мәлімдемелерінің
арасындагы тепе-теңдікті анықтау. Дауыс аукционындағы у-шуда дұрыс бағыт
алу оңай емес, сондықтан биржалық аукциондарда тарихи қалыптасқан белгілі
бір дене қимылын (мысалы, «жұлқынып сөйлеу» аукционы) пайдаланбай сауда
жүргізу мүмкін емес.
Брокер алдын-ала мәлімдемені ауызша беріп қойғанымен, егер кейін оны
жазбаша берген жағдайда алдын-ала ауызша берген уақыты өз маңызын жояды.
Жазбаша берген мәлімдеме бойынша мәміле жасалады. Сөйтіп, «дүркін-дүркін»
аукционы нарықты көптеген тапсырыстан «тазартады». Өтімді нарықта бір
биржалық күнде «дүркін-дүркін» аукцион бірнеше рет өткізіледі. Жиі-жиі
өтетін бұндай аукцион бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныстың тұрақты болып
тұратының нарықтың өтімді екенін білдіреді. Сондықтан үздіксіз аукцион
өткізуге болады. Үздіксіз аукционның үш түрі бар:
Біріншісі, тапсырма кітабын пайдалану. Оған брокерлердің ауызша берген
мәлімдемесі жазылып, оны кейін клерк (биржа өкілі) орындайды.
Екіншісі - табло, онда әрбір шығарылганда екі жұп баға көрсетіледі
(яғни, сатылғанда - ең жоғары, сатқанда - ең төменгі). Маклер түскен
мәлімдемелерді топтастырып, бағалы қағаздардың әрбір түрі бойынша бағамын
айқындайды (яғни, сатып алғанда - ең жоғары, сатқанда - ең төменгі). Осы
бағалар таблоға шығарылады.
Үшіншісі - «тобыр» немесе «жиын» аукционы. Онда саудаға шығарылған
бағалы қағаздарды хабарлайтын клерктің айналасына трейдерлер жиналады.
Кейін олар «тобырдың» ішінен контрагенттерін табу мақсатында бағаны
айғайлап хабарлап, сөйтіп өздері тауып алады.
Сонымен аукциондардың жіктелуін қарастыра отырып, баға нарығы
тұрғысынан алғанда «бір дүркін» аукционы бірыңғай, әрі ең дұрыс бағаны
белгілеуге мүмкіндік береді. Ал үздіксіз аукционда бағаның бір мәміледен
келесіге дейін үнемі ауытқуы, сұраныс пен ұсыныс көлемінің аздығы, немесе
саудаға қатысушылар санының шектеулілігі, мәлімдемелердің бір қалыпты
түспеуі бағаның өсуіне соқтыруы мүмкін. Нарықта бұл әдісті қолдану әрекеті
тіпті биржалық дүрбелеңге тіреуі мүмкін.
14.3. Бірыңғай бағам белгілеу әдісі
Бірыңғай бағам белгілеу әдісі бірыңғай баға белгілеуге негізделген.
Мысалы, ол жабыққос аукцион негізінде неміс биржаларында қолданылады.
Бұндай жағдайда биржалық бағаны белгілегенде бағамдық маклер деп аталатын
ресми делдалдардың мәмілелері ғана ескеріледі. Қор құндылыктарының
әрқайсысына сұраныс пен ұсыныс мәлімдемелерін арнаулы маклерлер қабылдайды.
Олар белгілі-бір уақытта биржа залының бір нақты жеріне жиналып, нақты
бағалы қағаздарды алуға мүдделі жактардың қатысуымен сұраныс пен ұсыныстың
ең көп сомасын өтей алатын бағамды белгілеуге кіріседі. Егер нарықта
мәлімдеме саны аз болса, онда олар нарықты теңестіре алатын тапсырысты
залда айғайлап айтады. Егер ол мәлімдемені өз атынан шығаратын қолдаушы бос
маклер тапса, онда осы мәлімдемені бағамдық маклер компьютерге енгізеді.
Сонда ғана осы нақты бағалы қағаз бойынша нарық тепе-тең қалыпқа келеді.
Бағам белгілегенде белгілі-бір тәртіпті қолдану керек:
биржалық бағамды ең көп мәміле санын қамтамасыз ететін деңгейде белгілеу
керек;
барлық мәлімдемелер алғашқы баға ұсынысы шыққанда «кез-келген бағаммен
сату», «кез-келген бағаммен сатып алу» деген ұсыныспен жүзеге асырылуы
керек;
сатып алғанда бағаның ең жоғарғы деңгейі және сатқанда ең төмен баға
көрсетілген барлық мәлімдемелер жүзеге асырылуы керек;
сатып алғанда бағаның ең жоғарғы, ал сатқанда ең төменгі деңгейі
көрсетілген барлық мәлімдемелер жарым-жартылай сатылуы мүмкін;
сатып алғанда көзделіп отырған бағамнан төмен немесе сатқанда жоғары баға
көрсетілген барлық мәлімдемелер сатылмайды.
Сонымен, бірыңғай бағам белгілеу әдісі бойынша белгіленген биржалық
бағаны акпарат құралдарында жариялау үшін қосымша өңдеудің және дайындаудың
қажеті жоқ. Тек алдыңғы саудамен салыстырғанда бағаның өсуін немесе
төмендеуін, яғни баға қозғалысын есептеу қажет.
Жай және үздіксіз аукциондарға тіркеу әдісі бойынша белгіленген баға
бір-біріне сәйкес келеді. Себебі биржалық бюллетеньде биржалық күнде
мәмілелердің нақты тіркелген бағасы көрсетіледі.
14.4. Фиксинг баға белгілеу тәсілі ретінде
Фиксинг деген шетел валютасын сату мәлімдемелерінің көлемі оны сатып
алу мәлімдемелерінің көлеміне тепе-тең келген сауданың жағдайы. Фиксингке
жету сәті - сауданың (аукционның) аяқталу сәті. Фиксингке жету үшін
бірсыпыра ережелерді орындау керек.
1. Егер ұсыныс сұраныстан көп болса, онда маклер валюта
бағамын төмендетеді; ал ұсыныстан сұраныс көп болғанда
керісінше, маклер шетел валютасының ұлттық валютаға
шаққандағы бағамын көтереді. Мысалы, валютаны сатып алу
көлемі 1200 шартты бірлікке тең, ал сату көлемі - 800, яғни
сатып алу көлемі сату көлемінен көп. Бұл валюта бағамын
көтеру керектігін көрсетеді. Осындай жағдайда фиксингке
жету үшін я сатып алу көлемін азайту, немесе сату көлемін
көбейту керек.
Егер сатып алу көлемі 800 шартты бірлікке теңгерілсе, ал сату көлемі - 1200
болса, яғни сату көлемі сатып алу көлемінен жоғары, онда валюта бағамы
төмендей бастайды. Осындай жағдайда фиксингке жету үшін, я сату көлемін
азайту, немесе сатып алу көлемін көбейту керек.
2. Шетел валютасының ұлттық валютаға шаққандағы алғашқы бағам
өзгерісінен кейін бағамның қозғалысы бағытын өзгертпеу керек.
3. Сауда барысында шетел валютасының ұлттық валютаға
шаққандағы бағамының өзгерісін тек маклер айқындайды.
Саудаға қатысушылар сатып алу немесе сату сомасының өзгеруі туралы қосымша
мәлімдемелерді өз дилерлері арқылы береді.
Қосымша мәлімдемелерді өзгерткенде олардың мына түрлері қолданылады:
а) сатуға валютаны қосатын;
ә) валютаны сатып алу көлемін арттыратын;
б) валютаны сатып алу көлемін төмендететін;
в) валютаны сатудан шығаратын.
Қорыта айтқанда, фиксингке жеткеннен соң бағамдар валюта залының
кестесіне енгізіледі. Биржа сатып алушы мен сатушыныц орташа бағамын
баспасөзге дереу шығаруды ұйымдастырады.
Бақылау сұрактары:
Биржалық баға белгілеудің анықтамасы.
Аукцион түрлерінің сипаттамасы.
Биржалық сауда кезіндегі маманның, брокердің, дилердің қызметтері.
Электрондық сауданың мазмұны.
Бірыңғай бағам белгілеу әдісінің сипаттамасы.
Фиксинг негізінде баға белгілеу.
XV ТАРАУ Фьючерстік шартпен және опциондармен сауда
15.1. Фьючерстік сауда және фьючерстік шарт түсінігі
Фьючерстік сауда деген фьючерстік шарт бойынша биржалық тауарды
биржалық саудада сату формасы. Фьючерстік шарт - ол стандартты үлгідегі
шарт, онда мәміле жасасқан тараптардың айқындаған бағасымен шартта
көрсетілген мерзімде биржалық активті жеткізіп беру көзделеді. Фьючерстік
шартта бір көрсеткіштен, яғни бағадан басқасы жан-жақты стандартталған. Ал
сатылатын тауар бағасы, жоғарыда айтылғандай, биржалык сауда барысында
белгіленеді.
Фьючерстік шартты стандарттағанда төмендегі негізгі көрсеткіштер бір
ізге салынады (бір-бірімен үйлестіріледі): тауардың тұтыну құны, оның саны
және нарықтық айналыс жағдайлары, тауардың түрі, оның базистік саны және
одан ауытқыған қосымша төлем мөлшері, тауар партиясының мөлшері, жеткізіп
беру мерзімі және оның жағдайы, төлем формасы, шарт жағдайын бұрмалағаны
үшін санкция, арбитраж тәртібі және басқалар. Фьючерстік саудада тек мәміле
жасасқан тауар түрінің ғана, сондай-ақ мәміленің саны, жеткізіп беру айы
және ең негізгісі, сол тауардың шартта көрсетілген бағасының ғана маңызы
бар.
Стандартталған фьючерстік сауданың ерекшелігі - шарттың негізденуі.
Фьючерстік шартта оның екі жағы болып әдеттегідей сатушы мен сатып алушы
емес, сатушы мен Есеп айырысу палатасы немесе сатып алушы мен биржаның Есеп
айырысу палатасы шығады. Бұл сатушы мен сатып алушының бір-біріне тәуелсіз
әрекет жасауына мүмкіндік береді, яғни кері мәміле жасау жолымен бұрынғы
рәсімделген шарт бойынша өздерінің міндеттемелерін жоюға мүмкіндік алады.
Фьючерстік сауданың объектісі өте ауқымды. Фьючерстік шарттармен сауда
- ол тауармен емес, тек биржалық шарттармен ғана жүргізілетін операция
болғандықтан олардың негізі материалдық игілік ретіндегі тауар ғана емес,
жалпы сауданың кез-келген объектісі, мысалы, әр түрлі бағалы қағаздармен
сауда. Сондықтан сауданың объектісі шарт болғасын онда шартқа жасалған
шартпен, бір топ шартқа шартпен сауда және т.с.с. Бұл шексіз сауданың
табиғи шектеуі - тек нақты тауар нарығымен, нақты капитал нарығымен
байланыстар болады.
Фьючерстік шартты форвард шартымен салыстыру арқылы түсінуге болады.
Форвардтық шарт деген оның орындалу мерзімі шарт жасаған кезге сай келмейді
және ол уақыт шартта көрсетілетін келісім. Ал фьючерстік шарт - ол биржалық
актив болашақта дәл қазір екі жақ айқындаған бағамен сатып алу келісімі.
Сонда фьючерстік шарттың форвардтык шарттан бірсыпыра айырмашылықтары бар.
Олар:
Біріншіден, фьючерстік шарт тек биржаларда, ал форвардтық шарт
биржадан тыс нарықта жасалады.
Екіншіден, фьючерстік шарт - ол формасы бойынша да, мазмұны бойынша да
стандартты шарт. Ол жан-жақты стандартталған, тек бағасы сауда барысында
белгіленеді. Ал форвардтық шарттың формасы типтік болғанымен, барлық нақты
жағдайлары, мысалы, алғашқы активтің саны, оның сапалық сипаттамасы және
с.с. жағдайлары мәміле жасасқанда екі жақпен (арасында) ескеріледі.
Үшіншіден, фьючерстік шарт бойынша оның орындалуы мен барлық есеп
айырысуына биржа мен Клирингтік палата кепілдік береді.
Төртіншіден, форвардтық шарт алғашқы активті сатып алуға (сатуға)
жасалады. Оны орындамаған жақ ірі айыппұл төлейді. Ал фьючерстік шарттың
механизмі бойынша мәмілеге келген екі жақтың мақсаты - алғашқы активті
сатып алу-сату емес, сол мәміледен фьючерстік нарықта пайда табу. Ол
көбінесе алыпсатарлық шарт.
Бесіншіден, форвардтық шарт қор нарығының кез-келген алғашқы активіне
жасалуы мүмкін, ал фьючерстік шартта алғашқы активтер биржаның мамандануына
байланысты шектеулі болуы мүмкін.
Қорыта айтқанда, белгілі-бір биржалық активті жеткізіп беру мақсатында
жасалған фьючерстік шартшын мәнінде ол форвардтық шарт. Себебі мәмілені
бекіту мен орындау аралығындағы уақыт форвардтық шарттың мәні болып
есептеледі.
15.2. Фьючерстік сауданың мәні және механизмі
Фьючерстік сауданың мәнін екі жақтан: биржа тұрғысынан және жалпы
нарықтық шаруашылық жағынан қарастырған жөн.
Биржа түрғысынан фьючерстік сауда - ол нарықтық шаруашылық жағдайында
биржалық сауданың табиғи дамуының нәтижесі. Басқаша айтқанда, ол - нарықтық
делдалдық құрылымдардың әртүрлі типтерінің тұрақты бәсекелестігінің
нәтижесі. Нақты тауар саудасымен салыстырғанда фьючерстік сауданың зор
артықшылығының арқасында нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайында
биржаларға жұмысын жалғастырып, одан әрі дамуына капитал жинақтауға
мүмкіндік туғызады. Биржаның мақсаты - фьючерстік сауданы дамытып, нарықтық
ортада қызмет істеу үшін қажетті мөлшерде табыс табуға қол жеткізу.
Нарықтық шаруашылық түрғысынан алғанда фьючерстік сауданың мақсаты -
нақты тауар нарығында бағаның өзгеруінен сақтандыру, сөйтіп кәсіпкерлердің
мүддесін қорғау. Әсіресе, жетекші шикізат және отын тауарының бағасын
болжау арқылы биржалық саудадан мол пайда табу.
Нарықтық экономикада бағаны болжау мүмкіндігі өндірістің қарқынды
дамуы мен қоғамдастануынан және оның халықаралық интеграциялануынан
туындайды. Осындай алдын-ала жасалған шаралардың негізінде фьючерстік сауда
бағаның нарықтық болжам механизмін құрады. Тауар әлі өндірілмеген
(өсірілмеген, қазылмаған, өнделмеген) бірақ фьючерстік шартты сатып алу-
сату арқылы олардың болжам бағасы бар. Ол баға нақты өмірдегі процестердің
әсеріне душар болады. Фьючерстік нарық нақты тауар нарығынан ерекше. Ол
қатысушылардың құрамында, сауда орнында, нарықтың деңгейінде және басқалар
да болатын ерекшеліктер.
Биржалық фьючерстік сауда механизмінің негізгі элементтері:
биржалық сауданы фьючерстік шарттармен ұйымдастыру;
есеп айырысу тәртібі және фьючерстік шарттарды жою тәртібі;
фьючерстік шарттардың орындалуын ұйымдастыру. Фьючерстік шартпен сауда оны
жүргізуші брокерлік фирманың өкіліне клиенттің мәлімдемесін беруден
басталады. Мәлімдемені ауызша немесе жазбаша беруге болады. Мәлімдемеде
тауар туралы, жеткізу мерзімі, шарт саны және баға туралы мәліметтер болуы
керек.
Брокерлік фирманың өкілі мәлімдемені, әдетте, телефон арқылы немесе
тікелей биржа залындағы осы фирмаға қызмет етіп отырған брокерге береді.
Егер биржаның жұмыс күні аяқталып қалса, мәлімдемені ақпараттық орталыкқа
береді.
Сауда барысында биржалық брокер шартты сатып алуға (немесе сатуға)
алған тапсырысын, ұсынатын бағасын және шарт санын айғайлап айтады. Өз
кезегінде басқа брокерлер шарттың осындай түрін сатуға (немесе сатып алуға)
алған тапсырыс бойынша өз бағасын ұсынады. Егер сатып алу бағасы мен сату
бағасы дәл келсе мәміле бекітілген деп есептеліп, биржалық жүйелерде
тіркеледі. Биржалық сауда аякталған соң брокерлер бекітілген мәмілелердің
реквизиттерін тексеріп, одан соң ақпаратты клиенттерге жеткізеді.
Фьючерстік шартты «сатып алу» деген биржадан алғашқы актив (мысалы,
белгілі-бір облигациялар) бойынша өзіне міндеттемені қабылдап алу. Содан
кейін фьючерстік шартты орындау мерзімі келгенде осы шарт үшін айқындалған
тәртіпке сай, яғни шартты сатып алу кезінде анықталған бағаны биржаға
төлеу.
Фьючерстік шартты «сату» деген фьючерстік шартты орындау мерзімі
келгенде биржаға алғашқы активті жеткізу (сату) міндеттемесін өзіне
қабылдап алу. Содан кейін осы шартты сату бағасына сай биржадан ақша
қаражатын алу.
Фьючерстік шарт бойынша есеп айырысу формасы әр елде әртүрлі болады. Әдетте
есеп айырысу чекпен жүргізіледі.
15.3. Фьючерстік шартты сатып алу-сату мәмілелерін жасасу және орындау
тәртібі
Фьючерстік шартты сатып алу-сатуды ұйымдастырушы әрбір биржа өзінің
нормативтік актілеріне сәйкес шарттарды жасасу және орындау тәртібін
белгілеуге құқылы.
Фьючерстік шартты сатып алу-сатудың технологиялық процесін шартты
түрде бірнеше кезеңге белуге болады. (15.1. Сурет).
1. Клиенттің шешімі. Клиент фьючерстік шарт нарығының өтімділігін
бағалайды, яғни оларды еркін және тез арада сатып алу-сатуды бағалайды,
сатып алу-сатуды жүзеге асыруға байланысты шығындарды анықтайды, атап
айтқанда, маржаны төлеу, мәмілені жасасу мен тіркеу үшін комиссиялық
төлемді, делдалдар қызметін және салықтарды төлеу. Содан кейін клиент
фьючерстік шартты сатып алу-сату туралы, яғни фьючерстік саудаға қатысу
туралы шешім қабылдайды.
15.1. Сурет. Фьючерстік шарт бойынша мәмілені жасау және орындау тәртібі
2. Брокерлік қызмет көрсетуге шарт жасасу. Фьючерстік
нарықта делдалдық қызмет атқаратын фирмамен клиент шарт жасайды. Шартқа сай
клиент делдалдық фирмаға мынадай:
фьючерстік шартты клиент атынан және оның есебінен сатып алу-сатуға мәміле
жасауға;
фъючерстік шартты сатып алу-сатуға байланысты барлық есеп айырысуды
клиенттің қаражаты есебінен Есеп айырысу палатасының мүшесі арқылы
жүргізуге;
фьючерстік нарықта барлық қажетті құжаттарды клиент атынан рәсімдеуге сенім
көрсетеді.
Қызмет көрсету шарты бойынша тараптар (екі жақ) фьючерстік нарық жағдайына
байланысты қауіп туралы хабардар екенін және болуы мүмкін шығындар бойынша
бір-біріне шағымдары болмайтынын бекітеді.
3. Есеп айырысу палатасының мүшесімен қызмет көрсету
шартын бекіту. Делдалдар фирмасы Есеп айырысу палатасымен
ұзақ уақыт қызмет көрсету жөнінде шарт бекітеді. Әрбір жаңа клиентке
қайтадан шарт бекітпейді.
Фьючерстік сауданың резерв қаражаты. Фьючерстік мәміле жасауға қажетті ақша
қаражатын клиент төлейді. Ол қаражат мәміле орындалуының кепілі. Бірақ ол
«фьючерстік сауданың резерв қаражаты» рөлін орындамайды. Резерв қаражаты
алғашқы маржаны жабу үшін жететін болуы керек. Ондай соманы клиент
делдалдық фирма арқылы Есеп айырысу палатасының мүшесіне аударады.
Клиенттің тапсырмасы. Биржаның делдалы клиенттің тапсырмасын орындау үшін
ең алдымен клиент оған биржалық саудада орындалатын белгілі-бір
операцияларға мәлімдеме береді. Биржалық сауданың іс-тәжірибесінде ондай
мәлімдеме сауда тапсырмасы деп аталады. Сауда тапсырмасында мәміле түрі
(сатып алу немесе сату), келісім-шарт саны, жеткізіп беру формасы мен
мерзімі, төлем формасы, сауда өткен күн және баға белгілеу жағдайлары
көрсетілуі қажет. Әлемдік практикада сауда тапсырмасының ең көп
қолданылатын түрлері:
• биржа бағасымен сатып алу немесе сату. Мәлімдеме бланкінде баға
көрсетілмейді.
«күннің ең тиімді бағасымен» сатып алу немесе сату - ол сессия күнінің
нәтижесі бойынша сатып алу үшін ең төменгі, ал сату үшін ең жоғары бағамен
орындалады.
белгілі бір бағамен сатып алу немесе сату. Оны брокер баға берілген
деңгейге жеткен сәтте немесе оны алған бойда орындайды.
Тапсырманы орындау - ол биржалық сауда барысында, я болмаса сессия
аралығындағы уақытта өтеді.
Өткен сауда туралы мәліметтер. Биржа бекітілген фьючерстік мәмілелер
туралы мәліметтерді тиесілі ақпараттық жүйелерге беріп отырады. Сөйтіп баға
белгілеу әлемге таратылады.
Мәмілелер бойынша есеп айырысу - оны Есеп айырысу палатасы орындайды. Оның
жұмыс механизмі туралы жоғарыда айтылған.
Маржа бойынша қайта есептеу. Маржаның өзгерісі туралы мәлімет биржа
күнінің соңында айтылады. Жаңа маржа ставкасы алғашқы маржа ставкасы
негізінде жүргізіледі.
Маржа төлемі бойынша қосымша қаржыны салу. Қайта есептелген маржаның
негізінде белгіленген оның жаңа ставкасы бойынша клиент делдалдық фирма
және Есеп айырысу палатасының мүшесі арқылы клирингтік шотқа фьючерстік
шарт нарығында жұмысты жалғастыру үшін қосымша қаржы салуы керек. Ол соманы
айнымалы маржа деп атайды.
Фьючерстік шарт бойынша жеткізу. Фьючерстік мәміленің жалған сипатына
қарамастан, кейде фьючерстік шарт бойынша тауар жеткізу де болып қалады.
Әлемдік практикада биржалық сауданың тауарын жеткізудің екі типі бар:
алғашқы және екінші рет жеткізу. Алғашқы жеткізу деген тауарды биржа
қоймасына жеткізу немесе тауарды биржа қоймасынан алу. Екінші рет (қайтара)
жеткізу деген тауардың қоймадағы партиясын қоймадан шығармай-ақ ағымдағы
айдың ішінде биржалық шарт бойынша қайтадан жеткізіп беру. Биржаларда бұл
жеткізудің үлесі 20-40% құрайды. Биржалардың көбіне сатушы тек ресми оның
қоймасындағы тіркеуден өткен банктердің сейфіндегі және де заводтан тиісті
сертификатын алған тауарды ғана жеткізуіне болады. Сатушы оған қоса, тауар
туралы мынандай мәліметтерді беруі керек:
тауарды жеткізіп беретін көліктің түрі;
шығатын елі;
қораптардың, қаптардың, бумалардың, будалардың және т.б. буып-түйілген
саны;
биржа бекіткен тауар сақтау қоймасы;
тауарды қоймаға жеткізу датасы;
тауар партиясының жалпы салмағы;
қайта өлшеген датасы;
варрант номері;
үлгілерін алған дата және т.б. мәліметтер.
Сатушы айтылған осы мәліметтермен бірге Есеп айырысу палатасы арқылы
нотис, яғни жеткізу туралы хабарлама жіберуі керек. Әрбір нотисте шарттың
бағасы, датасы, сондай-ақ Есеп айырысу палатасының нотисті алған уақыты
және оны сатып алушыға берген уақыты көрсетіледі. Есеп айырысу палатасынан
өткен барлық нотистерді сатып алушы міндетті түрде орындау үшін қабылдап
алады. Содан соң белгілі-бір уақыт аралығында тауар үшін толық мөлшерде
қолма-қол ақша төлеуі керек. Сатып алушы Есеп айырысу палатасына ақша
төлегені туралы варрант немесе қойма куәлігін, яғни биржа қоймасындагы
тауарға меншік құқығын білдіретін құжат алады. Нотис қойған датадан бастап
туындаған барлық шығындарды сатушы төлеуі тиіс.
15.4. Хеджирлеу және биржалық алыпсатушылық
Биржалық сауда тәжірибесінде сауда (саудагерлік) хеджирлеу және
алыпсатушылық болып бөлінеді. Хеджирлеу деген ол бағаның қолайсыз
өзгеруінен биржалық сақтандыру. Ал биржалық алыпсатушылық деген ол
фьючерстік шарттың уақытына, кеңістігіне және тауар түрлерінің баға
динамикасына негіздеген пайда табу тәсілі.
Саяси экономиялық түсінік бойынша хеджирлеу де, биржалық алыпсатушылық
та - екеуі де саудагерлік, яғни өндіру кезінде емес, айналыста - баға
айырмашылығынан пайда табу тәсілі. Хеджирлеу мен алыпсатушылық - қатар
жүретін және бірін-бірі толықтыратын биржадағы саудагерліктің екі формасы.
Дегенмен олардың бір-бірінен айырмашылығы да бар. Олар бір медальдың екі
жағы тәрізді. Хеджирлеуді алыпсатушылықтан айыруға болмайды және керісінше
де болады.
Биржада хеджирлеуді, әдетте, кәсіпорын, ұйым және жеке адам жүргізеді,
әрі сол кезде олар, яғни өндірушілер, қайта өңдеушілер, сатушылар дәл сол
кезде олар нақты тауарлар нарығының қатысушылары да болады.
Алыпсатушылықпен, әдетте, фьючерстік шарт бағасының айырмасынан пайда табу
мақсатында биржа мүшелері, көбіне жеке адамдар шұғылданады. Нарықтық
шаруашылықта басты мақсат - қандай операциялар есебінен екеніне қарамай -
пайда табу. Хеджирлеудің мақсаты - тапқан пайдамен нақты тауар нарығындағы
шығындарды өтеу.
15.5. Фьючерстік шартқа баға құру
Бір биржалық активтің - физикалық нақты нарықта және фьючерстік
нарықта - әртүрлі бағасы болады. Себебі физикалық нарықта активті нақты
сатып алу-сату дәл сол кезде жүреді де, ал фьючерстік нарықта ол процесс
бірсыпыра уақыттан кейін, яғни бірнеше күннен кейін, тіпті бірнеше айдан,
жылдан кейін болады.
Өз кезегінде кез келген нарықтың бағасы тәрізді фьючерстік шарт
бағасының объективті негізі - қүн. Баға сұраныс пен ұсыныстың әсерінен
құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан фьючерстік шарт бағасының дәстүрлі түрде
қалыптасуы 15.2. Суретте өрнектелген
15.2. сурет. Шарт бағасына әсер етуші факторлар
Фьючерстік шарттың құнына мына факторлар әсер етеді:
физикалық нарықтағы активтің бағасы;
фьючерстік шарттың әрекет мерзімі;
проценттік ставка;
• активті қолдануға (сақтау, қауіпсіздендіру) байланысты шығындар.
Сонымен, фьючерстік шарттың құнына әсер ететін факторларды екі топқа
бөліп (яғни тұрақты және ерекше факторлар) 15.3. Суретпен өрнектелік.
15.3. Сурет. Шартты құнына әсер ететін факторлар
15.3.Сурет. Шартты құнына әсер ететін факторлар
15.6. Фьючерстік саудадағы қаржылық есеп айырысу
Фьючерстік шартпен сауда төмендегідей тәртіппен жүргізіледі:
Біріншіден, шартты сатушы әрдайым шарттың бағасын төмендеті үшін
ойнайды, яғни егер ол шартты сатқанынан гөрі сатып алғанда төмен бағамен
алса, онда ол пайда табады;
Екіншіден, шартты сатып алушы әрдайым шарттың бағасын жоғарылату үшін
ойнайды, яғни егер ол шартты сатып алғанынан гөрі жоғары бағамен сатса,
онда ол пайда табады.
Себебі фьючерстік саудадағы қаржылық есеп екі баланс тендігінен
құралады:
егер шартты сатып алушы ұтса, онда міндетті түрде шартты сатушы ұтылады,
сондай-ақ керісінше де болады;
есеп айырысу палатасының және оның клиенттерінің бір мүшелеріндегі ұтыс
сомасы Есеп айырысу палатасының басқа мүшелеріндегі ұтылыс сомасына тең
болады.
Фьючерстік шартты сатып алу-сату бойынша есеп кезеңіне шартты бекіткен
күн кіреді. Шарт орындалмай немесе жабылмай қалған кезең және шартты жабу
немесе оны орындау күні (кезеңі) қаржылық есеп күні болып есептеледі. Осы
айтылған кезеңдерде жүргізілетін қаржылық процедураларды қарап өтелік.
I кезең:
шартты бекіту күні (позицияны ашу);
Есеп айырысу палатасында шартты тіркеу;
шарт үшін кепілдік жарна (алғашқы маржа) төлеу;
шартты тіркегені үшін төлем.
II кезең:
ашық позицияны сақтау күні (кезі);
айналым маржа бойынша есеп;
егер Есеп айырысу палатасы маржаның ставкасын өзгертсе, онда алғашқы маржа
бойынша есеп.
III кезең:
кері мәміле жасау (немесе офсеттік) жолымен шартты жабу күні немесе шартты
орындау күні (оның мерзімі аяқталған күн);
жабылған позиция бойынша пайданы (зиянды) есептеу;
кері мәмілені тіркегені үшін төлем;
есеп айырысу палатасыныц палата мүшесіне (клиентке) төлейтін немесе Есеп
айырысу палатасы мүшесінің (клиенттің) палатаға төлейтін ақша сомасын
есептеу;
фьючерстік шарттың негізі болған биржалық активті беру (алу);
Осы атап өткен кезендерден Есеп айырысу палатасыныц қызметі құралады. Олар:
алғашқы маржаны есептеу;
жабылған позициялар бойынша ұтыс және ұтылыс сомасын анықтау;
ашық позицияларды есепке алып және айнымалы маржаны есептеу.
Алғашқы маржа деген Есеп айырысу палатасы мүшесінің өз шотынан Есеп
айырысу палатасым Есеп айырысу палатасы мүшесінің өз шотынан Есеп айырысу
палатасы шотына (немесе алғашқы маржа сомасының есебінен) фьючерстік
шарттың бағасы ол үшін қолайсыз бағытта өзгеретін ашық позиция болған
жағдайда аударатын ақша сомасы.
Айнымалы маржа деген Есеп айырысу палатасы мүшесінің өз шотынан Есеп
айырысу палатасы шотына (немесе алғашқы маржа сомасының есебінен)
фьючерстік шарттың бағасы ол үшін қолайсыз бағытта өзгеретін ашық позиция
болған жағдайда аударатын ақша сомасы.
15.7. Биржада опциондармен сауда
Биржалық опцион деген биржалық активті (фьючерстік шарт та кіреді)
сатып алуға немесе сатуға құқық беретін стандартты биржалық шарт, басқаша
оны еркін айналыстағы опциондық шарт деп те атайды. Құқықты сатып алу үшін
белгіленген датаға дейін (мысалы, 5/Х) шарт орындалатын (мысалы, 30/Х) баға
бойынша сыйақы деп аталатын белгілі бір сома төленеді.
Фьючерстік шарттарда қолданылған терминологияның опциондармен операциядағы
мағынасын қарастыралық. Опционды «сатып алу» деген сатып алушының шартымен
келісуді, ал опционды «сату» деген сатушының шартымен келісуді білдіреді.
Іс тәжірибеде опциондық шартты кез-келген нарықтық активтермен және
фьючерстік шартпен жасауға болады. Биржалық опциондар фьючерстік шартпен
саудада жасалған ережелер мен механизмдердің негізінде биржаларда еркін
сатылады және сатып алынады.
Әдетте биржалық практикада опционный екі түрі - сатып алу («колл»
опционы) және сату («пут» опционы) - қолданылады. Бірінші жағдайда сатып
алушы биржалық активті сатып алу міндеттемесін емес, опционды иемдену
құқығын алады. Ал екінші жағдайда сатып алушы сол активті сату
міндеттемесін емес, опционды сату құқығын алады.
Опционды сатып алушы - оны ұстаушы немесе иемденуші деп те аталуы
мүмкін, ал опционды сатушыны оған жазылушы немесе оны «жазып алдырушы» деп
атайды. Опциондық шартты ұстаушы жақтардың құқығы мен міндеттемелерін 15.4.
Суретпен өрнектеуге болады.
| |Опционный түрлері |
| |Сатып алу опционы |Сату опционы (пут - опционы) |
| |(колл-опцион) | |
|Опцион ұстаушы |Сатып |Сату |Сыйақы |Сатып |Сату |Сыйакы |
|жақтар |алу |міндет-|төлеуші |алу |құқығы |төлеуші |
| |кұкығы |темесі | |міндет-т| | |
| | | | |емесі | | |
|Сатып алушы |+ |- |+ |- |+ |+ |
|(ұстаушы, | | | | | | |
|иемденуші) | | | | | | |
|Сатушы жазылушы| | | | | | |
|«жазып | | | | | | |
|алдырушы» |- |+ |- |+ |- |- |
15.4. Сурет. Опциондармен сауда
Орындау мерзімі бойынша опцион екі типке бөлінеді. Біріншісі,
американдық - ол опцион мерзімі біткенше кез-келген кезде орындалуы мүмкін
опцион. Екіншісі, еуропалық - ол тек опцион мерзімі бітетін датада
орындалуы қажет опцион.
Опционныц негізі болатын биржалық активтер түрі бойынша опциондар
төртке бөлінеді:
тауарлы, оның негізі - кез-келген тауар (металл, астық, мұнай, және т.б.);
валюталық, олардың негізі - шетел ақша бірліктері;
қор опциондары, олардың негізі - акция, облигация, индекстер;
• фьючерстік немесе фьючерстік шарттарды сатып алу-сату опциондары.
Фьючерстік шарттың бағасының негізі - биржалық активтің бағасы, ал
опционныц бағасы - оны орындау құқығын алғаны үшін сатып алушының төлейтін
сыйақысы. Егер опцион тиімді болса оны орындайды, ал егер зиян келтірсе оны
орындаудан бас тартады. Міне бұл бағасы бойынша фьючерстік шарт пен
опционның бір-бірінен айырмашылығы.
Опциондық стратегияның негізгі топтарының сипаттамасы. Стратегия - бір
істі жүргізу өнері. Опционный түріне, бағасына және оны орындау датасына
байланысты опциондық стратегияның саны да өте көптеп саналады. Оның негізгі
топтарын қарастырып өтелік:
жай стратегия - ол біркелкі опциондық позицияны ашу, яғни колл, пут
опционын жай сатып алу немесе сату;
спрэд- ол бір опцион түріне және де сол активке бір уақытта екі қарама-
қарсы позицияларды ашу. Басқаша айтқанда, ол бір және сол активке колл
немесе пут опционың бір уақытта сатып алу және сату;
құрастырылған (комбинированная) стратегия - ол опционныц әр түріне бір
уақытта екі бірдей позиция ашу. Басқаша айтқанда, ол колл опционы мен пут
опционын (бір активке) бір уақытта сатып алу (сату).
синтетикалық стратегия - ол: біріншіден, опционныц әр түріне (бір активке)
бір уақытта қарама-карсы позиция ашу; екіншіден, активке физикалық нарықта
және сол активке опциондық нарықта бір уақытта позиция ашу. Бұл стратегия
өзінің мәні жөнінен жай опциондық стратегияға сай келеді.
Аталған стратегия топтарының көптеген түрлері бар. Мысалы, жай
стратегияның төрт түрі, «спрэдтің» - үш, құрастырылған стратегияның - екі
және синтетикалықтың - екі түрі болады.
Биржалық опциондарға баға белгілеу. Опционның құнын айқындаушы
факторлар фьючерстік шарттың құнына әсер етуші факторлардан өзгеше болады.
Себебі опциондарға баға белгілеу механизмі опционныц негізі болған активке
баға белгілеу механизміне сай келмейді.
Опционный бағасына әсер ететін факторлар мыналар:
физикалық нарықтағы активтің бағасы;
опционды орындау бағасы;
опционный әрекет мерзімі (уақыты);
проценттік ставка (бұл жерде, тәуекелсіз проценттік ставка, мысалы, бірінші
класты банктердегі немесе мемлекеттік облигациялар бойынша айтылады);
• опционный негізі болған актив бағасының өзгермелілігі.
Опциондық физикалық нарық деген кез-келген сатып алу-сату нарығы,
мысалы, бағалы қағаздар нарығы (яғни, қор нарығы). Сондай-ақ, егер
опционный негізі фьючерстік шарт болса, онда фьючерстік нарықта опциондық
физикалық нарық болуы мүмкін.
Опционный кұны екі бөліктен құрылады: ішкі құны және уақытша құны.
Ішкі құны бар опцион «ақшалы» деп, ал онысы болмаса «ақшасыз» опцион деп
аталады. Опционный ішкі құны - ол, егер мәміле дәл бүгін (мәмілеге келген
күні) аяқталатын жағдайда опцион үшін түсетін сома. Ішкі құны активтің
нарықтық бағасы мен орындалу бағасының ара катынасымен анықталады.
«Колл» опционының (сатып алу) ішкі құны - ол активтің бағасы опционный
орындалу бағасынан артық болатын шама. Оның формуласы:
«Пут» опционының (сату) ішкі құны - ол опционный орындалу бағасының
активтің бағасынан артық болатын шама.
Опционды сатып алушы «ақшасыз» опционды алуға ұмтылады. Себебі бұл
жағдайда ол активтің тиімді бағасын пайдалана алады. Сонда, оның ішкі құны
нольден кем болмайды.
Опционный уақытша құны - ол опционный бағасымен (сыйақы) оның ішкі
құнының айырмасы. Опционный әрекет мерзімі ұзақ болса опционный уақытша
құны да көп болады. Себебі уақыты ұзарған сайын қауіп те өсе түседі.
Қорыта айтқанда, американдық типті опциондар үшін ықтимал сипаттағы
опцион бағасына әсері бар бес фактор туралы сөз етілді.
Бақылау сұрақтары:
Фьючерстік сауда және фьючерстік шарт түсінігі.
Фьючерстік шарттың форвардтан айырмашылығы.
Фьючерстік сауданың мәні.
Фьючерстік шартпен биржалық сауда ұйымдастыру.
Фьючерстік шартпен есеп айырысу тәртібі фьючерстік шартты жою.
Фьючерстік шарттың орындалуын ұйымдастыру.
Фьючерстік шарт пен мәміле бекіту және оны орындау кезендері.
Хеджирлеу деген ұғым және биржалық алыпсатушылық деген не?
Хеджирлеу техникасының сипаттамасы.
Фьючерстік шарттың бағасының қалыптасуы.
11 .Фьючерстік шартты сатып алу-сату бойынша есептеу кезендері.
12.Опцион туралы ұғым «Пут» опционыныц «колл» опционынан айырмашылығы.
13. Опционный фьючерстен айырмашылығы.
14.Опцион түрлерінің сипаттамасы опционный ерекшеліктері.
15. Биржалық опцион бағасына әсер ететін факторлар.
XVI ТАРАУ Биржалық индекстер және биржалық сауданы талдау
16.1. Биржалық индекстер және олардың түрлері
Алғашқыда индекстер нарықта болып жатқан ақпараттан хабардар болу үшін
қажет болды. Сөйтіп биржалық индекстер баға белгілеуді болжау мүмкіндігін
туғызды. Қор нарығының даму барысында индекстер сауда объектісі ретінде,
мысалы, фьючерстік шарт жасасқанда базалық тауар ретінде қолданылады. Бұдан
басқа индекстер портфельдік инвестициялау кезінде де кең түрде қолданылады.
Бұл кезде олар:
Біріншіден, бағалы қағаздарды портфельге таңдау кезінде инвестициялау
пропорциясы мен оның басты бағытын анықтағанда бағдар ретінде қолданылса;
Екіншіден, индекстік қор әдісін қолданып портфельді пассивтік басқару
тактикасында дилерлік шығындарды қысқартады.
Индекстер салалық, аймақтық, құрама және жаһандық болуы мүмкін. Олар кез-
келген нарықта, яғни тауар, валюта, қор нарықтарында қолданылады. Алғашқыда
индекстер қор нарығында пайда болған. Сондықтан қазіргі кезде де олар сол
нарықта кең қолданыста болуда.
Индекстер оны есептеу әдісін құраған адамның атымен немесе оларды
есептеген және хабарлаған ақпараттық агенттіктердің атауымен аталады.
Мысалы, Доу-Джонс индексі әлемдік индекстердің ең көнесі, ең белгілісі. Ол
Доу-Джонс компаниясының иесі Чарльз Доудың атымен аталады. АҚШ-та ол 1884ж.
сол кездегі ең ірі 11 өнеркәсіп компанияларының акция бағамын өзгертетін
орташа көрсеткішті есептеуге кіріскен. Алайда бұл индекстің пайда болуын
техникалық түрғыдан қарастырғанда ол индекс емес, оны орташа сан деп айтуға
болады. Бұл индекстің атауы тектен-тек Доу-Джонс индексі деп аталмаған,
себебі оның сөзбе-сөз аударылымы Доу-Джонстың өнеркәсіптік орташа
көрсеткіші дегенді білдіреді.
Биржалық орташа көрсеткіш - ол кейбір биржалар үшін өлшенген немесе
өлшенбеген орташа нарықтық баға. Керісінше, индекс - ол бар болғаны сан,
бір өлшемнің, мысалы, доллардың немесе басқа да бірліктер өлшемінің құнын
көрсетпейтін сан.
Биржалық орташа көрсеткіш және биржалық индекс - олар бағалы қағаздар
нарығындағы көрсеткіштердің негізгі екі типі. Бұл индекстің екі типінің
негізі бірдей, яғни белгілі бір датадағы тізімнен таңдап алған акцияның
орташа бағасы болғанымен, алайда биржалық орташаға Карағанда биржалық
индекс ең дәлірек, ең қолайлырақ деп есептелінеді.
Биржалық орташаны есептеу үшін екі әдіс - арифметикалық орташа және
геометриялық орташа әдістер қолданылады. Арифметикалық орташа әдісте орташа
шаманы есептеу үшін сауда жабылу кезіндегі көрсеткішке кіретін барлық
эмитенттер акциялары бағасының қосынды сомасы құрамдас бөліктердің санына
бөлінеді. Акцияны шығарушы компанияның шығарған барлық акциясының көлемі
мен оның айналыс санына қарамай-ақ, әрбір акцияның бағасы бірдей болады.
Нарықта казіргі қолданылып жүрген индекстер - ол шын мәнінде ірі
компаниялардың индекстері. Классикалық биржалык индекстер Доу-Джонс
индексімен есептеліп шығарылады. Егер геометриялық орташа әдіс қолданылса,
онда индексті құрайтын акциялар бағасына көбейтіледі. Сол көбейтіндіден л -
дәрежесіндегі түбір шығарылады, онда и - индекстегі акция саны. Осы әдіс
Англия және АҚШ-та әлемге белгілі екі индикаторды: Англиядағы FT-30 және
АҚШ-тағы The Value Line Composite Average индикаторларын есептегенде
қолданылады.
16.2. Биржалық саудадағы талдаулар
Биржалық саудаға қатысушы барынша көп табыс алуды және көптеген жоғары
бағаланған активтерден ең тиімдісін таңдап алуды көздейді. Бірақ биржалық
бағамға тікелей немесе жанама әсер ететін көптеген және кенет туындайтын
себептерді қалай талдауға болады? Осы және көптеген басқа сұрақтарға
жауапты қор нарығының теориясы мен практикасы қалыптастырған талдау
әідістерінен алуға болады.
Активтің тартымдылығын екі түрғыдан:
біріншіден, биржалық активтің нарықтық құнын талдау арқылы;
екіншіден, актив эмитентінің қаржылық-экономикалық жағдайын зерттеп білудің
негізінде оның «ішкі» немесе нақты құнын білу арқылы бағалауға болады.
Талдаушылардың қорытындысы мәміле жасаудың негізі ретінде алынады.
Нарықты талдауда тарихи екі бағыт қалыптасқан. Міне, бірінші тұрғыда
жасалған талдауды жақтаушылар техникалық талдау мектебін, ал екіншіні
жақтаушылар негізгі талдау мектебін құрайды.
Негізгі талдау жалпы нарықтық жағдайды бағалаудан құралады және ол
16.1. Суретте көрсетілгендей төрт бөліктен тұрады.
16.1. Сурет. Негізгі талдау
Сонымен бағаны модельдеу үшін көп еңбек сіңіруді қажет қылатын зерттеу
жүргізу керек, онда биржалық активтің нарықтық құны оның нақты құнынан және
болашақтағы пайдадан жоғары ма, әлде төмен бе және басқа да сондай
жағдайлар анықталады. Негізгі талдаудың көмегімен түсетін табыстың болжамы
жасалады. Ол активтің болашақтағы құнын анықтайды, демек ол бағаға да әсер
етуі мүмкін. Осылардың негізінде сатып алу мен сатудың пайдалылығы туралы
ұсыныс жасалады. Бұл оның техникалық талдаудан түбегейлі айырмашылығы.
Биржа ісіндегі техникалық талдау. Техникалық талдаудың негізгі
объектісі - ол активке сұраныс пен ұсыныс және оларды сатып алу, сату
бойынша операциялар көлемінің динамикасы мен бағам динамикасы. Техникалық
талдау әдісін жақтаушылардың сипаттамасы бойынша бұл әдістің артықшылығы
мынадай:
техникалық жеңілдігі;
талдаудың шапшаңдығы;
негізгі талдау жасағаннан гөрі, нарықтағы активті сатушылардың көбіне бұл
талдаудың қажеттілігі.
Алайда, техникалық талдауды пайдаланушы нарық операторлары нарық
бағасының ұзақ перспективада өзгеруін дәл болжай алмайды. Сондықтан
талдауды сапалы жүргізу үшін олар негізгі талдаудың мәліметтерін қолданып
және әртүрлі әдістерді қоса пайдаланып істі ыңғайлы амалмен жүргізу керек.
Бұл мәліметтерді биржалық нарықтың әрбір операторына ізденіп табу, оны
пайдалану, сөзсіз, қиын әрекет. Іс жүзінде биржада істейтін әрбір маманға
техникалық талдаудың құралдарына, аспаптар жиынтығына қол жеткізу оңай
болғанымен, ал оны жүргізу негізгі талдаудікіне қарағанда - керісінше
болады. Мысалы, негізгі талдауды жүзеге асырушы (талдаушы) активтің
нарықтық құны оның «ішкі» немесе «іс жүзіндегі», яғни нақты құнымен
салыстырғанда жоғары немесе төмен екенін анықтауы керек делік. Сонда бұл
талдаудың мақсаты - нарық «бағаламаған» активті табу. Осының негізінде -
активті сатып алу, сату керек немесе әзірше қоя тұру керек деген
инвестициялық шешім қабылдау.
Алайда, егер нарық бұл активті қазір «бағаламаса», ол болашақта да
солай істеуі мүмкін, нәтижесінде талдауға кеткен шығын қайтарылмайды, яғни
талдаушылардың ұсынған негізгі бағасына нарық кепілдік берді деуге негіз
жоқ. Оған қоса, негізгі талдау - ауыр және көп еңбек сіңіруді қажет ететін
талдау және мәліметтер базасын құруды, соған сәйкес қаржыландыруды қажет
ететін еңбек және де әрбір оператордың биржалық операциядан түсіретін
табысы оның негізгі талдауды жүргізуге кеткен шығынын қаржыландыруға
жеткіліксіз болуы мүмкін.
Экономикасы нарықтық жолмен дамыған елдерде экономиканың әртүрлі
салаларында корпорацияны рейтингтік бағалау әдістерін кең қолданады.
Негізгі талдаудың нәтижесі өнім болып шығады, яғни ол өнім - нарық тауары,
ол тауар биржалық саудаға қатысушыларға бюллетень, есеп және басқа да
формада сатылады.
Бақылау сұрақтары:
Биржалық индекс ұғымы.
Биржалық индекстердің қызметтері.
Биржалық орташа көрсеткіштің биржалық индекстен ерекшелігі.
Биржалық орташаны есептеу әдістері.
Негізгі талдаудың қор нарығын бағалаудағы рөлі.
Негізгі талдаудың бөліктері және олардың сипаттамасы.
Техникалық талдау деген ұғым, оның артықшылығы.
XVII ТАРАУ Биржа ісін компьютерлеу
17.1. Биржа қызметін автоматтандыру құралдарының рөлі
Автоматтандыру құралдарының кең өрістеуі - биржа ісін басқарудың
технологиялық базасын қалыптастыруда. Атап айтқанда, биржалық ақпарат
көлемінің күнбе-күн аса қарқынды дамуына байланысты оны сақтау, талдау,
өңдеу, алыс қашықтыққа жеткізу және т.с.с. проблемаларды шешеді. Жалпы
алғанда, биржа ісін компьютерлеуге ақпаратты өңдеудің жалпы технологиялық
мәселелері мен қатар осыларды орындау үшін қажетті технологиялық және
техникалық құралдарды таңдау мәселелері де жатады.
Биржаны компьютерлеу барысында мына факторлардың айтарлықтай маңызы
бар:
биржаның әрбір қызметкері өзінің мамандығын жетілдіруге мүдделі болуы өз
еңбегінің технологиясын өзгертуге дайындығының дәрежесі (яғни психологиялық
жағдайы, білім деңгейі және т.б. көрсеткіштер бойынша);
биржа ісіне қатысушыларға дамыған сервис инфрақұрылымының қалыптасқан
дәрежесі болуы (методологиялық, техникалық және бағдарламалық қызмет
көрсетуді қоса алғанда);
нақты биржаның қалыптасқан жүйелі ақпараттық технологиясын өзгертуге
дайындығы болуы керек.
Биржада қызмет істеуші мамандар жеке электрондық есептегіш
машиналардың (ЖЭЕМ-ПЭВМ) көмегімен өз ісін белгілі бір дәрежеде
интенсивтендіруге, әрі жеңілдетуге мүмкіндік алады. Ол іс үш кезенде
жүргізіледі.
Алғашқы кезеңде әдетте ежелден келе жатқан істер, мысалы, брокерлер
мен брокерлік кеңселерді тіркеу, биржалық ведомостыны дайындау, мәмілені
тіркеу үшін құжаттарды дайындау және с.с. қызметтер автоматтандырылады.
Екінші, аса күрделі, кезең - онда маман өзі дербес ЖЭЕМ-да белгілі-бір
істі атқару үшін қолданатын арнайы тілді дайындау, соның көмегімен ЖЭЕМ-да,
мысалы, биржалық саудаға қатысушы кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерін
талдау, кез-келген брокерлік фирманың жұмыс нәтижесін бағалау және т.с.с.
қызметтерді өз алдына жүргізе алады.
Ақырғы, үшінші кезең - ол өте күрделі процесс - онда биржа маманының
шығармашылық қызметі ішінара автоматтандырылуы мүмкін. Онда ЖЭЕМ биржа
қызметіндегі маманданған нақты істі сақтаушы рөлін атқарады. Мысалы,
биржалық нарықты сараптап, осы нарықтың белгілі бір проблемасын шешуде және
с.с. басқа жағдайларда нақты кеңес береді немесе осы тәрізді жағдайдағы
шешімді ұсынады.
Айтылған үш кезеңде де биржа қызметкерлері өз ісінде ЖЭЕМ-ды белсенді
пайдаланады.
ЖЭЕМ-ды қолданушының жұмысы нәтижелі болуы үшін жаңа ақпараттық
технологияны пайдаланып, автоматтандырылған жұмыс орны дайындалады.
Жаңа ақпараттық технология деген ақпаратты, оның ұйымдық - басқару
концепцияларын дайындауды және қолдануды өңдеу әдісі, сондай-ақ ақпараттық
техниканың барлық түрлерінің жиынтығы. Басқаша айтқанда, жаңа ақпараттық
технология деген биржаның техникалық құралдар кешенін пайдалану, оның
ұйымдық құрылымында ақпаратты сақтау, өңдеу және жеткізу қызметтерін
орындаудағы процедуралары.
ЖЭЕМ-ның базасында жаңа ақпараттық технология биржаны ұйымдық
басқаруды орталықсыздандыр жүйесінің негізі болып саналады. Онда:
Біріншіден, басқару объектілеріне (операциялық зал, мәмілені
тіркеушілер және т.б.) мәліметтерді өңдеу құралдарын жақындату есебінен
ақпараттарды өңдеуді жеделдету және жедел шешім қабылдау қамтамасыз
етіледі.
Екіншіден, биржаның ұйымдық құрылымының икемділігінің өсуі қамтамасыз
етіледі.
Үшіншіден, биржа қызметкерлерінің жауапкершілігін арттырады.
Төртіншіден, биржаны автоматтандыру жүйесінің қуатын (модулын) кезең
кезеңмен арттырады.
Бесіншіден, биржада құжат айналымының көлемі азаяды.
Алтыншыдан, басқару үшін мәліметтердің қажетті санын кобейту есебінен
акпараттық жүйенің тиімділігін өсіру, олардың дәлдігін арттыру және өз
уақытында орындалуы қамтамасыз етіледі.
Биржаны басқаруды орталықсыздандырған жағдайда автола аттандырылған
жүйе ұзақ мерзім қызмет көрсетеді, себебі бір ЖЭЕМ-ның істен шығуы бүкіл
басқару жүйесінің істен шығуына әсер ете алмайды. Орталықтанған жүйеде
техниканы өндіру үлкен ЭЕМ-ды сатып алудан, оны қондырудан және байланыс
каналдарын ұйымдастырудан басталады. Бұл жағдайда көптеген материалдық
қаражат және адам күші шығындары жұмсалады.
Қорыта айтқанда, биржаны басқаруды орталықсыздандыру жүйесінің
принциптік артықшылығы. Техниканы өндіргенде тәуекелдің азаюды. Себебі,
жүйені дамыту кезең-кезенде жүзеге асырылады, әрбір кезеңде аздаған
балансталған материалдық шығындар болып
17.2. Биржа ісіне қатысушылардың автоматтандырылған жұмыс орны
ЖЭЕМ негізінде биржа ісіне қатысушылардың, мысалы, брокердің,
маклердің, биржаны басқарушының автоматтандырылған жұмыс орны олардың жұмыс
столындағы жай ЖЭЕМ-ды пайдаланудан айтарлықтай ерекшелігі бар. Оны мына
анықтамадан түсінуге болады. Биржа қызметкерінің автоматтандырылған жұмыс
орны (АЖО) деген биржа қызметінде ЖЭЕМ-ның жұмысын қамтамасыз ететін
әдістемелік, тілдік, ақпараттық, бағдарламалық және техникалық құралдардың
жиынтығы. Ол 17.1. Суретте өрнектелген.
АЖО-ның ең негізгі құрылымдық бөлігі - ол ЖЭЕМ мен оны қолданушы
арасындағы диалогтың арнаулы тілі, сондай-ақ биржа бойынша қажетті
мәліметтердің базасын құратын және осы тілді қолданатын бағдарлама жүйесі.
Ол тілдің негізін биржалық саудаға қажетті терминдер құрайды. Биржа
қызметкерінің АЖО қамтамасыз ету бөлігіне биржа қызметіне қатысушылардың
өзінің басқару және ұйымдық міндеттерін шешу үшін қолданатын ақпараттық,
бағдарламалық және техникалық қамтамасыз ету істері кіреді. Сөйтіп ол АЖО-
ның ақпараттық-материалдық негізін құрайды.
17.1. Сурет. Биржа қызметкерінің АЖО-ның құрылымдық үлгісі
Ақпараттық қамтамасыз ету деген биржа қызметкерінің АЖО үшін қажетті
көлемі, орналастыруы және ақпараттық-ұйымдастыру формасы бойынша орындалған
шешімдердің жиынтығы. Ол биржа қызметі бойынша нормативтік-анықтамалық
ақпаратты, техникалық-экономикалық ақпараттың бірыңғайланған және арнаулы
классификаторын және құжаттар жүйесін (мысалы, тауар топтары кодының
классификаторы, брокерлік қызмет бойынша құжаттар жүйесі және т.б.)
біріктіреді.
Бағдарламалық қамтамасыз етуге операциялық жүйе жатады. Ол жүйенің
негізгі қызметі: қолданбалы бағдарламаның қолданыстағы техникалық
құралдарға тэәуелсіз болуын қамтамасыз ету, бағдарламаны басқа есептеу
жүйесіне аударуды жеңілдету, қолданбалы бағдарламаларды жетілдіруге және
өндеуге кең мүмкіндік беру. Қазіргі кезде Windows 95 операциялық жүйесі кең
қолданыста болуда.
Техникалық қамтамасыз етуге әдетте ЖЭЕМ-ды және коммуникация
құралдарын жатқызады. Жеке электрондық есептегіш машина деген көпшілік
қолданушылар қол жеткізе алатын және әртүрлі міндеттерін шешуде қолданатын
әмбебап электрондық есептегіш машина.
Биржа қызметінде ЖЭЕМ-ды кең қолдану, шын мәнінде, бірсыпыра жұмыс
орындарын автоматтандыруды талап етеді. Онда ЖЭЕМ және биржа қызметіне
қатысушылар кешенді автоматтандырылған модульмен өзара байланыста болады.
Бұл жағдайда «автоматтандырылған» деген термин белгілі бір дәрежеде тек
метафора (ауыспалы астарлы мағынада) болып қалады. Себебі көптеген
басқаруға байланысты шешімдер объективті және субъективті факторлардың
жиынтығына байланысты қабылданады. Олар творчестволық сипатта болып,
автоматтандыруға келмейді.
Қазіргі кезде толық көлемде автоматтандыру туралы тек кейбір
процедураларды айтуға болады. Мысалы, бағдарламалармен қамтамасыз етілген
ақпараттық технологиялар - тексті және кестелі процестер, экранға шығатын
формалар, мәліметтер базасы және т.с.с. Тіпті техникалық қызметкерлер үшін
оларға қажетті ақпараттың тек кейбір бөлігін ғана автоматтандыруға болады.
Қорыта айтқанда, биржалық саудаға қатысушының жұмыс столындағы ЖЭЕМ
«жоғары өндіруші интеллектуальды ассистенттің» қызметін атқаруы тиіс - ол
ақпаратты сақтауды ұйымдастырушы (файлдық құрылым, іздеу, сараптау,
есептеу, экранда мәліметті ұдайы көрсету).
17.3. Биржаны басқарудың автоматтандырылған жүйесі
Биржаны басқарудың автоматтандырылған жүйесі (ББАЖ-АСУБ) - ол
биржаның, оның аймақтық бөлімшелері мен брокерлік бөлімдерінің қалыпты
қызмет етуі үшін қажетті ақпараттарды жинақтайтын, сақтайтын және оны
қолданушыларға беретін орталықтандырылған құрылым.
Ол жаһандық есептеу желісінің құрамында қызмет ететін техникалық және
бағдарламалық құралдардың кешені. ББАЖ-дың жалпы құрылымы кесте түрінде
17.2. Суретте өрнектелген.
17.2. Сурет. ББАЖ-дың жалпы құрылымы
Орталық ББАЖ-дың құрамына сол аймаққа қызмет көрсететін және сол жерде
бір уақытта сауда-саттық жүргізетін биржаны басқарудың аймақтық
автоматтандырылған жүйелері де (ББААЖ-РАСУБ) кіреді.
ББААЖ деген биржаға қызмет көрсететін және қашық орналасқан аймақтық
бөлімшелерді іске қосатын, сондай-ақ брокерлік кеңселерге, атап айтқанда,
брокерлердің АЖО-ға қызмет көрсететін Орталық биржа жүйесінің бөлімшесі.
Биржа жүйесінің бұндай бөлімшелерінің қалалық, қалааралық және халықаралық
байланыс желілеріне шығу мүмкіндігі болуы керек. Сондай-ақ олардың биржа
қызметіне қатысушы банк бөлімшелерімен, сақтандыру қорларымен және т.б.
мекемелермен өзара байланыста болған жөн. ББААЖ-дың ішкі құрлымы кесте
түрінде 17.3. Суретте өрнектелген.
17.3. Сурет. ББАЖ-дың ішкі құрлымы
Биржаға қызмет ететін бөлімше құрылымы бойынша - ол биржа басшысының
және биржаның басқа бөлімдерінің автоматтандырылған жұмыс орнын
біріктіретін жергілікті есептеу желісі.
Биржадағы сауда операцияларын жүргізу технологиясына сәйкес төмендегі
процестер автоматтандырылуы керек:
клиенттерге қызмет көрсететін брокерлік кеңселердің қызметі және жолдама
құжаттарды дайындау процестері;
брокерлік кеңселерден биржаға жіберілетін мәлімдемелер;
биржалық ведомостілерді қалыптастыру;
биржалық ведомостілерді түзету;
мәмілелерді тіркеу үшін құжаттарды дайындау;
сауда кезінде электрондық таблоны пайдалану;
биржалық орталықтың биржаның аймақтық бөлімшелеріне мәлімдемелерді жеткізу;
бір уақытта жүргізілетін сауданың аукционын жүргізу;
ұсыныс жағдайларын сатушы-брокерлер және сатып алушы-брокерлер арасында
келісу;
әртүрлі биржалар арасында, биржа мен брокерлік кеңсе арасында
пайдаланылатын ақпарат текстісін (хаттар, құжаттар, хабарлар және т.с.с.)
дайындау және тарату;
• биржаның автоматтандырылған жұмыс орны (басшының, баға белгілеу
комитетінің, маклердің және т.б.) жүйесін құратын әртүрлі бөлімшелерді
біріктіретін биржаның ішкі қызметтері автоматтандырылуы тиіс.
Қорыта айтқанда, биржа ісін автоматтандыру құралдары биржаның жұмысын
жеңілдетіп және жеделдетіп, биржалық тауарлар айналымын, қызмет көрсететін
брокерлік кеңселер және т.б. қызметтер санын көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Бақылау сұрақтары:
Биржа ісін компьютерлеудің негізгі кезеңдері қандай және олардың
сипаттамасы.
Жаңа ақпараттық технология деген не?
Жаңа ақпараттық технология биржаны ұйымдық басқаруда қандай өзгерістер
енгізеді?
Биржа ісіне қатысушылардың автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) деген не
және оның жіктелу түрлері қандай?
Биржаны басқарудың автоматтандырылған жүйесінің сипаттамасы.
-----------------------
|Алғашқы | |Туынды |
|БҚ-дар | |БҚ-дар |
|Күжат | | |Шотка |
| | | |жазу |
|формасында | | |түрінде|
|Үлесті | | | |УІеншік|
| | | | |титулы |
| | | | | |
| | | | | |
|Қыска |Орта |Ұзақ |Мерзімсіз | |
|мерзімді | | | | |
| |мерзімд|мерзімді| | |
| |і | | | |
|Мемлекеттік |Мемлекет| | |
| |тік емес| | |
|Үкіметтік, |Муници-|Корпорат|Шетел |Жеке |
|минис-трлікт|пальдык|ив-терді|эмитенттері| |
|ердің,ведом-| |ң |нің | |
|стволардын | | | | |
|Банктік | | | |Банктік|
| | | | |емес |
|Айналыстагы | |Айналыст| |Айналыс|
| | |агы емес| |ы |
| | | | |шектеул|
| | | | |і |
|Атаулы | |Ұсынушы | |Ордерлі|
| | | | | |
|Мерзімді | | | |Мерзімі|
| | | | |ұсыну |
| | | | |бойынша|
|Белгіленген | | | |Өзгерме|
| | | | |лі |
|табыспен | | | |1 |
| | | | |dUbl^-l|
| | | | |ICrl |
|Қайтарылып | | | |Қайтары|
|я пкШЯТЫН | | | |лып |
| | | | |алынбай|
| | | | |тын |
|МииргтшШЯ | | | |Нарықты|
|ПЫК | | | |қ |
| | | | |(саудал|
| | | | |ық) |
| | | | | |
|Көрсетілген | |Көрсетіл| |Көрсеті|
|қүны отандык| |ген кұны| |лген |
|валюта-мен | |шетел | |кұны |
| | |валютасы| |отандык|
| | |мен | |жэне |
| | | | |шетел |
| | | | |валютас|
| | | | |ымен |
1.3. Сурет. Халықаралық бағалы қағаздар нарығындағы бағалы
кағаздардын жіктелу
і
|Багалы |Эмитент|Табыс |Шығарылым|Көрсе|Төлем |
|кағачдар|і |түрі |валютасы |-тілг|мерзімі|
|дың | | | |ен |, онын |
|атауы | | | |күны |түрі |
|МЕККАМ |ҚР |дисконт|теңге |100 |3,6,12 |
| |Қаржы |тық | | |ай |
| |мшшстрл| | | | |
| |ігі | | | | |
|МЕОКАМ |ҚР |процент|тенге |1000 |1-5 |
| |Үкіметі|гік | | |жыл, |
| | | | | |жарты |
| | | | | |жылдық |
| | | | | |купон |
|МЕАКАМ |ҚР |процент|тенге |1000 |купон, |
| |Үкіметі|тік | | |жылына |
| | | | | |2 рет |
|ҚРҰБ |ҚРҰБ |дисконт|теңге |100 |90 |
|нотасы | |тык | | |күнге |
| | | | | |лейін |
|МЕКАВМ |ҚР |дисконт|АҚШ |100 |3,6,9,1|
| |Қаржы |гық |доллары | |2 ай |
| |министр| |(бағамы | | |
| |лігі | |бойынша | | |
| | | |теңгемен | | |
| | | |толенелП | | |
|Еуронота|ҚР |проценг|АҚШ |100 |3 |
|лар |Қаржы |гік |доллары | |жылдан |
| |министр| |(бағамы | |көп |
| |лігі | |бойынша | | |
| | | |теңгемен | | |
| | | |төлене/ir| | |
| | | |t | | |
|МЕИКАМ |ҚР |процент|теңге |1000 |3 және |
| |Үкіметі|тік | | |одан |
| | | | | |көп ай,|
| | | | | |тоқсанд|
| | | | | |ық |
| | | | | |купон |
|АВМЕКАМ |ҚР |процент|АҚШ |100 |5 жыл, |
| |Қаржы |тік |доллары | |жылдык |
| |министр| |(бағамы | |купон |
| |лігі | |бойынша | | |
| | | |теңгемен | | |
| | | |төленедП | | |
|ҰЖО |ҚР |процент|теңге |1000 |1 жыл, |
| |Үкіметі|тік | | |апта |
| | | | | |сайын |
| | | | | |өзгерме|
| | | | | |лі |
| | | | | |купон |
3.3. Сурет. Қазакстан мемлекеттік бағалы қагаздары
Акционерлік
когамдар (корпорация лар)
Мемлекетік кэсіпорындар ұйымдар
Мемлекет
|Жеке | |Мемлеке|
| | |ттің |
|кәсіпор| |резиден|
|ын | |ттері |
|дар | |еместер|
өндіріс секторының
НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Операциялар
Активтер
Қатысушылар
Сатып алу
Сату
Сыйға тарту
Сенімді басқару
басқалар
Несиелеу
Тауар
Нарықтық делдалдар
Соңғы сатып алушылар
Жұмыс күші
Кепілдік
Капитал
Алғашқы сатушылар
Тауар саудасының биржаға дейінгі формасы
Тауар саудасының ұйымдасқан формасы
Тауар саудасының ұйымдаспаған формасы
Биржалық тауар саудасы
Ұйымдасқан сауданың басқа формалары
Биржалық бағалы қағаздар саудасы
Фьючерстік шартпен биржалық сауда
Фьючерстік шартпен компьютерлік жүйе саудасы
Сауданың компьютерлік жүйесі
Биржа ұғымы
Көтерме сауда нарығы
Саудаға қатысушылардың ұйымы
Сауда жүргізетін орын
Тауар биржасы
Тауар биржасы
Қор биржасы
Валюта биржасы
Әмбебап (тауарлы-фьючерстік) биржа
Әмбебап (опциондық) биржа
Электрондық биржа
«Биржа» болашақ бірегей электрондық нарықты ұйымдастырушы ретінде
Биржа жиналысын ұйымдастыру:
• сауда
• сауда ережесін дайындау
• материалдармен, кадрлармен жабдықтау;
Ақпараттық қызметі:
• баға
• компаниялар
• нарықтар;
Биржалық шарттарды дайындау
Қазіргі биржа қызметтері
Хеджирлеу (биржалық сақтандыру)
Бағаның айырмашылығын саудагерлік ұйымдастыру
Биржалық арбитраж
Биржалық мәмілердің орындалуына кепілдік беру
Баға белгілеу қызмтеі:
• бағаны анықтау
• бағаны реттеу
• бағаны болжау
• бағаны белгілеу
Тұтынушы
Қажетті тауардың сапасы туралы ақпарат
Биржа
Тауардың сертификациясы туралы ақпарат
Тауардың сапасы туралы ақпарат
Тауардың сапасын сараптау
Өндірілген тауардың сапасы туралы ақпарат
Өндіруші
Бағалы қағаздар – биржалық тауар
Негізгі
Тұтынушы
Алғашқы
Екінші
Акциялар, облигациялар
Варранттар,
Депозитарлық қолхаттар
Фьючерстік шарттар
Еркін айналыстағы
тауарлы,
валюталық
проценттік,
индекстік
тауарлы, валюталық бағалы қағаздарға, проценттік,
индекстік, фьючерстік шартқа
Қоғамдық құрылымы
Биржа мүшелерінің жалпы жиналысы
Сайланатын органдары
Тексеру коммиссиясы
Биржалық кеңес немесе директорлар кеңесі
Кеңестің төрағасы
Кеңестің мүшелері
Кеңестің хатшысы
Биржалық кеңестің немесе директорлар кеңесінің президиумы
Бас басқарма және оның орынбасарлары
Басқармалар – бөлімше жетекшілері
Биржа басқармасы
Биржалық сауда жүйесіне мәлімдемені енгізу
Мәміле жасасу
Мәлімдеменің мәліметтерін салыстыру
Мәмілені орындау
Өзара есептесу
Сатушы
Сатып алушы
Сатушы
Брокер
Сатып алушы
Сатушы
Дилер
Сатып алушы
Сатушы
Брокер
Брокер
Сатып алушы
Брокер
Дилер
Брокер
Клиент
Клиент
Нақты тауармен жасалатын мәмілелер
Дереу жеткізу мәмілесі
Жеткізу мерзімі ұзартылған мәміле (форвард)
Мәміленің басқа түрлері
Кепілдікпен
Сыйақымен
Сатып алуға
Сатуға
Жай
Қосарланған
Күрделі
Сатып алуға
Сатуға
Еселенетін
Сатып алушы
І Брокер
Сатушы
ІІ Брокер
Биржа
5 – мәмілені бекіту
6 – мәміленің параметрін тексеру
7 – клиринг
8 – орындау
Қор биржасындағы операциялар
Кассалық
Мерзімдік
Пролонгациялық
(мерзімі ұзартылған)
Шартты
Фьючерстік
(тұрақты)
Алдын-ала келісілген сыйлық ақымен
Қайтарылатын сыйлық ақымен
Опциондық
ақы
Стеллаж
Депорт
Репорт
Валютамен биржалық мәміле
Мерзімдік мәміле
«форвард» (Т+360)
«Своп» мәмілесі
Опциондық мәміле
Кассалық мәміле
(«спот» мәмілесі)
(Т+2)
Жай мерзімдік мәміле
Фьючерстік мәміле
Клинет (валютаны сатып алу/сату туралы шешімі)
Өкілетті банк (мәмілені орындау, мәміле бойынша есептеу)
Сауда-саттыққа қатысушылар
Валюта биржасы (биржалық сауда және мәмілені рәсімдеу)
Биржада
фьючерстік
шартты
сатып
алу-сату
мәмлесі
1 брокер – сатып алушы
1 брокер – сатып алушы
Сатып алу шарты
Сатып алу және сату шартын орындау міндеттін алады
Есеп айырысу палатасында бектілген мәмілені тіркеу
Есеп айырысу палатасы
Сату шарты
2 брокер – сатушы
2 брокер -сатушы
Аукциондардың жіктелуі
Сатушы және сатып алушы нарықтарының екі жақты бәсекесі
Сатып алушы және сатушы нарықтарының біржақты бәсекесі
Қос аукцион
Сауда жүргізетін уақыты бойынша
Жай аукцион
Аукцион барысындағы баға
Берілген мәлімдемелерге байланысты белгіленеді
Үздіксіз аукцион
«бір дүркін» («дүмпу») аукционы
Төмендейді (сатушылар бәсекелеседі)
Көтеріледі (сатып алушылар бәсекелеседі)
Аукциондық сауда жүргізудің техникасы бойынша
Құр тәуекелге салу аукционы
Голландия аукционы
Ағылшын аукционы
Жартылай ауызша, жартылай жазбаша аукцион
«айғалау» аукционы немесе дауыс аукционы
Тобыр (жиын)
табло
Тапсырма кітабы
Жазбаша аукцион
Негізіндегі аукцион
Клиент
2,4,5,10
6
Делдар фирма
7
11
3,4,7,10
Биржа
Есеп айырысу палатасының мүшелері
4,7,10
8,9
Есеп айырысу палатасы
Сұраныс
Фьючерстік шарт бағасы
Фьючерстік шарт
Ұсыныс
Фьючерстік шарттың құны
Тұрақты факторлар
Ерекше факторлар
Физикалық шарттың әрекет мерзімі
Физикалық нарықтағы баға
Кепілдік
Сақтауға кететін шығындар
Басқалар
Валюта бағамы
Салық салу
Коммисиялық ақы
Проценттік ставка
«Колл» опционының ішкі құны = Активтің бағасы – Опционның орындалу бағасы
«Пут» опционының ішкі құны = Опционның орындалу бағасы – Активтің бағасы
Негізгі талдау
Биржалық активтің сапасын зерттеу
Эмитенттің қаржылық жағдайын талдау
Жалпы экономикалық талдау
Салалық талдау
«Ішкі» нақты құнды модельдеу
Биржа қызметкерінің АЖО
Диалогтың тілі
Бағдарламалық қамтамасыз ету
Техникалық қамтамасыз ету
Ақпараттық қамтамасыз ету
Функциональды бағдарламалық қамтамасыз ету (нақты биржалық есептерді шешу)
Жалпы бағдарламалық қамтамасыз ету (операциялық жүйелер, бағдармалық
жүйелер)
Жаңа бағдарламалық құралдарды құру үшін жабдықтар
Есептеу жүйесінің ресурстарын басқару
ББААЖ
ББААЖ
Орталық ББАЖ
ББААЖ
ББААЖ
Халықаралық байланыс
Қалалық байланыс
Қалааралық байланыс
Брокердің АЖО
Брокердің АЖО
Биржаның бөлімшесі
Брокердің АЖО
Брокердің АЖО
Сақтандыру қоры
Банк
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz