Файл қосу
Логистикалық жүйелер
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМК құжаты |ОӘК |ОӘК 042-18-12.1.101/03-2013 |
|«Көлік логистикасы» пәні |18.09.2013 | |
|бойынша оқыту-әдістемелік |Баспа №1 | |
|кешені | | |
«Көлік логистикасы»
пәнінен оқыту-әдістемелік кешені
5В090100 – «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану»
мамандығына арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
Мазмұны
Глоссарий
1. Дәрістер
2. Практикалық сабақтар
3. Студенттің өздік жұмысы
1. Глоссарий
КЛ және КҚ (ТЛ и ТС) - көлік логистикасы және көлік құралдары.
Материалды ағымдар - логистикалық операцияларды жүргізу барысында
қарастырылатын және мерзімдік интервалға жатқызылатын жүктер, бөлшектер,
тауарлы материалды құндылықтар.
Логистикалық операциялар - бұл материалды және ақпараттық ағымды қайта
құруға бағытталған іс-әрекеттер жиынтығы.
Тасымалдау - адамдар мен жүктерді таситын материалды өндіріс саласы.
Қоғамдық өндіріс құрылымында тасымалдау материалды қызмет өндіру сферасына
жатады.
ТА (ПС) - тасымал автобус көлігінің басқа да жолаушы көліктерімен
орындалуы.
ТТ (ЗП) - ұйымдармен мекемелердің және т.б. келісім шарт немесе жеке
тапсырыстар бойынша орындалатын тасымал.
МТ (МП) - ұйымдармен мекемелердің және т.б. келісім шарт немесе жеке
тапсырыстар бойынша орындалатын тасымал.
ПЖГ (ГДП) - Пойыздардың бөлiм бекеттерi (станциялар) арасында жүруiнiң
графиктiк бейнеленуi.
2. Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы:
Дәріс 1
Логистика жағдайындағы көлік.
Тәжірибелік логистиканың пайда болу және даму тарихы көне заманнан
басталады. Гамбург университетінің профессоры Г.Павеллектің айтуынша, тіпті
Рим империясының кезеңіңде "логистер" немесе "логистиктер" деғен мәртебесі
бар қызметкерлер болған. Олар азық-түлік өнімдерін бөлумен айналысқан.
Біздің дәуірдің бірінші мыңжылдығында бірқатар елдердің әскери лексиконында
логистиканы қарулы күштерді материалды ресурстармен қамтамасыз ету және
олардың қорларын сақтау бойынша кызметпен байланыстырған. Мысалы,
византийлік патша VI Леон (б.з. 865-912 ж. ж.) кезінде логистиканың
міндеттеріне әскерді қаруландыру, оларды әскери мүлікпен қамтамасыз ету,
олардың қажеттіліктерін уақытылы қарайластыру жатқан, деп есептелген.
Дарынды әскер басшылары қажет уақытта және керекті орыннан табылған қару-
жарақтың, отынның, азық-түлік пен әскер жарағының жеңіске жетуде қаншалықты
маңызды роль аткаратындығын әр уақытта түсінген. Адамзат тарихындағы бүкіл
соғыстар әскерлерді жабдықтаудың үйымдастырылуына байланысты, жеңілген
немесе жеңіске жеткен. Мысалы, Солтүстік Америкадағы тәуелсіздік үшін
соғыстағы британдықтардың жеңілуі көбінесе ағылшын әскерлерінің жеткіліксіз
қамтамасыз етілуімен түсіндіріледі. Соғыстың ең өршіген кезінде американдық
континентте британдық әскердің құрамында 12000 отряд болды, олар Англиядан
тек қару-жарақ емес, сондай-ак азық-түлік те алулары тиіс еді. Соғыстың
алғашқы алты жылында өмірлік маңызы бар бұл жабдықтарды ұйымдастыру
әскерлердің қажеттілігіне барабар болмады, бұл өз кезегінде әскери
әрекеттердің сипатына және сарбаздардың моральды жағдайына кері әсер етті.
Әскерлердің дәлме-дәл қамтамасыз етілуі тек 1781 жылы ғана жүзеге асты, ал
бұл тым кеш болды.
Логистикалық әдіс Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде, әсіресе
американдық әскерлерде қеңінен қолданылды. Әскери өнеркәсіптің, тылдағы
және фронттағы жабдықтау базалары мен көліктің нақты бірлескен іс-әрекеті
американдық әскерді қажетті мөлшерде кару-жарақпен, жанар-жағар май
материалдарымен және азық-түлікпен уақтылы және жүйелі түрде қамтамасыз
етуге мүмкіндік жасады.
Үлкен ағылшын-орыс сөздігі бүгінгі танда да "logisties" сөзін әскери 1)
тыл және жабдыктау; 2) материалды-техникалык қамтамасыз ету; 3) тыл жұмысын
ұйымдастыру және жүргізу деп аударьш жүр.
Философиялық энциклопедияда логистиканың мынадай түсініктемесін табуға
болады: "Логистика гректің "logistike" сөзінен алынған - есептеу, пайымдау
өнері. Ежелгі гректерде есептеу және геометриялық өлшеу өнері, яғни
теориялық математикаға қарсы қойылатын тәжірибелік арифметика - логистика
деп аталады. Осы мағынада бұл термин Батыс Еуропада XVII ғасырға дейін
қолданылған. Бірақ Лейбниц (неміс ағартушысы-энциклопедисті, философы)
логистиканы "calculus ratiocinator" (ой қорытындыларын есептеу) деп атап
синоним ретінде қолданған. 1904 жылы Женевадағы Халықаралық философиялық
конгресте бұл термин математикалық логиканы белгілеу үшін ұсынылды".
Әдебиеттерде оның басқа да қолданылуы кездеседі: Рассел және оның
мектебі ұсынған логика кезеңі басқаша логицизм деп аталған (математиканы
оны логикаға қиыстыру арқылы түсіндіруге тырысатын, математиканың
философиялық проблемалар саласындағы бағыты). Логистиканы логикамен, яғни
абстрактілі ойлау сатысьндағы әлемді танудың заңдары, формалары және
тәсілдері туралы ғылыммен шатастыруға болмайды.
Логистика бойынша бірінші ғылыми еңбектерді шығарушы ретінде XIX
ғасырдың басындағы француз әскери маманы Джоминиді атауға болады, ол
логистикаға мынадай анықтама берген: "логистика - әскерлерді маневрлеудің
тәжірибелік өнері". Ол логистикаға тек тасымалдау ғана емес, сондай-ақ
жоспарлау, басқару және жабдықтау мәселелері, әскерлерді орналастыру
жерлерін анықтау, сонымен қатар көпір, жол және т.б. салу мәселелері жатады
деп пайымдаған. Логистика әскери ғылым ретінде тек XIX ғасырдың ортасында
ғана қалыптасты.
Логистика дамуының тағы бір бағыты — экономикалық, мұнда логистика деп
шаруашылық жүргізудің ғылыми-тәжірибелік бағыты, яғни өндіріс және айналым
сфераларындағы материалды және олармен байланысты ақпараттық және қаржы
ағындарын тиімді басқару түсіндіріледі.
Экономикада логистиканың кең қолданылуы 60-70-ші жылдарға келеді және
байланыс технологиялары саласындағы жетістіктермен байланысты. Шикізат,
бөлшектер мен дайын өнімдердің қозғалысының барлық сатыларын іштей бақылау
мүмкіндігі материалды ағындарды басқарудың дәстүрлі үлгісіндегі жіберілетін
үлкен шығындарды айқын байқауға мүмкіндік берді. Экономикада логистиканы
қолданудан алатын экономикалық ұтыс тауарларды жылжыту саласында
әріптестерді бірлестіктерге бейімдеуге әсер етті.
Логистиканың тәжірибелік потенциалын алғашқы болып американдық мамандар
Пол Конверс және Питер Дракер түсінді. Олар оның потенциалды мүмкіндіктерін
"шығындарды үнемдеудің соңғы шегі" және "экономиканың танылмаған материгі"
ретінде анықтады. Кейіннен олардың көзқарастарымен көптеген теоретик-
логистиктер бөлісті. М.Потер, Д.Стон және басқа да осылар сияқты
американдық зерттеушілердің айтуынша, логистика өзінің дәстүрлі тар
анықтамасының шекарасынан шықты және фирманың жоспарлауы мен стратегиялық
басқаруында маңызды орын алады.
Логистика түсініктеріндегі белгілі бір айырмашылықтарға қарамастан,
олардың екеуі де жалпы және айрықша белгілерді: үйлесімділік, рационалдық
және дәл есептеуді бөліп көрсетеді.
Логистика ғылым ретінде және азаматтық саладағы бизнес құралы ретінде
ең алдымен АҚШ-та 1950-ші жылдардың басында қалыптаса бастады. Логистика
эволюциясы дамыған капиталистік елдердегі нарықтық катынастардың тарихымен,
эволюциясымен тығыз байланысты, іскерліктегі "логистика" терминінің өзі тек
70-ші жылдардың соңында ғана қалыптасып, әлемде жаппай қолданыла бастады.
Міне, шамамен жарты ғасыр бойы батыста мамандар, ғалымдар, іскерлер
арасында қарастырылып отырған түсініктің атауы және мазмұны бойынша
талқылаулар әлі күнге дейін аяқталмаған. Логистика бойынша батыс
әдебиеттерін сараптай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады: көптеген
авторлар бірдей логистикалық қызметтерді баяндай отырып әр түрлі
терминдерді қолданады. "Логистика" терминінің ең көп кездесетін
синонимдерінің тізімі 1.1 кестеде келтірілген. Біздің ойымызша, түрлі
терминнің колданылуы зерттеушінің талғамына байланысты және логистикалық
процестің жеке жақтарына көңіл бөлуді қалауымен түсіндіріледі. Бұл жағдайда
көрсетуге болатыны "физикалық бөлу" терминінің қолданылуы, ол Батыста 1970-
ші жылдардың ортасына дейін логистика түсінігінің синонимі ретінде
қолданылып келді, ал қазіргі уақытта біріккен логистиканың кешенді
функцияларының бірін білдіреді және "дистрибьюция" терминінің синонимі
болып табылады.
Кесте 1.1 - Шетел әдебиеттерінде кеңінен қолданылатын "логистика"
терминінің синонимдері
|Термин атауы (ағылшын тілінде) |Атаудың аудармасы |
|Physical distribution |Физикалық бөліну |
|Marketing logistics |Маркетинг логистикасы |
|Materials management |Материалды менеджмент |
|Logistics engineering |Логистикалық инжинеринг |
|Industrial logistics |Өнеркәсіптік логистика |
|Business logistics |Бизнес логистика (коммерциялық |
| |логистика) |
|Logistical management |Логистикалық менеджмент |
|Integrated logistics management |Біріккен логистикадағы менеджмент |
|Supply management |Жабдықтау менеджменті |
|Logistics pipeline management |Логистикалық арна менеджменті |
|Distribution management |Бөлу менеджменті |
|Supply chain management |Логистикалық тізбек менеджменті |
| |(жабдықтау тізбегі) |
|Time-based management |Уақытқа негізделген менеджмент |
|Integrated distribution |Біріккен дистрибьюция |
|Supply chain logistics |Жабдықтау тізбегінің логистикасы |
|Service response logistics |Қызметке жауапты логистика |
|Integrated supply chain management|Біріккен логистикалық тізбектегі |
| |менеджмент |
Логистика біршама жас және белсенді дамушы ғылым болып табылады. Оның
түсініктеме аппаратына және терминологиясына қатысты көптеген сұрақтар әр
уақытта нақтыланып, жаңа мәнге ие болып, өзгеріп отырады. Осыған байланысты
логистика өткен тарихи жолды қарастыру, қәзіргі сатыдағы жағдайын бағалау
және шетел мен біздің елдегі оның даму перспективасын бағалау қызық.
1.1-суретте шет елдегі логистика эволюциясы, материалды, сондай-ақ онда
кездесетін ақпарат және қаржы ағындарын басқарудың теориясы мен тәжірибесі
бойынша берілген, яғни шикізаттардың, материалдардың және дайын өнімдердің
айналым үрдісімен байланысты, оларды жабдықтаушылардан өндіруші-
кәсіпорындарға және соңғылардан талаптарға сәйкес соңғы тұтынушыларға дейін
жеткізумен байланысты барлық кешенді мәселелердің шешілуі берілген.
XX ғ. логистикасының генезисінде бірнеше тарихи сатыларды бөліп
көрсетуге болады. 20-жылдардан 50-жылдардың басына дейінгі кезенді
"фрагментаризация" кезеңі деп атауға болады, бұл кезде логистика идеясы
жалпы шығындарды төмендету және бизнестегі материалды ағындарды басқарудың
интегралды құралы ретінде талап етілмеген. Сонымен бірге 50-ші жылдарға
дейін кейбір логистикалық функциялар (1-сурет) құрамдас шығындарды
төмендету тұрғысынан маңызды болған, мысалы, өндірісте, тасымалдауда,
қоймалауда және т.б. Дегенмен, жалпы экономикалық жағдайлар, технология мен
менеджменттің даму деңгейі логистика феноменінің пайда болуына ықпал
етпеді.
Бұл жағдайда көрнектісі АҚШ экономикасының даму сатысы болып табылады.
Қарастырылып отырған бұл кезеңде АҚШ-тың жаңа өндіріс технологиясын
енгізумен (мысалы, автомобиль жасауда), мамандандырудың жоғары деңгейімен,
табиғи ресурстардың көптігімен, жақсы инвестициялық ортамен, мемлекеттің
экономиканы минималды реттеуімен сипатталатын тез өсу нарығы болды.
Тауарлар мен қызметтерді өндірушілер кеңеюші нарықтың қажеттіліктерін әрең
орындады, яғни сатушылар нарығының жағдайы болды. Әрине, бұл жағдайда
менеджменттің басты назары нарықты қалай толтыру керек мәселесіне, яғни
өнім өндіру үшін резерв іздеуге бағытталды.
Логистиканың өндіріс үрдісі.
Материалды ағын, өзінің бастапқы шикізат көзінен соңғы тұтынушыға
дейінгі жолында бірқатар өндірістік звенолардан өтеді. Бұл сатыдағы
материалды ағынды басқарудың өзіндік ерекшелігі болады және ол өндірістік
логистика деген атқа ие болады.
Өндірістік логистиканың мақсаты материалды игіліктерді құрайтын немесе
сақтау, орау, өлшеу, салу және т.б. осындай материалды қызметтер көрсететін
кәсіпорындар ішінде материалды ағындарды оңтайландыру болып табылады.
Өндірістік логистикадағы зерттеу объектілерінің сипаты -олардың
территориалды жинақтылығы. Әдебиеттерде оларды кейде "логистиканың аралды
объектілері" деп те атайды.
Өндірістік логистика шеңберінде логистикалық үрдіс қатысушыларын
өндірістік катынастар байланыстырады (макродеңгейдегі логистикалық үрдістің
қатысушылары тауар-ақша қатынастарымен байланысты).
Өндірістік логистика қарастыратын логистикалық жүйелер өндірістік
логистикалық жүйелер деп аталады. Оларға өнеркәсіп кәсіпорындарын,
қоймалары бар көтерме кәсіпорындарды, тізбекті жүк стансаларын, тізбекті
теңіз порттарын және т.б. жатқызуға болады. Өндірістік логистикалық
жүйелерді макро- және микродеңгейлерде қарастыруға болады.
Макродеңгейде өндірістік логистикалық жүйелер макрологистикалық
жүйелердің элементтері ретінде болады. Олар осы жүйелердің жұмыс қарқынын
белгілейді, материалды ағындардың көзі болып табылады. Макрологистикалық
жүйелердің қоршаған орта өзгерістеріне бейімделу мүмкіндігін, оларға
кіретін өндірістік логистикалық жүйелердің шығушы материалды ағынның сандық
және сапалық құрамын тез өзгерте алу қабілеттілігімен анықталады (яғни
шығаратын өнімнің ассортименті мен сапасы).
Микродеңгейдегі өндірістік логистикалық жүйелер белгілі бір бірлікті,
тұтастықты құрайтын, бір-бірімен тығыз байланысқан бірқатар элементтер
болып табылады. Бұл элементтер: сатып алу, коймалар, қорлар, өндіріске
қызмет көрсету, көлік, ақпарат, өткізу және кадрлар материалды ағындардың
жүйеге кіруін, оның ішінде жылжуын және жүйеден шығуын қамтамасыз етеді.
Логистика концепциясына сәйкес, өндірістік логистикалық жүйелерді құру
кәсіпорын ішіндегі жабдықтау, өндірістік және өткізу звеноларының
жоспарлары мен әрекеттерінің тұрақты түрде үйлесу және өзара дұрыстау
мүмкіндіктерін қамтамасыз етуі қажет.
Өндірісті ұйымдастырудың дәстүрлі және логистикалық концепциялары
Өндірісті ұйымдастырудың логистикалық концепциясына келесі негізгі
жағдайлар жатады:
• артық қорлардан бас тарту;
• негізгі және тасымалдау-қоймалау операцияларын орындауға қажет
уақыттың көбеюінен бас тарту;
• сатып алушылар тапсырыс бермеген бөлшектерді шығарудан бас тарту;
• құрал-жабдықтардың тұрып қалуларын жою;
• ақауды міндетті түрде жою;
• тиімсіз өндірісішілік тасымалдауларды жою;
• жабдықтаушыларды карсы тараптан игі ниетті әріптеске айналдыру.
Логистикалыққа қарағанда өндірісті ұйымдастырудың дәстүрлі концепциясы
мыналарды ұйғарады:
• негізгі құралды ешқашан тоқтатпау және оны пайдаланудың жоғарғы
коэффициентін ұстап отыру;
• өнімді ірі партиялармен шығару;
• "кездейсоқ жағдайларға" материалды ресурстардың максималды көп көлемі
болуы тиіс.
Концептуалды жағдайлардың болуы өндірісті ұйымдастырудың дәстүрлі
концепциясының "сатушы нарығы" жағдайында тиімді екенін көрсетеді, ал
логистикалық концепция — "сатып алушы нарығы" жағдайы үшін.
Сұраныс ұсыныстан жоғары болған кезде, нарық конъюнктурасын ескере
отырып шығарылған өнім партиясы толығымен өткізіледі деп сенімді түрде
айтуға болады. Сондықтан да құрал-жабдықтарды максималды жүктеу мақсаты
артыкшылыққа ие болады. Дайындалған партия неғұрлым ірірек болса, өнім
бірлігінің өзіндік құны соғұрлым болады. Өткізу мәселесі бірінші орында
тұрмайды.
Нарыққа сатып алушы "диктаты" келген кезден бастап жағдай өзгереді.
Бәсекелестік жағдайындағы өндірілген өнімді өткізу мәселесі бірінші орынға
шығады. Нарықтық сұраныстың тұрақсыздығы және болжамданбайтындығы үлкен
қорларды құруды тиімсіз етеді. Сонымен қатар өндіруші бірде-бір тапсырысты
жіберуге құқығы жоқ. Осыдан пайда болған сұранысқа өндірістің тез жауап
беруіне қабілетті икемді өндірістік қуаттарға қажеттілік туады.
Нарық жағдайындағы өндіріс тек шығарылатын өнімнің ассортиментін және
санын тез өзгертуге қабілетті болған кезде ғана жандана алады. 70-ші
жылдарға дейін бүкіл әлем бұл мәселені коймадағы дайын өнім қорларының
есебінен шешіп отырды. Бүгінгі күні логистика сұраныс өзгерістеріне
өндірістік қуаттар қорының есебінен бейімделуге мүмкіндік береді.
Өндірістік қуат қоры өндірістік жүйелердің сандық және сапалық
икемділігі болған кезде пайда болады. Сапалық икемділік әмбебап қызмет
көрсетуші қызметкерлер мен икемді өндірістің есебінен қамтамасыз етіледі.
Сандық икемділік түрлі әдістермен қамтамасыз етілуі мүмкін. Мысалы,
Жапонияның кейбір кәсіпорындарындағы негізгі қызметкерлер бүкіл
жұмысшылардың шамамен 20% құрайды. Қалған 80% -уақытша жұмысшылар. Сонымен,
қызметкерлер саны 200 адамды құрған кезде кәсіпорын тапсырысты орындау үшін
кез келген уақытта 1000-ға жуык адамды қоя алады. Жұмыс күші резерві еңбек
кұралдарының резервіне сәйкес толықтырылып отыруы тиіс.
Өндірістік логистикадағы материалды ағындарды басқарудың итеруші және
тартушы жүйелері
Өндірістік логистикалық жүйелер шеңберіндегі материалды ағындарды
басқару түрлі әдістермен жүргізілуі мүмкін, соның ішінде негізгі екеуін
атап көрсетуге болады: бір-бірінен ерекшеленетін итеруші және тартушы
жүйелер.
Бірінші вариант "итеруші жүйе" атына ие және өндірісті үйымдастыру
жүйесін білдіреді, өндірістік телімге келіп түсетін ондағы еңбек заттарына
алдындағы технологиялық звенолардан тікелей тапсырыс алынбайды. Материалды
ағын алушыға өндірісті басқарудың орталық жүйесінен тапсыратын звеноға
келіп түсетін бұйрық бойынша "итеріледі" (3.1-сурет).
Ағындарды басқарудың итеруші модельдері өндірісті ұйымдастырудың
дәстүрлі әдістеріне тән. Өндірісті логистикалық ұйымдастыруда оларды
қолдану мүмкіндігі есептеу техникасының жаппай таралуымен байланысты пайда
болды. Алғашқы жұмыстары 60-шы жылдарға жататын бұл жүйелер кәсіпорынның
жабдықтау, өндірістік және өткізуші бөлімшелерінің жоспарлары мен
әрекеттерін, нақты уакыт ағынындағы тұрақты өзгерістердің есебінен
үйлестіруді және тез түзетуді мүмкін етті.
Микроэлектроника арқылы күрделі өндірістік механизмді біртұтас бірлікке
байланыстыру қабілеттілігі бар итеруші жүйелердің өз мүмкіндіктерінің
табиғи шектері болады. Телімге "итерілетін" материалды ағынның параметрлері
осы телімдегі өндірістік жағдайға әсер ететін барлық факторларды басқарушы
жүйе ескере алатындай және бағалай алатындай оңтайлы. Бірақ баскарушы жүйе
кәсіпорынның көптеген телімдері бойынша неғүрлым көп факторларды ескеру
тиіс болса, оның бағдарламалық, ақпараттық және техникалық қамтамасыз
етілуі соғұрлым жетілген және қымбатырақ болуы тиіс.
Өндірістегі логистикалық үрдістерді ұйымдастырудың екінші варианты
материалды ағынды басқарудың өзгеше әдісіне негізделген. Ол "тартушы жүйе"
деп аталады және бөлшектер мен жартылай шикізаттар алдыңғыдан келесі
технологиялық операцияға қажетінше берілетін өндірісті ұйымдастыру жүйесі
болып табылады.
Бұл жерде баскарудың орталық жүйесі кәсіпорынның түрлі учаскілері
арасындағы материалды ағынның алмасуына кіріспейді және оларға ағымды
өндірістік тапсырмаларды белгілемейді. Жеке технологиялық звеноның
өндірістік бағдарламасы келесі звеноның тапсырыс мөлшерімен анықталады.
Басқарудың орталық жүйесі өндірістік технологиялық тізбектің тек соңғы
звеносы алдына мақсат қояды.
Мысалы,кәсіпорын 10 бірлік өнім өндіруге тапсырыс алды делік. Басқару
жүйесі бұл тапсырысты жинау цехына тапсырады. Жинау цехы тапсырысты орындау
үшін бірінші цехтан 10 бөлшек сұрайды. Өз қорынан 10 бөлшек бере отырып,
тапсырысты орындау максатымен бірінші цех екінші цехқа 10 дайындамаға
тапсырыс береді. Өз кезегінде, 10 дайындаманы тапсыра отырып, екінші цех
шикізат коймасына берілген көлемді өндіру үшін материалдарға тапсырыс
береді. Сонымен, материалды ағынды әрбір келесі звено "тартады". Жеке
цехтың персоналы оңтайлы тапсырыстың мөлшерін анықтайтын айрықша
факторларды, орталық басқару жүйесіне қарағанда, көбірек ескере алады.
Іс жүзінде созылмалы өндірістік логистикалық жүйелерге "Тоета"
(Жапония) фирмасы жасап, жүзеге асырған "Канбан" жүйесін жатқызады (жапон
тілінен аударғанда - карточка).
"Канбан" жүйесі өндірісті жаппай компьютерлендіруді талап етпейді,
бірақ ол жеткізулердің қатаң тәртібін, сондай-ақ қызметкерлердің жоғары
жауапкершілігін ұйғарады, себебі өндірісішілік логистикалық үрдісті
орталықтан реттеп отыру шектеулі. "Канбан" жүйесі өндірістік қорларды
азайтуға мүмкіндік береді. Мысалы, "Тоета" фирмасындағы шығарылатын бір
автомобильге шаққандағы бөлшектер қоры 77 долл. құрайды, ал АҚШ автомобиль
фирмаларында бұл көрсеткіш шамамен 500 долл. тең. "Канбан" жүйесі айналым
кұралдарының айналымдылығын тездетуге және шығарылған өнім сапасын
жақсартуға мүмкіндік береді.
Өндірістегі материалдық ағындарды басқаруда логистикалық тесілді
қолдану тиімділігі
Материалдың өндірістік кәсіпорында жататын уақытының 95-98 пайызы тиеу-
түсіру және тасымалдау-қоймалау жұмыстарына жататыны анық. Өндірілген
өнімнің өзіндік кұнындағы олардың мол үлесі осымен түсіндіріледі.
Кәсіпорындағы материалды ағындарды басқарудың логистикалық тәсілі
логистикалық операциялар кешенін максималды оңтайландыруға мүмкіндік
береді. "Бош", "Сименс", "Мицубиси", "Дженерал моторс" фирмаларының
мәліметтері бойынша, логистикалық функцияларды орындауға кететін
шығындардың 1 пайызын қысқарту, өткізу көлемін 10 пайызға өсіргендегідей
әсер берді.
Кәсіпорындағы материалды ағындарды басқарудың логистикалық тәсілін
қолданғанда беретін жиынтық әсердің қосындыларын атап көрсетейік:
1. өндіріс нарыққа бейімделеді. Шағын сериялы және жеке өндіріске тиімді
көшу мүмкін болады.
2. жабдықтаушылармен серіктестік қатынастар бекітіледі.
3. құралдардың тұрып қалулары қысқарады. Бұл жұмыс орындарында әр уақытта
жұмысқа кажетті материалдардың болуымен камтамасыз етіледі.
4. өндірілетін өнімнің сапасы жақсарады.
5. өндірістік цикл қысқарып, шығындар минимизацияланады.
Өндірістік үрдіспен байланысты шығыңдарды төмендетуге мүмкіндік беретін
себептерге толығырақ тоқталайық:
• қорларды оңтайландыру - логистиканың негізгі мәселелерінің бірі.
Қорларды ұстау қаржы құралдарын тартуды, материалды-техникалық
базаның, еңбек ресурстарының көп бөлігін қолдануды талап етеді.
"'Канбан" жүйесін қолданатын бірқатар Батыс Еуропа елдерінің
фирмаларын талдау көрсеткендей, логистиканы қолдану өндірістік
қорларды 50 пайызға азайтуға мүмкіндік береді.
• косымша жұмысшылар санын кысқарту. Жүйелілік деңгейі неғұрлым аз
болса, еңбек үрдісі соғұрлым анықсыз және көп жұмыс көлемін
орындау үшін қосымша қызметкерлерге кажеттілік соғүрлым жоғары.
• материал жоғалтуларымын төмендеуі. Кез келген логистикалық
операция- бұл потенциалды жоғалтулар. Логистикалық операциаларды
оңтайландыру – бұл жоғалтулардың қысқаруы.
• өндірістік және қойма орындарын пайдалануды жақсарту. Ағынды
үрдістердің анықсыздығы қосымша орындарды жинақтауға мәжбүр
етеді. Соның ішінде саудалық көтерме базаларын жобалауда ағынды
үрдістердің анықсыздығы қойма орындарын 30 пайызға көбейтуге
мәжбүр етеді.
• зақымдану деңгейін төмендету. Логистикалық тәсілге еңбек
қауіпсіздігі жүйесі де жатады.
Дәріс 2
Логистикадағы материалдық ағымдар
Материалды ағым түсінігі логистикада негізгі болып табылады. Материалды
ағымдар шикізаттың алғашқы көзінен бастап соңғы тұтынушыға дейін
шикізаттарды, жартылай фабрикаттарды және дайын бұйымдарды тасымалдау,
қоймалау жөне олармен басқа да материалды операциялар жүргізу нәтижесінде
пайда болады.
Материалды ағымдар түрлі кәсіпорындар арасында немесе бір кәсіпорынның
ішінде жүруі мүмкін.
Материалды ағымдар дегеніміз — логистикалық операцияларды жүргізу
барысында қарастырылатын және мерзімдік интервалға жатқызылатын жүктер,
бөлшектер, тауарлы материалды құндылықтар.
Жүктердің, бөлшектердің, тауарлы-материалды құндылықтардың тасымалдау,
өндірістік, қоймалау звенолары арқылы жылжу жолында барлық операцияларды
бөліп қарастыру мынадай мүмкіндіктер береді:
өзгермелі өнімнің соңғы тұтынушыға жылжу үрдісін көру;
Бұл үрдісті нарық қажеттіліктерін ескере отырып жобалау.
Материалды ағым өлшемі бөлшек түрінде беріледі, оның алымында жүктің
өлшем бірлігі көрсетіледі (дана, тонна және т. б.), ал бөлімінде уақыттық
өлшем бірлігі (тәулік, ай, жыл және т. б.)- Мысалы, материалды ағым өлшемі
- тонна/ жыл.
Кейбір логистикалық операцияларды жүргізуде материалды ағым берілген
уақыт мезетінде қарастырылуы мүмкін. Онда ол материалды қорға айналады.
Мысалы, жүкті тасымалдау операциясы темір жол көлігімен жүруі мүмкін. Жүк
жолда болған кезде, ол материалды қор болып табылады және "жолдағы қор" деп
аталады.
Материалды ағымдар түрлі материалдық операциялар қосылған үрдісте
қарастырылатын жүктер ретінде анықталған. Жүктер мен логистикалық
операциялардың көп түрлілігі материалды ағымдарды зерттеуді және басқаруды
қиындатады. Нақты мәселені шеше отырып, қандай ағымдар зерттеліп
отырғанын дәл анықтау қажет. Бір мәселені зерттеген кезде зерттеу
объектісі көп операциялар тобы бар үрдісте қарастырылатын жүк болуы мүмкін.
Мысалы, тарату торын жобалауда және қойма саны мен орналасуын анықтау
кезінде. Басқа мәселелерді шешуде - мысалы, қойма ішілік логистикалық
үрдісті ұйымдастыруда операция жеке-жеке зерттеледі.
Материалды ағымдар төмендегідей негізгі белгілер бойынша
бөлінеді:
логистикалық жүйеге катысы;
ағымның натуралды-заттай құрамы;
пайда болған зат ағымдарының саны;
пайда болған жүк ағымдарының үлес салмағы;
жүктердің үйлестірімділік дәрежесі;
жүктердің консистенциясы;
детерминациялау дәрежесі;
уақыт бойынша үзіліссіздігі.
Логистикалық жүйеге қатысы бойынша материалды ағымдар: сыртқы, ішкі,
кіретін және шығатын болуы мүмкін.
Сыртқы материалды кәсіпорын үшін сыртқы ортада жүреді. Бұл категорияны
кез келген кәсіпорыннан қозғалатын жүктер құрамайды, ал тек оның
ұйымдастыруына кәсіпорындардың қатысы бар жүктер құрайды.
Ішкі материалды ағым логистикалық жүйенің ішінде жүкпен логистикалық
операциялар жүргізу нәтижесінде пайда болады.
Кіруші материалды ағым логистикалық жүйеге сыртқы ортадан кіреді,
Шығушы материалды ағым логистикалық жүйеден сыртқы ортаға шығады.
Кәсіпорындағы қорлар бір деңгейде сақталған кезде кіруші материалды
ағым шығушыға тең болады.
Материалды ағымдар табиғи-заттай құрамы бойіынша бір ассортиментті және
көп ассортиментті болып бөлінеді. Мұндай бөліну қажет, себебі ағымның
ассортиментті құрамы олармен жұмыс жасағаңда қамтылады. Мысалы, ет, балық,
көкөніс, жеміс сататын көтерме азық-түлік нарығындағы логистикалық үрдіс
аттас жүкпен жүмыс жасайтын картон сақтау орнымдағы логистикалық үрдістен
ерекшеленеді.
Сандык белгісі бойынша материалдық ағымдар жаппай, ірі, орта және шағын
болып бөлінеді.
Жаппай ағым деп, жүктерді жалғыз көлік құралымен емес, олардың тобымен,
мысалы, темір жол құрамы немесе оншақты вагондармен, автомашиналар
тізбегімен, су көліктерімен және т. б. тасымалдау үрдісінде пайда болатын
ағымды атайды.
Ірі ағымдар - бірнеше вагондар, автомашиналар.
Шағын ағымдар көлік құралдарынын жүк көтерімділігін толық қолдауға
мүмкіндік бермейтін және тасымалдау кезінде басқа жол бойы жүктермен
үйлестіруді қажет ететін жүктер санып құрайды.
Орташа ағымдар ірі мен шағын арасындағы орынды алды. Оларға жалғыз
вагондармен немесе автомобильдермен келетін жүктерді құрайтын ағымдар
жатады.
Үлес салмағы бойынша жүктер салмағын құрайтын материалды ағымдар ауыр
салмақты және жеңіл салмақты болып бөлінеді. Ауыр салмақты ағымдар көлік
құралдарының жүк көтерімділігінің толық қолданылуын қамтамасыз етеді,
сақтау үшін аз қоймалык көлемді талап етеді. Ауыр салмақты ағымдар бір
орынның массасы 1 т-дан асатын (су көлігімен тасымалдағанда) және 0.5 т.
(темір жол көлігімен тасымал-дағанда) болатын жүктерді құрайды. Ауыр
салмақты ағымның мысалына тасымалдау үрдісінде қарастырылатын металдарды
жатқызуға болады.
Жеңіл салмақты ағымдар көліктің жүк көтерімділігін толығымен
пайдалануға мүмкіндік бермейтін жүктермен сипатталады. Жеңіл салмақты
ағымның бір тонна жүгі 2 м3 көлемнен астамын алады — мысалы, темекі
өнімдері тасымалдау үрдісінде жеңіл салмақты ағымдарды құрайды.
Ағым құрайтын жүктердің үйлесімділік дәрежесі бойынша материалды
ағымдар үйлесетін және үйлеспейтін болып бөлінеді. Бұл белгі негізінен азық-
түлік тауарларын тасымалдауда, сақтауда және жүк өндеуде ескеріледі.
Жүктердің консистенциясы бойынша материалды ағымдар себілетін
(үйілетін), тиелетін, ыдысты-даналық және құйылатын жүктер болып бөлінеді.
Себілетін (үйілетін) жүктер (мысалы, астық) ыдыссыз тасымалданады.
Олардың басты касиеті - себілетіндігі. Арнайы көлік құралдарымен
тасымалдана алады; бункер, тіпті вагондарда, ашық вагондарда,
платформаларда, контейнерлерде, автомашиналарда.
Тиелетін жүктер (тұз, көмір, кен, құм және т.с.с.) — минералдар тектес.
Ыдыссыз тасымалданады, олардың кейбіреулері мұздалуы, нығыздалуы,
бірігулері мүмкін. Алдыңғы топтай себілу қасиеті бар. Ыдысты-даналық
жүктердің түрлі физикалы-химиялық қасиеттері, үлес салмағы, көлемі бар.
Олар контейнерлердегі, жәшіктердегі, қаптардағы жүктер, ыдыссыз жүктер,
ұзын өлшемді және шексіз жүктер болуы мүмкін. Құйылатын жүктер —
цистерналарда және танкерлерде тасылатын жүктер. Құйылатын жүктермен жұмыс
жасайтын логистикалық операциялар, мысалы тасымалдау, сақтау және т.б.
арнайы техникалық құралдар арқылы орындалады.
Ағым параметрлерінің дәрежесі бойынша материалды ағымдар анықталған
және стохастикалық болып бөлінеді. Детерминацияланған материалды ағымдар
деп параметрлері толығымен белгілі (анықталған) ағымдарды атаймыз. Егер
параметрлердің біреуі белгісіз болса немесе кездейсоқ шама болса, онда
материалды ағым стохастикалық деп аталады.
Үзіліссіздік белгісі бойынша материалды ағымдар үзіліссіз және
дискретті болыл бөлінеді. Үзіліссіз материалды ағымдарға, мысалы, тұйық
циклды үзіліссіз өндірістік (технологиялық) үрдістегі шикізат пен
материалдар ағымы, құбыр арқылы тасымалданатын мұнай өнімдерінің, газдың
ағымдары және т.б, жатады. Материалды ағымдардың көбісі дискретті болып
табылады.
Материалдық ағым өнімділік сияқты көрсеткішпен сипатталуы мүмкін.
Материалды ағымның өнімділігі дегеніміз - уақыт бірлігінде логистикалық
жүйеге кіретін өнімдердің көлемді немесе жаппай көрсеткіштерінің саны.
Бұдан басқа, жылдамдылық, тығыздық және басқа да көрсеткіштер қолданылады.
Материалды ағымдардың түрленуі схема түрінде З-суретте берілген.
[pic]
3-сурет. Материалды ағымдардың топтасуы.
Логистикалық операциялар
Жоғарыда айтылып кеткендей, материалды ағым белгілі бір материалды
объектілермен жасағаи іс-өрекетгер жиынтығының, нәтижесінде пайда болады.
Бұл іс-әрекеттерді логистикалық операциялар деп атайды. Бірақ логистикалық
операциялар түсінігі тек материалды ағымдармен жасаған қызметпен
шектелмейді. Материалды ағымдарды басқару үшін осы ағымға сәйкес келетін
ақпараттарды қабылдап, өңдеп және беру қажет. Бұл кезде орындалатын
әрекеттер де логистикалық операцияларға жатады.
Логистикалық операциялар - бұл материалды және ақпараттық ағымды қайта
құруға бағытталған іс-әрекеттер жиынтығы.
Материалды ағымдармен жасайтын логистикалық операцияларға тиеу,
тасымалдау, түсіру, жинақтау, қайталау, орау және т.б. операцияларды
жатқызуға болады. Ақпараттық ағыммен жасалатын лошстикалық операциялар —
бұл материалды ағымға сәйкес ақпараттарды жинау, өңдеу және хабарлау.
Ақпараттық ағымдармен жасалатын логистикалық операцияларға кететін шығындар
логистикалық шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Логистикалық жүйеге түсетін немесе одан шығатын материалды ағындармен
жасалған логистикалық операциялар логистикалық жүйе ішінде жасалған
операциялардан ерекшеленеді. Бұл меншік құкығының тауарға ауысуымен және
сақтандыру тәуекелінің бір заңды тұлғадан екінші тұлғаға ауысуымен
түсіндіріледі. Осы белгі бойынша барлық логистикалық операциялар бір жақты
және екі жақты болып бөлінеді.
Кейбір логистикалық, операциялар технологиялық өндірістік үрдістің
жалғасы болып табылады, мысалы, өлшеп, орау. Бұл операциялар тауардың
тұтынушылық қасиеттерін өзгертеді және ол өндірістік саламен қатар, сондай-
ақ айналыс саласында да жүргізілуі мүмкін, мысалы көтерме сауда
кәсіпорнының орау цехында.
Кәсіпорынды жабдықтау үрдісінде немесе дайын өнімді өткізу үрдісінде
орындалатын, яғни "логистикалық жүйенің сыртқы әлеммен байланысу" үрдісінде
орындалатын логистикалық операцияларды сыртқы логистикалық операциялар
категориясына жатқызады. Логистикалық жүйенің ішінде орындалатын
логистикалық операцияларды ішкі деп атайды. Қоршаған ортаның анықсыздығы ен
алдымен сырткы логистикалық операциялардың орындалу сипатында көрінеді.
Логистикалық жүйенің түсінігі
Логистикалық жүйенің түсінігі логистиканың негізгі түсініктерінің бірі
болып табылады. Экономикалық механизмнің қызмет етуін қамтамасыз ететін
түрлі жүйелер бар. Бұл көпшіліктің ішінен оларды талдау және жетілдіру
мақсатында логистикалық жүйелерді бөліп қарастыру қажет.
Логистикалық жүйе түсінігі жалпы жүйе түсінігіне қатысты жеке болып
табылады. Сондықтан да, ең алдымен, жалпы жүйе түсінігіне анықтама беріп,
содан кейін қандай жүйелер класы логистикалыққа жататынын анықтаймыз.
Энциклопедиялық сөздікте "жүйе" түсінігінің мынадай анықтамасы
берілген: "жүйе (грек сөзінен алынған - көліктерден құралған біртұтас,
бірігу деген мағынаны білдіреді) бір-бірінен өзара байланысты және қарым-
қатынаста болатын, белгілі бір "тұтастықты, бірлікті құрайтын көптеген
элементтер".
Объект жүйе болуы үшін, оның төрт қасиеті болуы тиіс.
Бірінші қасиеті - тұтастық және мүшелік. Жүйе дегеніміз бір-бірімен
өзара әрекет ететін элементтердің тұтастық жиынтығы. Элементтер тек жүйеде
ғана болатынын ескеру қажет. Жүйеден тыс - бұл тек жүйе құраушы потенциалды
қабілеттілігі бар объектілер. Жүйе элементтері түрлі сапада болуы мүмкін,
бірақ олар бір уақытта үйлесімді болуы да мүмкін.
Екінші қасиеті - байланыстар. Жүйе элементтері арасында белгілі бір
байланыс бар, олар осы жүйенің интегративті сапасын заңды кажеттілікпен
аныктайды. Байланыстар заттай, ақпараттық, тура, кері және т.б. болуы
мүмкін. Жүйенің ішіндегі элементтер арасындағы байланыстар, жеке
элементтердің сыртқы ортамен байланысына қарағанда күшті болуы тиіс,
әйтпесе кері жағдайда жүйе қалыптаса алмайды.
Үшінші қасиеті — ұйымдастыру. Жүйе элементтерінде жүйе құрушы
факторлардың болуы тек оның құрылу мүмкіндігін ғана ұйғарады. Жүйенің пайда
болуы үшін реттелген байланыстар қалыптастыру қажет, яғни жүйенің белгілі
бір құрылымы, ұйымдастырылуы.
Төртінші қасиеті — интегративті қасиеттер. Жүйенің интегративті
қасиеттерінің болуы, яғни жалпы жүйеге тән, бірақ оның жеке элементтеріне
тән емес.
Материалды ағымдарды жылжыту білікті қызметкерлерімен түрлі техника
арқылы; көлік құралдары, тиеу-түсіру жұмыстары және т.б. жүзеге асырылады.
Логистикалық үрдіске түрлі үй-ғимараттар кіріседі, үрдістің жүруі оған
деген ең қозғалмалы және мерзіммен қорда жинақталып отыратын жүктерді
дайындық дәрежесіне тәуелді болады. Жүктердің өтуін қамтамасыз ететін
өндірістік күштердің жиынтығы жақсы ма жаман ба, дегенмен әр уақытта
ұйымдасқан. Егер материалды ағымдар болса, онда әр уақытта белгілі бір
тауар өткізуші жүйе болады. Дәстүрлі түрде бұл жүйелер арнайы жобаланбайды,
ол жеке элементтер қызметінің нәтижесінде пайда болады.
Логистика шығыста материалды ағымдардың параметрлері берілген түрлі,
үйлескен материал өткізуші (логистикалық) жүйелердің жобалау мәселелерін
койып, оны шешеді, бұл
[pic]
жүйелерді оған кіретін өндірістік күштердің материалды ағымдарды іштей
басқару
мәселелеріндегі үйлесудің жоғары дәрежесі айырады.
Алдыңғы бөлімде қарастырылған және кез келген жүйеге тән төрт қасиеттің
шеңберінде логистикалық жүйенің қасиеттерін сипаттайық.
Бірінші қасиеті: жүйе дегеніміз бір-бірімен өзара әрекет ететін
элементтердің біртұтас жиынтығы.
Логистикалық жүйені элементтерге бөлуді түрліше жүргізуге болады.
Макродеңгейде материалды ағымның бір кәсіпорыннан екіншіге өткен кезінде
элементтер ретінде кәсіпорындардың өздері, сондай-ақ оларды байланыстыратын
көлік те қарастырылуы мүмкін.
Микродеңгейде логистикалық жүйе келесі негізгі элементтерден тұруы
мумкін.
Сатып алу — материалды ағымның логистикалык жүйеге түсуін қамтамасыз
ететін элемент.
Өндірісті жоспарлау және басқару — бұл элемент материалды ағымдарды
сатып алу бөлімінен қабылдап алып, оны еңбек затынан еңбек өніміне айыратын
түрлі технологиялық операцияларды орындау үрдісінде басқарады.
Өткізу — бұл элемент материалды ағымның логистикалық жүйеден шығуын
қамтамасыз етеді (4-сур.).
Микрологистикалык; жүйе көріп отырғанымыздай, логистикалық жүйенің
элементтері түрлі сапалы, бірақ бір уақытта олар үйлесімді. Үйлесімділік
мақсаттық бірлігімен қамтамасыз етіледі, оған логистикалық жүйенің әр
элементтерінің қызметі тәуелді.
Екінші қасиеті (байланыс) логистикалық жүйе элементтері арасында заңды
қажеттілікпен интегративті сапаларын анықтайтын маңызды байланыстар бар.
Макрологистикалық жүйелерде элементтер арасындағы байланыс негізін келісім-
шарт кұрайды. Микрологистикалық жүйелердегі элементтер бір-бірімен
өндірісттік қатынастармен байланысты.
Үшінші қасиеті (ұйымдастыру); логистикалық жүйе элементтері арасындағы
байланыстар белгілі тәртіппен реттелген, яғни логистикалық жүйе ұйымдасқан.
Төртінші қасиеті (интегративті қасиеттер): логистикалық жүйенің оның
жеке алғандағы элементтеріне тән емес, интегративті қасиеттері бар. Бұл
қажетті тауарды керекті жерге, қажетті уақытта, қажетті сапада минималды
шығындармен жеткізу қабілеттілігі, сондай-ақ сыртқы өзгерісіне бейімделу
қабілеттілігі (тауарлар немесе қызметтерге сүраныстың өзгеруі, техникалық
құралдардың күтпеген жерден істен шығын қалуы және т.с.с).
Логистикалық жүйенің интегративті қасиеттері оған материал сатып алуға,
оларды өз өңдірістік қуаттары арқылы жіберуге және сыртқы ортаға шығаруға
мүмкіндік береді.
Жалпы қабылданған логистикалық жүйенің анықтамасы келесідей:
логистикалық жүйе — логистикалық қызметтерді атқаратын, кері байланысы бар
бейімделгіш жүйе. Ол бірнеше элементтерден тұрады және оның сыртқы ортамен
дамыған байланыстары бар. Логистикалық жүйе ретінде өнеркөсіптік
кәсіпорынды, территориалды-өндірістік кешенді, сауда кәсіпорынын жәпе т.б.
қарастыруға болады. Логистикалық жүйенің мақсаты — тауарлар мен бұйымдарды
керекті жерге, қажетті мөлшерде және ассортиментте, шығындардың белгілі
деңгейінде өндірістік немесе жеке тұтынуға дайындығы максималды дәрежеде
жеткізу.
Логистикалық жүйелердің түрлері
Логистикалық жүйелер, жоғарыда айтып кеткендей, макро- және
микрологистикалық болып бөлінеді. Макрологистикалық жүйе — елдің түрлі
аймақтарында немесе түрлі елдерде орналасқан, түрлі ведомстволардын
өнеркәсіптік, делдалдық, сауда және тасымалдау ұйымдары мен кәсіпорындарды
қамтитын материалды ағымдарды басқаратын ірі жүйе. Макрологистикалық жүйе
аймақ, елдердің немесе елдер тобының экономикасының белгілі бір
инфрақұрылымын білдіреді.
Түрлі елдерді қамтитын макрологистикалық жүйенің қалыптасуы кезінде
халықаралық экономикалық қатынастардың құқықтық және экономикалық
ерекшеліктерімен байланысты, елдердің көлік зандылықтарының
ерекшеліктерімен байланысты қиындықтарды және, сондай-ақ басқа кедергілерді
төзу қажет. Мемлекетаралық бағдарламалардағы макрологистикалық жүйелердің
қалыптасуы біртұтас экономикалық кеңістіктің құрылуын, ішкі шекараларысыз
тауарларды, капиталдарды, ақпараттарды, еңбек қорларын тасымалдаудағы
кедендік кедергілерсіз ортақ нарықтың құрылуын талап етеді.
Микрологистикалық жүйелер, макрологистикалық жүйелердің құрылымдық
құрамдасы, бөлімі болып табылады. Оларға түрлі өндірістік және сауда
кәсіпорындары, территориалды-өндірістік кешендер жатады. Микрологистикалық
жүйелер өндірісшілік логистикалық жүйелер класына жатады, олардың құрамына
біртұтас инфрақұрылыммен біріккен, технологиялық байланысқан өндірістер
кіреді.
Макрологистика шеңберіндегі жеке микрологистикалық жүйелер арасындағы
байланыстар тауар-ақша қатынастарының негізінде бекітіледі.
Микрологистикалық жүйелер ішінде, сондай-ақ элементтер әрекет етеді.
Дегенмен, олардың өзара әрекетінің негізі тауарлы емес. Бұл - фирма,
бірлестіктер немесе бір экономикалық нәтижеге жұмыс істейтін басқа
шаруашылық жүйе ішіндегі жеке бөлімшелер, логистикалық жүйенің үш түрі бар:
тікелей байланысы бар, икемді және эшелонданған логистикалық жүйелер.
Тікелей байланысы бар логистикалық жүйелер. Бұл логистикалық жүйелерде
материалды ағым өнім өндірушіден тұтынушыға делдалсыз, тікелей өтеді.
Эшелонданған логистикалық жүйелер. Мұндай жүйелерде материалды ағым
жолында кем дегенде бір делдал бар.
Икемді логистикалық жүйелер. Мұнда материалды ағымның өнім өндірушіден
тұтынушыға қозғалысы тікелей, сондай-ақ делдалдар арқылы жүруі мүмкін.
Дәріс 3
Көлік ағымдары мен коліктіц тұрақты қүрылғылары.
Тасымалдау — адамдар мен жүктерді таситын материалды өндіріс саласы.
Қоғамдық өндіріс құрылымында тасымалдау материалды қызмет өндіру сферасына
жатады.
Материалды ағымның шикізаттың алғашқы кезінен бастап соңғы тұтынушыға
дейінгі жолында орындалатын логистикалық операциялардың көп бөлігі түрлі
көлік құралдарын қолдану арқылы жүргізіледі. Бұл операцияларды орындауға
кететін шығындар логистикаға кететін жалпы шығындардың 50 пайызға дейінгі
шамасын құрайды.
Тасымалдау екі элементтен — жаппай пайдаланылатын көліктен және жаппай
пайдаланылмайтын көліктен тұратын жүйе барлық табылады.
Жаппай пайдаланылатын көлік—жүк және адамдарды тасымалдауда халық
шаруашылығының барлық салалары мен тұрғындардың қажеттіліктерін
қанағаттандыратын халық шаруашылығының саласы. Жаппай тасымалдау айналыс
сферасына және тұрғындарға қызмет көрсетеді. Оны, әдетте, магистралды деп
те атайды (магистраль — белгілі бір жүйедегі негізгі басты сызба, бұл
жағдайда - қатынас жолдар жүйесінде). Жаппай тасымалдау түсінігі темір жол
көлігін, су көлігін (теңіз және өзен), автомобиль, әуе көлігін және құбыр
көлігіп қамтиды.
Жаппай пайдаланылмайтын көлік - өндірісішілік көлік, сондай-ақ
тасымалдау емес кәсіпорындарына жататын көлік құралдарының барлық түрлері
және белгілі бір өндірістік жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады.
Көлік өндірістік және сауда үдерістеріне үйлесімді түрде енеді.
Сондықтан да көлік құраушысы логистиканың көптеген мәселелерін шешуге
қатысады. Сонымен қатар логистиканың өз бетінше қызмет ететін тасымалдау
саласы да бар, ондағы қатысушылар арасындағы көп аспектілі үйлесімділік
материалды ағым қозғалысының өндірістік-қойма телімдері- мен тікелей
байланыссыз қарастырылады.
Тасымалдау логистикасының міндеттеріне шешімі тасымалдау үдерісінің
тікелей қатысушыларының әрекетінің келісімділігін күшейтетін мәселелер
жатады. Мұндай мәселелерді шешу актуалдығы тасымалдау жұмысы үлкен, өз
бетінше жүретін алапка айналғанда туады (мысалы, жаппай пайдалану көлігінің
қызметінде, сондай-ақ бірқатар жаппай пайдаланылмайтын көлік
жағдайларында).
Тасымалдау үрдісін ұйымдастыруда логистикалық тәсілдің ерекшелігін
аралас тасымалдау жағдайындағы көлік тізбегінің звеноларының өзара әрекет
ету мысалымен түсіндірейік (11-сурет) (аралас деп көліктің бірнеше түрімен
кезектесіп жүретін тасымалдауды айтады. Олардың кең таралу себебі -көптеген
жағдайларда тек автомобиль көлігі жүкті тікелей "есіктен есікке" алып
жеткізе алады).
[pic]
12-сурет. Көліктің бірнеше түрін қолданғандығы тасымалдауды
логистикалық ұйымдастыру.
12-суретте көрсетілгендей, материалды ағымды іштей басқарудың
бірыңғай функциясы жоқ қаржыларды жылжыту мәселелеріндегі звенолардың
үйлесімділігі төмен, себебі олардың әрекетін үйлестіретін ешкім жоқ.
12-суретге бейнеленген аралас тасымалды ұйымдастыру бұдан ерекше болып
табылады. Ішкі тасымалдау үрдісінің жалғыз операторының болуы ішкі
материалды ағымды жобалауға, берілген параметрлерге жетуге мүмкіндік
тудырады.
Жүк алушыға шығудағы материалды ағым көрсеткіштері басқаруға алады және
оның алдын ала берілген мәні болады.
Аралас тасымалдауды ұйымдастырудың дәстүрлі және логистикалық
тәсілдердің салыстырмалы сипаты 4-кестеде келтірілген.
Аралас тасымал мен интермодальдық тасымалдың салыстырмалы сипаты
[pic]
Логистиканың тасымалдауда өндірістегідей немесе саудадағыдай қолданылуы
контрагенттерді бәсекелестер тарапынан тасымалдау үрдісінде бір-бірін
толықтыратын әріптестерге айналдырады.
Логистика - жоғарыда аталып кеткендей, бірыңғай техника,
технология, экономика және жоспарлау. Сәйкесінше, тасымалдау логистикасының
мәселелеріне тасымалдау үрдісінің қатысушыларының техникалық және
технологиялық үйлесуін қамтамасыз ету, олардың экономикалық мүдделерінің
сәйкестігін қамтамасыз ету, сондай-ақ жоспарлаудың бірыңғай жүйелерін
қолдану жатады. Осы мәселелерді
қысқаша сипаттайық. Тасымалдау кешеніндегі техникалық, үйлесімділік, көлік
құралдар параметрлерінің жекелеген түрлері ішінде, сондай-ақ түр аралық
қиылыста үйлесуін білдіреді. Бұл үйлесімділік ауыспалы тасымалдарды
қолдануға, контейнерлер мен, жүк пакеттерімен жұмыс істеуге мүмкіндік
туғызады.
Технологиялық үйлесімдік тасымалдаудың бірыңғай технологиясын, тікелей
тасымалды қолдануды ұйғарады.
Экономикалық үйлесімділік - бұл нарық конъюнктурасын зерттеудің және
тарифтік жүйені құрудың жалпы әдістемесі.
Бірлесіп жоспарлау графиктің бірыңғай жоспарларын жасап, оны
қолдануды білдіреді.
Тасымалдау логистикасының міңдеттеріне мыналар жатады:
көлік жүйесін құру, соның ішінде көлік коридорларын
және көлік тізбектерін құру (Көлік коридоры - бұл ұлттық
немесе халықаралық көлік жүйесінің бір бөлігі, ол жеке
географиялық аудандар арасындағы жүк тасымалдарын
қамтамасыз етеді. Оған кіретіндер қозғалмалы көлік құралдары және осы
бағытта жұмыс тстейтін барлық көлік түрлері мен стационарлық құрылғылары,
сондай-ақ осы тасымалды жүргізудің барлық құқықтық шарттарының жиынтығы.
Көлік тізбегі - көліктің бір немесе бірнеше түрін
қолдана отырып, белгілі бір уақыт мерзіміндегі жүкті белгілі бір қашыктыққа
тасымалдау сатылары. Барлық осы уақытта жүктер өзгеріссіз қалады
мысалы, жүк пакеті немесе контейнер);
тасымалдау-қоймалау үрдісінің технологиялық бірлігін
қамтамасыз ету;
тасымалдау үрдісін қоймалау және өндірістікті бірігіп жоспарлау;
көлік құралының түрін таңдау;
көлік құралының типін таңдау:
жеткізудің тиімді маршрутын анықтау және т.б.
6.2. Көлік құралының түрін таңдау
Көлік түрін тандау мәселесі қорлардың оңтайлы деңгейін құру және оны
ұстап тұру, орау түрін тандау және т.б. сияқты логистиканын, басқа
мәселелерімен өзара байланыста шешіледі.
Нақты тасымал үшін оңтайлы көлік түрін таңдау негізгі түрлі көлік
түрлерінің ерекшеліктері туралы ақпарат болып табылады.
Логистика тұрғысынан маңызды болып келетін автомобиль, тсміржол, су
және әуе көліктерінің негізгі артықшылықтары меи кемшіліктерін
қарастырайық. 5-кестеде түрлі көлік түрлерінің салыстырмалы логистикалық
сипаттамалары келтірілген.
5-кестеде көрсетілгендей, тасымалдау тәсілін, тасымалдау құралдарын
және нақты тасымалдаушыны таңдауда логистикалық менеджер ескеруі қажет
көліктің әр түрінің өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері болады.
Көліктің әр түрі (құбырды қоспағанда) қолдануды ұйымдастыруға,
техникалық қызмет көрсетуге және көлік кұралдарын жөндеу үшін қажет белгілі
бір өндірістік-техникалық базамен және көлік құралдарының белгілі бір
типімен сипатталады (жылжымалы құрамды, жылжымалы бірліктер).
Көптеген шетел авторлары көлік жүйесінің компоненттері ретінде жолдарды
(темір жол, автомобиль жолдары, әуе трассалары және т.б.), терминалдары,
қозғалмалы құрам мен ауыр кұралдарын қарастырады. Логистикалық менеджмент
үшін осы компоненттердің кейбір техникалық-пайдаланушылық параметрлері
анықтаушы болып табылады.
[pic]
[pic]
Жылжымалы кұрам үшін мұндай параметрлерге келесілер жатады:
техникалық және пайдаланушылық жылдамдық;
жүк ыдыстарының және көлік құралдарының үлкен мөлшері;
толық салмағы, осьтегі жүктеме;
қозғаушы күштін, қуаттылығы;
жүк көтерімділігі және принцип, жартылай принцип, вагондардың және т.б.
үлкен мөлшерлері.
Қатынас жолдары үшін:
өткізу қабілеттілігі;
өтетін бөліктің екі фарватер тереңдігі;
жалға түсіруге болатын жүктеме.
Терминалдар үшін:
пайдалы қойма ауданы;
айналым саны (айналым жылдамдығы);
көтеру және қойма құралдарының және т.б. өнімділігі. Көлік түрін тандауға
әсер ететін алты негізгі факторларды бөліп қарастырады. 6-кестеде осы әрбір
фактор бойынша түрлі көлік түрлерінің бағасы беріледі. Ен жақсы мән бірге
тең.
Түрлі факторлардың маңызын сараптапбағалау көрсеткендей, көлікті
тандауда, ең алдымен, төмендегілерді ескереді:
жеткізу тәртібін сақтау сенімділігі;
жеткізу уақыты;
тасымал құны.
Көлік ұйымдары көрсететін кызметтер төлем ақысы көлік тарифтері арқылы
жургізіледі. Тарифтерге мыналар жатады:
жүктерді тасығаны үшін алынатын төлемдер;
жүктерді тасымалдаумен байланысты қосымша
операциялар үшін алынатын жинақтар;
♦ . төлемдер мен жинактарды есептеу ережелері.
Экономикалык категория ретінде көлік тарифтері көлік
онімінің бағасының формасы болып табыладьт. Олардың құрылуы
төмендегілерді қамтамасыз етуі қажет;
көлік көсіпорнына — эксплуатациялық шығындарды
өтеу.және пайда алу мүмкіндігі;
колік қызметтерін сатып алушыларга — көлік
шығындарын жабу мүмкіндігі.
Алдыңғы бөлімде көрсетілгендей, тасымалдаушыны таңдауға әсер ететін
мадызды факторлардъщ бірі тасымалдау қүны болып табылады. Клиенттер үшін
күресте көлік тарифтеріне өз әсерін тигізе алады. Мысалы, Қазақстанның
темір жолы ілағын және аз тоннажды жүктерді тасымалдауда, автомобиль
колігімен қатаң бәсекелесуде. Бұл сәйкес темір жол тарифтерінің өсуіне
тежеулі әсер етеді.
Әр түрлі коліктердің тарифтер жүйесінің өздеріне тән ерекшеліктері бар.
Оларды қыскаша сипаттап өтейік. Темір жол көлігінде жүктерді тасьшалдау
қүнын апықтау үшін жалпы, ерекше, женілдік және жергілікті тарифтерді
пайдаланады.
Жадпы тарифтср — хЗрифтердің негізгі түрі. Олар арқылы негізгі жүктердщ
тасымалдау қүнын анықтайды.
Ереқше тарифтер ' деп, арнайы қосымшалар ңемесе жсңілдіктер турінде,
жалпы . тарифтерден ауытку арқылы
белгіленетін тарифтер аталады. Бұл тарифтер жоғары не тәмен болуы
мүмкін. Олар тек нақты жүктерге ғана таралады.
Ерекше тарифтер өнеркәсіпті орналастыруға әсер ете алады, себебі олар
арқылы шикізаттың жеке түрлерін тасымалдаудың қүнын реттеп отыруға болады,
мысалы, гас комір, кварцит, кен және т.с.с. Тасымалдау қүнын ерекше
тарифтер арқылы жоғарылата немесе төмендете отырып, темір жолдардағы
тасымалдаудың біркелкі еместігін төмеидетеді. Мүндай мақсаттарды ерекше
төмендетшген тарифгер үстаыады.
Жеңілдік тарифтері белгілі бір максаттар үшін жүктерді тасымалдауда
қолданылады.
ЖергілІкті тарифтерді жеке темір жол бастықтары белгілейді. Жүктерді
тасымалдағаны үшін төленетін ақы және түрлі жинақ қойылымдары кіретін Бұл
тарифтер берілген темір жол шеңберінде қызмет етеді.
Тасымал төлеміиен баскд темір жол жүк жіберуші мен жүк алушыдан қосымша
қызметгер ушін ақы алып отырады. Бұл төлем жинақ деп аталады және темір жол
күштері келесі операцияларды орындағаны үшін алынады: жүкті сақгағаны
үіаін, жукгі олшеу немесе тексеру, вагондарды беру немесе жииау, оларды
дезиисекцшшау, жүктерді жөнеяту және тиеу түсіру жүмыстары, сондай-ақ баскз
да біркдтар операциялар үілін.
Темір жолмен жүктерді тасымалдауда төлейтін төлемдсрге өсер ететін
негізгі факторларды атап өтейік.
Жөнслту түрі. Темір жол бойынша жүк вагондагт, контейнерлеп, аз
тонаждаи — салмағы 25 т. дейін және көлемі вагонның 1/3 бөлігіндей болып
жөнелтілуі мүмкін.
Тасымалдаужылдамдьтғы. Темір жол.бойымен жүк үлкен, пассажирлік немесе
жүктік жылдамдықпен тасымалдаиуы мүмкін. Жылдамдық түрІ жүктің тоулігіне
қанша километр жүруі тиіс екенін анықтайды.
Тасымалдау аракашыктыгы. Тасымалдау ақысы ең қысқа бағыттағы
арақашықтық бойынша алынуы мүмкін, жүктік немесе үлкен жылдамдыкгіен
жүктерді тасымалдау қезінде тарифтік кашықтықка немесе габариттік емес
жүктерді немесе жүктерді пассажирлік жылдамдыкден тасымалдау кезінде нақты
өткен қашыктық үшін алынуы мүмкін.
Жүктердің тасымалдауы жүргізілетін вагон типі. Темір жол бойымен жүктер
әмбебап, арнайы немесе изотермиялық вагопдарда, цистерналарда немесе
цлатфорйаларда тасы-
малдануы мүмкін. Тасымалдау аідысы әр жағдайда әр турлі
болады.
Вагон немесе контейнерлердің тиістілігі. Вагон,
платформа немесе контейнер темір жолға жатуы мумкін, жүк алушынъщ
немесе жүк жіберушінің меншігі болуы мүмкін,
Тасымалданатын жук саны — тасымалдау қунына маңызды әсер ететін фактор.
Автомобиль көлігінде жүктердің тасымалдау қүнын анықтау үшін келесі
тарифтер турлері қолданыладьт.
жүктерді тасымалдаудьщ кесімді тарифтері;
ақылы автотонна — сағат жағдайларында жүктерді
тасымалдау тарифтері;
♦ уактылы жұк автомобильдерді қодданғаны үшін
тарифтер;
километрді есептеу есебінен тарифтер;
жылжыту құрамдардын алып келгені ұшін тарифтер;
келісім тарифтері.
Тарифтік ақы мөлшеріне келесі факторлар әсер етеді:
тасымалдау қашықтығы;
жүк массасы;
автомобильдің жүк көтерімділігін пайдалану
мүмкіндігін сипагтайтьш жүктің колемді салмағы. Осы
көрсеткіш бойынша автомобильмен тасымалданатыи барлық
жүктерді төрт класкд бөледі".
автомобильдің жүк котерімділігі;
жалпы жүрісі;
автомобильді пайдалану уақыты;
автомобиль типі;
тасьшалдау жүргізілетін аудан, сондай -ақ біркатар
факторлар.
Тасымалдау тарифтерінің әрқайсысы факторлардың барлығын
ескермейді, тек олардың кейбіреулерін накш тасымалдау жағдайларындағы
маңызды факторларды ескереді. Мысалы, кесімді тариф бойынша тасымалдау
қунын есептеу үшін тасымалдау қашықтығын, жүк массасын және
айтомобильдщ жүк көтерімділігін пайдалану дәрежесін сипаттайтын
жүк класын ескеру қажет, Уақтылы жүк автомобильдерін колдану
тарифтерін есептеуде автомобильдіц жүк көтерімділігі, оның пайдаланылу
уақыты және жалпы жүрісі ескеріледі.
Барлық жағдайларда автомобильді пайдалану үшін алынатын ақы мөлшеріне
тасымалдау жүргізілетін аудаи әсер етеді. Бұл аудап бойынша жүктерді
тасымалдаудьщ өзіңдік күнының деңгейінің түракты түрлілігімен
тусіндірілсді.
Өзен көлігшдегі жүктерді тасымалдау тарифтері, тасымалдау жүмыстары
үшін алынатьЩі* жинактар және тасымалдаумен байланысты басқа қызметтер
рынок конъюнктурасын ескергсндегі пароход шаруашылығьшен анықталады. Тариф
мөлшсрін есеитеу негізіне тарифтер мен жиыактарды енгізу мерзіміне
болжамданатын кз>ізметтердің озіндік қуны, сондай-ақ заңмен бскітілген
рентабельдщіктің шектік деңгейі алынады.
Теңіз көлігідде жүктерді тасымалдау ақысы щ ' тариф бойыяша, не
фрахталық койылым бойынша жүргшіледл^ Егер жүк түрақты жүк ағымыныд бағыты
бойынша жүрсе онда тасымалдау сызыктық кеме жүру жүйесімен жүргізіле/іі.
Бұл жағдайда жүк кесте бойынгпа жұріп, белгілі бір тариф бойынша төленеді^і
Егер тасымалдау кезінде жүк кемелерінің ж-^мысы турақты жүзу
аудандарымен, түрақты тиеу және түсіру портымен байланысты болмаса, белгілі
бір жүк іүрімен шектелмесе, онда тасымалдау фрахталық қойылым бойынша
төленеді. Фрахталық қойыльш фрахталық рынок конъюнк-турасына байланысты
бекітіледі және әдеіте, жүктің түріне және көліктік сипатына, рейс
жағдайларына жөне сокымен байланысты игығындарға тәуелді болады.
Жылжымалы құрамдардың ағымы.
Төмендегідей қағаз өнеркәсібінің мысалында көрсетілгендей, транспорттық
жүйе құрғанда қоймалау, тасу және көмек құралдарына қатысты барлық
қиыншылықтарды ескеру керек. Экономиканың өнеркәсіптік саласына жатқызылған
нарықтық қатынастар мен көліктік сервис – жәрдем ауданының дамуымен қатар
біздің елімізде жүктерді тасудың қазіргі түсініктері өзгерді. Тұтынушыға
көліктік сервис жүгін келісілген жерге және уақытта минималды шығындармен
жеткізуді қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан тұтынушы көліктік жәрдемнің
сапалы логистикалық қызметпен қамтамасыз ететін түрлері мен әдістерін
таңдайды. Фермада түк тасуды басқару бірнеше кезеңнен тұрады: тасу әдісін
таңдау; көлік түрін таңдау; жеткізу бойынша тасымал мен логистикалық
әріптесті таңдау; көлік үрдістерің көрсеткіштерін (көлемін) тиімділендіру.
Келесі көлік құралы түрлерін атап көрсетуге болады: темір жол, теңіз,
ішкі су (өзендік), автомобиль, әуе т.б. түрлері.
Логистикалық менеджмент тұрғысынан қарасақ транспорттың әрбір түрінің
өз ерекшеліктері мен жетіспеушіліктері бар. Көлік таңдау кезінде
ескерілетін әр түрлі қасиеттері.
Теміржол көлігі
Қасиеттері: өткізімділік пен тасымалдық жоғары дәрежелігі; климаттық
жағдайларға, жыл мезгіліне және тәулік уақытына, тәулігі; тасымалдың жоғары
тұрақтылығы, баға төмендігі; транзит жөнелтілімдерге жеңілдіктер; үлкен
арақашықтықтардағы жүкті жеткізудің жоғары жылдамдығы; жетіспеушіліктері:
тасымалдаушылардың шектеулі саны; өнеркәсіптік-техникалық базаға үлкен
қаржылық салынулар, тасымалдардың үлкен материал сыйымдылығы және энерго
сыйымдылығы, тұтыну орындарының ақырғы нүктелеріне жету төмендігі; жүк
сақталуы жоғарылығының жетіспеушілігі.
Вагон паркі жолаушылар және жүк вагондарынан тұрады. Жүк вагондары
универсалды, (жартылай вагон, платформа, цистерна және арнайы – арнайы
жүктерді тасымалдауға арналған (изотермиялық, цемент таситын).
Жабық вагондар – ауа райының қолайсыз жағдайларына шыдайтын және бағалы
заттарды тасымалдауға арналған.
Жартылай вагондар – үйінді және орман жүктеріне арналған.
Цистерналар - құйынды жүктер үшін әрбір вагон өзінің жүк
көтерімділігімен, сыйымдылығымен, вагон қалпының массасымен және т.б.
көрсеткіштермен сипатталады. Жүк көтерімділігі – вагонның жүргізуші
бөліктеріне, кузовының рамасына (қаңқасына), ұзындығына, еніне, биіктігіне
байланысты басылған жүктің салмағымен (тонна) есептеледі. Вагон паркінің
өнеркәсібі өсуінің маңызды элементі ол тасымалдау вагондардың толық
сыйымдылық және жүк көтерімділігін істету сәйкес келетін коэффициент
бойынша қарастыру.
Жүк көтерімділік пайдалану коэффициеті. Вагондағы жүк массасының
вагонның жүк көтерімділігіне қатысты анықталады.
Сыйымдылық коэффициенті – 8-осьті вагондағы жүк көлемінің жеке бөліммен
есептелінеді.
Жүктік коммерциялық және т.б. операцияларды орындау үшін темір жолда
жүк стансасы болады.
Жүк стансасы – болып жүк және коммерциялық операцияларды орындауға
арналған, жол және жүктік қондырғылар, техникалық және қызмет орындарының
кешені. Ол жүкті қабылдау, тиеу, тарату операцияларын іске асырады.
Теңіз көлігі.
Қасиеттері: Континент аралық тасымалдау мүмкіндігі, ұзақ арақашықтарға
өзіндік құнының төмендігі, тасымалдық және өткізгіштік қабілетінің
жоғарлығы. Тасымалдарға қаржы салынулардың төменділігі. Кемшілігі:
тасымалдар шектеулігі, (транзиттің ұзақтылығы, географиялық, навигациялық
және ауа-райы жағдайларына тәуелділігі; Күрделі пошталық инфраструктура
құру қажеттілігі, жүктерді қаптауға және бекітуге қатал талаптар қойылуы;
жөнелту жиілігінің төменділігі.
Ортақ пайдаланудағы көлік - көлік әрекет етуші заңға сай, бұл тасымалға
сұраныс жасаушылар мемлекеттік мекеме немесе кәсіпорын, қоғамдық ұйымдар,
фирмалар мен жеке меншік иелері болсын жүктер мен жолаушыларды тасымалдауға
міндетті.
Ортақ пайдаланудағы көліктен ортақ емес пайдаланудағы көліктің
айырмашылығы сол, олар тасымал өнімін өндіріс саласы ішінде, нақты
кәсіпорындар, ұйымдар мен фирмаларда орындайды. Олар орындаған
тасымалдаулар ішкі өндірістік немесе технологиялық деп аталады. Өндіріс
кәсіпорындарының меншіктікөлігі - өндірістік көлік деп аталады. Белгілі бір
кәсіпорындарға қарайтын автомобильді немесе темір жолдар (ережеге сай,
ұзындығы үлкен емес), кірме жолдар деп аталады. Өзен және теңіз кемелерінің
жартысынан көбі әр түрлі мекемелерге (мұнай өндірістік, балық аулау
кәсіпорындарына қарайды.
6.1-сурет. Көлік жүйесінің құрылымдық схемасы
Ортақ пайдаланудағы көліктен ортақ емес пайдаланудағы көліктің
айырмашылығы сол, олар тасымал өнімін өндіріс саласының ішінде, нақты
кәсіпорындар, ұйымдар мен фирмаларда жасайды. Ортақ пайдаланудағы көліктен
өндірістік көліктің айырмашылығы сол, олар қанатты және аспалы жолдар
сияқты арнайы көлік құралдарымен, пневмокөлікпен т.б. жабдықталған. Көлікті
ортақ пайдаланудағы және ортақ емес пайдаланудағы деп бөлгеннен басқа
кейбір жағдайларда магистральді және магистральді емес деп те бөледі.
Бір жағынан магистральді көлік ортақ пайдаланудағы көліктің, ал
магистральді емес ортақ еместің синонимі (мысалы, өндірістік көлік- бұл
магистральді емес көлік). Екінші жағынан «магистральді көлік» термині ірі
қалалар мен өндіріс орталықтары немесе ірі аймақтарды байланыстырушы
қатынас жолдарын белгілеуге қолданылады. Бұл жағдайда магистральдан
азғантай тарамдалу магистральді көлік топтары деп есептелмейді және
жергілікті мағынадағы бағыттармен аталады. Көлік ортақ және ортақ емес
пайдаланудағы көліктер жүйесінен тұратын құрылымды құрайды. (1-сур.
қараңыз)
Мұнда жүйенің екі бөлігі де меншік формасының мемлекеттік немесе жеке
меншік кәсіпорындарымен белгіленеді. Ортақ пайдаланудағы көлік материалдық
өндірістің жеке саласы ретінде қызмет істейді. Ол өндіріс пен тұтыну
арасындағы байланысты қамтамасыз ете отырып, сұраныс саласына қызмет етеді.
Дәріс 4
Уақыт аралығында өзгертілетін көлік процесі.
Ұзақ мерзім бос тұрып қалған вагондарды жөндеу үшін едәуір қаржы
салуларды қажет етудің нәтижесінде және осы вагондарды күтіп-сақтаумен
байланысты амортизациялық бөлінген ақша көлемі, мүлікке және басқаларына
салық түріндегі өнімсіз шығындарды болдырмау, сондай-ақ жеке операторларды
құру және бәсекелестік ортаны қалыптастыру мақсатында оңтайлы парктің
шеғінен тыс орналасқан, ұзақ мерзім бос тұрып қалған вагондар паркінің бір
бөлігін аукцион негізінде сату ұсынылады.
Сонымен қатар, тасымалдарға арналған жүк вагондарын пайдаланудың
біркелкі еместігі және тиімсіздігі, оларды күтіп-сақтау мен жөндеуге
кететін шығындар осындай жүктерден алынатын табыстардан асып түсетіндігі
туралы фактіні есепке ала отырып, "ҚТЖ" ҰК" АҚ жүк вагондарының
арнайыландырылған паркінің бір бөлігін ірі жүк жөнелтушілерге немесе
Қазақстан Республикасының көліктік және экспедиторлық ұйымдарына сату
ұсынылады.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2004 жылдың 6-наурызындағы №756[58] Қаулысымен бекітілген темір
жол көлігін 2001—2005 жылдарда қайта құру бағдарламасын, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 06 наурыз 2004 жылғы №145 [57] Қаулысымен
бекітілген темір жол көлігін 2004 - 2006 жылдарға арналған қайта құрылымдау
бағдарламасын жүзеге асыру жөне Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі мәжілісінің 2003 жылдың 5-
маусымындағы № 01-8.6 Хаттамасының 5-бабына (тармағына.сөйкес Темір жолдың
жылжымалы құрамын жаңғырту бойынша іс-шараларын орындау мақсатында, "ҚТЖ"
ҰК" АҚ әрекеттегі экспедиторлық компанияларға төменде көрсетілген
мөлшердегі вагондарды конкурстық негізде сату жөнінде шешім қабылдады.
Алуға жатқызылатын вагондардың саны есептелінген қажетті жүк вагондары
паркіне сәйкес, вагондардың жекелеген түрлері бойынша қалыптасқан жағдай
есепке алына отырып анықталды.
Арнайы мамандандырылған вагондардың көпшілігі сұраныстың төмендігіне
немесе тасымалдардың маусымдылығына байланысты тасымалдау үрдісіне
қатыспайды.
Сондай-ақ, басқа темір жол әкімшіліктерінің жеке меншік тасымалдарына
пайдалану үшін алып қоюына байланысты, сол сияқты Қазақстан Республикасы
үшін осы вагондармен тасылатын өнеркөсіптік әлеуметті дамытудың
стратегиялық маңыздылығына, жылжымалы құрамның осындай түрлерінің аса
зәрулігі туындауына байланысты, жартылай ашық вагондар, астық таситын
вагондар және бірен-саран тағы басқа вагондардың басы артық басқа паркін
сатпауға шешім қабылданды.
Мұнай жөне мұнай өнімдерін тасымалдауға арналған цистерналардың
зәрулігінің қалыптасуына байланысты ұзақ мерзім бос тұрғандарының қатарынан
мүмкіндігінше көп мөлшердегі цистерналарды қалпына келтіруге шешім
қабылданды.
407 цистернаны сату туралы ұсыныс, тиімді пайдалану мерзімін ұзарта
отырып, күрделі жөндеуге жатқызылған 182 төрт білікті цистерна және күрделі
жөндеуге жатқызылған 225 цистерна тиімді пайдалану мерзімін ұзартатын,
осындай жөндеулерді жүргізу құны жоғары болатын күрделі жөндеуді жүргізуге
құқығы бар отандық жөндеу базасының болмауынан туындады.
Сонымен, "ҚТЖ" ҰК" АҚ-ның жүк вагондары паркін үйлесімдеу үшін
төмендегідей іс-шараларды жүргізу қажет.
Жүк вагондарының инвентарлық паркінің 68171 бірліктеріне қатысты
шараларға мыналар жатады: ұзақ мерзім бос тұрғандарын жоспарлы қалпына
келтіріп жөндеу - 3972 бірлік; аукциондық негізде сату - 9 452 бірлік,
соның ішінде қайта қалпына келтіруге жатқызылатын ұзақ мерзім бос тұрып
қалған вагондар - 9 051 бірлік; қызмет ету мерзімі бойынша есептен
шығарылуға жататыны - 2992 бірлік; техникалық жағдайы бойынша есептен
шығарылуга жататыны - 2501 бірлік; үш немесе одан да көп санақтан өтпеген
вагондар ретінде ВП АМБ-дан шығарылатын - 1888 бірлік.
Жылжымалы құрамның түрлері бойынша айырымдағы осындай іс-шаралар
былайша көрінісін табады:
Инвентарлык парктің 13246 жабық вагондарына байланысты іс-шараларға
мыналар жатады: ұзақ мерзім бос тұрғандарын жоспарлы қалпына келтіріп
жөндеу - 1845 бірлік; конкурстық негізде сату - 3805 қайта қалпына
келтіруге жатқызылған ұзақ мерзім бос тұрып қалған вагондар; қызмет ету
мерзімі бойынша есептен шығарылатын - 967 бірлік; техникалық жағдайы
бойынша есептен шығарылатын – 1377 бірлік; үш немесе одан да көп санақтан
өтпеген вагондар ретінде ВП АМБ-дан шыгарылатын - 350 ед.
Инвентарлық парктің 10236 платформасына қатысты шараларға мыналар
жатады: ұзақ мерзім бос тұрғандарын жоспарлы қалпына келтіріп жөндеу - 1141
бірлік; конкурстың негізде сату - 3985 қайта қалпына келтіруге жатқызылған
ұзақ мерзім бос тұрып қалған вагондар; қызмет ету мерзімі бойынша есептен
шығарылатын - 586 бірлік; техникалық жағдайы бойынша есептен шығарылатын –
734 бірлік; үш немесе одан да көп санақтан өтпеген вагондар ретінде ВП АМБ-
дан шығарылатын - 584 бірлік.
Инвентарлық парктің 23078 жартылай ашық вагондарына қаты-сты шараларға
мыналар жатады: ұзақ мерзім бос тұрғандарын жоспарлы қалпына келтіріп
жөндеу-152бірлік; қызмет ету мерзімі бойынша есептен шығарылатын - 411
бірлік; техникалық жағдайы бойынша есептен шығарылатын - 80 бірлік; үш
немесе одан да көп санақтан өтпеген вагондар ретінде ВП АМБ-дан шығарылатын
- 398 бірлік.
Инвентарлық парктің 10392 цистернасына мыналар жатады: ұзақ мерзім бос
тұрғандарын жоспарлы қалпына келтіріп жөндеу - 361 бірлік; конкурстық
негізде сату 407 қайта қалпына келтіруге жатқызылған ұзақ мерзім бос тұрып
қалған вагондар; қызмет ету мерзімі бойынша есептен шығарылатын - 684
бірлік; техникалық жағдайы бойынша есептен шығарылатын -194 бірлік; үш
немесе одан да көп санақтан өтпеген вагондар ретінде ВП АМБ-дан шығарылатын
- 286 бірлік.
Инвентарлық парктің 11 219 басқа вагондарына мыналар жатады:
- ұзақ мерзім бос тұрғандарын жоспарлы қалпына келтіріп жөндеу - 473
бірлік;
- қызмет ету мерзімі бойынша есептен шығарылатын - 344 бірлік;
- техникалық жағдайы бойынша есептен шығарылатын – 116 бірлік;
- үш немесе одан да көп санақтан өтпеген вагондар ретінде ВХІАМБ-дан
шығарылатын - 270 бірлік.
-аукциондық негізде сатуға -1255 бірлік, соның ішінде:
думпкарлар - 111 бірлік;
хоппер - дозаторлар-93 бірлік;
цементтасығыш-цистерналар - 573 бірлік;
фитингтік платформалар - 345бірлік;
автомобильдерге арналған жабық вагондар - 54 бірлік;
вагон – термостар - 79 бірлік.
Сатуға жатқызылған тағы басқа ұзақ мерзім бос тұрып қалған вагондардың
көрсетілген мөлшерінің 854 бірлігі қалпына келтіруге жатқызылды.
Ұзақ мерзім бос тұрып қалған жүк вағондарының 3972 бірлігін қалпына
келтіруге кететін шығындар 3454745 мың теңгені құрайды, соның ішінде:
- жөндеуге - 3169469 мың тенге;
-жыл сайынғы амортизациялық бөлінген сома - 65538 мың теңге;
-негізгі жабдықтарға салынатын жыл сайынғы салық – 23641 мың тенге;
-күзетпен күтіп сақтауға - 196097 мың теңге.
Сонымен бірге соңғы үш шығын жоғарыда атап көрсетілгендей, тұрақты
болып отырады және жүк вагондары жоспарлы жөндеу түрлерімен қалпына
келтірілмеген жағдайда өнімсіз болып табылады, мұндай жағдайда ұзақ бос
тұрып қалған жүк вагондары паркін күтіп-сақтауға кететін жыл сайынғы шығын
шамамен 285 276 мың теңгеге жуық соманы құрайтын болады.
Қызмет ету мерзімі және техникалық жағдайы бойынша есептен шығарылатын
5493 жүк вагондарының нәтижесінде алынған металл қалдықтарын сатудан,
бөлшектерді қайталап пайдаланудан түсетін табыс 208 366 мың теңгеге жуық
соманы құрайды, соның ішінде:
1. металл қалдықтарын сатудан - 168 432 мың теңгені;
2. бөлшектерді қайталап пайдаланудан - 39 934 мың теңгені құрайтын
болады.
"ҚТЖ" ҰК АҚ-ның жүк вагондарын сату аукциондық негізде
жүргізілетіндіктен, 9 452 жүк вагонын сатудан түсетін табысты дәл жоспарлау
мүмкін емес. Дегенмен, аукциондық құжаттаманың шарттары бойынша фактіні
ескере отырып, сату құны тәуелсіз баға кесушінің белгілеген құнынан жоғары
болуы тиіс, вагондарды сату құны иеліктен алынған жүк вагондарының қалдық
құнының сомасынан төмен болмайды, бұл 785 385 мың теңгені құрайды.
"ҚТЖ" ҰК" АҚ вагон паркін үйлесімдеу бойынша өткізілген іс-шаралар
ескеріле отырып, жүк вагондары паркінің барлығы 51 338 бірлікті құрайды;
соның ішінде:
жартылай ашық вагондар - 22 189 бірлікті;
цистерналар - 8 821 бірлікті;
жабық вагондар - 6 747 бірлікті;
платформалар - 4 347 бірлікті;
астың таситын вагондар - 5 238 бірлікті;
тағы басқалары - 3 996 бірлікті құрайды.
"ҚТЖ" ҰК" АҚ инвентарлық паркін оңтайландыру бойынша жобаны жүзеге
асыруда: төмендегілер күтілуде:
Ұзақ уақыт бос тұрып қалған вагондарды жөндеуге және күтіп-сақтауға
кететін шығындардың азаюы 9788761 мың теңгеге;
Ұзак уақыт бос тұрып қалған вагондарды жөндеуге және күтіп сақтауға
кететін шығындарды азайтудан алынатын қаржыға жаңа вагондар сатып алу
жолымен жүк вагондарын техникалық қайта жабдықтау;
Ұзақ уақыт бос тұрып қалған вагондар тұрған 416 станциялық жолдарды
немесе 260 шақырым жолды, соның ішінде түйіспелік пункттерді қысқарту;
Күзет және маневрлік жұмыстарына байланысты шығындарды қысқарту.
Сонымен бірге "ҚТЖ" ҰК" АҚ үшін тасымалдарға қатыстырылмайтын вагон
паркі бойынша мәселе шешіледі. Вагондарды күтіп-сақтау мен жаңғыртудың бұл
мәселелері айыру (шеттету үрдісінде меншік иелеріне өтеді, оларға
вагондарды тиімді жағдайларда сатып алуға шынайы мүмкіндік беріледі.
Вагон паркін және жүк вагондарының қажет етілетін паркін оңтайландыруды
жүргізуді есепке ала отырып, "ҚТЖ" ҰК" АҚ-ның тасымал нарығындағы үлесі
есептелді.
Нарықтағы үлесін есептеген кезде келесі принциптер қолданылды:
1.жүк вагондарының инвентарлық паркі қызмет ету мерзімі мен техникалық
жағдайы бойынша іске жарамсыз деп табылған вагондардың, сондай-ақ,
нарықтағы қазіргі бар үлесін сақтау және стратегиялық маңызды жүктерді
қамтамасыз ету үшін қажетті көлемдегі сатып алынатын вагондардың
болжамданған мөлшері есепке ала отырып есептелді.
Жабық вагондардың инвентарлық паркіне және "Қазақстан темір жолы"
Ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамының платформасына технологиялық
жинақтау, арнайы және технологиялық қажеттіліктерге, басқа да
қажеттіліктерге арналған, тасымалдау үрдісіне қатыстырылмайтын белгілі
мөлшердегі вагондар кіреді, дегенмен оларды инвентарлық парктен шығарып
тастауға болмайды, өйткені бұл жағдайда Компанияның қызметіне зиян
келтіріледі. Астық таситын вагондардың инвентарлық паркі астық тасымалын
дер кезінде қамтамасыз ету үшін туындайтын төтенше жағдайларды есепке ала
отырыл есептеледі.
2. нарықтағы үлесі тасымалдау үрдісіне тікелей қатыстырылатын
инвентарлық парк вагондарының саны есепке алына отырып, есептеледі.
Темір жолдың қалыпты жұмысын қамтамасыз етіп отыру максатында
пайдаланылатын вагондарының негізгі пайызын (арнайы және техникалық
қажеттіліктерге, басқа да қажеттіліктерге арналған) жабық вагондар мен
платформалар құрайды, бұл өз кезегінде инвентарлық парктегі тасымалдау
үрдісіне қатыстыруға арналған вагондардың болжамдалған көлемінің
жоғарылауына себепші болады.
"ҚТЖ" ҰК" АҚ-ның жартылай ашық вагондармен жүк тасымалдарындағы
нарықтық үлесі 2004 жылдан 2010 жылға дейінгі аралықта 57-65 %,
цистерналармен тасымалдарда 70-80% шегінде тұрақсыз болады. "ҚТЖ" ҰК" АҚ-
ның басқа да вагондармен тасымалдардағы нарықтық үлесі 2004 жылдан 2010
жылға дейінгі аралықта 19%-ға дейін жайлап төмендейді.
Бұл "Қазақстан темір жолы" Ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамының
инвентарлық паркін оңтайландыру процесі кезінде әмбебап жүк вагондарымен
тасымалдарға бағытталуды көздеуге себепші болады.
Осылайша, Қазақстан Республикасының темір жолдардағы жүк тасымалдары
нарығының ұзақ мерзімдік болжамында жүк вагондарын жеке меншік
иемденушілердің рөлін арттыру (ірі жүк жөнелтушілердің немесе экспедиторлық
компаниялардың) көзделуде, олардың саны жеке меншік вагондарымен жүк
тасымалдары көлемінің ұлғаюымен сәйкес жыл сайын өсіп отырады, бұл өз
кезегінде бәсекелестік ортаның дамуына және көрсетілетін қызмет сапасының
жақсаруына ықпалын тигізеді.
Жылжымалы құрамдарды жана жүк вагондарын сатып алудың есебінен
жаңғырту, яғни қызмет мерзімі өткендіктен және техникалық жағдайына
байланысты жарамсыз деп табылган вагондардың есебінен және тапшы
вагондардың орнын толтыру үшін жаңа вагондар сатып алу.
Ірі жүкжөнелтушілердің және олардың экспедиторлық компанияларының жаңа
немесе бұрын қолданыста болған жүк вагондарын ТМД және Балтық елдерінің
темір жол әкімшіліктерінен, меншік иелерінен және дайындаушы зауыттардан
мүлікті жалға алуы немесе сатып алуы, сондай-ақ "ҚТЖ" ҰК" АҚ-дан ұзақ
мөрзім бос тұрып қалған вагондарды және қызмет мерзімі бойынша іске
жарамсыз деп табылған вагондарды қалпына келтіріп, тасымалдау үдерісінде
одан әрі пайдалану мақсатында сатып алуы, бұл вагондарға деген аса қауырт
сұраныстың туындауына мүмкіндік бермейді.
Дәріс 5
Тасымалдаудың технологиялык жүйесі мен оны сипаты.
Бүгінгі таңда мемлекеттердің экономикалық дамуының әлемдік беталысы
(тенденция) қазіргі заманғы көлік инфрақұрылымын кұру мәселелерінің ұлттық
экономика және көлік саясатының шеңберінен асып кеткендегін көрсетіп отыр.
Кең ауқымды сыртқы экономикалық байланыстар ішкі көлік жүйелері арқылы
тасылатын ірі жүк ағындарын тудырады. Өздерінің негізінде логистикалық
операциялар жүзеге асырылатын көліктік жүйелерге өндірісті, соның ішінде
халықаралық өндірісті мамандандыруды және кооперациялауды қамтамасыз ету
бойынша кызметтер кен ауқымда жүктеліп отыр.
Көліктік байланыстардың біріктірілген сипаты олардың әрқайсысын аймақ
көлемінде халықаралық тасымалға қызмет көрсету үшін жеткілікті өткізу
кабілеттілігі бар тиімді және біркелкілендірілген (унификация)
инфрақұрылымын жасауға деген өзара қызығушылығын тудырып отыр. Халыкаралық
логистикалык жүйелерді кұру кезінде келесі мәселелер шешіледі:
• тасымал сыйымдылығы мен жүктемесі бойынша шектелмеген еркін нарық
кұру;
• ортақ реттеуші органдардың тарапынан ұсынылған бәріне ортақ тарифтерді
қолдану;
• жүкті шекара аркылы өткізу кезінде көлік және кеден рәсімдерін
ырықтандыру;
• даңғылдық көліктің тасымал қабілеттілігін, темір жол және қойма
қүрылғыларының өнімділігін өзара келісу;
• халықаралық ауқымда қоғамдастықтың барлық мүшелері үшін міндетті болып
табылатын ережелерді, үлгілерді және стандарттарды жүзеге асыру.
• шаруашылық үдерісі және басқару жүйесі ретінде тауар қозғалысының
логистикасына үш өзіндік белгі тән:
• тауар айналымы саласында логистиканың кұрамына тауар қозғалысының әр
түрлі сатысы және операциялары кіреді және оларды біртұтас тұрғыдан
қарастырады;
• осы сатылар мен операцияларға жұмсалатын шығындар бір-бірімен
байланысты, бір-біріне тәуелді атқарылады және ескеріледі, сондықтан
олар жиынтық түрде есептеледі, кешенді түрде талданады және басқару
жүйесіне үйлестірілген тұрғыдан қарауды кажет етеді;
• тауар қозғалысының логистикасына кешенді көзқараспен қарау
тұтынушыларды тауарлармен, ал тапсырыс берушілерді қызметтермен
ырғақты, өз уақытында және сапалы түрде, тұтынушыларды да, тапсырыс
берушілерді де, сондай-ақ олармен қарым-қатынас жасайтын тауар мен
қызметтер нарығының басқа да субъектілерін де аз шығын жұмсау арқылы
қамтамасыз ету үшін жүзеге асырылады.
Логистикалық баскаруды дамытудың негізгі әдістемелік мәселесі тиімділік
көрсеткіштерін анықтау болып табылады. Тиімділік көрсеткіштерін тандау
басқарудың бастапқы сатысы болады және басқару шешімдерін дайындаудан,
қабылдаудан, атқарудан бұрын жүргізіледі. Соған сәйкес осы көрсеткіштерді
басқару жүйесін экономикалық және ұйымдастырушылық тұрғыдан қамтамасыз
етудің басқа да элементтері мен мәселелерінің қарсаңында қарастыру қажет.
Тиімділік көрсеткіштерін құрудан бұрын олардың басқару мақсаттарына қол
жеткізуі қандай шығындармен атқарылатындығын сипаттауы тиіс екендігін
белгілеу қажет.
Бұған қоса, тауар қозғалысын басқару тиімділігін белгілеу кезінде
шаруашылық жүргізудің қазіргі заманғы талаптарында тасымалдың жалпы көлемі
емес, керісінше нақты жүктерді тасымалдау көлемі ретіндегі, сондай-ақ тек
тасымалдауға ғана емес, сонымен қатар тұтынушыға өнімді жеткізудің барлық
үдерісінің соңғы шығындары сияқты көрсеткіштер маңызды мәнге ие
болатындығын ескерген жөн. Аралас салалар және қызмет көрсетілетін
кәсіпорындар үшін қажетті осы кызметтің соңғы нәтижелерінің шығынындағыдай
емес, көліктік және көтерме сауда кәсіпорындары мен ұйьшдарының қызметтері
көлемін сипаттайтын көрсеткіштердің мәні көтерілуі тиіс.
Қазіргі уақытта өнімнің біржолғы жеткізілу көлемі әдетте өнімнің
біржолғы тиелуінің нормативтерін құру үшін негіз болып табылатын
детерминацияландырылған көлем ретінде көлік құралдарының жүк көтеру
мүмкіндігін ескере отырып жоспарланады. Оларды жасау кезінде контейнерлерді
пайдаланудың көбейіп келе жатқан мүмкіндіктерін, қалааралық автомобиль
тасымалдарын дамытудың перспективаларын, осы тасымалдарға үлкен жүк
көтеретін автомобильдерді пайдалануды жеткілікті түрде ескермейді. Бүған
қоса біржолғы тасымал әр түрлі салмақтағы жүк көтеретін бірнеше
автомобильдермен, автопойыздармен, вагон асты жөнелтілімдермен немесе
керісінше көлік кұралдарының орта жүк көтеру қабілетінен төмен, ұсақ кіші
партиялармен атқарылуы мүмкін. Сондықтан біржолғы жеткізулерді жүк
тасымалдаудың әр түрлі ахуалдарын, тек көліктің ғана емес, сонымен қатар
жүк жіберушілердің, жүк алушылардың мүдделерін, өнімнің барлық жылжу
сатыларындағы шығындар көрсеткіштерінің үлкен санын ескере отырып жоспарлау
қажет.
Сонымен катар, өнімдердің кіші көлемде (партия) жеткізілу қажеттілігі
арта түсуде, салыстырмалы түрде өнімдердің біржолғы жөнелтілуінің жалпы
санында кіші жөнелтілімдердің үлестік салмағы да өсе түседі.
Сондай-ақ өнімнің, біржолғы жеткізілуінің көлемі тауар қозғалысы
үрдісінің әр түрлі қатысушылары ескеретін көрсеткіштердің үлкен санына
ықпал етуі мүмкін. Дегенмен, шығындардың көрсеткіштері жеткізу көлемдеріне
қарай өзгертілуі мүмкін және осыған байланысты кешенді түрде ескерілуі
тиіс.
Тасымалдау логистикасының мәні мен мәселелері
Тасымалдау — адамдар мен жүктерді таситын материалды өндіріс саласы.
Қоғамдық өндіріс құрылымында тасымалдау материалды қызмет өндіру сферасына
жатады.
Материалды ағынның шикізаттың алғашқы көзінен бастап соңғы тұтынушыға
дейінгі жолында орындалатың логистикалық операциялардың көп бөлігі түрлі.
көлік құралдарын қолдану арқылы жүргізіледі. Бұл операцияларды орындауға
кететін шығындар логистикаға кететін жалпы шығындардың 50 пайызға дейінгі
шамасын кұрайды.
Тасымалдау екі элементтен - жаппай пайдаланылатың көліктен және жаппай
пайдаланылмайтын көліктен тұратың жүйе болып табылады.
Жаппай пайдаланылатын көлік - жүк және адамдарды тасымалдауда халық
шаруашылығының барлық салалары мен тұрғындардың кажеттіліктерін
қанағаттандыратын халық шаруашылығының саласы. Жаппай тасымалдау айналыс
сферасына және тұрғындарға қызмет көрсетеді. Оны, әдетте, магистралды деп
те атайды (магистраль — белгілі бір жүйедегі негізгі басты сызба, бұл
жағдайда - қатынас жолдар жүйесінде). Жаппай тасымалдау түсінігі темір жол
көлігін, су көлігін (теңіз және өзен), автомобиль, әуе көлігін және құбыр
көлігін қамтиды.
Жаппай пайдаланылмайтын көлік - өндірістік көлік, сондай-ақ тасымалмен
айналыспайтын кәсіпорындарға жататын көлік құралдарының барлық түрлері және
белгілі бір өндірістік жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады.
Тасымалдау үрдісін ұйымдастыруда логистикалық тәсілдің ерекшелігін
аралас тасымалдау жағдайындағы көлік тізбегінің звеноларының өзара әрекет
ету мысалымен түсіндірейік (2.1-сурет) (аралас деп көліктің бірнеше түрімен
кезектесіп жүретін тасымалдауды айтады. Олардың кең таралу себебі көптеген
жағдайларда тек автомобиль көлігі жүкті тікелей "есіктен есікке" алып
жеткізе алады).
Шартты Ақпараттық және қаржылық
ағындар
белгілер: Материалды ағындар
2.1-сурет. Көліктің бірнеше түрінің қатысуымен жүргізілетін тасымалды
дәстүрлі ұйымдастыру
2.2-сурет. Көліктің бірнеше түрін қолданғандағы тасымалдауды
логистикалық ұйымдастыру
2.1-суретте көрсетілгендей, материалды ағынды іштей басқарудың бірыңғай
функциясы жоқ.
Ақпараттар мен қаржыларды жылжыту мәселелеріндегі звенолардың
үйлесімділігі төмен, себебі олардың әрекетін үйлестіретін ешкім жок.
2.2-суретте бейнеленген аралас тасымалды ұйымдастыру бұдан ерекше болып
табылады. Ішкі тасымалдау үрдісінің жалғыз операторының болуы ішкі
материалды ағынды жобалауға, берілген параметрлерге жетуге мүмкіндік
тудырады.
Жүк алушыға материалды ағын көрсеткіштері басқарыла алады және оның
алдын ала берілген мәні болады. Аралас тасымалдауды ұйымдастырудың дәстүрлі
және логистикалық тәсілдердің салыстырмалы сипаты 4-кестеде келтірілген.
Кесте 2.1 - Аралас тасымалмен интермодальдық тасымалдың салыстырмалы
сипаты
|Аралас тасымал |Интермодальдық тасымал |
|Екі немесе одан да көп көлік |Екі немесе одан да көп көлік түрлері |
|түрлері | |
|Тасымалдау үрдісінің жалғыз |Тасымалдау үрдісінің жалғыз |
|операторының болмауы |операторының болуы |
|Бірнеше көлік құжаттары |Жалғыз көлік құжаты |
|Бірыңғай фрахт тарифтік қойылымының|Бірыңғай фрахт тарифтік қойылымының |
|болмауы |болуы |
|Қатысушылардың өзара әрекетінің |Қатысушылардың өзара әрекетінің |
|реттелген кестесі |орталықтан реттелген кестесі |
|Жүкке деген бөлінген және |Жүкке деген бірыңғай және нәтижесінде|
|нәтижесінде азайған жауапкершілік |жоғарылаған жауапкершілік |
|Нәтижесі: “логистиканың алты |Нәтижесі: “логистиканың алты |
|ережесінің“ орындалуының аз |ережесінің орындалуының жоғары |
|ықтималдығы. |ықтималдығы. |
Логистиканьң тасымалдауда өндірістегідей немесе саудадағыдай қолданылуы
контрагенттерді бәсекелестер тарапынан тасымалдау үрдісінде бір-бірін
толықтыратын әріптестерге айналдырады.
Логистика - жоғарыда аталып кеткендей, бірыңғай техника, технология,
экономика және жоспарлау. Сәйкесінше, тасымалдау логистикасының
мәселелеріне тасымалдау үрдісінің, қатысушыларының техникалық және
технологиялық үйлесуін камтамасыз ету, олардың экономикалық мүдделерінің
сәйкестігін қамтамасыз ету, сондай-ақ жоспарлаудың бірыңғай жүйелерін
қолдану жатады. Осы мәселелерді қысқаша сипаттайық.
Тасымалдау кешеніндегі техникалық үйлесімділік көлік кұралдар
параметрлерінің жекелеген түрлері ішінде, сондай-ақ түр аралық қиылыста
үйлесуін білдіреді. Бұл үйлесімділік ауыспалы тасымалдарды қолдануға,
контейнерлер мен, жүк пакеттерімен жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады.
Тасымалдау логистикасының міндеттеріне мыналар жатады:
• көлік жүесін құру, соның ішінде көлік дәліздерін және көлік
тізбектерін құру (Көлік дәліздері – бұл ұлттық немесе
халықаралық көлік жүйесінің бір бөлігі, ол жеке географиялық
аудандар арасындағы жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді. Оған
кіретіндер: қозғалмалы көлік құралдары және осы бағытта жұмыс
істейтін барлық көлік түрлері мен стационарлық құрылғылары,
сондай-ақ осы тасымалды жүргізудің барлық құқықтық шарттарының
жиынтығы. Көлік тізбегі – көліктің бір немесе бірнеше түрін
қолдана отырып, белгілі бір уақыт мерзіміндегі жүкті белгілі бір
қашықтыққа тасымалдау сатылары. Барлық осы уақытта жүктер
өзгеріссіз қалады мысалы, жүк пакеті немесе контейнер);
• тасымалдау-қоймалау үрдісінің технологиялық бірлігін қамтамасыз
ету;
• тасымалдау үрдісін қоймалау және өндірістікті бірігіп жоспарлау;
• көлік құралының түрін таңдау;
• көлік құралының типін таңдау;
• жеткізудің тиімді маршрутын анықтау және т.б.
Дәріс 6
Көлік кәсіпорнының микрологистикалық жүйесі қызметінің әдістемелік
негіздері.
Микрологистикалық жүйелер - белгілі бір бизнес ұйымына жатады, өндіру,
қамтамасыздандыру және өткізу үрдісіндегі материалдық және онымен бағыттас
ағындарды басқару және оңтайландыру үшін арналған. Микрологиялық логистика
фирманың стратегиялық мақсаттарынан және негізгі қолма-қол үрдістерді
оңтайландырудан құралады, ол жеке кәсіпорын жұмыс аумағын қамтиды.
Логистикалық жүйенің жеке қызмет элементтерінің маңында шектеулі
сұрақтардың шешілуін қамтамасыз етеді.
1. Ішкі мақсаты технологиялық цикл шегіндегі материалдық ағындарды
басқаруды тиімділендіру.
Есептері:
• аяқталмаған өндіріспен материалдық ресурстар қорының азаюы;
• қаржы айналымының тездетілуі;
• өндірістік период уақытының азаюы;
• бақылау және материалдық ресурстар қорының деңгейін басқару;
• техникалық көлікті оптимизациялау жұмысы.
Оптималдық шағымдар:
• өнімнің ең кіші бағасы;
• өндірістік периодтың ең кіші ұзақтығы.
2. Сыртқы мақсаты: өндірістен тыс технологиялық циклға сәйкес келуші
материалдарды басқару және оптимизациялау.
Есептері:
• тауар өндіруші желілерде дайын өніммен материалдық ресурстарды
рационалдық ұйымдастыру;
• жалпы шығындарды, логистикалық жүйенің арнайы буындарындағы
логистикалық шығындарды және логистикалық шығындарды оңтайландыру;
• тапсырысты орындауды және жеткізілу уақытының қысқартылуы;
• тұнынушылардың, делдалдардың, жеткізушілердің бірігуі және
логистикалық қызметтің координациялары.
3. Интегралдау мақсаты: Өндірістік - бөлу циклінің барлық сатыларын
тиімділендіру сапасы.
Есептері: жалпы логистикалық ұстамдардың минимизациясы.
Макрологиялық жүйе - материалдық ағындарды басқарудың ірі жүйесі,
арнайы елдер немесе барлық елдердің құрылысы, әртүрлі құжаттардың, көліктік
органдармен делдалдық сауда өндірістік кешенін аумақтық ұйымдармен өндіріс
орындарын өз ішіне алады. Макрологиялық жүйенің саралануы. Елдерді
әкімшілік - аумақтық белгілері бойынша бөлу төмендегіше:
• нарықтық;
• қалалық;
• аудандық және аудан аралық;
• аймақтық және аймақ аралық.
Обьекттік функционалдық принципі бойынша бөлу төмендегіше:
• өндіріс тобы үшін бір немесе бірнеше салалар;
• құжаттық;
• салалық;
• құжат аралық;
• әскери.
Ауқымдық көлем бойынша:
• мемлекеттік;
• мемлекет аралық;
• ұлттық тасымалдау.
Мезологиялық жүйелер - бұл корпоротивтік құрылыстарда орналасқан
ұйымдар. Корпорация - ресурстарды бөлумен, стратегиялық жоспарлауда үлкен
мүмкіндіктерді ұсынады және фирма ішіндегі құралдарды тексерумен бақылауды
диференциялдық қолдану онымен қоса корпорация ресурстарын оның
бөлімшелеріне бөлуде жақсы нәтижелерге жеткізуге мүмкіндік береді.
Логистикалық жүйелер. Мезологисттік жүйелер және микро, макро түсініктері
мен қасиеттері. Жүйе - бұл белгілі бір бүтіндікті және бірлікті құрайтын,
көп элементтер:
• бүтіндік және сандық;
• байланыстар;
• тәуелсіздігі.
Логистикалық жүйе - кері байланысы бар әкімшілікті жүйе, ол кейбір
логистикалық қызметтерді атқарады, бірнеше жүйешелері және сыртқы ортамен
дамыған байланыстары бар. Логистикалық жүйе буыны - экономикалық және
қызметтік жағынан алған зат, алда қойылған мақсат, талдау немесе анықталған
логистикалық жұмыстарға немесе қызметтерге байланысты өзінің мақсатын
орындайтын логистикалық жүйенің құрылысына қолдануға кемейді. Логистикалық
жүйенің бірнеше түрі және буындары бар:
• негіздемелік;
• қалыптастыратын;
• комбинацияланған.
Логистикалық жүйені құрастыратын буындардың ерекшеліктері деп мыналарды
айтамыз:
• меншіктің әртүрлі қалпы және ұйымдастыушылық - құқықтық қалпы;
• қызметтеу мінезіндегі өзгешеліктер;
• технологиялық жабдықтармен қолданылмалы ресурстардың концентрациясымен
әртүрлі қуатты;
• үлкен аумақтағы техникалық құралдарды және еңбек ресурстарының;
• көлік құралдарының жоғарғы еріктігі;
• аралық буындардың сыртқы факторлардың үлкен санына жұмыс нәтижелерінің
тәуелділігі.
ХХ ғасырдың екінші жартысы автомобиль көлігімен тасымалдаудың өсуімен
сипатталады. Өндірісте, құрылыс индустриясында, ауыл шаруашылығында, сауда
саласында да автомобильді кең қолданусыз жұмыс істеу мүмкін емес.
Тәжірибе жүзінде автомобильдің қатысуынсыз жұмыс істеу мүмкін емес,
себебі жүк және жолаушыларды темір жол бекеттеріне, су және ауа порттарына
жеткізу автомобильмен іске асады.
Әр жыл сайын автомобильдер мен мотоциклдер тек қана халық шаруашылық
мақсаттарына ғана емес, сонымен қатар жеке мақсаттарда да кең пайдаланылып
келеді.
Сондықтан да жер шарының барлық елдерінде автомобильді пайдаланушылар
көбейіп келеді.
Қауіпсіздік деңгейі төмен болатын қазіргі уақыттағы автомобиль
тасымалының 3 негізгі сипаттамасын атауға болады:
• автомобиль көлігін өзінің параметріне сәйкес келетін
жолдармен аз қамтамасыз етілуі;
• автомобиль қозғалысының басқа жол қозғалысына қатысушылардан
бөлінуінің аздығы;
• жүргізуші мамандығының көптігі.
Бұл жағдайларға кеңінен тоқталайық. Ауылды жерлердегі жолдарда
автомобиль қозғалысы тракторлармен, жаяу жүргіншілермен және
велосипедистермен, үй және жабайы аңдармен бірге жүзеге асады. Өзінің
сипаттамасы бойынша әр түрлі көлік құралдарының қозғалысы және жаяу
жүргіншілер қозғалысын қосқанда көптеген қиындықтар қақтығыс жағдайларын
туғызады.
Қазіргі уақытта кез келген дамыған елдерде автомобиль, мотоцикл және
басқа да моторланған көлік құралдарының жүргізушілерінің саны милиондап
саналады. Мысалы, біздің еліміздің өзінде жылына жүргізуші куәлігін алу
үшін мыңдаған адамдар емтихан тапсырады. Бұндай кезде жүргізушілерді
кәсіптілік деңгейі жоғары етіп дайындау өте қиын.
Дәріс 7
Автокөлік кәсіпорнының микрологистикалық жүйесін дамытудың әдістері мен
модельдері.
Көліктік үрдіс жылжымалы құрам берумен байланысты барлық
операцияларды қосып алады. Олар:
1. Жүк ағындарының маркетингі.
2. Жүк ағындары материалдарын зерттеу негізінде жасау, рациональды
маршрутты сызба, жаңа ашылған және бар маршруттар бағытының
өзгеруін алдын ала қарастыру.
3. Тип бойынша таңдау және тасымалдаудағы жылжымалы құрамның қажетті
санын анықтау.
4. Автомобильді пайдалану аумағын және шынайы тасымал шарттарына
байланысты автопоездардың, түрлерін және жүк қасиеттерін, жүк
көлігінің пайдалану көрсеткіштерін анықтау.
5. Автокөлік қозғалысының жылдамдығын нормалау.
6. Жүргізушілер жұмысының рационалды режимін пайдалана отырып,
автокөлік қозғалысын ұйымдастыру жүйелерін таңдау.
7. Автомобиль көлігінің басқа көліктермен координациялық жұмысы.
8. Жылжымалы құрамның маршруттардағы қозғалысының қауіпсіздігін және
жол шарттары мақсатында жасау тиімділігін талдау.
9. Автомобиль көлігімен жүкті қауіпсіз тасымалдау мен тиімділігін
қамтамасыз ету.
10. Жылжымалы құрамды пайдаланудың тиімділігін арттыру есептері және
тасымалдау шығынын азайтуда экономикалық – математикалық әдістерді
қолдану.
11. Жылжымалы құрам жұмысымен оны пайдаланудағы оперативті бақылау.
Жүргізуші - көліктік операцияларды орындауға қатысатын негізгі
қатысушы, сондықтан да оның жұмысын ұйымдастыру еңбек өнімділігінің
деңгейіне қатысты.
Тасымалдау және қауіпсіздік сапасында жүргізуші жұмысы үздіксіз дене
жұмысымен байланысты. Жолдың үнемі өзгеріп отыратын жағдайы жүргізушіден
үлкен назар және жедел шешім қабылдауды талап етеді, сондықтан жүргізуші
еңбегін ұйымдастыру, ұйымдастырылған еңбек режимі нормасын ұстануы қажет
және жүргізушінің шаршауына жол бермеу керек.
Көлік үрдісін тиімді ұйымдастыру үшін келесі талаптар ұсынылады:
1. Жүктерді арту және түсіруде автомобильдердің бос уақытының
жоғары нормативті уақыт шығынын қысқарту; тиеу-түсіру
жұмыстарын кеңейту және оларға кешенді механизация қолдану;
автомобильдер жұмысы графигін қатаң сақтау және құру;
автомобильдер маневріне алаңдар мен жол өткелдерін құру,
көбіне бұл тіркемелі автомобильдерге, тіркемелі немесе
жартылай тіркемелі тягачтарға; алдын ала жүктерді дайындау
және т.б.
2. Рациональды жүктерді жинау, жылжымалы құрам сыйымдылығы мен
рұқсатты максимальды жүк көтерімділігі.
3. Кузовта жүктерді дұрыс орналастыру және олардың жүру бөлігіне
салмақты жүктілігінің тең өлшемді таралуы.
4. Жол бөліктерінде жол жамылғысы жағдайын есепке ала отырып
автомобильдер қозғалысының режимін оңтайландыру.
5. Заңды тұрғыда жүргізушілердің жұмыс уақытын максимальды
пайдалану.
Жолаушы автомобилі тасымалының классификациясы. Барлық орындалатын
жолаушылар автомобилі тасымалы келесі белгілерімен классификацияланады.
Жылжымалы құрамның жолаушы автомобилі тасымалы бойынша автобус және
жеңіл автомобиль тасымалы болып бөлінеді.
Тасымал түрі бойынша қалалық, қала маңы, жергілікті, қалааралық,
халықаралық қатынасы болып бөлінеді.
Қалалық тасымал автобустармен және жеңіл автомобильдермен жүзеге асады.
Қала маңы тасымалы қала маңы аудандарымен және қала маңы елді-
мекендерімен байланыстырады.
Жергілікті тасымал селолық елді-мекендерде жолаушыларға қызмет
көрсету.
Қалааралық тасымал жолаушыларды қала шетінен 50 км қашықтықтағы
қалалармен байланыстырады.
Халықаралық автомобиль тасымалы екі немесе одан да көп мемлекетпен
байланыстыратын тасымалды айтады.
Жолаушы автомобилі тасымалы тағайындалуына байланысты экскурсиялық,
туристік, қызметтік, мектептік, вахталық және арнайы болып бөлінеді.
Экскурсиялық тасымал экскурсия мазмұнына байланысты алдын ала жасалып
келісілген экскурсияны қамтамасыз етуге арналған.
Туристік тасымал ұйымның немесе жеке тұлғалардың алдын ала жасалып
келісілген маршрут бойынша туристік қатынасқа арналған.
Қызметтік тасымал жұмысшылар мен қызметкерлерді жұмыс орнынан
тұрғылықты жерлеріне дейін немесе кері бағытта орындайтын тасымал.
Оқушылар тасымалы арнайы маршрутпен жасалған оқушыларды тасымалдауға
арналған тасымалды айтады.
Вахталық тасымал мұнайшыларды, құрылысшыларды, шахтерларды және т.б.
бригадамен немесе сменалық түрде тасымалдауға арналған.
Жолаушы автомобилі тасымалының форма бойынша ұйымдастырылуы маршрутты,
тапсырысты және тiкелей аралас болып келеді.
Маршрутты тасымалдар бекітілген кесте бойынша арнайы маршруттармен
тасымалдауды айтады.
Тапсырысты тасымал ұйымдармен мекемелердің және т.б. келісім шарт
немесе жеке тапсырыстар бойынша орындалатын тасымал.
Тiкелей аралас тасымал автобус көлігінің басқа да жолаушы көліктерімен
орындалуы.
Артуға дейін немесе түсірудегі аралық жүріс тасымал циклын үзбейді.
Әрбір жаңа жүріс жылжымалы құрамның бос кездегі берілуінен басталады.
Тұрақтан жылжымалы құрамның берілуі мен соңғы пункттан түсіруден
кейінгі оралуы жеке тасымал циклына жатпайды, жылжымалы құрамның толық бір
күндік жұмысын - нөлдік жүріс (пробег) деп атаймыз.
Автомобиль айналымы бір немесе бірнеше тасымал циклындағы бос жылжымалы
құрамның арту пунктіне берілуінен кезекті оралуын атайды.
ЖАТ орындалуының көліктік үрдісті ұйымдастыруда бірнеше варианттарға
бөлуге болады.
1. Бір автомобильмен бірретті немесе көпретті жүк тасымалында бір
немесе сол жіберушінің және де сондай қабылдаушыдағы көліктік
үрдісті ұйымдастырудағы қарапайым варианты ұсынылады.
2. Бір автомобильмен бірретті немесе көпретті жүк тасымалында бір
немесе сол жіберушінің және де сондай қабылдаушыға жіберушіге
дейінгі кері бағыттағы жүктің жеткізілуі немесе кез келген аралық
пункттар болып табылады.
3. Бірінші немесе екінші варианттардағы көліктік үрдісті
ұйымдастырудағы бір жүк жіберушімен бір қабылдаушының бірнеше
жылжымалы құрамды пайдалануы.
4. Бірнеше жіберуші мен бірнеше қабылдаушының бірретті немесе
көпретті жүк тасымалындағы бір немесе бірнеше автомобильдің
алғашқы арту пунктіне оралуы (жылжымалы құрамның айналмалы
қозғалыстағы кіші жүйесі). Бұл вариантта бір автомобиль жүк
жөнелтушімен қабылдаушыға бір айналымда бірнеше аялдама жасайды.
5. Бір жөнелтушіден немесе қабылдаушыға жүкті жинау немесе тарату.
6. Белгілі-бір мақсат жұмысына бағынатын, бірнеше шағын жүйелерді
пайдалануды талап ететін белгілі-бір өндірістік құрылымның
қызметі .
7. Көлік жүйесі бірнеше өндірістік құрылымдарға немесе белгілі-бір
географиялық регионға қызмет етеді.
Жүк және жолаушы ағындарының сипаттамалары
Жүк автокөлік жұмысы екі негізгі көрсеткіштермен сипатталады: жүктерді
тасымалдау көлемі және жүк айналымы.
Жүк ағыны белгілі-бір уақытта автомобиль көлігі тасымалдауында немесе
тасымалданғандағы тоннамен өлшенетін жүк көлемін көрсетеді.
Жүк айналым тонна-километрмен немесе осы уақытқа дейінгі немесе белгілі-
бір уақыт аралығында орындалған аралас жүктердің көліктік жұмысымен
өлшенеді.
Жалпы жүк айналым көлемі және автокөлік мекемелерінде жүк айналым
қабылданған номенклатура бойынша бөлінеді. Бұл бөліну жүк айналымы мен
тасымал құрылымы деп аталады. Тасымал көлемін анықтауда бір жүкті бірнеше
есе тасуға тура келеді (бұл көбіне қалалы орындарды кездеседі). Бұл
дегеніміз бір жүкті қабылдау орнына жеткізудегі алмасушылық болуы мүмкін.
Мысалы, кейбір жабдықтауға арналған құрылыс материалдары, санитарлы-
техникалық және электромонтаждау жұмыстарында бірінші, сәйкес қоймаларға
апарылып, содан кейін құрылыс нысандарына тасылады. Көбіне қайталанбалы
тасымалдар сауда жүйелеріне өндірістік және азық-түлік тауарлары болып
келеді. Бұл тауарлар көбіне алғашқыда темір жолмен, су және әуе көліктермен
станция немесе аэропорттардағы сауда қоймаларына әкелініп, сортталып, сосын
дүкендерге тасымалданады.
Уақыттың ұзақтығына байланысты жүк айналым және тасымал көлемі
сағаттық, тәуліктік, айлық, кварталдық, жылдық болып келеді.
Жүк айналым және тасымал көлемі ереже бойынша әрбір ай және квартал
бойынша бір қалыпты таралмайды. Бұл тербеліс автокөлік қызметі мен
сұранысқа байланысты.
Бір қалыпсыздық деңгейі бір қалыпсыздық коэффициентпен анықталады,
тасымал көлемі жүк айналымының максимальды шамасының белгілі-бір уақыттың
орташа қатынасына тең.
Тасымалдау шартына және сақтауға байланысты жүктер қарапайым және
спецификалық болып бөлінеді.
Көліктегі жүктер - деп жүкті тасымалға алғаннан жүк қабылдаушыға
тапсырғанға дейінгі барлық үрдістерді атайды.
Автомобиль көлігі қаптау түрінің әртүрлі физикалық қасиетіндегі түрлі
жүктерді тасымалдайды. Жүк түрлері жылжымалы құрам типтерін таңдауда және
оның пайдалану шарттарын, арту-түсіру жұмыстарын орындау тәсілдері -
қажетті факторлардың бірі болады. Жүктер ерекшелігіне байланысты
топтастырылады.
Тарамды жүктер габаритті өлшемдерімен, салмағымен және бітімімен
сипатталады. Олар тасымалдау кезінде қабылдау мен өткізуде санақпен немесе
салмағымен өткізіледі.
Сеппелі жүктер сеппелі арту-түсіру жүктеріне рұқсат етіледі. Бұл жүктер
көлемі және салмағымен есептеледі.
Құймалы жүктер цистернада сұйық және жартылай сұйық түрінде
тасымалданады.
Тарамды жүктер қаптама түрінде тасымалданатын тара және тарасыз болады.
Тасымалдау кезінде жүк екі салмақта анықталып қолданады: нетто - жүктің
өзіндік салмағы, брутто - жүктің тарамен есептелген салмағы.
Тара жүкті бұзылуынан сақтап және арту-түсіру мен тасымалдау кезінде
бүлінуден сақтауды қамтамасыз етеді. Тара тасымалданатын жүк сипаты мен
түріне және арту-түсіру механизмдерін қолдануда беріктікті қамтамасыз ету
мүмкіншілігіне сәйкес болуы керек.
Тара жасалуына байланысты ағашты, шынылы, керамикалы, текстильді, қағаз-
картонды және т.б.
Өзінің қаттылық күй деңгейінде тара қатты (жәшік, бөшке), жұмсақ (қап,
эластикалық орамалар) және жартылай жұмсақ (кәрзеңкелер) болып келеді.
Тарадағы жүктер өзінің түріне байланысты жәшіктік, қапталған және
бөшкелі болады. Бұлардың ішінде көбісі бірінші қағазды, қаптамалы,
картонды, полиэтиленді.
Кей-кезде жүктер бірден екі түрлі тарада болады, мысалы, бөтелкедегі
сүт, жәшікке салынған. Бұл жағдайда бөтелке тара да, жәшік супертара
болады.
Тара бірреттік және көпреттік қолдануда болады. Бірреттік қоданудағы
тараға бір немесе бірнеше жүктердің бір түрдегі түрінің тасымалдауы жатса,
көпреттік қолдануға барлық жүктер түрі жатады.
Бірретті тара көпрет пайдаланылғандықтан, пунктке оралғанда өте қатаң
тексеріледі.
Қарапайым жүктерге тасымалдауға, артуға, түсіруге және ерекше жағдайды
талап етпей сақтайтын және бортты автомобильдермен тасымалдауға болатын
жүктер жатады.
Спецификалық жүктерге арту мен түсіру және тасымалдау мен сақтауға
ерекше талап етілетін жүктер жатады. Олар габаритсіз, ұзын өлшемді, үлкен
салмақты, қауіпті, тез бұзылатын, белгілі бір санитарлық жағдайды талап
ететін болып бөлінеді.
Габаритсіз жүктерге (құрылыс жүктерінен басқа) орыннан есептегенде 3,8
м немесе 2,5 м енділіктегі жүктер жатады.
Ұзын өлшемді жүктерге – түрлі габаритсіздер. Бұл жүктерге артқы борттан
екі метрден асатын жүктер жатады.
Үлкен салмақты жүктерге - бұл әрбір орынға салмағы 250 кг асатын жүктер
жатады.
Қауіпті жүктерге – сәйкес шаралар қатыспайтын, тасымалдау кезінде және
сақтауда адамдарды улайтын жүктер жатады.
Қауіптілігіне байланысты олар жеті топқа бөлінеді:
Бірінші топ - аз қауіпті;
Екінші топ - тез жанғыш (бензин, керосин және т.б.);
Үшінші топ - шаңдатқыш және ыстық (цемент, әк, битум және т.б.);
Төртінші - күйдіретін сұйықтықтар (кислота және т.б.);
Бесінші - баллондағы сығылған газ;
Алтыншы - өзіндік габаритті өлшемді жүктер;
Жетінші - ерекше қауіпті жүктер (жарылғыш, радиоактивті және т.б.)
Тез бұзылғыш жүктер арнайы жылжымалы құрамды талап етеді, өйткені олар
белгілі-бір температураны сақтап тұруы қажет.
Арнайы шартты жүктерді сақтауға тұрмыстық заттар жатады.
Санитарлыққа қарсы жүктерге - ассенизациялы және шаңдатқыш жүктер
жатады.
Жалпы массаға байланысты, яғни жылжымалы құрамның жүк көтерімділік
мүмкіншілік максимальдығына, жүк көтерімділікті пайдалану коэффициентімен
анықтала отырып барлық жүктер бес топқа бөлінеді, бұны «Жүк автомобиль
тасымалдау көлігіндегі жалпы тарифтер» анықтамасынан білуге болады.
Бірінші класты жүктерге жылжымалы құрам жүк көтерімділігін пайдалану
коэффициенті 1,0;
Екінші - 0,71-ден 0,99-ға дейін;
Үшінші - 0,51-ден 0,70-ке дейін;
Төртінші - 0,41-ден 0,51;
Бесінші - 0,30-дан 0,40;
Таңбалық жапсырмалар қағаздан, қатырмадан, матадан, фанерадан,
металдан, пластмассадан жасалуы мүмкін. Жапсырмалардың беті ауа-райы
жағдайларының әсеріне шыдамды болуы тиіс. Жапсырмаларға таңба төмендегідей
тәсілдердің бірімен қойылуы тиіс:
• типографиялық;
• машинкамен басу;
• траферат бойынша штемпельдеу;
• жаншу.
Қағаздан және қатырмадан жасалған жапсырмалар ыдысқа желіммен бекітілуі
тиіс. Матадан жасалған жапсырмалар тігілуі тиіс. Фанерадан, металдан,
пластмассадан жасалған жапсырмалар бұрандармен, бұранда шегелерімен,
шегелермен бекітілуі тиіс. Жапсырмаларды фанера, қатырма және қағаз
жәшіктерге қағуға рұқсат етілмейді. Жапсырмаларды жүктерге сыммен бекітуге,
басқа бекіту тәсілі мүмкін болмағанда рұқсат етіледі.
Біртекті жүктерді бір жүк алушының атына тасымалдау кезінде барлық жүк
орындарына емес, бірақ ең кемі төрт орынға таңба жасауға рұқсат етіледі.
Бұл жағдайларда таңбаланған орындар:
1) фургондарда - есіктің жанында таңбасын сыртына қаратып;
2) ашық автокөлік құралында - тиелген жүктің жоғарғы қабатында шанақтың
әрбір бойлық ернеуінің жанында екі орыннан таңбасын сыртына қаратып
жиналады. Жүктерді үйіп, бос және құйып тасымалдау кезінде таңбалау
жүргізілмейді.
Арту-түсіру және қосымша атқарылатын жұмыстар тәртібі көтеру көліктері
жабдықтарының жеке түрлерін пайдалану ережесімен бекітіліп, нормативті
құқықтар және нормативті-техникалық құжаттармен жүргізіледі. Егер жұмыс қол
күшімен жүргізілсе, онда келесі жағдайларды сақтау қажет:
• өткір, үшкір, ілгекті бұйымдар және құралдар тек қана сыртқы
қаптамамен беріледі;
• қатты тарадағы жүктер және мұздар қаптамасыз болғанда тек қолғап
кию арқылы жүргізіледі;
• таралары бұзылған немесе шегелері шығып кеткен болса және
жиектері бүрілмеген және т.б. бұлар тасымалға жатпайды.
• шыны ыдыстар берік тарада болуы керек. Сынған, жарылған
(шатынаған) шыны ыдыстарды қолдануға болмайды.
• көлік құралдарына жүктерді арту немесе түсіру кезінде 50 мм
қалыңдығы аз тақтайларды қолдануға тыйым салынады. Беріктендіре
түсу мақсатында тақтай астына тірек тіреу қажет.
Автомобильге жүкті арту мен түсіру уақытының шамамен қосымша
операцияларының орындалу мерзімі, жүк тасымалы ережелерінің негізгі
қосымшасында келтірілген.
Арту-түсіру жұмыстары МемСТ –мен талаптарға, арту-түсіру жұмыстарында
сала аралық еңбекті қорғау ережесі бойынша және жүктерді таратуда немесе
басқа да нормативті бекітілген құжаттар келтірілген тәртіппен
жүргізіледі.
Арту-түсіру жұмыстары өндірісінің әдістерін таңдауда жұмыстағы қауіпті
және зиянды өндірістік факторлардың рұқсатты әсерінің деңгейін азайтуды
алдын ала қарастыру:
• арту-түсіру жұмыстарын механикаландыру және автоматтандыру;
• қауіпсіздік талаптарына жауап беретін қондырғылар мен құралдарды
қолдану;
• нормативті техникалық құжаттар мен пайдалану құжаттарына сәйкес
өндіріс жабдықтарын пайдалану;
• көтергіш-көліктер жабдықтарымен жүктердің араласуында дыбыстық және
басқа да белгілерді қолдану;
• көлік құралдары мен өндіріс жұмыстары орындарында жүктерді дұрыс
тарату және жинау.
Арту-түсіру операция жұмыстары көбіне механикалық әдіспен көтергіш
көліктердің жабдығы мен механизация құралдарын қолдану арқылы орындалады.
Дәріс 8
Маркирлеу және мінездеме.
Автокөліктер түріне және белгілеуіне байланысты кластарға бөлінеді,
соған сәйкес маркирленеді. Автокөліктердің әр моделі өз мағыналарын береді.
Автокөліктердің базалық моделі деп оның модификациясы негізінде
шығарылатын модельді айтамыз. Бұл үлкен партиялармен шығарылатын
автокөліктің негізгі моделі.
Автокөліктің базалық моделіне төртмәнді сандық индекс тәуелденеді,
бастапқы екі саны класты анықтайды, ал соңғы екі сан автокөлік моделін
анықтайды. Сандық индекстің алдында өндіруші заводтың әріппен беріледі.
Модификация деп автокөліктің базалықтан эксплуатацияның белгілі
талаптары мен шарттарын қанағаттандыратын кейбір көрсеткіштермен
(құрылымдық және эксплуатациялық) ерекшеленетін моделін айтамыз. Мысалы,
модификация базалық модельден қолданбалы двигателімен, кузовымен, салон
бөлігімен және т.б. ерекшеленеді.
Модификация бес мәнді сандық индекстен тұрады, оның бесінші саны
базалық модель модификациясының нөмірін анықтайды.
Жеңіл автокөліктер Қозғалтқыш цилиндрінің (литраж) жұмыс көлеміне
байланысты бес класқа бөлінеді:
Класс Литраж,л
Индекс
Ерекше кіші..........................................1,2 дейін
11
Кіші........................................................1,2...1,8
21
Орташа...................................................1,8...3,0
31
‡лкен......................................................3,5 жоғары
41
Биік..................................................регламентацияланба
йды 41
Кейбір жеңіл автокөліктердің маркирленуін қарастырайық, мысалы ВАЗ-2105
және ВАЗ-21053. ВАЗ әріптері Влога автокөлік заводын білдіреді, 21 саны –
кіші кластың жеңіл автокөлігін, 05 саны- бесінші модель (базалық), 3 саны –
үшінші модификация.
Автобустар да ұзындықтарына байланысты бес класқа бөлінеді:
Класс ¦зындық,м
Индекс
Ерекше кіші..........................................5,0 дейін
22
Кіші........................................................6,0...7,5
32
Орташа...................................................8,0...9,5
42
‡лкен......................................................10,5...12,0
52
Ерекше үлкен(мүшеленген)..................16,5 жоғары 62
ЛиАЗ-5256 маркирленуіне ЛиАЗ әріптері Ликиндік автобус заводын, үлкен
кластағы автобус екенін, елу алтыншы базалық модельді білдіреді.
Жүк автокөліктері толық мысалдарына байланысты жеті класқа бөлінеді:
бірінші класс (1,2 т дейін), екінші (1,2...2 т), үшінші (2...8 т), төртінші
(8...14 т), бесінші (14...20), алтыншы (20...40 т), жетінші (40 т жоғары).
Жүк автокөліктерінде индекстің бірінші саны толық массасы бойынша
автокөлік класын анықтайды, екінші сан жүк автокөлігінің типін көрсетеді (3-
борттық, 4- тягач, 5- самосвал, 6- цистерна, 7- фургон, 8- арнайы). ‡шінші
және төртінші сандар – автокөлік моделінің нөмірі, ал бесінші- модификация
нөмірі. Мысалы, ЗИЛ-4331 Лихачев атындағы автокөлік заводын, 8...14 т
массалы жүк автокөлігі, борттық, отыз бірінші модель екенін білдіреді.
Прицептер және жартылай прицептер төртмәнді сандық индекспен
маркирленеді, оның алдында өндіруші-заводты білдіретін әріптік белгілеу
қойылады. Прицептердің (жартылай прицептердің) әр түрлі модельдері үшін
төртеуінің ішінен келесідей индекстің алдыңғы екі саны беріледі: жеңіл-
81(91), жүктік борттық- 83(93), самосвалды- 85(95), цистерналар- 86(96),
фургондар- 87(97).
Индекстің төрт санының соңғы екі саны прицептер мен жартылай прицептер
үшін лоардың толық массасына байланысты тәуелденеді, сәйкесінше прицептер
және жартылай прицептер бес топқа бөлінеді:
Топ Толық масса,т
Индекс
Біріші.......................................................4,0 дейін
1...24
Екінші......................................................4...10
25...49
үшінші....................................................10...16
50...69
Төртінші..................................................16...24
70...84
Бесінші.....................................................24 жоғары
85...99
Прицеп-ауыртасығышының ЧМЗАП-8390 маркирленуі Челябі автокөлік
прицептерінің машиножасау заводы, 24 т жоғары толық массалы жүк прицепі
екенін білдіреді.
Қозғалыс құрамының техникалық мінездемесі визиткалы карточкасы болып
табылады. Онда бірінші орында автокөлікті толық , содан кейін –
Қозғалтқышді, трансмиссиялы, подвескалы, тормаздық механизмдерін, шиналарын
және кузовын сипаттайтын параметрлері көрсетіледі.
Техникалық мінездемеде автокөлік класы, орын саны (жүргізушіні қоса
алғанда), дөңгелектік формула, жеке және толық масса, габаритті өлшемдер
(ұзындық, ені, биіктігі), автокөлік базасы, алдыңғы және артқы дөңгелек
колеясы, ең кіші жолдық просвет, ең кіші бұрылыс радиусы, автокөліктің
максималды жылдамдығы, автокөліктің орнынан қозғалу уақыты, тормаздық жол,
отынның бақылау шығыны, Қозғалтқыш типі, ооның жұмыс көлемі, максималды
(номиналды) қуаты, максималды айналмалы момент, передача қорабының таратқыш
қораптық және басты передачалық саны, алдыңғы және артқы подвесканың типі,
алдыңғы және артқы тормаздық механизм типі, кузов типі көрсетіледі.
Қозғалыс құрамының қауіпсіздігі.
Қозғалыс құрамының жоғары құрылымды-активті, пассивті және экологиялық
қауіпсіздігі болу керек.
Актитвті қауіпсіздік- автокөліктің жол-транспорттық оқиғаларын (ДТП)
жою қасиеті. Автокөліктің активті қауіпсіздігін оның жоғары ауыр
жылдамдықты және тормаздық қасиеттері, жақсы тұрақтылық және жүргізушілік,
жүрістің аса еркіндігі, жақсы обзорлылық және ыңғайлылық, жүргізушінің
утомляемость бірден түсіретіндігі және ұзақ апатсыз жұмыстар тудыратын
жағдайлар құрайды.
Пассивті қауіпсіздік (ішкі және сыртқы) – автокөліктің (ДТП) ауырлық
салдарын азайтатын қасиеті. Автокөліктің пассивті қауіпсіздігін іс жүзінде
аппат кезінде оның деформацияларын есептемегенде жолаушы салонының жоғары
шыдамдылығы, қауіпсіздік белдігі, үрленетін қауіпсіздік жастықтары,
зақымқауіпсізді рульдік басқарушылық, басқа арналғандар (подголовники),
арнайы шынылар, жүргізушінің және жолаушының зақымдалуын төмендететін
кузовтың мықты ішкі құрылғысы, жаяу жүретін жолдың бұзылуын азайтатын
кузовтың ішкі формасы құрайды.
Экологиялық қауіпсіздік- автокөліктің эксплуатация процесінде
жолаушыларға, жүргізушіге және қоршаған ортаға әсер ететін зиянды азайтатын
қасиеті. Автокөліктің экологиялық қауіпсіздігі автокөлік тудыратын қатты
дыбысты азайтатын және газдар шығаратын таксикозды төмендететін жеке
механизмдердің, элементтердің құрылымымен қамтамасыз етіледі.
Автокөліктің жалпы құрылғысы
Автокөлік деп жергілікті рельссіз тасымалдаушы Қозғалтқыш орналасуы
арқылы іс қимылға әкелетіңн құрылғы. Автокөлік детальдардан,түйіндерден,
механизмдерден, агрегаттандардан,және жүйелерден тұратын күрделі машина.
Деталь деп біртекті материалдан тұратын (белгілеуі мен маркасы
бойынша) жинақтау операция қолдануды қажет етпейтін құрылғы.
Түйін- деталь қатары, бір-бірінен бұранданбалы (резьбовых, қосылған,
сваркеленген) және т.б қосылғыштар арқылы қосылған, күш пен қозғалыс арқылы
түрлендіріледі.
Агрегат- бірнеше механизмның бір бүтінге қосылуы.
Жүйе деп- құрылғылар мен басқа құралдардың жұмыс барысында белгілі
функцияларды орындауға арналған механизмның бір бірімен жинақталуы.
Барлық механизм,агрегат және жүйе негізгі 3 бөлікті береді. Оларды
Қозғалтқыш, кузов және шаси құрылып автокөлікті береді.Жүк автокөліктің
суреті 1.7, жеңіл 1.8 көрсетілген. Қозғалтқыш механикалық энергияның көзі
болып табылды, оның қозғалуы автокөлікке қажет. Кузов жүргізушілерге,
жолаушыларға, жүктерге және сыртқы әсерлерден (жел,жаңбыр,балшық) және тағы
басқа. Шасси деп механизм,агрегат және жүйенің жиыны,қозғалыс пен
басқарумен автокөлікті қамтамасыз етеді. Шасси құрамында жүйеге
тасымалдаушы трансмиссия, алдынғы және артқы ілгіштер, дөңгелектер,
көпірлер, руль құрылысы мен ттоқтату жүйесі жатады.
Трансмиссия автокөліктің барысында айналдырып күшті Қозғалтқышден
жүргізуші дөңгелекке жібереді. Жүргізуші артқы дөңгелегі бар автокөліктің
трансмиссясы сцеплениядан беру қорабы(коропка передач) кардан өткізгіші
басты тасымалдауы , дифференция және жарты осіден тұрады. Басты
тасымалдаушы дифференциялдау және жарты осі жүргізуші балка көпірінде
орналасады. Алдынғы жүргізуші автокөлікті кардан тасымалдауында
трансмиссиясы тасымалдау қорабымен басты тасымалдауының ортасында болмайды.
Барлық жүргізуші дөңгелегі бар автокөліктің трансмиссиясын құрамына
таратқыш қорабы еңгізіледі ,ол кардан тасымалдауымен жүргізуші көпірмен
қосады.
Жүргізуші жүйе, ол орнатуға және барлық бөліктерді ,жүйе мен автокөлік
механизмді бекітуге арналған. Жүк автокөлікте автобус, шасси базасында
орындайтын жүк автокөлігі, жеңіл автокөлік үлкен мен жоғары класстары, және
де жеңіл авокөліктердің өту жүйесі жоғары сапалы рама болып табылады .
оларды рамалы автокөлік деп атайды. Жеңіл автокөлік тым кіші,кіші және
орташа класстарында және автобустарында рама болмайды. Жүргізуші жүйесі
функциясын кузов атқарады,ол жүргізуші деп аталады. Ал көліктің бәрі
рамасыз деп аталады. Ілгіштің атқаратын қызметі жүргізуші дөңгелектің тығыз
байланысқаның және автокөліктің жеңіл жүргізуі басқа сөзбен айтқанда
жүргізушіге , жолаушыға, жүкке тегіс емес жолдан дөңгелектің соқтығысуынан
қорғайды. Көбінесе жеңіл автокөлікте алдынғы және артқы ілгіші долады. Жүк
көтеретін автокөлікте алдынғы және артқы ілгіші бір бірімен байланысты.
Дөңгелек- автокөлікті жолмен байланыстырады және қимылымен бұрылысты
қамтамасыз етеді. Дөңгелектерді- жүргізуші деп атайды егерде оларға
Қозғалтқышден қуат және айналмалы момент жатса. Басқармалы дөңгелектер деп
бұрылысты қамтамасыз етеді, оларға айналмалы момент бармайды. Құрастырылған
дөңгелектер деп атайды, егерде олар бір уақытта жүргізуші де, басқарушы да
болса. Көбінесе автокөліктерде жүргізуші дөңгелек артқы, ал басқарушы
алдынғы.
Көпірлер автокөліктің жүріп келе жатқан жүйесін ұстайды. Автокөліктерде
жүргізуші, басқармалы және құрастырылған көпірлерді қолданылады, оларды
сәйкесінше жүргізуші, басқарушы құрастырылған дөңгелектер болады.
Автокөлікте жүргізуші болып артқы көпір,ал басқармалы мен құрастырылмалы-
алдынғы болып табылады.
Руль құралы автокөлікті қозғалыс пен бұруды қамтамыз етеді.
Автокөліктерде руль құралы күшейткішсіз қолданылады және де гидравлдық
күшейткішпен пневматикалықты. Күшейткіші бар басқарушы руль жүргізушінің
жұмысын жеңілдетеді және қозғалыстың қауіпсіздігін, басқа сөзбен айтқанда
автокөліктің аппатқа ұшырамауын және ДТП-ны болдырмайды. Басқарушы рульде
сол және оң жүргізуі болады, мемлекет автокөліктің қозғалыс бағытына
байланысты қабылдаған. Сонымен қоса рульді дөңгелек кузовта немесе кабинада
сол немесе он жақта орналасады, ол транспортпен жүрген кезде қарсы келе
жатқанды жақсы көруді қамтамасыз етеді.
Тормоз жүйесі жүріп автокөліктің қозғалыс жылдамдығын азайтады, оны бір
орында тоқтатады және ұстап тұрады , қозғалыс кезінде және тоқтап тұрғанда
қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Автокөліктер бірнеше тормоздық жүйелермен
құрылғыланады, олардың жиынтығы автокөліктің тормоздық басқаруы деп
аталады.
Жұмыс тормоздық жүйесі қызметті және шұғыл тоқтатуға арналған, ло
барлық автокөліктің дөңгелектеріне әсер етеді және жүргізушінің аяқпен
тоқтатуда жүзеге асады.
Тұрақты тормоз жүйесі автокөлікті бір жерде қозғалыссыз ұстайды, ол тек
қана артқы дөңгелектерге немесе валдық трансмиссияға әсер етеді.
Жүргізушінің рычагты қолмен ауыстыру кезінде жүзеге асады. Артық тормоз
жүйесі автокөлікті жұмыс тоқтату жүйесінің тізімінен шығару кезінде
тоқтатады. Автокөлікте артық тоқтату жүйесі жоқ болған кезде оның жұмысын
түзетілмелі жұмыс тормоз жүйесінің бөлігі (бірінші немесе екінші контур)
немесе тұрақты тормоз жүйесі атқарады. Көмекші тормоз жүйесі (тормоз-
азайтқыш) валдық трансмиссияға әсер етеді және басқаға қарағанда тәуелсіз
тормоз жүйесін атқарады. Жұмысшы тұрақты және артық тормоздар барлық
автокөліктерде қолданылады, ал көмекшіде тек қана жүк және үлкен жүк
көтергіштер класы он екі тоннадан жоғары және автобустар толық массасы бес
тоннадан жоғары болғанда қолданылады. Прицеп автопеездың құралы прицеп
тормоз жүйесі мен жылдамдықты азайтып, тоқтатады және бір жерже ұстап
тұруға, сонымен қоса автоматты түрде прицепті автокөлік-тягачынан алған
кезде тоқтайды.
Дәріс 9
Теміржол көлігі моделін өңдеудің модульдік принципі.
Темiржол көлiгi өндiрiстiк қызметiнiң сипаты, ұйымдастырылуы және
басқарылуы жөнiнен басқа салаларға ұқсамайтын бiрқатар өзiндiк
ерекшелiктерi бар үлкен әрi күрделi шаруашылық болып саналады. Мұндай
ерекшелiктерге мыналар жатады:
1. Темiржол көлiгi бөлiмшелерiнiң көптiгi және олардың аумақтарға
шашыраңқы орналасуы.
2. Темiржол көлiгi бөлiмшелерi жұмысының өзара тығыз байланыстылығы мен
өзара тәуелдiлiгi. Бұл тасымалдау процесiне қатысатын барлық бөлімшелер
жұмысының технологиялық үйлесiмдiлiгiн талап етедi.
3. Темiржол жұмысының толассыздығы мен ырғақтылығы. Бұл, станциялардың,
деполар мен телiмдердiң барлық элементтерiнiң барынша өткiзу және өңдеу
қабiлетiн жүзеге асыру үшiн көлiк техникалық құралдарын толығымен пайдалану
үшiн қажет болады.
Темiржол көлiгiнiң аталған ерекшелiктерi темiржол жұмысын ұйымдастыруға
және пойыздар жүрiсiн басқаруға мынадай айрықша талаптар қояды:
• төменгi бөлiмшелерге алда тұрған мiндеттердi орындауда барынша мол
дербестiк бере отырып, пайдалану жұмысына басшылық етудi
орталықтандыру және пойыздар жүрiсiне жоғарыдан төменге дейiн басшылық
жасаудың бiртұтастығы принципiн қатаң сақтау;
• тасымалдау процесiн қамтамасыз етуде технологиялық жағынан байланысқан
барлық қызметкерлердiң қатаң тәртiп сақтауы мен жұмыстағы дәлдiгi.
Тасымалдауды ұйымдастыру және техникалық құралдар мен жылжымалы құрамды
күтiп-баптау жөнiндегi бiрыңғай талаптарды мыналар реттейдi:
1. Темiржолды техникалық пайдалану ережелерi (ТПЕ);
2. Темiржолдағы пойыздар жүрiсi мен маневр жұмысы жөнiндегi нұсқама
(ПЖН);
3. Темiржолдағы сигнализация жөнiндегi нұсқама (СН).
Тасымалдау технологиясында мынадай негiзгi ұғымдар мен анықтамалар
пайдаланылады:
1. Жұп және тақ бағытты жүрiс. Бұлар координаталық осьтер жүйесiнде
белгiлердi өзгерту принципi бойынша барлық темiржол бағыттарына арналады:
Солтүстiктен – Оңтүстiкке және Шығыстан – Батысқа тақ бағытты, ал
Оңтүстiктен – Солтүстiкке және Батыстан–Шығысқа – жұп бағытты көрсетедi.
2. Тартым иiнi – локомотивтердiң айналу телiмi.
3. Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар. Жүк тиелген бағыттар – жүк
тиелген пойыздардың саны басым бағыттар, жүксiз бағыттар – жүк тиелмеген
бос пойыздардың саны басым бағыттар.
4. Басым және керi бағыттар. Басым бағыт – жүк пойыздарының саны көп
бағыт (жолаушылар жүрiс саны – жұп).
5. Маневрлер. Пойыздарды, жүктердi, тиеу-түсiру орындарын және т.с.с.
өңдеу мақсатында вагондар мен локомотивтердiң станция жолдарымен әрi-берi
жүруi.
6. Пойыздардың жүрiс графигi. Пойыздардың бөлiм бекеттерi (станциялар)
арасында жүруiнiң графиктiк бейнеленуi.
7. Пойыздарды құрастыру жоспары. Бұл вагон ағындарынан пойыз құрастыру
жоспары: пойыздар қай станцияда құрастырылады, қандай станцияларға барады,
қай станцияларда таратылады және осы пойыздарға баратын станцияларына қарай
қандай вагондар қосылады.
8. Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi. Бұл тұрақты құрылғылардың бар-
жоқтығына, локомотивтердiң, вагондардың түрлерiне және пойыздар жүрісін
ұйымдастырудың қабылданған технологиясына қарай тәулiктiк (сағат) iшiнде
игеруге болатын пойыздардағы ең үлкен өлшем.
9. Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi. Бұл қабылданған тасымалдау
технологиясы бойынша желi арқылы жылына тасып өткiзуге болатын жүк мөлшерi,
млн. т.
10. Вагондардың жұмыс паркi. Бұл тасымалдау үшiн пайдаланылатын
вагондар саны. Қосалқы парк – жөндеуде, резервте тұрған вагондар. Жалпы
парк – бұл қолда бар (инвентарлық) парк. Бұл ұғымдардың локомотивтерге де
қатысы бар.
11. Бөлiм бекеттерi. Бұлар даражолды желiлерде – айырықтар, қос жолды
желiлерде – озба бекеттері және кез келген желiлерде – станциялар.
Станциялар сұрыптау, телiмдiк, жүк, жолаушылар және аралық станциялар болып
бөлiнедi.
12. Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы. Бұл бүкiл желiнiң
километрмен алынған «бiр желiлi» ұзақтығы.
13. Теміржолдың жазылма ұзындығы – желінің пайдалану ұзындығы мен
станция жолдарының ұзындығының қосындысы.
Темiржол желiсi жолдарға (3-10 мың км) және жол бөлiмшелерiне бөлiнедi;
жол бөлiмшелерiне желiлiк кәсiпорындар (станциялар, деполар, дистанциялар
және т.с.с.) кiредi.
Диспетчерлiк аппараттар барлық деңгейде пойыздар жүрiсiн жедел бақылап,
басқарып отырады. Бөлiмшедегi пойыз диспетчерi (ДНЦ) кезекшiлiк кезiнде
пойыз жүрiсiнiң жеке-дара басшысы болады, оған телiмдегi (диспетчер
теліміндегі) пойыздар жүрiсiн ұйымдастыруға жауапты барлық буындардың
қызметкерлерi бағынады.
Дәріс 10
Көлік қызметін пайдаланушының логистикасы.
Көлік түрін таңдау мәселесі қорлардың оңтайлы деңгейін құру және оны
ұстап тұру, орау түрін таңдау және т.б. сияқты логистиканың басқа
мәселелерімен өзара байланыста шешіледі.
Нақты тасымал үшін оңтайлы көлік түрін таңдау негізгі түрлі көлік
түрлерінің ерекшеліктері туралы ақпарат болып табылады.
Логистика тұрғысынан маңызды болып келетін автомобиль, теміржол, су
және әуе көліктерінің негізгі артықшылықтары мен кемшіліктерін
қарастырайық. 11.1-кестеде түрлі көлік түрлерінің салыстырмалы логистикалық
сипаттамалары келтірілген.
11.1-кестеде көрсетілгендей, тасымалдау тәсілін, тасымалдау құралдарын
және нақты тасымалдаушыны таңдауда логистикалық менеджер ескеруі қажет
көліктің әр түрінің өзінің артықшылыктары мен кемшіліктері болады.
Көліктің әр түрі (құбырды қоспағанда) колдануды ұйымдастыруға,
техникалық қызмет көрсетуге және көлік құралдарың жөндеу үшін қажет белгілі
бір өндірістік-техникалық базамен және көлік құралдарының белгілі бір
типімен сипатталады (жылжымалы құрамды, жылжымалы бірліктер).
Көптеген шетел авторлары көлік жүйесінің компоненттері ретінде жолдарды
(темір жол, автомобиль жолдары, әуе трассалары және т.б.), терминалдары,
жылжымалы құрам мен ауыр құралдарын қарастырады. Логистикалык, менеджмент
үшін осы компоненттердің кейбір техникалық-пайдаланушылық параметрлері
анықтаушы болып табылады.
Кесте 15.1 - Көлік түрлерінің сипаты
|Көлік түрі |Артықшылықтары |Кемшіліктері |
|Темір жол |Жоғары тасымалдау және жасау |Тасымалдаушылар саны шектеулі|
| |қабілеттілігі |Өндірістік – техникалық |
| |Ауа райына , жыл мезгіліне және|базасына көп капитал |
| |уақытқа байланыссыз |салымдары қажет |
| |Тасымалдау тез арада жүріп |Тасымалдың жоғары материал |
| |тұрады |және энергия сыйымдылығы |
| |Салыстырмалы төмен тарифтер , |Соңғы сату орындарының |
| |транзитті жіберулер үшін |қолжетімділігі төмен |
| |жеңілдіктер |Жүктер жеткілікті түрде |
| |Үлкен қашықтыққа жүктерді |сақталмайды. |
| |жоғары жылдамдықпен жеткізу. | |
|Теңіз |Континентарлық тасымалдаудың |Тасымал шектеулі |
| |мүмкіндігі |Жеткізудің төмен жылдамдығы |
| |Ұзақ қашықтыққа тасымалдаудың |Географиялық ауа райы |
| |өзіндік құны төмен |жағдайларына байланыстылығы |
| |Жоғары тасымалдау және өту |Күрделі порттың инфрақұрылым |
| |қабілеттілігі |құру қажеттілігі. |
| |Тасымалдаудың төмен капитал | |
| |сиымдылығы. | |
|Су (өзен) |Терең өзендер мен суаттарда |Тасымалдар шектеулі |
| |тасымалдаудың жоғары |Жүктерді жеткізу жылдамдығы |
| |мүмкіндіктері |төмен |
| |Тасымалдаудың өзіндік құны |Өзен , көлдердің тереңдігінің|
| |төмен |бірқалыпсыздығына |
| |Капитал сыйымдылығы төмен. |байланыстылығы |
| | |Мерзімділік |
| | |Тасымал сенімділігі және |
| | |жүктердің сақталу сенімділігі|
| | |жеткіліксіз. |
|Автомобиль |Жоғары қолжетерлік |Өнімділік төмен |
| |Жүкті “есіктен есікке дейін” |Ауа райы және жол |
| |жеткізу мүмкіндігі |жағдайларына байланысты |
| |Жылжуы , икемділігі , |Үлкен қашықтыққа |
| |өзгермелілігі жоғары |тасымалдаудың салыстырмалы |
| |Жеткізу жылдамдығы жоғары |жоғары өзіндік құны |
| |Жеткізудің түрлі маршруттарын |Жеткіліксіз экологиялық |
| |және схемаларын қолдану |тазалық. |
| |мүмкіндігі | |
| |Ең тиімді тасымалдаушыны | |
| |таңдаудың кең мүмкіндіктері | |
| |бар. | |
|Әуе |Жүкті жеткізудің ең жоғарғы |Өзіндік құны жоғары , |
| |жылдамдығы |көліктің басқа түрлеріне |
| |Жоғары сенімділік |қарағанда тарифы жоғары |
| |Жүктің сақталуының ең жоғарғы |Тасымалдың капитал |
| |мүмкіндігі |сыйымдылығы , материалды – |
| |Тасымалдаудың ең қысқа |техникалық сыйымдылығы жоғары|
| |маршруттары. |Ауа райына байланысты |
| | |Географиялық мүмкіндігі |
| | |жеткіліксіз. |
|Құбыр |Өзіндік құны төмен |Жук түрлерінің шектеулілігі |
| |Өнімділігі жоғары |(газ , мұнай өнімдері , |
| |Жүк көп сақталады |шикізат материалдарының |
| |Капитал сыйымдылығы төмен. |эмульсиясы) |
| | |Аз тасымалданатын жүктердің |
| | |мүмкінсіздігі. |
Жылжымалы құрам үшін мұндай параметрлерге келесілер жатады:
• техникалық және пайдалану жылдамдығы;
• жүк ыдыстарының және көлік кұралдарының үлкен мөлшері;
• толық салмағы, осьтегі жүктеме;
• қозғаушы күштің қуаттылығы;
• жүк көтерімділігі және принцип, жартылай принцип, вагондардың
және т.б. үлкен мөлшерлері.
Қатынас жолдары үшін:
• өткізу қабілеттілігі;
• өтетін бөліктің екі фарватер терендігі;
• жалға түсіруге болатын жүктеме.
Терминалдар үшін:
• пайдалы қойма ауданы;
• айналым саны (айналым жылдамдығы);
• көтеру және қойма құралдарының және т.б. өнімділігі.
Көлік түрін таңдауға әсер ететін алты негізгі факторларды бөліп
қарастырады. 11.2-кестеде осы әрбір фактор бойынша түрлі көлік түрлерінің
бағасы беріледі. Ең жақсы мән бірге тең.
Кесте 15.2- Көліктің түрін таңдауға әсер ететін негізгі факторлар
шеңберінде түрлі көлік түрлерін бағалау
|Көлік түрі |Көлік түрін таңдауға әсер ететін факторлар |
| |Жеткізу|Жіберу |Жүкті |Түрлі |Территориялық|Тасымалдау|
| |уақытты|жиілігі|жеткізуді|жүктерді |кез келген |құны |
| | | |ң |тасымалдау |нүктесіне | |
| | | |тәртібін |қабілеттілі|жеткізу | |
| | | |сақтау |гі |қабілеттілігі| |
| | | |сенімділі| | | |
| | | |гі | | | |
|Темір жол |3 |4 |3 |2 |2 |3 |
|Су |4 |5 |4 |1 |4 |1 |
|Автомобиль |2 |2 |2 |3 |1 |4 |
|Құбыр |5 |1 |1 |5 |5 |2 |
|Әуе |1 |3 |5 |4 |3 |5 |
Түрлі факторлардың маңызын сараптап бағалау көрсеткендей, көлікті
таңдауда, ең алдымен, төмендегілерді ескереді:
• жеткізу тәртібін сақтау сенімділігі;
• жеткізу уақыты;
• тасымал құны.
11.2-кесте мәліметтері көлік түрінің нақты тасымалдау шарттарына
сәйкестігін тек шамалап бағалау үшін ғана қолданыла алатындығын айта кету
қажет. Жасалған тандау дұрыстылығы көліктің әр түрлі түрлерімен
жүргізілетін тасымалдаумен байланысты шығындарды талдауға негізделген
техникалық-экономикалық есептеулермен расталуы қажет.
Мысалы, 5 т. қымбат жүктің автомобильмен жеткізу құны 1000 долл.
құрайды, ұшақпен — 3000 долл. Тандау автомобильге түсті. Бірақ содан
кейінгі толық кұнды талдау көрсеткендей, автомобильмен тасымалдау кезінде
тасымал тарифіне қоса төмендегілерді төлеу қажет болды:
• жөнелтушіге: жөнелткені үшін және сақтағаны үшін жөнелтушіге жүк
құнының 5 пайызын, яғни 2000 долл. (ұшакпен жеткізілгенде бұл
шығындар кірмейді);
• банкирге: несие үшін пайыз ретінде жүк кұнының 1,5 пайызын,
себебі автомобильмен тасымалдау 15 күн жүргізілді. ал 50000
долл. қор ретінде алынды, яғни нәтижесінде 750 долл. құрады. (15
х 36/365=1,5%, мұндағы 36 — несие үшін жылдық банктің пайыз
қойылымы);
• жалпы шығындар 3750 долл. кұрады.
Яғни, тарифтер арқылы автомобильді таңдау дұрыс болмай шықты, ұшақ
тиімдірек болды.
Көлік тарифтері мен оларды қолдану ережелері
Көлік ұйымдары көрсететін қызметтер төлем ақысы көлік тарифтері арқылы
жүргізіледі. Тарифтерге мыналар жатады:
• жүктерді тасығаны үшін алынатын төлемдер;
• жүктерді тасымалдаумен байланысты қосымша операциялар үшін алынатын
жинақтар;
• төлемдер мен жинақтарды есептеу ережелері.
Экономикалық категория ретінде көлік тарифтері көлік өнімнің
бағасының формасы болып табылады. Олардың құрылуы төмендегілерді қамтамасыз
ету қажет:
• көлік кәсіпорнына — пайдалану шығындарды
өтеу және пайда алу мүмкіндігі;
• көлік қызметтерін сатып алушыларға — көлік шығындарын жабу
мүмкіндігі.
Алдыңғы бөлімде көрсетілгендей, тасымалдаушыны таңдауға әсер ететін
маңызды факторлардың бipi тасымалдау құны болып табылады. Клиенттер үшін
күресте көлік тарифтеріне өз әсерін тигізе алады. Мысалы, Қазақстанның
темір жолы шағын және аз тоннажды жүктерді тасымалдауда, автомобиль
көлігімен қатаң бәсекелесуде. Бұл сәйкес темір жол тарифтерінің өсуіне
тежеулі әсер етеді.
Әр түрлі көліктердің тарифтер жүйесінің өздеріне тән ерекшеліктері бар.
Оларды қысқаша сипаттап өтейік. Teмip жол көлігінде жүктерді тасымалдау
құнын анықтау үшін жалпы, ерекше, жеңілдік және жергілікті тарифтерді
пайдаланады.
Жалпы тарифтер — тарифтердің, негізгі түpi. Олар арқылы негізгі
жүктердің тасымалдау құнын анықтайды.
Ерекше тарифтер деп, арнайы қосымшалар немесе жеңілдіктер түрінде,
жалпы тарифтерден ауытқу арқылы белгіленетін тарифтер аталады. Бұл тарифтер
жоғары не төмен болуы мүмкін. Олар тек нақты жүктерге ғана таралады.
Ерекше тарифтер өнеркәсіпті орналастыруға әсер ете алады, сeбeбi олар
аркылы шикізаттың жеке түрлерін тасымалдаудың, құнын реттеп отыруға болады,
мысалы, тас көмip, кварцит, кен және т.с.с. Тасымалдау құнын ерекше
тарифтер аркылы жоғарылата немесе төмендете отырып, темір жолдардағы
тасымалдаудың біркелкі еместігін төмендетеді. Мұндай мақсаттарды ерекше
төмендетілген тарифтер ұстанады.
Жеңілдік тарифтері белгілі бip мақсаттар үшін жүктерді тасымалдауда
қолданылады.
Жергілікті тарифтерді жеке тeмip жол бастықтары белгілейді. Жүктерді
тасымалдағаны үшін төленетін ақы және түрлі жинақ, қойылымдары кіретін бұл
тарифтер берілген темір жол шеңберінде қызмет етеді.
Тасымал төлемінен басқа темір жол жүк жіберуші мен жүк алушыдан қосымша
қызметтер үшін ақы алып отырады. Бұл төлем жинақ деп аталады және темір жол
күштері операцияларды орындағаны үшін алынады: жүкті сақтағаны үшін, жүкті
өлшеу немесе тексеру, вагондарды беру немесе жинау, оларды дезинсекциялау,
жүктерді жөнелту және тиеу-түcipy жұмыстары, сондай-ак, баска да бірқатар
операциялар үшін.
Темір жол мен жүктерді тасымалдауда төлейтін төлемдерге әсер ететін
негізгі факторларды атап өтейік.
Жөнелту түрі. Темір жол бойынша жүк вагондап, контейнерлеп, аз тонаждап
— салмағы 25 т. дейін және көлемі вагонның 1/3 болігіндей болып жөнелтілуі
мүмкін.
Тасымалдау жылдамдығы. Темір жол бойымен жүк үлкен, жолаушылар немесе
жүктік жылдамдықпен тасымалдануы мүмкін. Жылдамдық түpi жүктің тәулігіне
қанша килoметр жүруі тиіс екенін анықтайды.
Тасымалдау ара қашықтығы. Тасымалдау ақысы ең қысқа бағыттағы ара
қашықтық бойынша алынуы мүмкін, жүктік немесе үлкен жылдамдықпен жүктерді
тасымалдау кезінде тарифтік қашықтыққа немесе габариттік емес жүктерді
немесе жүктерді жолаушылар жылдамдығымен тасымалдау кезінде нақты өткен
кашықтық үшін алынуы мүмкін.
Жүктердің тасымалдауы жүргізілетін вагон типі. Темір жол бойымен жүктер
әмбебап, арнайы немесе изотермиялық вагондарда, цистерналарда немесе
платформаларда тасымалдануы мүмкін. Тасымалдау ақысы әр жағдайда әр түрлі
болады.
Вагон немесе контейнерлердің тиістілігі. Вагон платформа немесе
контейнер темip жолға жатуы мүмкін, жүк алушының немесе жүк жіберушінің
меншігі болуы мүмкін.
Тасымалданатын жүк саны — тасымалдау маңызды әсер ететін фактор.
Автомобиль көлігінде жүктердің тасымалдау құнын анықтау үшін келесі
тарифтер түрлері қолданылады:
• жүктерді тасымалдаудың кесімді тарифтері;
• ақылы автотонна — сағат жағдайларында жүктерді тасымалдау тарифтеpi;
• уақытылы жүк автомобильдерді қолданғаны үшін тарифтер;
• километрді есептеу есебінен тарифтер;
• жылжыту құрамдардың алып келгені үшін тарифтер;
• келісім тарифтері.
Тарифтік ақы мөлшеріне келесі факторлар әсер етеді;
• тасымалдау қашықтығы;
• жүк массасы;
Автомобильдің жүк көтерімділігін пайдалану мүмкіндігін сипаттайтын
жүктің көлемді салмағы. Осы көрсеткіш бойынша автомобильмен тасымалданатын
барлық, жүктерді төрт класқа бөледі:
• автомобильдің жүк көтерімділігі;
• жалпы жүрісі;
• автомобильді пайдалану уақыты;
• автомобиль типі;
• тасымалдау жүргізілетін аудан, сондай-ак, бірқатар факторлар.
Тасымалдау тарифтерінің әрқайсысы факторлардың барлығын ескермейді, тек
олардың кейбіреулерін нақты тасымалдау жағдайларындағы маңызды факторларды
ескереді. Мысалы, кесімді тариф бойынша тасымалдау құнын есептеу үшін
тасымалдау қашықтығын, жүк массасын және автомобильдің жүк көтерімділігін
пайдалану дәрежесін сипаттайтын жүк сыныбын ескеру қажет. Уақытылы жүк
автомобильдерін қолдану тарифтерін есептеуде автомобильдің жүк
көтерімділігі, оның пайдаланылу уақыты және жалпы жүрісі ескеріледі.
Барлық жағдайларда автомобильді пайдалану үшін алынатын ақы мөлшеріне
тасымалдау жүргізілетін аудан әсер етеді. Бұл аудан бойынша жүктерді
тасымалдаудың өзіндік құнының деңгейінің тұрақты түрлілігімен
түсіндіріледі.
Өзен көлігіндегі жүктерді тасымалдау тарифтері, тасымалдау жұмыстары
үшін алынатын жинақтар және тасымалдаумен байланысты басқа қызметтер нарық
конъюнктурасын ескергендегі пароход шаруашылығымен анықталады. Тариф
мөлшерін есептеу негізіне тарифтер мен жинақтарды еңгізу мерзіміне
болжамданатын қызметтердің өзіндік құны, сондай-ак, заңмен бекітілген
рентабельділіктің шектік деңгейі алынады.
Теңіз көлігінде жүктерді тасымалдау ақысы не тариф бойынша, не
фрахталық койылым бойынша жүргізіледі. Егер жүк тұрақты жүк ағынының бағыты
бойынша жүрсе онда тасымалдау сызықтық кеме жүру жүйесімен жүргізіледі. Бұл
жағдайда жүк кесте бойынша жүіп, белгілі бip тариф бойынша төленеді.
Егер тасымалдау кезінде жүк кемелерінің жұмысы тұрақты жүзу
аудандарымен, тұрақты тиеу және түcipy портымен байланысты болмаса, белгілі
бip жүк түрімен шектелмесе, онда тасымалдау фрахталық қойылым бойынша
төленеді. Фрахталық қойылым фрахталық нарық конъюнк-турасына байланысты
бекітіледі және әдетте, жүктің түріне және көліктік сипатына, рейс
жағдайларына және сонымен байланысты шығындарға тәуелді болады.
Дәріс 11
Жүкті қоймалау, жүк тарасы, оpay және қайта өңдеу.
Материалдық қорлар тұсінігі логистикада маңызды болып табылады.
Табиғаттан алынатын шикізат дайын өнім түрінде соңғы түтынушыға келер
алдында басқа материалдармен орналасады, бірігеді, өндірістік өңдеуге
тартылады. Материал жүргізуші тізбек бойынша жылжып, шикізат (ал аяғында
жартылай фабрикат және дайын өнім) өзінің осы немесе басқа өндірістік
немесе логистикалық операцияға енуін күтуінен кешігеді.
Көпшілік мақұлдаған тұжырым былайша пайымдайды: материалдық қорлар бүл
өндірістің әр түрлі сатысында болатын және өндірістік-техникалык бағыттағы
өнім айналымындағы, жеке немесе өндірістік тұтыну ұрдісіне енуін күтетін
халық түтынатын бұйымдар және баска да тауарлар.
Корлардың қүрылуы әркашан шығындармен кездеседі. Қорлардың қүрылуымен
және күрамымен байланысты шығындардың негізгі түрлерін атап өтейік:
* кдтырылған қаржы-қаражат;
* арнайы жабдыкхалған орынды күтуге кететін шыіъіндар;
* ариайы персоналдың жалақысы;
* үрлаудағы, бүзылудағы үздіксіз тәуекел.
Қорлардың болуы — бүл шығындар. Алайда қорлардың болмауы — бүл да
шығын, бірак әр түрлі жоғалтулар формасында көрсетілген. Қорлардың
болмауымен байланысты жоғалтулардың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
* өндірістің түрып қалуыиан болатын жоғалтулар;
* сүраныс пайда болған кезде қоймада тауарлардың жоқ
болуынан болатын жоғалтулар;
* жоғары бағамен шағын тауарларды сатып алуьшан
болатын жоғалтулар.
Кррлардың қүрамьг белгілі бір шығындарға үшырай-тындығына қарамастан,
кәсіпкерлер оны құруға мәжбүр болады, өйткені қорлардьщ болмауы пайданың
одан да коп жоғалтуларына алып келуі мүмкін. Қорларды үтымды баскару
қорлардың қүрамына минималды шығындар кезінде үздіксіз өндірістік және
сауда үрдісімен кдмтамасыз етуіне мүмкіндік береді.
Материалды қорларды қүру барысында кәсіпкерлер басшылыққа алынатын
негізгі себептерді атап өтеміз.
Өндіріс және таратылу бойынша бір кдлыпты операциялардың жүзеге асырылу
мүмкіндігі. Бұл қызмеітің екі түрі бір-бірімен тығыз байланысты: не
ондірілсе сол таратылады. Қор болмаған жағдайда үлестіру жүйесінде
материалды ағымдардың қарқындылығы өндіріс қарқын-дылығының өзгеруіне
сәйкес ауытқиды. Үлестіру жуйесінде қорлардың болуы өткізу ұрдісін
бірк^лыпты өндірістегі жағдайға тәуелсіз жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
ӨндірістІк қорлардың болуы өз кезегінде шикізаттарды және жартылай
фабрикатты жеткізіп түрудағы ауытқуды басады, өі щіріс үрдісінің бірқалыпты
жұ мыс істе уін камтамасыз етеді.
Сатып алушыға жылдам кызмет көрсету мүмкіидігі. Сатып алушылардың
тапсырыстарын мынадая өдістермен орындауға болады:
тапсырылған тауарларды өндіру;
тапсырылған тауарларды сатып алу;
қолда бар қорлардан тапсырылған тауарларды жылдам
беру.
Соңғы әдіс ең кымбат болып табылады, өйткені қорлар құрамын талап
етеді. Бірақ бәсеке жағдайында тапсырысты жылдам қанағаттандыру мүмкіндігі
тұтынушылар үшін күресте шешушІ болуы мүмкін.
Қор бөліктсрінің болмауынан өндірістің түрып қалуын минимумға келтіру,
Бөлшектер қоры болмаған кезде жабдықгардың сынуы, ор түрлі апаттар өндіріс
үрдісінің токтап қалуына алып келуі мүмкін. Бүл әсіресе өндіріс үрдісі
үздіксіз кәсіпорын үшін өте маңызды, өйткені бүл жағдайда өндірістің тоқтап
калуы өте қымбатқа түсуі мүмкін,
Өндірісті басқару үрдісін жеңілдету. Кәсіпорын ішінде өндіріс урдісінің
әр түрлі сатысында жартылай фабрикаттар қорын қүру туралы әңгіме болып
отыр. Осы қордың бодуы әр түрлі учаскіде өндіріс үрдісінің келісімділік
дәрежесіне карай талаптарды төмендетуге мүмкіндік береді, ал олай болса,
осы үрдістерді баскаруды үйымдастыруға кететін шығындар да азаяды.
Жоғарыда айтылған себептер кәсіпкердің саудада және өнеркәсіпте қор
қүруға мәжбүр болуын куәландырады,
Сұранысгың ауытқу мүмкіндігі (шығатын материалды ағымның
қарқындылығының төмендеуі). Тауарға деген сүраныс ауытқуға шалдыккан, бүны
әрқашан тура болжап шешуге болмайды. Сондықтан, егер жеткіліктІ сақтандыру
қоры болмаса, төлей алатын сүраныс қанағаттандырылмайтын жағдайы болуы да
мүмкін, яғни кәсіпкер дүкендерде тауар болмаса жәие клиентті сатып алусыз,
ақшамен жіберу тәуекелі болады.
Кейбір тауарлар түрлеріне сүраныстын мерзімді ауытқуы, Негізінен бүл
ауыл шаруашылық өнімдеріне қатысты.
Көп тауарлар сатып алуға жеңілдікгін болуы қорлардың қүрылу себебі
болып табылады.
Нарыкгык бағадағы өзгешелік. Кейбір тауарлардың бағасы тез есіп кетуі
мүмкін. Осы өсуді болжай алған кәсіпорын нарықтык бағаның өзгеруінен пайда
табу мақсатымен қор қүрады.
Тапсырысты жеткізу және орналастырумен байланысты шығындардмң
төмендеуі.
Әрбір тапсырыстарды жеткізу және дайындау үрдісінде бірқатар шығындар
болады.
- жабдыктаушыны іздеумен, сонымен келіссөздер
жүргізумен, іс-сапармен, қалааралық келіссөздермен жөне
тағы сол сияктылармен байланысты әкімшілік сипаттағы
шығындар.
- тапсырыстарды тасымалдауға жүмсалатын шығындар.
Бүл шығьшдарды тапсырыстардың санын қысқарту
арқылы төмендетуғе болады, ол тапсырылған партияның көлемінің кобеюіне
жәнс сәйкесінше, корлар мөлшерінің көбеюіне тең.
Белгілевген жеткізу графикасын бүзу ықтималдығы (кіретін материалды
ағымдардьщ карқындылығының төмендеуі). Бүл жағдайда қор сауда кәсіпорнының
пайдасын қалыптастыруда үлкен рөл аткаратын тауарлар үшін өте маңызды сауда
үрдісі ток^ап қалмау үшін қажет. Өндірісте өндіріс циклі үздіксіз кәсіпорын
үшін үрдістің жоспардан тыс тоқтап қалуы өте қауіпті,
Бүйым бірліғін өндірумш байланысты шығындардың төмендеуі. Сүраныстың
пайда болуына байланысты бүйьшды шағын партиямен шығаруға болады. Онда
қорлар көп болмайды, алайда, өндірісті қайта жабдықтау бүйым бірлігінің
өзіндік күнына ауыртпалык туғызады. Басқа бір жолы - бір үлкен партия
шығарып және дайын енімді запаста ұстау. Бүл
өндіріс құралдарының қорлары және тұтыну заттарының қорлары болып
бөлінеді.
Бұдан басқа өндірістік және тауар қорлары үшін бірнеше топтастыру
белгілері бар.
20-суретте қорлардың бірнеше негізгі топтастыру белгілері көрсетілген.
Логистикалық арнадағы өнімнің орны және оның түрі бойынша материалдық
ресурстар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, ыдыс, қайтарымды қалдық
қорларын бөлііі кәрсетуге боладьт.
Интегралды тәсі/і түрғысынан базистік логистикальщ функцияларға
катынасы бойынша жабдыкхаудағы материал-дыкресурстар, материалдық
ресурстардың өндірістік қорлары, аяқгалмаған өндірістің, дайын өнімнің
қорлары тарату жүйесіндегі дайын өнімді сататын (тауарлы) қорлар және тұтас
материалдық қорлар.
Жабдықтаудағы қорлар - бұл жабдықтаушыдан тауар өндірушінің материалдық
ресурстар қоймасына дейінгі логистикалық арнада болатын материалдық
ресурстар, олар дайын өнім өңцірісін қамтамасыз етуге арналған.
Өндірістік қорлар - бұл материалдық корлардын және аяқгалмаған
өндірістің қорлары, олар фирманың өндірістік-технологиялық бөлімшесінің
шеңберінде өндірістік кхстенің орындалуын қамтамасыз етуге арналған.
Өткізетін (тауарлы) қорлар - бұл өткізу торларында және өндіруші
фирманың дайын өнім қоймасыңда болатын дайын өнім қорлары және тұтынушылар
(сату) сүранысын кднағаттандыруға арналған. Жабдықтау, өндірістік және
өткізетін қорлар жалпы шығын түрғысынан логистлкалық менеджментті
оңтайландыру объектісі болып табылатын фирманың жиынтык материалдык
корларын құрайды.
Ксшендік логистикадық функцияға катынасы бойынша коймалық, көліктік
және жүк өндеу қорларьш атап өіуге болады.
Қоймалык корлар - бұл логистикалық жүйенің белгілі звеноларының
деңгеЙіңдегі және әр түрлі типтегі «.оймаларда болатын өнімнің қорлары.
Коліктік қорлар (жолдағы корлар, транзиттік қорлар) -бүл логисткалық
жүйенің бір звеносынан баскдға немесе бір звено шеңберінде тасымалдау
үрдісінде болатын материалдық ресурстар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім
қорлары.
өйткені ондай болмаса шығындар айналымы көбейеді, яғни пайда
төмендейді.
Берілген курс шеңберінде жоғарыдағы айтьыған жағдайлардың көпшілігінде
қордың орнына, сондай-ақ өндірістік немесе сауда нәтижесіне жетуге
мүмкіндік беретін, жылдам жауап қайтаратын логистикалық технология құруға
болатынын ерекше атап өткен жон, Мысалы, егер дүкеннің таисырыстарын
дайындап, жеткізіп түру мерзімін үш күннен үш сағатка дейін кі>іскартса.
онда аяк астынан үлкен сатып алушылар сүранысы болған жағдайда өте аз
сактандыру қоры талап етіледі.
Үрдістерді логистикалық үйымдастыру бүйымдар бірлігін ондірумен
байланысты шығындарды қор деңгейін жоғарыла-тусыз азайтуға, қосалкы
бөлшектердің болмауынан өндірістің түрып қалуын минимумға келтіруге
мүмкіндік береді, сондай-ақ басқа да функцияларды атқарады.
Дәріс 12
Логистикалық үрдісті ақпаратпен қамтамасыз ету.
Аталған жағдайлар мәліметтерді электронды өңдеу, құжат айналымның
технологиялық сұлбасын қарапайымдандыру, ақпараттық логистикалық ағымдарды
өңдеудің халықаралық стандарттарын енгізу, мысалы БҰҰ-ң ЕОІҒАСТ стандартын
енгізу ссебінен қағаз құжаттар айналымын азайту қажеттілігіне алып келеді.
Логистикалық жүйелердегі ақпараттық ағымдар жоспарлау, реттеу, талдау,
бақылау және есептеудің жеке функцияларын орындаудағы логистикалық
менеджмент қызметкерінің нақты қажеттіліктерімен анықталады.
Ақпараттық ағымның жүретін жолы, жалпы жағдайда, материалды ағымның
бағдарымен сәйкес келмеуі мүмкін.
Ақпараттық ағым мынадай көрсеткіштермен сипатталады:
* пайда болу көзі;
* ағымның жылжу бағыты;
* беру және қабылдау жылдамдығы;
* ағым қарқындылығы және т.б.
көтерме сауда кәсіпорындарындағы логистикалық ақпараттық ағымдардың
үлссі бұдан да көбірек.
Алдағы кезекте "логистикалық ақпараттық ағым" терминінің орнына біз
«ақпараттық ағым» терминін
қолданамыз.
Кез келген логистикалық жүйенің маңызды бөлігі түрлі элементтерден
тұратын, кейін өзі күрделі ақпараттық жүйеге айналатын, ақпараттың өтуін
және өнделуін қамтамасыз ететін элемент болып табылады. Кез келген басқа
жүйе сиякты ақлараттық жүйе реттелген өзара байланысты элементтерден
құрылуы тиіс және оның жалпы интегративті қасиеітері болуы тиіс. Ақпараттық
жүйені құрамдас бөліктерге бөлуді түрліше жүргізуге болады. Көбінесе
ақпараттық жүйелерді екі бөлікке бөлуге болады: функционалды жоне
қамтамасыз етуші (17-сурет).
Функционалды болік максаттың жалнылық белгісі бойынша топталған,
шешілетін мәселелердің жиынтығынан тұрады. Қамтамасыз етуші бөлікке келесі
элементтер жатады:
* техникалық қамтамасыз ету, яғни авдіараттық
ағымдардың өңделуін және берілуін қамтамасыз ететін
техникалық құралдардың жиынтығы;
* акдараттық қамтамасыз ету, оған түрлі анықтамалар,
классификаторлар, кодификаторлар, мәліметтерді ресми бейнелеу
кұралдары жатады.
* математикалық камтамасыз ету, яғни функционалды
мөселелерді шешудің әдістер жиынтығы. Логистикалық
акдараттық жүйелер логистикалық үрдістерді басқарудың
автоматтандырылган жүйелері болып табылады. Сондықтан да
логистикалық ақпараттық жүйелердеғі математикалық қамтамасыз ету — бүл
бағдарламалар кешені және материалды ағымдарды басқару меселелерін
шешуді, мәтіндерді өндеуді, анықгамалық мәліметтердін. алынуын
және техникалық қүралдардың кызмет етуін кдмтамасыз ететін
бағдарламалау қүралдарының жиынтығы.
Қабылдаудың сәйкес жылдамдығына дейін беру
жьшдамдығын шектеу;
жеке тораптық немесе жолдың жеке учаскісінің еткізу
қабілетті шамасына дейін ағым көлемін шектей отырып.
Ақпараттық ағым уақыт бірлігінде өңделетін ақпараттық санымен өлшенеді.
Белгілі бір мәліметте болатын ақпарат санын өлшеу әдістері
кибернетшсаның акпарат теориясы деп аталатын бөлімінде зерітеледі. Осы
теорияға сәйкес акпарат санының бірлігі ретінде қос бірлік деп аталатын —
бит алынады. Электронды есептеуіш техниканы қолданғанда акдарат байтпен
өлшенеді. Байт — бүл, әдетте, 8 биттан түратын және ЭЕМ-да акдаратты
өндеуде біртүтас бірлік ретінде қолданылатын машина сөзінің бір бөлігі.
Сондай-ақ ақііарат санының туынды бірліктері де қолданылады: килобайт,
мегабайт және гигабайт.
Шаруашылық кызмет тәжірибесінде акдарат төмендеғідей де болып өлшене
алады:
өнделетін не берілетін қүжаттар санымен;
өғзделетін не таратылатын қүжаттардағы қүжат
жолдарынын жалпы саиымен.
Экономикалық жүйелерде логистикалық операциялардан басқа акдараттық
ағымдардың пайда болуымен бірге қатар жүретін басқа да операциялар
орындалады. Дегенмен, логистикалык ақпараттық ағымдар жиынтық ақпарат
ағымының маңызды бөлігін қүрайды.
Мысал ретінде азық-түлік тауарларының ірі дүкеніндегі жиынтық ақпарат
ағымының қүрылымын қарастырып өтейік. Осы жсрде айналатын ақпараттың
негізгі бөлігін (50% астамын) жабдықтаушыдан дүкенге келіп түсетін акцарат
кұрайды. Бүл дүкенге келіп түсетін тауарлардың қүжаттары, бүл кіретін
ақпараттық ағымды қүрайтын тауар-қостаушы құжаттар.
Дүкендегі логистикалық операциялар жабдыктаушылардан тауарлар алумен
шектедмейді. Дүкен ішіндегі сауда-технологиялық үрдіске дүкен ішінде
қолданылатын акпараттың пайда болуымен қатар жүретін көптеген логистикалык,
ақпараттар жатады. Соның ішінде дүкен ішінде пайдаланылатын ақпараттардың
үлесі шамамен 20% қүрайды.
[pic]
17-сурет. Логистикалық акпараттык жуйенің ұйымдық кұрылымы.
17-суретте көрсетілгендей, логистикалық ақпараттық жүйенің ұйымдық
құрылымы төрт элементтеи қүрастырылып, ірілендірілуі мұмкін: тапсырыстар
процедураларын басқару, ғылыми зерттеулер мен байланыс, логистикалық
шешічдерді колдау және шығу формалары мен есептерді генерирлеу. Бұл өзара
байланысты элементтер логистикалык басқарудың барлык функци яларына
акдараттық-компьютерлік қолдау жасайды және микро- және макрологистикалык
қоршаған ортамен байланыс жасайды.
Функционалдык құрылым пирамида түрінде болады (19-сурет). Логистикалық
ақпараттық жүйенің функционалды "пирамидасының" негізінде фирманың
функционалды бөдімшелері, логистикалык делдалдар және фирма онімдерін
түтынушылар арасьшдағы қарым-катынасты анықтайтьш логистикалық жүйенің
бөлімдері арасындағы трансакция жуйесі жатыр.
17-сурет. Ақітараттық жүйелср қүрылымы. Логистиканың ақпараттық
жуйелеріндегі элементтер.
арасындағы байланысты үйымдастыру дәстүрлі ақпараггық жүйелерді
үйымдастырудан ерекшеленеді. Бүл логистикадағы ақітараттық жүйелердің
материалды ағымдарды басқарудың барлық элементтерінің жан-жакты бірігуін
қамтамасыз етумен, олардың тез жоне өзара әрекетін қамтамасыз етумен
түсіндіріледі.
Логистикалық жүйелерді ақпараттық-техникалық кдмтамасыз ету акдаратты
өндеуде пайдаланылатын олардыд сипатымен және техникалық қүралдардың
жиынымен ерекшеленбей, оларды күруда пайдаланылатын өдістермен және
принциптермен ерекінеленеді.
Ақпаратгық жүйенің аныкгамасьш былайша кальштастыруға болады:
ақпараттық жүйс — бүл логистикалық жүйенің кызмет стуін жоспарлау, реттеу,
бақылау және талдау ушін логистикалық басқару қолданатын, байланысты
акдаратпен біріккен құралдар мен лроцедуралардан, персоналдан түратын
интерактивті күрылым. Логистикалык акдараттык жүйелердің үйымдық қүрылымы
Ф. Котлер үсынған маркетингтегі белгілі ақпараттық жүйе қүрылымына
бейімделген схема түрінде ұсыныла алады (17-сурет).
[pic]
төмендетудің қосымша мүмкіндіктерін табуға бейімделуі тиіс. Кдбылдау,
бейнелеу және акларатты аддын ала өндеу әдістері "тар" орындарды табуға,
ресурстарды унемдеу көздерін габуға және т.б. әсер етуі тиіс.
5. ИкемдІлік.
Логистикалық акдараггық жүйеде жүретін акпарат нақты пайдаланушыларға
икемделуі тиіс және оларға ыңғайлы түрде болуы керек. Бүл фирма
персоналымен қатар, логиегикаяық делдалдарға және соңғы тұтынушыларға да
қатысты. Қағаз және электронды құжат айналымы, есеп берудің аралық және
шығатын фирмалары, анықгамалар және баска да құжаттар логистикалық үрдістің
барлық қатысушыларының галап-тарына максималды бейімделуі тиіс және мумкін
болатын көп қолдапылушы интерфейске икемделуі тиіс.
19-сурет. Логистикалык ақпаратты жүйенің функционалдық құрылымын болжау
үшін тактикалық мақсатта қолданылады. Сонымен жоғарғы стратегиялық деңгейде
логистика басқару стратегиясын анықтайды және стратегиялык корпоративті
жоспарлаумен және фирманын, рыноктық таисырысымен байланысты.
Логистикалык ақнараттық жуйенің қурылу негізінде алты негізгі ереже
бар:
І. Пайдаланушы үшін ақпараттың толықтығы және жарамдылығы.
Лошстикалык менеджерде шешім кабылдау үшін керекті және толық
(жеткілікті) акдарат болу керек. Мысалы, қор мәртебесі туралы немесе
түгынушылардың тапсырыстары туралы ақпаратгар аддын ала өңдеуді қажет
етеді, және, әдетте, ол логистикалық менеджер шешім кдбылдайтьш жерде
орналас-пайды. Сондықган да логистикалық ақгіараітык жүйе сәйкес
логастикалық функциялар мен операциялар орындауға кажетгі орында, кажетті
түрде және толық акдарат үсынуы тиіс.
2. Дәлдік.
Бастапқы акдараттың делдігі дүрыс шешім кдбылдау үшін өте маңызды.
Мысалы, кдзіргі логистикалық жүйелердің откізу торларьшдағы қорлар деңгейі
жөніндегі ақпаратта 1% кате немесе анықсыздық болады. Бастапкы
мәліметтердің дәлдігі мен шынайылығы сүранысты болжамдауда, материалды
ресурстарға кджеттілікті жоспарлауда жәие т.б. маңызды орын алады. 3.
Уактылығы.
Логистикалық ақііарат басқару жүйесіне уақгылы жеткізілуі тиіс, себебі
бүны көптеген логистикшгык гехно.чогиялар, осіресе ЛТ (дәл мерзімде)
концепциясына негізделген технологиялар қажет етеді. Ақпаратгын уак.тылығы
бүкіл кешендік логистикалық функциялар үшін маңызды. Бүдан басқа
тасымалдаудағы, операциялық мснеджменттегі, тапсырыстар мен қорларды
баскарудағы көптеген есептер накгы уакыт төртібінде шешіледі ("оп Ііпе").
Мүны басқа да логистикадык мониторинггің көптеген есептері де талап етеді.
Акдараттың түсу және өңделуінін уакхылык талабы сканерлеудің, спутник
жаңалыкхарының, штрихтық кодтаудың кдзірғі логистикалық технологияларымен,
ЕОІ/ЕОІҒАСТ стағздарттарыи енгізу арқылы жүргізіледі.
4. Бсйімділік.
Логистикалық ақгіараттық жүйедегі ақпарат өнім, кызмет сапасын
жақсартудың, логистикалық шығындарды материалды ағымдарды
басқаруға жүйелі тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді.
Микропроцессорлық техниканын, сандық көрсеткіштерінің жетілуі, мысалы
процессордың тез жұмыс жасауы, жады көлемі, компьютермен қатынас жасау
карапайымдылығы, есептеуіш техниканың қүны және т.б., түрлі қатысушыларды
бір жүйеге біріктірудің сапалы мүмкіндігін камтамасыз етсі Осы
қатысушылардың әркдйсысы көп көлемді ақпаратпен жүмыс жасайтындығын ескеру
кджет.
Жоспарлы және тактикалық деңгейлерде логистикалық ақпараттарды өндеу
есептеу орталықтарында немесе мамандардың жүмыс орындарындағы бөлімдерде
жүргізіледі. Мұндағы шешілетін мәселелер жиынтығы жалпы логисти-калық
үрдістегі қатысушылардың рөліне байланысты.
Техникалық деңгейде материалдық ағымдарды оперативті баскдру
жүргізіледі. Бұл жүйелср үшін, әсіресе, материалды ағымдардың өту
қарқьтнында акдараттарға көңіл бөліп, оларды өндеу өте маңызды. Осы кезде
пайда болған мәселелерді шешуде ақпаратты жинау, өңдеу және таратудың
қазіргі техникасы мен технологиясын қолдану кезінде ғана мүмкін болады.
7.4. Логистикадағы штрих кодтарды сканерлеуді қолдану
Логистикадағы материалдық ағымдарды сиггаттайтын параметрлсрдің
(материалды ресурстардың номенклатурасы, дайын өнім номенклатурасы,
ассортимент, габариіті және салмақты сипаттар, түтынушылық қасиеттер,
қолданылатын ыдыс пен орау түрлері және т.б.) көп болуы енімді, ыдысты,
орауды, жүк бірліктерін және т. б. автомаіты идентификациялау қажеттілігін
тудырады, ол қазіргі уақытта логистикалық ақпараттық жүйеде штрих кодтарды
сканерлеу арқылы жүргізіледі.
Машина окдтын штрих код (Ьаг-соде) — бүд компьютерлік техниканы колдана
отырып, тауар жөніндегі ақпаратты кодтауға, есептеуге және анықгауға
мүмкіндік беретін кұңгірт және ашық жолаісгардың белгілі бір жиыны.
Логистикалық операциялар мен функцияларды орындау үрдісінде өнімнің
штрих кодтарын автоматты сканерлеу келесі негізгі артыкшылыктарға жетуге
мүмкіндік береді:
6. Қолайлы мәліметгер үлгісі.
Лоғистикалык акдараттық жүйенің компьготерлік және телекоммуникациялық
торларында қолданьглатын мәлімет-тер үлгісі техникалык қүралдардың
өнімділігін тиімді колдаиуы тиіс (жады көлемі, тез әрекст ету, откізу
қабілеттілігі және т.б.). Қүжаттар түрлері мен формалары, кдғаз
қүжаттарындағы реквизиттердің орналасуы, мәлімет-тердін өлшемділігі және
басқа да параметрлер ақпараттардың машинамен оңделуін жеңілдетуі тиіс.
Бүдан басқа логистикалык делдалдар мен басқа пайдаланушылардың компьютерлік
және телекоммуникациялык жүйелерінің логистикалық ақпараттар жүйесіндегі
мәлщеттер үлгісімен ақпараттық үйлесімі болуы тиіс.
Дәріс 13
Кәсіпорында ішкі тасымалдауды сақтау, манипуляциялау үрдісі.
Көліктік-қоймалық үрдістің технологиялық бірлігін қамтамасыздандыру.
Қоймалық жұмыстардың ұйымдастырылуы. Қойма түрлері. Қосымша бағаның
логистикалық тізбегінде қоймалық инфраструктураның ролі.
Қойма – дегеніміз күрделі техникалық құрылыс кешені: ол берілген өнімді
қабылдауға, орналастыруға, жинауға, сақтауға, өңдеуге және де тұтынушыға
жіберу мен таратуға арналған.
Технологиялық карталар – қоймалық операциялардың орындалуының бөлшектік
өңделуі. Технологиялық карталар өнімді өңдеудің бүкіл үрдісіне жасалуы
мүмкін, немесе үрдістің жеке кезеңдеріне құрылуы мүмкін (өнімнің келіп
түсуі, өнімнің жөнелтуі т.б). технологиялық карталарда мыналар анықталады:
• Жұмыстардың тізімі (орындалатын операциялар тізімі)
• Орындаушы
• Технологиялық үрдіс барысында пайда болған құжаттың тізімі.
Қоймалық шаруалық өнім сапаның, материалдардың шикізаттың сақталынуына;
өндіріс ұйымдастырылуына және көлік жұмыстарына әсер етеді; мекеме
территориясын қолдануға және жақсартуға; көлік құралдарының тоқтап қалуын
және көлік шығындарын азайтуға әсер етеді.
Өнімді қоймаландыру берілген өндіріс циклдерінің қобалжуы, тасымалдар
және де өнімді тұтыну үшін қажет.
Дайын өнімнің қоймалық шаруашылығына жұмыстың барлық түрлері: дайын
өнімді қабылдаудан, оны жөнелтуге дайындыққа дейінгі жұмыстар жатады.
Бұларға жататындар:
• Кірмені бақылау және дайын тауарларды қоймаға орналастыру
• Қоймалау
• Көлемін бақылау
• Қойманы толықтыруға тапсырыстар жазу
• Делдалдық жұмыстар (товарды комиссиялау)
• Қаптау және жөнелтуге дайындық.
Қойма функциялары.
Өндіріс мекемедегі және фирмалардағы қоймалар әрөтүрлі функцияларды
орындайды:
• Комплекстік сатып алушы қоймасы
• Материалдар қоймасы (шикізат, көмекші және өндіруді тағайындау)
• Жартылай фабрикаттар қоймасы
• Аралық өндірістік қоймалар.
• Қойма түрлері
Қоймалар 5 түрге бөлінеді:
Айналым қоймалар
Сақтау қоймалары
Комиссиялық қоймалар (делдалдық жұмыс атқарады)
Уақытша сақтау, берілу, қайта қабылдау қоймалары
Арнайы қоймалар.
Айналым қоймасы – Айналым қоймасының басты мәселесі комплексті
бірліктердің бір көліктен екінші көлікке жүктеуі. Айналым қоймасына тән:
● Кешенді сақтау бірліктерін қоймада қабылдау және тарату.
● Қоймадан қабылдау және тарату.
● Қоймада сақтаудың қысқа мерзімдері.
● Қоймадағы көлік операцияларының жоғары толлалсыздығы.
Айналым қоймасында жоғары айналым болу керектігінен, бұл қоймаларды
жоспарлау кезінде көлік және көтергіш құрал, және қолды операцияларды
ұйымдастыру керек.
Тауар тапсырысымен түскен айналым қуатын таратумен тығыз байланысты.
Операция айырмашылығы аз ескеріледі. Оның мақсаты сол, өнеркәсіптегі
функциялардың сәйкестігін материалдармен қамтамасыз етеді. Сақтау қоймасы
өндіріспен тығыз байланысты. Оның қызметі қоймалау мен өндіру үрдісі және
де тасымалдау уақытын азайту болып табылады.
Делдалдық қойма
Толықтыру қоймасы. Тасымалдау қоймасының мақсаты, толықтыру
тапсырысының таратуы, тұтынушының тапсырысымен сәйкес келеді. Олардың
функциясы: санау, іріктеу және тапсырыс қабылдау.
Сақтау қоймасы
Сақтау қоймасының негізгі мақсаты тауарларды қоймалау, сақтау және
қорғаудан тұрады.
Оның ерекшеліктері мынадай:
● тиеудің жоқтығы
● сақтау тауарының қоймадан белгілі мерзімде берілуі, олардың қайтіп
қоймаға қайтарылуы
● заттың қоймада сақталуының ұзақтылығы
Арнаулы қойма – заттардың түрлеріне байланысты әр түрлі болады.
Шектеулі концентрациялау
Арнайы қорғау
Адамдарды қорғау
Сақталмалы объекттерді алынуынан сақтау.
Қоймалық шаруашылықтың потенциалдық мәнін ескере отырып, логистикалық
жүйе материалдық ресурстардың стратегиялық орналастырылуы қиыншылдықтарын,
технологиялар мен жүйенің дамытылуын, өз уақытында бұлар тауар сақталуын,
тиеу-түсіру, көліктік және т.б. қоймалық жұмыстардың өңделуіне мүмкіндік
береді.
[pic]
Қойма-жоғары дәрежелі логистикалық тізбектегі жүйенің интеграцияланған
құрама бөлігі болып табылады. Ол қоймалық жүйеге негіз және техникалық
талаптарды қалыптастырып оның оптимальдық қызмет етуіне мақсаттар мен
критерияларды қояды. Дайын өнімнің қоймалық шаруашылығына дайын өнімнің
қабылдауының, оны жөнелтуге дайындыққа дейінгі жұмыстардың барлық түрлері
жатады.
Бұған жататындар:
● кіру бақылауы және дайын өнімнің қоймада орналастыруы
● қоймалау
● мөлшердің қадағалуы
● қоймалардың толықтыруына өтініш жазу
● делдалдық қызмет
● қаптау және жөнелтуге дайындық
● жөнелтуге құжаттарды дайындау.
Дәріс 14
Логистикалық шығындар.
Алдын ала таңдалатын тауарлар («дүкендік»тауарлар) келесідей
ерекшеленеді, сатып алушы оны іздеуге, таңдауға дайын және бәсекелес
тауарларды олардың сыртқы түрі, дизайны, бағасы, сапасы және т.б бойынша
салыстыруға дайын. Осындай тауарлар мысалына автомобиль, жиһаз, аудио және
бейнетехника және т.б жатады. Мұндай тауарлар үшін сауда орындарының саны
аз, өткізу арналары да қарапайым, бұл логистикалық шығындардың азаюына алып
келеді. Ерекше сұраныс тауарларына ерекше сипаттағы тауарлар немесе әйгілі
тауар маркісінің тауарлары жатады, оны алу үшін сатып алушы қосымша күш,
уақыт және ақша төлеуге дайын. Мұндай тауарлар мысалына автомобильдің,
электротұрмыс техникасының, киімнің, аяқ - киімнің және т.б. әйгілі
маркілері жатады. Енжар сұранысты тауарлар дегеніміз, сатып алушы ол туралы
еш нәрсе білмейтін немесе білетін, бірақ сатып алуға асықпайтын тауарлар.
Әдетте, бұл іс жүзінде жеткілікті қолданбаған. Өнеркәсіптік тұтыну
өнімдерін таратуды және сатуды ұйымдастыру кең тұтыну тауарларынан
ерекшеленеді. Бұл жағдайда фирма, әдетте, сатып алушыларды іздейді және
олар тұтынушылардың сатып алу саясатына жауап беретіндей логистикалық
арналар мен өткізу торларын құрады.
Логистикалық шығындарға және өндіріспен өткізуде логистикалық
шешімдерді қабылдау үрдісіне әсер ететін негізгі өнім қасиеттері арасынан
бағаны, сауда ассортиментін және номенклатурасын, орамның габаритті
өлшемдерін, салмағын қарастыру қажет. Негізінен тауар тығыздығы тасымалдау
шығындарына және дайын өнімді сақтауға кететін шығындарға әсер етеді.
Тығыздығы жоғары тауарлар тасымалдау мен сақтауға аз шығындарды талап
етеді, себебі көлік құралдарының жүк көтерімділігі мен қоймалардың
мүмкіндіктерін дұрыс пайдалануын қамтамасыз етеді. Тасымалдау және жүк
өңдеу тарифтері дайын өнім тығыздығына кері пропорционалды.
Логистикалық шығындарға әсер ететін тағы бір өнімнің қасиеті, ол «баға-
салмақ» қатынасы т.б. Бағаның салмаққа қатынасы аз өнімдер, мысалы, шикізат
жартылай фабрикаттарын сақтауға кететін шығындар салыстырмалы түрде аз
болады, бірақ тасымалдау шығындары жоғары болады. Себебі, бұл жерде сақтау
шығындарына әсер ететін басты фактор тауар бағасы т.б. Ал тасымалдау
шығындары тасымалданатын жүктің салмағына тәуелді және бағаның салмаққа
қатынасы неғұрлым аз болса, шығындар соғұрлым жоғары болады. Сондықтан да
осы қатынастың маңызы жоғары фирмалар үшін басты мақсат өткізу торындағы
өнім қорларын минимизациялау, ол баға - салмақ» қатынасы маңыды орын
алмайтын фирмалар үшін - жеңілдік тасымалдау тарифтері бойынша жұмыстар.
Жүктің тасымалдануы, өңделуі, сақталуы кезінде сақтықты қамтамасыз ету үшін
тәуекелдіктер қосымша шығындарды талап етеді. Мысалы, тез бұзылатын жүктер
арнайы рефрижираторларда тасымалданып сақталады. Тәуекелдік өскен сайын
тасымалдауға, сақтауға және қорларды ұстауға кететін логистикалық шығындар
да өседі.
Ф.Котлер тауар өмір циклының бес сатысын бөліп көрсетеді. Жаңа тауарды
жасау сатысы, әдетте ұзақ уақытты алады және ол фирманың ғылыми-зерттеу
құрастыру және басқа да дайындықтарына кететін шығындары мен,
инвестицияларымен байланысты.
Егер тауарды тұтынушылар қабылдаса, онда өсу сатысы сату көлемінің тез
өсуімен және сәйкесінше фирма пайдасының өсумен сипатталады. Бұл сатыда
логистикалық менеджмент үшін сұраныс болжамының айқындылығына байланысты
күрделі қиындықтар пайда болады. Сату жөніндегі ақпараттың болмауы немесе
оның кешігуі жеке таратудағы дұрыс емес шешімдерге алып келуі мүмкін.
Жандану сатысында сату көлемі және пайда максималды болады, бірақ оның
өсу қарқыны баяулайды. Бұл тауарды көптеген потенциалды тұтынушылардың
мойындауына байланысты. Осы сатының соңында,әдетте, сату көлемі мен
пайданың төмендеуі байқалады, бұл бәсекелестердің алмастырушы тауарларының
және фирманың сұранысты ұстауға және бәсекелестерден қорғануға кететін
үлкен шығындардың әсері мен түсіндіріледі. Бұл жерде логистикалық
шығындарды бақылау өте маңызды.
Тауардың өмірлік циклының сатыларына байланысты негізгі маркетингтік,
өндірістік және логистикалық шешімдер 13-кестеде берілген. Тауардың өмірлік
циклы логистикалық циклдың құрылымын стратегия анықтайды. Логистикалық цикл
- бұл кешендік логистикалық функцияларымен байланысты циклдардың уақыт
бойынша біріккен жиынтығы. Егер логистикалық цикл тұтынушы тауар тапсырған
мезеттен оны алуға дейінгі кезеңде қарастырылса, онда ол толық логистикалық
цикл деп аталады. Әдетте логистикалық цикл құрылымында төмендегідей негізгі
құраушы - циклдары бөліп көрсетеді:
• тапсырыс циклы;
• қорлардың құрылу циклы;
• тұтынушылар тапсырыстарын өңдеу циклы.
• сатып алуды ұйымдастыру және тапсырыстарды үлестіру циклы;
• жеткізу циклы;
• операциялық цикл;
• тұтынушылар тапсырысын жинау және құжаттарды дайындау циклы;
• талдау және есеп беру циклы.
1-кесте. Тауардың өмірлік циклымен байланысты негізгі маркетингтік,
операциялық және логистикалық менеджмент шешімдері.
|Сатылары |Маркетинг және операциялық |Логистикалық менеджмент |
| |менеджмент | |
|Ену |Нарықты кеңейту. |Логистикалық менеждмент. |
| |Тауар өндірісін өсіру. |Бірыңғай таратпау логистикалық |
| |Жарнама компаниясын кеңейту. |сынақ арналары. |
| |Тауардың жоғарғы бағасы. |Сауда орындары көп емес. |
| |Тауардың негізгі өзгерісі. |Өткізуде қорлардың жиналуы. |
| | |Ақпараттық қолдаудың қалыптасуы.|
|Өсу |Нарық ішіне ену. |Тез тарату. |
| |Жаппай өндіру. |Жаңа өткізу арналарын және |
| |Бағаны шамалы төмендету. |қызмет торларын құру. |
| |Тауар сапасының жоғарлауы. |Логистикалық шығындарды талдау. |
| |Тауардың бастапқы өзгерісін |Ақпараттық -компьютерлік |
| |жетілдіру. |қолдануды жетілдіру. |
| |Маркетингтік әрекетті толығымен | |
| |талдау. | |
|Жандану |Нарықтағы өз үлесін алу. |Тез тарату. |
| |Бағаны одан әрі төмендету. |Өткізу арналарыың сиымдылығын |
| |Маркетинг кешенін өзгерту . |жоғарлату. |
| |Нарықты өзгерту. |Қорларды соңғы сату орындарына |
| |Тауарды өзгерту. |жеткізу. |
| |Өзгертілген жаңа тауарларды, |Сауда агенттерімен және |
| |жаңа орамдарды енгізу. |диллерлермне байланыс орнату. |
| |Сатуды жылжытуды, зерттеуді |Қызмет торын күшейту,қосалқы |
| |күшейту. |бөлшектердің өндірісін көбейту. |
| | |Логистикалық шығындарды |
| | |толығымен бақылау. |
|Құлдырау |Нарық сиымдылығын максималды |Сынап тарату. |
| |пайдалану. |Өткізу арналарын азайту. |
| |Құлдырауды жою бойынша |Бөлшек сауда орындарындағы |
| |маркетингтік күш. |қорларды ірі көтерме |
| |Тауарды өзгертудің барлық |саудагерлердің қоймаларына қайта|
| |варианттарын қолдану. |бөлу. |
| |Бағаны шамалы жоғарлату. | |
| |Өндіріс рентабельдігін | |
| |жоғарлату. | |
Логистика дамуының негізгі тенденциялары.
Отандық және шетел экономикалық әдебиеттерінде логистика түсінігінің
көптеген анықтамаларын кездестіруге болады, онда басқару обьектісі
материалдық ағындармен шектелмейді. Сондай-ақ “банктік логистика”,
“ақпараттық логистика” сияқты бірқатар басқа терминдер пайда болады.
Бұл курс логистиканы материалдық және олармен байланысты ақпараттық
ағындарды басқарудың теориясы мен тәжірибесі ретінде қарастырады.
Материалды ағындарды басқару, басқа кез келген объектілерді басқару сияқты,
екі бөлімнен тұрады:
• шешім қабылдау;
• қабылданған шешімді жүзеге асыру.
Материалдық ағындарды басқару бойынша дәлелді шешімдер қабылдау үшін
белгілі бір білім қажет. Осы білімді жасайтын қызметті логистикаға
жатқызады; сәйкесінше көптеген анықтамалар логистиканы ғылым немесе ғылыми
бағыт ретінде пайымдайды; логистика – материалдық ағындардың тиімділігін
жоғарылатудың жаңа мүмкіндіктерін іздеумен тікелей байланысты пәнаралық
ғылыми бағыт. Ғылым ретінде логистика мынадай міндеттер атқарады:
• сұранысты болжамдау және соның негізінде қорларды жоспарлау;
• өндіріспен көліктің қажетті қуаттылығын анықтау;
• материалды ағындарды оңтайлы басқару негізінде дайын өнімді бөлудің
ғылыми принциптерін жасау;
• өндіріс бекетінде және тұтынушылардағы тиеу әдістерін және тасымалдау
- қоймалау операцияларын басқарудың ғылыми негіздерін жасау;
• логистикалық жүйелердің қызмет етулерінің түрлі математикалық
моделдерінің құру;
• дайын өнімдерді бірлесіп жоспарлаудың, жабдықтаудың, өндірістің,
қоймалаудың, өткізудің және тасмалдаудың әдістерін жасау және т.б.
бірқатар мәселелер.
Ғылыммен алынған білім материалды ағындарды басқару саласында
дәлелденген шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Қабылданған шешімдерді
тәжірибе жүзінді жүзеге асыру үшін нақты әрекеттер қажет. Сондықтан да
анықтамаларды басқа тобы логистиканы шаруашылық қызмет ретінде қарастырады:
логистика - өндіріс және айналыс сфераларындағы материалды ағындарды
басқару болып табылатын шаруашылық қызметтің бағыты.
Логистиканың негізгі обьектісі – ішкі материалды ағындардың схемасын,
шикізаттың алғашқы көздерінен соңғы тұтынушыға дейін, қарастырып өтейік.
Бұл схемадағы материалдар қозғалысының бүкіл жолын екі үлкен телімге бөлуге
болады:
• бірінші телімде өндірістік – техникалық бағыттағы өнімдер қозғалады;
• екіншіде – халық тұтынатын бұйымдар.
Тізбек бойынша қозғалуына байланысты саналық құрамы өзгеріп отырады. Ең
алдымен, шикізат көзі мен алғашқы өңдеуші кәсіпорын арасында, сондай-ақ
түрлі өндірістер арасында жаппай біртекті жүктер қозғалады. Тізбектің
маңында материалды ағындар тұтынуға дайын әр түрлі тауарлар ретінде
көрінеді. Кейбір өндіріс орындары ішінде материалды ағындар бар. Мұнда
цехтар арасында немесе тауардың ішінде түрлі бөлшектер, жартылай
фабрикаттар, дайындамалар орын ауысып отырады.
Логистикалық үрдіс кезінде материалдық ағын кәсіпорынға дейін
жеткізіліп, қойма және өндірістік телімдер тізбегі арқылы оның тиімді
жылжуы ұйымдастырылады, содан әрі дайын өнім тұтынушыға оның тапсырысына
сәйкес жеткізіледі.
Түрлі сапалы материалды ағындарды басқару бойынша аталған қызмет
түрлері логистиканың мазмұнын құрайды. Оны логистикалық терминалогиялық
сөздік былайша анықтайды. Логистика – шикізат пен материалдарды өндірістік
кәсіпорындарға дейін жеткізу үрдісінде, тұынушының талаптарына сәйкес дайын
өнімдерді тұтынушыға дейін жеткізу үрдісінде жүргізілетін материалды және
материалдық емес операцияларды, тасымалдауды, қоймалауды басқару жоспарлау
және бақылау туралы ғылым.
Бұл анықтама, оның мазмұнына сәйкес, логистиканы ғылым ретінде
пайымдайды. Шаруашылық қызмет ретінде логистика келесі анықтамада
ұсынылған: логистика – жабдықтаушыға ақша төлеген кезден бастап тұтынушыға
дайын өнімді жеткізгені үшін ақша алу мезетіне дейінгі шаруашылық
айналымдағы шикізаттың, бөлшектердің және дайын өнімдердің қозғалысын және
сақталуын басқару үрдісі. Логистика түсінігін осылай пайымдау көбінесе
шетел әдебиетінде кездеседі.
Материалды ағындарды басқарудың негізгі обьектісі ретінде бөліп
экономикалық үрдістерді жеңілдетеді. Бірақ мұндай жеңілдік жүктердің
қозғалысын, шикізаттың бірінші көзінен бастап барлық аралық үрдістер арқылы
соңғы тұтынушыға жеткенге дейін іштей бақылаудың мақсаттарын жасауға және
оны шешуге мүмкіндік береді. Бірқатар басқарудың үлгі объектісі ретінде
материалды ағындарды бөліп ауыстыру үлгілеу есептерінің шамаларын қысқарта
отырып, әрі логистикалық тізбектерді жобалауға, олардың жүру тізбегін
зерттеуе және болжамдауға мүмкіндік береді, сондай-ақ экономикалық
үрдістерді ресми зерттеуге жаңа мүмкіндіктер ашады.
Бұл бөлімнің соңында Америка, Франция, Германия, Қытайдың ғалымдары мен
тәжірибишілері қалыптастырған логистиканың бірқатар анықтамаларын
келтірейік.
Логистика – бұл шикізатты сатып алу орнынан соңғы ұсыну орнына дейін
материалды және сонымен байланысты ақпараттық ағындардың қозғалысын
қамтамасыз ететін, тасмалдау және қоймалау бойынша барлық қызметтерді
бағдарлау, ұйымдастыру және бақылау.
Логистика – өнімге қажеттілік туған жерде, алдын ала өнделген орында,
бекітілген уақытта қажетті өнім көлемін алға бағытталған түрлі қызмет
түрлерінің жиынтығы ғылым.
Логистика – шығындар тұрғысынан тиімді және үнемі материалдарды,
жартылай фабрикаттарды және дайын өнімдерді сақтау және тасмалдау
операцияларын, сондай-ақ байланысты клиенттердің талаптарына сәйкес,
өндіріс орнынан тұтыну орнына тауарларды жеткізу жөніндегі ақпараттарды
жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау туралы ғылым.
Логистика – уақыт пен кеңістіктегі өнімді жеке тарату әдісі туралы
ғылым.
Логистика – жабдықтаудың, өткізу мен тасымалдаудың байланыстары мен
өзара әрекеті жөніндегі ғылым.
Логистика – кәсіпорынға түсетін, онда өңделетін және кәсіпорыннан
шығатын материалды және сәйкес ақпараттық ағымдарды жоспарлау, басқару және
бақылау.
Логистика – өндірістік – тасымалдау жүйесінің барлық қызметтерінің
өзара әрекеті туралы ғылым.
Логистика – өндіріс құралдарын жабдықтауды, өткізуді және бөлуді
кешенді зерттейтін өндіріс және бөлуді тиімді ұйымдастыру туралы ғылым.
Логистика – экономика саласындағы бір бағыт, оның шеңберінде
өндірістегі, тасымалдаудағы материалды және ақпаратты ағындарды басқарудың
кешенді жүйелерін жасау және енгізу мәселелері, сұранысты толық және
уақытында қанағаттандыру үшін бөлу мәселелері шешіледі.
Шикізаттың бірінші көзінен өндірістік, тасымалдау және делдалдық звено
тізбегі арқылы соңғы тұтынушыға жылжи отырып, материалды ағындардың құны
өсіп отырады. Ұлыбританияда жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, соңғы
тұтынушыға жеткен өнім құнының 70%-дан астамы сақтаумен, тасымалдаумен,
ораумен және материалды ағындардың қозғалысын қамтамасыз ететін басқа да
операциялармен байланысты шығындар құрайды.
Тауардың соңғы бағасында логистикаға кеткен шығындар үлесінің көптігі
материалды ағындарды басқаруды оңтайландыруда шаруашылық жүргізу
субъектілерінің экономикалық көрсеткіштерін жақсартудың қандай жинақтары
резервтері бар екенін көрсетеді.
Материалды ағындарды басқаруда логистикалық тәсілді қолданудың
экономикалық әсерінің басты қосылғыштарын қарастырып өтейік. Өндіріс және
айналым салаларында логистиканы қолдану келесідей мүмкіндіктер береді:
• материалды ағындар қозғалысының бүкіл жолындағы қорларды төмендету;
• логистикалық тізбек бойындағы тауарлар қозғалысының уақытын қысқарту;
• тасымалдау шығындарын төмендету;
• қол еңбегінің шығындарын және жүк операцияларының сәйкес шығындарын
қысқарту.
Экономикалық әсердің көп бөлігі материалды ағындар қозғалысының бүкіл
жолындағы қорларды қысқарту есебінен жүзеге асады. Европалық өнеркәсіп
ассоциациясының мәліметтері бойынша, материалды ағындардың іштей бақылануы
материалды қорлардың 30-70%- ға қысқаруын қамтамасыз етеді (АҚШ-ң өнеркәсіп
ассоциациясының мәліметтері бойынша, қорлардың төмендеуі 30-50% шамасында
болады). Қорларды оңтайландырудың жоғарғы маңыздылығы келісімен
түсіндіріледі:
• логистикаға кететін шығындардың жалпы құрылымында қорларды ұстауға
кететін шығындар 50% -ды құрайды, оның ішіне басқару аппаратына
кететін шығындар, сондай-ақ тауарлардың бұзылуынан немесе ұрлануынан
болған жоғалтулар кіреді;
• кәсіпорынның айналым капиталының көп бөлігі қорларға бөлінеді
(кәсіпорынның барлық активтерінің 10-дан 50%-ға дейін);
• қорларды құруға кететін өндірістегі шығындар, жалпы шығындар көлемінің
25-30% -на дейін құрайды.
Логистиканы пайдаланудағы қорлардың қысқаруы логистикалық үрдістерге
қатысушылардың іс-әрекеттерінің өз ара келісулерінің жоғары дәрежесі
есебінен, жеткізу сенімділігінің жоғарлауы есебінен, сондай-ақ басқа да
бірқатар себептер есебінен қамтамасыз етіледі. Логистиканы пайдаланудың
экономикалық әсерінің келесі құраушысы тауардың логистикалық тізбек бойында
қозғалу уақытының қысқаруы есебінен құралады. Бүгінгі таңда қоймалауға,
өндірістік операцияларға және жеткізуге кететін уақыт шығындарының үлесі
орташа 2-ден 5%- ға дейін құрайды. Сонымен, айналым уақытының 95%-нан
астамы логистикалық операцияларға тиесілі болып отыр. Бұл құраушының
қысқаруы капитал айналымын жеделдетуге, сәйкесінше уақыт бірлігінде
алынатын пайданы өсіруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік
береді.
Логистиканы қолданудың экономикалық әсері, сондай-ақ тасымалдау
шығындарын төмендетуден де пайда болады. Көліктің қозғалу бағыттары
оңтайландырылады, тәртіптері келісіледі, бос қозғалыстар қысқарады, көлікті
пайдаланудың басқа көрсеткіштері жақсарады.
Жоғарыда айтылғандай, логистикалық тәсіл жүк өңдеуші жүйелердің
техникалық жабдықтау салаларындағы тауар қозғалысының қатысушыларының
жоғарғы келісу дәрежесін білдіреді. Логистикалық тізбектің барлық
звеноларындағы бір түрлі механизациялау құралдарын қолдану, бірдей ыдысты
жүк өңдеудің сәйкес технологиялық әдістерін пайдалану логистиканы
қолданудың келесі экономикалық әсер көрсеткішін құрайды – қол еңбегінің
шығындарын және жүк операцияларының сәйкес шығындарын қысқарту.
Логистикалық тәсіл материал өткізуші жүйенің қызмет етуінің басқада
көптеген көрсеткіштерін жақсарту үшін жағдай жасайды, өйткені оның жалпы
ұйымдастырылуы жетілдіріледі, жеке звенолардың өзара байланысы жоғарылайды,
басқару жақсарады. Логистиканы пайдаланғандағы экономикалық әсер жиынтығы
аталған көрсеткіштерді жақсартудан алынатын әсердің сомасынан асады. Бұл
логистикалық ұйымдастырылған жүйелердің интегративті қасиеттерінің пайда
болуымен түсіндіріледі, яғни жалпы жүйеге тән, бірақ оның элементтеріне
жеке-жеке тән емес қасиеттер.
Логистикалық жүйелердің интегративті қасиеттері бұл жүйелердің
“логистиканың алты ережесі” деп аталатын соңғы мақсатты жүзеге асыру
қабілеттілігін білдіреді. Логистиканың алты ережесі:
• ЖҮК – керекті тауар;
• САПА – қажетті сапада;
• САНЫ – қажетті көлемде;
• УАҚЫТ – қажетті уақытта жеткізілуі тиіс;
• ОРЫН – керекті орынға;
• ШЫҒЫНДАР – минималды шығындармен.
Логистикалық іс-әрекеттің мақсаты жүзеге асырылады деп санауға болады,
егер осы алты шарт орындалса, яғни қажетті тауар қажетті көлемде қажетті
сапада керекті уақытта керекті жерде минималды шығындармен жеткізілген
болса.
Дәріс 15
Қозғалыс құрылымының эксплуатацилық шарты.
Қозғалыс құрылымының эксплуатациялық шарты деп- әртүрлі сыртқы
фактормен сипатталатын және ондағы жүк тасымалдануы. Жолдық , транспортық,
табиғи – климаттық шарт – эксплуатациялық шартқа жатады.
Жол шарттары: қозғалыс жолының кеңдігімен, жол бетінің біркелкілігі мен
төзімділігі, интенсивтілігімен, жол түрі мен режимі кедергілермен
сипатталады. Эксплуатацияның басты жолдық шарты, мұнда басты міндет болып:
жалпы қолданыс, автомагисртальдар, ішкі қожалық және қалалық (көшелер).
Қозғалыс құрылымның эксплуатацилық қасиетіне жол шарттары көп әсерін
тигізеді.Эксплуатацияның экспотты шарты мына түрмен сипатталады: ауыр жүк
тасмалдау мөлшері, тасымалдау ұзқатылығы, жүктердің тиелуі мен түсіруілі,
жұмыс режимі, сақтау шарты, техникалық қамсыздандырумен және қозғалыс
құрылымының жөнделуімен сипатталады. Эксплатацияның транспорттық жағдайы
арнаулы қозғалыс құрылымымен анықталады, сондағы максималды жағдайдағы
нақты тасымалданатын жүк түріне иеленеді.
Эксплуатацияның табиғи климаттық шарты: қоршаған орта ауасымен,
атмосфералық қысыммен және бұлтты күнмен (тұман,жаңбыр,қар)сипатталады.
Ресей мемлекеті өте суық климат зонасына кіреді. Барлық стандартты қозғалыс
құрылымы бұл зонаға тасмалдауға икемделінеді. Қыста бұл зонада ауа раының
температурасы -50С шейін және оданда төмен, қыс ұзақтығы бір жылда бөлек
райондарда 200…280 күнге созылады. Бұл зонаға арнайы қозғалыс құрылымы
қойылуы қажет: олар аязға шыдамды дөңгелектер, төмен температурада оңай
жіберілетін Қозғалтқышдер с.с.с.
Қозғалтқышдің индикаторлық көрсеткіші
Индикаторлық көрсеткіш нақты цикл двигателін сипаттайды. Оларға
индикаторлық N-(kВт), орта индикаторлы қысым р1 (мПа), ПӘК-ң индикаторы, п-
отынның индикаторлы шығынының бөлінуі д1.
Қозғалтқышдің индикаторлық қуаты – қуат, цилиндр двигателінің таралған
газдары. Уақыт бірлігінде цилиндр Қозғалтқыші жұмсаудың жұмысын сипаттайды.
Негізі индикаторлық қуатты, индикаторлық өңдеу диаграммасы индикаторға
сынақ жүргізу арқылы ие болады.
Индикатор қуатын мына формула арқылы сипаттаймыз: Ni=PiVhWei/Пч
Мұндағы р- орта индикаторлы қысым мПа;
Vh- цилиндрдың жұмыс көлемі м3 ; Сос коленчаттық валдың бұрыштық
жылдамдығы рад/с;
/- цилиндр двигателінің саны; г-Қозғалтқыш коэффициентінің тактілігі.
Формула арқылы, Қозғалтқышдің индикаторлық қуаты, орта қысым
индикаторына және коленчатты валдың бұрыштық жылдамдығына тәуелді.
Орта индикаторлы қысым – тұрақты газ қысымы, поршенға әсер ету арқылы
жұмыс атқаратын, индикатор жұмысының циклі.
Ai= piFSi=piVHi;
Мұндағы Ф-поршен ауданы м2; S- поршеннің жүрісі; /- цилиндір саны;Vh-
цилиндірдің бір жұмыскөлемі,м3. индикатордың пайдалы жұмыс цикілін біле
отырып, орта индикаторлы қысымды анықтауға болады. Орта индикаторлы қысым
көбірек болса, оның индикаторлық пайдалы жұмысы көп және жұмыс двигателінің
эффективтілік процесі жоғары.
КПД индикаторы- индикаторлық жұмыстың байланысы, жылу бірлігімен
қамтылатын отынның жылуына, мына жұмсаған жұмысқа тең: ni= Ai/Hn
КПД индикаторының көмегімен нақты циклде жылуды қолдану және оның
экономдығы (экономичность)
Индикаторлық КПД –ны мына формула арқылы анықтауға болады. Ni=
3600Ni/GtHn, n=3600/ Gr отынның сағаттық шығыны, кг/г, Ян-отынның жану
жылуы к/Дж; 3600 кДж; / (кВт*ч) – жұмыстың термикалық эквиваленті gi=Gt/Ni
отынның жүруі (ход) кг/(кВт-ч).
Қозғалтқышдің эффективті көрсеткіштері
Эффектілі көрсеткіштері бойынша Қозғалтқышдердің пайдалы қуаты
автомобильдің трансмиссиясын және үнемділігін береді. Эффектілі
көрсеткіштерге жатады: эффективті қуат Ne(кВт), орта эффектілі қысым
ре(МПа), айналмалы эффектілі момент Ме(Н*м);ПӘК re, отынның шығын
эффектілісі & (г/(кВт-ч)).
Қуат эффектісі – (коленчатого)валда таралған және Қозғалтқышге
маховиктен түсірілген қуат.
Эффективті қуат индикаторлыдан азырақ,өйткені газ қуатының бөлігі
Қозғалтқышдегі үйкелісті жоюға кетеді.(на привод) газ таратқыш механизмді
және салқындатқыш жүйенің оталдырғыш,қоректендіргіш және т.б. Сонымен,
үйкелістегі күштің жоғалуы 75...80%, газ ауыстырғышқа 3...15%, ал қуат
шығыны (на привод) көмекші механизмдерге 10...12%.
Тұрақтылық көрсеткіштері.
Жылжымалы құрамының жанармайды үнемдеу сипаттамасы деп әр түрлі
кедергісі бар жолдағы бір қалыпты қозғалыс кезіндегі жанармайдың жолдағы
шығынының жылдамдыққа тәуелділігін айтамыз.
Жылжымалы құрамының жанармайды үнемдеу сипаттамасы белгілі қозғалыс
жылдамдығы және жолдың кедергі коэффиценттері арқылы жанармай шығынын
анықтауға мүмкіндік береді. Ол кез-келген белгілер орнатылады, бірақ
көбінесе жоғарғы берілістерде орнатады.
А нүктесі жылжымалы құраманың қозғалыс жылдамдығының минимум
тұрақтылығына сәйкес. В нүктесі кедергі коэффиценті жол арқылы қозғалған
жылжымалы пппп шығынын анықтайды. Осы нүктеге сәйкес жылдамдық осы жолдағы
ең экономды болады С нүктесі жанармай шығынын оның толық беруін немесе
қозғалтқыштың толық жүктелуін сипаттайды. Ол осы жолдағы қозғалыстың
максимал жылдамдығының сәйкес оң жақтағы қисық қозғалтқышының толық
жүктелуі кезіндегі жанармай шығынына сәйкес. Суретте көрсетілгендей әр жол
кедергісіне белгілі жанармайдың минимал шығыны, жылжымалы құрама
қозғалысының үнемдеу және максимал жылдамдығына сәйкес жол кедергісінің
өсуі кезінде жанармай шығыны өсіп, үнемді және максимал жылдамдық кемиді.
Жылжымалы құралының үнемді жылдамдықтағы қозғалысы ең аз жанармай
шығынын қамтамасыз етеді, бірақ бұл жылдамдықта транспорттық жұмыстар жасау
барысында қозғалу қажет емес.
Жанармайды үнемдеуге мінездеме: Жүру бөлігіндегі жанармайды
үнемдеудің екі әдісі болады: Жолда жүру сынағының нәтижесі бойынша,
стендтық сынақтың нәтижесі және жақындатылған саналы әдісі бойынша. 1-ші
және 2-ші нәтижесі жанармайды үнемдеудің мәселесі негізгі тәжәрибесі
бойынша. Ал 3-ші нәтиженін тәжірибе жүргізілмеген жағдайдағы нәтиже бойынша
қабылданады. Саналы әдісті қарастыратын болсақ жа жанармайды үнемдеудегі
мінездеме жүру бөлігінің эфекті жанармайды кетірумен
gN– Қозғалтқышдің максималдық қуаттылығының эфекті жанармайды
кетірудің, г/(кBт-ч); ка - коэффицент, Қозғалтқышдің ат бұрыштық
жылдамдықтың эфектік жанармайды келтірудегі өзгеріс. К^ - коэффицент
Қозғалтқыш қуаттылығының өзгеруіне байланысты пайда болған эфектік
жанармайды кетірудегі пайда болған өзгеріс. Бензиндік Қозғалтқышге
жұмсалатын максималды қуаттылықта пайда болатын эфекті жанармайдың
300...340 г/(кВт-ч), ал дизельді Қозғалтқышдерге 200...260 г/(кВт-ч),
Қозғалтқышдің максималды қуаттылығы оның бұрыштық жылдамдығы колент валында
байланысты коэеффицент анықтайды, WJWH-
(D/WJV
Қозғалтқышдің пайдалануы коэфицент &и анықтайды.
Жанармайды үнемдеу есептеуі мынандай:
у жолының қарама-қарсылық коэффиценті белгіленеді;
tomin және comax дивигательде диапазондағы коленчеты валдың бұрыштық
жылдамдығының 5-6 мәні алынады ые йи(<% белгілі) бастап кш осыған дейін ;
- таңдалып алынған toе және алынған мәндері алынады;
- жүру бөлігінің жүру жылдамдығына сәйкестендіріліп алынған мәні
анықталады.
- Берілген коэф-ң у жолындағы қуаттылығы анықталып берілген
жылдамдықтарға сәйкестендіріледі;
- Жолмен ауаның қарама қарсылығына жіберілген қуатты графигіне сәйкес.
Қозғалтқышдің қуатты графигіне сәйкес.
Двигателдің қатнастарын пайдаланылатын мәні белгілі қуаттық балансына
сәйкес. Эфективті жанармайдың кетірілуі табылған коэффиценттің мәніне
сәйкесалыңған мәндердің жолға жіберілген жанармайдың мәніне сәйкес
табылады. Берілген коэффиценттің жолдың қарама-қарсысына жанармай
жіберілетін жүру бөлігінің қалыптылығы. Жүру кезіндегі жанармайдың
жіберілуі жағында белгіленген коэффиценттерін қайталау арқылы жолдың қарама-
қарсылық жүру бөлігінің үнемдеу мінездемесін құрайды.
Жанармай шығындарының нормалары
Саналы формаларды анықтау үшін, жіберілген жанармайдың әр түрлі
факторларға әсері жоқ, эксплуатациялық жанармай жіберудің көбеюіне әсер
бар. Эксплуатацияға нақты жанармай келтірілген мәнін білу нормативті әдіс
қолданылады. Соған сәйкес автомабильдерге жіберілетін жанармай қатаң
бақыланады. Шамаға байланысты жіберілетін жанармай.
&r – жүру бөлігіндегі жіберілген жанармай шамасы л/100км; к* -
транспортты жұмысының бөлігіне жіберілетін жанармай шамасы, л/(100 т-км);
kj- қосымша жүрістерге жіберілген жанармай шамасы, S- жүру, км; S^- жүкпен
жүру, км; G^ - әкелінген жүктің саны, т; Ze – жүк саны.
Жанармай жіберу мөлшері kj, кг және к^% жүру бөлігінің жағдайына байланысты
жүкті автомабильдер.
‡лкен тасмалдауға арналған 100км жүру саны оларда белгіленген
сандықтан бұл автомабильдің жіберілетін жанармай шамасы болады.
Жіберілетін жанармай бұл автомабильдерде.
Самосвалдар әдетте алыс емес бағыттарға арналған. Толығымен жүктелген
бір жаққа ғана бағытталған осыған байланысты жанармай жіберу мөлшері
сомасвалда жіберілетін жанармайда қосылады.Самосвалдарға арналған жанармай
мөлшері.
Жанама сырғуы бойынша жолдың көлденең қисаюының критикалық бұрышы -
деп, шекті бұрышты айтады. Бұндай жағдайда қозғалыс құрамының жанама сырғуы
кез-келген ең аз көлденең ауытқудың әрекетінен басталады.
Аударылу бойынша жолдың көлденең қисаюының критикалық бұрышы.
Көлденең қисаюы бар жолда тура сызықты қозғалыс кезінде, қозғалысты
құрамның аударылуы мынадай кезде болуы мүмкін, егер көлденең күштен
туындаған аударшылар сәт, қозғалыс құрамының қалыпты құрама күшінің
ауырлығымен қалыпқа келтіруші сәтпен салмақты болса:
Сәттердің мағыналарын қойы п,
Бұл жағдайда ... екенін ескеріп, аударылу бойынша жолдың көлденең
қисаюының критикалық бұрышын табамыз:
Аударылу бойынша жолдың көлденең қисаюының критикалық бұрышы деп
шекті бұрышты атайды, сонымен қатар қорғаныс құрамының тура сызықты
қозғалысы аударылусыз қиғаш бойынша болуы мүмкін. Бұл жағдайда қозғалыс
құрамының аударылуы кез-келген жанама ауытқу кезінде болуы мүмкін. Аударылу
бойынша жолдың көлденең қисаюының критикалық бұрышы қозғалыс құрамының
түріне байланысты. Ол жеңіл автокөлік үшін 40...500, жүк автокөлігі үшін
30...400, автобустар үшін 25...350 құрайды.
Көлденең табандылықтың коэфициенті. Қорғаныс құрамының көлденең
табандылық коэффициенті деп, қозғалыс құрамының дөңгелегі соқпағының оның
салмақ орталығының екі есе жоғарылауына деген қарым-қатынасын айтады.
Көлденең табандылық коэффициенті, көлденең табандылық шығынының
қандай екі түрін эксплуатацияға жатқызуға болатынын анықтауға мүмкіндік
береді. Мысал үшін, қозғалыс құрамының жүрісін ұзын жолдағы бұрылыс кезінде
қарастырамыз. Осы мақсатта жанама сырғу мен аудару бойынша критикалық
жылдамдықты теңестіреміз.
Бұл жылдамдықтардың мағынасын қоямыз:
Бұдан көретініміз, егер дөңгелектің жолмен көлденең тіркесу
коэффициенті көлденең табандылық коэффициентінен аз болса ..., онда бұрылыс
кезінде аударылудан гөрі, ылдилап кету әбден мүмкін. Ал егер дөңгелектің
жолмен көлденең тіркесу коэффициенті, көлденең табандылық коэффициентінен
көп болса ..., онда қозғалыс құрамының аударылуы әбден мүмкін.
Көлденең табандылық коэффициенті қозғалыс құрамының түріне
байланысты. Ол жүк автокөлігі үшін 0,55...0,8, автобус үшін 0,5..0,6 және
жеңіл автокөлік үшін 0,9...1,2 құрайды. Көлденең табандылық коэффициенті
неғұрлым көп болса, ол соғұрлы қозғалыс құрамының бір жақты аударылуына
қарсы табанды боп келеді.
3. МАШЫҚТАНУ САБАҚТАРЫ
Машықтану сабағы 1. Вагондардың келу интервалын бөлуін анықтау.
Машықтану сабағының мазмұны:
1) Кіріспе
2) Вагонның орта тәуліктік өнімі.
Сабақтың мақсаты: Жұмыс және жүк тиелген парктің орта динамикалық
жүктемесін анықтау.
Қорытынды(контрольные) сұрақ:
1. Орта тәуліктік жүріс дегеніміз не?
2. Бос жүріс проценті
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 2. Вагондардан кәсіпорын қоймасына жукті түсіру
уақытын талдау
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Тұтастай кәсіпорын бойынша және әрбір жүк жіберушінің жоспар орындау
проценті.
Сабақ мақсаты: негізгі түсініктер және анықтамалар жайында
студенттердің білімін тексеру. Ауызша сұрау.
Қорытынды сұрақтар:
1. Тұтастай кәсіпорын бойынша және келісім міндеттері бойынша жоспар
орындау проценті дегеніміз не және оны сипаттап бер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 3. Әртүрлі типтегі көліктік-жүк жүйесі үшін сандық
сипатты анықтау.
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Әрбір тоқсан және бір жылдағы тұтастай кәсіпорынның көлік жұмыстарын
орындау көлемі.
2. Көлік жұмыстары өсуінің орта тоқсан және орта абсолютті мәні.
Сабақтың мақсаты: өткен тақырып бойынша студенттер білімін
тексеру.
Қорытынды сұрақтар:
1. Анықтама беру
• Өткізу қабілеті
Жолдың тасымалдау қабілеті
• Бірінші типтегі жылдамдық жолдары
• Екінші типтегі жылдамдық жолдары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 4. Стохастикалық көліктік-жүк жүйесінің оңтайлы
параметрлерін таңдау.
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Әр жылдағы құбыр өткізгішпен тасымалданған жүктердің жалпы көлемі
2. Орта жылдық тасымалданған жүктердің абсолютті өсуі.
Сабақтың мақсаты: ақпараттың жариялану әдістері бойынша
студенттер білімін тексеру.
Қорытынды сұрақтар:
1. Тасымалданған жүк көлемінің орта жылдық абсолютті өсуі.
2. Тасымалданған жүктің жалпы көлемі
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 5. Стохастикалық көліктік-жүк жүйесін оңтайландьіру.
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Ауданның көлік балансы
2. Осы аудан үшін кіргізу және шығару бойынша әрбір көлік түрлерінің
шектеулі салмағы
Сабақтың мақсаты: Ауданның көлік балансы есептеу бойынша студенттер
білімін тексеру.
Қорытынды сұрақтар:
1. Аудан үшін кіргізу және шығару бойынша әрбір көлік түрлерінің
шектеулі салмағы
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 6. Көліктік қүралдардың санын анықтау.
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Негізгі құралдардың қор қайтаруы.
2. Көлік құралдарының қор қайтаруы.
Сабақтың мақсаты: автокөлік жолдарының құрылғылары және олардың
белгілері мен көрсеткіштері жайында студенттер білімін тексеру.
Қорытынды сұрақтар:
1. Автокөлік жолдарының құрылғыларын қайта есептеу
2. Реферат.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 7. Көптеп келген кезде вагоңдардың косымша тұрып қалуы
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Негізгі құралдардың көлік жұмыстары көлемінің өзгеруі мен оларды
пайдалану тиімділігінің өзгеруіне байланысты үнемделу немесе шығындардың
азаюы
2. Жол сапасының жинақты мінездемесінің коэффиценті
Сабақтың мақсаты: жабын мінездемесі жайында студенттер білімін
тексеру
Қорытынды сұрақтар:
1.Мінездемелерді қайта есептеу
2.Комплексті мінездеме коэффиценті түсінігі
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 8. Вагон айналымын зерттеу
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Тұтастай кәсіпорын бойынша және әрбір жүк жіберушінің жоспар орындау
проценті.
Сабақ мақсаты: негізгі түсініктер және анықтамалар жайында
студенттердің білімін тексеру. Ауызша сұрау.
Қорытынды сұрақтар:
1. Тұтастай кәсіпорын бойынша және келісім міндеттері бойынша жоспар
орындау проценті дегеніміз не және оны сипаттап бер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 9. Жол элементіндегі вагон айналымы
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Жолдың жоспарының элементтері
2. Жолдың (элементы продольного профиля дороги) элементтері
3. Профиль және жоспар элементтеріне талаптар.
Сабақтың мақсаты: Жолдың жоспарының құрылуы.
Қорытынды сұрақтар:
1.Жол жоспарының басты белгілерін қайта есептеу
2.Жолдың көлденең қимасының элементтерін қайта есептеу
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 10. Транзитті поездарды құрастыру және уақытты
үнемдеу.
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Жол қабаттарының ұзаққа шыдау шарттары мен жұмысқа
дайындығының бүліну себептері.
2. Жол жабынының қызмет көрсету мерзімі.
3. Жолдың толық жұмысқа дайындығы
Сабақтың мақсаты: Жол жабының қызмет көрсету уақыты түсінігі
және оны қайта қалпына келтіру шаралары.
Қорытынды сұрақтар:
1.Жол жабынының қызмет көрсету уақыты дегеніміз не?
2.Жолдың жабынының бүліну себептері
3.Жол жабынын жөндеу және қалпына келтіру бойынша шаралар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 11. Айналма маршруттың міндеті
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Жол белгілерінің түрлері және оның анықтамасы
2. Бағдаршамды сигнал беру
3. Жол қаршаулары.
Сабақтың мақсаты: Жол белгілерінің түрлерін меңгеру.
Қортынды сұрақтар:
1.Бағдаршамды сигнал беру түсінігі
2.Жол қоршаулары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 12. Берілген жүріс кестесінің локомотив санын азайтуды
анықтау.
Машықтану сабағының мазмұны:
1.Жолаушылар мен жүргізушіге арналған комплексті қызмет көрсету
және демалу орындары.
2. Хабарламаның жаяу жүргінші жолы
Сабақтың мақсаты: Жол және жолды жарықтандыру ұғымы, олардың
магистраль жұмыстарындағы рольі.
Қорытынды сұрақтар:
1. Демалу орындарын санау
2. Жаяу жолаушы жолы, олардың түрлері және құрылымы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 13. Станса кезекшісінің жүріс кестесін құрастыру.
Машықтану сабағының мазмұны:
1.Байланыс құралдары.
2. Автожолдарды қайта құру және өндеу бөлімдерінің құрылғылары.
Сабақтың мақсаты: Автожолдарды қайта құру және өңдеу бөлімдерінің
құрылғыларына анықтама беру.
Қорытынды сұрақтар:
1. Байланысу құралдары
2. Автожолдарды қайта құру және өндеу бөлімдерінің құрылғылары.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 14. Станса кезекшісінің жүріс кестесін тиімдендіру
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Байланыс құралдары.
2. Бірпанельді немесе екіпанельді, көппролетты биіктіктер
3. Қар тоқтату
Сабақтың мақсаты: Қысқы автожолдардың құрамы туралы жариялау.
Қорытынды сұрақтар:
1. Станса кезекшісінің атқаратын қызметі.
2. Стансада орындалатын операциялар
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
Машықтану сабағы 15. Толассыз өтіп жатқан вагондарды сұрыптау
станциялары арқылы тексеру
Машықтану сабағының мазмұны:
1. Автокөлік жолдарын көгалдандыру
2. Жолдың көгалдануының жалпы талаптары. Реферат
Сабақтың мақсаты: студенттерге жолды көгалдандыру шараларын
өзбетінше таңдауға мүмкіндік беру
Қортынды сұрақтар:
1. Бағдаршамды сигнал беру түсінігі
2. Жол қоршаулары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тулембаева, А.Н. Логистика.-Алматы:Ќазаќ университетi,2002
2. Степанов, В.И. Логистика :Учеб. Для вузов.-М.:Проспект,2006.
3. Волгин, В.В. Автосервис: структура и персонал.- М., 2008
4.Студенттің өздік жұмысы
4.1. Студенттің өздік жұмысын ұйымдастыру туралы әдістемелік
кеңестер
СӨЖ үй жұмысы түрінде орындалады және жазбаша түрде өздік
жұмысқа
арналған жеке дәптерге немесе А4 форматы түріндегі бетке
сәйкесінше құрылымға және студенттердің өздік жұмысын толтыруы
тұрақты бекітілген талаптар бойынша жүзеге асырылады. Жұмысты келесі
тапсырманың уақыты келгенше тапсырып үлгеру керек.
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) реферат түрінде болады және
құрылымға сай бекітілген талаптар стандартына сәйкес толтырылады.
Өздік жұмысын бақылау мына түрде болады:
- орындалған жұмыстың презентациялары;
- өз бетімен оқыған тақырыпқа баяндама;
- СӨЖ өткізу уақытында немесе аудиториялық сабақ кезінде ауызша
шұғыл-сұрау;
- жазбаша орындалған үй жұмысын қорғау.
Өздік жұмысының нәтижесін көрсетпеген студент қортынды
аттестацияға жіберілмейді.
Өз бетімен меңгерген материал, мұғалімнің көмегімен меңгерілген
материал қатарында қорытынды бақылауға шығарылады.
Ескерту: Семестрде жақсы баға алу үшін барлық тапсырмаларды 3күн
қалғанда орындағаннан гөрі уақытында орындау қажет, бірақ тапсырманы
берілген уақыттан кешіктіріп орындаған студенттер үшін балдары
есептелмейді.
4.2. Студенттер білімінің ағымдағы және кіріспе бақылау үшін
рефераттар тізімі (тесттер, колоквиумдар сұрағы т.б.) және т.б.
1. Морфологиялық әдіспен жеткізіп беру жүйесінің синтезі.
2. Айлақ жұмысының имитациялық үлгісі.
3. Кемелер жұмысының құн өлшемдері.
4. Уақыт факторы бойынша жеткізу процесін логистилендіру.
5. Кемеге тиеу жұмысының шығынын талдау.
6. Жүкті кеденде өңдеу - үздіксіз процесс
7. Кедендік істі логистикалық ұйымдастыру.
8. Аймақтағы кедендік қайта өңдеу бойынша толассыз істі талдау.
9. Аймақта кедендік жүкті қайта өңдеу қозғалысын басқару.
10. Кедендік логистикалық жүйенің құрылуы.
11. Кедендік логистикалық жүйені ақпаратпен қамтамасыз ету.
12. Жүк жеткізу жүйесін жобалау процесін суреттеп жазу.
13. Тұтынушы ұсынған талапқа сай жук жеткізу жүйесіне талдау жасау.
14. Көптегеи тақ теорияларды қолдану арқылы жеткізіп беру сапасы
бағасының параметрлерін көрсету.
15. Тұтынушының күтуіне қарай параметр түрлеріне сәйкес бағасы.
16. Жүк жеткізу жуйесін таңдау міндетін көпқырлы жүзеге асыру.
17. Жүк жеткізу жүйесі синтезінің улгілі принципі.
18. Жүк жеткізу интегралдау жүйесінің синтездеу әдістемесі.
19. Жүк жеткізу таңдауының қамтамасыз етудің ақпараттық жүйесі.
20. Жолаушы тасымалы технологиясына логистикалық тұрғыдан келу.
21. Жолаушы көлігі қала инфрақұрылымының элементі есепті.
22. Қалалық жолаушы көлігінің әлеуметтік және логистикалық жүйесінің
бірлескен әрекеті.
23. Қаладағы көлік жұмысының логистикалық технологиясы.
24. Қалалық жолаушы көлігінің ақпараттық базасы.
25. Қалалық жолаушы тасымалы қызметін үлгілі ету.
26. Қалалық жолаушы тасымалы қызметін үлгілі ету.
27. Жолаушы тасымалы жүйесінің логистикалық сенімділігі.
28. Халықаралық көлік қатынасын құру әдістемесі.
29. Жеткізіп берудің негізделген жағдайы.
30. Тасымал қызметін реттеудің формасы мен әдісі.
31. Нарықта көлік қызметін лицензиялау арқылы станцияға әсер ету
жолдары.
32. Логистикалық жүйені басқаруды ұйымдастыру.
33. Логистикалық жүйенің стратегиялық менеджменті.
34. Оперативті тәртіппен реттелген уақытта материалдық байлык қозғалысын
басқару.
35. Логистикалық жүйені талдау және есепке алу.
36. Макрологистикалық жүйені жобалау мәні.
37. Макрологистикалық жүйені жобалау сценариі.
38. Макрологистикалық жүйенің құрылымын интеграциялау.
39. Макрологистикалык жүйе құрылымын бейімдеу.
40. Макрологистикалық жуйе құрылымының параметрлерін оңтайлау.
41. Макрологистикалық құрылымның аймақтық орналасуын оңтайлау.
42. Өндірістік жүйеде техникалық-технологиялық элементтердің жүк
көтеруін және түрлілігін интегралдау.
43. Өндірістік жүйеде техникалық- технологиялық параметрлерін
интегралдау.
44. Логистиканың өткені мен болашағы.
45. Көлік логистикасы бойынша оқу әдістемелік және ғылыми әдебиеттерді
талдау.
-----------------------
Көлік жүйесі
Ортақ пайдаланудағы көлік жалпы қолдандыру
Ортақ емес пайдаланудағы көлік жалпы қолдандынсыздыру
Темір жол
Теңіз
Ішкі су
Автомобильді
Әуе
Құбыр өткізгіш
Материалдық өндіріс саласы көлігі (өндіріс, құрылыс, ауыл шаруашылық)
Қызмет көрсету және басқару көлігі
Тұрғын жер пункттері көлігі (қоғамдық және жеке)
Жүк жөнелтуші
Көліктің бірінші түрі
Жүк қабылдаушы
№1 жөнелтуші
Көліктің екінші түрі
№2 жөнелтуші
Жүк жөнелтуші
Көліктің бірінші түрі
Көліктің екінші түрі
Жүк қабылдаушы
Интермодальдық тасымалдаудың ортақ операторы
№1 жөнелтуші
№2 жөнелтуші
Бөлу
Ара-лық қойма
Жеткізуші
Өндіріс
Иемдену
(қамтамасыз ету)
Дайын өнім қойма-сы
Қамта-масыз-данды-ру қойма-сы
Өнім құрас-тыру қойма-сы
Баға қалыптасуының тізбегі
Тұты-нушы
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz