Файл қосу
Геохимиялық эволюция
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
[pic]
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Эволюциялық ілім
«5В011300» – «Биология» мамандығы үшін
Құрастырғандар:
Калиева С.К.
Биология ғылымдарының
кандидаты,доцент
Семей 2013ж
Мазмұны
Тарау 1. Пән бойынша глоссарий………………………………………4
Тарау 2. Лекциялардың қысқаша конспектісі………………………..5
Тарау 3. Зертханалық сабақтарды жүргізуге
арналған әдістемелік нұсқаулар…………………………….26
Тарау 4. СОӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар…………………...36
Тарау 5. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар……………………..45
Тарау 6. Бақылау – тексеру құралдары……………………………....54
Тарау – 1. Пән бойынша глоссарий
Анаболия – дамудың соңғы фазасында болатын филогениялық өзгеру жолы.
Девиация – Архаллаксис – органның эмбриондық дамуының ең басында
болатын өзгерістер.
Ген – белгілі биохимиялық функциялы және особьтың қасиетіне ерекше әсер
ететін ДНК молекуласының шоғыры.
Географиялық өзгергіштік – бір түрге жататын әр түрлі популяциялардың
морфогенездің ортаңғы фазаларында болатын өзгерістердің онтогенездік
жолы.
Дивергенция – қолдан сұрыптау немесе табиғи сұрыптау нәтижесінде ата –
тегі ортақ организмдердің белгілерінде айырмашылықтың пайда болуы.
Дихогамия – аталық пен аналық аузы әр түрлі мезгілде пісіп жетілуі.
Жеке өзгергіштік – бір жұп ата – ананың ұрпағындағы немесе тұтас бір
популяциядағы жеке индивидуумдарда, басқа особьтарға ұқсастығы жоқ,
әрқайсының өзіне ғана тән қандайда бір белгілерінің болуы.
Конвергенция – қолдан сұрыптаудың не табиғи сұрыптаудың нәтижесінде ата
– тегі әр түрлі организмдерде ұқсас белгілер пайда болуы.
Коррелятивтік немесе арақатынастық – белгілі бір органның өзгеруімен
байланысты басқа органдардың өзгеруі.
Конбинациялық өзгергіштік – бір органдардың және олардың
функцияларының дамуы басқа бір органдарды тежеп, олардың жетілмей
қалуына және редукциялануына себеп болады.
Методикалық сұрыптау – әрқашан жаңа тұқымдар мен жаңа сорттар жасайтын
творчестволық процесс болып саналады.
Модификация (флюктуация) – тұқым қуалайтын өзгергіштіктердің өзгеше,
тұқым қуаламайтын өзгергіштіктерді айтады.
Протерандрия – тозаңдықтары ерте пісіп жетілуі.
Протерогиния – аналық аузы ерте пісіп жетілуі.
Табиғи сұрыптау – пайдалы жеке ерекшеліктердің не өзгерістердің
сақталып зияндыларының жойылып отыруын айтады.
Тұқым қуалау – организмдердің өз белгілерін және даму ерекшеліктерін
келесі ұрпақтарына беріп отыру қасиеті.
Түр – бір – біріне тікелей жанаспайтын формалар.
Тіршілік үшін күрес – ол дамып келе жатқан организмдердің сыртқы
ортаның физикалық факторына және басқа тірі организмдерге тәуелділігі.
Топтық (жалпылай) өзгергіштік – бір жерде мекендеуші особьтардың үлкен
тобында, сол түрге жататын басқа топтардан қандайда бір белгілері
жөнінен айырмашылықтарының болуы.
Филэмбриогенез – эволюциялық өзгерістер онтогенездік дамудың жолы
өзгеруімен байланысты. Фен- генотип арқылы анықталатын белгінің
көрінісі.
Феногенетика- организмнің жеке дамуы барысында генотиптің рөлін
зерттейтін генетика ғылымының бір тармағы.
Фенокопия- сырытқы орта факторларының және қандай да болмасын тұқым
қуалайтын мутацияның әсерінен пайда болатын организм фенетипінің тұқым
қуаламайтын өзгерісі.
Фенотип- организмдегі барлық белгілердің жиыны.
Ценогенез – нақтылы жеке даму жағдайларына ұрпақтардың не жас
особьтардың бейімделуі.
Эволюциялық ілім – тірі организмдердің эволюциялық дамуының себептері
мен қозғаушы күштері, олардың механизмдерді және жалпы заңдылықтары
туралы ілім.
Эволюция- тірі табиғаттың тұқым қуу,өзгергіштік және сұрыптау арқылы
дамуы.
Экотоп – белгілі экологиялық жағдайларда өмір сүретін және де өзіне тән
бейімдеушілік белгілері болады.
Экологиялық өзгергіштік – түр өз ареалының көлемінде әр жерде әр түрлі
жағдайларда мекендеген болса ғана пайда болады.
Энтомфилия – өсімдіктердің айқас тозаңдануының ең кең тараған түрі.
Тарау 2. Лекциялардың қысқаша конспектісі
Лекция №1
Тақырыбы: Пәнге кірісімділік
Мақсаты: Эволюция ілімінің биологиялық пәндер жүйесіндегі орнын көрсетіп,
эволюцияның даму тарихы туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1) Эволюциялық ілім- тірі табиғаттың тарихи дамуының қозғаушы күштері
және ортақ заңдалақтары туралы ғылым.
2) Эволюциялық зерттеудің мәні және оның методологиялық және
практикалық маңызы. Эволюцияны зерттеудің әдістері
3) Эволюциялық ілімінің диалектикалық материализм арақатынасы.
Дарвинизм органикалық дүниенің тарихи даму заңдарын зерттейді. Бұл
ғылым ХІХ ғасырдың ортасында жануарлар мен өсімдіктердің эволюциясы жайында
жүйелі ілім қалыптастырған әйгілі ағылшын ғалымы Чарлз Дарвинның атымен
талады. «Дарвин хайуандар мен өсімдіктердің түрерін еш нәрсеге байланысы
жоқ, кездейсоқ «құдайдың өзі жаратқан» және өзгермейтін нәрсе деген
көзқарасты мүлде жойып, түрлердің өөзгеріп отыратындығы мен олардың өзара
сабақтастығын ашып, биологияны толық ғылыми негізде бірінші рет салды».
Органикалық дүниенің тарихи даму заңдылықтарын дәлелелдеу үшін
дарвинизм биологияның әр түрлі салаларының жәе ауыл шаруашылығының, сондай-
ақ геология мен палентологияның қорланып, жиналған бай материалдарын
пайдаланды. Бұдан дарвинизм курсы бүкіл биологиялық және ауыл шаруашылық
ғылымдарымен өзара тығыз байланысты екенін көреміз. Эволюциялық теория
өзіне қатысты пәндердің жаңа факторларынмен үнемі толықтырылып отырады.
Сонымен бірге тірі табиғаттың дамуы жөніндегі жалпы заңдардың ашылуы әрбір
жаратылыс зерттеушілердің нақтылы зерттеу жұмысына тікелей көмектесіп
отырады. Үй жануарларының жаңа тұқымдарын және мәдени өсімдіктердің жаңа
сорттарын жасау жөніндегі адам баласының практикалық жұмыстарының
тәжірибелерін қорытып, дарвинизм, жануарлар мен өсімдіктердің осы кездегі
селекциялық әдістерге сүйенетін теориялық негіздерін жасады. Бұл
ауышаруашылығының жаңа міндеттеріне және талаптарына сәйкес жаңа
органикалық формаларды жасау жөнінде бұрын белгісіз болып келген жолдарды
табуға мүмкіншілік береді.
Орта мектептердегі биология пәнің мұғалімдерін дайындау саласында
дарвинизм курсы ерекше орын алады. Себебі биология әрқашан да материализм
мен идеализмнің шиеленіскен күрес алаңы болған және болып келеді. Дарвинизм
курсынан осы күрестің тарихын оқу, оқушылардың диалектикалық-материалистік
дүниетану көзқарасының қалыптасуына көмектеседі.
Табиғат жайында осыдан екі жүз жыл бұрын, жаратылыстану діни
көзқарастардың тұтқында болып келді. Ф.Энгельстің метафизикалық дәуір деп
атаған осы кезеңдерді жаратылыс зерттеушілердің ақыл-ойын өзінше бір
дүниетану көзқарасы шырмады. Олар, Жер және онда тіршлік еткен тірі табиғат
құдайдың құдіретімен жаралған, содан бері олар өзгермей келеді деген
ұғымда болды.
ХVІІІ ғасырдың ортасында, кейбір озат ғалымдар, жануарлар мен
өсімдіктер сыртқы ортаның жаңа жағдайларына келгенде өзгеріске ұшырайды
деген нанымға келді. Бірақ сіңіскен діни көзқарастарды жеңуіне үлкен
қиыншылық келтіреді. Органикалық дүниенің өзгеретіні жайындағы жаңа
идеяның қалыптасуына, биологияда жиналған материалдардың болуы, ғылыми
дәлелдемелердің аздығы бөгеу болды.
1859 жылы Дарвиннің «Табиғи сұрыптау жолмен түрлердің шығу тегі немесе
тіршілк үшін күресте қолайлы тұқымдардың сақталуы» деген негізгі кітабы
жарыққа шығумен ең алғаш эволюциялық идея тиянақты ғылыми негізгі ие болды.
Бұл кітап биология ғылымына төңкеріс жасады. Ондағы органикалық табиғаттың
тарихи дамуы (эволюциясы) жайында айтылған ілім дүние өзгермейді деген ескі
тозығы жеткен метафизикалық ұғымды талқандалды.
Табиғат жайындағы одан кейінгі тарихи көзқарастар, органикалық
дүниенің дамуын материалистік ұғымға негізденіп түсіндіреті биологияның әр
түрлі салалардың өріс алуымен байланысты болды. Дарвин теориясының
негізінде эволюциялық пателнтология, эволюциялық эмбриология т.б.
биологиялық пәндер қалыптасып, Дарвин ілімінің дұрыстығы жайында жаңа
дәлелдемелер берді. Алайда, эволюциялық идея идеалистік концепциялармен
қиян-кескі күресте дамып отырды; биологиядағы реакцияшыл лагерьдің өкілдері
дарвинизмнің материалистік негіздерін күйретіп биология ғылымын ескі,
виталистік және метафизикалық ұғымға қайта оралту үшін талаптанады.
ХІХ ғасырдың ағымдарға қарсы күресте үлкен еңбек сіңірегн орыстың аса
ірі ғалымдарының бір тобы В.О.Ковалевский, А.О. Ковалевский, И.И. Мечников,
И.М. Сеченов, К.А. Тимирязевтер биология ғылымының әр түрлі салаларында
Ч.Дарвин ілімін дамытып, өздерінің еңбектері арқылы дарвинизмнің іргесін
берік қалады.
Жалпы алғанда, эволюциялық ілімінің осы қалыптасуы дәуірінде
органикалық дүниенің тарихи даму процесінің бірсыпыра өте қажетті
заңдылықтары ашылды.
Биологияның, сондай-ақ дарвинизмнің де осы кездегі жаңа даму кезеңі ХХ
ғасырдың ортасын басталады. Мұнда, тіршіліктің әр түрлі құбылстарын
зерттеуде жаратылыстық тарихи ғылымдарының тұтас комплекстері ене бастайды.
Бірақ соңғы кезге дейін дерлік биологиялық проблемаларды шешуде химиялық
және физикалық әдістерді енгізу жұмысы екінші дәрежеде келді. Алайда
биолог, химик және физиктердің талаптарын тұтастырып, өзара кіріккен
идеялар мен әдістер биологияға жанасымды пәндердің (биофизика, биохимия
т.б.) шығуына себеп болды. Бұл биологияның жаңа саласы – молекулалық
биологияның құрылуына жағдай жасап, генетика саласында үлкен табыстарға
жеткізеді. Генетктер иен экологтардың бірлесе зерттеулерді дарвинизмге өте
күрделі проблемалардың бірі – түр және түрдің пайда болу жайындағы
мәселенің жаңаша шешілуіне мүмкіндік береді. Гадам баласының космосқа
ұшуына байланысты биологияның алдына жаңа проблемалар қойылды, өзінше
ғылыми пән - космотық биология қалыптасты.
Биологиялық көлемі зерттеулер және түрлі мамандықтағы табиғат
зерттеушілердің жұмысындағы комплекстік осы кездегі жаратылыстанудың
философиялық негізі диалектикалық материализм болуына себепкер болды.
Бұдан,орта және жоғарғы оқу орындарында биология пәндерінің үлкен тәрбиелік
роль атқаратынын, онда эволюциялық ілім заңды көрнекті орын алатынын
көреміз.
Дарвинизм курсы, ғылыми-атеистік тәрбиенің биологиялық іс-әрекеттрі
биология ғылымының барлық салаларымен тығыз байланысты екенін дарвинизм
курсы таныстырады. Дарвин жұмысынан бастап, биологияда ашылған заңдар, тірі
организмдер мен тікелей байланысты шаруашылық салаларындағы (ауыл
шаруашылғы, медицина, микробиологиялық технология) практикалық жұмыстарға
пайдаланып келеді. Қазіргі кезде өте күрделі үнемді аппаратуралардың
конструкциясын жасау үшін биологиялықструктуралар мен ондағы болып жатқан
процесстерге инженерлер көңіл бөле бастады. Осы тұрғыдан қарағанда
организмдердің эволюциялық процесте болатын бейімділік қасиеттерін
(адаптацияны) зерттеудің ерекше практикалық мәні бар.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №2
Тақырыбы: Эволюциялық теорияның жарыққа шығуы және дамуы.
Мақсаты: Эволюциялық көзқарастардың дамуы мен креоцинистер мен
преформистердің талас тартыстары туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Көне дүниедегі табиғаттың даму туралы эволюциялық идеялар (Гераклит,
Эмпедокл, Демокрит, Лекреций) Аристотельдің биологиялық мұрасы.
Аристотель – зоолог.
2. Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуіріндегі биологиялық ойлар 18-19 ғ
бірінші жартысында эволюциялық көзқарастардың дамуы. Креоционизм мен
трансформизмнің, преформизммен эпигенездіңң талас тартыстары
Ертедегі Грецияда жаратылыс ғылымдарының дамуы мен көне философия
тарихы бір-бірімен байланысты. Біздің эрамызға дейінгі V – ІІ ғасырда
гректің алғашқы философ-материалистері, бір жаығнан философ, ал, екінші
жағынан, олар табиғаттағы әртүрлі құбылыстарды түсінгісі келген тұңғыш
жаратылс зерттеушілер болды. Олардың көзқарастары, тозығы жеткен алғашқы
қауымдық қоғам құрлысының орнына жаңа қоғамдық құрылыс – құл иелену қоғамы
орнап, қоғамдық қатыстар түбегейлі өзгерген дәуірде қалыптасты.
Ғылым ежелгі гректің діни сенім сарындарына негізделгенескі дүние
ұғымдарымен тартыста пайда болды. Табиғаттағы тіршілікті қарапайым
бақылаулармен діни жормалдар қисынды ұштасып, ондағы барлық құбыстылары
әрқилы құдайдың ақылды әрекетерінің нәтижесі деп түсіндірілді. Адамның
өмірі құдайдың қолында, оның және оны қоршап тұрған дүниенің тағдыры, ол
бастан-ақ шешілген деп саналады.
Осы сияқты фантазяиылқ сенімдерге алғышқы философ-материалистер
өздерінің стихиялы-диаклектикалық бейнедегі көзқарастарын қарсы қойды.
Олардың ұғымы бойынша табиғаттағы барлық зат қозғалыста, өзгерістерте
болады деп қарады. Олардың бәрі жаңадан пайда болады және жойылады, сондай-
ақ біреуінен екіншісі дамып, жаңа зат пайда болады. Дүниені құдайлар
жартақна жоқ, ол хаостан пайда болып, содан бері ондағы заттар үнемі
қозғалыста болып келеді. От,ауа, су және жер – осы төрт стихиядан дүниедегі
барлық зат құралған деп таниды. Ежелгі грек философтарының ұғымынша осы
стихияның әрқайсысы материяның белгілі қалпын бейнелейді. Мысалы, жер
стихия ол қатты субстанция, су – сұйықғ ал ауа – газ тәрізді деп ойлаған.
От өзінің құрылысына қарай ауаға қарағанда материяға едәуір нәзік бейне
береді. Бұл стихия өзгеріп бір-біріне ауысып отырады.
Сөйтіп, ежелгі грек философтарында табиғат тұтас, ондағы барлық
заттар, барлық құбылыстар бір-бірімен байланысты деп тұжырымдаған.
Жаратылыстанудағы метафизикалық дәуір
Табиғат жайында метафизикалық көзқарастың дамуы. Римнің құл иеленуіші
империясында өкімен құлдарын аса ауыр еңбегінің арқасында ұсталып тұрді.
Біздің эраның басында мажуси (пұтқа табыну) дінінің орнын хрестиан діні
басты. Бастапқы кезде бұл дінді езілген еріксіз адамдар – құлдар қабылдады.
Ол дәуірде дін заңнан тыс тұратын. Діни адамдар ақыретте жұмақың төріне
шығып рахат көреміз деген сеніммен өлімге бас ұрді, қатал азаптарға да
көнді. Құлдықтағы, бақыттың дәмін татпаған адамдар, осы күнәкәр Жерде дін
үшін өкінішті азапқа көніп, кейін жұмақта мәғгі өмір сүреміз деп дәмеленді.
Бұл жаңа діннің психологиясы осындай еді. Өзінің бостандығы және тұрмысы
үшін күресте құлдардың басын қосып топтастырудың орнына, дін олардың
жігерін қайтарып, амалсыз, тағдырға көнуді талап етті. Шынында, бұл жаңа
дін құл иеленуішілерге тиімді болып жер бетінде олардың правосын қорғап оны
баянды етті. Таңданарлықсыз-ақ, кейінірек христиан діні Римде ресми дінге
айналды.
410 жылы Рим империясы құлаған жылдары христиан дініне еркін құлшылық
ету тәртібі енді, бұл шіркеу беделін одан әрі көтеріп, оның мемкеттік ролін
күшейтеді. Кейінірек бұған Европада монах ордерінің шығуы себеп болды.
Салынып жатқан монастырьлар діннің орталығына айналып, оған көп халқ ағылып
келіп жатты. Оларды бұған тартқан бір жағынан діни сенім болса, ал екінші
жағынан жеке адамдардың қара басыың экономикалық мүддесі болды. Кедейлердің
монастырьға тартқан ақыреттің рахатына сену, ал байлар үшін монастырьларға
арқа сүйей отырып өздерінің байлықтарын сақтау, сонымен бірге шіркеудің
қоғамдық тұрмысқа тигізі отырған ықпалын пайдаланып өздерінің үстемдігін
баянды ету болды.
Батыс Европадағы дамып келе жатқан феодалдық қоғам жағдайында шіркеу,
ең алдымен католик шіркеу ірі экономикалық және саясаттық күшке айналды.
Шіркеу діни идеологияны насихаттап, қануады жақтап феодалға бас июге
шақырды. Шіркеу дүниенің жаралуы, бүкіл заттың өзгермеуі туралы діни ұғымды
ендіріп, сол догмаларды қарсы көзқарастарды құғындайды.
Шіркеу мектептерге зор ықпал етіп, оқушылар тәрбиесінің негізі сол
діни догматтар болады. ІІ ғасырдан бастап 1000 жыл бойы мектептегі
жаратылыстануда негізгі басшылыққа алынған «Физиологус» атты кітап болды.
Ол көптеген Европа тілдеріне аударылды. Бұл кітаптың негізгі материалы
дүниенің жаралуы жайындағы таурат ертегілері, жиһан кезгендердің «көрген
кереметтері» және мифологиялық фантазиялық ертегілер болатын.
«Физиологустың» негізгі идеясы діни ұғымдарды жақтауға бағытталған.
Сондықтан да онда табиғи және табиғаттан тыс жағдайлар бейбіт ұштасып
жатты. Ондай, монастырь құрылысына қажет тастарды тасыту үшін тақуа аббатқа
алла тағала қасқырды жұмсап жібермепті-міс деген әңгіме кездеседі. Ол
қасқыр түнде қораға кіріп қой мен бірге түнеп шығалы-мыс. «Физиологуста»
1000 жыл жасаған әйгілі феникс құсы туралы ертегі бар. Оның ұясы күн
сәулесінің әсерінен жанып кетуі мүмкін, сонда жанып кеткен құс өз күлінен
қайта қалыпна келіп өмір сүреді. «Физиологус» - суретті кітап. Суреттердің
бірінде бұтақтарына ерекше жеміс өскен аңыз ағаш көрсетілген, оның
жемістері үзідіп теңіз суына түсіп үйректің балапандарына айналып жатыр.
ХVІІ ғасырға дейінгі «Физиологус» сияқты кітаптарда осындай суреттер
басылып келді.
Діни адамдар мен дворяндардың әл-ауқаты кедей шаруаларына қанаумен
байланысты болды, сондықтан бұлардың арасында қайшылықтар бірте-бірте
күшейе түсіп, Х ғасырдан ХІІ ғасырдың аяғына дейін шіркеу өкімет билігін өз
қолына алу үшін күресті күшейтіп отырды.
Бұл жағдайдан шығу жолы – крест жорықтар болды. Қылышпен
жарақаттталған, католик шіркеуінің кресін таққан сері жауынгерлер баю үшін
Шығысқа аттанды. Көптеген қан төгіліп, мыңдаған кінәсыз қаза тапты.
Мектепте табиғаттану сабақтарына тиым салынды, бүкіл пән аласталынды.
Табиғаттқа табынудың орынан аруаққа табыну, кереметке сену уағыздалды,
ғылымның орнына схоластика және діни кітаптарды мадақталды.
ХІІ – ХІІІ ғасырларда қол өнері мен сауда дамып, қалалар пайда
болуымен байланысты, Орта ғасырда қоғамдық тұрмысқа елеулі өзгерістер
еннеді. Ірі қалаларының орталығында (Париж, Рим, Лиссабон т.б.) тұңғыш
университтер ұйымдастырылды. Ол алғашқы университтердің құрлысын көре
аламыз. Онда төрт факультет: 1) діни, 2) заң, 3) медицина және 4) (ерікті
өнер» (философияның) факультетері болды. Мұның алдыңғы екеуі шіркеу мен
дворяндардың мүддесін қорғайтын адамдарды дайындауға тиіс болды. Сонымен
қатар медицина мен «ерікті өнер» факультеті католик шіркеуінің идеологиял
саласындағы ықпалының үстемдігіне күшті қатер туғызды. Сондықтан шіркеу
өзінің беделін сақтап қалу үшін басқаша әдістер қолдана бастайды. ХІІІ
ғасырда католик шіркеуі инквизиция деген ат беріп, ерекше діни со құды,
оның алыднда «дінсіздер» мен күресу міндеті қойылады.
«Әулиеә инквизиция бес ғасыр билік жүргізеді. Осы кезде тек бір
Испанияда ғана 35 мыңдай адам өртеліп, 300 мыңдай адамға азап жазалары
беріледі. Испан инквизициясының бұйрығы бойынша жазылған соңғы от 1826 жылы
ғана сөнді. Сондықтан университтердің бастапқы дәуірлерінде жаратылыс
саласындағы айқын ойлар қиыншылықпен әрең жол тауып отырғандықтан
таңырқауға болмайды.
Энгельс «Табиғат диалектикасы» деген еңбегінде бүкіл жаңа тарих сияқты
қазіргі табиғаттағы зерттеудің басы қайта өркендеу дәуірін ХV ғасырдың орта
кезінен басталады деп көрсетеді. Осы кезде король өкіметі, қала халқына
сүйеніп дворяндық феодалды әлсіретті. Ірі монархия қүды, бұдан осы кездегі
Европа мемлекеттері және осы кездегі буржуазиялық қоғамы дамып шықты.
Сауда капиталының және сауданың дамуы жаңа рынок, жаңа сауда
объектілерін қажет етеді. Әсіресе, Шығыста адам айтқасыз байлықтарымен
ертегілі Индия қызықтырды. ХV ғасырда Индия құрлық (Афанасий Никиитин) және
теңіз жолы (Васко да Гама) ашылды. Осы ғасырдың аяғында Индия жаңа жол
іздеп жүріп Христофор Колумб Антил аралын ашады. Соның артынан Америго
Веспучи Оңтүстік Американың жағалауларын зерттейді. 1519 – 1522 жылдры
Фенан Магеллан саяхат жасап тұңғыш рет жер шарын айналып шығады. ХVІ
ғасырда жер жүзінің картасын дұрыс жасау жұмысы қатты қолға алынады, ең
ақырында 1770 – 1771 жылдары Джеймс Куктің саяхаты кезінде, сол кезге
дейінгі белгісіз болып келген жер шарының бір бөлігі – Автралияның нұсқасы
анықтала бастайды. Сөйтіп жер шарының қазіргі картасы жасалады.
Географияның дамуымен байланысты физика-математикалық ғылыс дамиды.
Қайты өркендеу дәуірінің математиктері өзінен бұрынғы әріптестерінен
қабылдады: ежелгі гректерден геометрия негіздерінен, арабтардан – алгебраны
өте бай мұра етті. Орта ғасырлық ұзақ тоқыраудан кейін үш ғасырдың (ХVІ –
ХVІІІ) ішінде математикадан үлкен жаңалықтар ашылды. Өте қажет
математикалық әдістердің некгізгілері – наналикалық геометрия (Рене
Декарт), логарифмдеу (Джон Непер), дифференциальды және интегральды есеп
(Готфрид Лейбниц, Иссак Ньютон) шықты. Физика өзінің дамуында едәуір артта
қалды. Ол кезде астрономия саласындағы табыстармен байланысты физиканың екі-
ақ бөлімі – механика мен оптика дамиды. Теңіздер мен мұхиттарды зерттеу,
кеме жасау сияқты өндірістің ірі саласын іс жүзінде меңгеруді талап етті,
ал кемелерді жүргізу жұлдыздық денелердің механикасына ерекше зейін
аударуды қажет етті.
Грек астраномы Птоломей (Біздің эрамыздың ІІ ғасыры) әлемнің бір
орында қозғалмай тұрған орталығы Жер, ал аспандағы Күн, Ай – жұлдыздар
жерді айналып жүр деп түсіндірген болатын. Дүниенің геоцентр системасы
жайындағы бұл теорияның дұрыс емес екендігі ХVІ ғасырда айқындалады.
Коперниктің өшпес еңбегінің жарыққа шығуы, табиғатты зерттеудің
тәуелсіздігін көрсеткен революциялық акт болды, онда ол табиғат мәселелері
жөнінде «шіркеу беделін сайысқа шақырды» деп көрсетті Ф.Энгельс. Николай
Коперник Жер басқа планеталар тәрізді, Күнді айналатын сонымен қатар өз
осінен өзі айналып тұратыны жайвнда жаңа ілім қалыптастырды. Осыдан бастап
жаратылыстану телеологиядан (құдайға табынудан) арыла бастайды. Бұл
бостандық жолы өте қиын жол болды, ғылым жолында көп адамдар құрбан болды.
Рим папасы Коперник ілімі дінен азғандық денегн декрет шығарады. Осы ілімді
жақтаушыларды қуғындау басталады. Шіркеудәің тиым салғаннына қарамастан
дүние шексіз, жалғыз жұлдыз – Күн ғана емес, әлем кеңістігінде тек біздің
күн системамыз ғана емес деп таныған, сол кездегі ұлы ой иесі Джордано
Бруноны көп жылдар бойы азаптап 1600 жылы, ХVІ және ХVІІ ғасырлардың
аралығында « әулие» инквизициясының отына өртейді. «Бір ғасырдың қазасы,
келесі ғасырларда ой иелерін өлмейтін етеді» деген Джордано Бруноның
пайғамбарлық сөзі дұрыс болып шықты.
Астраномиялық зерттеулер оптиканың дамуына себеп болды. Физиканың
оптика мен механикадан басқа тараулары өзінің бастақы қалпында қалды.
Геологияға келсек, онда дамығаны тек минерология болды, ол минералдар
жөнінде мәліметтр жинаудың алғашқы этапын ғана өткізген болатын.
Жоғарғы аталған ғылымдарды дамуы биология саласында көптеген
материалдардың қорлануына себеп болды. Европа қалаларына жасалған көптеген
саяхаттардың нәтижесінде өсімдіктердің, жануарлардың көптеген коллециялары
үздіксіз ағылып келіп жатты. Америкадан (картоп, темекі, жүгері, какоа,
гевея, кактустар), Азиядан (дәм қабық, қалампыр, мускат жаңғағы) және басқа
жерден алып келінген бұрын белгісіз өсімдіктер Европада пайдаланыла
бастады. Мұнымен қатар бұрын адамның көзіне көрінбейтін микроскопиялық тірі
организмдердің жаңа дүниесін, алғышқы жасалған микроскоп жаратылыс
зерттеушілердің алдына тартты.
Осы дәуірдің орта ғасырында көке созылған тоқыраудан кейін, жаратылыс
танудың әртүрлі саласы қарқынды дами бастады. Қорлаған көп материалдарды
игеру - негізгі мәселе болды. Осы материалдарды талдап, тым болмағанда
алғашқы системаға салу қажет болды. Табиғаттағы өзара байланысты
құбылыстарды бөлшектеп, оларды жеке зерттеу керек болды.
Осы дәуірде метафизикалық ойау тәсілі кең өріс алады. Табиғат бөлек-
бөлек және бір-біріне байланыссыз заттар мен құбыслатардың кездейсоқ
жиынтығы деп қаралады. Табиғат бұрыннан бар және өзгермейтін элементтерге
бөлінеді деп түсіндіріледі. Ал шын мағынасында табиғаттағы даму процесін
жоққа шығарып, оны өсу процесінде таңатын болған.
Энгельс Қайта өркендеу дәуіріндегі жаратылыс танудың қалпын талдай
келіп былай деп жазды: «Бірақ қарап отырған дәуірге тән ерекше сипатты
нәрсе табиғаттың мүлдем өзгермейтіндегі туралы ұғымды арқау еткен дүниеге
өзгеше жалпы көзқарастың жасалуы болды. Бұл көзқарас бойынша табиғаттың өзі
қандай жолмен туған болса да, қазіргі нақтылы бар күйінде, өмірі біткенше,
ол әрқашан да өзгеріссіз қалып келіпті». Планеталардың қозғалысында, Жер
және оның климатында фауна мен флораларда да өзгеріс жоқ.
Уақыт мерзімінде дамып келе жатқан адам баласының тарихына кері,
табиғат тарихы кеңістікте тек жазылып қанат жаяды деп танылды. Табиғатта
ешбір даму, ешбір өзгеру болмайды деп түсінілді. Басында революциялық
бейнеде болған жаратылыстану қапелімде (мәңгі қатып қалған, өзгермейтін
табиғатқа» тап болды. Сөйтіп терең қайшылық пайда болды. Бір жағынан, ХVІІІ
ғасырдың басында жаратылыстану туралы өте көп нақтылы материалдарын
жиналды, осыған орай өзінің білім көлемі жөнінен жаратыслтану ежелгі Греция
ғылыммының деңгейінен асып түсті. Бірақ басқа жағынан бұл материалды
идеялық меңгеруде жалпы көзқарас жөнінен ежелгі Греция жараталыстануынан
артта қалды. Біздің эраға дейінгі философтардың үстемдік етіп келген
стихиялы-диалектикалық көзқарастарының орнын метафизикалық көзқарастар
басты.
Қайта өркендеу дәуірінің басындағы ревоолюцияшыл жаратылыстану осы
дәуірдің аяғында телеологияның батпағына терең бата түсті. Бұл кезде
жаратылыстану дүние жаратылуының «түпкі» себебін іздейді, бұл табиғаттың
өзімен түсіндіруге болмайтын сыртқы күшке байланысты деп табады. Ғылымның
осы қалыпн талдау келіп Ф.Энгельс: «қаралып отырған дәуіріміздің бас
кезінде Коперник телеологиятойтарды; Ньютон бұл дәуірдің құдыретті тұңғыш
түрткі жөніндегі постулатпен (жорамалмен) аяқтады» деп жазды. Ресми ғылым
дінмен мәмілеге келіп, онымен бірге табиғатты жаратқан және ондағы
тәртіптерді қалыптастырып тұрған жаратушы бар деп түсіндірді.
ХVІІІ ғасыр ортасындағы тірі табиғат туарлы метафизикалық ұғымдар.
Қайта өркендеу дәуірінде Европа елдерінің әр жерінде орталық ірі
қалаларыныфң өсуі белгілі бір мәдени тұрмыстың ұйымдасуына негіз болды.
Қалаларда парктер, ботаникалық бақтар ұйымдастырылды, гүл өсіретін
орындар және аптекалық бақшалар жасалып, онда алуан түрлі өсімдіктер
өсіріледі. Сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар үшін музейлер салынып
оған теңіздердің арғы жағынан саяхатшылар жинаған жануарлар мен өсімдіктер
коллекциялары қойылады. Бұл жинаған материалды белгілі бір системаға
келтіру жөнінде ой туды. Оларды сипаттау, ат беру және классификациялау
қажет болды. Материалдардың әр елге және әр қалаға бытырап жиналуы бұл
міндетті орындауы қиындатты. Оны әр алуан адамдар зерттеді, әркім
өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін зерттеп, өздерінше ат беріп
отырды. Бұл жұмыста ешқандай жүйе, ғылыми систематиканы жасау принципі
болмады. Кейбір жағдайда өсімдіктің бір түрі әр елде сипатталып, оған әр
түрлі ат берілді.
Өсімдіктердің ғылыми систематикасын жасаудың қажеттігі туралы Андрей
Цезальпин Флоренцияда 1583 ж.басылып шыққан, өзінің «De Plantis libri XVI»
атты шығармасында жазған болатын. Цезальпин көбіне тұқым мен жеіс
құрылыстарына қарап өсімдіктерді классификациялау жайында тұңғыш
талаптанған ғалым. Ол бүкіл гүлді және гүлсіз өсімдіктер деп екі тоқа
бөледі; өзінінің кезегімен гүлді өсімдіктерді үш топқа (ағаш, бұта,
шөптер), ал осы топтардың әрқайсысын класқа бөледі. Цезальпин барлық гүлді
өсімдіктерді 15 класқа жатқызды. Он алтыншы класқа гүлі жоқ өсімдіктерді
жатқызды.
Систематикадағы келесі табыстар ең алдымен ағылшын ботанигі Джон Рей
(1623-1705) есімімен байланысты, ол түрлердің бинарлық номеклатурасын
жасаушының бірі. Рей системасында туыс және түр ұғымдары бар. Бірақ, ол
туысқа дәл анықтама бере алмаған. Рейше түрлер дегеніміз бір-біріне
ұқсамайтын формалар, «олар өздеріне тән табиғатын сақтайды, бұлардың ешбір
формасы басқа формалардың тұқымынан пайда болмайды». Бұл анықтама
түрлердің өзгермейтіндігін қолдайтындығын көрсете тұрса да, Рейдің
өсімдіктер туралы басқа шығармаларында, кейбір жағдайда бір түр екінші
түрге айналуы мүмкін деген пікірін кездестіреміз.
Әйгілі швед ғалымы Карл Линнейдің (1707 – 1778), «Табиғат системасы»
және «Ботаника философиясы» атты классикалық еңбектері жарыққа шыққаннан
кейін систематика түбегейлі қалыптасады. Осы еңбектерінде К. Линней
жануарлар мен өсімдіктер классификациясының негізгі принциптерін берді. Дәл
және қолайлы системаға үлкен мән беріп, Линней «ондай система ботаникканың
арқауы, онсыз гербарий жұмысы былығып кетер еді» деп жазды. Оның ұсынған
систематикасында жануарлар мен өсімдіктер сатылы 5 топқа: класс, қатар,
туыс, түр және түршеге бөлінеді.Линней түрлердің бинарлық системасын жасап
заңды бекітті. Ол әрбір түрді екі сөзбен жазуды ұсынды: туысын зат есіммен,
оның түрін сын есіммен көрсетті.
Өсімдіктердің түрін сақтап отыратын негізгі тіршілік функциясы,
олардың шығу қабілеті деп қарап, Линней өсімдіктерді кластарға жіктеуде
генеративтік органдарының құрлысын негізге алды. Осыған орай, ол
өсімдіктерді 24 класқа бөлді. Оның 23 класы гүлді өсімдіктер және 1 класы
құпия некелілер, бұған папортниктер, мүктер, балдырлар және саңырауқұлақтар
жатқызылады. Гүлді өсімдіктердің классификациясы аталықтар мен
аналықтарының санына және өзара орналасуындағы өзіндік ерекшеліктеріне,
пішініне, үлкендігіне қарап жасалады. Мұнда гүлдің аталығын санап, сол
түрдің қай класқа жататынын анықтауға болады. Бұл системаның жасанды
формада екенін байқау қиын емес. Мұндағы кластарда біркелкілік жоқ. Оның
бір қатары қазіргі тұқымдастарға (12-класты раушан гүлділер тұқымдасына, 15-
класты крест гүлділер тұқымдасына 19-класты күрделі гүлділер тұқымдасына)
толық сәйкес келеді. Басқа бір жерлерінде бір тұқымдастың өкілдері әр түрлі
кластарға бөлініп кеткен; лилия тұқымдасындағ 6 аталықты қаз жуа 6-класқа,
8 аталықты қарғакөз 8-класқа жатқызылды. Осыған байланысты бір класқа әр
түрлі тұқымдастардың өкілдері топталған: 8 аталықты – қарақұмық, қарғакөз
және үйеңкі 8-класқа жатқызылған. Линнейдің өзі системасының жасанды
екенін түсініп «бұл табиғи система табылғанша қызмет етеді; біріншісі -
тек өсімдіктерді тануды үйретеді, екіншісі - өсімдіктердің нағыз табиғатын
танытады», - деп жазды. Линнейдің анықтаған 67 қатары табиғи сипатта болды.
Бірақ Линнейдің өзі бұларды қандай негізге сүйеніп құрғанын түсіндіре
алмады, бұл жөнінде натуралистік тапқырлық пен инстинктің басшылық
еткеніноның өзі де жасыра алған жоқ.
Жануарлар дүниесін класқа бөлуде, Линеей олардың қан тамылар және
тыныс алу системасындағы ерекшеліктерін негізге алды. Ол жануарларды 6
класқа бөледі: 1) сүт қоректілер, 2) құстар, 3) амфибиялар, 4) балықтар,
5)насекомдар және 6) құрттар. Негізінде кбірек зерттелгені екі типтің
өкілдері - омыртқалы жануарлар және буынақытылардың бір қатары болатын
соңғы жаңа классификациядағы қалған 11 типтегі «құрттар» деген атпен Линней
жинақталған класқа топтастырды.
Линней системасының елеулі кемшіліктері бола тұрма да өте үлкен маңызы
болып, ол систематиканың өркендеуіне себепші болды; сұл системадағы
сипаттаудың және анықтаудың жеңілдігі өсімдіктер мен жануарларды зерттеуге
үлкен ықылас енгізілді. Линнейдің өзі 10 000-дай өсімдік түрлерін
сипаттады, одан ондаған жыл өткен соң сипаттлаған өсімдіктер түрлерінің
саны 100 000 жетті, яғни он есе артты.
Линней системасының философиялық концепциясы, оның өзі ұсынған
принципіне сәйкес: «Species tot sunt diversae, guot diversas formas creavit
infinitum ens». Түрлер өзгермейді олардың саны құдырет жаратқан органикалық
формалардың санындай. Тірі табиғат құдайдың құдіретімен пайда болды. Линнец
барлық жануарлар мен өсімдіктер Тигр және Еврат өзендерінің арасында
жұмақта жаратылып, одна бүкіл жер жүзінде таралды деген таурат аңыздарына
сүйеніп, органикалық дүниенің пайда болуын суреттемекші болды. Осы аңызды
қолдап, Линней барлық жануарлар мен өсімдіктерді, ортасында үлкен тауы бар
аралда жаралды деп түсіндіреді. Ол таудың баурайында лауан түрлі климаттық
жағдайлар болды, оның етегінде тропиктік климат болып басталып, басы
полярлық клматпен аяқталған. Жануарар мен өсімдіктер белгілі жағдайларға
бейімделіп жаратылды, олар теңіз тартылып, арал құрлыққа жалғасқанша, сол
жерді мекендеді. Арал құрлыққа жалғасқаннан кейін организмдер барлық жер
жүзіне таралып, тауда жаратылған жағдайларына сәйкес әрбір түр солтүстікті
не оңтүстікті мекендеді. Мұндай концепция креационизмге тән сипат яғни
өсімдіктер мен жануарлардың түрлері құдайдың бастапқы жаратқан қалпында
өзгермей келеді деген биологиядағы белгілі бір ағымға тән ұғым. Линней
өзінің негізгі шығармаларында жаратылыстанудағы жиналған материалдарды
таурат жазуымен ымыраластыру талабымен нағыз креационист сипатында көріеді.
Қазір бұл талаптың өзі аңғырт болып көрінеді, ал ХVІІІ ғасырдың ортасында
жаратылыс зерттеушілердің көбі осы көзқараста болды.
Креацинизмге онымен өзара байланысты, биологиядағы екінші бір ағым –
преформизм ұштасты, мұны жақтаушылар организм толық қадыптасқан бейнеде
пайда болады, оның ересектерінен айырмашылығы кішкентайлығында де
түсіндірді. Бұлар жеке дамуды тек өсі құбылысына яғни, оны таза сан
өзгерісінен деп қарады. Осы көзқарасты сол кездегі микроскоптың жақсы
мамандары - Антони Левенгук, Ян Сваммердам, Марчело Мальпиги, Ладзаро
Спаланцани т.б. өте ірі ғалымдар қолдады. Преформистердің көзқарастарында
тұтастық болған жоқ. Олардың бәрі тұқымдағы немесе жұмыртқадағы кішкентай
организмнің өсуіне ұрықтану себеп болады деп түсінді. Бірақ олардың
біреулері (анитозоидының басында болады деп танып, тіпті оның суретін салып
та көрсетті). Екіншілері (овистер) жаралып қойған ұрық жұмыртқа клеткасында
болды деп ойлайды. ХVІІІ ғасырдың ортасында преформистердің арасында «қабат
теориясы» кең етек аталады; бұл теория бойынша алғашқы аналық жаратылғанда
оның жұмыртқа безінде болашақ ұрпақтарының бәрі бейнеленіп қойылған болу
керек.Сонымен италиян ғалымы антонио валлистнери (1661-1730) Хауананың
жұмыртқа безінде бұрынғы, қазіргі және келешектегі барлық ұрпақтарының
ұрықтары болады деп таныды. Егерде «Қабат теориясы» организм бірінің ішіне
бірін салып қойған қуыршақ тәрізді болса ол қуыршақтардың көлемі ішіне
қарай біртіндеп кішірейе бермек. Бұл сияқты көзқарас түрлердің тұрақтылығы
туралы ұғымының таралуына себеп болды.
Сойтіп, ХVІІІ ғасырдың ортасына таман тірі табиғат туралы ұғымдарға
метафикалық негізгі екі идея тән: 1) түрлерді құдай жаратты, олар
өзгермейді креационизм идеясы, 2) жеке дамуды бұрынан дайын ұрықтардың өсуі
деп қарайтын преформизм идеясы
Трансформизм идеяларының шығуы.
Жиналған ботаниалық және зоологиялық материалды жүйеге келтіру
нәтижесінде жануарлар мен өсімдіктердің әр алуан формаларын өзара салыстыру
мүмкіншілігі туды. Осыдан бастап биологияның салыстырмалы анатомиялық әдісі
дамып, бұл организмдердің өзгеруі жайында ғалымдардың зейінін аударады.
Жануарлар мен өсімдіктер сыртқы ортаның жаңа жағдайларына дұшар болса
өзгеруі мүмкін деген биологияда жаңа - трансформизм пайда болады.
Трансформистер бір түр екінші түрге айналуы (ТРАНСФОРМАЦИЯ) мүмкін деп
қарайды. Бұрыннан тамыр жайып қалған ескі креационистік көзқарастарды жаңа
бағыт көп қиыншылықпен жеңіуне тура келді.
Белгілі гылми ағым түрінде трансформизмнің қалыптасуы 1759 жылға
тұстасады, осы жылы жаратылыс танудың әрі қарай дамуына себеп болған өте
маңызды үш зор оқиға блды. Ең алдымен, осы жылы негізгі идеясы
креационизмге қарсы бағыттылған М.В. Ломоносовтың « Жер қабаттары туралы
әйгілі трактаты жазылады». 1979 жылы 28 ноябрьде Берлин университетің жас
ғалымы Каспар Фридрих Вольф « Theoria generationis» тақырыбында докторлық
диссертация қорғап мұнда ол преформмизмнің негізгі жағдайларына қарсы
сөйлейді. Тағы да осы жылы Францияда өсімдіктердің алғашқы табиги системасы
пайда болды. Мұны жасаған атақты ботаник Бернер Жюсье болатын.Енді осы
уақиғаларға дәлірек тоқталып өтейік.
Н.А. Добролюбовтан кейін орыс жаратылыс тануының негізін салған М.В.
Ломоносов деп айтуымызға толық қақымыз бар. Тек мұны ғана емес, Ломоносов
жаратылыс тануда белгілі дәстүрлер жасап ол дәстүрлер оряс ғылымында
үздіксіз дамып келеді. Бұл дәстүрлердің негізінде бірінші орында тұрғаны
табиғаттың материалы екендігін мойындау болды. Ломоносов материя « денені
құрап тұрған және оның мәнән тәуелді етіп тұрған нәрсе» - деді. Дененің
табиғаты « қозғалыстан тұрады, демек,денелер қозғалысымен анықталады».
Россияда Ломоносов тәжірибелік жаратылыс танудың негізін салды. Ол
тәжірибе «тек қиялдан ғана туған мыңдаған пікірлерден жоғары» деп анық
көрсетіп, тәжірибелердің нәтижелерінен философиялық қорытынды жасау қажет
екендігіне ерекше зейін аудартады. Жаратылыс танудың және оған жанама
ғылымдардың (ХИМИЯ, ФИЗИКА, ГЕОЛОГИЯ, МЕТАЛЛУРГИЯ т.б.) алуан түрлі
салалары үшін Ломоносов еңбектерінің зор манызы болды.
Ломоносовтың « Жер қабаттары туралы» трактаты 1759жылы жазылып, ол
біраз кейінірек басылып шықты. Бұл шығарманың негізгі идеясы автордың
сөздермен «... біздің көріп тұрғандарымыздың бәрін баста құдай жаратқан деп
бекерге»
Эволюциялық дамудың қозғаушы күші не? Эволюцияның бағытты
анықталғаннан кейін Ламарк осы мәселелерге зейін бөледі.
Тіршіліктің қалыптасуы және тірі дененің өзгерулері сыртқы ортаға және
оның факторларына байланысты деп қарайды Ламарк.
1845 жылдың өзінде – ақ «Жануарлар Тіршілігінде сыртқы жағдайлардың
әсері» деген тақырыпта көпшілік алдында лекция оқыды. Осы лекцияда5ы
2деттен тыс, ресми пікірлерге сәйкестенбейтін пікірлерге реакцияшыл
профессорлар құлағын тікті. Баста Рульге сақтықпен қараса, кейін оған, ашық
дұшпандық көзқараспен қарады. Әйгілі ғалым жай сөзбен ғана емес, баспасөз
бетінде де қуғындала бастады. 1851 ж» Жануарлар тіршілігінің сыртқы орта
жағдайларына қатысы» деген жалпы атпен көпшілікке оқыған үш лекциясынан
кейін, жандарм корпусымен байланысты «2 апрельдегі Комитетте» Рулье туралы
құпия хабар беріледі.
Рулье өзінің творчестволық күш –қуаты толық шағына келген кезінде
рухани сары уайммен 44 жасында дүние салады. Өзінің философиялық
концепциясы жөнінде Рулье Герценге жақын.
Рулье табиғат мәңгі, ондағы барлық құбылыстар өз ара байланысты және
бір тұтас деп таниды. Жануардың қайсысы болса да, сыртқы жағдайларға
тәүелді, яғни ауаға,суға, климат жағдайларына топыраққа, өсімдікке және
басқа жануарға,ең ақырында адамға байланысты.
Табиғат әрдайым қазір біздің көріп жүргеніміздей болған емес.
Табиғатқа тыным да, тоқырау да жоқ. Табиғаттың жалпы заңы бойынша кететтен
ештеңе болмайды; бәрі үздіксіз жай өзгерістер арқылы пайда болады.
Жаратылыс ғылымының міндеті – табиғат заңдарын тану.
Зоология жануарлардың тіршілігі мен дамуын басқарып тұрган заңдарды
білуі керек. Рулье бұған «сыртқы дүниемен жануарлардың қарым –қатынас заңы»
немесе оның өзінің екінші сөзімен «тірі элементтердің екі жақтылық заңын»
жатқызады.
Рульеше бұл заңның мәнісі- сыртқы дүниеден бөлініп өз алдына оқшау
қалған жануар туа да алмайды, өмір де сүрмейді,өлмейді де. Даму толық
шеңбер жасау үшін екі элемент бірдей – жануар мен орта қатысуы қажет.
Тұңғыш эволюциялық теория құрушы Ламарк өзінің теориясын негізінен
систематика мен салыстырмалы анатомияға сүйеніп құрған болса, Рулье осы
мақсатқа өз кезіндегі астрономия, эмбриология, цитология және палеонтология
сияқты ғылымдардың жаңа мәләметтерін пайдаланды.
Рульенің айтуы бойынша, барлық басқа заттар сияқты жердің де тарихи
бар. Жердің құралу тарихи,оның ертедегі тағдырың шешкенде,қазіргі кездегі
жер бетіндегі барлық құбылыстарды реттеп тұрған жалпы заңдар екендігін
көрсетіп отыр. Сондағы жер бетінде болған өзгерістердің ізі жойылған жоқ.
Біртіндеп қосылып отырған қабатттарына, қалың кітаптың беттеріне жазғандай.
Жер өз тарихын өзі жазып келеді. Бұл кітапты оқу қиын, тек оның сыртқы
бетін ғана зерттей аламыз. Қабат тереңдеген сайын, ондағы сақталған
белгілер бірте – бірте азая береді. Адамның тарихы үшін ерте замандағы
халықтардан қалған өнер шығармаларының қалдықтары мен медальдары,макеттер
қандай керек болса,шала шіріген бақалшақ пен жартылай шіріген сүйек тым аз
бола тұрса,ол ғалым тарихы ушін соңдайлық керек нәрсе.
Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы мен дамуы жайында Рульенің
концепциясы, Жер біртіндеп суынып келеді деген Кант – Лапластың
гипотезасына негізделеді.
Алғашқы өсімдіктер де жануарлар да өте қарапайым, бір клеткалы
организм түрінде болды. Содан былай қарай осы ортаникалық дүниенің екі
түрінде де біртіндеп құрылысы күрделену арқылы бір клеткалы формалардан көп
клеткалы формаларға қарай даму кезеңі басталды.
Систематикалық, генетикалық, (эмбриологиялық) және геологиялық,
органикалық формалар қатарларын салыстырғанда байқалатын үш параллелизм
эволюциялық процесс бар екендігіне негіз болады. Ең алдымен көзге түсетін
нәрсе «жануарлардың жасы бойынша жоғары көтерілуі класс бойынша жоғары
көтерілуімен параллель», яғни күрделі құрылысты формаларының құрылысына
сәйкес келетін бірқатар фазаларды басынан өткізеді. Қарапайым
омыртқалылардың (БАЛЫҚТАР)жүрегіекі камералы,одан күрделірек
құрылыстарыныкі (АМФИБИЯЛАРДА) үш камералы, ең соңғы құрылысы өте күрделі
сүт қоректілердің жүрегінің жеке даму процесін зерттегенде мынадай заңдылық
байқалады: баста,аз мерзімде болса да жүрегі екі камералы,одан кейін үш
камералы, ақырында төрт камералы фазаға аусады. Формалардың генетикалық
және систематикалық қатарларының арасындағы параллельділік осындай. Сонымен
бірге генетикалық қатармен геологиялық (ПАЛЕОНТОЛОГИЯЛЫҚ) қатар параллель.
Барлық жануарлар мен өсімдіктер бір клеткадан дамиды.,одан кейін ғана
бұлардың өздеріне тән айырмашылықтар пайда болады. Сол себепті эмбриондық
дамудың алғашқы кезендерінде, жануарлар қарапайым құрылысты болатындықтан
бір – біріне өте ұқсас келеді.Жер бетінде органикалық тірі денелердің
тарихи дамуы да осы кездегі өсімдік пен жануардың жеке дамуындағыдай жолмен
жүрді; олардың түрлері біртіндеп көбейіп отырды. Алғашқы тіршілік пайда
болған кезіне жақындаған сайын, организмдер қарапайымдылау келеді және
олардың түрлері азая бастайды. Бұлай болуы,олар баста ұқсас бір формадан
яғни клеткадан пайда болғанын көрсетеді.
Палеонтологиялық материалға сүйене отырып, органикалық дүниенің дамуың
Рулье үш кезенге бөледі. Оның біріншісі – тіршіліктің теңізде пайда болуы
және дамуы. Бұл кезде бүкіл Жерді ұшы – қиырсыз мұхит басып жатты, тек
кейбір жерінде ғана құрлық аралшалары болды.
Осы алғашқы мұхитта бір клеткалы организмдер,ең алдымен бір клеткалы
балдырлар пайда болды. Одан кейін судан арылған құрлықтарда қыналар пайда
болып, шөлді тасты жерлерде тіршілік етті,кейінірек саңырауқұлақтар мен
мүктер пайда болды. Бұлар ылғал сүйгіш өсімдіктер болатын. Сондықтан да
олар осы кезедегі өзімен туыс формалардың өсетін жеріне ұқсас құрлық
жерлерді мекендеді.
Бірінші кезеңнің аяғында, өткізгіш сосуд – системалы, едәуір күрделі
құрылысты өдәуір күрделі құрылысты өсімдіктер – қырық буындар мен
папоротниктер шықты.
Сөйтіп, босанған құрлықта алғашқы ормандар қалаптасты. Олар біркелкі
және оның іші қапас қараңғы болды; ол кезде құрлықтық та, ауалық та
жануарлар пайда болған жоқ еді. Сол себепті орманның іші жым- жырт, ауасы
таза болатын. Барлық организмдердің тіршілігі теңізде шоғырланған болатын;
әуелі бір клеткалы организмдер пайда болды, кейн олардан көп клеткалылардың
төрт бұтағы – сәулелілер, моллюскалар, буылтықтылар және омыртқалылар
тарады.
Рульеше екінші кезенде өсімдік дүниесінің дара жарнақты және қос
жарнақты өсімдіктері өркендеді. Жануарлар дүниесінде де үлкен өзкерістер
болды. Алғашқы құрлық омыртқалылары – лабиринтодонттар пайда болды, кейін
одан, «жексұрын жыландардың» әр түрлі формалары таралды. Соның біреулері –
ихтиозаврлар су орталығын мекендеді: екіншілері, ұшқыш кесірткелер әуе
кеңестігін, ең ақырында, үніншілері – динозаврлар т.б. құрлықта тіршілік
етті.
Үшінші кезенде гүлді өсімдіктер жайлады, ал жануар дүниесінде жоғары
сатыдағы омыртқалылар – құстар мен сүт қоректілер дамып, көбейіп кетті.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №3
Тақырыбы: Эволюциялық идеялардың қалыптасуы (Дарвинге дейінгі кезең)
Мақсаты: Ж. Б Ламарктің эволюциялық идеясы және градация ұғымы туралы
мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Ж. Б Ламарктің эволюциялық ілімі және оның бағалануы
Жоғарыда аталғандай Ж. Б. Ламарк өзінің эволюциялық теориясын
«Зоология философнясы» деген еңбегінде баяндады. Бұл трактат 1830 жылғы
айтыстан жиырма жыл бұрын жарияланған болатын. «Зоология философиясында»
баяндалған Ламарктың пікірлері өз замандастарынан, тіпті алдыңғы қатарда
саналатын замандастарының кезқарастарынан да асып түсті. Мұны Ламарк-тың
өзі де тусініп, еңбегінің алғы сөзінде былай деп жазды: «Адамның албырт
қиялынан туғандардың бәріне тез сене салу-дан гөрі, түсінілген шындық
лайықты бағаланбай, ұзақ тартыс-қа душар болғаны артық» '.
Ламарктың эволюциялық ілімін талдауға кірісерде, ең алдымен оның жалпы
философнялық және жалпы биологиялық концепци-яларымең танысуға тиістіміз.
Көптеген басқа деистер сияқты, Ламаркта материяны және табиғатты, яғни оның
коз-ғалыс заңдарын құдай жаратты деп түеінеді. Қудіреттің жарату ісі осымен
тынады. Табиғаттың барлық келешектегі дамуы, оның өз заңдары арқылы жүзеге
асырылып отырылды. Ламарк ақыр-ғы мақсат (себеп) принципі жайындағы
телеология ұғымына қарсы шығып, табиғатта мақсат бар, ондағы-эрекеттер
санамен орындалып отырылады деп түсінуші табиғат зерттеушілер ада-сып жүр
дейді. Ол рухты материяға қарама-қарсы қою дұрыс емес, себебі, бұл
материяның функциясы деп карайды. Материя белгілі мөлшерде жаралды, бірақ
ол өзгерісте болатындықтан, онда үнемі жаңа түзіліс болып отырады.
Ламаркша, тірінің өліден сапа жөнінен түбегейлі айырмасы бар.
Анорганикалық дене біртекті және әртекті масса түрінде болады. Ірі
денелердің_бәрі,_ тіпті өте .қарапайым құрылыстылары да_ ұксастығы жок
бөлікте,рден кұралған. Анорганикалық заттарды кұраушы массалардың белгілі
пішіні болмайды, тек олардың кұрамындағы бөліктердің ғана формасы
өзгермейдь Бұған керісінше тірі денелерде белгілі бірформа болады, бұлар
оны ұрпақтарына қалдырьш отырады.
Сыртқы жағдайлар анорганикалық және органикалық табиғатка әр түрлі ықпал
етеді: өлі денеге әсер етіп, оны бұзады; ал олар тірі денеге әсер етіп
тіршілігін сақтайды.; Өлі заттардың ұлғаюы, мысалы краеталдыц үлгаюы
сыртынаи үстеп қосылу жолымен, яғни сол дененіц сыртына жаңа бөліктердің
косылу жолымен жүреді; организмдегі ұлғаю, оның денесіне заттардыц ену
нәтижесінде болады, ол заттар тірі дененің заттарына ұксас болып, денеге
қосылып соның мүшесіне айналып отырады. Анарганикальіқ табиғат қоректі
керек етпейді; органикалық табиғатқа-қоректену процесі қажет, себебі бұл
тірі денедегі ыдырау мен жаңару сонымен байланысты. Өлі зат ұрықтан
дамымайды, тірі заттың дамуы сонымен басталады. Ең ақырында, ешбір
анорганикалық..дене өлмейді,' себебі онда тіршілік қабілеті жоқ, ал әрбір
тірі дене сөзсіз өлуге тиіс «Сөйтіп өлі немесе анорганикалық денелер мен
тірі денелердіц арасында үлкеп айырмашылық, терең үзіліс (һуаtus) бар;
екінші сөзбен осы екі түрлі денелердіц бір-бірінен алшақтығы сонша, ешбір
аноргани-калық дене сң қарапайым деген тірі денеге жақындаса алмайды.
Тіршілік және денеде оны құрап тұрғандардың бәрі, тірі денелер-діц, барлық
тіршілігі жоқ денелерден елеулі айырмашылығы бар екендігін керсетеді» '.
Егер тірі денелердің осындай ерекшелікте-рі болса, онда олар тіршілік
жайындағы өзінше ілім — биология пәнінің объектісі болуға тиіс.
Ламарк жануарлар дүниесінің табиғи системасын дамыта отырьш, Лпнней
жасаған алты класты қосып алып, жануарларды он төрт класка топтастырды.
Өзіннің системасында ең қарапайымдар (инфузория класы) мен ең күрделі
құрылыстылар (сүт қоректілер класы) арасына кұрылыс дәрежелерінің біртіндеп
күрделіленуіне қарай басқа барлық кластарды орналастырады. Линней кезінен
бері жануарлар кластарын орналастыру тәртібі айтылғанға мүлде қарама-қарсы
болатын; яғни сүт қоректілерден басталып қарапайым кұрылысты құртпен
аяқталып келді. Ламарк егер кластарды осылай (Линнейше) орналастырсақ,
жануарлар системасына шолу жасағанда, олардың құрылысы деградацияланғаны
және қарапайымдалғаны байқалар еді деген пікір көрсетеді. Бұған керісінше,
Ламарктың он төрт класты орналастыру бағытын алсақ, жануарлардың құрылысы
баспалдақ сипатында біртіндеп күрделіленіп отырғанын — градацияны көреміз.
Мұнда он төрт класс алты сатыға орналастырылып, Ламарк ойынша бұлардың
әрқайсысы келесісінен орган-дарының негізгі системалары жөнінде нерв және
кан тамырлар системаларының құрылысы курделенуі жөнінен айырмашылық-тары
бар (3-сурет). Өсімдік дүниесінде де баспалдақты қатарлар бар, мұнда да
өсімдік топтары құрылысының күрделілігіне қарай орналасады. Ондай қатарлар
(градация) жануар дүние-сінде де өсімдік дүниесінде де қарапайымнан
басталып күрделі құрылысты денелі организмдермен аяқталады. Бұл тәртіп
органикалық формалардың қарапайымнан күрделіге, қарапайым құрылыстан
күрделі құрылысқа қарай даму процесі жүріп тұратындығын көрсетеді.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №4
Тақырыбы: Эволюциялық теорияның ғылыми және қоғамдық – тарихи алғышарттары
Мақсаты: Эволюциялық теорияның қоғамдық-алғы шарттары туралы мәлімет
беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Ч. Дарвиннің эволюция теорясының жарыққа шығар алдыңдағы алғы-шарттар.
2. ХІХ ғасырдың І жартысында Англияда жүзеге асқан қоғамдық экономикалық
өзгерістер. ХІХ ғасырдың І – жартысында жаратылыстану ғылымдарының
даму жәрежесі. ХІХ ғасырдың І жартысында ауыл шаруашылық практикасының
даму дәрежесі.
ХІХ ғ бірінші жартысында ғылым эмпирикалық бағытта дамыды. Ғылымда
эмпирикалық бағыттың дамуы жаратылыстану заңдалақтардың идеясының
таралуымен айқындалды. Бұл идея табиғатта барлық ғылымдарда өріс алды.
Француз математигі астроном Лаплас теологиялық принциптерден бас тартып бұл
идеяны астрономияда бекітті. Жаратылыстану заңдалақтарын идеясы физика,
химия, геология, биология салаларында кең өріс алды.
Систематиканың дамуы.
ХІХ ғ І жартысында биологиялық ғылымдардың ішінде жетекші орын алды.
Жаратылыстану жүйесінің дамуы
Жаратылыстану жүйесінің жасалуына үлкен үлес қосқан Ж. Б. Ламарк. Ламарк
жануарлар дүниесінде омыртқалы мен омыртқасыз жануарлар арасындағы
жаратылыс топтардың арасындағы шекарасын ажыратты.
ХІХ ғ І жартысында салыстырмалы анатомия палеонтология негізін салаған
француз Жорж Кювье. Кювье метафизикалық жаратылыстың жақатаушысы болды.
Жануарлардың жаратылыстану топтарын ажыратуда Кювье өте көп еңбек сіңірді.
Ол систематикалық топтарды олардың жеке белгілерін емес, жиынтық
белгілеріне сонымен қатар анатомиялық белгілеріне аса назар аударды. Кювье
систематиканы зерттеуде салыстырмалы-анатомиялық зерттеулерді қолданып,
мынадай қорытындыға келді жаратылыс тобы тұтастай жүйемен сипатталады және
ол барлық өкілдерінде байқалады. Тұрақты заңдалақпен бір-бірімен тәуелді
байланысқан белгілерді Кювье корреляция деп атады. Бірдей корреляциялық
жүйесі бар ағзалар бір жаратылым тобына жатады. Барлық омыртқалыларда
бірдей корреляциялық жүйесі бар. Оларда омыртқа жотасы, дорсальді
орналасқан жұлын, ішкі мүшелер- ми сауыты және дене қуысы, қызыл қан,
бұлшықеттері жүрек.
Салыстырмалы –анатомиялық зерттеулерден алынған принциптерден Кювье 4
үлкен жануарлар шеңберін «композиция жоспары» жасады
1. Омыртқалылар
2. Былқылдақденелілер
3. Буынаяқтылар
4. Сәулелілер
Кейін оларға тип деген атау берді. Сонымен салыстырмалы-анатомиямен
корреляция заңдарын қолдану аясында Кювье жаратылыстану топтардың жоғарғы
қатары – тип аңықталды. Тип – бірдей құрылысы бар классқа біріктіріледі.
Ботаника мен зоология салаларында негізгі міндетті ХІХ ғ І жатрысында
жаратылыстану жүйесінің жасалыунда болды.
Осы дәуірде ботаника саласы да алға басты. Салыстырмалы-анатомиялық әдіс
швейцариялық ботаник Деклдолиға Кювьенің коррелеяция принціпін
өсімідіктерге жүргізугебет алды. Декондли жаратылыстану жүйесінде
вегетативті және жынысты мүшелерінің корреляциялық қатынасын аңықтады.
Систематикада иерархия принципінің дамуы
Систематикада ХІХ ғасырда І жартысында жүйелік категориялардың иерархиялық
бағындыру мәселесі болды.
1751 ж жүйлеудің патшасы «тұқымдас» familia 1804ж француз зерттеушісі
Латрейль келесідей қатарды ұсынды
Тип (Typus, Phyllim), Класс (Class), Отряд (Orda), Тұқымдас (Familia),
Туыс (Genus), Түр (Spesies) вариация (Variates)
Салыстырмалы-анатомияның дамуы.
Салыстырмалы анатомияның негізін салушы Кювье. ХІХ ғ ағзалардың
құрылысының бірегейлік идеясын дамытты. Бұл идеяны жалғастыушы Вольфангом
Гете болды.
Француз зоологі Этьен Жоффуа Сент-Илер бұл эволюциялық концепцияны
дамытуда көп зерттеулер жүргізді. Сент-Илер алғашында омыртқалы
жануарларды зерттеумен шұғылданды және олардың дене құрылысындағы
бірегейлігі жөнінде ойды дамытты. «Аналогтар теориясын» омыртқалылар
типіне қлданды. Барлық омыртқалыларда «аналогиялық мүшелер» бар. Иттің
алдыңғы аяғы, құстың қанаты- аналогтар, оларды кейінен гомологиялық
мүшелер деп атады. Сент- Илер омыртқазыдарды зерттеуде барлық жануарларға
дене құрылысындағы біргейлік ойын ары дамытты. Ол Сент-Илер мен Кювьенің
айтысына алып келді.
Ағылшын ғалымы Р. Оуэн салыстырмалы анатомияда өз креоцинизм позициясын
ұстанды. Р. Оуэн археотип идеясын жарыққа шығарды.
Құрылысы мен шығу тегі бір-біріне сәйкес келетін мүшелер гомологиялық
мүшелер деп аталады.
Ұқсас қызмет атқаратын, бірақ құрылыс мен шығу тегі басқа мүшелер
аналогиялық мүшелер деп аталады.
Цитология және эмбриолгиялық даму
Эмбриолгияның дамуына И. Ф. Меккель, М. Ратке, Х. Пандер өз үлестерін
қосты. ХІХ ғ Әйгілі эмриологі К. Э. Бэр өзінің жұмысы «жануарлардың тарихи
дамуы еңбегіде мынадай заңдалақтарды ашты.
1. Арнайы белгілерге қарағанда, жалпыға тән белгілер ұрықта ерте
қалыптасады. Ұрықта ең алдымен типке тән белгілер қалыптасады
2. Жалпыға тән белгілерден басқа белгілер қалыптасады.
3. Әртүрлі класстардың ұрықтары алғашқы сатыда ұқсас.
4. Жалпы дене құрылысы біртекті жануалардың ересек дараларына қарағанда
ұрықтары өзара ұқсас келеді.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №5
Тақырыбы: Ч. Дарвинің эволюциялық ілімдері
Мақсаты: Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясының негізгі қағидалары туралы
мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Ч. Дарвинің өмірбаяны және еңбектері. Ч. Дарвинің эволюция теориясының
негізгі қағидалары және теорияның бағалануы.Ч. Дарвинің эволюциялық ілімінң
биологияның ілгері өрлеп дамуына жасаған ықпалы.
Ч.Р.Дарвин дәрігер отбасында дүниеге келген. 1831 жылы натуралист
ретінде «Бигль» кемесіде 5 – ші жазғы экспедициясына қатысты. Экспедицияның
бастымақсаты – Оңтүстік Американың топографиялық суреттеріеді. Экспедиция
Чили, Галапагос, Таити аралдарынан Жаңа Зеландия, Тасмания мен Оңтүстік
Америкадан өтті. Галапагос аралдарында сол жерлердің флорасы мен фаунасының
материктікіне ұқсастығы Дарвиннің назарынаударды. Осы мысал түрлердің
өзгереалатындығын дәлелдеді. Англияға қайтқаннан кейін Дарвин көгершіндер
мен басқада үйжануарлардың сұрыпталуымен айналысты.
Одан соң ол Т.Мальтустың шығармаларын зерттеген. Дарвин сол
шығармалардағы ойларды тірі табиғатқа пайдаланды. Оның тұжырымы бойынша
жануарлардың жоғары репрадуктифтік потенциалына қарамастан табиғи
популяциялардың саны тұрақтыболады. Түрлердің өзара бәсекелестік,
күрескешыдамды, бейімделгіш түрғана көп ұрпақ қалдыра алады. 1858 жылы тура
сондай тұжырымға А.Р.Уоллес те келді. Бұны Ч.Лейльдің жұмыстары дәлелді. Ол
прогрессивті өзгерістердің полеонтологиялық материалдарда болатынын
көрсетті. Дарвин мен Уоллес Лондондағы Линнеевтік отырысқа докладпен шықты.
Ал 1859 жылы Дарвин өзінің негізгі шығармасын - « Табиғи сұрыпталу арқылы
өмірдің пайда болуы » жарыққа шығарады.
Дарвинизмнің ең басты қателігі оның “өмір – бұл күрес” дейтін ілімі.
Осы ілім анағұрлым күшті әрі сол ортаға бейімделген органикалық заттар мен
ағзаларға қолдануға жарамды, өйткені күшті әлсізді табанына басып жаныштап
отыруы тиіс. Бірақ бұл идеяны адамдарға қатысты қолдануға болмайды.
Дарвинге жүгінсек, “артықшылықты раса” өмір сүру күресінде жеңіске жетуі
тиіс. Оның ойынша олар еуропалық ақ адамдар да, ал африкалықтар мен
азиялықтар бұл күресте жеңіліс табуы керек. Ол тіпті бұлар көп кешікпей
құрып кетеді деген тұжырым жасайды. Мысалы Дарвин былай деп жазады: “Тек
ғасырлармен ғана өлшеуге болатын алдағы аз уақыттың ішінде өркениетті раса
оларды сөз жоқ құртып тынады, ал бұдан кейін әлемдегі жабайылардың бәрін
жояды. Сонымен бірге антропоморфты маймылдар “яғни маймылдың адамға айналу
сатысындағылар” да құртылып жіберіледі.
Дарвин үздіксіз шиеленісті ауқымы зор табиғи құбылыс ретінде
қарастырады. Бұл тіршілік үшін күресте әрқашан күштісі және жағдайға
анағұрлым жақсы бейімделгені жеңіске жетеді, ал бұл тек солар өмір сүруге
құқылы, өйткені осы заң табиғаты тұрғы¬сынан өзін ақтай алады деп мәлімдеуі
содан. Өнегелік құндылықтар мен рухани жетілу оның іштен шыққан “шұбар
жыланы” — “өмір сүру үшін күрес” идеясының басты жауы болды
Ч.Дарвин дүниежүзілік саяхаты кезінде сыртқы орта жағдайларының
әсерінен жануарлар мен өсімдіктердің өзгергіштігін байқаған соң, олардың
жасанды және табиғи жағдайдағы өзгерулеріне қатысты деректерді жинауға
кіріседі. Өсімдіктердің іріктемелері мен үй хайуанаттарының қолтұқымдарының
алуан түрлілігіне ерекше назар аударады. Соның нәтижесінде табиғаттың дамуы
табиғи заңдарға ғана байланысты екенін және адамның іріктемелер мен
қолтұқымдарды тұқым қуалайтын өзгергіштік пен қолдан сұрыптау арқылы
шығаратындығын дәлелдеді. Ч.Дарвин табиғатта жаңа түрлердің қалай пайда
болатынына ерекше көңіл бөлді. Ол организмдердің табиғи жағдайда қалай
көбейетіндігіне де назар аударды. Барлық организмдер артына ұрпақ қалдыру
үшін өте қарқынды көбейетіндігіне көптеген мысалдар келтіріп, өсімдіктер
мен жануарлардың кез келген түрлері табиғатта геометриялық прогрессиямен
көбеюге қабілеттілігін дәлелдеді. Әрбір организм өте көп ұрпақ бергенімен,
олардың жыныстық жетілуге дейін өмір сүретіндері аз болатындығын байқады.
Дегенмен көбею кезіндегі ұрпақтардың басым көпшілігі әр түрлі әсерлерден
(қоректің жетіспеуі, қоршаған орта жағдайларының қолайсыздығы, т.б.) көптеп
қырылады. Табиғатта ұдайы тіршілік үшін күрес жүретіндігін айта келе,
Дарвин бір даралардың көбейіп артына ұрпақ қалдырып, екінші даралардың
жойылып отыратындығы табиғи сұрыпталудың әсерінен болатынын дәлелдеді.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция № 6
Тақырыбы:Ч. Дарвиннен кейінгі кезеңдерде эволюциялық теорияның дамуы.
Мақсаты: Ч. Дарвиннен кейінгі эволюцияның дамуы
1. Пассивті қорғану бейімділіктерін эволюциялық көзқарас тұрғысынан
зерттеу (Г. Бэтсон және А. Уоллестің зерттеулері)
2. Морфологиялық адаптацияларды тәжірибе арқылы зерттеу
3. Экологиялық – физиологиялық бағыт
4. Эволюцияның синтетикалық теориясының қалыптасуы
5. Эволюция процесінің генетикалық негіздерін зерттеу
Экологиялық – морфологиялық зерттеулер. Бұл зерттеулерді ең алғаш
жүргізе бастаған ағылшын энтомологы Г. Бэтс болды. Ол ең алғашқы болып
тропикалық ақ көбелектерде мимикрияның болатынын байқаған. Ақ көбелектер
геликонид көбелектерімен мөлшері және түсі жағынан өте ұқсас болды. Ақ
көбелектерде мимикрияның пайда болуын Бэтс сұрыптаумен байланыстырды. Оның
негізгі агенті бунақденелілерді жегіш құстар болды. Геликонидтер улы
болғандықтан құстар оны жемейді. Ақ көбелектердің геликонидтермен ұқсастығы
оларға жыртқыштардан қорғануға мүмкіндік берген. Бэтс мимикрияның пайда
болуы осыдан басталды деген тұжырым жасады. Бэтстің бұл жұмысын Дарвин
табиғи сұрыпталудың жақсы мысалы деп есептеді.
Бэтстің зерттеулерін ары қарай жалғастырған ағылшын ғалымы А. Уоллес
және неміс ғалымдары Ф. Мюллер мен А. Вейсман болды. Бұл ғалымдар пассивті
қорғану бейімділіктерін зерттеу барысында Бэтстің зерттеулерін де
жалғастырды. Пассивті қорғану бейімділіктеріне қорғануға мүмкіндік беретін
жануарлар денесінің түстері, мүйіздерінің, хитинді қабықшаларының, тұқымның
таралу жолдары жатады.
Әсіресе жануарлардың денелерінің әр түрлі түске боялуы қорғаныштық
қызмет атқарады деген тұжырымдар көп болды. Уоллес Борнео озенінде мүктерге
ұқсайтын жасыл түсті насекомды тапқан. Уоллес Бэтстің жұмыстарын треңірек
зерттей келе, мимикрия тек қана насекомдар емес. Басқа жануарларда да
байқалады деді.
Сонымен қатар пассивті бейімделушілік пен колониальды насекомдардың
бейімделушіліктеріне көптген мысалдар келтірілді. Мысалы, көбеюге
қатыспайтын аралар, құмырсқалар. Вейсманның айтуы бойынша оларда
мимикрияның болуы тұқым қуалаудан болмайды. Мұндай бейімделушіліктер тек
қана табиғи сұрыпталумен түсіндіріледі.
Экологиялық – физиологиялық бағыт. Бұл бағыттың негізгі өкілі К.А.
Тимирязев болды. Ол Дарвиннің ілімдерін физиологиялық бейімделудің
методолиялық негізі деп санады. Дарвиннің ілімдері Тимирязевке
өсімдіктердің жасыл түсінің биологиялық маңызын зерттеуге көмек болды. Әр
түрлі тәжірибелер арқылы ол өсімдіктердің жасыл түсі (хлорофилл) мен
фотосинтездің арасында функциональды байланыс бар екенін дәлелдеді. Бұл
бейімделушілікті Тимирязев сұрыпталудың нәтижесінде пайда болды деген
қорытынды жасады.
Организмдердің клеткалы және ұлпалы деңгейлердегі қорғанысын алғаш
зерттеген И.И. Мечников. Алғаш рет медузада, одан кейін басқа да
мезодермальды ұлпасы бар организимдерде фагоцитоздың болатынын анықтады.
Сонымен қатар, Мечников қарапайым организмдер клеткасында ас қорытылып,
эволюция барысында ол қорғаныштық қызмет те атқара бастайды, ал
омыртқалылар мен адамдарда ол қорғану бейімділіктерін қамтамасыз етеді деп
тұжырымдады. Мечниковтың фагоцитозды ашуы иммунитет туралы ілімдердің пайда
болуына негіз болды. Сонымен қатар, медициналық және биологиялық
сұрақтардың жауабын табуға көмектесті.
1920 жылдың аяғы мен 1940 жылдарда көптеген жаңалықтар ашылды. Осы
кездерде эволюцияның негізгі факторлары – тұқым қуалайтын өзгергіштік,
тіршілік үшін күрес және сұрыпталу, осылар бір-бірімен байланыса отырып
бейімделгіштік пайда болады деген тұжырым болды. Бұл кезеңдерде эволюцияның
синтетикалық теориясы қалыптаса бастады, яғни дарвинистік ілім генетика
және экологиямен байланысты қарастырылды.
20 – 40 жылдардың негізгі жетістіктері болып мутагенездің қолдан
жасалуы, мутацияның байқалуы, түрлердің пайда болуының экологиялық
сипаттамалары, табиғи сұрыпталудың тәжірибелік және математикалық
модельдерінің құрылуы жатады.
Тұқым қуалау заңдылықтарын зерттеуге үлкен қадам басқан Т. Морган
және оның әріптестері болды. Олар тұқым қуалаудың хромосомалық теориясының
негізін салды. Олардың зерттеулерінің нәтижесінде, генетика тереңірек
зерттеліп, гендік және хромосомдық мутацияның типтеріне сипаттама берілді,
кроссинговер кезіндегі рекомбинация құбылысы ашылды.
Э. Баур популяцияларда көптеген кішкентай мутациялар болатынын
дәлелдеді. Сонымен қатар олардың физиологиялық белгілерін корсетті. Баурдың
айтуы бойынша кейбір өсімдіктерде мутацияның жиілігі 5% -ке дейін жетеді.
Радио және рентген сәулелерімен дрожжаға (Г. А. Надсон, Г.С.
Филиппов) және дрозофил шыбынына (Г. Меллер) әсер ету арқылы мутация
құбылысы байқалды. Өсімдіктерде, әсіресе бидайда рентгенді мутацияның
байқалатыны анықталды. (Л. Н. Делоне, А. А. Сапегин)
1926 жылы эволюциялық генетиканың дамуына үлкен үлес қосқан С. С.
Четвертиков болды. Генетиканың дарвинизммен байланысты болуы керек екенін
алғаш дәлелдегендердің бірі болды. Генетикалық анализдің жаңа әдістерін
пайдалана отырып, популяциялардың генетикалық құрылымдарына сипаттама
берген:
1. Мутациялық процесс популяцияларды әр түрлі етеді (гетерогенді). Бірақ
барлық популяциялардың мутанттық белгілері бірдей болмайды.
2. Мутация көбінесе рецессивті жағдайда болады (гетерозиготалы).
Гетерозиготалы болғанда оны гомозиготалы рецессивті алельдермен
будандастырғанда мутация байқалады.
3. Мутациялар эволюциялық процеске әсер етеді.
Бұл пікірлерді сонымен қатар, Н. П. Дубинин, Д. Д. Ромашов және т.б.
генетик – эволюционисттер қолдады.
Олар жабайы және лабораториялық жағдайдағы дрозофилл шыбындарын
шағылыстырып тәжірибе жасаған. Нәтижесінде олар табиғи популяцияларда
рецессивті мутация көбірек болады және олар дарақтардың тіршілігіне кері
әсерін тигізеді деп есептеді.
Эволюциялық генетикаға зор үлесін тигізген ғалымдардың бірі – А. С.
Серебровский. Хромосомалық аппараттың бөлінуін зерттей отырып, ол процестің
тұқымқуалайтын өзгергіштікке әсері бар деген қорытынды жасады. Популяцияның
тіршілік ортасына байланысты гендерін зерттеп, геногеография деген жаңа
ғылым пайда болды.
Эволюцияның генетикалық негіздерін зерттеуде эволюциялық цитогенетика
үлкен роль атқарды. Бұл ғылым биология ғылымының бір саласы ретінде 20 –
жылдарда пайда болды. Эволюциялық цитогенетика хромосомды аппараттың
құрылысын, олардың эволюция барысындағы өзгерісін және сол өзгерістердің
маңызын зерттейді.
Цитогенетика ғылымына өз үлестерін қосқан ғалымдар Г. А. Левитский,
М. С. Навашин, Г. Д. Карпеченко, Л. И. Делон болды. 20 – 40 жылдарда
эволюциялық цитогенетикада бірнеше бағыттар пайда болды: кариотип
эволюциясын зерттеу (хромосом саны және құрысылы), гибридизация эволюциялық
мәнін зерттеу, полиплоидияның эволюциялық маңызын анықтау.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Георгиевский А.Б. Дарвинизм: Учеб.пособие для студентов биол. и хим.
спец. пед. ин-тов. – М.: Просвещение, 1985. – 271 с., ил.
Парамонов А. А., Курс дарвинизма, М., 1945
Дарвин Ч., Происхождение видов путем естественного отбора. Соч., т.
3, М. — Л., 1939
Лекция №7
Тақырыбы: Органикалық эволюция объекті процесс. Эволюцияны зерттеу әдістеір
Мақсаты: Органикалық әлемнің эволюциясы, жер бетінде тіршіліктің пайда
болуы туралы көзқарастар туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
a. Тіршіліктің негізгі қасиеттері. Жер бетіндегі тіршіліктің
геохимиялық рөлі. Тіршіліктің құрылым деңгейлерінің арасындағы
байланыстық және арақатынастық.
b. Химиялық және биологиялық эволюцияның негізгі дәірлері.
Тіршіліктің пайда болуы биогенез. Энергетикалық процестің
эволюциясы. Көпклеткалылардың пайда болуы. Эволюцияның
дәлелдемелері. Және оны зерттеу әдістері.
c. Микроэволюция және макроэволюцияны зерттеу әдістері.
Тіршілік өзі қалай дамыды? Тірі затты құрайтын элементтер бір-бірімен
қалай - ақ көрсетілген тұжырым ғалымдардың басым көпшілігімен мақұлданған.
бірікті? Қазіргі таңда бұл сұрақтар бойынша дәйекті жорамал құруға
мүмкіндік беретін мәлімет көп және жеткілікті. Тіршіліктің пайда болуы
жайлы теорияны Пфлюгер, Дж. Холдейн және Р. Бейтнер ұсынды. Бірақ толық
түрде бұл теория биохимик, академик А.И.Опариннің 1924 жылы жазылған
“Тіршіліктің пайда болуы” деген еңбегінде қарастырылды. Бұл теория бойынша
тіршіліктің пайда болуы – Жердегі ұзақ эволюцияның - алдымен
атмогидросферадағы химиялық, одан кейін биологиялық эволюциялардың
нәтижесі. Бұл концепция қазіргі кезде ғылыми ортада ең танымал. Сондай
Жер бетіндегі тіршілік жоғары саналы жануарлар, қарапайым жалғыз клеткалы
организмдерден бастап, түрлі вирустар болып табылатын жалғыз белокты
молекулалардан құралған нысандардан құралған. Вирустар инертті кристалдық
нысанда немесе қозғалмалы жағдайда өмір сүреді. Белоктық молекуланың өзі
болса, оларға қарағанда қарапайым бөліктерден – бір-бірімен түрлі химиялық
байланыстар арқылы байланысып, амин қышқылдарын құрайтын көміртегінің,
сутегінің, азоттың, оттегінің, қосылыстарынан тұрады.
1953 жылы С.Л.Миллер мен Г.К. Юри деген америкалық ғалымдар Опариннің
теориясы негізінде жасанды атмосферамен бірінші болып тәжірибе жасады. Олар
Жердің алғашқы атмогидросферасының құрамында болған сутегі (H2), метан
(CH4), аммиак (NH3) пен су буының (Н2О) қоспасынан амин қышқылын алды.
Газдардың бұл құрамы вулкан газдарының құрамдарына толық сәйкес келетіндігі
белгілі. Газдардың осы қоспасына күшті электр тоғы беріліп, содан соң
конденсациялады. Алынған сұйықтың құрамынан амин қышқылдары, түрлі
көмірсутегілер мен тірі материяға тән компоненттер табылды. Басты
факторлардың бірі тотығу - қалпына келу үрдістері белсенді жүруіне
мүмкіндік беретін бос оттегінің болмауы және энергияның жеткілікті мөлшері
еді.
Осындай тәжірибелерді ҚСРО мен Жапонияның ғалымдары да қайталады.
Нәтижесінде Жердің алғашқы атмосферасында амин қышқылдарының синтезделуінің
мүмкін болғандығы дәлелденді. Бастапқы газдардың түрлі вариациялары мен
энергияның көздері синтезделу реакцияларының нәтижесінде түзілген
өнімдердің арасында көптеген табиғи амин қышқылдары –лейцин, изолейцин,
серин, треонин, аспарагин, лизин, фенилаланин, және тирозин табылды.
Синтезделіп алынған амин қышқылдарының ішінде қазіргі кездегі тіршілік
иелерінің құрамына кірмейтін түрлері де болды.
Жоғары молекулалы қосылыстарды құрайтын мономерлердің синтезделу
реакцияларына қажетті энергия көздері болып электр разрядтары табылуы
мүмкін. Қазіргі кезде Жерде әрбір секунд сайын мыңнан аса найзағай жарқылы
байқалады. Әлі толық суынып бітпеген Жерді қоршап тұрған бу секілді
алғашқы гидроатмосферада мұндай найзағай жарқылдары қазіргі кездегіден
әлдеқайда көп болған болуы да мүмкін. Бұл кездегі энергия алғашқы мұхиттың
үстінде бөлініп, синтезделу өнімдерінің суда еріп кету ықтималдылығы
жоғары.
Бізді қоршаған тіршіліктің барлық түрлері небәрі азғана мономерлер
блогынан (төменгі молекулалы қосылыстар) тұрады. Ол 20 амин қышқылдарынан
(белок молекулаларын құрайтын), 5 азотты қосылыстардан (нуклеин
қышқылдарының құрамдас бөліктері), энергияның қайнар көзі - глюкозадан,
клетка мембраналарын құрайтын құрылыс материалы және энергия сақтаушы-
майлардан тұрады. Кез келген тірі организмнің биохимиялық құрылысын небәрі
29 мономер сипаттайды.
Көміртекті қосылыстар “бастапқы сорпа” түзгеннен кейін, биополимерлер –
өздерін - өздері көбейту қасиеттері бар белоктар мен нуклеин қышқылдарының
түзілу мүмкіндігі пайда болды. Биополимерлер түзілуге қажетті
концентрациялы заттар Күн сәулесімен қыздырылған сулардағы минералдық
бөлшектерде, мысалы, саз немесе темір гидрооксидтеріне шөккен органикалық
заттар есебінен пайда болуы мүмкін. Сонымен қатар, органикалық заттар мұхит
бетінде жұқа пленка түзіп, олар жел мен толқын арқылы жағалауларға
жинақталуы ықтимал.
Заттардың концентрациялануы коацерваттық, яғни қоршаған ортамен диффузиялық
түрдегі зат алмасу арқылы байланысатын құрылымдарды, тамшыларды түзуі
мүмкін. Коацерваттық тамшыларды лабораториялық жағдайда да алуға болады.
Мысалға Опарин әртүрлі полимерлерден осындай тамшыларды алған. Коацерваттық
тамшылар ұқсас қосылыстарға өзінен өзі бөлінеді. Бұл қосылыстар белгілі бір
массаға жеткенге дейін ғана өмір сүре алады. Массаның көбейуі және
қарапайым реакцияларды катализациялауға деген мүмкіндігі, полимерлерге тән
болып келетін суспензиялар мен микросфераны бөліп тұратын шекараның
нығаюына әсер етеді. Органикалық заттарды құрайтын негізгі химиялық
элементтер жоғарыда айтылып кеткендей, көміртегі, оттегі, сутегі және азот
болып табылады. Яғни олар гидроатмосфераның бастапқы құрамындағы химиялық
элементтер. Осы төрт элемент органикалық заттардың 99% құрайды. Осылармен
қоса органикалық заттардың құрамына күкірт, фосфор және аздаған мөлшерлерде
жиырмаға жуық элементтер кіреді. Болжанып отырғандай, осы ондаған элемент
белок - полимерлердің құрамына кіріп, бастапқы мұхиттың жағалауларында
органикалық заттардың жиналуы кезінде биологиялық реакциялардың
катализаторы болған. Бұл құрамдас элементтер қосылыстардың көптеген түрін
құрайды. Сандық мөлшермен алғанда биотаның құрамына кіретін химиялық
элементтердің жалпы құрамы теңіз суының құрамына жақын. Биотаның құрамында
тек тірі жәндікке ғана тән бір де бір элемент жоқ, сондай – ақ
бейорганикалық материяда кездеспейтінде бір де бір элемент жоқ. Биотаның
құрамындағы заттардың химиялық құрылысы гидросфера, атмосфера және
литосфераның жоғарғы қабатының химиялық құрамынан сұрыптау мен негізгі
компоненттерді ұйымдастыру бойынша өзгешеленеді. Қазіргі кездегі белок
молекулаларын құрайтын 20 амин қышқылдары миллиондаған жылдар бойы эволюция
процесінің барысында сұрыпталып, қалдырылған. Басқа амин қышқылдарының
жиынтықтарының кодтары жойылып, оларға сәйкес эволюциялық линиялар бірте-
бірте жойылып кеткен. “Тіршіліктің басы қашан басталады”, деген сұраққа
жауап беру үшін, “тіршілік дегеніміз не” деген сұраққа жауап беруіміз
керек. Тіршілік дегеніміз - “кез келген организмнің өзінің орнына ұрпақ
қалдыру, өзгеру және осы өзгерістерді қайта өндіру қасиеті” дегеніміз
дұрыс болар. Бұл қасиеттер энергия мен информация беруді жүзеге асырады.
Органикалық заттардың молекулалары органикалық емес заттарға қарағанда
ірілеу және күрделірек, сондықтан олар түрлі өзгерістерге тез ұшырай алады.
здіксіз өзгерістер мен осы өзгерістердің сақталып, жаңарып отыруы Жердегі
тіршіліктің ерекше қасиеті болып табылады. Органикалық емес заттар болса
өздерін - өздері қайта жасай алмайды. Геологиялық жыныстардан табылған
қазба қалдықтар осыдан 3.3 млрд жыл бұрын теңіздерде қарапайым өсімдіктер –
көк-жасыл балдырлардың болғандығын көрсетіп отыр. Жердің базальтты
литосферасының жасы 4.5 млрд жыл деп саналады. Сол кездерде де жоғарыда
айтылғандай құрамында оттегі жоқ алғашқы атмогидросфера қалыптаса бастаған.
Басқа сөзбен айтқанда, бір клеткалы ядросыз организмдер пайда болғанға
дейін 1 млрд жылдай үзіліс болған. Пайда болған алғашқы мұхит органикалық
қосылыстардың химиялық реакциялары жүретін және тіршіліктің химиялық
эволюциясы үшін қажетті тамаша орта болды. Оның үстіне, бос оттегі мен озон
қабаты болмағандықтан Күннің ультракүлгін сәулелері құрлық пен мұхит
беттеріне жақсы түсті. Бұл сәулелер мен найзағай жарқылдарынан алғашқы
атмогидросферада аминқышқылдарының түзілуіне қажетті энергия бөлінді, ал
үздіксіз түзілген аминқышқылдары алғашқы мұхитты “сорпаға”айналдырды.
Түзілген амин қышқылдарының молекулалары бір-бірімен соғылысып, қосылып
белок молекулаларын, ал олар одан да күрделі көмірсутектерді түзді. Дәл
осылай химиялық эволюция биохимиялық эволюцияға ұласты деп жорамалдануда.
Ғалымдардың басым көпшілігі белок молекулаларының түзілуінің себебі алғашқы
мұхиттағы амин қышқылдарының “кездейсоқ” соқтығысулары деп есептейді. Бұл
жерде “кездейсоқ” деген сөзді “ықтималдылығы өте төмен” немесе “тіпті
мүмкін емес” деген мағынада қарастырмау қажет. Алғашқы атмосферада амин
қышқылдарының түзілуіне жеткілікті концентрациясының қалыптасуы жайлы сөз
қозғағанда, бұл процесті статистикалық заңдылық ретінде қарастыруымыз
қажет. Кез келген кездейсоқ жағдай, ықтималдылығы қандай да төмен болғанның
өзінде, оның болу мүмкіндігі әрекеттер көбейген сайын артады. Егер белгілі
бір құбылыстың орын алуының ықтималдылығы бір тәжірибеде 1000-ның 1 болса,
1000000 тәжірибеде ықтималдылық 9999 ға тең. Сондықтан алғашқы мұхиттың
амин қышқылдарының қоспасынан тұратын “сорпа” болғандығын қарастырсақ, онда
олардан белок молекулаларының түзілуі кездейсоқтық емес, тіпті заңдылық деп
қарастыру қажет. Ал егер бұған 1 млрд жылдан асатын уақыт мерзімін қоссақ,
Жердің пайда болғанынан бастап организмдердің палеонтологиялық қалдықтары
табылғанға дейін амин қышқылдарынан белок молекуларларының түзілу
мүмкіндігін болжау аса қиын. Белок молекулалары оттегісіз ортада бір-
бірімен қосылып, күрделеніп, прокариоттар деп аталатын алғашқы тірі бір
клеткалы ядросыз организмдерді түзді. Алайда, ең маңыздысы ферментация
процесі пайда болуы болды. Қазіргі кезде біз бақылап отырған ферментация
үрдісі, оттегісіз ортада өмір сүретін қарапайым ағзаларда
жүреді.Ферментация кезінде көмірсутегілер бөлініп, қайта құралады. Бұл
кезде жылу түрінде аздаған энергия бөлінеді, осы реакция кезінде пайда
болатын өнімдердің бірі – көмірқышқыл газы болып саналады. Осы көмірқышқыл
газы ферментация не басқа химиялық реакциялар нәтижесінде түзілген жоқ па?
Алғашқы мұхиттағы заттарға қосылған көмірқышқыл газы организмдердің
тіршілік ету ортасына жаңа қасиеттер беруі мүмкін. Фотосинтез процесіне де
мүмкіндік беруі мүмкін. Барлық жасыл өсімдіктерге тән бұл үрдіс су,
көмірқышқыл газы мен өсімдіктер сіңірген күн сәулесінің энергиясынан түрлі
органикалық қосылыстар түзеді. Алайда алғашқы фотосинтездеуші организмдер
қазіргі кезде жер бетінде тіршілік ететін, шын мәнінде балдырлар емес,
бактериялар болып саналатын көк-жасыл балдырлар сияқты болса керек. Дәл
қазір Жерде олардың ролі айтарлықтай емес, ал ол кезде Жерде тек сол
балдырлар мен оларға жақын организмдер көптеп тіршілік еткен. Біртіндеп
олар фотосинтез процесінің нәтижесінде қоршаған.
Тіршілікке анықтама берудің бір жолы – олардың негізгі қасиеттерін
жүйелеп баяндау.
1.Тірішіліктің құрылымы.
2. Қоректену. Ағзалар өмір сүруіне қажетті энергия мен заттарды қоректену
арқылы алады. Жануарлар мен саңырауқұлақтар басқа ағзалардағы органикалық
заттарды ферменттердің көмегімен ыдыратып қорытады, оны қоректену дейді.
3. Тынысалу. Ағзалар тыныс алғанда кейбір көп энергиялы қосылыстар ыдырап,
соның нәтижесінде энергия бөлінеді. Бұл энергия аденозинтрифосфот (АТФ)
молекуласы түрінде сақталады.
4. Өсу. Өлі табиғат (мысалы, кристалдар) сыртқы қабатына жаңа заттар қосу
арқылы өссе, тірі ағзалар қоректік заттардың есебінен өседі.
5. Даму. Уақыт өткен сайын ағзалар күрделеніп өзгереді. Ондай өзгерісті
даму дейді.
6. Тұқымқуалаушылық. Тіршіліктегі тұқым қуалайтын молекулалардың құрамы
бірдей және ол молекулалар ағзалардың өзінен бөлініп, ұрпақтарына беріледі
және ата-енелерінің негізгі белгілерінің ұрпаққа берілуін, түрлердің
сақталып қалуын қамтамассыз етеді.
Геохимиялық эволюция. Жер бетiнде тiршiлiктiң пайда болуының
доминантты гипотезасы тiршiлiктiң өлi материядан пайда болуына негiзделген,
сондықтан бiздi геохимиялық эволюция да қызықтыруы керек.
Жерде тiрi заттың түзiлуiнiң алдында атмосфераның химиялық құрамының ұзақ
та күрделi эволюциясы жүрдi, оның соңынан органикалық молекулалар түзiлдi.
Бұл молекулалар кейiн тiрi заттың түзiлуi үшiн кiрпiштер қызметiн атқарды.
Планеталар алғашқы газды – шаңды субстанциядан түзiледi, ал олардың
химиялық құрамы Күн және жұлдыздардың химиялық құрамымен бiрдей. Олардың
алғашқы атмосферасы негiзiнен космостағы көп элемент – сутегiнiң қарапайым
қосылыстарынан тұрады. Бәрiнен де көп H2, H2O, CO2, NH3 және CH4
молекулалары болды. Сонымен бiрге алғашқы атмосфера инерттi газдарға,
әсiресе гелий мен неонға бай болуы керек. Алғашқы атмосфера тотықсызданған,
яғни оттегiсi болған жоқ. Қазiргi жердегi атмосфера астрономиялық консенс
немесе басқаша айтқанда ғажайып. Қазiргi атмосферада өте активтi газ –
оттегiнiң 21% -i бар. Көмiрқышқыл газының мөлшерi аз, бiрақ оны жердегi
белсендi вулкандық қызметi және техногендi процестерi атмосфераға көп
мөлшерде бөледi. Шамамен 3.5 млрд жыл бұрын жерде оттегi түзiлдi және
бiртiндеп оның мөлшерi көбейдi. Жер бетiнде тiршiлiк, атмосфера оттегiге
байыған кезге дейiн түзiлдi, өйткенi оттегi өсiмдiктiң фотосинтезiнiң өнiмi
болып табылады. Атмосферада оттегiнiң түзiлуiн бастаған көк-жасыл
балдырлар, олардың жасы 3.5-3.8 млрд. жыл.
Сонымен, химиялық және органикалық заттардың келесi кезеңдерiн бiлуiмiз
керек:
Кiшi молекулалардың күрделi ұйымдасқан молекулаларға дейiнгi эволюциясы
Полимерлердiң түзiлуi (глицин, аланин, басқа да аминқышқылдары, органикалық
қосылыстар)
Катализдiк қызметтiң пайда болуы
Молекулалардың өздiгiнен жиналуы
Пребиологиялық химия саласындағы негiзгi жетiстiк деп нуклеотидтер мен
полинуклеотидтердiң абиогендi синтезiн айтады.
Бұл өзгерiстердiң негiзгi әсерлерi: электрлiк разряд, соғу толқындары,
күннiң ультракүлгiн сәулесi, вулкандық жылу, радиоактивтi ыдырау екенiн
айтуымыз керек.
Тіршіліктің пайда болуы туралы көзқарастар
Орыс биохимигі Александр Иванович Опарин (1894-1980) 1922 жылы тіршіліктің
Жер бетінде шығу тегінің табиғи теориясын тұжырымдады. Содан бері ол ең
дұрыс және арнайы ғылым ретінде мойындаған тұжырым болып есептеледі. А. И.
Опарин 1970 жылдан бастап тіршіліктің шығу тегін зерттеу жөніндегі
Халықаралық қоғамды басқарды. А. И. Опарин коацерваттардың - сулы
ерітіндідегі ағзалық заттардың тұрақты конгломераттарының (ұйығының) пайда
болу мүмкіндігін сынақтәжірибе арқылы дәлелдеді. Олар химиялық (ағзалық)
заттардың құрам бөлігі бола тұра кейбір тірі нәрсенің қасиеттерін көрсете
алады (карапайым жарғақшалардың түзілуі, ұдайы өсу
қасиеті, энергетикалықалмасу). Сөйтіп коацерваттар протобионттар, яғни
«тіршілік жолашары» деп атай бастады.
Ағылшын биологі Джон Холдейн 1925-1929 жылдары Опариннің ойын одан әрі
дамытты. Ол коацерваттардың тұрақтылығын көрсетіп, ағзалық заттарды
қалыптастырудағы энергия көзі ретінде ультракүлгін сәуле шығарудың рөлі
туралы болжам айтты.
Америкалық жас ғалым Стенли Миллер 1953 жылы Опарин мен Холдейннің болжамын
сынақтәжірибемен тексеру мақсатында тәжірибелер топтамасын жүзеге асырды.
Ол осы заманғы жанартау (вулкан) газдарын негізге алып, аузы дәнекерленген
кұты- да Жердің 4,5 млрд бұрынғы алғашқы атмосферасын жасап көрді. Онда
тиісті температура мен қысым сақталды. Осы қоспа арқылы найзағай разряды
сияқты 1000 вольтқа дейін электр заряды жіберілді. Бұдан басқа құты алғашқы
мұхитты елестететін (имитация) суы бар тағы бір ыдысқа жалғастырылды. Буы
«атмосфераға» барып, салқындағанда, конденсацияланғанда құтыға «жаңбыр»
түрінде «кайта оралу» үшін мезгіл-мезгіл қыздырылды. Бар болғаны бір аптада
кұтыдағы «мұхитта» ұсақ ағза «құжынап» кетті. Бұдан несепнәр (мочевина),
ағзалық май қышқылы, құмырсқа және сірке қышқылдары, ең бастысы бірнеше
аминқышқылдар тәрізді ағзалық қосылыстарды көруге болады. Кейін кептеген
зерттеушілер сынақтәжірибе шарттарын біраз өзгертіп, бірақ алғашқы Жер
атмосферасының үлгісі бойынша шынайы деректерді қолдай отырып, Миллердің
тәжірибесін қайталады. Олар бастапқыда «Миллер құтысында» синтезделмеген
өзге де көптеген қосылыстар алды.
Зерттеу тізбегінде бір «осал орын» шешімін таба алмай қалды. Сулы ортада
аминқышқылдардың пептидтерге, нәруызға «бірікпейтіні» айқын еді. Бұл
проблеманы америкалық зерттеуші Сидней Фокс шешті. Ол аминқышқылдардың
құрғақ қоспасын 130°С-ге дейін қыздырып, 200-ге дейін аминқышқылы бар өте
тұрақты полимер алды. Оны протеиноид деп атады. Сөйтіп алғашқы рет тірі
жасушадан тысқары полипептидтердің бастамасыз (матрицасыз) синтезі жасалды.
Фокс қолдан жасаған жағдайлар алғашқы мұхит суы кайтып суалған кезде қалған
ұсақ шалшықшалар суында түзіле алады. Ол кезде Жер бетіндегі температураның
жанартау атқылауы және Күн сәулесінің белсенділігінен күшті жоғарылауы
тұтас алғанда 80°С-ге жуық болуы мүмкін екенін естен шығармаңдар.
Су көтерілген кезде даяр нәруыздар мұхитқа қосылды. Алынған
протеиноидтардың кейбіреулерінде әршітпелі белсенділік болды, яғни
дұрысырақ айтқанда, фермент десе де болады. Фокстан кейін өзге зерттеушілер
де жоғары температура орнына төменгі температурада, өршіткінің орнына саз
алып, ұксас тәжірибелерді ойдағыдай қайталады. Мұндай полипептидті
тізбектер XX ғасырдың 70-жылдары метеориттік заттардағы өзге ағзалармен
бірге табылды. Биополимерлердің түзілуі және эволюциясы
Жердің алғашқы тарихындағы әр түрлі су айдындарында түзілген органикалық
қосылыстардың құрамы және олардың жиынтығы да түрлі дәрежеде болды. Мұндай
қосылыстардың абиогендік жолмен түзілуі тәжірибе арқылы дәлелденді.
Америкалық ғалым С.Фокс 1957 жылы аминқышқылдары судың қатысуынсыз-ақ өзара
косылып пептидті байланыстар түзуі мүмкін деген пікір ұсынды. Ол құрғақ
аминқышқылдарының қоспасын қыздырып, сосын суытқанда аминқышқылдарының
нәруыз тектес молекулалары өзара байланыс түзетінін байқады. С.Фокс Жердің
суы тартылған аймақтарында, лава ағыстарының жылуынан және күн сәулелерінің
әсерінен аминқышқылдары өзара қосылған. Олардың осындай қоспаларынан
алғашқы полипептидті қосылыстар түзілген деп қорытынды жасады.
Фотосинтезбен тыныс алу. Ендігі кезекте фотосинтез бен тыныс алу
процестерінің арасындағы байланысты қарастырайық. Барлық көп жасушалы
организмдер сияқты өсімдік жасушаларының құрамында аэробты тыныс алудың
жасуша орталығы — митохондрия бар. Сондықтан барлық өсімдік жасушалары
тыныс алады және тыныс алу кезінде оттекті сіңіреді. Тыныс алу фотосинтезге
қарама-қарсы процесс. Тыныс алу кезінде органикалық қосылыстар ауадағы
оттектің көмегімен тотығып, энергия және көмірқышқыл газы бөлінеді. Тыныс
алу жасушаның энергетикалық қажеттілігін өтеу үшін керек. Әсіресе ол
өсімдіктің фотосинтезге қатыспайтын мүшелері — тамыр, сабақ және гүлдері
үшін маңызды. Тыныс алу және фотосинтез процестерінің энергетикалық
қарқындылығын салыстырамыз. Қалыпты күн жарығында өсімдіктер оттекті
сіңіргеніне қарағанда 20—30 есе көп мөлшерде бөліп шығарады. Фотосинтез
нәтижесінде бөлініп шығатын энергия мөлшері тыныс алу нәтижесінде бөлінетін
энергиядан ондаған есе көп болады. Ал жарық жоқ кезде өсімдіктер оттекті
көп сіңіреді. Сондықтан да дәрігерлер өсімдігі көп бөлмеде ұйықтауға
болмайтындығын ескертеді.
Фотосинтез процесінің нәтижесінде 1 м2 жапырақта 1 сағ ішінде 1 г
органикалық зат түзіледі. Жер бетінде бір жылдың ішінде 400 млрд т
органикалық зат өндіріледі. Көмір, шымтезек (торф), мұнай фотосинтез
процесінің нәтижесінде осыдан миллион жыл бұрын пайда болған. Біраз жыл
өсіп түрған 10—12 ағаш, бір адамды жыл бойына оттекпен қамтамасыз ете алады
екен.
Макроэволюция - түрден жоғары деңгейде (туыс тұқымдас, отряд, класс,
т.б.) қалыптасуына ықпал ететін эволюциялық өзгерістер макроэволюция
терминінің тұңғыш рет ғылымға, орыс ғалымы Ю.А.Филипченко енгізген (1927
ж.). Қазіргі кездегі зерттеулерде макроэволюцияның механизмі жоқ, тек
микроэволюция процестерінің негізінде ғана жүзеге асады деген тұжырымдар
жасалды. Микроээволюция деңгейінде көрінбейтін эволюцияның жалпы
заңдылықтары мен бағыттарын макроэволюцияда байқауға болады.
Микроэволюциядағы процестер жинақтала келіп, макроэволюциялық құбылыстардан
сырттай көрініс табады. Макроэволюция деңгейінде микроэволюция кезінде
байқалмайтын органикалық дүние эволюциясының бағыттары мен заңдылықтары
белгілі болады. Кейбір биологـғалымдар (Р.Вальтерек, Р.Гольдшмидт)
жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында макроэволюция терминінде
өзгергіштіктің екі түрі: түраралық өзгергіштік (Мендель заңына бағынатын),
ерекше өзгергіштікке (Мендель заңына бағынбайтын) де қолданылады.
Эволюцияның дамуыды зерттеуші көптеген ғалым ـ биологтар туыс, тұқымдас,
отряд, класс, т.б. микроэволюция негізінде дамитынын айтады.
Микроэволюция - бір туыс жататын популяциялар ішінде жүретін әрі
популяциялардың гендік қорының өзгеруіне және жаңа түрлердің пайда болуына
алып келетін эволюциялық процестердің жиынтығы. Микроэволюция терминін
ғылымға енгізген Ресей ғалымы, Н.В.ТимоффевـРесовский (1938 ж.).
Микроэволюция мутациялық өзгергіштіктің негізінде табиғи сұрыптаудың
нәтижесінде жүзеге асады. Микроэволюция негізінде эволюциялық факторлардың
(мутация, миграция, оқшаулану,тіршілік үшін күрес, сұрыпталу, т.б.)
әсерімен популяциялы генотиптік құрамның өзгеруі нәтижесінде сол
популяцияда жаңа түр пайда болады. Микроэволюция процесінің жүзе.е асуына
популяция санының ауытқуы, олардың арасындағы генетик ақпараттардың
алмасуы, оқшаулану және гендердің ығысуы (дрейфі) әсер етеді. Микроэволюция
тұтастай алғандағы биологиялық түрдің бүкіл гендік қорының өзгеруіне немесе
кейбір популяцияның оқшаулануы кезінде атаـаналарынаң өзгеше жаңа бір
түрдің пайда болуына алыпкеледі. Микроэволюциялық зерттеулер нәтижелі болуы
үшін популяцияның генетикалық құрылымы және оның динамикасы құрастырылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №8
Тақырыбы: Микроэволюция ілімі
Мақсаты: Микроэволюция туралы ілім, өзгергіштіктің түрлері мен Харди-
Вайнберг заңы туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Микроэволюция туралы ілімнің қалыптасуы, оның міндеттері және
эволюцияны зерттеудің әдістері. Эволюцияның генетикалқ негіздері.
2. Өзгергіштік – тірі организмдердің ортақ қасиеттері. Фенотиптік,
генотиптік және паратиптік өзгергіштік. Генотиптің реакция мөлшері.
3. Мутациялардың формалары. Харди-вайинберг ережесі.
Жаңа түрлер және олардың ұсақ (түрішілік) санаттары – түршелер мен
популяция түзу үдерістері микроэволюция деп аталады. Микроэволюция –
түр түзу көбінесе оқшаулануға негізделеді. Осыған орай ол негізгі екі:
географиялық және экологиялық түр түзу типтеріне бөлінеді. Географиялық тип
кезінде аналық түрдің таралу аймағы бөлініп қалады екен, яғни оның
популяциясы географиялық тұрғыда оқшауланады. Мысалы, бірнеше ондаған
жылдарға созылған қуаңшылық салдарынан Австралия орталығында өмір сүруге
мүмкіндік іс жүзінде болмай қалғандықтан, бір кездері бірегей болған бұйра
тотылар мекендемейтін, жеңіс бермейтін шөл орналасты. Қуаңшылықтың беті
қайтқан кезде тотылар таралып, қайтадан материктің ортасынан орын тепті.
Сөйтіп олар оқшауланған биолгиялық дербес түр шықты. Анықтар айтқанда
шағылыса алмайтын дербес түрлер пайда болды.
Экологиялық түр өзгеруде жаңа формалар бір аумақта пайда болады, яғни
таралу аймағы қалпында қалады. Экологиялық түр түзу үдерісінің мәні
бастапқы түр популяцияларының әртүрлі орта жағдайларына бейімделуінде,
олардың оқшауланып, дербес түрлер сапасына ие бола бастауында. Сірә бұл
үдеріс географиялық оқшауланудан сирегірек өтетін болуы керек, алайда бұлда
іске асады. Мәселен, шымшықтардың арнаулы қорекке бейімделуінен бөлінбеген
алғашқы таралу аймағына дербес бес түр қалыптасқан. Түр түзудің мұндай
типіне көл экожүйесінен көптеген мысалдар келтіруге болады. өйткені көл бір
ғана географиялық нүкте ғой, оның ішінде табиғи кедергі жоқ және болуы да
мүмкін емес. Алайда сонымен бірге қандайда біркөлдің әр бөлігінің
эколгиялық шамаластығы әр түрлі болып келеді. Мәселен, судың түбі мен беткі
қабатындағы су температурасы және химиялық құрамы ерекше, сондай-ақ жағалау
және орталық аумағындағы тірі ағзалар мөлшері мен типінде айырмашылық
болады. Солардың әрқайсысында арнаулы қорек ресурстары – біреуінде сан
алуан балдырлар, екіншісінде балықтардың уылдырықтарыжәне шшабақтары
болғандықтан, қорек түрлері де өзгешеболып келеді. Зерттеушілер Ланао
көлінде бұдан 10 мың жыл бұрын бес туысқа жататын балықтардың 18 жаңа
түрінің бастапқы балық түрінен түзілетінін дәлелдеді.
Бұдан 10 млн жыл бұрын пайда болған Байкал көліндегі жәндіктердің орасан
көп эндемик түрлері сипаттап жазылған. Эндемик дегеніміз – бұл ғаламшарда
тек бір орында ғана өмір сүретін ағзалар.
Белгілі түрлердің қалыптасуы кезінде бұл түр түзу типтері бірін – бірі
алмастырып, толықтырып, бірлесе әрекет етеді.
МИКРОЭВОЛЮЦИЯ
Түр түзілу типтері
Нәтижелері:
1. тіршілік формаларының сан
алуандығы
2. жаңа түрлер мен
түршелердің пайда болуы Географиялық Экологиялық
3. тірі ағзалардың
салыстырма бейімделушілігі
Өзгергіштік – тірі ағзалардың өз ата – енелерінен айырмашылығындағы ортақ
қасиеті. Дарақтар көбею кезінде ата тектерінен ешкімнің көшірмесін толық
бере алмайды. Шындығына келсек, дарақтардың жыныссыз көбею кезінде де
аналық формалардың дәлме – дәл көшірмесі болмайды. өзгерістерді
математикалық талдау арқылы есептеп шығаруға болады.
Тұқым қуаламайтын өзгергіштік – қоршаған ортаның әрекетіне қарай тікелей
тәуелді. Мәселен, таудағы өсімдіктер мен жануарлар аласа болады. Бұл
олардың икемділік сақтап, денесі қатты салқындаған кезде энергиясын
жоғалтып алуынан құтқарады. Тұқым қуаламайтын өзгергіштік құбылысы
генетикалық жағынан біркелкі ағзалардан жақсы бақыланады. Сынақтәжірибе
ретінде, мысалы, өсімдіктердің өсімді көбеюі кезінде ұрпақтар саны көбірек
алынады. Тағы бір мысал, адамның бір жұмыртқадан туған егізінен тұқым
қуаламайтын өзгергіштік айқын көрінеді.
Тіпті арнайы екі термин де бар. Олар: айқындылық – геннің әрекет ету күші,
белгілердің фенотивтік пайда болу дәрежесі. Енгіштік – популяцияда геннің
фенотивті пайда болу жиілігі. Ол % арқыл өрнектеледі. Барлық дарақтардың
популяциясындағы барлық гомозиготалылар басыңқылығы бойынша фенотипі
басылыңқы болып, басым аллель таратушылары болғанда генотип фенотип тура
келген енгіштік толық болады.
Тұқым қуалау өзгергіштігін генотип, яғни тұқым қуалаушылықтың материалдық
негіздері: хромосомалар, гендер қамтамасыз етті. Тұқым қуалау өзгергіштігі
эволюциялық үдерісте орасан зор рөл атқарды. Тұқым қуалау өзгергіштігінің
негізгі үш түрі бар. Ұрпақтың үйлесімді өзгергіштігі кезінде ата тектерінің
белгілері жаңаша үйлесіп, қиыстырылады. Мысалы, бір еркектің 20 млн
сперматазоиды 20 млн мұмыртқа жасушаларын ұрықтандыратын елестетіп көрсек,
тіпті осы жағдайда да мүлде ұқсас екі ұрпақтың пайда болатынына снеу қиын.
өйткені әрбір мейоз кезінде сәйкес хромосомалар тек еншілес жасушалар
бойынша бейберекет таралып қана қоймай, айқасады да. 1 мейоздың әрбір
профазасынан соң қайта қиысатын әр түрлі үлескілері бар, демек аталық және
аналық гендердің түрлі – түрлі үйлесімі бар жаңа хромосомалары қалыптасады.
Үйлесімді өзгергіштік – бір түрдегі дарақтардың сан алуан болуының негізгі
себебі. Бірақ ол бұрыннан бар гендердің, яғни белгілердің жаңа үйлесіміне
ғана апарады. Сөйтіп ата тектердің ешқайсысына тән емес мүлде жаңа қасиет
пайда болу үшін мутация пайда болуы қажет.
Мутация. Мутация формалары.
Мутация – қандайда бір белгіге әсер ететін генетикалық материалдың
кенеттен, секірмелі өзгеруі. Бұл құбылыс еселену кезінде жиі өтеді. Ең ұсақ
мутациялық өлшембірлік –мутон. Бар болғаны бір нуклеотид мутон бола алады.
Бұл бір амин қышқылды өзгертеді, сөйтіп бүкіл нәруыздың тұтас қасиетін
өзгерте алады.
Мутация ДНҚ-да біршама сирек өтеді. Жасуша өзінің тұқым қуалау материалын
сақтауға тырысады. Мутациялар кезінде ДНҚ-дағы бірлі –жарым негіз немесе
тұтас гендер немесе хромосомалардың өзгеруі мүмкін. Атап айтқанда үлескінің
мутагендік мөлшері оларды жіктеу негізіне жатады.
Гендік немесе нүктелік мутация – ген құрылымы шегіндегі өзгерістер. Бұл
нәруыздың бір молекуласын өзгерте алады.
Хромосомалық мутация – хромосома құрылымындағы өзгерістер. Бүтін
хромосоманың мөлшері мен пішінін өзгерте алады.
Геномдық мутация – хромосома санының өзгеруі, яғни құрам санының ауытқуы.
Бұдан басқа мутациялардың әрбір осы типтерінен өзгерген тип бойынша тағы да
бөлінеді. Сөйтіп гендік мутация мыналарды қамтиды:
Нуклеотидтің сусуы. Тұтас ген бір нуклеотидке жылжып қысқарады. Осындай
өзгеріс нәтижесінде бүкіл код ауысады да есептеу шеңберінен сусын жылжиды.
Нуклеотидтердің еселенуі – жаңа гендердің пайда болуында рөл атқаратын
үдеріс. Мұнда нуклеотидтің сусуы кезіндегі әрекет қайталанады, яғни есептеу
шеңбері сусын жылжиды.
Ендірме нуклеотид. Генетикалық код жазбасында аналық ДНҚ-ға тән емес артық
нуклеотидтің пайда болуы. Бұл еселену формаларының бірі.
Алмасу – бір нуклеотидтің екіншісімен алмасуына байланысты өзгеру.
Пайда болу дәрежесі бойынша алмасу 3 топқа бөлінеді:
Мәнсіз мутациялар. Нуклеотидтің алмасуы нәтижесінде нәруыздағы аминқышқыл
сол мөлшерінде қалады.
1. Ағат мутациялар – аминқышқылдарды алмастыратын өзгерістер.
2. Ерсі мутациялар – аминқышқылдардың орнына тоқтатқыш триплет код
тұрған кездегі өзгерістер, яғни нәруыз үзіледі.
Хромосомалық мутация гендік мутацияға ұқсас болады. Мұнда тек бірнеше
нуклеотидтер ғана емес, бірнеше генднрді қосып алатын әлдеқайда үлкен
үлескі өзгерістерге ұшырайтындығымен ғана ерекшеленеді.
Бөліну – тапшылық. Хромосомада қандайда бір үлескінің жоғалуы.
Дупликация – үлескінің еселенуі.
Инверсия – үлескінің 180 градусқа төңкеруі.
Транслокация – сәйкес емес екі хромосомалар арасындағы үлескілердің
алмасуы.
Мейоз кезінде бөлінген шүйке жібі үзілген кезде геномды мутация болады.
Соның нәтижесінде хромосома санына тән емес гаметалар түзіледі. Егер олар
ұрықтануға қатысса, хромосомалар саны өзгерген зигота пайда болады. Бұлар
да 3 тип тармаққа бөлінеді.
1. Анеуплодия – бір немесе бірнеше хромосомаларды жоғалу немесе қосып
алу.
2. Гаплоидия – қалыпты хромосома жиынтығының 2 рет кемуі. Сонда
хромосома жиынтығы 1 n болады.
3. Полиплоидия – 2n-1n; немесе 2n+2n, 2n+3n және тағы басқа зигота
түзген кезде хромосома жиынтығының екі еселеніп өсуі.
Мутацияның себептері өте көп, кейбірі толық зерттелген жоқ. Оның – сыртқы,
сондай-ақ ішкі сипатта болуы мүмкін. Мутагенді факторлар немесе мутагендер
дегеніміз – мутация санын арттыратын химиялық немесе физикалық әсер.
Тұтастай алғанда мутацияның рөлі өте зор. Теріс мутациялардың орасан жиі
кездесетініне қарамастан, олардың тірі ағзалардың жаңа сапалары мен
қасиеттерінің пайда болуына бірден бір қайнар көз екенін атап айтқан жөн.
Тірі жүйелер эволюциясының мутациялық үдеріссіз жүзеге асуы мүмкін емес.
Бір кезде пайда болған тіршіліктің өзгермей қалуы мүмкін емес. Сондай-ақ
тіпті егер мұндай ағзалар өзгеретін қоршаған ортада сақталып қалған күннің
өзінде де олар өз көшірмесін ғана ұрпаққа қалдыратын жаңа формаларды
ешқашан бере алмас еді. Тіршілік мутациялары арқасында жер бетіндегі
өздерің көріп жүрген әр алуан ағзалар өмір сүруде.
Харди – Вайнберг ережесі.
1908жылы Г.Харди мен В.Вайнберг бір біріне тәуелсіз еркін өсіп өнетін
популяцияда генотиптердің таралуын көрсететін формуланы ұсынды. Оны Харди –
Вайнбергтің формуласы деп атады. Бұл формуладан еркін өсіп өнетін
популяция, егер онда ешқандай сұрыптау жүрмесе, тепе – теңдікте болад, яғни
ұрпақтан ұрпаққа өзгермейді және генотиптердің бір қатынасы болады деген
қағида шығады.
p²AA + 2pqAa + q² = 1, мұнда pA –м популяциядағы А гаметасының қатынасы
немесе шоғырлануы; qA – а генінің жиілігі. Аталық – аналығының
гаметаларында А немесе а гені болатындықтан pA + qA=1.
| | pA | Qa |
|♂ | | |
|♀ | | |
| pA | p²AA | PqAa |
| qA | pqAa | q²aa |
Қолданылған әдебиеттер:
9. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
10. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
11. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
12. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
13. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
14. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
15. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
16. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №9
Тақырыбы: Популяция-эволюцияның элементарлы құрылымы
Мақсаты: Популяция ұғымы оның критерилары және популяцияның генофонд ұғымы
туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1) Популяция ұғымы. Популяцияның критерилері. Популяцияның түрлері.
2) Популяцияның генофонд жайлы ұғымы. Поппуляциялар генофонтарының
интеграцяилығы.
Жаңа биологияның жауапты міндеттерінің бірі- популяциялар мен
түрлердің эволюциясын саналы түрде басқарып қажетке қарай бағыттау болып
табылады.Түрлермен популяциялардың эвалюциясы табиғаттың заңдылығына
байланысты,олжануарлар,өсімдіктер,микроорганизмдер мен вирустарда адам сана
– сезіммен басқарылып бағытталуы тиіс. Эвалюция мен селекция өте күрделі
фактырлардың жиынтығынан негізделген,олардың ішінде ең бастылары: табиғи
және қолдан сұрыптау, ортаның әсеріне немесе адамның мақсатына сәйкес,
топтардың генетикалық жүйелігі өзгереді.
Бүгінгі күнге дейін анықталып суреттелген жарты миллионға таяу
жануарлар түрі бар, ал әлі ашылып суреттелмеген түрлердің саны кем
дегенде 1 – 2 миллионнан асады. Ғалымдардың есебі бойынша, бір кезде жер
бетінде өмір сүріп кеткен, қазір жоқ өсімдіктер мен жануарлардың түрірлері
қазіргіден 5-9 есе көп. Түрлер эвалюциялық жолмен табиғи сурыптау арқылы
соңғы 3млрд. жыл бойы пайда болды деген 100жыл бұрын айтылған пікір
биологиядағы ашылған елеулі жаңалықтардың бірі болып табылады. Мал тұқымын
асылдандыру, одан алынған өнімді арттыру үщін тек жеке өкілдердің ғана емес
топтық бүкіл тұқымның генотипінің жүйесін білу керек. Тұқым қуу,
өзгергіштіктің заңдылығын, оларды туғызатын, анықтайтын факторларды білудің
табиғи жағдайлардағы жануарлардың өсіп өнуін, ондағы генетикалық
процестердің зертеудің эвалюцияны толық біліп оны басқаруда маңызы өте зор.
Популяция дегеніміз Н.В Тимофеев-Ресовскийдің анықтауы бойынша өмір
сүретін ортақ мекені бар, сол жердің беімделген, туыстас жиынтықтардан
оқшауланған (аралық кеңістікте, мезгілдік, физилогиялық генетикалық) және
өзара шағылыса алатын бір түрге енетін организимдердің жиынтығын айтады.
Мысалы, колгуев аралындағы бұғылар Қиыр Солтүстік материктегі бұғылардан
теңізбен бөлінген. Осының нәтежесінде колгуев бұғыларының ерекше
популяциясы пайда болған, олар осы түрдің қалған бұғылармен салыстырғанда
генотипі де, фенотипі де өзгеше ірі және өмір сүргіштігі жоғары. Популяция
түрдің бір бөлігі. Ол тағы, мәдени өсімдіктерде және үй жануарларында
кездеседі. Популяция ретінде "таза күйінде" өсірілетін ауыл шуашылық
малдарының тұқымын келтіруге болады. Егер бір шаруашылықта малдың екі түрлі
тұқымын бір – бірімен шағылыстырмай жеке өсірсе, онда екі тұқымдағы малдар
екі популяцияға жатады. Әдетте популяция тұйық топ. Оған басқа жерден
әкелмейді сондықтан популяцияда жұп таңдау өз ішінде жүреді. Әрбір
популяция өзінің белгілі генофондымен, яғни құрамына кіретін ген
аллельдерінің жиынтығымен сипатталады.
Популяциялар Эвалюцияның қозғаушы үш факторы: тұқым қуушылық,
өзгергіштік және сұрыптаудың өзара әрекеттесу негізінде тіршілік
жағдайларының әсерімен қалыптасады. Олардың құрылуы түрді мекеннің нақты
жағдайларына "лайықтаудың" тәсілі болып табылады. Популяциялардың қалыптасу
процестері мен олардың өскелен дамуы микроэвалюция құрайды.
Популяцияның құрылымын генетикалық және статистикалық әдістермен
зерттеуді алғашқы рет 1903 жылы В. Иоганнсен қолданды. Тұқымның көлеміне
қарап үрме бұршаққа сұрыптау жасаған Иоганнсен олардың ұрпақтарының тұқым
көлеміне қарай ауытқуларын бақылады. Атап айтқанда егер ірі тұқым себілсе
ұрпағы ірі, кішкене тұқым себілсе ұрпақтарының көлемі кішірейтінін байқады.
Аналық тұқымның салмағына қарай әр кластағы ұрпақтардың өзгергіштігі
(Иоганнсен бойынша)
|Аналық тұқымның |Тұқымның саны |Орта мөлшері және |
|кластары (мг) | |(мг) |
| | |X±m |∑ |
|150-250 |180 |437,8±0,56 |7,47 |
|250-350 |835 |444,7±0,31 |9,03 |
|350-450 |2238 |461,7±0,19 |8,93 |
|450-550 |1138 |489,4±0,28 |9,34 |
|550-650 |609 |518,7±0,42 |10,24 |
|650-750 |494 |560,3±0,45 |10,02 |
|жиынтығы |5494 |479,2±0,13 |98,7 |
Ол тұқым белгілері көп гендермен анықталатын және сыртқы ортаның
әсерінен қатты ұшырайтын бұршақ тұқымының салмағы мен көлемін зерттеді. Бұл
белгілерден модификациялық өзгергіштіктің сипаты айқын көрінеді. Ол үрме
бұршақтың тұқымын өлшеп, көрсеткіш бойынша варияциялық қатар жасады.
Массасы 150-750 мг-ға дейін болды. Онан әрі массасы 250-350 және 550-650 мг
болған тұқымдар бөлек өсіріліп әр өсімдіктің тұқымы қайта өлшенеді.
Популяция құрайтын сорттан таңдап алынған ауыр және жеңіл тұқымдар жеке
егіліп олардан массасы әр түрілі өсімдіктер алынды.
Эвалюцияның негізгі факторларына мутациялар, табиғи және жасанды
сұрыптаулар, көшпенділік мигратция гендер дрифі ауытқылар жатады.
Мутация тұқым қуатын өзегергіштіктің эволюциядағы бастапқы қайнар
бұлағы болып табылады және әрбір геннің спонтанды (өздігінен) мутацияға
сирек ұшырайтыныны қарамастан гендер санының орасан көп болуына байланысты
әр түрлі мутациялардың жалпы саныкөп болуы мүмкін. Популяциядағы
организмдер генотиптерді түрлі мутацияларға қаныққан болады, олар көбінде
гетерозиготалы күйде кездеседі. Популяцияда мутациялардың шоғырлануы артқан
сайын гетерозиготалы өсімдіктердің бір-бірімен шағылысуы нәтежесінде
гомозиготалы қалыпқа түсу мүмкіндігі көбейе береді. Мұндай қаныққандық
мәдени өсімдіктер мен үй жануарларына ғана емес, С.С Четвериков алғаш рет
көрсеткендей, табиғи популяциялардың бәріне тән.
Әрбір ұрпаққа генофонд көптеген жаңа мутациялармен толықтырылып
отырады. Бұл процесс мутациялық қысым деп аталады. Демек, популяциядағы әр
түрлі гендер аллельдерінің жиілігі мутациялық қысымға, яғни тіке және кері
мутациялар жиліктерінің қатынасына қарай өзгеріп отырады.
Мутацияның популяцияда таралуы осы локустың мутабильділігіне ғана емес
сонымен бірге осы организмдердің өмір сүргіштігі мен өскелегендігіне қандай
әсер ететіндігіне де байланысты болады. Жаңадан пайда болған мутацияның
қайсысы болсын генотиптің біртұтас жүйесіне өзгеріс енгізеді. Осыған орай
мутациялардың басым көпшілігі алғашында зиянды болады, өте сирек жағының
өзі түр үшін бірдей пайдалы болып кетуі мүмкін.
Организм генотиптің орта жағдайына неғұрылым бейімделгіштігін
қамтамасыз етуі арқалы сақталу процесін сұрыптау деп атайды. Сұрыптаудың
негізгі үш түрі бар. Тұрақтандырғыш немесе қалыптастырушы сұрыптау
ауытқуларды жойып мутация популяцияны бір қалыпта ұстайды. Қозғаушы
сұрыптау, керісінше, бұған дейінгі қалыптасқан организдерді жоя отырып
популия тепе-теңдігін бұзады. Ақырында дизруптивті сұрыптау популяцияда
фонетивтердің шеткі вариантарын сақтап (үзіліс басталғанша) аралық
формаларды жойып отырады. Организимнің тірі қалуы және ұрпақ беру
мүмкіндігі оның ортаға бейімделу дәрежесіне байланысты боллады.
Организмдердің бейімделу қабілеті неғұрлым кең болған сайын, олардың
сақталу және популяциядағы мүмкіндігі молая түседі. Генотиптері тіршілік
ету жағдайларына бейімделуі неғұрлым жақсы қамтамасыз ететін организмдер
бейімделуді шамалаларға қарағанда көбірек ұрпақ береді, ал осыған
байланысты белгілі бір геннің популяциядағы шоғырлануы да табиғи
сұрыптаумен анықталады. Қолдан қолдан сұрыптағанда басты маңыз өнім беретін
белгілерге беріледі.
В.И Власовтың айтуынша табиғи сұрыптау онтогенездің барлық кезеңінде
гаметадан есейген организмге дейін жүреді. Сонымен қатар ол қолдан
сұрыптаудың жылдыамдығында ықпалын тигізеді, оның қарама-қарсылық жұмысы
өнімді жоғарылататын сұрыптауда түрдің биологиялық шегіне тән емес қасиетін
байқағандай. Осы жағдайда малдары сұрыптағанда, олардың өнімділік
белгілерін ғана емес, қоршаған ортаға бейімділігін де ескеру керек.
Популяцияның генетикасын білу түрлі генотиртердің селекциялық
бағалылғын анықтауға мүмкіндік береді.
Әр түрлі популяциялрдан мутацияның таралуы миграция « орын ауыстыру
» арқылы мүмкін. Мал шаруашылығында көптеген түрлерін басқа
мемлекеттерден акеліп пайдаланумен сипатталады.
« Генофонд » жөнінде ұғым.
Табиғи мутациялық процестің және сұрыптаудың нәтижесінде әрбір
популяция өзіне тән нәсілдік қасиеттерімен, хромосома құрылымымен
сипатталады. Осы тұқым қуатын бірліктердің популяциядағы жиынтығын А.С.
Серебровский генофонд деп атады. Генофонд деген теориялық қана емес
практикалық маңызы өте зор.
Малдардың әрбір тұқымы басқа тұқымдардан ең бірінші генофонды
арқылы ерекшеленеді. Әр тұқымның өнім дәрежелері, сыртқы пішіні,
физиологиялық ерекшеліктері және анатомиялық құрылысы осы гендер
жиынтығымен анықталады. Егер тұқымның генофонында бағалы нәсілдік
бастама болмаса немесе құнды гендер шоғыры өте аз болса, онда бұл тұқымды
қажетті бағытта жетілдіру өте қиынға түседі. Мысалы, сүттілігі, ырт
пішіні және салмағы өте жақсы қара ала тұқымды сиырлардың сүті өте
сұйық, жоғары майлылығы сирек болады. Ал осы белгі бойынша тұқымды
жақсарту үшін сүт майлылығы жоғары басқа тұқыммен шағылыстыру керек.
Бұл жұмыс зоотехникті көп ойландырады, себебі жаңа тұқым шығару үшін
қажетті бастапқы материалды ( тұқымды ) дұрыс алу қажет.
Популяция құрылымына туыстас шағылысудың ықпалы.
Өздігінен ұрықтанатын организимдер популяциясына қолдануға Харди-
Вайнбертің формулалары әрине жарамсыз. Ондай ұрықтанудың немесе туыстас
шағылысудың генетикалық мәні, В.Иоганнсен көрсеткендей, популяцияны
генетифтері әр түрлі линнияларға ажырат. Бұл кезде гетерозиготалы гендер
гомозиготалы қалыпқа ауысады.Нақтылы популяцияның соңғы саны тағы бір
маңызды нәтежеге әкеліп тірейді.
Популяция құрылымы.
Популяция деп өмір сүру ортасы бір және оған бейімделу қабілетіде
бірдей, бір- бірімен будандасып, ұрпақ бере алатын бір түрге жататын
дарақтарды атайды. Қолдан сұрыптау жолымен алынатын жануарлар тұқымдарымен
өсімдіктер сорттары да жекелеген популяцияға жатады. Популяцияның қалыптасу
процессі және оның динамикасы микроэволюция болып есептеледі.
Популяцияның генетикалық құрылымын анықтау селекционерлерден басталады
деуге болады. Себебі олар қандай болмасын бір сорт не тұқым шығару үшін
будандастыратын ата-ана жұбын таңдап алумен қатар, бір неше буын бойы
олардың ұрпақтарын зерттейді. Бірақ популяцияны генетикалық тұрғыдан
зерттеудің ғылыми негізгі тұқым қуалаушылықтың негізгі заңдылықтары, яғни
Мендель заңдары ашылғаннан кейін салынды.
Популяция құрылымын ең алғаш стстистикалық және генетикалық әдістер
қолдана отырып зерттеген дат генетикі В. Иоганнсен. Оның 1903 жылы "
популяциядағы және таза линялардағы тұқым қуалау " деген еңбегі жарық
көрген.
Организимдердің эволюциясы барысында сапасы жағынан бір-бірінен
айырмашылығы бар генотифтердің өзгергіштікке ұшырауна байланысты бір
генотип үнемі бір генотиппен алмасып отырады. Оны популяцияның генетикалық
құрылымының динамикасы дейміз. Популяциядағы генотиптік өзгергіштіктің
негізіне мутациялық және комбинативтік өзгергіштік жатады.
Панмиксиялық популяциядағы генотиптердің тепе-теңдігі тұрақты әсер
ететін факторларға байланысты өзгеріп отырады. Ол факторларға мутациялық
процесс, сұрыптау, популяцияның мөлшері, изоляция т.б жатады.
1. мутациялық процесс
Гендердің популяцияда тұрақты түрдеқайталанып отыруы үшін олар
мутацияға ұшырамауы керек. Бірақ ондай өзгеріс үнемі болып отырады. Әрбір
жеке ген мутацияға сирек ұшырағанмен, генотиптегі гендердің саны көп
болғандықтан, түрлі мутациялардың жалпы мөлшері де сәуір көп болып келеді.
Популяциядағы генетиптері гетерозиготалы организмдер түрлі мутация
мутация мутацияларға бай болады. Мысалы, жүгерінің әр түрлі сорттарында
"жасыл өскінді " мутация бойынша гетерозиготалы өсімдіктер 34-66 пайызға
дейін кездеседі.
Әрбір буын сайын генофонд (тектік қор) жаңа мутациялардың
жиынтығымен т мутацияолықтырылып отырады. Ол процесті мутациялық қысым деп
атайды. Қандай болмасын жаңа пайда болған мутация түрге тән генотиптің
тұтастығында өзгеріс тудырады. Сол себепті генотип системасында сұрыптаудан
өтпеген мутация жеке даму барысында организм функцияларының тарихи
қалыптасқан корреляциясын (бір-біріне сәйкестілігін) бұзады. Сондықтан да
мутация алғашқыда көбінесе зиянды болып келеді.
Популяцияның мөлшері
Гендер концентрациясы популяцияның мөлшеріне байланысты болады.
Популяцияның мөлшері неғұрылым аз болса, гетерозиготалы дарақтардың бір-
бірімен будандасып, рацессивті гемозиготалы ұрпақ беруінің мүмкіндігі
солғұрылым мол болады. Керісінше популяцияның мөлшері көп болса, рацессивті
гемозиготаның болу мүмкіндігі азаяды. Аз санды популяцияда сұрыпталу
нәтежесінде пайдасыз гендер кеміп, пайдалы гендер артып отырады.
1931 жылы Н.П Дубинин сан жағынан популяцияның өзіндде, кейде кейбір
кездейсоқ факторлардың әсерінен, гендер концентрациясының өзгертетіндігін
көрсетеді. Кейінен популяцияның саны артқан сайын ол гендердің мөлшері де
арта түседі. Бұл құбылысты генетикалық-автоматты процесс немесе гендердің
дрейфі /шайқалуы/ деп атайды.
Изоляция
Жалпы түрдің әртүрлі популяциялардан құрылатындығы белгілі. Егер бір
популяция дарақтары екінші бір популяция дарақтарымен біраз уақыт будандаса
алмай қалса, ондай популяция изоляцияға /оқшаулану/ ұшырайды. Ал мұндай
оқшаулану бірнеше буынға созылса, онда популяция жіктеле бастайды.
Болашақта ондай популяция жаңа түр тармағының немесе тіпті түрдің бастамасы
бола алады.
Түр ішіндегі популяцияның изоляциясы /оқшаулануы/ геграфиялық (тау
немесе өзен, көлдердің пайда болуы), экологиялық және биологиялық
факторлардың әсерінен болады.
Геологиялық өзгерістерге байланысты болатын оқшаулану географиялық
изоляция деп аталады. Экологиялық факторларға территориялық-климаттық,
микроклиматтық, маусымдық-климаттық т.б өзгерістер жатады, олар бір түрге
жататын организимдердің бір-бірімен будандасуына бөгет жасауы мүмкін.
Мысалы, теңізде тіршілік ететін балықтар көбею кезінде, яғни уылдырық
шашарда өзендерге шығады. Сонда әрбір өзеннің өзіне тән ерекше популяциясы
қалыптасады.
Биологиялық изоляцияға генетикалық және физиологиялық факторлар
жатады. Генетикалық факторға көбінесе мейоз процесінің өзгеруі нәтежесінде
пайда болатын полиплоидия немесе хромосомдық өзгерістер жатады. Бұдан
дарақтардың еркін будандасуына кедергі келеді, соған байланысты гендер бір-
бірімен комбинациялана алмайды.
Физиологиялық факторларға жануарларға болатын шартты рефлектің өзі
изоляция тудыра алатындығын айтуға болады. Мысалы, кейбір жануарлар мен
жәндіктер жұптақанда бірін-бірі таңдайды.
Сонымен популяцияның генетикалық құрылымына әсер ететін жоғарыда
көрсетілген факторларға б популяцияайланысты генетикалық дианамика, яғни
микроэвалюция процесі жүріп отырады.
Генетикалық гомеостаз
Кез-келген биологиялық системаның мейлі клетка, организм, биологиялық
семья немесе тұтас генетикалық популяция болсын өзінің адаптивтік механизмі
болады. Соның көмегімен олар тіршілігін сақтап отырады.
Популяцияның сыртқы орта факторлары әсерінен өзінің генетикалық
құрылымын сақтау қабілетін генетикалық гомеостаз дейді. Бұл ұғымды ең алғаш
қалыптастырған С.С Четвериков (1926 ж).
Генетикалық гомеостаз механизимдеріне Харди-Вайнберг формуласына
сәйкес популяциядағы түрлі генетиптік тепе-теңдік қалыпта сақталуы,
мутациялық процестің белгілі бір бағытқа және белгілі бір қарқынмен
жүретіндігі жатады.
Популяцияда мутациямөлшерінің көп болуы тұқым қуалайтын
өзгергіштіктің резервін жасайды. Бірақ, мутация көбінесе рацессивті
гендерде болатындықтан популяция өзгеріске тез бейімделе алады. Соған
байланысты гетерозиготалардың, гомозиготаларға қарағанда тіршілік қабілеті
жоғары болып келеді.
Бірақ популяциядан әртүрлі генетикалық формалардың шығуын полиморфизм
деп атайды. Н.В Тимофеев- Ресовский мен Я.Я Лус деген оқымыстылар ұзақ
жылдар бойы хан қызы жәндігінің қанатының үсті қызыл және қара дарақтардан
тұратын полиморфты популяциясына зерттеу жүргізді. Сонда бұл популяцияда
жыл сайын бір ғана жағдай байқалған, күзде қоңыздардың көпшілігі қара,
қыстап шыққанан кейін қызыл түске айналып отырған. Бұл популяцияда
полиморфизмнің болатындығын көрсетеді.
Сөйтіп, полиморфизм популяцияның бір система ретінде сақталып тұруын
қамтамасыз ететін механизм болып есептеледі. Сондықтан оны эволюция
барысында қалыптасқан генетикалық гомеостаздың көрінісі деп айтуға болады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №10
Тақырыбы: Эволюцияның элементарлы факторлары
Мақсаты: эволюцияның элементарлы факторлары, генофонл туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1) Популяцияның генофондына ықпал жасайтын факторлар- мутациялар, орын
ауыстыру, гендер ағымының ауытқуы, табиғи сұрыптау.
2) Оқшауланудың популяциялар өзгешеленген үдететін факторы ретіндегі
рөлі.
3) Оқшаулану типтері, олардың сипаттамсы және маңызы.
4) Популяция толқынының типтері және олардың эволюциядағы рөлі.
Популяция- (латын тілінде populus — халық, тұрғын халық) — белгілі бір
кеңістікте генетикалық жүйе түзетін, бір түрге жататын және көбею арқылы
өзін-өзі жаңғыртып отыратын организмдер тобы. Популяция- эволюцияның
өзіндік төменгі құрылымы түр, түрасты, бірнеше жақын популяциялық топтарда
өзіндік эволюциялық тағдырға ие, бірақ олар тіршіліктің элементарлы бірлігі
емес. Популяция- экологиялық, морфологиялық және генетикалық бірлік болып
табылады. Популяция- өзіндік эволюцияға бейім, типтердің ішіндегі ең
кішісі. Популяцияда дарақ- эволюцияның негізгі факторының қызмет көзі-
сұрыптау, ал түр эволюциялық процесстің сапалы кезеңі. Осы топтың популяция
болып есептелуі үшін: тарихи қалыптасқан ареалы және үздіксіз өзгеріп
тұратын сыртқы орта жағдайында өзінің саны мен құрылымын сақтауға қабілетті
болуы; сол түрдің өзге топтарынан қандай да бір табиғи кедергілермен
ажыратылып тұруы; бір немесе бірнеше экожүйенің құрамына кіріп, олардағы
зат алмасу, энергия тасымалдау процестеріне қатысуы тиіс. Әр популяция
өзіне ғана тән статиктикалық сипаттамалары (саны, тығыздығы, ареалы,
орналасуы, жас ерекшелігі, жыныстық құрамы) және динамикалық сипаттамалары
(саны мен тығыздығының уақытқа қатысты өзгеруі) бойынша ерекшеленеді.
Популяцияның статиктикалық сипаттамалары популяцияның белгілі бір сәттегі
күйін көрсетіп, өлшеу, санау арқылы қысқа мерзімде анықталады. Популяцияның
динамикалық сипатамаларын анықтау ұзақ мерзімді (бір ұрпақ жаңаратындай)
қажет етеді. Популяция санының динамикасы белгілі бір уақыт аралығындағы
тірі организмдердің өмірге келуі мен өлімі көрсеткіштерінің ара салмағы
бойынша анықталады. Сондай-ақ, популяция санының өзгеруіне иммиграция және
эмиграция процестері де әсер етеді. Популяция саны өсуінің біртіндеп
тежелуі логистикалық теңдеу арқылы өрнектеледі. Әдетте, жануарлар мен
өсімдіктер популяциясының саны біршама тұрақты болғанымен, олар әлсін-әлсін
күрт өзгеріп отырады (мысалы, тоқалтіс тышқандар, леммингтер, т.б.). Кейбір
жануарлардың (шегіртке, бөкендер, т.б.) санының немесе тығыздығының қауырт
өсуі олардың қоныс аударуына әкеледі. Жануарлар популяцияларының саны мен
тығыздығы күрделі мінез-құлықтық (аумағын белгілеу, қору, көші-қон),
физиологиялық механизмдер арқылы (гормондар қызметі, стресс) және
лементарлы эволюциялық құбылыс- ұзақ, қайтымсыз және бағытталған
популяцияларның генофондының өзгерісі. Бұндай генофондық өзгеріс
эволюциялық мағызы аз болып табылады. Сондықтан, элементарлы эволюциялық
құбылыс.
Элементарлы эволюциялық құбылыс- эволюциялық әлі процесс емес.
Популяцияның генотиптерінің құрамының тұрақты өзгерісі тек табиғи сұрыптау
жұмысыпопуляцияның генетикалық құрылымының өзгеруі арқылы реттеліп отырады.
Эның нәтижесінде- жалғыз белгілі эволюциялық бағыттаушы факторға беглілі.
Табиғатта тіршілік ететін популяция экологиялық- морфофизиологиялық,
генетикалық қасиеттері эволюция процесінің элементарлы бірлігі болып
табылады. Бұл оның генетикалық бірлігімен және шектелмеген ұзақ тіршілік
етуімен байланысты.
Элементарлы эволюцияның бірліктерін бөлу- элементарлы эволюция
құбылыстарын түсіндіруге жағдай жасайды- популяцияның генотипінің
құрамынының тұрақты өзгерісі және элементарлы эволюциялық факторлар
қызметтерін мазмұндау және шекаралау.
Элементарлы эволюция факторлары
Жалпы эволюциялық факторлар саны үлкен болуы мүмкін. Өйткені, әртүрлі
сансыз жағдайлар әртүрлі жолдармен популяцияның генотиптік құрамына әсерін
тигізуі мүмкін. Эволюциялық факторлар: мутациялық процесс, популяцияның
толқындары, изоляция- оқшаулану, табиғи сұрыптау.
Табиғи сұрыптау маңыздылығы басқа эволюциялық факторлардан өте жоғары.
Топтық бірігу ретіндегі популяция өзіне ғана тән қасиеттермен қатар
әрбір жеке дарақтардың өзіне тән қасиеттерге де ие. Топтық ерекшеліктер
дегеніміз - бұл популяциялардың негізгі сипаты. Оған мыналар жатады:
1. 1) жалпы есебі (сан) - болінген аумақтағы дарақтардьщ жалпы саны;
2. 2) тығыздық - популяция мекендеген кеңістіктің ауданына немесе
көлеміне келетін дарақтардың орташа саны;
3. 3) өсімталдық - кебею нәтижесінде уақыт бірлігінде пайда болған жаңа
дарақтар саны;
4. 4) өлім-жітім - белгілі уақыттың бір бөлігінде дарақтар популяциясында
өлгендердің мөлшерін көрсететін көрсеткіш;
5. 5) популяция өсімі - туу мен өлім-жітім арасындағы айырма; өсімнің
пайдалы да, пайдасыз да болуы мүмкін;
6. 6) өсу қарқыны - уақыт бірлігіндегі орташа өсім;
7. 7) жыныстық құрам — берілген популяциядағы еркек және әйел жынысты
дарақтар арақатынасы;
8. 8) жас құрамы - бұл дарақтарды жасы бойынша бөліп тарату.
Популяция терминін 1903 ж. Дания биологы В.Иогансен (1857 — 1927) енгізді.
Эволюция заңдылықтарын, түрлердің пайда болуын зерттейтін ғалымдар
популяцияны микроэволюциялық процестің ең шағын бірлігі ретінде қарастырса,
ал экологтар популяцияны түр аралық әсерлесу мен өнімділік тұрғысынан
зерттейді. Популяцияны зерттеудегі микроэволюциялық, генетикалық,
экологиялық бағыттарды біріктіретін биологияның жаңа саласы — популяциялық
биология қалыптасты. Жойылып кету қаупі төнген түрлерді сақтап қалу, зиянды
түрлердің санын тежеу, экожүйе құрамына жаңа түрлерді енгізуде
(интродукция) популяцияны зерттеудің маңызы зор.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №11
Тақырыбы: Табиғи сұрыптау- эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы факторлары
Мақсаты:Табиғи сұрыптау, формалары, тіршілік үшін күрес ұғымы туралы
мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Табиғи сұрыптау ұғымы. Табиғи сұрыптаудың негізгі формлары:
тұрақтандырушы, қозғаушы, ажыратушы, жыныстық, теңестіруші, жекелік және
топтық.
2. Тіршілік үшін күрес. Тіршілік үшін күрестің және элиминацияның
формалары. Табиғи сұрытаудың сандық сипттамасы: сұрыптаудың коэфициентті,
тиімділігі, жылдамдығы. Сұрытау әдістерінің мысалдары. Сұрыптау әдістерінің
статистикалық сиптаттамасы
Бұған дейін, организмдерде қалыптасқан генетикалық қасиеттер негізінде
болатын тұқым қуалайтын өзгерістердің пайда болуын қарап өттік. Органикалық
табиғаттың біртіндеп ілгері қарай дамуында, алдыңғы ұрпақтарында болмаған,
генотиптердің өздерінің ерекше маңызы бар екендігінде дау жоқ.
Тұқым қуалайтын жаңа қасиетті организмдердің пайда болуындағы себепші
негіздердің бірі гендердің комбинациялануы мен олардың өз ара әрекеттесу
нәтижесінде туатын комбинациялық өзгергіштік. Гендердің мұндай
комбинациялары екі процесс негізінде орындалады. Оның бірі – клетканың
редукциялы бөлінуінде хромосомдардың бір – біріне байланыссыз ажырасып
кетуі, бұл одан кейін ұрпақта белгілердің ажырауына себеп болатын
хромосомдардың айқасуы, яғни буданда гаметалар түзілуі кезінде гендердің
қайта топталуы. Қайта комбинациялануұрпақта белгілердің жаңа үйлесімді
шумақтарының пайда болуына соқтырады.
Комбинациялық өзгергіштік түр көлеміндегі әр қилы индивидуумдарда
тұқым қуалайтын қасиеттердің әр түрлі үйлесімді шумақтарын туғызады,
сөйтіп, бұл сұрыптауға қажет бастапқы материалды молайтады. Сонымен қатар,
бұл өзгергіштік ұрпақта ата –анасында жоқ жаңа қасиеттер пайда болуына
себепкер болуы мүмкін. Бұған жоғарыда айтылып кеткен бұршақ тәрәзді және
роза тәрізді айдарлы тауықтар тұқымдарын будандастырудың нәтижесі мысал
болады. Мұнда аллельді емес доминаттық екі геннің өз ара әрекеттесуінен
будандық ұрпақта жаңа белгі – жаңғақ тәрізді айдар пайда болады.
Комбинациялық өзгергіштікте гендердің құрылымына ешқандай өзгеріс
енбейді; хромосом саны да өзгермейді. Мұнда, тұқым қуалайтын өзгерістердің
басқа жолдарымен- мутациялық процеспен және полиплоидиямен салыстырғанда
генотип өзгерістері едәуір кем болады.
Ч.Дарвин табиғатта жаңа түрлердің қалай пайда болатынына ерекше көңіл
бөлді. Ол организмдердің табиғи жағдайда қалай көбейетіндігіне де назар
аударды. Барлық организмдер артына ұрпақ қалдыру үшін өте қарқынды
көбейетіндігіне көптеген мысалдар келтіріп, өсімдіктер мен жануарлардың кез
келген түрлері табиғатта геометриялық прогрессиямен көбеюге қабілеттілігін
дәлелдеді. Әрбір организм өте көп ұрпақ бергенімен, олардың жыныстық
жетілуге дейін өмір сүретіндері аз болатындығын байқады. Дегенмен көбею
кезіндегі ұрпақтардың басым көпшілігі әр түрлі әсерлерден (қоректің
жетіспеуі, қоршаған орта жағдайларының қолайсыздығы, т.б.) көптеп қырылады.
Табиғатта ұдайы тіршілік үшін күрес жүретіндігін айта келе, Дарвин бір
даралардың көбейіп артына ұрпақ қалдырып, екінші даралардың жойылып
отыратындығы табиғи сұрыпталудың әсерінен болатынын дәлелдеді.
Табиғи сүрыпталудың нәтижесінде, тіршілік еткен орта жағдайына пайдалы
тұқым қуалайтын өзгергіштігі бар дараларды сақтап, ондай өзгергіштігі жоқ
дараларды жойып отырады деген кортындыға келеді. Ч.Дарвин органикалық
дүниенің тарихи дамуы эволюцияның 3 факторына байланысты екендігін
анықтады, олар:
өзгергіштік
тұқымқуалаушылық
табиғисұрыпталу
Табиғи сұрыптау жолымен эволюция теориясы 1858 жылы Лондондағы Линней
қоғамының мәжiлiсiнде Чарлз дарвин мен Альфред Рассел Уоллес бiрлесе
отырып жасаған баяндамасында ұсынылды. Жоғарыда айтып кеткендей, Дарвин мен
Уоллес эволюция туралы айлар айтқан алғашқылар емес. Олардың есiмдерi
эволюция идеясымен байланысы – табиғи сұрыпталу теориясын эволюция
жүргiзетiн механизмдердiң бiрi екенiн ұсынуда болып табылады. Тек
постулаттаудан гөрi жүру жолы белгiлi процесс бiзге сенiмдi болады.
Дарвин бұл жағдайда «сұрыптауды» сөзбе – сөз мағынада түсіну және оған
тәңірлік бастама түріне ұғым беру дұрыс болмайтынын ескертеді. Бұл
физикадағы «әлемдік тартылу» немесе химиядағы «талғамды қосылыс» сияқты
метофоралық ұғым. Дарвин табиғат деген сөзді көптеген табиғи заңдардың
әрекетінің жиынтығы және продуктысы есебінде қараймын, ал заңдар деген
сөзді құбылыстардың дәйектілігінің дәлелділігі деп түсінді.
Егер, қолда өсіру процесінде жануарлар мен өсімдіктерде адамға
пайдалыкөптеген өзгерістер пайда болатын болса, табиғиат жағдайларында
организмдердіңөздері үшін пайдалы басқаша өзгерістер пайда болып
орыратындығына күмәндануға болмайды. Егер ондай згерістер пайда бола
қалса, онша елеулі болмаса да ,басқаларына қарағанда артықшылығы бар
особьтардың сақталып қалу және өсіп – ну мүмкіншілігі мол болады. Екінші
жағынан азды – кпті зиянды згерістердің қандайы болса да особьтардың құрып
кетуіне себеп болатындығына да күмән келтіуге болмайды. Пайдалы жеке
ерекшеліктердің не өзгерістердің сақталып зияндыларының жойылып отыруын
Дарвин табиғи сұрыптау немесе те бейімдіректердің тіршілік етіп қалуы
деп аталады.
Табиғи сұрыптауда – көрінген көрінбеген белгілеріне байланыссыз, өмірге
қажет белгілердің бәр түрі сақталады. Табиғи сұрыптаумен жасалған белгілер
организмге де, түрге де пайдалы. Адам органикалық түрлерді бір ортадан
екінші ортаға көшіріп организмдерді зорлап қатты өзгеріске түсіреді.
Табиғат орта жағдайларында ондай кенет өзгеріс болмайды. Табиғи сұрыптау
процесіндегіден гөрі адам жаңа органикалық формаларды тез жасап ала алады.
Табиғи сүрыпталудың нәтижесінде, тіршілік еткен орта жағдайына пайдалы
тұқым қуалайтын өзгергіштігі бар дараларды сақтап, ондай өзгергіштігі жоқ
дараларды жойып Ч.Дарвин органикалық дүниенің тарихи отырады деген
кортындыға келеді.
Дарвиннің органикалық мақсатқа сәйкестілікке табиғи сұрыптау тұрғысынан
тұңғыш рет материалистік түсінік берді. Табиғатта тіршілік жағдайларына
мүлдем абсолютті бейімделген формалар жоқ. Табиғаттағы әрбір түрлі зейін
қойып зерттегенде бұған оңай – ақ көзді жеткізуге болады. Организмдердің
дағдысы құрылысына сәйкес келмейтін жағдайда, бұл ерекше көзге түседі.
Қаздар мен үйректердің жарғақ табанды болуы жүзуге бейімділік; демек бұл
мақсатқа үйлесімділік екеніне күмән келтіруге болмайды. Солай бола тұра,
жарғақ табанды тау қаздары суда сирек болады.
Фрегат деген құс мұхиттардың үстінде қонбай қалықтап ұшып жүреді. Солай
тіршілік ете тұрса да оның барлық төрт саусағының арасын жалғастырып жатқан
жарғағы болады. Тау қазы мен фрегаттың аяқтарындағы жарғақ бұл құстарға
пайдалы деп айтуға болмас, бірақ біз олардың бұл белгілерін тұқым
қуалаушылыққа байланысты деп қараймыз. Тау қазының немесе фрегеттың арғы
аталарында жарғақты табан, қазіргі су құстарындай пайдалы болған. Олардың
ұрпақтарында жүзу органдары сақтала тұрса да, олар жаңа жағдайларға
бейімделу процесінде бұрынғы жүзу дағдысын жойған.
Бейімділіктің салыстырмалы сипатта екендігіне көптеген жануарлардағы
рудименттер, яғни дамымаған, көбінесе пайдасыз органдардың болуы дәлел.
Жоғарғы сатылы организмдердің бәрінде дерлік кейбір органдары рудимент
түрінде болады. Мысалы жыландардың өкпесінің бір жақ бөлімі рудиментті;
кейбір құстардың барлық қанаты рудимент түрінде, ұшу қызметін атқара
алмайды.
Редиментті органдарын зерттеу, организмдегі әрбір белгі,тек нақтылы бір
жағдайда ғана үйлесімді болатындығын көрсетті. Сол белгілерді
қалыптастырған жағдайлар өзгеріп кетсе, бұрын пайдалы болып келген белгілер
енді зиянды болып шығады. Бұған органикалық дүниедегі бейімділік
салыстырмалы түрде деген қазіргі ұғым туады. Мақсатқа сәйкестік бұл
организмдегі барлық органдардың бір – біріне үйлесімділігі мен
функцияларының белгілі орта жағдайларында өмір сүруіне бейімділігі.
Мақсатқа сәйкестілік табиғи сұрыптау нәтижесінде пайда болып сондықтан да
эволюциялық процесс әрқашан да бейімдеу сипатында болады. Табиғатта
мақсатқа сәйкес бейімділіктердің салыстырмалы түрде болатындығын төменгі
жағдайлардан жақсы түсінуге болады.
Орта жағдайларына байланысты табиғи сұрыптаудың әсері әр түрлі болады.
Айталық, бір қолайлы жағдайда пайда болған тұқым қуалайтын өзгеріс тиімді
болса, онда сұрыптау белгілі бір бағытта жүреді. Бұл фенотиптің бірте-бірте
өзгеруіне және өзгергіштіктің реакция нормасының бір бағытқа қарай ауысуына
апарып соғады. Сұрыптаудың мұндай түрін қозғаушы сұрыптау дейді. Мысалы,
ірі өндіріс орталықтарында түтін мен ыс көп болғандықтан, сол маңда өсетін
ақ қайыңның діңгегі қоңырқай-күңгірт болып өзгереді. Соған байланысты
қайыңда тіршілік ететін ақшыл көбелектердің арасында кейде күңгірт түсті
мутанттар пайда болады. Егер мұндай құбылыс ауасы таза ауыл жағдайында
болса, сұрыптау арқылы жойылып кетер еді. Себебі, ақшыл қайыңдағы күңгірт
түсті көбелектер тез көзге түседі. Сондықтан оларды құстар жеп құртады. Ал
түтінмен ысталған қайыңдағы көбелектер көзге көп түспейді, яғни табиғи
сұрыптау оларды сақтап қалады. Сонда мұндай сұрыптауды жүзеге асыратын
фактор — көбелектерді жейтін құстар. Егер сұрыптау өте жылдам қарқынмен
жүрсе, тез арада күңгірт түсті популяция пайда болады. Мысалы, Манчестер
қаласының маңындағы қайың көбелегінің күңгірт түсті түрлері ақшыл
көбелектерді 20 жылдың ішінде ығыстырып шығарған. Қозғаушы сұрыптау
эволюцияда басты рөл атқарады. Бұған жылқының эволюциясы барысында оның
аяғының саусақтылықтан тақ тұяқтылыққа дейінгі өзгерісі де дәлел бола
алады.
Қозғаушы сұрыптаумен қатар, табиғатта тұрақтандырушы сұрыптау да
кеңінен таралған. Біршама тұрақты орта жағдайларында тіршілік ететін
түрлерде болатын өзгерістер жағымсыз болуы мүмкін. Мұндай жағдайда аз
өзгерістерді тудыратын мутациялар сақталып, керісінше көп өзгеріс тудыратын
мутациялар жойылып отырады.
Тұрақтандырушы сұрыптауда, мысалы, жәндіктер арқылы тозаңданатын
өсімдіктер гүлінің бір шағын бөлігі ғана өзгереді. Бұл сол жәндіктің
мөлшеріне ғана шақ келеді, ал олай болмаған жағдайда тозаңдануға жағымсыз
әсер еткен болар еді.
Мезозой дәуірінде пайда болған саусақ қанатты балықтарға жататын
латимерия осы күнге дейін өзгеріссіз тіршілік етіп келеді.
Сол сияқты Қазақстанда кең тараған ақбөкен Кайнозой дәуірінен бері
қарай орта жағдайларының түрлі өзгерістеріне қарамастан сақталып келеді.
Бұларды тұрақтандырушы сұрыптаудың нәтижесі деп білеміз.
Қозғаушы сұрыптау мен тұрақтандырушы сұрыптау бір-бірімен тығыз
байланысты. Қозғаушы сұрыптау қоршаған ортаның ауыспалы жағдайында
түрлердің өзгеруіне ықпал етеді. Ал тұрақтандырушы сұрыптау біршама тұрақты
орта жағдайларында тиімді өзгерістерді сақтап, тұрақтандырып отырады.
Сонымен, популяциядағы генетикалық тұрғыдан талдау жасау микроэволюция
мен түр пайда болуының негізгі факторы — табиғи сұрыптаудың механизмдерін
түсінуге мүмкіндік береді.
Барлық тірі организмдерде белгілі дәрижеде жеке өзгерістер болып
отырады. Қазір бұл фактыға таласатын натуралист бола қоймас. Алайда
табиғатта жаңа түрлер қалайша пайда боады, организмнің органдары бір –
біріне соншалықты үйлесімді немесе организм сыртқы тіршілік ортасына неге
ұйлесімді болады деген мәселелерді аталған жеке өзгергіштік болуымен және
бірнеше түршелердің пайда болуымен түсіндіре алмаймыз. Қысқаша айтқанда,
организмдердегі мақсатқа сәйкес бейімділіктерді қалай түсінуге болады? -
деген сурақ туады.
Бұл көрсетілген сұрақтарға жауап бере отырып Дарвин бір жағдайға зейін
аударды. Ол тірі организмдердің геометриялық прогрессия бойынша көбейіп
отыру тенденциясы еді. Бұл заңдылық бойынша әрбір түрде особьтар санын
шексіз кбейту мүмкінігі бар. Линней қандай да бір жылдық өсімдік жылына екі
ғана тұқым беріп отыратын болса, жиырма жылдың ішінде оның ұрпағы миллионға
жеткен болар еді деген болатын. Дарвиннің айтуы бойынша ең баяу ұрпақ
беретін жануар пілдер, олардың бір пары 740 – 750 жыл ішінде өсіп – қнсе,
особьтарының саны тоғыз миллионға жетер еді.
Бірақ, еш уақытта табиғатта геометриялық прогресті көбею болмайды.
Шынында әрқашан да организмдер шексіз көп ұрпақ береді, ал олардың тірі
қалатыны аз болады. Бұлардың шексіз көбеюлеріне «тіршілік үшін күрес» бөгеу
болады. Бұл терминді Дарвин кең, метафоралы түрде қолданады: тіршілік үшін
күрес – ол дамып келе жатқан организмдердің сыртқы ортаның физикалық
факторына және басқа тірі организмдерге тәуелділігі, сондай – ақ
особьтардың «өзіне ұрпақ қалдырып» отыру қабілеті. Осы жайында шөлді жерде
өсетін өсімдіктердің қуаншылықпен күреседі деп айтуымызға болар еді, «бұған
гөрі олар ылғалдыққа тәуелді деген дұрысырақ». Бұл тәуелдәләктер өте
күрделі бірі – бірімен тығыз байланысып, шырмалып жатыр. Олардың бірі
организмге қолайлы, оның дұрыс тіршілік етуіне себеп болады, екіншілері,
керісінше түрдің дамып келе жатқан особьтарына теріс әсер етеді, олардың
санының көбіне бөгет болады.
Түрлер санының реттелуі жөнінде маңызды роль атқарады, сірә өте төмен
температуралы кезеңдер немесе қуаншылық өсіп – өнуге өте зор бөгеу болса
керек. 1854 -1855 жылдардың қысында дарвин өз имениесіндегі құстарпдың 4/5
қырылып қалғандығын айтады. Егер адамда кездесетін індет аурудан 10%
қазаны көп деп танысақ, аталған қырғын шын мәнінде төтенше екенін түсіну
қиын емес. Климаттың қолайсыз жағдайлары осы жөнінде аталған қатты суықтар,
организмге тікелей әсер етіп қана қоймай оның азық қорын азайту арқылы
жанама да әсерін тигізеді
Дарвин бірге мекендеуші организмдердің арасындағы қарым – қатынастың
күрделілігі жайында көптеген мысалдар келтіреді. Өсімдіктердің өскіндерін
әр түрлі жануарлар көптеп құртып отырады. Дарвиннің есебінше 0,5м2
көлеміндегі жерде пайда болған 357 өскіннің 295 – ін моллюскалар мен
насекомдар жойып жіберген.
Көптеген жағдайларда, органикалық баспалдақтарда бір – бірінен алшақ
жатқан өсімдіктер мен жануарлар бір – біроімен өз ара тығыз жейелі
байланысқан қарым – қатынаста болады. Бұған ара тозаңданатын, қызыл жоңышқа
мысал бола алады. Аралардың саны,олардың ұяларын және балауызын талқандап
балын жеп кететін дала тышқандар санына бірсыпыра байланысты. Дамып келе
жатқан организмдердің қоршаған ортасымен қарым – қфеынасын талдай келгенде
әрбір түрге, оның тіршілігінің әр кезеңде әсер етуші алуан түрлі
кедергілердің ықпалы тиелі деген жалпы қорытынды шығады. Ақырында түрдің
орташа саны немесе тіпті түрдің өмір сүріп қалуы аталған әсерлердің
біртұтас әрекеттеріне байланысты болады. Тіршілік үшін күрес, яғни
организмдердің орта жағдайларына тәуелділігі органикалық формалардың
өгергіштігіне ықпал етеді.
Табиғи сұрыптау жайындағы ілім – органикалық дүниенің тарихи дамуының
обьективтік заңы ретінде Ч. Дарвин теориясының негізгі бөлімі болып
саналады. Қазіргі кезде биология да Дарвиннің негізгі жағдайларының
дұрыстығын дәлелдеуші көп және жан – жақты материалдар қорланды. Дарвин
теориясында табиғи сұрыптау табиғатта жүріп жатқан процесс мағынасында
түсініледі, бұл процесте орта жағдайларының дамып келе жатқан организмдерге
тигізген әсерлерінің нәтижесінде өмір сүруі және дамуы үшін пайдалы
белгілерге ие болған индивидумдар сақталып қалып отырады.
Бұл процесс организмдермен оны қоршап тұрған орта жағдайларының өз ара
қарым – қатынасының нәтижесі. Табиғи сұрыптауға қажетті материал
организмдердің өзгергіштігі болып табылады. Құбылмалы сыртқы орта
жағдайлары организмдерде өзгеріс тудырып отырады. Пайда болған
өзгерістердің кейбіреулері озгерістерге пайдалы, екіншілері зиянды болады.
Пайдалы белгісі бар организмдердің тірі қалуы және ұрпақ қалдырып өркендеу
мүмкіндігі мол болады. Бұған керісінше, қандай да болса организмге зиянды
өзгеріс, оның тіршілігіне теріс ықпал етеді, ондай өзгерісті особьтар ең
алдымен құрып кетеді (элиминация) немесе өсіп – өне алмайды.
Элиминация ортаның әр түрлі факторларына байланысты. Табиғатта мұндай
процесс болатынына бақылау фактылары дәлел болады. Осы кезде құстарда
болатын элиминация себептері біршама толық анықталады.
Бұл жөнінде бір қатар қызғылықты мынадай бақылаулар бар: топ құсқа
жыртқыштар шабуыл жасағанда, ең алдымен олардың ішінен қандай да бір
кемістігі бар құстар қолға түсіп жем болады. Швециядағы бақылаулар бойынша
қырғи 50 шамалы бір топ торғайлардың ішінен бір көзі соқыр торғайды соқыр
жағынан келіп ұстап алған. Екінші бір жағдайда осы түрге жататын жыртқыш
құс 20 көкшіл торғайдан жарақаттанған біреуін, 100 шымшықтан әлсіздеу
біреуін ұстаған. Осы сияқты талғамдылық көптеген басқа жыртқыштарда да
байқалады. Бұл аталып өткен фактылар, құстардағы элиминация түр үшін бағасы
кем особьтарда болатындығына дәлел. Бір жағынан өзгергіштіктің сипаты, ал
екінші жағынан элиминация сипаты өз ара тығыз байланысты екенін түсіну қиын
емес. Осыған орай табиғи сұрыптауға қандай жағдайлар қолайлы екендігін
айтуымызға болады. Ең алдымен түрдің пайда болатынын особьтарыныңсаны мен
олардың мекендейтін ортасының жағдайы әр түрлі болуының үлкен мәні бар.
Особьтар саны көп болып, олардың мекендейтін ортасының жағдайлары алуан
түрлі болса, өзгеру варианттары да көп болады, демек табиғи селексия үшін
бастапқы материал да – мол болады. Организмге пайдалы өзгерістің қандайы
болса да, ол ұрпаққа берілетін болса ғана сұрыптау үшін мәні болады. Ең
соңында табиғи сұрыптау процесі бір бағытта қанша ұзақ уақыт жүріп отырса,
соншалықты нәтижелі болып шығады.
Табиғи сұрыптаудың алғашқы сандық сипаттамасыпопуляцияда гендердің
жиелігінің өзгеруі, жаңа мутациянын пайда болуы, доминантты және рецессивті
гендердің элиминадция жиілігімен сипатталды.
Сұрыптаудың коэффиценті. Элиминация жиілігін анықтау үшін
[pic]
m- бастапқы дарақтар саны;n- келесі ұрпаққа дейін тірі қалған дарақтар
саны.
А вариантында бастапқы дарақтар саныm-нан n - тірі қалған дарақтар, ал В
вриантында В-n+nS дарақ. Сұрыптаудың коэффицентіS. Енді бұны қарапайым
математикалық тұрғыдан есептеп көрейік. Мысалы: әр вариантта 1000 дарақ
бар, А вариантында 50 дарақ тірі қалса, В вариантында 75 дарақ. В
вариантында тірі қалғандар саны 50+50S[pic]75. Бұдан
[pic]
шығады. Сұрыптаудың коэффиценті[pic]сұрыпталу құндылығы екі варианттада
бірдей болса өзгеру мүмкіндігі 0; ал бір вариант еіншісін толығымен
ығыстырса 1ге дейін барады.
Сұрыптаудың тиімділігі. А және Варианттарының бейімделудегі қатынасы әр
варианттың тірі қалған дарақтардың санына қатынасымен анықталады. Мына
формула бойынша:
[pic]
Жоғарыда келтірілген мысалға байланысты сұрыптаудың тиімділігі былай
анықталады:
[pic]
сонымен А вариантына қарағанда В варианты 1,5 есе жақсырақ бейімделген.
Сұрыптаудың жылдамдығы. Бір уақыт аралығында алынған варианттын өсу
ауқымымен анықталатын сұрыптау.
[pic]
бұнда [pic] – тандалған варианттын концентрациясы; [pic]- элимирацияланған
варианттын концентрациясы. Ереже бойынша [pic]
Қорыта отырып, мынаны айтуға болады:
1. Кез келген популяцияда әр ұрпақтың дараларында өзгергiштiк
байқалады.
2. Бұл өзгерiстердiң кейбiреуiнде генетикалық негiз бар.
3. Жынысты жетiлу мен көбеюге дейiн тiрi қалатындармен салыстырғанда,
көп даралар туылады.
4. Кейбiр гендерi бар дараларда басқа генi бар дараларға қарағанда,
тiрi қалып, ұрпақ беру мүмкiншiлiгi жоғары.
Қорытынды: айтылғандарды қорыта отырып, тiрi қалу және көбею
мүмкiншiлiгiн арттыратын генетикалық белгiлер популяция iшiнде ұрпақтан
ұрпаққа жиi кездесе бастайды.
1845 жылы Дарвин “Биглдегi саяхат” жұмысын Путешествие на “Бигле”,
жарыққа шығарды, онда топографиялық сунаға түсiру және коллекция жинаумен
шұғылданған, британдық әскери немедегi 5 жылдық жүзудегi өзiнiң алған
әсерiн өте қызықты жазды. Бұл кiтапта оның сол кезде-ақ эволюция мен
сұрыптау қалай жүретiнiн түсiнгенi көрiнедi. Галаногосс аралдарында ғана
кездесетiн кептерлердiң (вьюрок) көптеген түрлерi туралы былай жазды:
“құстар жабының тығыз байланысқан бiр туыс iшiндегi құрылыстың әртүрлiлiгi
мен бiртiндеуiн байқай отырып, бұл архипелагта құстың 1 түрi алынып,
әртүрлi мақсатта өзгеруiн көзге елестетуге болады”.
Сол кiтапта ол табиғи сұрыптау туралы:”iрiктеушi фактор табиғи күйдегi
санның өте тез артуына үнемi кедергi жасайды. Саны орташа шамамен тұрақты
болып қалады; бiрақ әр жануарда санның өсуiне тенденциясы геометриялық
прогрессияда болады” деп айтады.
Дарвин кейiнiрек “табиғи сұрыптау” деп атаған “белгiсiз күш” организмдер
санының потенциалды жарылысына үнемi кедергi жасайды. Бұл ой оған Томас
Роберт Мальтус жазған халық туралы очеркiн оқығаннан кейiн түзiлдi. (Thomas
Malthus). Дарвиннiң арқасында мальтустiң “тiршiлiк үшiн күрес” деген бейнем
сөзi кең тарады. Бұл түсiнiктi екеуi де популяцияның тез өсуi мен қоректiн
ресурстар арасындағы сәйкессiздiк нәтижесi деп есептедi.
Дарвин өзiнiң теориясын соңғы түрде “табиғи сұрыптау жолымен түрлердiң
пайда болуы” кiтабында жазып шығарды, ол 1859 жылы жарыққа шығып, кең
таралды.
Бұл кiтапта Дарвин тiрi және тiршiлiгiн жойған организмдерге жасаған өзiнiң
және көзқарасын дәлелдейтiн басқа да зерттеушiлердiң материалдарын
келтiрдi. Кейбiреулер Дарвин теориясын жақсы ықыласпен қарсы алды; олар
оның организмдер мен әрқайсысының өзiне тән белгiлерi арасындағы көптеген
ерекшелiктерiн түсiндiре алатынын ұқты. Басқалар, бұрынғы көзқарасты
сақтады, тек ХХ ғасырда көптеген биологтар эволюцияның болатынын және
табиғи сұрыпталуды оның негiзгi механизмi екенiн толығымен мойындады.
Табиғи сұрыпталу теориясына қарсы кең тараған және негiзгi
келiспеушiлiк негiзiнде тұқымқуалау факторларының әсерi туралы қате
түсiнiктер жатты: ата-аналардың тұқымқуалау факторлары олардың ұрпағына
қосылады деп есептелдi. Бұл түсiнiктер бойынша популяциядағы тұқымқуалайтын
өзгергiштiк ұрпақтан ұрпаққа өткенде азаяды, соңында популяцияның барлық
мүшелерi бiрдей болады, сөйтiп табиғи сұрыптау әсер етпей қалады. Ендi бiз
гендер қосылмайтындығы жөнiнде бiлемiз, бiрақ Дарвин мен ХIХ ғасырдың
көптеген биологтары , гендер қосылады деп есептедi. Бiрақ Грегор Мендель
(Gregar Mendel) 1866 жылы өзiнiң нәтижелерiн жарыққа шығарды, оның
жұмыстары 1900 жылға дейiн, бұл заңдар қайтадан ашылып, дәлелденбейiнше
белгiсiз болып қалды, бұл заңдар, яғни гендер бiр-бiрiне тәуелсiз
тұқымқуалайды және ұрпақтарда олар қосылмайды. Сонымен, өзгергiштiк әр
ұрпақта сақталатынын дәлелдеi. Табиғи сұрыптау теориясын қабылдауға тағы
бiр кедергi, Дарвин сұрыптауды мәдени өсiмдiктер мен үй жануарлары
селекциясының саласынан алынған мысалдарды келтiрдi. Мол шаруашылығы
мамандары iрi қара мысалы, малды сүттiлiлiгн көбейту (гомитин породасы)
сүтiнiң майлылығын арттыру (жерсей породасы) ет мөлшерi бойынша сұрыптау
жүргiздi. Мұндай жасанды сұрыптау бiрнеше ұрпақ сонында күрт өзгерiстер
туғызады және эволюцияның нақты дәлелi болып табылады. Бiрақ, бұл эволюция
белгiлi нәтижелер алуға ұмтылатын, селекционерлер жағынан арнайы жұмыстар
нәтижесiнде жүредi. Дарвин табиғатта сұрыптаудың жүретiндiгi жөнiнде нақты
бiрде-бiр дәлелдемелер айтпады. Оның қарсыластары табиғатта не сана, не
ұмтылыс, не мақсат жоқ деп айтты. Табиғатта алатын орындарына ғана арнайы
жасалған организмдер кездейсоқ жағдайлар нәтижесiнде қалай түзiледi? Келесi
бөлiмде жазылған, табиғи популяциядағы сұрыптау мысалы бiрнеше жылдан соң
ғана ашылды.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №12
Тақырыбы: Адаптациялардың пайда болуы табиғи сұрыптау әсерінің нәтижесі
Мақсаты: Адаптациялардың туындауы, эволюциялық теория мен адаптациялардың
зерттемелері туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Адаптациялардың туындауы- сұрыпталу әрекетінің нәтижесі.
Адаптациялардың молекулалық, клеткалқ, организмдік және басқа
деңгейлердегі мысалдары. Экожүелердегі коадаптациялардың мысалдары.
Адаптациялардың жүйелері., олардың туындауылардың тетіктері.
Адаптациялардың салыстырымды сипаты.
2. Эволюциялық теориямен адаптациялардың туындауының зерттелімді
мәселелерін шешудің методологиялық маңызы. Органикалық мақсаттылықтың
зерттелімді мәселелері төңірегіндегі идеологиялық талас-тартыс.
Адаптация деп ағзалардың ( популяция мен түрдің) нақтылы орта
жағдайларында тіршілік етіп ұрпақ қалдыруын қамтамассыз ететін
арнайы қасиеттердің пайда болуын айтады. Адаптация организмдердің
өмірсүргіштігімен, бәсекелестігімен, фертильнистігімен сипатталады.
Өмірсүргіштік . Мысалы:бұл организмнің өзіне қолайсыз ортада да
жаксы көбейе алуы.
Бәсекелестік-организмдердің әртүрлі ортада өзінің тіршілігін сақтап
қалу қабілеті.
Фертильность-особтардың көбейе алуы және түрлердің сақталу
қабілеті.Осы үш компанет те адаптацияның тарихи реакциялық
нормасының,яғни эволюцияның нәтижесі болып табылады. Сонымен кез-
келген адаптация-ол эволюция нәтижесі болып табылады.
Адаптацияның қалыптасуы тұқым қуалайтын өзгергіштік пен сұрыптауға
тікелей байланысты.Өйткені,тұқым қуалайтын өзгергіштік адаптацияға
элементарлық эволюциялық материал болса,сұрыпталу -эволюциялық
жағдай болып табылады.
Кез келген популяциядағы немесе биогеценоздағы қандай да бір
жағымды фенотиптік өзгерісті адаптация деп қарауға болмайды.
Популяция дараларында сол ортаға сәйкес арнайы белгі қалыптасқанда
ғана адаптация жөнінде айтуға болады. Құстардың ұшуға
,балықтардың жүзуге ыңғайлы келуі,ал топырақ астында тіршілік ететін
жануарлардың сезім мүшелерінің нашар жетілуі,күрек тістерінің
және алдыңғы аяқтарының қуатты болуы-адаптациның мысалдары.
Өсімдіктердің қуаңшылыққа немесе ылғалы мол жерлерге бейімделуі ,
сол сияқты айқас тозаңданатын өсімдіктердің жел немесе
бунақденелер арқылы тозаңдануға бейімделуі.Ағзалардың көбею
қарқындылығының түрліше болуы сол түрдің немесе популяцияның
өзін-өзі сақтап қалуға бейімділігі деп түсіну қажет.Оны мына
мысалдан байқаймыз.Көбейіп ,даму барысында ұрпақтарының қырылып
қалу мүмкіндігі жоғары даралар уылдырығы мен
жұмыртқаларын,тұқымдарға көп салады.Адам ішегінде паразиттік
тіршілік ететін цепендердің жетілген әр бөлігінде 175 мың
жұмыртқа болса,ал аскариданың аналығы үшкірқұрт тәулігіне 240 мың
жұмыртқа салады,ал треска балығы 4 млн-ға жуық уылдырық
шашып,бір көкнәр өсімдігін 32мыңдай тұқым
түзіледі.Керісінше,ұрпағына қамқорлық жасайтын түйсікті сезімі
бар омыртқалы жануарларда тұқым саны айтарлықтай аз
болады.Кейбір құстар аз жұмыртқа салып,оны аталығы мен аналығы
кезек-кезек басып шығарады.Сүтқоректілердің барлығы баласына
қамқорлық жасайды.
Адаптация түрлері.
Морфологиялық адаптация. Көпшілік бұл адаптация
түрлері,организмнің үстіңгі бетінде жатады.Соның әсерінен
организмдердегі адаптацияны зерттеу басталды.
Бүркеніш рең. Адаптацияның бұл түрі ашық жерлерде тіршілік ететін
ағзалардың жауынан қорғану белгісі.Көптеген көбелектер мен басқа
да бунақденелердің қанаттарының,денесінің түрлі-түсті болуына
сәйкес өсімдіктер арасынан ажырату қиын.Кейбір қоңыздар,шегіртке
және жұлдызқұрттар жасыл ренді болады.Ұясын ашық жерлерге
салатын құр,шіл сияқты құстардың ұясында отырған аналығын
бірден аңғару мүмкін емес. Орманды, далалы жерлерде тіршілік
ететін жануарлар әртүрлі жолақта ,теңбілді белгілерімен
ерекшеленеді.Мысалы, зебр, жираф, жолбарыс ,жыланның түстері мекне
ортасындағы жарық пен көлеңке дақтарының тез алмасып отыруына
сәйкес келеді. Мұндай бүркеніш реңнің қалыптасуы-эволюциялық
элементарлық жағдайлар әрекетінің нәтижесі деп қарау керек.
Жасырушы рең - жануарлардың дене пішіні мен реңі тұрғысынан
айналадағы заттарға сәйкес келуі. Мысалы, тропиктік орманда
тіршілік ететін жыландрды ондағы лианалардан ажырату мүмкін
емес.Судағы қалың балдырлар арасынан теңіз атбасы мен инебалықты
ажырату да оңайға соқпайды. Ағаш діңінде кездесетін қоңыздар ,
өрмекшілер, көбелектер қыналырға өте ұқсас болғандықтан байқалмайды.
Мүр көбелегінің жұлдызқұртты бұтаққа ұқсайды.Бразилияда тіршілік
ететін жапырақ-балық-өлі жапыраққа ұқсас ,тек айырмасы ол реңін
өзгерте алады. Каллима туысына жататын көбелектің қанаттарының пішіні
мен жүйкеленуі жапыраққа өте ұқсас болады.
Сақтандырушы рең-көбінесе улы және шағатын жәндіктерге тән
белгі.Улы жылан,сона мен аралар әр түрлі жолақта ашық реңіне
байланысты бірден ерекшеленіп көзге түседі.Бұлардың қанында улы
немесе жағымсыз иісті зат болғандықтан ,жаулары жемейді. Мысалы,
бұзаубастың үстіңгі қанаты жасырушы реңді ,астыңғы қанаттары
сақтандырушы реңді болады.Қауіп төнген кезде алдыңғы қанаттарын
көтеріп жіберіп, оның астындағы ашық түсті сақтандырушы реңі
бар қанаттарын жайып ,жауын үркітіп жібереді.
Морфологиялық адаптацияның ең маңызды типі ол қорғаныш рең
(мимикария)-қауіпсіз ,жәндіктердің пішіні,реңі ,мінез-қылығы тұрғысынан
улы,шағатын қауіпті жіндіктерге ұқсастығы. Мысалы,улы жыландарға
ұқсауы. Бейімділітің бұл түрі қорғана алмайтын ір түрге жататын
дараларда біркелкі мутациялар олардың тірі қалуына мүмкіндік
беретін белгі деп түсіндіріледі.Өсімдіктердің де дәл осындай
алуан түрлі бейімдеушілік белгілерін атауға болады.
Физиологиялық адаптация. Бұл адаптация екі топқа
бөлінеді:Статистикалық және Динамикалық .
Статистикалық адаптацияға физиологиялық белгілер жатады.Мысалы: дене
температурасының тұрақты сақталуы ,қандағы тұздың ,қанттың
концетрациясы, т.б.
Динамикалық адаптация-ол организм өміріндегі тұздардың, температураның
тұрақталуы.
Статистикалық адаптацияның қызметі -физиологиялық константың
сақталуы,ал Динамикалық адаптацияның қызметі заттардың өзгеру
процессі,яғни зиянды факторлердің әсерін азайту болып
табылады.Мысалы : организмдегі тұздар концентрациясының артуы-клеткадағы
және тканьдердегі процестерді нашарлатады.
Биохимиялық адаптация. Ол көп түрлі. Барлық биохимиялық процестерді
қамтиды. Бұған клеткадағы белоктардың синтезделуі,тағамдағы
ферменттердің әсерінен белоктардың ыдырауы,тыныс алу мен
фотосинтез процесі кезіндегі глюкозаның синтезделуі т.б жатады.
Биохимиялық адаптация көбінесе ішкі факторларға байланысты.Мысалы:
көптеген топырақтағы омыртқазыздардың,рептилиалардың және
сүтқоректілерде аммиак организмнен несеп қышқылы түрінде шығарылады.
Бейімдеушіліктің салыстырмалы сипаты.
Табиғатта тіршілік жағдайларына абсолютті бейімделген формалар
жоқ.Ағзаның тірі қалуына кез келген бейімделу тек арнайы орта
жағдайларына ғана жәрдемдесе алады. Бірақ соның өзінде де ол
салыстырмалы сипатта болады.
Егер тіршілік жағдайлары өзгерсе,бейімділік белгілері пайдасыз болып
қалады. Мысалы: Тасбақаның сауыты оны жауларынан жақсы қорғай
алады.Бірақ жыртқыш құстар тасбақаны өте биікке көтеріп, жерге
тастап жібереді де, быт-шыт болып сынған сауыт ішінен босаған
денені алып жейді.
Ақ құр қыстың ашық күндері қар бетіне түскен өз көлеңкесімен
көрініп қалады. Жыртқыш балықтардың қашып ,су бетіне шоршып
шыққан ұшқыш балықты ауада альбатрос қағып алып жеп қояды.
Кірпінің инелері оны жауларынан жақсы қорғағанымен,үкі кірпі
денесін бірнешеге бөліп,әр бөлікті инесімен қоса жеп қояды.
Бейімділіктің салыстырмалы сипатта болуына,жануарлардағы көптеген
рудименттер мен атавизм белгілері дәлел бола алады. Мысалы: кейбір
құстардың қанаты рудимент түрінде сақталып,ұшу қызметін атқармайды,
жылқының қоламса сүйегінің болуы, құрлыққа бейімделген тау қазының
саусақтарының арасында жарғақтың болуы, маймылдар мен адамда үшінші
қабақтың сақталуы, т.б. Адаптацияның салыстырмалы сипатын,
органикалық дүниенің жойылып біткен формалары да айқын
дәлелдейді.
Этологиялық адаптация.
Этология түсінігі әртүрлі мінез-құлық жиынтықтан тұрады.Көбінесе
тіршілігін сақтап қалу ірекетіне бағытталған.Адаптациялық мінез-құлығы
онтогенезде байқалады.Мысалы: қоректі жинау,табиғаттың қолайсыз
жағдайларынан қорғаныста болу,жыртқыштардан қашу,өзіне жұп табу
,ұрпағына қамқорлық және т.б.
Түрлік адаптация.
Адаптацияға конгруэнция,мутация,полиморфизм сияқты түрлері
жатады.
Конгруэнция-бұл морфо-физиканың үлкен тобы.Особтардың қызметін
көбеюін ,тіршілігін жалпы сипаттайды.Конгруэнцияның басым көпшілігі
көбеюмен байланысты.Мысалы:аналық пен аталықтың бір-біріне сәйкес
келуі,яғни бір-біріне белгі жіберуі.Олар белгілер бірнеше түрде
болады.Мысалы:сезгіштік,дыбыстық,бақылағыштық.
Бақылығыштық тітіркенгіштігі құстарда,өрмекшілерде байқалады.Олар
денелерінің түсіне қарп өздерінің жұптарын,мінез-құлығын
,қозғалысын,бір-бірін табу үшін бір-бірін ажырату үшін өте
қажет.Көбінесе шағылысу кезінде.Мысалы:тюленнің аталығында шағылысар
алдында мұрнының үстінде мөшек тәрізді қап пайда болады.Ол оның
шағылысуға дайын екндігін білдіретін белгі.
Дыбыстық тітіркендіргіш жануарларда өте маңызды орын
алады.Мысалы:өарапайым сверчоктың аналығы өзінің аталығына жақындау
үшін дыбыс шығарады.
Сезгіштік тітіркендіргіші көбінесе иіс шығару арқылы
болады.Мысалы:қарапайым көбелекті алсақ ,көбелектің аналығы арнайы иіс
шығарып,өзіне аталық түрлердің көңілін аудартады.Сондықтан ол өте
маңызды.
Репродуктивті кооперация.
Репродуктивті кооперация организмнің сәтті ,нәтижелі дамып
көбеюіне ықпал ететін тип болып табылады.Көбінесе особтардың
жұпталып,жиналып өздеріне жұп табуы.Топтасып жүріп оларға ұрпақтарын
сақтаудың ең тиімді жолы болып табылады.
Трофикалық кооперация-бұл организмдердің топтасып жүріп өзінің
қорегін табу жолының тиімділігін көрсетеді.Бұл тип жоғары сатыдағы
жануарларда жақсы дамыған.Мысалы:жыртқыштардың бірігіп тамақ табуы.
Конституциялық кооперация-организмдердің қолайсыз климаттық
жағдайларындада өмір сүре алуы.Мысалы:пингвиндардың ең суық кездерде
топтасып жүруі.
Түрішілік полиморфизм -өздерінің қоршаған ортасына қолайлы жағдай
жпсай отырып өмір сүруі.Полиморфизм құрамы генетикалық
ерекшелік,модификациялық өзгергіштік ерекшеліктері болуы мүмкін.Бірақ
екеуінің де нәтижесінде сұрыпталып жақсысы түрлі ортаға бейәмделген
түрлері қалады.Түрішілік полиморфизм
морфологиялық,физиологиялық,биохимиялық болып бөлінеді.
Морфологиялық полиморфизм айқын көрінеді.Мысалы:көптеген балықтардың
қарапайым аталықтарының арасында ергежейлі атлықтардың кездесуі.
Физикалық полиморфизм-морфологиялықпен тығыз байланысты.Мысалы :Европада
кездесетін ұлудың бақалшығында полиморфизм көрінеді.Ол жауларынан
қорғану қызметін атқарады.
Биохимиялық полиморфизм көбінесе өсімдіктерде байқалады.Мысалы
кукуруз,бидай,т.б.Ал адамда белоктардың полиморфизмі инфекциялық
аурулардан қорғаудың басты қоры болып есептеледі.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №13
Тақырыбы: Түр және түртүзіліс.
Мақсаты: Түр, түр критерийлары, түр түзіліс туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Түр туралы ой жүйелерінің дамуы
2. Түр түзілісі – микроэволюцияның нәтижесі
3. Қазіргі кездегі түр критерийлері
Түр туралы ой жүйелерінің дамуы
Популяцияда жүретін микроэволюциялық процестердің нәтижесінде жаңа
түрлер пайда болуы мүмкін. Жаңа түрлердің пайда болуы жер бетіндегі тірі
ағзалар зволюциясының маңызды сатыларының бірі болып табылады.
Түрді басында популяция мен оның ішіндегі топтардың күрделі жүйесі деп
түсінеді. Түр ішіндегі әр түрлі популяцияларда генетикалық ақпараттардың
алмасуы жүреді. Осыған байланысты түр дегеніміз – бір – бірімен еркін
шағылысып, артынан ұрпақ қалдыра алатын, морфологиялық және анатомиялық
белгілері ұқсас дарақтар тобы.
Органикалық табиғат түрлер деп аталатын өзінің әр алуан құлпырған
формаларымен біздің көз алдымызда жайдары көрініс беріп тұрады. Осы көп
түрлілік жайында мынадай кейбір цифрлар түсінік береді.
Палеонтологтардың есебінше жойылып кеткен өсімдіктердің түрлері 250
мыңға, ал жануарлардың түрі 7 миллионға жетеді. Осы фактының өзі – ақ
тірі формалардың алуан түрлілігі ұзаққа созылған тарихи даму
процесінің нәтижесі деген пікір туғызады.
Ғылыми әдебиетте 250 жылдан бері органикалық формаларға түр
деген термин қолданылып келеді. XVII және XVIII ғасырлардың
аралығында бұл терминді Джон Рей (1686 – 1704) өзінің «Historia
plantarum» атты негізгі еңбегінде қолданды. К. Линней есімімен
байланысты бинарлы номенклатура қалыптасуымен бұл термин түпкілікті
бекіді; онда Линней түрлерді құдай жаратқан деген ұғымда болады.
Линнейше, бұл формалар өсіп – өну заңы бойынша, әрқашан өзі тәріздес
ұрпақ беріп көбейіп отырады. Демек, түрлердің табиғаты өзгерген жоқ
және өзгермей келеді. Сөйтіп, Линней және одан кейінгі басқа
креационистер түрлерді реалды тіршілік етуші тұрақты формалар деп
таныды.
Ж. Б. Ламарк та өзінің ғылыми қызметінің бастапқы кезеңдерінде
осыған жуық көзқараста болды. Ол, 1786 жылғы француздың методикалық
энциклопидиясындағы «Түр» деген арнаулы мақаласында жануарлардың да,
өсімдіктердің де түрі өз ара ұқсас особьтардың жиындығынан тұрады,
бұлар өсіп – өнгенде де сондай болып қалып отырады деп жазды. Бірақ
одан былай эволюциялық идеяны қалыптастыру арқылы Ламарк түр реалды
емес деген қорытындыға келді. Ол «Зоология философиясында» түрдің
реалдылығы жайындағы көзқарасты сынайды. Оның жаңа көзқарасы түр
деген ұғымның өзінде өзгермейтін деген құпия ұғым жатыр деп
қарайды. Жануарлар мен өсімдіктерді классификациялауымыз әрқашан
жасанды бейнеде, оны адам табиғатқа енгізіп отыр. Шындығында, табиғат
өзінің туындыларында тұрақты кластарды да, тұқымдастарды да, туыстарды
да, түрлерді де жасаған емес. Табиғат тек особьтарды ғана жаратты,
бұлар өзі шыққан особьтармен біршама ұқсас болып келеді. Мұндағы
Ламарктың негізгі қатесі, ол түрлер тұрақты емес деп танумен қатар,
тарихи даму процесінің белгілі бір кезеңінде түрлердің шын мәнінде
болатынын да мойындамайды, бұл екеуін бір мағынада деп санайды.
Дарвиннің «Түрлер тегі» деген еңбегінде түр туралы берген
ұғымында жоғарыдағы аталған концепцияға формальды ұқсастық бар.
«Түр деген бір – біріне ұқсастығы мол особьтар тобын белгілеуге
қолайлы болғандықтан әшейін ойдан алына салған атау деп санаймын, ал
мұнда өзінің белгілері едәуір толқымалы және айырмашылығы ондай
көп емес формаларды белгілейтін түрше деген терминнен елеулі айырма
жоқ. Түрше деген терминде жай жеке айырмашылықтары салыстыруда
қолайлы болғандықтан қолданылады».
Дарвин ілімінің осы жағын одан былай К. А. Тимирязов
«Биологиядағы тарихи әдіс» атты еңбегінде дамытты. Ондағы
Тимирязовтің негізгі пікірі мынадай. Біз органикалық дүниені
белгілі қашықтықтан қарасақ, ол бізге органикалық формалардың тізбегі
бейнесінде көрінеді. Ал, біз жақындап келіп қарасақ, бұл тұтас
тізбек емес екендігін, тек тізбек бейнелес орналасып жатқанын,
бір – бірімен жіктесіп бекімеген буындардан тұрғанын көреміз.
Органикалық тізбектің осы бөлек – бөлек буындары дегеніміз түрлер.
Түрлер - бір - біріне тікелей жанаспайтын формалар, ал бұл
классификация құруда біздің сүйенетін фактымыз.
Түрлер тарихи даму процесінде пайда болып отыратын, тірі
материяның реалды өмір сүруші формалары деген осы көзқарасты
қазіргі кезде көпшілік қабылдап отыр. Түр тірі табиғаттың
организмнен жоғары өмір сүру формасы. Түрлер сыртқы белгілерімен
ішкі құрылысы өздерінің тіршілік ету бағыты жөнінен, демек, ортамен
зат алмасу сипаты жөнінен түрлердің бір – бірінен елеулі
айырмашылықтары бар. Әр түрдің өзіне тән ареалы болады, онда ол
өзінің экологиялық ерекшеліктеріне лайықты орындарды иемденеді. Түр
тірі материяның дамуындағы белгілі бір буыны (кезең), ол
табиғи сұрыптау процесінде иеленген оқшаулайтын механизмдері
болуының нәтижесінде басқа түрлерден едәуір бөлек оқшау тұрады.
Табиғаттағы түр ортақ негізден тараған ұрпақтардың жиындығы. Түр
ішіндегі особьтардың араларындағы қарым – қатынас күрделі сипатта,
әрбір түрге тән оның өзінше ерекшеліктері бар.
Түр түзілісі – микроэволюцияның нәтижесі.
Түр ішіндегі барлық популяцилар құрамы бойынша гетерогенді, бір –
бірінен құрамында әр түрлі генотиптердің болуына байланысты және
концентрациясы бойынша ажыратылады. Кез келген популюция барлық
элементарлық эволюциялық факторлардың қысымына ұшырайды. Әртүрлі
элементарлы эволюциялық факторлардың популяцияға әсер етуі нәтижесінде
элементарлы эволюциялық құбылыстар пайда болуы мүмкін, яғни популяцияда
генотиптердің тұрақты құрамының өзгеруі. Кейбір пайда болған элементарлық
эволюциялық құбылыстар кейіннен тереңдеп дамуы мүмкін. Оқшалану қатты
байқалатын аймақтарда популяцияда мұндай элементарлық эволюциялық
құбылыстар көп шоғырлануы және де туындайтын ерекшеліктердің саны артады.
Популяцияда мұндай ерекшеліктердің туындауы соңында түр ішіндегі форма –
түр астының түзілуіне себеп болады.
Түр асты – бұл белгілі бір түрдің популяциясының тобы, ол түр ішіндегі
басқа популяция топтарынан айқын ажыратылады.
Үлкен шағалалардың түр асты тізбегіндегі түр түзіліс. Балтық теңізінің
жағалауы мен теңізде бір – бірімен еркін шағыспайтын ірі шағалалардың екі
түрі кездеседі – серебристая чайка және клуша. Бұл екі түр бір бірімен бір
жағынан Солтүстік Еуразия, екінші жағыннан Гренландия мен Солтүстік
Американы алып жатқан тұтас тізбек арқылы қосылады. Аталған екі түрдің
пайда болу тарихына келетін болсақ, бірнеше жылдар бұрын Беринг бұғазының
аймақтарында осы шағалалардың ата – тектік формалары мекендеген. Келесі жүз
жылдықтарда бұл шағалалар, не теңіз жағалауымен, не ірі ішкі континенталдық
су қоймаларымен биологиялық байланыста болғандықтан үздіксіз тізбек түзе
отырып, Батыс және Шығыс аймақтарға тарала бастаған. Көршілес түр
астылардың барлық особьтары табиғатта бір – бірімен еркін шағылысып ұрпақ
береді. Солтүстік және Балтық теңіздер аймақтарында батыс және шығыс түр
асты тізбектерінің кездесуі жүзеге асты. Жеке түр асты ерекшеліктерінің
микроэволюция процестерінің нәтижесінде шоғырлануы биологияда жаңа екі
түрдің пайда болуына себеп болды
Түрдің қазіргі кездегі критерийлері.
Түр систематикадағы негізгі таксономиялық бірлік (единица) болып
саналады. Осыған байланысты жануарлар мен өсімдіктердің кез келген
топтарын классификациялауда биологтардың қолданатын түр критерийлерін
дәлдеу қажет болады. Түрдің критерийлері жайындағы мәселе жаңа
мәселе емес. Әйгілі систематик – энтомолог А. П. Семенов – Тянь –
Шаньскийдің 1910жылы жариаланған «Түрдің таксономиялық бірліктерді дәл
категориялау тәжірибесі» атты еңбегінде бұл жөнінде толық
талқыланған. Кейінірек академик В. Л. Комаров өзінің «Өсімдіктердің
түрі жайындағы ілім» атты еңбегінде бұл жөнінде толық талдау
береді. Соңғы кезде түрге тән ерекшеліктерді анықтау үшін бұлар
экологияның цитологияның және биохимияның мәліметтерін пайдалана
басталады. Осыдан түрдің негізгі төрт критерийлерін атауымызға
болады:
1) морфологиялық;
2) физиологиялық – биохимиялық;
3) генетикалық;
4) экологиялық – географиялық.
Морфологиялық критерий. Бұл критерий Дж. Рей мен К. Линнейден
бастап барлық буындардағы систематиктер пайдаланып келді. Мұнда біз
сыртқы құрылысының және реңінің айырмашылықтарын пайдаланып жақын
түрлерді ажыратудың өте қарапайым морфологиялық талдау әдісі.
Морфологиялық критерийдің шектеулі егіз – түрлер немесе биологиялық
түрлер. Егіз – түрлер дегеніміз мекені бір органикалық формалар;
бұлардың морфологиясы өте ұқсас немесе тіпті бір – бірінен ажыратуға
келмейді, бірақ олардың өзіндік физиологиялық ерекшеліктері болады.
Физиологиялық – биохимиялық критерий зертелетін органикалық
форманың өзіндік ерекше қасиеттерін анықтау үшін, оған жан – жақты
талдау жүргізуді керек етеді. Демек, бұл критерий түрдің
физиологиялық – биохимиялық оқшаулығына дәлел. Бұл критерий түрдің
биохимиялық процестері және физиологиялық қасиеттері жете
зерттелгенде ғана толық қолданыла алатындағы өзінен-өзі түсінікті
болса керек.
Түрдің физиологиялық – биохимиялық негіздегі гипотезаның өзін
алғанда өте қарапайым және түсінікті. Түрлердің алуан түрлі
болуы олардың химиялық құрылымдарының әр түрлі болуынан. Түр
ерекшеліктері ұрпақтан – ұрпаққа көшіп отырады, оның себебі
гаметаларда белгілі, өзіндік ерекше белоктардың синтезделу
процестері қолданылып қойылған.
Өсімдіктердің түрлерінің және жеке таксономиялық топтарының
өзіндік биохимиялық ерекшеліктерін С. Л. Иванов, А. В. Благовещенский
т. б бірсыпыра ғалымдар зерттеді.
С. Л. Ивановтың жұмыстары өсімдік майларын зерттеумен
байланысты. Осы жұмыстарының нәтижесінде автор, өсімдіктердің әрбір
түрінде, белгілі бір сыртқы жағдайда тұрақты құрамды май жасау
қабілет бар, бұл сол түрдің физиологиялық – химиялық белгісі
деген қорытындыға келді.
А. В. Благовещенский биосинтездің нақтылы өнімдері өсімдік
дүниесінде белгілі жүйелі түрде болатындығын дәлелдеді.
Генетикалық критерий негізінен екі жағдайға сүйенеді.
Біріншіден, түрлердің кариотиптерінде айқын айырмашылықтар бар, яғни
хромосом жиындығы жөнінен айырмасы бар. Екіншіден, әдетте әр
түрге жататын особьтар табиғи жағдайда шағылыспайды. Әдетте
хромосом жиындығы митоздың метафаза сатысында көрініс береді.
Кариотип жөніндегі ұғым хромосом сандарын, олардың үлкен –
кішілігін және пішінін анықтау негізінде қалыптасты.
Экологиялық – географиялық критерий зерттеудегі биологиялық
форманың географиялық таралуының заңдылықтарын және оның сыртқы
орта факторлармен қарым – қатынасын анықтау мақсатымен экологиялық
– географиялық талдау қажет етеді. Сөйтіп, бұл критерий түрдің
экологиялық – географиялық оқшаулығына дәлел болады. Әрбір түр
белгілі бір аймақты, яғни ареалды иемденеді. Түр осы аймақ
көлеміндегі биотоптардың белгілі бір түрінде мекендейді. Мұнда
түр тірі және өлі табиғаттың нақтылы факторларымен тығыз
байланысты. Осындай тәжірибелік гипотеза түрді дұрыс түсіну үшін
көп нәрсе береді, себебі бұл түрдің қалыптасқан және мекендейтін
жағдайларының сырын ашады.
Бір туысқа қарасты түрлердің ареалдары мүлдем оқшау болуы
да, немесе олар бір – біріне жанасып, іргелес жатуы да, тіпті
тұтас та болуы мүмкін. Оқшау ареалдары бар түрлер аллопатрикалық
түрлер делінеді. Іргелес немесе тұстас ареалдағы түрлер
симпатрикалық түрлер делінеді. Симпатрикалық түрлермен істес
болған жағдайда, бұлардың түрлік ерекшелігі экологиялық
ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде анықталады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №14
Тақырыбы: Макроэволюция және оның заңдылықтары
Мақсаты: Макроэволюция оның бағыттары туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
Макроэволюцияныњ зерттелімді мәселелері, макро- және микроэволюцияны
арақатынасы. Микроэволюциялық деңгейде элементерлы (қарапайым негіздің
бастамды) факторлардың жасайтын әрекетімен макроэволюциялық мәнді
құбылыстарды түсіндірудің ережелік мүмкіндігі.
Онтогенездің эволюциясы жєне филогенетикалық топтардың – арагенездің,
алогенездің эволюциясы. Аллогенездің формалары: телогенез, гипергенез,
гипогенез, катогенез. Филогенездің негізгі формалары: филетикалық эволюция,
дивергенция, параллелизм, ковергенция. Филогенетикалық топтар эволюциясының
ережелері: ілгерлей өрлеп мамандалу, биологиялық жүйелердің бірігуінің
жетіле түсуі жєне эволюцияның қайтымсыздығы.
Макроэволюция ـ түрден жоғары деңгейде (туыс тұқымдас, отряд, класс, т.б.)
қалыптасуына ықпал ететін эволюциялық өзгерістер макроэволюция терминінің
тұңғыш рет ғылымға, орыс ғалымы Ю.А.Филипченко енгізген (1927 ж.). Қазіргі
кездегі зерттеулерде макроэволюцияның механизмі жоқ, тек микроэволюция
процестерінің негізінде ғана жүзеге асады деген тұжырымдар жасалды.
Микроээволюция деңгейінде көрінбейтін эволюцияның жалпы заңдылықтары мен
бағыттарын макроэволюцияда байқауға болады. Микроэволюциядағы процестер
жинақтала келіп, макроэволюциялық құбылыстардан сырттай көрініс табады.
Макроэволюция деңгейінде микроэволюция кезінде байқалмайтын органикалық
дүние эволюциясының бағыттары мен заңдылықтары белгілі болады. Кейбір
биологـғалымдар (Р.Вальтерек, Р.Гольдшмидт) жиырмасыншы ғасырдың бірінші
жартысында макроэволюция терминінде өзгергіштіктің екі түрі: түраралық
өзгергіштік (Мендель заңына бағынатын), ерекше өзгергіштікке (Мендель
заңына бағынбайтын) де қолданылады. Эволюцияның дамуыды зерттеуші көптеген
ғалым ـ биологтар туыс, тұқымдас, отряд, класс, т.б. микроэволюция
негізінде дамитынын айтады.
Қазіргі кездегі зерттеулер макроэволюцияның арнайы механизмі жоқ, тек
микроэволюция процестерінің негізінде ғана жүзеге асады деген тұжырым
жасады. Микроэволюциялық деңгейде көрінбейтін эволюцияның жалпы
заңдылықтары мен бағыттарын макроэволюцияда байқауға болады.
Микроэволюциялық процестер жинақтала келіп, макроэволюциялық құбылыстардан
сырттай көрініс табады. жалпы бағыттары мен заңдылықтары белгілі болады.
Кейбір биолог-ғалымдар (Р.Вольтерек Макроэволюция деңгейінде, микроэволюция
кезінде байқалмайтын органикалық дүние эволюциясының, Р.Гольдшмидт) 20
ғасырдың 1-жартысында макроэволюция терминін өзгергіштіктің екі түрі:
түраралық өзгергіштік (Мендель заңына бағынатын) пен ерекше өзгергіштікке
(Мендель заңына бағынбайтын) де қолданады. Эволюциялық дамуды зерттеуші
көптеген биологтар түр, туыс, тұқымдас, т.б. микроэволюция негізінде
дамитынын айтады. [1]
[pic]
[pic]
Макроэволюция, оның бағыттары - Биологиялық эволюция үдерісінің өзі -
ағзалардың биологиялық алға басуға ұмтылысы, яғни тірі қалуға, тарихи
мерзімде сақталуға ұмтылу. Ал бұл үшін барынша көп мүмкіндігі бар таралу
аймақтарын игеріп, өте көп мөлшерде ұрпақ беру керек. Негізгі эволюциялық
бағыттар анықталып, сипатталды. Биологиялық алға басу жетістіктерінің
негізгі жолдары туралы ілімді анықтап зерттеуде Алексей Николаевич Северцев
үлкен үлес қосты. Оның теориясына сәйкес үш негізгі бағыт бар, олар:
ароморфоз, идиоадаптация (ортаға бейімделгіштік) және жалпы дегенерация.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Лекция №15
Тақырыбы: Биосфера эволюциясы. Ноосфера
Мақсаты: биосфера эволюциясы туралы мәлімет беру.
Лекцияның жоспары және қысқаша мазмұны:
Эволюцияда жєне биосфераның дамуында антропогендік факторлардың ролін
айқындау үшін эволюциялық ілімнің методологиялық және практикалық маңызы
(қоршаған ортаның өзгеруі, жаңа түрлерді жерсіндіру, қолдан жасалған
биогеоценоздар). Гендік инженерияның жєне биотехнологияның эволюциялық
салдары. Биологияның барлық бөлімдеріне эволюциялық ілімнің кіруі. Эволюция
дамудың диалектикалық процесі екендігі.
Биологиялық эволюцияның қазіргі заманғы теориясы төмендегілерді бөліп
көрсетеді:
- эволюция басталатын
- эволюцияның механизмі, яғни популяцияның элементарлық құрылымды –
яғни жеке особь немесе түр емес, популяция;генотипінің тұрақты өзгерісі -
мутагенезді;
- факторларды – олар негізгі және қосымша болып бөлінетін эволюцияның
қозғаушы күштерін;
- триггерлерді - қозғаушы күштердің іске қосу механизмдерін, яғни осы
қозғаушы күштерді қозғалысқа келтіретін себептерді.
Мутациялар – эволюцияның материалдық қайнар көздері. Келесі
ұрпақтарда тұқым қуалайтын өзгерістер туғызатын мутациялар организмдердің
қасиеттерін, белгілерін, ерекшеліктерін не реакция нормаларын анықтайды.
Көбеюдің әдеттегі қалыпты үрдісінде мутациялар аяқ асты пайда болады. Ұрпақ
сандарындағы мутациялар саны тұрақты болады. Кездейсоқ пайда болған
өзгерістер организм үшін пайдалы болса, тіршілік үшін күресте организмнің
тіршілігін сақтап қалуына себін тигізеді. Бірнеше ұрпақтар бойына сақталып,
қайталанып отыратын бұндай кездейсоқ өзгерістер тірі организмдер мен
олардың популяцияларының құрылымында түбегейлі өзгерістер туғызып,
нәтижесінде жаңа түрлер пайда болады.
Табиғи және жасанды сұрыптаудан басқа тұқым қуалаушылық өзгергіштікті
реттейтін ешқандай фактор жоқ. Тек қоршаған ортаның белгілі жағдайларындағы
өзгерістер пайдалы болғанда, табиғи ортада сұрыпталады, немесе эволюция
барысында олардың саналы түрде жасанды сұрыптауы арқылы іске асады.
Эволюция және түрдің пайда болуы популяциялардың немесе кіші бір ғана
қолайлы емес екені анықталған. Үлкен популяцияда тұқым қуалаушылық
өзгерістердің пайда болуы зиян, ал кіші популяциядағы кездейсоқ әсерлердің
ықпал етуі жиі кездеседі. Сондықтан особьтардың сандық құрамын тұрақты
түрде өзгертіп отыратын орта мөлшердегі популяциялардың эволюцияға шын жаңа
түрлер пайда болуына қалайды.
Жаңа түр пайда болуы үшін бұрынғы организмдердің белгілі бір тобы
ерекшеленуі қажет. Организмдердің белгілі бір тобының ерекшеленуі мен
изоляциясы арқылы, олардың басқа түрлермен шағылыспа, яғни генетикалық
информацияларымен алмаспауы үшін қажет екені дәлелденген.
Табиғатта әртүрлі организмдер тобының изоляциясы, сол сияқты оның
селекция практикасында қолданылуы да әртүрлі жолмен жүзеге асырылады,
олардың мақсаты біреу ғана –түрлердің генетикалық информациялармен
алмаспауын қадағалау. Бұл үшін географиялық шекара (организмдер өте
алмайтын сулы орта мұхит не теңіздер, батпақтар не биік таулар, т.с.с.),
экологиялық жағдайлар, көбею үрдісіндегі физиологиялық сәйкесссіздік
(жұптасудың әрбір түрге тән кезеңдері), организмдердің әртүрлі топтары мен
түрлерінің мінез-құлық ерекшеліктері, т.б.
Эволюцияның осы негізгі факторларына тағы популяциядағы ұрпақтар
алмасу жиіліктері, мутациялық процестердің сипаты мен қарқынын, т.б қосуға
болады. Айта кететін бір жай, жоғарыда аталған барлық негізгі және қосымша
факторлар жеке дара емес, бір- бірімен өзара тығыз байланыста әсер етеді.
Катастрофизмнің қалыптасуы
Алғаш рет катастрофалық құбылыстарға француз ғалымы, палеонтология мен
салыстырмалы анатомияның негізін салушы Ж. Кювье (1769-1832) назар
аударды.Ол Жер бисферасы даму барысында бірнеше орасан зор катастрофаларды
басынан өткізді, бұл катастрофалар планетада тіршілік еткен бірнеше
организмдер түрлерінің жойылып кетуіне себеп болды деп көрсетті.
Кювьенің катастрофизм туралы ілімі биостратиграфияның - Жер
тарихындағы органикалық дүниенің бір түрлерінің екінші бір түрлермен
қоршаған орта дамуымен тікелей байланыста заңды түрде алмасып отыратыны
туралы ғылымның қалыптасуына үлкен әсер етті. М.Рауп пен Дж Сепкоски (1982)
түрлердің жаппай жойылып кетуі туралы қолда бар мәліметтерді статистикалық
өңдеуден өткізді. Осы мәліметтер бойынша фанерозой кезеңінде (570 млн жыл)
біздің планетамызда бұндай оқиғалар бірнеше рет қайталанып, Жердің дамуының
600 млн дай жыл барысында әр 30±4 млн жыл сайын дүркін-дүркін байқалып
отырғанын көрсетті. Бұл аралықта осындай критикалық 20 кезең болғанын
анықтады. Көптеген ғалымдар түрлердің жаппай жойылып кетуінің себептері
төмендегідей деп көрсетеді:
а) Жерге өте үлкен аспан денелерінің құлауы (кратер түзілуінен),
нәтижесінде климат пен экологиялық жағдайлардың кенеттен күрт өзгеруі;
б) атмосфераға вулкандық шаңның түсуі (вулканогенез);
в) гидросфераға уран және де басқа химиялық радиоактивті
элементтердің түсуі (рифтогенез);
г) Жердің магнит өрісінің қорғаныш қасиеттерінің әлсіреуі
(геомагниттік өрістің инверсиясы);
д) жаңа жұлдыздардың жарқылдары;
е) Күн системасының компоненттеріне Немезиданың немесе Күн
системасының 10-шы планетасының әсері, т.б.;
ж) Бүкіл әлемдік мұхит деңгейінің өзгеруі.
Бұнымен қатар, соңғы кезде осы жоғарыда аталған құбылыстардың барлығы
бір-бірімен тығыз байланыста екендігі туралы көптеген мәліметтер
жинақталуда. Мысалы, астероидтар Жер бетіне құлағанда атмосфераға шаң
көтеріліп қана қоймай, бұнымен бірге Жердің тектогенезі, яғни рифтогенез,
вулкандар атқылау, жер сілкіну, геомагниттік өрістің инверсиясы, т.б.
құбылыстар байқалады.
Күн системасы 9 планетадан, шамамен 2,8 астрономиялық бірлікте
орналасқан ішкі астероидты белдіктен және 2 сыртқы белдіктен (Оорттың ішкі
бұлты = 10 мың Күн массасы, Оорт бұлтының массасы Күн массасынан 100 есе
үлкен). Оорт бұлтының бұл көрсетілген заты ондағы комета ядролары мен
астероидтарға байланысты.
Кризистік кезеңдерде осы бұлттардан комета ядролары мен астероидтар
бөлініп шығып, олардың кейбіреулері Жерге немесе басқа планеталарға құлап
түскен. Соңғы 600 млн жылда Жерге 1500 дей астероидтар құлаған. Сондықтан
Жердің үлкен аспан денелерімен соқтығуы миллион жылда 3 рет қана кездесуі
мүмкін. Дегенмен, статистиктердің болжамдары бойынша, Жерге астероидтың
соғылуын кез келген уақытта күтуге болады екен.
Мысалы, 1936 жылы Жердің дәл қасынан “Адонис“, 1937 жылы -“Гермес“,
1989 жылы 22 мартта N астероиды, 1989 жылы “Таутатис“, 1992 жылы -
“Апокалипсис шыңы“ астероидтары соқтықпай өтіп кетті. Атақты Аризон кратері
салмағы 100 мың тонналық қана - ғарыштық өлшем бойынша “кішкентай“
қауырсындай астероидтың құлауынан пайда болған. Кратердің жалпы диаметрі
1200 метр. Ал астероид құлаған кездегі соғылу толқыны мың хиросималық
бомбаны жарған кезде ғана пайда болатындай алпауыт күш кратердің жан –
жағын теп тегіс жасаған.
Жерде кратерлер түзілу процесі белгілі бір кезеңдерде байқалады,
әсіресе бұл жағдай фанерозой кезеңіне тән. Бірақ кезеңмен бөліну соңғы 250
млн жыл үшін ғана анықталған. Кратер түзу үрідсі 245, 217, 193, 176, 144,
91, 65, 38 және 11 млн жылды құрайтын кезеңдерде жүріп отырған. Дәл осы
кезеңдерде биосфераның эволюциясында шешуші оқиғалар болды.
Көптеген астрономдар бұндай периодтылықты Күннің гипотезалық серігі –
массасы Күн массасының 0,08 ден 0,3 дей болатын, қатты созылған эллипс
тәрізді орбитамен айналатын – Немезиданың болуымен байланыстырады.
Ғалымдардың пікірлерінше Немезида құралы комета мен астероидтардың ядролары
толған Оорт бұлттарына әсер етіп, оларды орбиталарынан ығыстырады,
нәтижесінде, олардың Жерге құлауына тікелей себепкер болады. Немезиданың
Күнге жақындауы 15 миллион жылдан кейін болады деп күтілуде.
Америкалық астрофизиктер Д. Уитмаир мен Дж Матистің пікірінше,
катастрофаның себебі, гипотетикалық Немезида емес. Басты себебі ретінде
олар Күннен 50-100 астрономиялық бірлік қашықтықта орналасқан 10-шы
планетаны көрсетеді. Бұл планета эллипс бойымен айналады, айналып шығу
кезеңі 1000 жыл. Ол Оорт бұлтының денелеріне әсер етіп, кейбір кометалар
мен астероидтарды орбиталарынан шығарып жібереді де, олар жерге құлап
түседі. 10 шы планетаның бар екендігін дәлелдейтін көптеген фактілер бар.
Бұл туралы Дж Андерсон бастаған америкалық ғалымдар планетааралық
станциялардан келіп жеткен сигналдарды қабылдап алу арқылы бақылау жүргізу
нәтижесінде көп мәліметтер алды. Дегенмен, 10-шы планетаның дәл орнын
анықтау әлі күнге дейін мүмкін болмай отыр.
Кейбір астрофизиктер астероидтар мен кометалық белдіктердің өзгерісін
Күн жүйесінің Галактика ядросын айнала периодты қозғалуымен байланыстырады.
Бұл кезде Күн жүйесінің шамамен әрбір 30 млн жылда газ, шаң, астероид,
кометаларға толы галактика жазықтығын кесіп өтеді. Осы кезде бұл денелер өз
траекторияларынан ауытқып, Жерге құлап түседі.
Рифтогенез, радиоактивтілік және тіршілік
Жер физикасына белгілі болғандай, планета қойнауының радиоактивтілігі
уақыт өткен сайын азаяды да, ал тіршіліктің ертедегі түрлеріне олар
кезіндегідей әсер етеді. Жердің даму тарихының ертедегі кезеңдерінде пайда
болған қарапайым структуралы балдырлар Жердің даму тарихының соңғы
кезеңдерінде пайда болған жоғары сатыдағы тіршілік иелеріне қарағанда
радиация әсеріне анағұрлым төзімді.
Адам организміне әсер ететін радиоактивті элементтердің әсерін
сипаттау үшін доза мөлшері D және дозаның қуаты Р=D/t қолданылады. Дозалар
рентген, грей және джоульдің кг-дағы биологиялық эквиваленттерімен
өлшенеді. Бұл өлшемдердің бір-біріне қатынасы : 1 грей = 1 джоуль/кг = 100
рентгеннің биологиялық эквиваленті. Дозалардың қуаты 1 сағаттағы рентген
мөлшерімен өлшенеді (миллирентген/сағат, микрорентген/сағат). Адам ағзасына
әсер ететін дозалардың жалпы қуаты 1,5-4,0 милдигрей/ жыл (0,017-0,044
миллирентген/ сағат). Біздің ағзамызға мұндай қуатты дозаларға
бейімделгендіктен, олардың ешқандай зияны жоқ.
Қазіргі кезде кейбір мамандық салаларында ядролық сәуле шығарумен
тығыз байланыста жұмыс жүргізеді. Олар үшін жылына 50 миллигрей қауіпсіз
деп саналады. Бұл табиғи фоннан 12-35 есе көп. Биофизиктердің пікірінше,
жылына 50 миллигрейден бірнеше есе көп доза адам организміне ұзақ уақыт (10
мың жылдай) әсер еткен жағдайда Homo sapіens түрі өзгеріп кетуі мүмкін.
Уран тірі организм бойына түскенде алдымен улы, кейіннен радиациялық
әсер етеді. Тірі организмдерге уранмен бірге түскен басқа элементтер де
зиянды әсер етеді. Мысалы, В.В.Ковальский: топырақта төмендегі көрсетілген
элементтердің жоғарғы концентрациясы : Co – 3·10-3; Cu – 6·10-3; Zn –7·10-
4; B –3·10-3; Sr –6·10-2 және Se –1·10-4 – тірі организмдерге зиянды әсер
ететінін дәлелдеген. Олардың артық мөлшері де жеткіліксіздігі сияқты
организмдерде морфологиялық, анатомиялық және физиологиялық өзгерістер
туғызып, оларда эндемикалық аурулардың пайда болуына себеп болады. Осы
элементтердің, әсіресе, U, B, Cu, т.б. жоғары концентрациялары бар ортада
тіршілік ететін микроорганизмдерде мутагенез жүріп, пайда болған мутанттар
осындай орталарда жылдам дами бастаған. Мысалы, Ыстықкөлдегі уранның
концентрациясы Әлемдік мұхиттағы уранның концентрациясынан біршама жоғары.
Оңдағы хар балдырларының құрамындағы уранның мөлшері көлдегі сулардан 3 есе
артық . Сонда осы балдырлар мутациясына байланысты олардың көптүрлілігі өте
жоғары. Ленинградтық геолог профессор С.Г.Неручев рифтогенез кезінде жер
қойнауынан уран, V, Mo, Cu, Nі, Ag және де басқа элементтерге бай магмалық
ащы сулар таралатынын көрсетеді. Мұхиттарда судың төменнен жоғарыға қарай
көтерілуі жиі (апвелинг) болып тұрады.
Апвелинг кезінде фосфаттардың гидросфераның жоғары қабаттарына өтуі
мұхиттар мен теңіздерде тіршілік ететін организмдердің қоректік
тізбектерінің бастамасы болып табылатын фитопланктонның қарқынды дамуына
себеп болады. Гидробиологтардың көрсетулері бойынша, апвелинг нәтижесінде
жағалық акваториялардың биоөнімділігі 50 мың есе ұлғаяды екен.
Рифтогенез кезінде фосфаттар мен түрлі химиялық элементтердің
гидросфераға түсуі күрт артады. Бұл теңіз өсімдіктерінің, балықтар мен
басқа да жануарлардың көбеюіне себеп болады. Қорекпен бірге балықтар мен
басқа жануарлардың организміне радиоактивті заттар да жинақталады, олардың
әсерінен организмдер құрылымында мутация жүріп, кейбір түрлер жаппай
қырылып қалса, екіншілерінде жаңа белгілер мен қасиеттер пайда болып, олар
ары қарай түр ретінде дами береді.
Рифтогенез кезінде мутагенез қарқынды жүріп, тіршіліктің жаңа
формалары пайда болады. Жаңадан пайда болған түрлер біздің планетамызда
тұрақталмай тез жойылып кетті дегенмен ұзақ уақытқа сақталып қалғандары да
болды. С.Г.Неручев, 538 млн жыл бұрын уранның гидросфераға түсуі
нәтижесінде трилобиттердің дене сегменттері әлдеқайда азайып, ал
кейбіреулерінде екеу ғана – бас, құйрық сегменттері қалған деп көрсетеді.
500 млн жыл бұрынғы рифтогенез фазасында алғашқы омыртқалылар, панцирлі
балықтар пайда болды. 320 млн жыл бұрынғы кезеңде алғашқы төртаяқтылар
–ихтоостегидтер пайда болды, 290 млн жыл бұрынғы кезеңде алғашқы
кесірткелер, 167 млн жыл бұрынғы кезеңде жануарларда ұшу аппараты пайда
болды. Түрлердің кейбіреуінде алдыңғы аяқтарының саусақтары ұзарып,
араларында жарғышақтар пайда болды. Осылайша ұшқыш кесірткелер –
птерозаврлар, археоптерикстер пайда болды.
Әрине, биосфера эвоюциясының барысына рифтогенез ғана емес, басқа да
факторлар – геомагниттік өрістің инверсиясы, климаттық өзгерістер,т.б. әсер
етті.
Жердің магнитосферасы және оның биосфера дамуындағы ролі
Біздің планетамыздың магниттік қасиеті бар. Егер Жердің магниттік
сферасы болмаса, Күн мен жұлдыз желдерінің ағыны еш кедергісіз Жердің
бетіне жетіп,ондағы барлық тірі организмдерге зиянын тигізген болар еді.
Магнитосфера бұған кедергі жасап, сол арқылы биосфераны зарядталған
бөлшектерден қорғап тұратын бронды қалқан рөлін атқарады.
Магнитологтардың пікірінше, геомагниттік өрісті бақылау үшін Жердің
орталығына аса ірі, диаметрі 200 км, ұзындығы 4000 км магнит цилиндрді
орналастыру қажет.
Жердің магниттік осі Жердің айналу осін 11,5 градус бұрышпен
орналасқан, сондықтан магниттік полюстер географиялық полюстермен сәйкес
келмейді, уақыт өткен сайын магниттік полюстер өздерінің орнын өзгертеді.
Мысалы, солтүстік магниттік полюс бір тәулікте жердің бетінде 20,5 метрге
(7,5 км/жыл) ал оңтүстік полюс –30 метрге (11 км/жыл) ығысады.
Қазіргі кезде солтүстік полюс Канаданың солтүстігінде орналасқан, ал
2185 жылға қарай ол солтүстік географиялық полюспен алмасады. 2400 жылы ол
Таймырда орналасады. Оңтүстік полюс қазір Антарктида жағалауларында,
Австралияға қарай жылжып келе жатыр.
Кез келген магниттегдей, Жердің магнит күштері бір полюстен Жердің
әлем кеңістігі арқылы өтіп, екінші полюспен байланысады. Осының нәтижесінде
Жердің айналасында магнитосфера түзіледі.
Магнитосфера Күннің плазма деп аталатын зарядталған бөлшектер ағынын
ұстап қалады да оларды планетаның бетіне жеткізбейді. Бірақ дүниеде барлығы
да уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Зерттеушілер, қазіргі кезде Жердің
магнит өрісі 100 жылда 2,5 %-ке азайып отырғанын және бұл үрдіс ары қарай
жүре беретін болса, шамамен 4000 жылда 0-ге жетеді деп есептеп шығарды
(қазір экваторда оның шамасы 0,35 эрстед).
Ғалымдар бұндай құбылыс өткен кезеңдерде де болған деп жорамалдайды.
Оның үстіне, осындай кезеңдерден соң магнит өрісінің заряды қарама-қарсы
елгіге өзеретіні дәлелденді. Басқаша айтқанда, өріс инверсияланады –
магниттік полюстердің орны алмасады. Жердің тарихында геомагниттік өрістің
инверсияларының бірнеш рет кайталанғаны палеомагнитологтар анықтап отыр.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Тарау 3. Зертханалық сабақтарды жүргізуге
арналған әдістемелік нұсқаулар
Зертханалық жұмыс № 1.
Тақырыбы: Эволюциялық теорияның жарыққа шығуы және дамуы. Көне дүниеде
органикалық әлемнің шығу тегі туралы ұғымдары.
Мақсаты: органикалық әлемнің шығу тегі туралы ұғымдармен танысу.
Тапсырмалар:
Гераклит, Эмпедокл, Демокрит және Лукрецийдің болжамдары
• Аристотельдің биологиялық мұрасы
• Аристотельдің теологиялық ой жүйесі
ХҮІІ ғ екінші жартысында және ХІХ ғ бастапқы кезінде креоцинизммен -
трансформизмнің талас тартысы
• К. Линнейдің биологиялық жүйесі және ғалымның өзгермейтіндігі туралы
ұғымы. Ш. Бонне бойынша тіршілік иелерінің даму сатылары
• Ж. Л. Бюффон және Ч. Дарвиннің жұмыстарындағы трансформизмнің
бастамасы
• Ж. Ж. Кювьенің ғылыми пікірі. Ғалымның апат ілімі. Ж. Кювьемен Сент-
илердің айтысы.
Сұрақтар:
1. Аристотелдің биологиялық мұрасы неде?
2. Жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы туралы ертедегі философтардың
қандай пікірде болды?
3. Эволюциялық даму жөнінде К. Линнейдің көзқарасы мен еңбектерінің
маңызы неде?
4. Ж. Кювьемен Сент-илердің айтысының мәні неде?
Қолданылатын әдебиеттер:
Қолданылған әдебиеттер:
• Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
• Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
• Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
• Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
• Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
• История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
• Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
• Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Зертханалық жұмыс № 2.
Тақырыбы: Эволюциялық идеялардың қалыптасуы
Ж. Б. Ламарктің алғашқы эволюция ілімі
Мақсаты: Ч. Дарвин. ілімінің ғылыми алғы шарттары туралы танысу .
Тапсырмалар:
Ж. Б. Ламарктің методологиясы және филолсофиясы
1. Градацияның ой жүйесі. Градацияның даму тәуелділігі жүйесімен
арақатынасы. Градацияның себептері.
Ж. Б. Ламарктің заңдары.
Сұрақтар:
1. Ж.Б.Ламарктің эволюциялық теориясының мәні?
2. 19 ғасырдың екінші жартысында жаратылыс ғылымдарының дамуы немесе
дарвин ілімінің ғылыми алғы шарттары қандай?
a. Систематика ғылымының жетістіктері?
b. Салыстырмалы анатомия ғылымының жетістіктері?
c. Эмбрология ғылымының жетістіктері?
d. Клетка теориясының қалыптасуы ?
e. Геология палеонтология ғылымдарының жетістіктері?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Зертханалық жұмыс № 3.
Тақырыбы: Ч. Дарвинің эволюциялқ ілімдері
Мақсаты: Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі туралы танысу .
Тапсырмалар:
Ч. Дарвин тұқымқуалағыштің формалары, заңдалақтары және себептері туралы
1. Қолға үйретілген және жабайы формалардың айқын және айқын емес
өзгергіштігі
1. Особьтан түрге дейін өзгешеліктің біртіндеп жинақталуы
2. Арақатынастары өзгергіштік
3. Тұқымқуалайтын өзгергіштің көрініс беру заңдалақтары.
4. Тұқымқуалайтын өзгерістің көрініс беру үшін мөлшердің жаттығуның және
жаттықпауйының рөлі туралы Ч. Дарвинің ұғымдары
Сұрақтар:
1. Ч. Дарвиннің ғылыми еңбектері қандай?
2. Ч. Дарвин ілімінің негізгі қағидалары қандай?
3. Монофилетикалық эволюция теориясының мәні?
5. Ч. Дарвин ілімінің бағалануы қандай?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Зертханалық жұмыс № 4.
Тақырыбы: Тұқымқуалайтын және тұқымқуаламайтын өзгергіштік
Мақсаты: Өзгергіштіктің түрлерімен танысу .
Тапсырмалар:
Мутациялық өзгергіштік эволюция үшін материал екендігі
1. Мутациялық ДНК құрылысының бұзылуы екендігі
2. Жаңа белгілердің ұрпаққа берідуі үшін генеративтік мутациялардың маңызы
3. Мутациялық өзгерістердің кездейсоқтығы және бақытсықздығы
4. Мутациялардың жиілігі. Мутациялық процестің ерекшеліктері
5. Мутациялардың фенотиптік көрініс беруі және оның ортаның әсеріне
тәуелділігі. Доминанттылық (үстемділік, басымдылық) гендік орта туралы
түсінік.
Сұрақтар:
1. Өзгергіштік деген не?
2. Өзгергіштіктің формаларын ата?
3. Өзгергіштіктің эволюциялық мәні неде?
4. Мутация түрлерін қалай түсіндіруге болады?
5. Мутация жиілігі дегеніміз не?
6. Мутациялардың фенотиптік өзгеріс беруі дегеніміз не?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
1. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
2. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
3. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
4. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
5. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
6. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
7. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Зертханалық жұмыс № 5
Тақырыбы: Генотиптің реакция мөлшері
Мақсаты: Генотиптің реакция мөлшері туралы түсінік .
Тапсырмалар:
Генотиптің реакция мөлшері шегіндегі адаптивтік өзгерістер (адаптивтік
модификациялр)
Генотиптің реакция мөлшері шегіндегі адаптивтік емес экзогенді өзгерістер
(морфоздар)
Генотиптің реакция мөлшері шегіндегі адаптивтік емес эндогенді өзгерістер
(мутациялар)
Созалақты модификациялар
Қазіргі кездегі тұқымқуалайтын өзгергіштік туралы ұғым. Ч. Дарвиннің
пікірімен салыстыра талқылау
Сұрақтар:
1. Генотиптің реакция мөлшері?
2. Экзогенді өзгерістер дегеніміз не?
3. Қандай эндогенді өзгерістерді білесін?
4. Модификация дегеніміз не?
5. Қазіргі кездегі тұқымқуалайтын өзгергіштіктер?
Қолданылған әдебиеттер:
1. Меттлер Л., Грег Т. Генетика популяций и эволюция. М: Мир,
1972, гл 3,4
2. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
3. Четвериков С. С О некоторых моментах эволюционного поцесса с точки
зрения современной генетики «классика современной генетики». – М:
Наука, 1968
4. Эрлих П., Холм Р Процесс эволюция. М. : Мир, 1966.- с.101-112
Зертханалық жұмыс № 6
Тақырыбы: Популяция- эволюцияның элементарлы құрылымы
Мақсаты: Популяция туралы түсінік .
Тапсырмалар:
Популяцияның генофондысы табиғи сұрапталудың материалы екендігі –Харди-
Вайнбергтің заңы және оның салдары
1. Популяциялардағы генетикалық әралуандылығы: мутациялардың қысымы,
гендердің орнын ауыстыруы (гендер ағынының үстенелуі және кемуі)
2. Генетикалық өздігінен әрекетті процестер (гендердің немесе
аллельдердің жиілігінің өзгеруі, формалары: бағытталған – турақты
дрейф, бағытталмаған - кездейсоқ дрейф).
Сұрақтар:
1. Эволюциялық теоряны генетикамен байланыстыруда С. С Четвериковтың
еңбегі?
2. Харди-Вайнберг заңдылықтарының мәні неде?
3. Популяциядағы өзгергіштік және организмдердің санының өзгеруі
дегенімі не?
4. Миграция дегеніміз не? Гендердің ағымы және интрорегрессиясы?
5. Изоляция дегеніміз не? географиялық және биологиялық . биологиялық
оқшауланудың түрлері: экологиялық, морфофункционалды, этологиялық және
генетикалық.
Негізгі әдебиет:
1. Меттлер Л., Грегг Т. Генетика популяций и эволюция. - М.: Мир, 1972,
гл. 3,4
Қосымша әдебиет:
2. Четвериков С.С. О некоторых моментах эволюционного процесса с точки
зрения современной генетики /в сб. “Классики современной генетики”. -
М.: Наука, 1968.
3. Эрлих П., Холм Р. Процесс эволюции. - М.: Мир, 1966. - с. 101-112
Зертханалық жұмыс № 7
Тақырыбы: Эволюцияның элементарлы факторлары
Мақсаты: Эволюцияның элементарлы факторлары тураты түсінік
Тапсырмалар:
Тіршілік үшін күрестің дарвиндік ой жүйесі
1. Тіршілік үшін күрестің дарвиндік түсінігінің тереңдігі және
метафизикалығы.
2. Бұл құбылыстың ортақтығы жєне табиғаттығы организмдердің
арақатынастарының күрделігі.
3. Ч.Дарвин бойынша тіршілік үшін күрестің себептері және Дарвиннің
мальтузияншылдағы Энгельстің сынауы.
4. Тіршілік үшін күрес жағдайындағы ой жүйесінің маңызы және оның табиғи
сұрапталуымен арақатысы.
5. Тіршілік үшін күрестің формалары және олардың эволюциядағы маңызы,
Дарвин бойынша.
Сұрақтар:
1. Тіршілік үшін күрес . жалпы сипаттамасы қандай?
2. Тіршілік үшін күрестің түрлері және классификациясы?
3. Ч.Дарвининің классификациясы?
4. И . И.Шмальгаузен классификациясы?
5. Георгиевский бойынша тіршілік үшін күрестің классификатциясы.
6. Конкуренция және тікелей күрес .Конкуренцияның түрлері қандай?
7. Тікелей күрестің формалары: биотикалық факторлармен
қарым - қатынас.
Негізгі әдебиет:
1. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл 3
И.И. Шмальгаузен. Проблемы дарвинизма. - М.: Наука, 1969. - Гл. 2, с. 206-
221
2. Одум Е. Экология. - М.: ПРос. 1968.- гл. 3
Қосымша әдебиет:
Энгельс Ф. Диалектика природы.
Зертханалық жұмыс № 8
Тақырыбы: Тіршілік үшін күрес биогеоценоздағы өзара әрекеттесу процесі
екендігі
Мақсаты: Тіршілік үшін күрес тураты түсінік
Тапсырмалар:
Биогеоценоздағы заттардың және энергиялардың ағыны. Биогеоценоздың
құрылымы. Қоректену тізбегі. Экологиялық пирамида сандары.
1. Биогеоценоздағы арақатынастардың өзгешелігі. Тікелей
қақтығысу және бәсекелік
2. Әрекетті және солғын жарыс туралы түсінік
3. Әрекетті жарыс. Азық, қосақ үшін бәсекелестік және тікелей
бәсекелестіктің басқа жағдайлары.
4. Солғын жарыс. Биотикалық жєне абиотикалық факторларға қатысты
бәсекелік.
5. Жекелік, топтық, түраралық бәсекелік. Эволюцияда тіршілік
үшін күрестің осы формаларының ролі.
6. Кездейсоқ және кездейсоқ емес элиминация, олардыњ
эволюциядағы маңызы
Сұрақтар:
1. Бәсекелестіктің түрлері?
2. Элиминация дегеніміз не?
3. Биогеоценоздағы энергия мен заттардың ағыны?
4. Эклогиялық пирамида дегеніміз не?
5. Биотикалық абиотикалық фаторлар?
Негізгі әдебиет:
1. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл 3
И.И. Шмальгаузен. Проблемы дарвинизма. - М.: Наука, 1969. - Гл. 2, с.
206-221
2. Одум Е. Экология. - М.: ПРос. 1968.- гл. 3
Қосымша әдебиет:
Энгельс Ф. Диалектика природы.
Зертханалық жұмыс № 9
Тақырыбы: Табиғи сұрыптау – эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы
факторлары
Мақсаты: Табиғи сұрыптау, қолдан сұрыптау туралы түсінік
Тапсырмалар:
Ч. Дарвиннің қолдан сұрыпталу туралы ілім
1. Ч.Дарвиннің сұрыпталу теориясын мазмұндау қисындылығы.
2. Қолдан сұрыпталудың формалары.
3. Қолдан сұрыпталудың нәтижелері.
4. Қолдан сұрыпталудың жинақтағыштық және жасампаздық ролі (сапалы,
мол өнімді өсімдік сорттарын, жануар тұқымдарын өндіріске енгізу).
Сұрақтар:
1. Табиғи сұрыптаудың ерекшеліктері қандай?
2. Қолдан сұрыптаудың жүзеге асу жолдары қандай?
3. Қолдан сұрыптаудың нәтижесі?
4. Қолдан сұрыптаудың рөлі қандай?
Негізгі әдебиет:
1. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл 3
И.И. Шмальгаузен. Проблемы дарвинизма. - М.: Наука, 1969. - Гл. 2, с. 206-
221
2. Одум Е. Экология. - М.: ПРос. 1968.- гл. 3
Қосымша әдебиет:
Энгельс Ф. Диалектика природы.
Зертханалық жұмыс № 10
Тақырыбы: Ч. Дарвиннің табиғи сұрыпталу туралы ілімі
Мақсаты: Табиғи сұрыптау туралы түсінік
Тапсырмалар:
1. Табиғи сұрыпталу және оның эволюцияның басқа факторларымен
арақатысы.
2. Ч. Дарвиннің табиғи сұрыпталу туралы дәлелдері.
3. Жынысты сұрыпталу табиғи сұрыпталудың ерекше формасы екендігі
4. Табиғи сұрыпталудың негізгі нәтижелері (салдары): бейімделгіштік,
түртүзілісі, дивергенция (белгілердің, қасиеттердің тектік түрден
алшақтауы).
5. Дивергенцияның дарвиндік нұсқасын жєне дивергенцияны туындататын
себептерді талдау.
Сұрақтар:
1. Табиғи сұрыптаудың ерекшеліктері қандай?
2. Табиғи сұрыптаудың жүзеге асу жолдары қандай?
3. Табиғи сұрыпталудың сандық сипаттамасы қандай?
4. Табиғи сұрыптаудың түрлері?
Қозғаушы сұрыптаудың түрлері?
Табиғи сұрыптаудың нәтижелері?
Ч. Дарвиннің табиғи сұрыпталу туралы дәлелдемелері қандай?
Негізгі әдебиет:
1. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл.: 1,3,4,15.
2. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма. - М., 1969. - с. 227-262
Қосымша әдебиет:
Дарвин Ч. Изменение животных и растений в одомашненном состоянии
Зертханалық жұмыс № 11
Тақырыбы: Қозғалтқыш сұрыпталудың теориясы және ажыратушы сұрыпталу
Мақсаты: Сұрыптау түрлері туралы түсінік
Тапсырмалар:
Сұрыпталу ықшамды процесс екендігі.
1. Сұрыпталудың артықшылығы. Қозғалтқыш сұрыпталу туралы түсінік.
2. Особьтар саны әралуан популяцияларда сұрыпталудың нәтижелілігі.
3. Табиғи сұрыпталудың нәтижелілігіне тіршілік толқынының (особьтар
санының, гендер жиілігінің ырғақтығы), қоныс ауысуының, панмикцияның
шектелуінің әсер етуі.
4. Ажыратушы (дизруптивті) сұрыпталу, оның маңызы.
Тұрақтандыратын сұрыпталу теориясы
1. Тұрақтандыратын сұрыпталу теориясы туралы түсінік.
2. Теңестіретін сұрыпталу.
3. Салыстырымды тұрақты ортада популяцияның генотипті құрамына әсер
ететін факторлар. Генотиптік әралуандылық адаптация екендігі.
4. Популяцияның генетикалық гомеостазы.
Сұрақтар:
1. Қозғалтқыш сұрыпталу дегеніміз не?
2. Сұрыптаудың нәтижелігі дегеніміз не?
3. Ажыратушы сұрыптау дегеніміз не?
4. Тұрақтандыратын сұрыптау?
5. Теңестіретін сұрыптау?
6. Популяцияның генетикалық гомеостазы дегеніміз не?
Негізгі әдебиет:
3. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл.: 1,3,4,15.
4. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма. - М., 1969. - с. 227-262
Қосымша әдебиет:
Дарвин Ч. Изменение животных и растений в одомашненном состоянии
Зертханалық жұмыс № 12
Тақырыбы: Табиғи сұрыпталудың жасампаздық ролі (жаңа адаптациялардың
туындауы және сұрыпталудың әрекетінен организм құрылымының қайтатүзілуі
Мақсаты: Табиғи сұрыптаудың рөлі туралы түсінік
Тапсырмалар:
1. Табиғи сұрыпталудың әрекетінен біріккен мутациялар. Доминанттылықтың
эволюциясы.
2. Жаңа белгілердің туындауы сұрыпталудың нәтижесі екендігі.
Сұрақтар:
1. Доминанттылық эволюциясы дегеніміз не?
2. Табиғи сұрыптаудың формалары?
3. Табиғи сұрыптаудың эволюциядағы маңызы неде?
Негізгі әдебиет:
1. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл.: 1,3,4,15.
2. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма. - М., 1969. - с. 227-262
Қосымша әдебиет:
Дарвин Ч. Изменение животных и растений в одомашненном состоянии
Зертханалық жұмыс № 13
Тақырыбы: Түр және түртүзілісі
Мақсаты: түр және түртүзіліс туралы түсінік
Тапсырмалар:
Түрдің дарвиндік ой-жүйесі
1. Түртүзілісінің біртінділік процесі.
2. Түр организмдердің бірлестігі екендігі. Түрдің құрылымы.
3. Дарвин бойынша түртүзілісі процесінде оқшауланудың ролі.
Түрдің шынайылығы және оны ажырататын белгілер
1. Түрдің бөлікті құрамдылығы эволюцияның нәтижесі екендігі.
2. Түрді ажырататын белгілер: морфологиялық, экологиялық, географиялық,
физиологиялық, биохимиялық, генетикалық.
3. Түрдің туыстығы. Түрлік адаптациялар. Түрдің шынайылығы. Түр
эволюцияның баспалдағы екендігі.
Сұрақтар:
1. Түр түзілудің жолдары мен әдістері қандай?
2. Аллопатриялық және симпатриялық түр түзілу деген не?
3. Дивергенттік түр түзілу дегендіміз не?
4. Эволюция нәтижелері қандай?
5. Түрлердің крийтерилары ата?
Негізгі әдебиет:
3. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл.: 1,3,4,15.
4. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма. - М., 1969. - с. 227-262
Қосымша әдебиет:
Дарвин Ч. Изменение животных и растений в одомашненном состоянии
Зертханалық жұмыс № 14
Тақырыбы: Түрішілік жіктелу
Мақсаты: түрішілік жіктелу туралы түсінік
Тапсырмалар:
1. Табиғаттағы популяция туралы түсінік.
2. Популяцияаралық өзгешеліктердің себептері. Популяциялардың
өзгешеліктерінің қалыптасуында генетикалық өздігінен әрекетті
процестердің, сұрыпталудың, оқшауланудың ролі.
3. Популяция эволюцияның элементарлы бірлігі екендігі.
4. Эволюциялық өзгергіштік.
5. Географиялық өзгергіштік.
6. Түрішілік өзгергіштіктің бөлікті құрамдылығы және өздіксіздігі
Сұрақтар:
1. Популяция деген не?
2. Популция құрылымы қандай?
3. Популяцияны неліктен эволюцияның қарапайым өлшем бірлігі деп
білеміз?
4. Эволюциялық өзгергіштік?
5. Географиялық өзгергіштік?
Негізгі әдебиет:
5. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл.: 1,3,4,15.
6. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма. - М., 1969. - с. 227-262
Қосымша әдебиет:
Дарвин Ч. Изменение животных и растений в одомашненном состоянии
Зертханалық жұмыс № 15
Тақырыбы: Түртүзілісі
Мақсаты: Түтізіліс туралы түсінік
Тапсырмалар:
1. Тез және біртіндеген түртүзілісі.
2. Популяциялар арасындағы өзгешеліктер және олардың түртүзілуіндегі
ролі.
3. Филетикалық және дивергенттік эволюция.
4. Оқшауланудың алғашқы тетіктері (кеңістік жєне хронологиялық).
5. Аллопатрикалыќ түртүзілісі.
Табиғи сұрыпталудың әрекетінен оқшауландыратын тетіктердің қалыптасуы
1. Оқшауландыратын сұрыпталу.
2. Оқшауланудың екінші реттік тетіктері (әдеттілік, механикалық,
физиологиялық).
3. Симпатикалық түртүзілісі.
Сұрақтар:
1. Түртізілістің әдістері қадай?
2. Түртізілудегі популяциялардың рөлі қандай?
3. Оқшаулану дегеніміз не?
4. Аллопариялық түртүзіліс дегеніміз не?
5. Симпатриялық түртізіліс?
6. Оқшауландыратын сұрыптау дегеніміз не?
Негізгі әдебиет:
7. Дарвин Ч. Происхождение видов. Гл.: 1,3,4,15.
8. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма. - М., 1969. - с. 227-262
Қосымша әдебиет:
Дарвин Ч. Изменение животных и растений в одомашненном состоянии
Тарау 4. СОӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
СОӨЖ тапсырмалары.
СОӨЖ 1.
Тақырыбы: Эволюциялық теорияның жарыққа шығуы және дамуы
Мақсаты: Эволюциялық теорияның тарихи дамуы мен жарыққа шығуымен танысу.
Ежелгі грек философтардың көзқарастарымен танысу
Сұрақтар:
Орта ғасырларда Түркістанда мәдениет пен ғылымның дамуы. Әбу Насыр Әль-
Фараби, Әбу Әлі Ибн Сина, Мұса Әл-Хорезми, Әбу Райхан Беруни, Ұлық-Бек,
Махмұт Қашқари, Жүсіп Хас Хажип Баласагуни т.б. еңбектеріндегі эволюциялық
көзқарас.
Тапсыру формасы: тест
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 2.
Тақырыбы: . Ч.Дарвинның эволюциялық ілімдері
Мақсаты: Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімдерімен танысу.
Сұрақтар:
Мәдени формалардың эволюциясын дәлелдеу. Дарвиннің өзгергіштік формалары,
заңдылықатры және себептері жайлы көзқарастары. Айқын және айқын емес,
арақатынастық (корреляциялық) және компенсациялық өзгергіштіктер. Үй
жануарлары тұқымдары мен мәдени өсімдіктер сорттарының шығу тегін талдау.
Доместикация ілімі. Монофилия және полифилия принциптері. Санасыз және
методикалық талдау. Мәдени формалар эволюциясы мен табиғат түрлер
эволюциясын салыстырмалы сипаттау.
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 3.
Тақырыбы: Ч.Дарвиннен кейінгі кезеңдерде эволюциялық теорияның дамуы.
Мақсаты: Ч. Дарвиннен кейінгі кезеңдерде эволюциялық теорияның дамуымен
танысу.
Сұрақтар:
Пассивті қорғану бейімділіктерін эволюциялық көзқарас тұрғысынан
зерттеу (Г. Бэтсон және А. Уоллестің зерттеулері), морфологиялық
адаптацияларды тәжірибе арқылы зерттеу, экологиялық – физиологиялық
бағыт. Эволюцияның синтетикалық теориясының қалыптасуы. Эволюция
процесінің генетикалық негіздерін зерттеу.
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 4.
Тақырыбы: Органикалық эволюция объекті процесс. Эволюцияны зерттеу
әдістері
Мақсаты: Органикалық әлем эволюциясымен танысу.
Сұрақтар:
Тіршілік жағдайларының өзгеруіне әсер ететін геологиялық, космостық және
биотикалық факторлар. Эволюциялық өзгеріс – жер бетіндегі тіршіліктің
қажетті шарты. Эволюцияның алғашкы дәуірлерінде симбиоздың ролі. өсімдіктер
және жануарлар эволюцияларының өзара байланыстылығы. Эволюциялық
процестерді зерттеудегі комплексті әдістер.
Тапсыру формасы: жазбаша, кесте сызу
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат, кесте
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
5. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
6. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
7. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
8. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 5.
Тақырыбы: Микроэволюция ілімі
Мақсаты: микроэволюция туралы түсінік
Сұрақтар:
Микроэволюция туралы ілімнің қалыптасу, оның міндеттері және эволюцияны
зерттеудің әдістері. Эволюцияның генетиалық негіздері. Өзгергіштік – тірі
организмдердің ортақ қасиеті. Фенотиптік, генотиптік жєне паратиптік
өзгергіштік. Генотиптің реакция мөлшері. Мутациялардың формалары. Харди-
Вайнберг ережесі
Тапсыру формасы: жазбаша, кесте сызу
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат, кесте
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
СОӨЖ 6.
Тақырыбы: Популяция – эволюцияның элементарлы құрылымы
Мақсаты: популяция туралы түсінік
Сұрақтар:
Популяция ұғымы. Популяцияның критерилері. Популяцияның түрлері.
Популяцияның генофонды жайлы ұғымы. Популяциялар генофондтарының
интеграциялылығы
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат, кесте
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
СОӨЖ 7.
Тақырыбы: Эволюцияның элементарлы факторлары
Мақсаты: популяция туралы түсінік
Сұрақтар:
Популяцияның генофондына ықпал жасайтын факторлар – мутациялар, орын
ауыстыру, гендер ағынының ауытқуы, табиғи сұраптау. Оқшауланудың
популяциялар өзгешеленген үдететін факторы ретіндегі ролі. Оқшаулану
типтері (кеңістік, биологиялық және т.б.), олардың сипаттамасы және маңызы.
Популяция толқынының типтері және олардың эволюциядағы ролі.
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
4. Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
СОӨЖ 8.
Тақырыбы: Табиғи сұрыптау – эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы
факторлары
Мақсаты: табиғи сұрыптау туралы түсінік
Сұрақтар:
Табиғи сұрыптау ұғымы. Табиғи сұрыптаудың негізгі формалары:
тұрақтандырушы, қозғаушы, ажыратушы, жыныстық, теңестіруші (жиілікті –
тәуелді ), жекелік жєне топтық. Тіршілік үшін күрес ұғымы. Тіршілік үшін
күрестің және элиминацияның формалары. Табиғи сұрыптаудың сандық
сипаттамасы: сұрыптаудың коэффициенті, тиімділігі, жылдамдығы. Сұрыптау
әсерінің мысалдары. Сұрыптау әсеренің статистикалық сипаттамасы.
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 9.
Тақырыбы: Адаптациялардың пайда болуы табиғи сұрыптау әсерінің
нәтижесі
Мақсаты: Адаптация туралы түсінік, адаптацялардың туындауы
Сұрақтар:
Адаптациялардың туындауы – сұрыпталу әрекетінің нәтижесі.
Адаптациялардың молекулалық, клеткалық, организмдік жєне басқа
деңгейлердегі мысалдары. Экожүйлердегі коадаптациялардың мысалдары.
Адаптациялардың жүйелері, олардың туындауының тетіктері. Адаптациялардың
салыстырымды сипаты. Эволюциялық теориямен адаптациялардың туындалуының
зерттелімді мәселелерін шешудің методологиялық маңызы. Органикалық
мақсаттылықтың зерттелімді мәселелері төңіргіндегі идеологиялық талас-
тартыс (күрес)
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 9.
Тақырыбы: Түр жєне түртүзілісі
Мақсаты: Түр және түртүзіліс туралы түсінік
Сұрақтар:
Түр туралы ой жүйелерінің дамуы. Генетикалық тұрақты жүйе ретінде түрдің
түсінігі. Түрдің ареалы, шынайлығы, тұтастығы, оны ажыратататын белгілер.
Палеонтологиядағы түр (фратрия) туралы түсінік. Тоқтаусыз
партеногенетикалық және ағымдық формалардығы түр. Түрдыњ популюциялық
құрылымы эволюцияның нәтижесі екендігі.
Түр түзілісі - мироэволюцияның нәтижесі. Түр түзілісі генетикалық ашық
жүйенің генетикалық жабық жүйе ойлануы екендігі. Алло- жєне симатрикалық
түр түзілісі.
Түр түзілісінде полиплоидияның және будандасудың ролі (шетенді қараырғай,
бидай алхоры). Сальациялық түр түзілісі туралы ой жүйесінің сыны.
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 9.
Тақырыбы: Макроэволюция және оның заңдылықтраы
Мақсаты: макроэволюция және оның заңдалақтары туралы түсінік
Сұрақтар:
Макроэволюцияныњ зерттелімді мәселелері, макро- және микроэволюцияны
арақатынасы. Микроэволюциялық деңгейде элементерлы (қарапайым негіздің
бастамды) факторлардың жасайтын әрекетімен макроэволюциялық мәнді
құбылыстарды түсіндірудің ережелік мүмкіндігі.
Онтогенездің эволюциясы жєне филогенетикалық топтардың – арагенездің,
алогенездің эволюциясы. Аллогенездің формалары: телогенез, гипергенез,
гипогенез, катогенез. Филогенездің негізгі формалары: филетикалық эволюция,
дивергенция, параллелизм, ковергенция. Филогенетикалық топтар эволюциясының
ережелері: ілгерлей өрлеп мамандалу, биологиялық жүйелердің бірігуінің
жетіле түсуі жєне эволюцияның қайтымсыздығы.
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СОӨЖ 9.
Тақырыбы: Биосфера эволюциясы. Ноосфера
Мақсаты: биосфераның дамуы, эволюция дамуының диалектикалық процесі туралы
түсінік
Сұрақтар:
Эволюцияда жєне биосфераның дамуында антропогендік факторлардың ролін
айқындау үшін эволюциялық ілімнің методологиялық және практикалық маңызы
(қоршаған ортаның өзгеруі, жаңа түрлерді жерсіндіру, қолдан жасалған
биогеоценоздар). Гендік инженерияның жєне биотехнологияның эволюциялық
салдары. Биологияның барлық бөлімдеріне эволюциялық ілімнің кіруі. Эволюция
дамудың диалектикалық процесі екендігі.
Тапсыру формасы: жазбаша
Әдістемелік нұсқаулар:
Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
Қысқаша конспект жазу, реферат
Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Тарау 5. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
СӨЖ 1.
Тақырыбы: Бір жасушалылар әлемі.
Мақсаты: Біржасушалылар әлемінің эволюциясымен танысу.
Сұрақтар:
Біржасушалы әлемнің жалпы сипаттмасы, құрылысы, ерекшеліктері.
Біржасушалылардың эволюциясы
Тапсыру формасы: Реферат
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
2. Қысқаша конспект жазу. Әдебиеттердегі құрылысының суреттерін қарастыру.
3. Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СӨЖ 2.
Тақырыбы: Жалпақ құрттар типі.
Мақсаты: Жалпақ құрттар типінің эволюциясымен танысу.
Сұрақтар:
Жалпақ құрттар типінің жалпы сипаттмасы, құрылысы, ерекшеліктері. Жалпақ
құрттардың эволюциясы ерекшелігі
Тапсыру формасы: Реферат
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
2. Қысқаша конспект жазу. Әдебиеттердегі құрылысының суреттерін қарастыру.
3. Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СӨЖ 3.
Тақырыбы: Жұмыр құрттар типі.
Мақсаты: Жұмыр құрттар типінің эволюциясымен танысу.
Сұрақтар:
Жұмыр құрттар типінің жалпы сипаттмасы, құрылысы, ерекшеліктері. Жалпақ
құрттардың эволюциясы ерекшелігі
Тапсыру формасы: Реферат
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
2. Қысқаша конспект жазу. Әдебиеттердегі құрылысының суреттерін қарастыру.
3. Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СӨЖ 4.
Тақырыбы: Моллюскалар типі.
Мақсаты: Моллюскалар типінің эволюциясымен танысу.
Сұрақтар:
Моллюскалар типінің жалпы сипаттмасы, құрылысы, ерекшеліктері. Моллюскалар
типінің эволюциясы ерекшелігі
Тапсыру формасы: Реферат
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
2. Қысқаша конспект жазу. Әдебиеттердегі құрылысының суреттерін қарастыру.
3. Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СӨЖ 4.
Тақырыбы: Өрмекшітәрізділер класы.
Мақсаты: Өрмекшітәрізділер класының эволюциясымен танысу.
Сұрақтар: Өрмекшітәрізділер класы жалпы сипаттмасы, құрылысы,
ерекшеліктері. Өрмекшітәрізділер эволюциясы ерекшелігі
Тапсыру формасы: Реферат
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
2. Қысқаша конспект жазу. Әдебиеттердегі құрылысының суреттерін қарастыру.
3. Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СӨЖ 7.
Тақырыбы: Насекомдар пайдалы және зиянды.
Мақсаты Насекомдар пайдалы және зиянды түрлерімен танысу.
Сұрақтар: Насекомдардың жалпы сипаттмасы, құрылысы, ерекшеліктері. Жалпақ
құрттардың эволюциясы ерекшелігі
Тапсыру формасы: Реферат
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
2. Қысқаша конспект жазу. Әдебиеттердегі құрылысының суреттерін қарастыру.
3. Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
СӨЖ 8.
Тақырыбы: Омыртқасыздар әлеміне сипаттама.
Мақсаты. Омыртқасыздар әлеміне сипаттама. беру
Сұрақтар: Омыртқасыздарға жалпы сипаттмасы, құрылысы, ерекшеліктері.
Омыртқасыздардың эволюциясы ерекшелігі
Тапсыру формасы: Реферат
Әдістемелік нұсқаулар:
1. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
2. Қысқаша конспект жазу. Әдебиеттердегі құрылысының суреттерін қарастыру.
3. Тест материалдарымен жұмыс жасап, өз білімдерін тексеру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
2. Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
3. Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
4. История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
5. Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
6. Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
Тарау 6. Бақылау – тексеру құралдары
Тест .
1.Омыртқалы жануарлар мен бас аяқты малюскалардың құрылысы тұрғысынан
бірдей деп анықтаған?
а)Жоффура Сент-Илер
в)Лорансе мен Лейрон
с)Кювье мен Сент-Илер
д)Лорансе
е)Лейрон
2.Кювьеннің еңбектері шын мәнінде қандай идеяны жақтады?
а)дүние бір жүйеде
в)дүние өзгермелі
с)дүние құбылмалы
д)дүние өзгермейді
е)дүние көп бөлімді
3.Салыстырмалы эмбриологияның негізін салған кім?
а) Жоффура мен Лорансе
в) Кювье
с) Жоффура Сент-Илер
д) Лейрон
е) Лорансе
4.Зоология философиясы деген атпен еңбекті кім жазды?
а) Лейрон
в)Ламарк
с) Жоффура Сент-Илер
д) Лорансе
е)Кювьен
5.Тронсфармистік көзқарасты қай ғалым қорғады?
а) Ламарк
в)Ч.Дарвин
с)Лорансе
д)Кювье
е)Жоффура Сент-Илер
6.Ламарк өзінің өмірінің аяғына дейін қандай принципке бас иеді?
а)Зерттеген фактыларын сипаттау принципы.
в)Дамыту принципі
с)Ұымдастыру принципі
д)Демократиялық принцип
е)оқыту принципі
7.Органикалық эвалюция дегеніміз не?Анықтама беріңіз?
а)Табиғаттың қалыпқа түсу және организмдердің өзгеріске ұшырауы
в)Табиғаттың әр түрлі жолмен қалыптасуы
с)Тірі организмдердің қоректенуі
д)Табиғатпен организмнің қалыптасуы
е)Табиғаттың өзгеріске ұшырауы
8.Эвалюция теориясы неше принципке сүйене отырып жазылған?
а)Реализм
в)Тарихи және актуалды
с)Тірі организмдердің қоректенуі
д)Табиғатпен организнің қалыптасуы
е)Табиғаттың өзгеріске ұшырауы
9.Гераклит әлемінің негізі?
а)Су
в)От
с)Жер
д)Ағаш
е)Ауа
10.Материя құрылысының, тұңғыш атомдық теориясын құраған ойшыл?
а)Гераклит
в)Ламарк
с)Аристотель
д)Демокрит
е)Фалес
11.Ф.Энгельс еңбегі?
а)Табиғат диалектикасында
в)Ботаника
с)Табиғат систиматикасы
д)Табиғи тарих
е)Тіршілік жағдайларына
12.Демокрит ілімі бойынша дүниенің негізіне не жатады?
а)Су
в)От
с)Атомдар
д)От,Су
е)Апейрон
13.Гераклит отты немен байланыстырады?
а)Адалдықпен
в)Жермен
с)Құдаймен
д)Сеніммен
е)Ғұрыппен
14.Кювьеннің еңбектері шын мәнінде,қандай идеяны жақтайды?
а)Дүние бір жүйеде
в)Дүние өзгермелі
с)Дүние құбылмалы
д)Дүние көп бөлімді
е)Дүние бір түрде
15.Қай ойшыл жануарлардың ерекшеліктеріне қарай 6 классқа бөледі?
а)Энгельс
в)Ламарк
с)Линней
д)Ломоносов
е)Кювье
16.Аритотель тіріге қандай 3 белгі тән дейді?
а)Білім,ойлау,тамақ
в)Өсу,көбею,сезім
с)Ойлау,білім,өсу
д)Білім,өсу,ойлау
е)Өсу мен көбею, сезім ойлау
17.К.Линней жануарлар дүниесін неше классқа бөлді?
а)5класс
в)6класс
с)3класс
д)8класс
е)2класс
18.Салыстырмалы эмбриологияның негізін салған кім?
а)Сент-Илер
в)Жоффура
с)Кювье
д)Ламарк
е)Лейрон
19.Анологтар принципі және тепе – теңдік принципі деген принципті кім
қалыптастырды?
а)Лейрон
в)Жоффура Сент-Илер
с)К.Линней
д)Ламарк
е)Кювье
20.Салыстырмалы эмбриологияның негізін салған кім?
а) Жоффура Сент-Илер
в) Лейрон
с) Лорансе
д) Кювье
е) Ламарк
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz