Файл қосу
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейдегі СМК құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-14.4.02.01.20.03/03- |
| | |2013 |
|ПОӘК студенттерге арналған |2-ші басылым | |
|«ветеринариялық хирургия -3» | | |
|пәннің оқу-әдістемелік кешені| | |
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ХИРУРГИЯ - 3
ПӘННІҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
«5В120100» - «ветеринариялық медицина» мамандарына арналған
СЕМЕЙ, 2013
МАЗМҰНЫ
1. ГЛОССАРИЙ
2. Дәрістер мен лабораториялық жаттығу сабақтары
3. Курстық жұмыс орындау әдістемесі мен тақырыптары
БАС АУМАҒЫНДАҒЫ АУРУЛАР
БАСТЫҢ ЖАРАЛАРЫ ЖӘНЕ БАС СҮЙЕКТЕРІНІҢ СЫНУЛАРЫ
Жаралар. Бас аумағындағы жаралар жылкылар мен иттерде жиі, баска
жануарларда сирек кездеседі. Жаракаттанудын түріне және жаракаттаған
кұралға байланысты, олар кесілген, тесілгсн, ссғылған, жыртылған, ок тиген
және аралас түрде (мысалы, соғыл-ған — кесілген және т. с.) болуы мүмкін.
Кесілген жараларда көбінесе бастың жүмсак тканьдары — те-рі, шандыр,
мускул, тамырлар, нервтер және сүйек кабығы жара-ланады; тесілген жаралар
көбінесе ауыз не мұрын куыстарына және жак буындарынын. куысына карай өткен
түрде болады; соғыл-ған жоне ок тиген жараларда сүйек кабығы мен бас
сүйектері жа-ракаттанады; жыртылған жараларда көбінесе танау, езу, еріндер,
қабактар және күлактар жаракаттанады.
Б а р ы с ы. Бастыц терісі мем мускулдарының аз козғалатынды-ғынан жоне
каннын жаксы коректендіретіндігінен бастағы жаралар көбінесе тез жазылады,
дегеимен аурудын барысы жаракаттанудын түріне байланысты болады. Бәрінен де
кесілген жаралардың барысы колайлы өтеді, олар көбінесе бірінші өбісу
жолымен жазылады, бірак бет нервісі кесілген кезде онын паралич болыи калуы
мүмкін. Тесілген жаралар инфекцияланады, сондыктан олар-дын барысы
колайсыздау өтеді. Егер сүйек ткані бұзылса, соғыл-ған және ок тиген
жаралар да баяу жазылады. Мый жаракаттанған кезде аурудын барысы колайсыз
өтеді, ондай жануарларды сояды не етке жарамаса елтіріп, көміп тастайды.
Е м д е у. Аккан канды кан тамырын байлау аркылы не баска тәсілмен
токтатады. Содан кейін жараны таза марлямен жабады. Жаранын айналасындағы
жүнді кыскартып, кыркады не кырып тастайды. Кыркар алдында жүнді сабынды
сумен емес, сабынды спиртпен сулауға болады, өйткені сабынды судан
инфекцияның жараға екінші кайтара жұғуы мүмкін. Егер жаранын айналасын-дағы
жүнге кір және қан жұкқан болса, оны мұсатыр спиртінін
12 проценттік ертіндісімен не проф. Оливков ұсынған ертіндісіне (liqur
Ammonii caustici 4,0; Sol. Hydragenii hypcroxydati1 3%—200,0) малынған
тампонмен тазартқан дұрыс. Содан кейін, жүнінен тазартылған теріні спиртке
(динатуратка) не бензинге малыиған тампонмен сүртіп, майсыздандырады да
дезинфекциялау үшін 10 проценттік не екі еселенген 5 проценттік иодтын
спиртті ерііндісін жағады, бұдан кейін кесілген не жалбыраған жана жараны
түйінді әдіспен тігеді. Жарасы бірінші өбісу жолымен жазылады. Жараның
жиектері ісініп, іріңдей бастаған жағдайда тігісін дсреу сөтеді, содан
кейін жараны жалпы хирургия тарауында көрсетілген асептикалық .дәрілердің
біреуімен тазартады.
Соғылып-жыртылған, кірленгеп және инфекцияланғаң жараны көбінесе
байламай, ашық тәсілмен (тікпей) емдейді- Мұпдай жараны, ең әуелі сутегінің
аекын тотығымён жұмсатып алып, күрғақ, таза марля тампондарымен әбден
тазартады, содан кейін көзге көрінген барлык баска заттарды, опың ішінде
өлі тканьды сылып, алып тас-гайды. Эксудаттың сыртка ағуына бегет жасайтын,
бітеліп калган, калталанған жерлерді қайтадан кеседі не екінші жараны ио-
доформ-эфирмен (1 : 10) шылап, ақ стрептоцидтың үнтағын не ескірмеген
құрғақ хлор известін бір бөлегіне бор қышқылынын, 5— 9 бөлегін араластырып
себеді, не баска бір антисептикалық дәрі-лерді колданады. Содан кейін
жараны күн сайын не жазылуына қарай сирегірек, хлораминның не хлорацидтың
1,5 — 2 проценттік су ертіндісімен тазартып, Вишневскийдің эмульсиясымен
(Picis liqui-dae 5,0; Xeroformii 3,0; 01. Ricini 100,0) шылап отыру керек.
Алдын ала сақтық шаралары. Қораның кабырғаларында және астауларда шығып
тұрған шегелер, майыскан темірлер, сынған шы-нылар, ілмешектер болмауын
бакылау керек. Жылқыны сыммен не арқанмен ауыздықтауға болмайды, ал оларды
козғалтпау ша-расын колданған кезде арканбұрауды сактыкпен жасау керек.
Мыйдың сілкінуі. Мыйдыц сілкінуі бас сүйегінің катты соғы-.луынан,
жануардыц шұқырға, орға, тік жарға не таудан қүлауынан болады.
Клиникалық белгілері. Жатқан жануардың козғалу-ға шамасы келмейді, кан
тамырының соғысы нашарлап, болмашы ғана дем алады, көздері көбінесе ашық
жатады, көздің қарашығы жарықты сезбейді (кішіреймейді).
Қатты зақымданған жағдайда жануар өледі.
Емдеу. Басына суланған салкын шүберектер не мүз кояды, терісінің астына
20,0—40,0 дейін камфора майын күяды, шіміркен-діргіш дәрілермен (горчицалы
спирт, камфоралы спирт, скипидар) бүкіл денесіне массаж жасайды.
Алдын ала сақтық шаралары. Ойлы-қырлы жерде жүмыс істеген кезде арбаның
тормозына, аттың қамыты мен шлея-сына, сондай-ақ аяқтарындағы тағаларын
карап, бақылап отыру керек.
Қарақүстың сынуы. Қаракүс сыңар сүйек; ол үш белектен кұ-ралады: негізгі
бөлегі бас сүйектің негізгі күралған жағында орна-ласқан, оның ішкі, не мый
жағында мыйдың иректеліп түскен орны болады; жслке жақ бөлектерінён (жұп)
сопак мый өтетін үлкен желке тесігі кұралады да, жслке сүйектің кабыршак
бөлегі болады, онын ішкі, немесе мый жағы және сырткы, не желке жағы
болады, желке оған бекінеді. Қарақұс арқі.ілы бірініпі мойын омыртқамен
жалғасады.
Қарақұс сирек сынады, өйткені оны жұмсақ тка,ньдар недәуір қорғап
тұрады. Бірақ жоғарыдан құлап тускен заттар жануардың ■мойнына катты
соғылудан, ок тиюдсп немесе эртурлі кездейсоқ жағдайлардан қарақұстың сынуы
да мүмкін.
Желке жотасының (жылқылар мен шошқалардың, ал иттердін желке
дөнестерінің) не қаракұстың негізгі бөлшектерініц сынуы да мүмкін. Бірінші
жағдайда — аурудың барысы жаманға соқпайды, ейткені сүйектің сынықтарыи
хирургиялық тәсілмен алып тастауға болады, содан кейін жануар жазыла
бастайды; екінші жағдайда — аурудың барысы қолайсыз өтеді, өйткені сүйектің
сынықтары кіш-кене мый мен сопақ мыйды жаралап, жануарды өлімге үшыратады.
Төбе сүйектің сынуы. Төбе сүйек — қос сүйек. Оң және сол жақ тебе
сүйектері бір-бірімен жіктесіп, байланысады. Олардың артқы аралығына аралық
төбе сүйегі бекітІледі де, оған карақұстың ка-быршағы жанасып тұрады, тебе
сүйектері екі жағынан самай сү-йектерімен, ал алдыңғы жағынан млцдгін
сүііектерімен жанасады. Төбе сүйектердің мый жағы саусақ піш:н:не ұқсаган
ойыстау келеді. Тебе сүйектері бас сүйектің мый жағын кұрайтын неғізгі
сүйектер-дің бірі болып табылады.
Төбе сүйектері оқ тиіп жаракаттанудан және әртүрлі кездей-соқ сырткы
жарақаттану салдарынан сынады. Шамалы соғылудан төбе сүйегінің тек шытынай
жарылуы не ішіне қарай опырылуы рмүм.кің. Қатты соғылудан сүйегі сынып, мый
кабығы жыртылады, кейде мыйдын бұзылуы да мүмкін. Олай болса, тебе
сүйектерінің д:ынуы өте кауыпты, біріншіден, мыйы зақымданады
(менингит), джіншіден — жануар өледі. Төбе сүйектері шытынап, жарылған не
шіне қарай опырылған кезінде сол жерлерін емдеуге кіріседі, мы-(^ынан
закымданған жануарды дереу сою орнына жібереді; итіер-< ».сн
«.олмасакі-ы ақселеу (Setaria viridis) жеуінен болады. Дәндері, ауыздыц
кілегей кабығындағы жараға түсіп, массетердіц жыйырылуы аркасында өзініц
орнын ауыстырып, жылжып түрады. Төменгі жактыц жоғарғы тармағына карай
ауыса келе, олар куыс канал жасайды да, оған инфекция жүғады. Тесік,
көбінесе самай-дағы ойықта пайда болады. Тесік арқылы енген сүйык зат
ауыздың Ішінө түседі (диагностикалы тәсіл).
Аурудыц б а р ы с ы үзакка созылады.
Прогноз ы—сақтык тілейді.
Емдеу. Өсімдіктің үсакталған бөлшектерінен аршу макса-тында тесікті
сутегі аскын тотығының 1 проценттік ертіндісімен жуады не тегісіне паста
күяды. Сондай-ақ селеу шөп үсақтарында хирургия жолымен алып тастайды.
л д 1.1 п ала с акты к ш а р а л а р ы. Жемді нашар жей бастаған
бірінші белгілері б;лінсімен-ак жануардың ауызын карап, жарылған, іріндеген
және тесілген жерлеріи байкау керек. Жабы-Сып тұрған шөп тікенектерін
пинцетпен алып, жараланған жеріне глицерин (1:10) аралас иод тұндырмасын
жагу керек.
Астыңғы жақ сүйектің сынуы. Астынғы жак сүйек екі бөлім-нен кұралады.
Әрбір бөлегі дене және жак бүтасына бөлінеді. Астыңғы жактың денесі қыйғыш
және түпкі бөлек болып, бөлінеді, олардың арасында тіссіз ернеуі болады.
Жак бұтасы екі сабакпен бітеді: арткы сабағы бас сүйегінің самай шұққырына
енеді, ал буын сабағы буын кұрастыруға катысады.
Жылқылардык астыңғы жағы көбінесе құлаған, ұрған, есінеу ушін ауызын
күшпен аіііқаи (талмамен ауырған жылкылар), тіс-терін алған, ок тиген, ірі
кара малдык жағына актиномикоз шык-кан кезде сыпады. Жак сүйегінің тісті
бөлегі, тіссіз ернеуі, жақ тармағынын түпкі бөлегі, бұтасының арткысы және
буын бұтакта-ры сынуға мүмкін. Көбінесе ашык сынады, бірак кейбір жағдайда,
сүйек кабыгының астында жабык сынуы да мүмкін.
Клиникалык белгілері сынған сүйекке және сыныктың гүріие байланысты
болады. Негізінде сынған жері сытырлап тұра-ды, катты ауырады, ісінеді,
температурасы көтеріледі, терісі мен ауыздың кілегей кабығы жыртылады,
берген жемді шайнай алмай-ды, не жеміне карамай кояды. Тіссіз ернеуі аркылы
сынса астың-ғы жактың салбырап тұратындығын (екі жағы бірдей сынса) бай-
кауға болады. Жак тармағынын арткы сабағы сынса көзі жарала-нып, онын
кабынуы мүмкін. Буын сабағы сынса, көбінесе артрит пайда болады. Сынған-
сынбағаны белгісіз болған жағдайда, рентген аркылы зерттейді.
Прогнозы — сактық тілейді, катты жарақаттанса колайсыз өтеді.
Е м д е у. Сынған жерді хирургиялык жалпы тәсіл бойынша (жа-ракаттан
караңыз) тазалайды, жарыншак сүйектері мен бөгде зат-тарды алып тастап,
сүйектің ұштарын бір-5іріне жакындастырады, егер мүмкіндігі болса, сынған
сүйекті металдан жасалған скобамен тігіп, сынған жерді сыммен нығайтады, не
180-суретте кәрсетілген шина колданады. Жылкыға кебектен, ұсакталған
овошьтан, сүттен және жұмырткадан жасалған боткаларды мұрыны аркылы өнешіне
енгізетін түтік аркылы күніне 4—5 кайтара, 2,5—3 жеті шамасы беріп отырады.
Сонымен катар ұсак тураған шөпті бөрттіріп (кол-дан) береді. Жемдегеннен
кейін ауызыныц ішін калий пермагана-тының (марганец кышкылды калийдін)
әлсіз ертіндісімен жуады. Астыңғы жағының екі сабағы бірдей сынған жылкыныц
жазылып кетуі әзірше бірен-саран ғана (Оливков пен Скоробоготовтың жұ-
мыстары). Қыйғыш сүйек 2—3 күрек тісімен бірге сынып, жак са-бактарының
бірігіп біткен жерінен ауысып кетпесе кауыпты сокпай-ды. Дұрыс емдеген
жағдайда, мұндай жаракаттанудан кызмегке кабілеттілік касиетін жоймайды, ез
коңын сактайды.
Алдын ала сақтық шаралары. Кек тайғақ мұзда және жалтыр мұзда жүріп,
жұмыс істер алдында, тағанын шип-тарын міндетті түрде карап, тозған және
топастанған шиптарын жацарту керек.
Актиномикоз. Ол көбіпссе ірі қара малдың теменгі және жоғарғы
жактарында болады. Бүл — ұзакка созылатын, бірак жұк-пайтын, инфекциялы
ауру. Қоздырғы-шын донді өсімдіктерде (кара бидайдыц, арпаныц
масактарында және т. с.) шыға-тын соулелі грибок деп санайды. Ауыз-дык
ішіндегі жаракаттанған тканьға грибок енсе, ол ауруға шалдығады. Ұзакка
созылған кабыну процесі жакты бірте-бірте калындатып, азу тістердің босап
түсуіне себеп болады. Дегенерациялык және регенерациялык процестердіц
бо-луынан төменгі жак сүйегі кеуіктеніп, бұ-зылады, кейде недәуір үлксйеді.
Клиникалык б е л г і л е р і. Сый-палағанда қатты, ауырмайтын, ауруға
шалдыккан жерінін температурасы көте-рілмейгін, кейде көптеген ірінді
тесіктері бар, ісік пайда болады.
Прогноз ы—ем жасалмай аскынған түрі, колайсыз өтеді. Е м д е у —
аурудың туріне қарай жүргізіледі. Закымданған же-
енгізеді,
ріне 20,0 дейін иод тұндырмасын, не жараны бүзып,
ыдырату үшін 0,5 дейін түйіршіктенген мышьяк
үшінші күні,
182-сурет. Жоғарғы жактық саркомасы.
олі ткяиьді сылып алып тастайды. Күи СІЙЫН су араласкан 5,0 — 10,0 иоді'м
калніілы ішкізеді. Иодид каліііідім. '.'> прицснттік ертіндісі-мсн іюмо-
электротерапия қолдануға да боладм (электротерапиядан қарацыз). Ллғашкы
сатысына операция жасаған жақсы боладм. Үі.іққ;і еолылған ескі
процестеріне ем қопбайды деседі. Бакте-риостатикалық жағынан қарағанда
актиномикоз грибоктарына пенициллин жақсы эсер етеді (есуін тоқтатады).
Жактарда болатын баска ісіктерге: папилломалар, фибромалар (181-
сурет), меланомалар (қылаң жылқыда), остеосаркомалар (182-сурет) және т.
с. жатады.
Ісіктерді күйдіріп, мықты жіппен тігіп жоне операция жасаіг құртады.
Ш-сурет. Бет нервісінід параличіне жасалатын операция схемасы
Д-біржақты, £ - екіжақты (Фатькйнше).
Бет нервісінің параличі. Бет нервісі (n. facialis) күлақ,. қабак, мұрын
және бет мускулдарына қозғалыс беретін нерві бо-лып саналады.
Бет нервісінің параличі орталық нерві системасыныц бүзылуы-
нан болатын ■— орталық тектес болуы және шеткі тектестерде өлі
еттердіц, гематомалардың, абсцестер^цің, жүгенніц, салынған аркан
бұраудың нервті кесуден, құлаған кезде соғылудан және т. с. себеп-
терден болуы да мүмкін. .
Клиника л ы к белгілері. Шеткі тектес параличта —бір жақ күлағы салбырап
кетеді, үстіңгі қабағын толык жаппайды, кеңсірік тесігі тарылады, теменгі
еріні бір жағына карай кыйсая салбырайды. Мұндай жағдайда жануар азығын
тістеп, шайнай алмайды, суды да іше алмайды, сондыктан тез арыктайды. Бет
нервініц орталык тектес параличі көбінесе екі жакты 5с-лады, бүл жағдайда
кұлактары салбырап, көздері болмашы жұмылады, кең-сірік тесіктері тарылып,
демалысы қыйындайды, ал төменгі еріні салбырап тұрады.
Шеткі тектес параличтің прогнозы — сақтық тілейді, орталык тектес
параличі — қауыпты болады.
Е м д е у. Мүмкіндігі.че карай аурудың себептерін жоюға тіре-леді
(абсцесін жарады, елі етінен тазартады және т. с). Жас жа-нуарлар нервініц
өткізімпаздык касиетін калпына кайта келтіру максатында шіміркендіргіш
дәрілермен (скипидар, горчица спиртін және т. с.) массаж жасауға, 5
минуттен 15 минутка дейін фарадей тогын колдануға және терісінің астына
стрихнин (атка 1 процент-тік ертіндіден 5 мл) кұюға боляды. Жануарды
боткамон тамактан-дырады. Жануардың 30 — 40 күннен кейін жазылып кетуі
мүмкін.
Тарылған кеңсірік тесігін кецейту үшін Фатькин кеңсірік үсті-нен
ұзындыгы 15 см және жалпаЧтығы б см теріні сопақ ойып, (бір жағынан
болса—сүйірлеу ойып) жараның ернеулерін жақындас-тырып, түйінді әдіспен
тігетін, нластинкалық операцияны үсыніаи (183-сурео-).
Алдын ала сақтық шаралары. Жаткызып койған ауру жылкыныц астына калың
шөп төсеп, басыныц астына биігірек етіп, сабан тесеген жөн. Жылкыны жаткан
күйінде козғалтпастай етіп устайтын болған күнде, басының астына, бүктелген
жабу не басқа бір жұмсак нәрсе салу керек.
Үш тармақ нервтің параличі. Үш тармақ нерв (п. trigemini) шайнауға
қатысатын мускулдарға әсерін тигізеді. Неов параличі үй жануарларыныц
бәрінде де болуы мүмкін, бірақ көбінесе иттер-де (чума мен күтыру
ауруларында) байкалады.
Үш тармақ нервтіц параличка шалдығу себептері бет нервісінің
параличінікіндей болады.
К л и н и к а л ы к б о л г і л е р і. Екі жакты параличте төменгі жағы
салбырап кетеді. сол себепті жануардыц ауызы ашылып, жем-ді тістеуге және
шайнауға шамасы келмейді. Иттер чумасыныц нервіге байланысты түрінде
мускулдары семіп кетеді.
Маңдай-кеуілжір (маңдай) және үстіңгі қойнауының қабы-нуы. Бүл ауру
көбінесе жылкыда кездеседі. Оның жіті және ұзакка созылатын түрі болады.
Жіті кабынудың әртүрлі себептерден, мысалы: қойнау аумағынын соғылуынан,
жауып тұратын сүйектер-дгң сынуынан, тістердің бүзылуынан, басқа текті
заттардың енуінен, кеңсірік куыстарындағы кабынудыц жайылуынан және маңка
мен сақау сыякты жұкпалы аурулардан болуы мүмкін.
Клиникалық белгілері. Танауының бір не екі тесігінен кілегей не ірің
ағады, егер жануар басын салбыратса, ол көбейе түседі. Жак астындағы сөл
безлерінін үлкейетіндігі әрдәйім байка-лады деседе сыяды. Закымданған жері
іркіліп түрады, саусақпеи соғып қараған кезде әлсіз дыбыс естіледі. Жақтың
бір куысы ка-бынған ірі қара мал, басын ауырған жағына қарай кыйсайта
ұстайды.
Прогнозы аурудың себептерін жою мүмкіндігіне және кой-наудағы
езгерістерге байланысты.
Е м д е у. Қойнауға трепанация жасап, егер эксудаты мен баска текті
заттары болса алып тастайды, содан кейін антисептикалық дәрілермен жуады.
МҮРЫННЫҢ АУРУЛАРЫ
Танаулардың жаралары. Көбінесе иттердің таласкан кезінде болады. Жылкы
мен үй жануарын ілмешектер, шегелер және т. с. жаралайды. Танаулардың
жаралары кебінесе жалбыраған не соғы-лып жыртылған түрде болады. Прогнозы —
көбінесе қауыпсыз болады, өйткені жаралары жақсы жазылады.
Е м д е у, жарасын тігіп, дезинфекциялағыш дәрілерді қолдану (бас
жараларының емделуін кара) керек. ,
Кеуілжірдің ауруы. Бұл ауруд%ін кеуілжірдіц узаққа созылған катары және
некрозы (шіруі) түрінде өтуі мүмкін.
Ұзакка созылған катарда мұрын куысыныц тарылуы салдары-нан кейде
жануарлардың дем алысы кыйындайды, кілегей ірің ағады және жак астындағы
сөл бездері аздап ісіисді.
Некрозға шалдыккан кеуілжірінін іріп-шіріп түсетіндігі байка-лады,
танауынан өлі тканьдармен араласып, сасык іріц шығады, жак астындағы
бездері ісінеді.
Жак астындағы бездері ісініп, жылкынын танауынан іріңаккан кезінде
еңалдымен манка ауруынан айыра білу керек, оның үшін маллеинизация
жасалады.
Е м д еу. Алғашкы кезінде некрозды жерін кырнап алып, ляпис-пен (күміс
нитратымен) күйдіреді, ал куысын танау сүйегіндегі трепанация тесігі аркылы
дезинфекциялағыш ертіндімен жуады. Егер некрозды (шіріген) жері үлкен
болса, кеуілжірді операция жасап, алып тастайды.
Алдын ала с акты к шаралары. Кеуілжірдіц кіле-гей кабыктарын
рефлектормен үнемі карап отыру керек.
Қарамалды козғалтпастай етіп үстайгын болған күнде шемір-шегін тырнакпен
кыспай, саусактыц жүмсак еттерімен кысу керек.
Мұрын қуысына пайда болған ісік. Мұнда миксомалар, фибро-малар жиі
кездеседі, бірақ саркомалар, остеомалар және т. с. болуы да мүмкін. Олар
мұрын куысыныц кабырғаларында орналасады, олардыц беті теп-тегіс болады да,
көбінесе олардыц аяктары болады. Ісік көлемінін түрліше болуы мүмкін.
Салмағы бір килограмға дейін барған полиптар да кездескен.
Клиііикалык белгілері. Үзакка созылып, жануардын, танауынын бір
тесігінен сарысулы ірің, кейде кан аралас іріц ағады. Көлемді ісік танау
куысын бітеп кететіндіктен жануардың тынысы тарылады.
Прогнозы. Ісіктің түріне байланысты.
Емдеу тек кана операция — полиптерді мұрын куысы аркылы экразер мен
(шынжыр ара) кесіп, не трепанация тесігі арқылы өткір касыкпен кырнап
алады.
Танаудан қан кету. Қанның танаудағы кілегей кабығының жа-ракаттануынан
кетуі: мүрын сүйектерініц сынуынан, лярингоскопті ептейсіз енгізуден,
жануардыц қүлауынан, бас сүйегі негізінің сынуынан, жаца шыккан ісіктерден,
өкпеден кан кетуден, ауа жый-кал'атын калтаныц және карынныц канауынан,
сондай-ак жұкпалы аурулардан (мацқа, иттердіц чумасы, катарлы жаман жара
және т. с), болады.
Клин и калы к белгілері. Қаннын ағуы себептеріне байланысты кан бір не
екі танаудан тамшылап не сызылып ағады- Танау-дағы кілегей кабыктың
жаракаттануы салдарынан аккан кан кө-пірмейді. Өкпеден шыққан канда ұсак
көпіршіктер болады (ішіне ауа кіргендіктен), оның шыккан кезінде жөтел, ал
кейде ентігу пайда болады. Ауа жыйналатын қалтадан ақкан қан ауа кал-тасына
әбден толып, үйып келе жүтқыншакты кысады, сонын салдарынан жылқы
жүткыншағының бүлкілдеп түратындығы байка-лады. Әсіресе ауа жыйналатын
калтадан кан тоқтамастан ағады, сондыктан жылқы кансырап барып, өледі. Ac
қазанының қаны лоқ-сыған кезде шығады, ол кірлеу, қоцыр түсті болады да,
асказан-ның сөлі араласкандыктан кышкылдау келеді (Фаддеев). Қаны көп
кетпесе жануар әлсіремейді, қапы көп кетсе әлсірейді. Тынышсыз-данып,
жануардың күты кашады, кілегей кабыктары бозарады, қан тамырларының соғуы
жиілейді, мускулдары дірілдеп түрады; жануар тецселе бастайды, күлап
түседі, қансыраудан барып өледі.
Прогнозы канның ағу себептеріне карай кауыпсыз да, ка-уыпты да (егер
қаны өкпесінен не асказанынан акса) болуы мүмкін.
Е м д е у. Жануарға тыныштық береді, канныц өзінен-өзі ток-тауы мүмкін,
егер токтамаса, мұрыны мен маңдайына суык басады (мұз не кар салынған дорба
не суык компрес). Басын мүмкіндігіне карай жоғары көтеріп байлайды. Бұған
да токтамаса танау куысын тығындап тастайды. Опыц ушін таза бинтпен
пайдаланады, оны скипидарға, күшейтілген сывороткаға не адреналинге (1:10
000, 100 мл. шамасындай) малады. Қаны өкпесінен агады деген пікір туған
жерде адреналин қолдануға болмайды, Қаны екі танауыі-ан бірдей ақса, онда
трахеотомия жасад (275-сурет) танау қуыстарын тығындап тастайды.
Венаныц ішіне қанды тез үйытатын, мысалы мынадай дәрілер күяды:
Gelatinae sterilisata 16,0, Sol. Natrii chlorati 0,89°/o-—400,0 (жылқының
венасына). Немесе Calcii chlorati 10,0; Aq. destill. 100,0 M. f. sol.
Жылқыныц венасына.
Мұрын қуысындағы паразиттер. Олар қойлар мен иттерде кез-деседі.
Қойларда — бөгелек личинкалары, иттерде таспа тәрізді личинкалар болады.
Басқа жануарларда мұрын паразиттері сирек кездеседі.
К л и н и к а л ы қ б е л г і л е р і. Қойлар пыскырынып тістеріл
шыкырлатады, танауын жерге үйкелейді, азығын жемсй кояды, кейде денесі
қүрысады да, жануар өліп кетеді.
Прогнозы — колайсыз болады.
Емдеу. Мүрын куысындағы паразиттерді пинцетпен алып -тастайды. Алдын ала
сақтық максатында койларды жайылымға айдар алдында олардыц танаулары ішіне
бөгелек қашатын иісі күш-ті дәрі жағады.
ЕРІНДЕР МЕН АУЫЗДЫҢ АУРУЛАРЫ
Еріндер жаралары. Олар ағаш сыяқты қатты шөпті жеуден, -жіңішке арқанмен
бүрау салудан, еріндерін катты нәрсеге соғудан, иттердің және мысыктардыц
таласуынан болады.
Прогнозы, әдетте кауыпсыз өтеді, бірақ кейде жаралы ерні зақымдықка
соктыктырады («коян ерін»).
Е м д е у. Еріндердің жараланған кезінде ауыздың ішін кілег кабығы
жагынан марганец қышкылды калийдіц (калий пермангаты) әлсіз ертіндісімен
шайып, марля компресімен кұрғатады, жеген жемнің үгітінділерін алып
тастап, 1 : 10 глицерин аралас иод тұн-дырмасын жағады. Азығын жегеннен
кейін ауызынын ішін жуады. Жаралары жаксы жазылады. Терісі жағынан
жараланған еріндер-. Дің емін бастыц жаралары секілді етіп емдейді (239-
сурет).
Алдын ала сактық шаралары. Жануарларға азык, берер алдында әбден карап,
ондағы өткір заттарды (сымдарды, шегелерді, шынынын сыныктарын және т. с.)
алып тастау керек.
Еріндер параличі. Жануарлардын бет нервісінің ерінге карай кеткен
тармактары закымданғанда байкалады.
Клиникалық белгілері. Еріндері салбырап кетеді, се-зімталдығы жойылады,
жануар азыгын амалсыздан ғана тістейді және су ішкен кезде басын суға екі
езуіне дейін жеткізе батырады.
Прогнозы — сактык тілсйді.
Е м і н бег нервісініц параличінен карацыз.
Ісіктер. Жылкынын сріндері мен беттеріндегі кілегей кабық-та
ботриомикозды ісіктер, ал кара малдарда актиномикозды ісіктер пайда болады.
Сонымен катар сүйелдер, фибромалар, папилло-малар, саркомалар, меланомалар,
кисталар да пайда болады.
К л и и и к а л ы к б е л г і л е р. і. Қараған кезде еріндері мен
беттері калындаған сыякты көрінеді, ал сыйпалап караған кезде өлі еті
білініп тұрады. Біраз уакыт өткеннен кейін кейбір ісіктері ірің-деп, өзінен
өзі тесіледі, содан ірін ағады.
Прогнозы. Жаман жаралардың прогнозы кауыпты, ботрио-микоз бен
актиномикоздікі күдікті, ал кисталар мен жәй ісіктердіц прогнозы кауыпсыз
болады.
Е м д е у. Операция жасап, өлі еттерін түгелімен сылып алып тастайды.
Актиномикоз бен ботриомикозды ісіктерді операция жасап, алып тастағаннан
кейін иодид калийді (күніне 5—10,0) не иод тұндырмасын ішкізген жөн.
Ауыздың ішіндегі бөгде заттар. Бөгде зат күстарда, мысықтар-да, иттерде
жиі, ірі кара малдар мен жылкыда сирек кездеседі. Олар инелер, түйреуіштер,
сүйектердіц сыныктары, жіптер, шаштар және т. с. түрінде болуы мүмкін.
Бегде заттар тістердіц арасына түрып калады: тілге, жүмсак, тацдайға,
бетке кіреді, сакыйна сыякты заттар көбінесе тілдін ұшына ілінеді. Ауызында
бөгде заттар болса, жануар жемді акырын шайнайды, кыйналып жұтады, сілекей
ағады, иттер аяктарымен тұмсығын тырналап, кынсылайды. Кейбір жағдайда
иттерде. мұньщ белгілері күтыруға ұксайды.
Жылкыныц катты тандайының бөгде заттармен закымдануы ете кауыпты со-
ғады, өйткені бүдан тацдайдағы артериядан каннын елім халіне жетерліктей
болып ағуы мүмкін. Сакыйна тәрізді заттар тілдіц үшын жансыздандырады.
Бөгде заттарға ауыздын ішін жай карау және рентгеноскопия жолымен
диагноз коюға болады.
Е м д е у. Табылған заттарды алып тастайды, ал ауызды пер-манганат
калийдіқ әлсіз ертіндісімен жуады.
СІЛЕКЕЙ БЕЗДЕРІНІҢ АУРУЛАРЫ
Құлақ жанындағы, тіл астындағы және жақ астындағы бездер-дің қабынуы.
Кулак астындагы сілекей безі теменгі жактын, мойьш жақ шеті мен бірінші
мойын омырткаиыц сабағы арасында болады: оның төменгі жағындағы ұшынла 3—4
сілекей өзегі болады, отар бірге косылып, стенонов деген дара жол күрайды.
Стенонов жолье төменгі жакты бойлап, беттің сырткы жагымен жоғары
көтеріледі,, үшінші азу тістің түсынан, ауыздыц ішінен кёліп шығады. Тілз
астындағы сілекей безі тілдің екі жақ бүйіріидо жатлды, оның 30 ға жуық
шығыс тесіктері болады. Жак астындағы без бірінші мойык омыртқа мен төменгі
жактың бүрышында орналаскан, оны аздап құлак жанындағы без жауып тұрады.
Қулақ астындағы без (паротит) бен баска сілекей бездерінік қабынуы
жаракаттанудан, сілекей шығаратын жолдар аркылы басқа текті заттардыц
енуінен, сондай-ақ жүкпалы аурулардан (сақау, инфлюэнца, иттердін чумасы)
болуы мүмкін. Бұл ауру бар-лык жануарларда болады, ол көбінесе мысыктар мен
ешкілерде кездеседі. Кабынудыц асептикалык және ірінді түрлері болады, кара
малдардың актиномикозында сілекей бездерініц қабынуы ұзакка. созылады.
Клиникалык белгілері. Сілекей бездерінің жаткан-жерінде температурасы
көтерілетін, ауырғыш катты ісік пайда болады. Жануар басын сірестіріп
үстайды да, онда шайнау, жүту козғалысы болмайды. Іріңді кабынуда ірін көп
жыйналады, абсцесті жарған кезде ол атылып шығады. Кұлақ жанындағы бездіц
кабы-нуын ауа жыйналатын калтаныц және сакаудағы сөл бездерінік.
қабынуларымен шатастырып алуға болады.
Прогнозы — егер абсцесі сыртқа қарай жарылса, женіл өте-ді. Бүл аурудан
көбінесе 25 — 30 күн шамасында жазылады.
Емдеу. Ихтиол не сары сынап майын жағады, кейде оныңтеи жарасына кендір
майын косады, солан кейін жы.пы орап тастайды. Әбден піскен абсцесті
өнбойына жарады да, ішіндегі іріцін шыға-рып, жәй жараны емдегендей етіп
емдейді.
Құлақ жанындағы безден шығыс жолының бітелуі және кеңеюі. Шығыс
(стенонов) жолыныц кенеюі шығыс тесіктін бітелуі-нен болады- Бітеліп калуы
тесігіне дәндер және т. с. заттардын енуінен, сілекей тастарының
куралуынан. кабынған кезіндегі тыры-са бітуден және сілекей жолдарын
түрліше ісіктердің кысуынан болады.
Клиникалык б е л г і л е р і. Олар, түтікке сілекей толып, бездін
ісінуінен, бау сыякты болып жуандау П84-сурет) бейнесінде білінеді.
Стенонов жолынын кабырғасы сүйектенетін жағдай да болалы. Бүл жағлайла
жекеленген, көбінесе жүмыр, ауырмайтын, қатты ісік пайда болады.
Прогнозы — сақтык тілейді.
Емдеу — тек кана операция.
Сілекей бездері мен олардың жолдарының тесігі- Бұл, солар-
цың жаралануынан болады, өйткені жара арқылы сілекейдін өне бойы ағуынан,
оның жиектері кажала бастайды.
[pic]
Тесігін жою үшін операция жасалады. Тесікті өткір қасықпен қырып алады да,
деңгелете тігеді. Кейбір авторлар безді солыту мақсатында стенонов жолын
буу не тесік ішінс 8,0 — 12,0 еріген парафинді қатты қысыммен енгізіп,
айналдыра тігу, коллодий жа-ғылған бинтпен байлап тастау керек деген кеңес
береді (Оливков). Медведев, бүкіл безді тканьды асептика-лык жолмен шіріту
керек, оның үшін жа-іРаның тесігі арқылы безге формалинный, 5 проценттік су
не спирт ертіндісін 10 — 15 мл мөлшерінде жіберіп, артынан жара .қабығын
алып тастау керек дейді.
Сілекей тастары. Олар сілекей шыға-ратын жолдарда болады да, сілекей жол-
ларына енген кейбір заттың (өсімдіктер қылтанағыиыц, дәннің және т. с.)
айна-ласына, сілексйдегі көміртекті қоскыш-кылды калийдіц жыйналып, ұюынан
пейда болады. Сілекей тастарының түсі жоне түрі әртүрлі болады, кейде
олардың каз-дыц жұмыртқасындай болуы да мүмкін. Тастарды операция жасап,
алып тастай-
ды: жолдарын жарады, тасын алып тас- 184-сурет. Сол жзқтағы
тайды да, жол мен теріні тігеді. сілекейтүтігініқ крқеюі.
ТІЛ АУРУЛАРЫ
Тіл жаралары. Олар, ауыздықпен қайта-кайта катты езулеуден, -өткір
нәрселерді жалаудан, тілді қатты тартып шығарудан, тістерді түрпімен
епетейсіз егеуден, кергішті ауызына дүрыс салмаудан, ауызға дәрі құйғанда
сынық бутылканың жыруыиан жәнө т. с. «болады.
Тіл жаралары іріңдеместен жазылады, буған сілекейдің жара-иы үнемі жуып
отыруы және аздап оның антисептикалық әсері 'себеп болады.
Е м д еу. Жараға мезгіл-мезгіл 1 : 10 иод глицеринін және анти-
септикалык, басқа да дәрілер жағып отырады. Азыктандырғаннан кейін
жануардың ауызын марганец кышқылды калийдің әлсіз ер-тіндісімен жуады.
Тілдің терец және кішкене жырылған жаралары, түйіндеп не түзактап тігуден
жақсы жазылады (Поваженкоше). Қайтадан жаралап алмау үшін жұмыстағы атты
ауыздықтамай-ақ к,ою керек.
Тілі үзіліп қалған қара малдарды союға жібереді.
Алдын ала сактық шар а л ары. Тілді жырып кетпеу үшін ауыздықты ауыздан
шығарарда, тілді бір жағына карай басып туру керек. Бөтелкемен дәрі
ішкізгенде ауызының, оны тіс-сіз жерінен — езуінен енгізу керек. Үйрету
үшін атты төменгі жа--гьгнан арқанмен түзақтағанда, арқан астында тілі
қалып қоймасын.
Тіл параличі. Бүл аурудан тілдің кызмет әрекеті бұзылады. Ол,. аузынан
шығып салбырап тұрады, жансызданады, жемді шайнауы: және жұтуы кыйындыққа
соғады не оған да шамасы келмейді. Жа-нуар арықтап барып өледі.
Тіл актиномикозы. Ірі қара малдардың жаракаттанған кезінде байқалады
(қоздырғышы жөнінде жақтардың актиномикозін ка-раңыз).
Сипалағанда тілі қолға қап-катты боп тиеді («ағаш» тіл), кө-лемі
үлкейеді, кейде ауызына сыймайды және аз қозғалады. Тілдін кескен жері май
сыяқты болады (дәнекер тканының ©суі).
Жануардың көтерем болып, өлуі де мүмкін.
Е м д е у. Аурудыц алғашқы кезінде тілді әр жерінен кішкене-кішкене
тіліп, 0'ған луголь ертіндісін кұяды, иодит калийін (ірі жа-нуарларға 4—6
жетідей күніне 5,0 тен 10,0 ға дейін) ішкізеді.
Тіл астындағы ретенциялы киста (рануля). Көбінесе иттерде болады. Бүл,
тіл астына шыққан жүмыртканын үлкендігіндей, кейде онан да үлкен ісік.
Қисталар ауырмайды, жұмсақ келеді, онда сіле-кей бездеріисп шыққан
сарғылттау су болады. Сілекей бездерініш тесігі жабық түрады.
Қисталардыц болуынан тілдіц кабынуы, сілекейдің ағуы, жем-нен шығуы және
депе температурасынын көтерілуі мүмкін.
Емдеу. Шприц инесімен кисталарды тесіп, ішіндегі суын со-рып алады,
20—30 мл иод тұндырмасын енгізіп, бірпсше минуттен' кейін жыйналған суын
кайтадан сорады. Операция жолымен шыға-руға да болады.
Тіл астындағы сүйектің сынуы. Тіл астындағы сүйек көлденец тақташадан
(денеден) және денеден таралған екі тармактан кұрала-ды. Ол, төменгі жақтыи
сабактары арасында болады. Бул сүйек тіл түбініц, жүтқыншақтың және оның
жанындағы көмейдіц тірегі болып саналады.
Тіл астындағы сүйек ете сирек сынады. Бүл сүйек иттерді тұ-зақпен
үстаған кезде жылқьшың күлағына және теменгі жағына үрған кезінде сыналы.
Тіл астьшдағы сүйектің сынуынан жемді шайнап, жүта алмай-ды, көмейдіц
айналасы ісініп, аузынан сілекей ағады. Сынғак сүйекті көріп болмайды, тек
үсақ жануарлардыц сынған сүйегі» рентген арқылы білуге болады.
Прогнозы — колайсыз, жиі аскынады — ауа жыйналатын қалташасы кабынып,
іріцдейді (дөцгелек тұяқты жануарлардыц) және ауа келетін жолдарға іріц
жыйналацы.
Е м д е у — аурудыц түріне карай жүргізіледі, мүмкін болсаі сынған
сүйекті алып тастап, абсцесті жарады. Жануарға сүйық^ жас азық (ботқа)
береді.
ТІС АУРУЛАРЫ
Тістер эмаль және цементпен қапталған, дентиннен күралады. Олардың тіс
куысы болады. Tic қуысына қан тамырлары ме»; нервтер енеді. Тістер жоғарғы
және төменгі жақтардыц тіске ар-налған үяларына еніп тұрады.
Ересек.жылқыда (биелерде) не бары 36 тіс, ал айғырларда 40 тіс болады.
Олардың: 12 күрек тіс, 4 азу тіс, 12 ауыспалы түбір тіс (премолярлар) және
12 тұракты тіс (молярлар) болады. Ірі кара малда 32 тіс болады, олардың: 8
азу тіс (төменгі жақта ғана) жоне 24 түпкі тіс болады. Иттерде 40 тіс
болады (42 де болады), олардың: 12 күрек тіс, 4 азу тіс және 24 түпкі тіс
болады.
Тістердің бұрыс всуі. Онда: 1) бір не бірнеше тістері мүлде болмайды, 2)
бір не бірнеше тістері артық болады, 3) тістері бір келкі шыкпайды, бұл
жағдайда сүт тісі тұракты тісі шықканға дейін түспегендіктен, тұракты тіс
амалсыздап бір жағына қарай кыйсайып, сойдақ болып шығады, және ең
акырында, 4) күрек тістері бір калыпты орналаспайды: жоғарғы жақтағы күрек
тістер сорайып тұрады ■—сазан тісі (прогнатиясы), төменгі жақтағы ьүрек
тістері сорайып — шортан тісі (прогения) болады.
Емдеу. Бұрыс шықкай тістерді ауыздың жұмсақ тканьдарын зақымдаған не жем
шайнауға бөгет жасаған кезде ғана емдейді. Бұл тістерді алып тастайды не
жарып, сындырады.
Тістердің бір қалыпты қажалмауы- Ұшты тістер түпкі тістердің шайнайтын
үстінің бір қалыпты қажалмауынан болады, осыдан кыры және төменгі жактағы
тістердің ішкі кыры ұзарып, сүйірлене-ді. Жоғарғы жақтағы тістердің үшты
қыры ауыздың бет жақ үстін, ал төменгі жақтағы тістердін үшты кыры — тілді
жаралайды. Ұшты тістері бар жануарлар жемді шала шайнайды, сондыктан іқарын-
ішек жолының қызметі бұзылады. Сонымен катар, ұшты тістерден шайналмай
қалған жем бет пен тістердіц аралығында із^алып, борсый бастайды.
Е м д е у. Ұшты кырларын тіс түрпімен егеп тастайды (ұшты тістерді
егеуден карацыз 249—250-беттер). Беттін ауыз жак үстінде не тілде ірінді
жара пайда болған кезде ғана кесуге болатындығын атап кету қажет.
Ұзын тіс, тістіц кажал-маған кезіаде пайда болады. Бүл кара-ма-карсы
тістің жоқтығынан не онын кариезденіп шіруінен пайда болады. Узын тіс жем
шайнауға бөгет жасайды, ол кейде жүмсақ тканьдарды закымдайды.
Е м д е у. Ұзын тісті көршілес тістерге тең етіп, арнаулы тіс
қайшыларымен кеседі, не арнаулы қашаумен кашап, альт тастайды (ұзын
тістерді кысқартуды караныз, 249—250-беттер).
Қайшы тістер сопақ келген төменгі ж-ақтарда кездеседі, бүл жағдайда
тістердің шайнайтын үсті бір-біріне тимей, қапталып тү-рады. Мұндай тістер
айқасқан қайшыға үқсайды, сондықтан жемді шайнап, ұсақтай алмайды, тек
езеді. Жануардьщ бүл кемшілігін жазуға болмайды. Кейбір жағдайда тістердің
сорайып шыққан ұштарын сындырьш отыру керек.
Саты тәрізді тістер жоғарғы және төменгі жақтардағы кейбір тістердің бір
калыпты кажалуынан болады. Әдетте, мұндай тістер кәрі жылқыда және эмалінің
түрліше қаттылығына қарай аздап жас жануарларда да кездеседі. Мүндай
тістердің шайнайтын үстін-де төмпешіктер және ойпаттар болады.
Емдеу. Шайнауға бегет жасайтын аса үлкен тістерді қашау ■керек.
Тістердің жарылуы жэне сынуы. Үй жануарларынын тІстері ұрудан, кулаудан,
ок тиіп жараланудан және тістерлі қашаудан сынады. Тістердің узындыгынам
көлденең және бытырап сыиуы мүмкін. Сынған тісі ауырып, шайнауға шамасы
келмейді, кейде тістін етінде флегмона және тіс куыстарында периостит пайда
болады.
Прогнозы, сынығына қарай женіл сақтық тілейтін жағдайда болады.
Е м д е v. Ен әуелі кызыл иегінен айырып, сынған тісті түгелімен алып
тастайды, содан кейін ауыздың ішін дезинфекциялағыш ертін-дімен (марганец
қышқылды калийдің 0,1 проценттік ертіндісімен) жуады.
Тістер кариезі— үй жануарларының бәрінде де болады. Бүл жағдайда тістін
сүйек заты қүп-күрғақ болып, үгітіліп түседі.
Көбінесе үстіңгі жақтағы азу тістері кариезге шаллығады. Тіс-тердін
кариез процесі тістің шайнайтын үстінен не түбінен баста-лады.
Tic кариезінің с е б е б і тістің катты затын бүзуға күші келетін аралас
инфекцияиыц онуіноп болады. Инфекция тістіц жаракаттан-ған және олардыц
арасына азық бөлшектерініц тұрып қалған кезін-де енеді.
Күнілгері себеп болатындар: тіс эмалініц олсіздігі, рахит, тіс-. тердіц
дүрыс қажалмауы және авитаминоз.
Клиникалык белгілері. Tic кариезінде закымданған жері ауырады, ауыздан
анкыған сасық иіс шығады, жемді бір жақ езуімен шайнайды, суды жай жутады,
ал кейде тісте ірің ағатын, тесік пайда болады. Кебінесе тіс кариезінен
жоғары жақтың куысы қабынады — эмпиема пайда болады.
Емдеу. Кариез тісті арнаулы тістеуіктермен алып тастау керек, әйтпесе
жануарлардың тістерін пломбалау кыйынға соғады.
Tic тасы. Ол көбінесе иттерде және кәрі жылкыда болады. Тас сілекейден
шыққан известь түздары мен ішкен тамақтық тұздардан қүралады.
Тістің тасы қатты, қара коңыр не сүрғылт сары түсті болады. Тістің тасы
тістің сырткы қатпарына жыйналады, ал кейде тісті түгелімен жауып түрады.
Одан тістін еті созылмалы түрде кабына-ды да, тіс куыстарында периостит
пайда болады.
Прогнозы — кауыпсыз болады.
Емдеу. Тістің тасын өткір касыкпен не кашаумен кашап, алып тастайды, ал
тістің етіне иод түндырмасын не тең етіп глицеринмен араластырған иод
тұндырмасын жағады.
Пульпит. Бүл ауру тіс етінің қабынуы болып табылады. Пульпит тістің
шіруінен, сынуынан, кыскаруынан (егер пульпа болған жағдайда) және жақтың
актиномикозынан болуы мүмкін. Әдетте, қабынудан тістің жұмсақ жерлерінде
абсцесс пайда болады. Көбі-несе пульпитті білу кыйынға соғады. Пульпиттен
тіс аурады, жемді бір жак езумен шайнап, ауызынан шығарып отырады, катты
ауыр-ған жағдайда берген азыққа карамайды. Соғып қараған кезде тісі
ауырады.
Емдеу Мұнын. жалғыз емі —ауырған тісті алып тастау.
Tic қуысындағы периодентит. Бұл тіс куысы мен тістщ түбін жауып тұратын
сүйек кабығынын, кабынуы, ол иттерде, жылкыда жәнө баска жануарларда болуы
мүмкін. Иттердін күрек тістері мен азу тістерінің айналасы зақымданады,
жылқыиың күрек тістері-нің айналасы сирек зақымданады.
Периодентиттің асептикалык және іріңді түрі болады.
Асептикалык периодентит жақтың тіс куысы орналасқан жері соғылудан,
құлаған кезде тістің сынуынан, тіс тасынан және т. с. болады.
Клиникалық белгілөрі. Зақымданған жерді басканда аурады, жемді
кыйындыкпеи шайнайды және тістін еті ісінеді. Ірінді периодентитте, сонымен
катар тістордін босауы және тіс қуыстарына анкыған сасык ірщнің
жыйналғандығы байкалады.
Асептикалык периодентиттсн тіс түптеріндегі сүйек тканы өсіп, жақпен
бірігіп бітеді, сондыктан тісті алып тастау мүмкін емес. Іріцді
периодентиттен жактардың және жак қуыстарының қабынуы мүмкін.
Tic тесігі. Бұл, тіс кариезінен не ірінді периодентиттен пайда болған
патологиялық канал. Ол көбінесе жылкының төменгі жа-ғында болып, ішкі
жағына қарай тесіп шығады, егер үстіпгі жа-ғында болса, танауының ішіне
карай тесіп шығады. Мысыктар мен иттердін тісінен шығатын тесік төменгі
кабағына жакын жерінен тесіп шығады, сондықтан оны көздің жасы шығатын
тесіктен айы-ра білу керек.
Бұл тесік арқылы әрбір тереңдегі құыстан тамшылап, аңқыған сасық ірін
ағады, тесік аркылы зерттеп караған кезде зонд тіске барып тиеді. Бұл,
тістегі тесіктің айқын белгісі болады.
Прогнозы'— мүмкіндігіне қарай тісті алып тастауға байла-нысты болады.
Емдеу. Дәрімен емделеді. Тссікке иод түндырмасы, виллятов сүйық заты
(көкжар мен цинк тотыяйынының бір бөлегін, корға-сын қантының 2 бөлегін
және сіркесудің 12 бөлегін араластырады) және баска дәрілер енгізіледі,
бірақ олар көп нәтижелі емес. Бәрі-нен де операция жасаған жаксы. Тісті
алып тастайды, ол тесікті өткір касыкпен кырып, тазалайды.
Ауырған тістерді жұлып тастау. Жылкының тісін жұлу кыйын-ға соғады.
Жылкыны жығып, наркоз беріп, содан кейін арнаулы тіс тістеуіктерімен жұлып
тастау керек.
Tic коронкасын тістеуіктермен жүлуға болмаса, жылкының азу тістерін
кашаумен кашайды, оның үшін жакты, тістің түбі орналас-кан жерінен
трепанмен не кашаумен тесіп, тесік аркылы тістіц тү-біне кыйсык кашау
енгізеді де, тісті балғамен, бір калыпты куш-пен үрып түсіреді.
Тісті жүлып тастау үшін, әртүрлі тіс тістеуіктерімен пайдала-нады.
Тістеуіктер иілген жүқа және тіс кабатын кысып үстайтын ерінді болады, олар
бір иықты рычаг ретінде эсер етеді; тістеуік еріндерімен жұлынатьж тісгі
кысып алып, бірте-бірте бүрап босата-ды, содан кейін тістеуіктің сабын сау
тіске салып қойып, төменгі тісті жүлғанда жоғары карай, ал үст.цг. т.сті
жұлғанда карай тартады (185-сурет). Бұл тістеу.ктерд. алдыцғы азу үш тіс
терді (премолярды) жұлгандл колданады, ол тістердін түбі алды-на карай
кыйсайып түрады.
[pic]
185-сурет. Үстіңгі жақтағы 2-нші азуды алып тастау тәсілі.
Түптері арт жағына кыйсыйған үш азу тісті жұлу үшін екі иыкты тістеуік
колдану керек, скі иыктыц рычаг ретінде эсер етуі үшін, олардың астына
катты нәрсе кою керек. Мұнда да тісті тіс-теуікпен кысып алып, бірте-бірте
босатады, содаи ксйін тістеуіктің астына катты металл койып, тістеуіктің
иығын басады (186-сурет).
[pic]
186-сурет. Төменгі жақтағы 1-нші азуды алып тастау тәсілі. Өткір
тістерді егеу және өте ұзын тістерді кысқарту. Өткір тістерді егеу
үшін арнаулы тіс түрпілерін колданады (18/-сурет). Түріиер болмаған
күнде, ыстык сумен жуылған, үстаныд тұяк
[pic]
187-сурет. Tic түрпісі. егейтін кәдімгі түрпісін қолдануға да болады.
Теуіп жібермеуі үшін жылкьшыДц артьГн бүрышка каратып ауызын
ашады д ^ а^у тістерін акырындап әрлі-берлі егейді. Кейде аузына керпш
салады.
■бірак ол ауыздын тіссіз жерін, тілді және бетті жаралауы мүмкін,
-сондықтан кергішті қолданбағанның өзі де жаксы. Тістіц шайнай-тын бүкіл
үстін бузып алмау үшін, төменгі жактағы тістердің өткір кырлары тіл
жағында, жоғарғы жактағы тістерлің өткір қырла-ры — бет жағында екенін
естен шығармау керек. Тісті егеген кезде тілді байламау керск. сонда тіл аз
закымданады. Жоғарғы жақ-тағы тістерді егеген кезде беттің кілегсй қабығын
жаралап алмау үшін, тізгінді бос ұстау керек.
Өте ұзын тістерді арнаулы қашаулармеп қашайды, арнаулы аралармен не эртүрлі
тіс қайшыларымен кеседі.
ҚҮЛАҚ АУРУЛАРЫ
Кұлақ гематомасы («қанды» құлақ). Салпаңқұлақ иттерде, шошкаларда жиі,
жылқыда өте сирек кездеседі.
Себебі— кап тамырларынық жыртылып, соғылуы жоне соғылудан тері астына
қанның жыйналуынан болады.
Клин икал ы к белгіл.ері. Құлактың ішкі және сыртқы жағынан болар-болмас
ауырған жерінің температурасы көтеріліп, ауыратын, бүлкілдек ісік пайда
болады. Жануардың басы салбырап, ауырған кұлағына карай кыйсаяды.
П р о гн оз ы — кауіпті болмайды.
Е м д е у — операция. Бұрын, гематоманы күлакты өнебойына тіліп, ұйыған
канды алып тастап, куысын жылы сумей нехлорид натриінің изотониялык
ертіндісімен жуып, теріні шеміршекке кыса, қозғалмастай етіп танып тастау
керек деген кеңес беретін, бірак бұдан куыска сарысу, оның ішінде кұлакты
шірітетін ірің жыйнал-майды деуге болмайды.
Қазіргі кезде, ондай жарамсыздыктарды болдырмау үшін, проф. Б. М. Оликов
кулак, гематомасын операция жасап емдейтін өзгеше тәсіл ұсынды. Бұл тәсіл
мынадай, «кұлактың ішкі және сырт-кы жағындағы түгін әбден кырып, жануарды
бір жағына карай жығып, байлап және терісін иодтың спиртті әлсіз
ертіндісімен тазартканнан кейін, кұлактың ішкі жағынан теріні гематоманың
жаткан дәл ортасынан соза жартысына дейін тіледі.
Гематома қаны ағып біткеннен кейін, теріге жұккан канды марля
компресімен сүртіп альш, тілген жердіц жоғары жәнетеменгі үштарын бір рет
түзактап, екі жағын екі рет тұзактап тігеді. Кесіл-ген теріден 1—2 см,
қашыктау алып, инені кұлактың ішкі жағынан сыртына қарай өткізу керек.
Құлактыц ішкі жағынан тесілген жері сыртқы тесігіне жакын болуы керек.
Тіккеннен кейін кұлакты жел-кесіне карай кайырып, катты тацып, байлап
тастайды. Тіккен жіпті 7—9 күні алып тастайды. Жарасы бір рет тіккенніц
езінде-ақ жазы-лып кетеді». (Проф. Б. М. Оливков. Операциялық хирургия.
1937).
Құлақ некрозы. Ересек иттердің жараланған, соғылған және күлағыныц
сыртқы тесігі кабынған кезінде болады.
Клиника лык белгілері. Кұлағы ауырып, канайды, жүні іріцмен жабысып
калады, кұлактың шеміршегі іріндеп, кұрт жеген сыяқты болып тұрады («Қүлак
қүрты» деген ескі аты осыдан шыққан).
Прогнозы — кауыпты болмайды.
Е м д е у. Жараның айналасын тазартып, ірінлеп-шіріген же-рін өткір
касыкпен кырады да, ляписпен күйдіреді. Ит ез күлағын касымау үшін. оны
бинтпен таиып тастайды. Ұзакка созылып, асқынған жағдайда, күлакты кесіп
тастайды.
Құлақтың сыртқы есту тесігінің қабынуы. Сырткы кулак сырт-кы есту
тесігінен (бұл ортадағы дабыл жарғағы арқылы бөлініп түрады), құлақ
шеміршегінен және күлақты козғалту мүшесінен (мускулдардаң) кұралады.
Сырткы есту тесігінің кабынуы салпаң құлак иттерде жиі, баска жануарларда
сирек кездеседі.
Кабынуына қүлак кулығының жыйылып пііруі, қүлактың кышыма ауруы, күлакка
инфекция жүққан заттардыц және пара-зиттердің енуі с е б еп болады.
Клиника л ық белгілері. Құлақтың терісі канталап, ісі-ніп ауырады, кейде
іріндейді, кұлактың ішкі жағындағы жүн ірің-мен желімденеді, оның иісі
жаман (сасык) болады. Күлакты басып қараған кезде сарысудың сыбдыры
естіледі (сырткы есту тесігіндегі қабынудың негізгі белгісі).
Ауруы жылдар бойы созылады, бүдан күлак куысындағы пер-десі бүзылып,
орталык және ішкі қүлақтардың қабынуға шалды-ғуы да мүмкін.
Е м д е у. Күлакты сутегінің аскын тотығымен тазартады, содан кейін
күлактың куысын макта тампондарымсн (пипцетке не шы-быкка оралған мақтамен)
кептіріп, жүмсаткыш не дезинфекцияла-ғыш. дәрілерді (спирт-таннин 1 : 100,
иодоформ-эфир 1 : 10) күяды. Қүлақтың куысына иод-глицерин (1,0 иод
түндырмасы, 4,0 глицерин), камфора майы, 3 проценттік хром қышқылы ертін-
дісінен 10 — 20 тамшы, 1 порценттік салицил қышкылы ертіндісін, 1 : 100
ментол-спирт және 2 проценттік пиоктанин ертіндісін күюға да болады.
Орталық және ішкі құлақтың қабынуы. Орталык күлақ көптеген үсак күлак
сүйектерінен (балғашыктан, төстен және үзенгіден) кү-ралады. Орталық құлак
евстахиев түтік аркылы жүткыншак куы-сымен жалғасады. Ішкі қүлак тесік
ауызынан, жарты дөцгелек түтіктерден және күлақ иірімдерінен қүралады.
Орталык және ішкі қүлактың қабынуы үй жануарларының бә-рінде де болуы
мүмкін, бірак сирек кездеседі.
Қабынудың пайда болуына — біріншіДен, дабыл жарғағының бұзылуы,
екіншіден, жүткыншақтан (евстахиев) түтігі аркылы баска текті заттардыц
(жемнің үгінділері) енуі, сондай-ақ самай сүйек-тіц сынуы себеп болады.
Клиникалық белгілері. Ісініп қабынған кезінде күлак ауырып, саңыраулық
пайда болады да, аска тәбеті шаппайды. Ірінді қабыну кезінде, сонымен
катар, жануардың дене температурасы 1,5— 2° көтеріледі, басын салбыратып,
ауырған жағына карай бүрады, іріңі сыртқы есту тесігі арқылы шығады, ал
жылкыда іріц евстахиев түтігі аркылы оның ауа жыйналатын қалтасына, ауызына
жэ-не мүрнына келіп қүйылады, сондықтан олар дірілдеп, қүса бастайды.
Прогнозы — сақтық тілейді; мыйдьвд қабынуы да мүмкін.
Жазыла қойған күннің езінде де жануар саңырау болып қала-ды. Іріңді
кабынуда дабыл жарғағын, пердені, ұштьт жұқа скаль-пелмен тесіп, сутегінің
аскын тотығымен не иодоформды эфирмен жуады, ісікті кабынуды жылы
компреспен емдейді.
Құлақтың тесік жарасы, тіс кистасы. Қүлактың тесік жарасы — ұзаққа
созылатын ауру, өте сирек кездеседі; ол құлақ қалқаны-ның сырткы, төменгі
жиегінде болады.
Бұл тесіктің теревдігі 10 см дейін болады, оныц астында төсел-ген,
қатты, дәнекер ткань жатады. Тссіктсн сарысулы — сілекей. кейде іріңді су
ағады.
Бұл тесік, іште жатқан ксзде әбден жетілмегендіктен, желбе-зек тесігінің
жабылмай қалуынан (мойын-желбсзек тесігі), не тісті кистаның шығуынан
(зонтпен шұқып Караганда «адаскан» тіске кездеседі) пайда болуы мүмкін.
Емдеу. Мойын-желбезек тесігін кецейтіп, суйектенген жиекте-рін өткір
касыкпен не скальпелмен кырып алып тастайды, содан кейін тұзақтау жолымен
тігеді. Тісті кистаны жарып, тісті корнцанг-пен кысып алып, тастайды. Кейде
тіске баратын тесікті қашаумен кеңейтеді. Ісіктіқ қабырғасын өткір касыкпен
қырады не бір күнге иод тұндырмасына малынған тампон қояды.
Құлақ ісіктері. Құлақ ісіктері жылкыда, иттерде жиі, баска жануарларда
сирек кездеседі. Олардың зыянды және зыянсыз болуы да мүмкін; көбінесе жиі
кездесетіндері: фиброма, папиллома, акбоз жылқыда меланосаркома. Ісіктердін
бірен-саран жоне көп болуы да мүмкін, олар аяғымен отырған сыяқты болып,
жалпайып шығады. Ұстап қарағанда ісіктері қатты, ауырмайтын, бүртікті
келеді, кейде қанайды.
Оларды операция жасап алып тастайды, не ісіктіц аяғын шірі-ту үшін
жіппен кысып, байлап тастайды. Көбінесе резинка жіппен байлаған қолайлы
соғады, өйткеиі мүнда жансызданған ісіктің қал-дығын қайтадан тартып
байлаудыц қажеті болмайды (жансыздан-ған ісіктерді емдеуден қарацыз).
Құлақ қуысындағы бөгде заттар және паразиттер. Құлақ қуы-сында қатқан
құлық, кұм, ағаштың үгінділері, қарабидайдыц және басқа да дақылдардың
масақтары болуы мүмкін. Жануар паразиттері ішінде — шыбындардыц
личинкалары, биттер, кенелер болады. Бегде заттар кұлақты қатты қышытады,
бұдан сырткы күлактың қабынуы да мүмкін. Жануар кұлағын қасыйды, басый
шайкайды, кейде шырык айналады.
Е м д е у. Жанэт шприцімен жылы су жібереді, не бөгде зат-ты судың
екпінімен жуып түсіреді, не кұлақтын сырткы қуысын кеңейтіп, пинцетпен
қысып, алып тастайды.
Дымқылданған жерін құрғақ тампонмен сүртеді (міндетті түрде).
Сақтық шаралары. Ауырған жануарды әрбір қараған кезде, аурудың алғашқы
белгілерінің бар-жоғын білу максагында міндетті түрде оның қүлағын да,
қарау керек.
Ауа жыйналатын қалта дөнгелек тұяқты жануарларда ғана болады. Бұл —
евстахиев түтігіндегі кілегей кабықтыц қап тәрізді қампиюы. Ол бастың
негізгі, бірінші мойын омыртқа және жұткын-шақ қуысы аралығындағы бос жерді
түгелімен алып тұрады. Евстахиев түтігі арқылы ауа жыйналатын қалта
жүтқыншақ қуысы-мен байланысып тұрады.
Ауа жыйналатын қалтаның катары. Бүл ауру кебінесе үзакка созылатын түрде
кездеседі және бүл жағдайда ауа жыйналатын қалтаға кабыну эксудаты
жыйналады.
Бұл айтылған кабыну, евстахиев түтігі аркылы жүтқыншактан жемніц
үгінділері енуден, жұтқыншақ куысындағы және евстахиев түтігіндегі кілегей
қабыктыц кабынуы жайылып және қүлак түбін-дегі бездің абсцесі (сакау) ішіне
карай жарылудан болады.
Клиникалық белгілері. Құлақ түбіндегі бездің айна-ласы іседі. Жылкыиыц
танауынан аздап сарысулы ірің ағады. Кулак түбіндегі бездің жаткан жерін
бассац, басын темен салбыра-тады және жүргізген кезде іріці көп аға
бастайды. Кейде кы-йындыкпен дем алады. Жоғарғы жақтың куысындағы қабынудан
айырмашылығы, бүл ауруда іріціпіц өзгеше иісі болмайтындығынан саналады.
Прогнозы. Үзакка созылып, емделмеген жағдайда кәрі жылкының ауруы
қыйынға айналады.
Емдеу. Ауа жыйналатын калтадағы іріңді шығару керек. Мұ-ның екі тәсілі
бар: іріңді катетермен және операция жолымен шығарады. Асау аттарға катетер
енгізу қауыпты және ауа жыйналатын қалтаның кіре берісіндегі кабыктың
қабынуы катетерді енгі-зуге кедергі жасайды. Өте-мөте колайлы және
кауыпсыздау келетін операция жолымен емдеу тәсілін профессор В. К. Чубарь
ұсынады (1937 жылы). Онда жактағы сырткы венаға параллель етіп, одан 1 —1,5
сантиметр темен алып, үзындығы 5—7 сантиметр етіп тілу керек. Мүндай
теріні, үстіңгі шандырды және жактағы сырткы вена мен көкірек-тіл астындағы
мускулдыц аралығындағы, қосылғая жерді кесіп, тереңде жаткан шандырды ішкі
кабатымен жабылған көкірек-тіл астындағы және иық-тіл астындағы және
мускулді (жараның жоғарғы жиегін етпейтін ілмешекпен кетеріп) ашады. Содан
кейін теменгі жактың артқы шетін бойлап, жоғары карай ет-пейтін тәсілмен
(таза саусақпен) қүлақ жағындағы шандыр (кұлак жағындағы және теменгі
жақтың астындағы безді жауып түратын) мен терецде жатқан шандырдыц ішкі
кабаты (көкірек-тіл астында-ғы, иық-тіл астындағы мускулдарды және
жұткыншактыц мус-кулын жауып туратын) аралығындағы жүмсак, жіктесін кабыкты
ауа жыйналатын калтаға дейін тесіп, түтік жасайды (188-сурет). Сырткы, үйқы
артерияның зақымдануынан сактанып (тамырдыңсо-ғуынан білуге болады) ауа
жыйіалатын қалтаның кабырғасын сау-сақпен байкай отырып, троакармен теседі.
Осылай тесілсе (суретте стрелкамен көрсетілген) ішіндегі іріңі жаксы ағады.
Ауа жыйналатын қалта тимпаниясы. Қалтаға кейбір газ не
ауа толғанда байқалады. Қалтаның шала жетілуінен ауаның жұт-кыншак аркылы
енуі мүмкін, ал газдардың ауа жыйналатын қалта-ның өзінде пайда болуы
мумкін.
Қлиникал ы,қ белгілері. Құлақ түбіндегі бездің айналасында бүлкілдеген
ісік пайда болады, саусак-пен тьгқылдатып қараған кезде одан болар-болмас
дыбыс естіледі; саусак,-пен басқан кезде одан танау тесіктері арқылы
шуылдаған газдар шығады.
Прогнозы — сактық тілейді.
Е м д е у. Ауа жыйналатын қалта кабынуын емдегендей етіп емдейді.
Ауа жыйналатын қалта жарақат-
тары. Ауа жыйналатын калта жарақат-
тары, қалтаныц айналасындағы орган-
дар мен тканьдардын, б'рдей жаракат-
тануынан, әсіресе, күлак түбіндегі
сілекей безінің жарақаттануынан болуы
мүмкін. Ондай жағдайлардың кездей-
СОҚ заттардан не OK тиюден болуы 188-сурет. Ауа жыйналатын кал-
Мүмкін. каны операция жасаа іесу ихе-
Клиникалық белгілер і.масы (Чубарьша). Көлденец жар-Ауа жыйналатын
калтадағы кабыну-дыц белгілеріне өте үксайды, бірак сары суы танауынан өте
аз шығады, ал жарадан шыккан сарысу сілекейлі болады.
Е м д е у. Ауа жыйналатын қалта-ны шприцпен солкылдақ ұзын үштыктын
көмегі аркылы антисептикалык ертінділерімен жуады. Антисептикалык дәрілерді
тамшылата жуған да жаксы (арнаулы аспаптардын көмегімен антисептикалык
дәрілерді бірнеше сағаттай куысына тамшымен жіберу) болады. Пенициллин және
0,04 процент-тік грамицидин ертіндісін қолданудан да жаксы нәтиже күтуге
болады.
де, осы аурулардың әрқайсысына сәйкес клиникалык белгілер пайда болады.
Е м д е у. Жараны хирургия тәсілімен тазартып, октың сынык-тарын алып
тастайды. Ауыздыц ішіне карай тесіп өткен жараны тігеді.
Бас сүйектерінің оқ тиіп сынуы. Клиникалык жағынан кара-ранда олар жәй
сыныктарға үксайды, бірак жаралаған күралдың әсерінен пайда болған сүйектіц
кейбір сынықтары, екінші рет та-ғы да жаракаттауы мүмкін. Олар жүмсақ
тканьдарға еніп, косымша жаралап, тесуі мүмкін. Бұдан жаракаттанған
тканьныц катты ас-кынуы мүмкін (бас сүйектерініц сынуын карацыз). Бұдан
кейінгі айырмашылыктары бас сүйектері ете үсатылып сынатындығынан са-
налады. Мүндай жағдайда жараларына бір жағы жабық, ауыздың, танаудың,
мацдайдыц ішіне, жоғарғы жактын куысына және ауа жыйналатын калтаға карай
тесіп өткен, сондай-ак бір жағынан екінші жағына етіп шыккан түрде болуы
мүмкін.
Бас сүйегі жаракаттанған кезде гидродинамикалық жағдайдын (мый затыныц
бас сүйекті) ашып жіберуі де мүмкін.
БАСТЫҢ ОҚ ТИГЕН ЖАРАҚАТТАРЫ
Бастың ок тиген жарақаттары жаралайтын кұралдын (оқтыц^ снаряд
сынығыныц) күшіне және тиетін жеріне байланысты: ойык (жырык), шыккан жері
жок —сокыр, тесіп өткен, айнала жара-ланған және ішке карай өткен т\'рде
болуы мүмкін (жалпы хирургия тарауынан караңыз).
Бастың жұмсақ тканьдарыниң жарақаттары. Снаряд сыныкта-рынан не
әлсіреген октардың тиюінен болады. Олардын бір жағы біреу болады не ауыздын
ішіне карай тесіп шығады. Бет нервтері, кантамырлары, стенонов жолдары ок
тигеннен жаракаттанған кез-
КЕУДЕ АЙМАҒЫ ХИРУРГИЯЛЫҚ АУРУЛАРЫ
Кеуденің зақымдануы ашық және жабық болып бөлінеді. Бұл екі жағдайда
да олар ішкі мүшелер (өкпе, жүрек және тамырлар) қоса зақымдануы мүмкін.
Жабық зақымданулар ауырлықтары алуан түрлі болады. Егер жұмсақ ұлпалар ғана
зақымданатын болса онда мұндай зақымданулар жеңіл деп есептеледі. Кеуде
ішіндегі мүшелердің қоса жарақаттанатының есептемегеннің өзінде
сүйектердің, қабырғалардың, төстің, жауырындардың және тағы сол сияқты
зақымдануларының өзі ауыр жарақаттанулар қатарына жатқызылады.
Ашық яғни тесілген жарақаттар барысының ауырлығы да көп жағдайларға,
соның ішінде жарақатқа ұшыратқан снарядтың, оқтың, снаряд жарықшағының,
екінші снарядтар-тастардың, қираған үй бөлшектерінің, айналадағы заттардың
сипатына байланысты. Өкпенің шет жақтарынан гөрі ортанғы тұсының жарақаты
ауыр өтеді. Ірі тамырлар мен бронх жарақаты жарақаттанушылардың жануардың
өлімін тудыруы мүмкін.
Кеуде зақымдануы үш түрге бөлінеді:
1. жабық пневмоторакс,
2.ашық пневмоторакс,
3.клапанды пневмоторакс.
Плевралық қуысқа ауа немесе қан құйылады. Плевралық қуысқа құйылатын
қанның мөлшеріне қарай кіші, орташа және үлкен гемоторакс деп айырылады.
Үлкен гемоторакс кезінде бүкіл кеуде клеткасының үстінгі жартысынан ашық
немесе күңгірт дыбыс естіледі, көкірек бір жаққа ығысады, орташа гемоторакс
кезінде қанның денгейі жауырынның ортасына, ал кіші гемоторакста -
жауырынның ортасынан төмен болады. Ашық пневмоторакс кезінде атмосфера
ауасы жарақат тұсындағы плевра қуысына еркін кіреді, бұл ауа жұтқан кезінде
кеуденің әлсіреуіне және ауа шығару кезінде оның шамалы жиырылуына алып
келеді. Ашық пневмоторакстың белгісі: дем алғанда қиналып дем алу, ентігу,
жөтелу, қанды қақырық тастау байқалады. Кеуде жарақаттанған кездегі шок пен
қан кету өмірге қауіп туғызады.
Жабық зақымданулар: ішкі мүшелеріне зақым келтірілмей кеуде клеткасына
тиген соққылар елеулі түрде жеңіл, ал ішкі мүшелеріне зақым келтіріп кеуде
клеткасын қозғаған, жаншылған соққылар өте ауыр өтеді.
Кеуде клеткасы соғылған кезде жаншылады, ол өкпе паренхимасын үзіп,
өмірге түрлі қауіп төндіреді. Кеуде жарақаты кезінде көбіне 6-10 қабырғаға
дейін сынады. Қабырғалар сынуының белгілері зақымданған жердің қатты
ауыруы, дем алу ауырсынуы, жиілеуі және қабырғаны басып байқағанда қабырға
сынықтарының сықырлауы (крепитация) байқалады. Қабырғалар сынуының ең ауыр
түрі - көп қабырғаның сынуы. Бұл жағдайда екі жақтағы-зақымдалған
қабырғалар саны 10-12-ге дейін жетуі мүмкін. Қабырғалардың опырыла немесе
қосарлана сынуы өте ауыр өтеді.
Алғашқы медициналық жәрдем көрсететін шараларға шок, қан кету және гипоксия
құбылыстарының алдын алу жатады. Ашық зақымданып, кеуде қабырғаларынан қан
кетіп жатқан кезде қысатын таңғыш, ашық пнемоторакс кезінде герметикалық
окклюзивті таңғыш салу, ауырғанды басатын (промедол, анальгин, димедрол)
және журек дәрілерін (кордиамин, корглюкон) жіберу аса маңызды. Зардап
шеккен жануардың кеудесін жоғары жатқызып мал дәрігеріне көрсету.
Сынық (fractura) – сүйек бүтіндігінің бұзылуы. Пайда болуына
байланысты туа біткен және жүре пайда болған сынық болып бөлінеді. Туа
біткен сынықтар төл сүйегінің құрсақ ішінде патологиялық процестер немесе
анасының жарақат алуы себептерінен болады. Жүре пайда болатын сынықтар
себебіне қарай патологиялық және жарақаттық сынық болып ажыратылады.
Жарақаттық сынық – сау сүйектің оқыстан күшті механизмі зақым алуы
(соққыдан, құлап қалудан, тағы басқа), ал патологиялық сынық көбінесе жеңіл
жарақаттыңасқынуы не сүйек тінінің өзінен-өзі ауырып, өзгеріске түсуі
салдарынан (остеомиелит, ісік, тағы басқа) болады.
Ет пен терінің зақымдануына қарай ашық және жабық сынық болып
ажыратылады. Ашық сынық кезінде сүйектің майдаланып сынуы, тері мен бұлшық
еттің үлкен көлемде мыжылып, жаншылуы; сонымен қатар жұмсақ тіндердің
қанталап, ашық жараға шаң-тозаң, инфекция түсіп жара іріңдейді. Мұндай
сынықты емдеу ұзаққа созылады. Терісі бүлінбеген жабық сынық тез жазылады.
[pic]
Итті рентгенге түсіргенде оң жақ қабырғасының сынығын байқауға
болады.
Сынықтың белгілері малдың қатты аурсынуы; артқы жіне алдыңғы аяқтың
қозғалтпауы; зақымданған аяқтардың қозғалысы мен пішінінің өзгеруі;
қоршаған жұмсақ тіндердің қанталауы және ісінуі.
Егер жануардың қабырғасы сынса, терең тыныс алғанда не жөтелгенде
ауырады. Сынықтың бітуі – өте күрделі биологиялық процесс. Сүйектің тез
бітуіне жарықшақтардың бір-бірімен дұрыс бірігуі мен сүйекті бір қалыпты
ұстап тұрудың маңызы зор. Сонымен қатар сынықтың бітуі қандай сүйектің
сынғандығына да байланысты. Мысалы, бақай сүйектері 2,5 аптада, ал ортан
жіліктің басы 6 айдан астам уақытта бітеді. Сүйек жарықшақтарының арасы
алшақ болып, бір-біріне дұрыс орналаспағанда немесе олардың арасында жұмсақ
тіндер жаншылып қалса, бір қалыпта ұсталып тұрмаса сынықтың бітуі баяулайды
немесе мүлдем бітпей қалуы, жалған буынның пайда болуы мүмкін. Сынық дұрыс
бітпесе, аяқтардың қисаюына не қысқаруына әкеліп соқтырады. Ашық сынық
кезінде жараға инфекция түсіп, іріңді инфекцияның дамуы мүмкін.
[pic]
Емі. Сынық кезінде кез келген қатты материалдан дереу сыныққа таңғышсалып,
орап байлау керек. Таңғыш болмаса, онда сынған аяқты сау аяққа тақап
байлап, ал зақымданған алдынғы аяқтыда солай байлау керек. Сынық ашық
болса, жараның айналасынйодпен сүртіп, стерильденген таңғыш байлаған жөн.
Аяғя сынған малды мал дәрігері сынған сүйек жарықшақтарын бір-біріне
түйістіріп дұрыс қалыпқа келтіріп, гипстеп таңады, антибиотиктер беріледі.
Кейде хирургиялықоперация жасалынады. Қажет болған жағдайда қан құйылады,
емдік мацион тағайындау арқылы сынған органның қызметін қалыптастырады.
Рационға витамин тағайындайды әсіресе кальций және фосфор витаминдерін
олар сүйекті қатайтады.
Қабырғаның сынуы кезінде клиникалық белгілері.
Толық сынудың ақыры түрлі-түрлі жағдайларға соғады, мысалы:
1. Сынған сүйектің ұштары бір жағына қарай үнемі ауысатындықтан ол
мүшенің пішіні өзгереді.
2. Организімнің қызмет әрекеті бұзылады мысалы қабырғасы сынған
жануар аяғын басып тұра алмай да қалады.
3. Сынған жерді саусақпен басып қарағанда қатты ауырсынады.
4. Сынған сүйектің бір қалыпты қозғалысы бұзылады оны сипалап
қарағанда не кейде жай қарағанның өзінде де, байқауға болады.
5. Сүйектердің сынықтары біріне-бірі қажалғанда шықырылған және
сықырлаған дыбыстар естіледі
6. Сынған жердің айналасы ісінеді
Жартылай сынған кезде бұл айтылған белгілердің көбі болмайды.
Қызмет әрекетінен кенет айрылған мүшені саусақпен басып қарағанда
белгілі бір бағыттағы сынық бойымен ауырсынудың пайда болатының
байқауға болады. Толық сынықты сондай-ақ шала сынықты ашу үшін
рентгенге салып зерттеу керек.
[pic][pic]
Қабырғаға механикалық соққы салдарынан
сынықтын пайда болуы.
[pic]
Рентгенмен қарап қабырғаның сынуын ажыратуға болады.
Қабырғаның сынуы кезінде жүргізілетін емдік шаралар.
Ең алғаш мал дәрігерлік көмек 1-2 % дық ауырсынғандықты басатын дәрі
промедол. Егер тасымалдау кезінде қабырғаның сынуы байқалса кеуде
қуысын қатты танып байлайды.
Осы сынған жерге мал дәрігері 10-15 мл 1-2% прокаин ерітіндісімен
блакада жасау. Онымен қоса 1 мл 70℅ спирт енгіземіз инені алмай тұрып.
Осындай ем жүргізгеннен кейін жөтел немесе тыныс алуының қиындығы пайда
болуы мүмкін. Егер малда ауырсыну әлі байқалса 2-3 күннен кейін емді
қайталау керек. Ішке аналгин және іштегі бөгде сұйықтықтарды шығаратын
дәрі тағайындау керек.
Қуық жүйесінің аурулары — малдың бүйрек түйнегі қан тамырларының тез өтетін
қабыну процесі және онан әрі бүкіл организмнің жіңішке қан тамырлары
қабынады.
Қуық ауруларының шығуына індетті аурулар (оба, шошқа тілмесі, аусыл, сарп,
септицемия, лептоспироз, бұзау қылауы, ит обасы, туберкулез және басқалар)
организмнің өзінен-өзі улануы (көн қотыр, терінің жайылма қабынуы, терінің
өлі еттенуі, іш өту, жатыр қабырғасының ішкі жағының қабынуы, шу түспеуі,
анемия және организмдегі шіру процестері) сол сияқты өсімдік текті және
минералды улармен улану, суық тию, жарақаттану және басқалар себін
тигізеді. Бүйректің бүрісуі көбіне жайылмалы нефриттің, калькулезді
процестің, кейбір зиянды заттардың (қышқыл шөп, қорғасын мен мыстың
тұздарымен улану т.б.) ұзақ уақыт әсер етуінің салдары болып табылады.
Пиелонефрит дегеніміз — бүйрек түбегінің және оның қалың еті қабатының
қабынуы. Пиелонефрит көбінесе энтерококктардан, әсіресе несептің несеп
жолымен дұрыс ақпауынан пайда болады.
Цистит – қуықтың қабынуы. Ауру қуыққа жасыл ірің таяқшасының, протеяның
және басқа микробтардың енуі салдарынан пайда болады.Аурудың дамуына қуықта
несептің іркіліп қалуы себеп болады.
Қуық жүйесінің аурулары
Жіті нефрит (Nephrinis acuta). Бұл ауру – малдың бүйрек түйнегі қан
тамырларының тез өтетін қабыну процесі және онан әрі бүкіл организмнің
жіңішке қан тамырлары қабынады.
Аурудың себептері. Ауру мал организміндегі жұқпалы улунадан болған
өзгерістердің салдары болып табылуы мүмкін, бүл өзгерістер жіті келген
жұқпалы аурулардан, стрептококк тудыратын қабыну процестерінен, сонымен
бірге асқазан жүйесінен тыс жолмен бөгде белокты организмге енгізуден пайда
болады.
Белгілері. Ауру кенет білінеді. Ауру мал әлсіреп, көп қозғала бермейді,
бүкірейіп тұрады. Көзге түсетін жердегі кілегей қабықтары және терісі
бозарып кетеді. Жақ сүйектің аралығы, әуке тұсы, құрсағы, жыныс мүшесінің
сырты ісіне бастайды. Тәбеті нашарлайды. Қарынның ішкі қабығының қабыну
белгілері (гастрит) білінеді. Күйіс қайыратын малдың қан қысымы нашарлайды,
алдыңғы қарындар әлсірейді, тіпті тоқ және аш ішектер қабынады. Жүректің
соғуын тыңдағанда қолқаның екінші қатардағы сазы естіліп тұрады. Тамыр
қатты соғады. Күре тамырлардың қысымы арта түседі. Малдың ентігетіні,
өкпесінің сырылдайтыны байқалады. Несепті жиі шығарады. Несептің түсі
қызғылттанып немесе күңгірттеніп тұрады, ол біршама қоюланады, аз-аздап
қана шығады. Несептен белок, лейкоциттердің, әритроциттердің, эпителийдің
және цилиндрлердің қоспасы табылады. Несеп тұнбасының барлық клеткалары
несептің қышқыл реакциясы кезінде айқын білініп тұрады. Азоттық заттардың
қанда бөгелуі арта түскен кезде малдың тәбеті нашарлайды немесе мүлде
болмайды, терісі дуылдап қышиды, құсады, ентігеді, ұйқысы келе береді,
дірілдейді. Мал аурудан айыға бастағанда оның жалпы күйі жақсарады, ісігі
қайтады, жүрек қызметі қалыпты күйге келеді, несеп молайып, сұйыла түседі.
Аурудың барысы. Дер кезінде емделмеген мал өліп қалады, немесе ауру
созылмалы күйге айналады.
Емі. Малға бірнеше апта бойына тыныштық жағдай жасалады. Күн сайын терісін
сылап-сипайды. Рационға тез қорытылатын, белоктары мен натрийі мүлде аз
азықтар енгізіледі. Шөп қоректілерге әртүрлі өсімдіктің жақсы пішені,
тамыржемісті өсімдіктер, кебек ботқасы беріледі; ет қоректілерге — сүт
өнімдері беріледі. А, Е, Д витаминдері қажет. Ісік қайтпай қойған және
жүрек дұрыс қызмет етпеген жағдайда қан алынады; ірі малдан 3 литрге дейін,
ұсақ малдан — 50-200 мл қан алынады. Мұнан кейін глюкозаның 25 проценттік
ерітіндісі және строфант венаға енгізіледі. Ісік ұзақ уақыт бойына
қайтпаса, несеп айдайтын заттарды қолдану ұсынылады: калий ацетаты (сірке
суы) сиырға 25-60 г, қой- ешкіге 5- 10 г, жылқыға — 20-50 г, итке- 0,5-1 г;
калий нитраты сиырға 8- 15г, ұсақ мал ман шошқаға -1-3 г, жылқыға -6-10 г,
итке — 0,2- 0,5 г; дикарб — жылқыға -1,5-2 г, итке — 0,1- 0,2 г, мысыққа —
0,04 — 0,06 г; меркузал — сиырға — 3 — 8 мл, жылқыға — 3 — 10 мл, итке —
0,5 — 2 мл, түлкіге — 0,2 — 0,5 мл. Толокнянка жапырағынан, петрушкадан,
қайың бүршігінен, дала қырықбуыны шөбінен әзірленген қайнатпаны беру
тиімді.
Сақтандыру шаралары. Жұқпалы аурулардың және іріңді процестер қабат өтетін
аурулардың алдын алу керек. Малға бүлінген әсіресе көгеріп-шіріп кеткен
жемшөп беруге болмайды. Шіріген шөп уланғыш болады.
Созылмалы нефрит (Nefritis chronika).
Малдың созылмалы нефриті жіті нефриттен гөрі жиі кездеседі.
Аурудыц себептері. Бұл ауру ем қонбайтын жіті нефриттің салдары болып
табылады.
Белгілері: Бүйрек дұрыс қызмет істегеннің өзінде мал азды-көпті әлсірейді.
Несепті зертттегенде әр түрлі заттың жинақталғаны шамалы ғана білінеді —
протейн біркелкі жиналған, несепке қызыл қан түйіршіктері араласқан, кейде
гиалинді және түйіршікті көпіршік болады. Ауру асқынғанда мал
самарқауланады, көп қозғала бермейді, арықтай бастайды. Терісі құрғайды,
өңі өзгереді, теңбілдене түседі, жүні-сирейді, құрғап кетеді. Жақ сүйектің
аралығы, әуке тұсы, құрсағы, артқы аяқтары, жыныс мүшесінің сырты ісінеді.
Жүректің соғуын тыңдағанда екінші саз ырғағы естіліп тұрады. Қан қысымының
ұдайы көтеріліп тұратыны байқалады. Несептен белок пен эритроциттер
табылады. Ауру үдей түссе, несептің қоюлығы біршама кемиді, несеп шамадан
тыс шығады, индиканның жинақталуы кемиді.
Аурудың барысы. Ауру бірнеше жылға созылуы мүмкін сөйтіп ол бүйрек
клеткаларының бүрісуімен аяқталады.
Емі. Аурудың барысы жеңіл күйде өтсе, өнім алынатын малды жайылымда
бағуға, жұмыс аттарын жеңіл-желпі жұмысқа пайдалануға болады. Созылмалы
нефрит асқына бастаған күнде оны емдеу шараларының жіті нефритті емдеу
шараларынан айырмасы жоқ. Азоттық заттардың қанда бөгеліп қалу қаупі
күшейген жағдайда малдан қан ағызып алынады, ал онан кейін глюкозаның 25
проценттік ерітіндісін ішке жібереді. Ішек-қарын жолының қызметі бұзылса
(алдыңғы қарындардың әлсіреуі, ас корытудың бұзылуы), емдеу жұмысы аурудың
белгісіне қарай жүргізіледі.
Сақтандыру шаралары. Малдың жіті нефритін дер кезінде анықтап, оны емдеу
жұмысын жүргізу қажет.
Пиелонефрит
Пиелонефрит дегеніміз — бүйрек түбегінің және оның қалың еті қабатының
қабынуы.
Аурудың себептері. Пиелонефрит көбінесе энтерококктардан, әсіресе несептің
несеп жолымен дұрыс ақпауынан пайда болады.
Белгілері: Аурудың жіті және созылмалы түрде өтуі мүмкін. Ол жіті түрде
өткенде малдың тәбеті қашады, көп қозғала бермейді, дене температурасы
көтеріледі. Күйіс қайыратын малдың алдыңғы қарындары әлсірей немесе қызметі
бәсеңдей түседі. Қынабынан ірің аралас жалқаяқ ағады, мал жатқан кезде оның
мөлшері арта түседі. Қолмен құрсақты баса сипағанда бүйректің ауыратыны
байқалады. Малдың несеп шығаруы жиілейді. Тік ішек арқылы зерттегенде несеп
жолы қалың тартпа тәрізденіп қолға білініп тұрады. Бүйректер ұлғайған,
ауырады. Несепте лейкойиттер (пиурия) көп, сонымен бірге әритроциттердің,
цилиндрлердің және микробтардың қоспасы болады. Бүйректер өте қатты
зақымданғанда несептегі белоктың мөлшері 2 г/л асып кетеді. Аурудың ауық-
ауық асқынуы оның созылмалы түрде өтетінін байқатады. Ауру уақытша
бәсеңдеген кезде оның сыртқы белгілері онша айқын біліне қоймайды. Кейде
ауру белгілері білінбейді, сөйтіп оның түрі анықталмай қалады.
Аурудың барысы. Пиелонефрит көбінесе созылмалы түрде өтеді. Ауру көптеген
жағдайда нефросклероздың асқынуымен аяқталады.
Емі. Малға тез қорытылатын жемшөп беріледі. Несеп жолындағы
микрофлораларды (өте майда бактерия) құрту үшін антибиотиктермен емдеу
курсы тағайындалады, оларды несеппен бірге шығаратын микробтардың
антибиотиктерге деген сезімталдығына қарай таңдап алады. Несеп қышқыл
реакция баргенде гексаматилентетраминнің 40 проценттік ерітіндісін ірі
қараға 10-20 г, ұсақ малға, шошқаға -2050г, итке, түлкіге- 0,3-20г құю
қажет. Уробесалды, уросалды, сонымен бірге 8-оксихинолиннің туындысын
айталық, 5-НОҚ препаратын пайдалануға болады. Бұл препараттар тиімді.
Сақтандыру шаралары. Іріңді процестер қоса қабат келетін аурулардың алдын
алады. Урологиялық шараларды қолданған кезде, әсіресе қуыққа катетер
жібергенде және қуықтың ішін цистокоппен қарағанда, сол сияқты малды қолдан
ұрықтандырғанда антисептикалық ережелерді қатаң орындау қажет.
Пиелит
Бүйрек астауының қабынуы, ол көбіне жылқыда, шошқада, итте кездеседі.
Себебі. Бұл ауру бүйрек астауының кілегей қабығын несеп тасының, несеп
ыдырауы нәтижесінде түзілген өнімдердің, паразиттердің тітіркенуінен
болады. Кейде пиелит азықтан уланудан, бүйректегі қабыну процесінің бүйрек
астауынан ауысуынан сол сияқты кейбір індетті ауру салдарынан жылқының
сақауы, шошқа тілмесі және т.б), микроорганизмдердің бүйрек астауына енуі
салдарынан пайда болады.
Белгілері. Ауру мал несепті жиі шығарады, бүйректі сырттан сынап қарағанда
мал бел түсын ауырсынады, бүйрек астауы ұлғаяды, тік ішек арқылы бүйректі
сипағанда мал оны ауырсынады, несепте сілекей, ірің, кейде эритроцит
болады.
Барысы және болжау. Аурудың жеңіл түрінде мал пиелиттен айығады. Іріңді
пиелитке көбіне іріңді нефрит ұштасады, және несеп жолы бітеліп қалады,
осының салдарынан малдың айықпауы да мүмкін.
Ауруды анықтау. Пиелиттер клиникалық белгілеріне және несепте бүйрек
астауының эпителийі болуына қарай анықталады, бірақ, бұл жағдайда қуық
қабынуын ажырату керек.
Емі. Ауру малға тыныштық жағдай туғызады, рационнан тітіркендіргіш азық
түрлері және тұз шығарылып тасталады. Бүйрек астауын дезинфекциялау үшін
сульфазол, уротропин немесе салолол, әдеттегі мөлшерде, күніне 2 рет
беріледі. Несеп айдағыш дәрі есебінде ересек малға 20-50 г ұсақ малға 1-3 г
толокнянка берген жақсы. Сол сияқты сульфаниламид препараттар және
антибиотиктер — пенициллин, стрептомицин және басқалар қолданылады.
Нефроздар
Нефроздарға бүйрек өзгерістері мен түйіндерінде дистрофиялық процестердің
дамуымен сипатталатын бүйрек аурулары жатқызылады.
Аурудың себептері. Ауру көбінесе организмде улану-жұғу процестерінің, улы
заттармен уланудың негізінде асқына түседі.
Белгілері. Ауру жіті өткенде малдың әуке, құрсақ, аяқтары маңының және
басқа жерлерінің ісінгені айқын білініп тұрады. Қан қысымы бірқалыпты.
Несептен көптеген белок, эпителий, эпителийлік және түйіршікті цилиндрлер
табылады. Гемолиз уымен уланудан пайда болған нефроз несепте гемоглобин бар
екені білінеді, гемоглобинурия дамиды. Қандағы протейннің мөлшері азаяды,
сөйтіп гипопротейнемия пайда болады. Сәл ғана білінетін шел астындағы ісік,
құрсақ және көкірек қуысына судың толып кетуі созылмалы нефрозбен қоса
қабат келеді. Несептің қоюлығы едәуір кеміп кетеді. Несепте белоктың,
эпителий клеткалары, гиалиндік, түйіршік және балауыздық көпіршіктері өте
көбейгені байқалады. Малдың қоңы төмендейді.
Аурудың барысы. Нефроздар жіті де, созылмалы түрде өтуі мүмкін. Олардың
бірінші түрінде ирек өзектердің өлі еттенуімен, екінші түрінде -амилодтық
азғындаумен ұштасады.
Емі. Улану себептерін жояды. Белок алмасуын қалыпқа келтіру үшін ауру
малға берілетін азықтың құнды белогы мол болуы қажет. Метионинді сиырға 25-
30 г, бұзауға, ұсақ қараға және шошқаға 0,5-2,5 г, ігтке 0,3-1 г, қозыға
және торайға 0,05-0,2 г күніне 2-3 реттен жемшөпке қосып береді. Сонымен
бірге метиониннің 5 проценттік жылы ерітіндісін бұлшық етке енгізу, А, Е,
Д, В1, В6, В12 витаминдерін қолдану тиімді келеді. Соңғы кезде нефроздарды
емдеу үшін стеройдты гармондары пайдаланылып жүр. Ауру жұғу арқылы
асқынғанда кейбір жағдайда антибиотиктерді де қолданған жөн.
Сақтандыру шаралары. Бүйректе нәрдің жетіспеуіне апарып ұрындыратын
заттардың мал организміне еніп кету мүмкіншіліктеріне жол берілмейді.
Цистит
Цистит- қуықтың қабынуы. Бұл ауруға көбіне ірі қара мен ит шалдығады.
Аурудың себептері. Осы ауру қуықтың сілекей қабығын несеп тасы, несептегі
улы заттардың тітіркендіруі, қуыққа түтік енгізгенде қуықтың зақымдануы,
қуыққа сөл не қан арқылы қуық жолымен (әбден тазартылмаған түтік
қолданғанда) стрептококк, стафилакокк, іріңдеткіш таяқша, ішек — қарын
таяқшасы және басқа микроорганизмдер енуі салдарынан пайда болады. Аурудың
дамуына қуықта несептің іркіліп қалуы себеп болады.
Аурудың барысы. Ауру жіті және созылмалы түрде өтеді. Циститтің жеңіл түрі
болса, мал айығып кетеді. Уытты жара пайда болып, кілегей қабық өлі еттеніп
кетсе, цистит ауыр өтеді, ол пиелитпен, пиелонефритпен, перитонитпен
асқынады.
Аурудың белгілері. Несептің жиі және әрең шығуы, қолмен сипағанда ауырсыну
қуықтың жіті қабынуына тән жағдай. Ауру мал несепті жиі шығарады, несеп
шыққанда ауырсынады, қиналады. Несеп лайсаң болады, онда белок және ірің
көп. Несепті микроскоп арқылы зерттегенде кілегей, лейкоцит, эритроцит,
қуық эпителийлерінің көп екені анықталады. Несеп аммиякты ашу процесінде
трипельфосфат кристалдары, ал ет қоректілерде -несеп қышқыл аммониі көп
болады. Ауру созылмалы түрде өткенде, оның белгілері айқын біліне қоймайды.
Емі. Ауру малға тыныштық жағдай жасалады, жиі суарылады, тітіркендіргіш
азықтар беру тоқтатылады. Сонымен қатар антибиотиктер, уротропин, салол
сульфаниламид препараттар қолданылады, жылы клизма жасалады. Ауру малға тез
қорытылатын жемшөп беріледі. Қуық жіті қабынғанда несеп айдағыштар; қайың
бүршігінен әзірленген шай, аюқұлақтардың, дала қырықбуынының қайнатпасы т.б
беріледі. Новокаинның 2 проценттік жылы ерітіндісімен шағын ғана клизма
жасау жақсы нәтиже береді. Қуық жіті қабынғанда оның ішін жуып тазартуға
болмайды. Аурудың созылмалы түрі кезінде, қуық жіті түрде қабынғанда
қолданылатын емнің жоғарыда көрсетілген тәсілдерінен басқа, қуықты жуып
тазарту керек, онан соң оған антибиотиктер, азот қышқылды күміс (0,1
процент), риванол (1:1000), 0,25-0,5 проценттік ляпаис ерітіндісін, 1-3
проценттік каллоргал ерітіндісін енгізу қажет. Микрофлораны құрту үшін қуық
ішіне дезинфекциялағыш заттар жіберу белгіленеді. Сонымен қатар негізгі
ауру емделеді.
Сақтандыру шаралары. Қуыққа катетер жібергенде және оның ішін цистокоппен
қарағанда, сол сияқты малды қолдан ұрықтандырғанда асептикалық және
антисептикалық ережелерді қатаң орындау қажет. Қабыну қоса қабат келетін,
жұқпалы аурулардың сол сияқты бүйрек, несеп жолы, үріп өзегі, жыныс мүшесі
жүйелері ауруларының пайда болуына жол берілмейді.
Қуықтың әлсіреуі және параличі
Қуық параличі дегеніміз — қуықтың несепті ұстау не бөліп шығару қабілетінен
айырылуы. Бұл ауруға малдың барлық түлігі шалдығады және қуықтың жиырылу
қызметінің уақытша немесе үнемі бұзылуымен сипатталады.
Аурудың себептері. Қуық параличі орталық нерв жүйесінің ауруға шалдығуы
(энцефалит, менингит, энцефаломиелит), циститтердің асқынуы, қуықтың
бітеліп қалуы, перитонит, жұлынның зақымдануы (параличке душар ететін түрі)
салдарынан пайда болады. Қуықта несептің ұзақ уақыт бойына іркіліп қалуы
салдарынан ауру асқына түседі, бұл сиыр бұзаулағаннан және мегежін
торайлағаннан кейінгі әлсіреген кезде байқалады, қуыққа тас байлану,
жүқпалы аурулар (листериоз, иттің обасы, шошқаның обасы т.б.) салдарынан
және азықтан улану аурулары.
Аурудың белгілері. Мал ұзақ уақыт бойына несеп шығармайды. Кейде несеп
тамшылап қана тұрады. Сипап қарағанда қуық тырсиып тұрады. Аурудың
белгілері параличтің түріне байланысты. Қуықты жауып тұратын бұлшық еттер
параличке ұшыраса, несеп тоқталмайды. Тамшылап үнемі ағып тұрады. Тік ішек
арқылы сипағанда қуықтың бос екені байқалады немесе онда мүлде несеп аз
болады. Несеп шығаруға қатысатын бұлшық еттер параличке ұшыраса, несеп
шығуы тоқталады, бұл жағдайда қуыққа несеп толады, оның қабырғасы керіледі,
кернеп тұрады. Қуыққа несеп толғанда шаншу тиеді, малдың тынышы қашады,
несеп шығаруға тырысады, күшенеді, бірақ несеп шықпайды. Тік ішек арқылы
сипап қарағанда қуыққа салмақ түссе несеп көп шығады, ал қолды алғанда
тоқталады. Түтік енгізгенде несеп сызаттап ағады.
Емі. Несепті ағызып жіберу үшін қуыққа ауық-ауық катетер жібереді. Қуықты
түтіктің көмегімен немесе тік ішек арқылы массаждап, күніне 2-3 рет босатып
отыру. Қуықтың ішін дезинфекциялағыш ерітіндімен жуып тазартады. Қуықты тік
ішек арқылы уқалау әдісін қолданады. Бұдан басқа несепті дезинфекциялайтын
препараттар, бел аймағы фарадизацияланады, тері астына — стрихнин, бұлшық
етке — күкірт қышқылды магнезий жіберіледі, ересек малға 50 мл 0,25
процентті ерітінді енгізіледі. Орталық нерв жүйесінің бұзылуынан пайда
болатын қуықтың параличі мен әлсіреуін емдеп жазу оңай емес.
Сақтандыру шаралары. Орталық нерв жүйесінің зақымдануымен ұштасатын
жұқпалы аурулардан сақтандырады, сол сияқты мал омыртқаларының
жарақаттануына жол берілмейді.
Қуықтың түйілуі
Қуық түйілу дегеніміз – қуық аузының бұлшық еттерінің кенеттен сіресіп
қалуы.
Себебі. Қуық түйілуі орталық нерв жүйесінің ауруға шалдығуынан қуықтың өлі
еттенуі, қуық пен жыныс органдарының кілегей қабықтарының тітіркенуі
салдарынан орын алады.
Белгілері. Ауру мал несеп шығаруға тырысады, бірақ несеп шықпайды, не
болмашы аз шығады. Осы шақта мал ауырсынады. Тік ішек арқылы зерттегенде
қуықтың несепке толы екені байқалады, оны қысқанда мал ауырсынады, бірақ
одан несеп шықпайды. Қуыққа түтік енгізу қиын, ол көбіне мүмкін де емес.
Емі. Жылы клизма жасалады және қуық мойнын натрий хлоридінің изотонды
ерітіндісімен жуады, кейін түтік енгізеді. Бұдан еш жеңілдік болмаса,
хлоралгидрат не морфин жібергеннен кейін қуықты несептен босатады.
Қуыққа тас байлану ауруы
Бұл ауру малдың барлық түлігінде кездеседі. Ауру несеп органдары қуысында
тығыз тас-құм және тас тәрізді заттар пайда болуынан болады. Мұның
салдарынан несеп органдарының қызметі, сонымен бүкіл организм қызметі
бұзылады. Кейде жылқыда, итте, мысықта кездеседі, ал қой, ірі қара, шошқа
арасында жиі тараған.
Аурудың себептері. Тас байлану ауруы әр түрлі жергілікті және жалпылама
сипатты себептер салдарынан пайда болады. Тас түзілуі — күрделі биохимиялық
процесс, мұнда жалпылама сыртқы себептер-организмдегі зат алмасу процесін
бұзады, ал несеп органдарындағы өзгерістерден мұнда тас түзіледі. Несеп
органдарының түрлі ауруларын (ол адамда да болады) туғызатын себептердің
ішінде мал ең қауіптісі-азықтандырудың талапқа сай болмауы. Бұл ауру
қоректенудің, зат алмасудың бұзылуы, қуықтағы қабыну процестері, А, Е, Д, С
витаминдерінің жетіспеуі, протейні, углеводтары, майы, микро және
макроэлементтері жөнінен теңестірілмеген азықтандыру, сол сияқты ауыз
суында тұздың өте көп болуы салдарынан пайда болады. Және жемнің ара
салмағының тиісті қатынаста болмауы, пішеннің ара салмағының басым түсуі
(4:1) не (8:1) жемді үстеп беріп малды шөбі сирек қуаң дала жайылымға
шығару, судың тапшылығы, малға минералды заттары көп судың берілуі, негізгі
азық ретінде мақта күнжарасының, қоспа азықтың, бидай жармасының, жемнің,
беденің пайдалануы, мал азығы мен организмде каротиннің, көп малекулалы
қанықпаған май қышқылдары жетіспеуі, фосфор мен кальцийдің қажетті
мөлшерінің арақатынасының бұзылуы, кобальттің, марганецтің, йодтың
тапшылығы, магнийдің, калийдің, натрийдің, молибденнің, барийдің,
стронцийдің қажетті мөлшерден көп болуы осы ауруға ұшыратады. Бүйрек —
несеп жолының қабынуы, өзгеріске ұшырауы, семуі, сол сияқты несептің
тоқтауы бұл ауруды күшейте түседі. Несеп тастары химиялық құрамы жағынан
фосфат, оксалат, урат, аралас карбонаттар және белокты тастар болып бірнеше
түрге бөлінеді.
Белгілері. Малда тас байлану ауруының белгілері тас қуық мойнын не несеп
түтігін жартылай не түгел бітеп тастаған кезде білінеді, малда несеп
түтігінің бітеліп қалуына шошқа мен күйіс қайыратын еркек малдың уретральді
түтігінде 8-тәрізді имек болуынан, ит пен қара күзеннің еркегінде шүкі
сүйегі болуынан. Бұл бұқалар мен қабандарда несеп шығаратын каналдың 8-
тәрізді бұрылысында, ет қоректілерде — жыныс мүшесінің сүйегіне тамшылап
қана шығады. Ауырған мал кенет несеп шығаруға тырысады, бірақ несеп
шықпайды не тамшылап шығады, несебінде тұнба және қан болады. Улану
басталғанда мал самарқаулана түседі. Қуық тырсиып кетеді. Кейде онда
тастардың бар екені байқалады. Несептен қан, эпителий, құм табылады. Несеп
бұдан әрі шықпаса, малдың жалпы күйі нашарлайды, азықтан қалады, және
уремия дамиды. Қуықта несеп жиналудан қуық ішінде қысым артады және несепті
түрлі әдіс қолданып сыртқа шығармаса, қуық жарылады. Уростаз салдарынан
несеп ыдырайды және денеге тарайды, ол қайтадан бүйрек астауына ағып
барады, одан бүйрек паренхимасына өтеді, сөйтіп пиелит, пиелонефрит,
гидронефроз және уросепсис пайда болады.
Ауруды анықтау. Тас байлану ауруын алдын ала анықтау үшін несеп
лабороториялық зерттеуден өткізіледі (несепте эритроциттің, лейкоциттің,
несеп тұздары кристалдарының бар жоқтығы анықталады). Ұсақ жануардың бұл
ауруы рентгенге түсіру арқылы анықталады.
Аурудың барысы. Ауру әдетте созылмалы түрде өтеді, көбінесе өз несебінен
улануы арқылы бүйрек қызметінің бұзылуынан мал өліп қалады. Осы аруға
шалдыққан малдың көбі түрлі органдардың үлкен өзгеріске ұшырауы салдарынан
шығын болады.
Емі. Рационға каротин.А, Д, С, Е витаминдері көп азық түрлері қосылады,
қант, протеиннің, макро және микроэлементтердің мөлшерінің арақатынасы
реттеледі. Бұл шара несеп органдары қызметін қалыпқа келтіреді, пайда
болған тастың одан әрі ұлғаюын тежейді және жаңадан тас түзілуін тоқтатады.
Несеп түтігі бітеліп қалса, операция жасайды (тігіс салмай жыныс мүшесін
және несеп жолын тілу, қошқардың несеп шығатын өсіндісін алып тастау,
малдардың қуығындағы тасты алып тастау). Операциядан кейін антибиотиктермен
емдейді. Берілетін дәрілер несеп тасының химиялык құрамына сәйкес беріледі.
Урат тасы болса, сілтіге айналдыратын дәрілер — сода, литий, пиперазин,
уродан ерітінділерін береді, оксалат тасы болса — көмір қышқыл магнезий,
глицерофосфат, ішекқарыннан оксалаттар келуін тежейтін уротропин, атофан,
теобромин, инсулин беріледі, фосфат тасы болса, фосфор қышқылы, тұз
қышқылы, хлорлы аммоний, антибиотиктер қолданылады. Несеп жолдарының індет
ауруын болдырмау үшін антибиотиктер және нитрофуран дәрілері қолданылады,
сульфаниламид препараттарын қолдануға болмайды. Бұлшық ет қызметін күшейту
және несеп тастарьшың өзінен-өзі салқындауы үшін әдеттегі мөлшерде
прозорин, простигмин, эзерин беріледі. Несеп айдағыш дәрілер — хлорлы
кальций, диуретин, тиреоидин, меркузал, уақ малға -шетелден әкелінетін
құстырғыш дәрілер (роватинекс, цистинал, уромонал, ровохолек) беріледі, А
және Д витаминдері препараттарын ішкізеді не тері астына жібереді. Рационға
тез қорытылатын, кенеулі жемшөп енгізіледі. Дезинфекциялағыш заттар
(цистинал, ависан) қолданылады. Несеп жолындағы тасты айдап шығу үшін
натрий гидрокорбонатын, пиперазинді, уроданды, тұздан байланған тас үшін —
магний корбонатын, темір глицеррофосфатын, гексаметилентетрамин, атофан,
теобромин, фосфаттан байланған тас үшін — фосфор қышқылын, тұз қышқылын,
аммоний хлоридін қолданады. Несеп бөгеліп қалғанда катетерді қуыққа ақырын
ғана енгізеді. Қажет болған жағдайда қуықтағы тастарды алып тастау үшін
операция жасауға тура келеді.
Сақтандыру шаралары. Рацион құнды белоктары, витаминдері (А, Е, т.б),
углеводтары мол әралуан жемшөптен жасалады. Рациондағы тұздың ара
қатынасына бақылау жасалады, малды тұзы көп сумен суармаған жөн.
Несеп-жыныс каналға жасанды тесік орындауы
Көрсетуі. Жануарларда несеп-жыныс каналын дистальдық бөлімде жойылмайтын
өткізгіштіксіз болғанда немесе жыныс мүшенің керең ампутациясында.
Жансыздандыру және бекіту уретротомиядағыдай.
Операция техникасы. Операцияны шаптық уретротомиядағыдай бастайды: алдымен
катетерді енгізеді (егер ол мүмкін болса), содан соң шаптың ұлпаларды,
несеп-жыныс каналымен қоса жарып тіледі. Несеп жыныс каналының шырышты
қабығын жараның жоғарғы бұрышынан бастап, шап терісіне түйінделген тігіспен
жапсыра тігеді. Тігілген шырышты қабықты дезинфекциялайтын май қабатымен
жабады. Операциядан кейін малдың несебі жасалған тесік арқылы шығады.
Қуыққа жасалатын операциялар
Анотомо-топографиялық деректер. Қуық жамбас қуыста орналасады және оның
толтырылу дәрежесіне тәуелді орны өзгертеді. Ет қоректілердің басқа
малдармен салыстырғанда қуығы алға көбірек итеріліп шығарылады. Еркектерде
қуықтың дорсальды қабырғасы түзу ішекке, ал ұрғашыларда жатырға тиіп
тұрады. Қуықтың мойына жақын малда дорсальды қабырғада несеп ағызғыштар
құйылады. Қуықтың серозды қабығы екіжапырақты көк ет бүрмесін ал ол кіндік
көпіршік, мықын көпіршік және қос жақтық қуық будаларын қалыптастырады.
Қанмен қамтамасыз ету — кранияльдық көпіршік (кіндік артерияның бұтағы)
және каудальдық көпіршік (геморридальдық орта артерия бұтағы)
артериялармен.
Иннервация жамбас жүйкенің парасимпатикалық талшықтарымен және жамбас
симпатикалық өрімінің симпатикалық жүйкелерімен жүзеге асады.
Қуықты тесуі (punctio vesicae)
Көрсетуі. Ұсақ және сирек жағдайда ірі малға жиналған несеп катетер арқылы
шығаруға мүмкіндік болмағанда жасалады.
Бекемдеуі. Ұсақ малды жатқызып, ірі малды түрегеп тұрған жайда.
Жансыздандыруы. Қажетсіз.
Операция техникасы. Ұсақ малды инекциялық мандрен салынған инемен тесіп
істейді. Тесу орыны мықын сүйегімен кіндік аралық ара қашықтық ортасында,
орталық ақ сызықтың бір бүйірдің маңынан. Тері шетке жылжытқаннан кейін
инемен құрсақ және қуық қабырғасын жігерлі түрткімен тесіп, иненің
мандренасын алып несепті үзіліспен шығарады.
Ірі қал еркектерінің несебін қуықты тік ішек арқылы тесіп шығарады. Ол
мақсатқа иілген ұзын арнайы троакар немесе резеңке түтік қосылған қан
алатын инені пайдаланады. Тесуді ішектің төменгі қабырғасы арқылы істейді.
Қуықты тіліп ашу
Көрсетуі. Қуықтан тастарды шығаруы. Жылқыға мына операцияны шап жақтан, ал
ұсақ күйіс қайырушыларға және ет қоректілерге құрсақ қабырғасы арқылы
орындауы жайлы болады.
Жансыздандыруы. Жылқыға аласа сакральді жансыздану, ұсақ күйіс
қайырушыларға және ет қоректілерге наркоз жасалады.
Операция техникасы. Жылқыға Гекель тәсілімен шат аралық цистотомияны
қолданады. Катетермен тұрған аттың қуығын босатады, анус және шат аймағын
дезинфекциялайды, анусты сол жаққа сәл тартып бір жағынан анус екінші
жағынан шонданай төмпегі мен жартылай перделік бұлшық ет аралықта ұзындығы
10-15 см тік кесумсн терікі және оның астында жатқан қабаттарды жарып
тіледі.
Жараның екі жағын ұзын лигатуралармен тігіп оны созып ашып ұштауын
көмекшіге тапсырады. Содан соң қосылған қол саусақтарымен жара арқылы
жамбас шеліне 15-20 см дейін тереңдікке тік ішекке паралельді кіріп, оның
қуық мойынына шектескен орынына жүріс шығарады. Мынадан кейін операция
жасаушы жылқының тік ішегіне сол колды енгізіп кунктагты тасты, оның
мойнына яғни оң қол саусақтар орналасқан орнына қарай мүмкіндігінше
жылжытуға тырысады. Мына процедураны кемекшіге тапсыруға болады. Содан соң
операция жасаушы оң қолды жарадан алып шығып, бранштары қосылған ұзын
қайшыны енгізіп қуықтың қабырғасын жақын оның мойын маңайынан, тасқа қарсы
мөлшері 2- 3 см тесік жасайды.
Тесікке арналған қысқышты енгізіп тасты тұтас немесе оның үсақталғаннан
кейін бөлімдерін шығарады. Сайып келгенде, қуықтың тесігі
ретроперитонеальдық орында болады. Жараға антибиотиктер немесе
антисептикалық эмульсияны енгізеді. Жараның қуыс каналын бір тэулік ішінде
стерилденген дэкемен бітейді. Операция нэтижесінде уақытша несеп қаяу
тесігі қүрылады, ол 2 апта аралықта өзі жабылады, бірақ біздің пікіріміз
бойынша тігіп қою дұрыс болады.
Ұсақ күйіс қайырушы және ет қоректілерге қуыққа жетілу операцияны шат
қырының алдынан құрсақ арқылы жиірек орындайды- құрсақ арқылы цистотомия
(cystotomia anterubica transperitonealis).
Малды арқасына жатқызып қойып бекемдеп, операциялық орнын дайындап, құрсақ
қабырғаны жарып тіледі. Еркек малға лапоратомияны күпектен 1 см шетке алып
оны сол жаққа жылжытып істейді. Терісі астында өтетіндер сыртқы бөксе
артериясын және басқа қан тамырларын байлап кесіп өтеді. Лапаротомияны
құрсақтың тік бұлшық етін айналып шыға жүргізеді; шат қырының алдыңғы
жағынан бастап 8-10 см ұзындықпен тіледі. Құрсақтың көк етін іскекпен басып
алып, теріге айналдырып шығады. Жараны дәкелік салфеткалармен айналдыра
қымтайды. Саусақ қуыстың астына, жара деңгейінен аздап жоғары көтеріледі,
оның дорсальді беткейлігін операция жасаушыға келтіріп, шприцке немесе
резеңке шлангі қосылған инъекциялық инемен тесіп, зәрді шығарады.
Мынадан кейін қуықтың кесетін бүйірлеріне (шырышты қабығын теспей бір
бірден лигатура өткізеді — ұстағыштар, олармен қуықты жара сыртына шығара
бекітеді. Қуықтың қабырғасын саусақ ұшын енгізуге болатындай көлемде
скальпельмен тіліп ашады. Корнцангпен, арнайы қасықпен немесе саусақпен
қуықтың ішіндегі тастарды және зәрдің құмдарын алып тастайды. Операция
аяқталуы барысында несеп- жыныс каналына катетер арқылы физиологиологиялық
ерітіндіні немесе 0,25 %-тік новокаин ерітіндісін енгізіп оның толық
өткіштігін тексереді.
Қуық жарасын Черни — Ламбердің тігісімен, құрсақ қабырғасын үш қабатты
тігіспен: алдымен іштің көк етін құрсақтың түзу бұлшық етінің ішкі қынап
қабырғасымен бірге, содан соң оның сыртқы пластинкасын (құрсақтың түзу
бұлшық етін қоса алумен), соңғысында теріні тігіп қояды.
Қуық органдарында болатын зәрдің жалпы мөлшері
Қуық — зәр уақытша жиналатын қуыс мүше. Оның қабырғасының етті қабаты үш
бағытта орналасқан ет талшықтарынан тұрады. Оның ортаңғы қабаты сақина
бағытты, ал ішкі және сыртқы кабаттары бойлама еттерден құралады. Қуық бос
болған кезде оның қабырғасының қалыңцығы 1,5 см, ал ол зәрге толып,
керілген кезде — 2 — 3 мм-ге дейін жұқара созылады. Бірыңғай салалы ет
талшықтарының ерекше кернеуді өзгертпей жиырылатын қасиетімен байланысты
зәр көп жиналып, қуық қанша керілсе де, оның ішіндегі қысым аса көп
көтерілмейді.
Зат алмасу процесі барысында бір жағынан организмге қажетті жаңа
қосылыстар түзілсе, екіншіден организм пайдалана алмайтын түрлі ыдырау
өнімдері пайда болады.Олар несепнәр, зәр қышқылы, креатинин, аммияк т.с.с
атауға болады.Бұл өнімдер организмде көп жиналса, оның тіршілік әрекетіне
үлкен зиян келеді, организм уланады, мүндай жағдай өлімге әкеп соқтырады.
Сондықтан қалыпты жағдайда арнаулы мүшелер қызметі нэтижесінде уытты ыдырау
өнімдерінің мөлшері организмнің ішкі ортасында артып кетпей бір деңгейде
сақталады. Организмнің зат алмасу процесінің уытты ыдырау өнімдерінен,
түрлі бөгде заттардан, су, тұз және органикалық заттардың шамадан артық
мөлшерінен арылуын қамтамасыз ететін процесті бөлу немесе экскреция деп
атайды.
Адам мен жоғары сатыдағы жануарларда бөлу қызметін бүйрек, өкпе, тері, ас
қорыту жолы атқарады. Өкпе арқылы организмнен көмір қышқыл газды су,
наркоздан кейін эфир мен хлороформ, алкоголь буы бөлінеді. Сілекей бездері
мен қарын бездері кейбір ауырметалдарды, дәрі-дәрмектерді, бөгде
органикалық заттарды бөледі. Бауыр қанды тироксинд, фолликулин
гармондарынан, гемоглобиннің ыдырау өнімдерінен, азотты заттардың алмасу
өнімдерінен тазартады. Ішек пен үйқы безі арқылы ауыр металдар түдцары, өт
пигменттерінің өнімдері бөлінеді. Бүйректе түзілетін зәр құрамында зат
алмасу процесінің ақырғы ыдырау өнімдері — несепнәр, зәр қышқылы, аммиак,
креатинин, креатин бөлінеді. Тері (тер бездері) арқылы су, минералды
тұздар, азотты заттардың алмасу өнімдері (несепнәр,зәр қышқылы, ауыр дене
жұмысы кезінде — сүт қышқылы) бөлінеді.
Аталған мүшелерден құралған бөлу жүйесі организмді зат алмасу процесінің
уытты өнімдерінен, осмостық қысым деңгейін, қанның иондық құрамын, қышқыл-
сілтілік тепе-теңдікті, гомеостазды сақтауда маңызды рөл атқарады.
Зәр — құрамында 96% су және 4 % қүрғақ қалдық бар сүйық зат. Оның құрамы
қорек сипатына, ішілген су мөлшеріне, организмнің физиологиялық күйіне, ауа
райы мен жыл маусымына байланысты өзгеріп отыра ды.
Зәрдің түсі сарғыш келеді, ол оның құрамындағы урохром және уробилин сияқты
бояғыш заттарға байланысты. Адамда зәрдің иісі қышқыл, ал малда түлік
түріне байланысты өзгереді. Жылқы зәрінің иісі өткір, шіріген шөп иісіне
үқсас, ал сиыр зәрі элсіз шірік иісті, ит пен шошқа зәрінің иісі ащы,
жағымсыз келеді.
Зәрдің осмостық қысымы 23-30 атм. Шамасында, ал тығыздығы-1,020-1,040
аралығында сақталады. Оның құрамында 50-120 г/л еріген заттар болады,
олардың 2/3 -сі органикалық, ал 1/3 — бейорганикалық заттар үлесіне тиеді.
Органикалық заттардың 80 — 85 % — ы мочевинадан, ал қалған 15 — 20 % — ы
креатин, зәр қышқылы, аллонтоин (пуриннің алмасу өнімі), аммияк, амин
қышқылдары сияқты заттардан тұрады. Бейорганикалық қосылыстар натрийдің,
калийдің, магнийдің көмір қышқылды, хлорлы, фосфор қышқылды түздары,
кальций оксалаты мен фосфаты түрінде болады. Зәрдің әрекетшіл ортасы
организмнің қоректену ерекшелігіне байланысты. Ет қоректілерде ол қышқыл,
шөп қоректілерде- сілтілік, талғамсыз қоректілерде — амфотерлік.
Өзіндік зерттеу
Оңтүстік Қазақстан Ғылыми зерттеу Ветеринарлық станциясында практикалық
дәріс өту барысында клиникаға цистит ауруымен ауырған ит келіп түсті.
Тексеру барысында итте көптен несептің әрең және жиі шығуы байқалды. Ол
иттің қуығының суықтауынан болған екен.
Клиникалың белгілері: Несептің жиі және әрең шығуы байқалды және қолмен
сипағанда қуықта ауырсыну байқалды. Ауру мал несепті жиі шығарып, несеп
шыққанда ауырсынып, қиналуын байқадым. Несебі лайсаң болды, онда белок және
іріндерді байқадым. Несепті микроскоп арқылы зерттегенде кілегей, лейкоцит,
әритроцит, қуық эпителийлерінің көп екені анықталды. Қызуы көтеріліп, ит
тағатсызданып тұрғаны байқалды.
Емі. Ауру малға тыныштық жағдай жасап, жиі суардым және тітіркендіргіш
азықтар беруді тоқтаттым. Сонымен қатар антибиотиктер, уротропин, салол
сульфаниламид препараттарды қолдандым, новокаинның 2 проценттік жылы
ерітіндісімен шағын ғана клизма жасау жақсы нэтиже берді. Ауру малға тез
қорытылатын жемшөп бердік.Несеп айдағыштар; қайың бүршігінен эзірленген шай
қайнатпасы берілді. Қуық жіті қабынғанда оның ішін жуып тазартуға болмайды.
Қуықты жуып тазарттым,оған антибиотиктер, азот қышқылды күміс (0,1
процент), риванол (1:1000), 0,25-0,5 проценттік ляпаис ерітіндісін ектім.
Микрофлораны күрту үшін қуық ішіне дезинфекциялағыш заттар жібердім.
Сонымен негізгі ауру емделді.
Сақтандыру шаралары. Қуыққа катетер жібергенде және оның ішін цистокоппен
қарағанда, сол сияқты малды қолдан ұрықтандырғанда асептикалық және
антисептикалық ережелерді қатаң орындадым. Қабыну қоса қабат келетін,
жүқпалы аурулардың сол сияқты бүйрек, несеп жолы, үріп өзегі, жыныс мүшесі
жүйелері ауруларының пайда болуына жол берілмеді.
Ветеринария ғылымының кандидаты Нұралиев Сайрамбек, мал дәрігері Солвьёва
Полина студенттерге нұсқау беріп, басшылық жасады.
Техника қауіпсіздігі
— Операция бөлмесінің тазалығын, дезинфекция жасалуын, жиналуын дұрыс
қадағалау керек.
— Мал мен жануарларға операция жасау кезінде оларды бекемдеу әдістерін
дұрыс ұйымдастыра білу керек.
— Фармакологиялық дәрі- дәрмектерді қолдану кезінде мұқиат болу керек.
— Асептика және антисептика ережелері иен тәртіптерін қатаң сақтау қажет.
— Операция бөлмесі кең, күн сэулесі жақсы түсетін, терезелері солтүстікке
қараған, шаң, шыбын-шіркей кіре алмайтын, едені су өтпейтін материалдардан
төселген және күнделікті дезинфекция жасауға ыңғайлы болуы керек.
— Мамандардың стерильді халат, телпек, алжапқыш тағы басқа арнайы киімдері
болуы қажет.
— Хирургиялық құрал-жабдықтарды дұрыс пайдалану керек.
— Пышақ-скалпельдер, қайшылар, аралар істен шықпаған, сапалы, өткір болуы
керек.
Қорытынды
Қорыта келгенде қуық жүйесінің ауруларын болдырмау үшін, ауруды тудыратын
себептерді жойып, дер кезінде асқындырмай емдеу керек. Мысалы: жіті
нефритті емдеу үшін күн сайын терісін сылап — сипайды. Рационға тез
қорытылатын, белоктары мен натрийі мүлде аз азықтар енгізіледі. Шөп
қоректілерге әр түрлі өсімдіктердің жақсы пішені, тамыржемісті өсімдіктер,
кебек ботқасы беріледі, ет қоректілерге сүт өнімдері беріледі. А, Е, Д
витаминдері беріледі. Ісік қайтпай қойған және жүрек дұрыс қызмет етпеген
жағдайда қан алынады.
Сонымен қатар, бүйректе нәрдің жетіспеуіне апарып ұрындыратын заттардың
мал организіміне еніп кету мүмкіндіктеріне жол бермеу қажет және іріңді
процестер қоса қабат келетін аурулардың алдын алады. Урологиялық шараларды
қолданған кезде, әсіресе қуыққа катетер жібергенде және қуықтың ішін
цистокоппен қарағанда, сол сияқты малды қолдан ұрықтандырғанда
антисептикалық ережелерді қатаң орындау қажет.
Қуық — зәр уақытша жиналатын қуыс мүше. Оның қабырғасының етті қабаты үш
бағытта орналасқан ет талшықтарынан тұрады. Оның ортаңғы қабаты сақина
бағытты, ал ішкі және сыртқы қабаттары бойлама еттерден құралады. Қуық бос
болған кезде оның қабырғасының қалыңдығы 1,5 см, ал ол зәрге толып,
керілген кезде -2-3 мм-ге дейін жұқара созылады. Бірыңғай салалы ет
талшықтарының ерекше кернеуді өзгертпей жиырылатын қасиетімен байланысты
зәр көп жиналып, қуық қанша керілсе де, оның ішіндегі қысым аса көп
көтерілмейді.
АЯҚ АУРУЛАРЫ
желпі уатылып немёсе жврыкшакТанып сынады. Мертігу өз-өзінен жаракат-
тану салдарынан, сүйектін жарықшактануы себепті және сүйектің
жүмсаруынан пайда болуы мүмкін.
Белгілері. Кенеттен катты аксайды, аяғын кинала басады, немесе тіпті
баса алмайды, сипағанда әрілі-берілі қозгаганда ауырсынады, сүйек сықыр-
лайды, сыздап ісінеді, сүйектін сыныктары айкасып кетсе, онда сырг
пішіні бузылады.
Болжву. Буын ішіндегі және аскынған сыныктан айығу күмәнді немесе
айыкпайды, сүйегі жарылғанда немесе бітеу сыныктан айығады немеее аіығуы
екіталай.
Емі. Малды тыныштыкта үстап, 5—6 аптаға дейін гнпстеп танып кояды,
содан сон жайлап сылайды, кальций нонтофорезі жасалады, жетелеп жүргі-
зеді, балшыкпен емдейді.
Ортан жіліктін таюы. Ірі карада жиі, жылкыда және итте снрек
кездеседі. Өз-өзіиен жаракаттанғанда, аяқ тым бүгілгенде немесе жазылып-
созылғанда жіліктія басы тайып кетеді.
Белгілері. Кенеттен өте катты аксайды, жамбас жілік буыны әдеттегіден
тыс козғалып турады, буыннык сырт пішіні өзгереді. Тік шекке кол суғып
көргенде ортан жіліктіц ұршык басынық орнынан тайып кетКені айқын
білініп турады.
Болжау. Ұсак мал айығып кетеді, ірі малдын айығуы екіталай неиесе
авыкпайды.
Емі. Малға жалпы наркоз беріп. тайған сүйекті орнына салады. Сүйекті
орнына салған сон усак мал саны гнпстеп тацылады, ірі малды аспалы аппа-
ратта ұстайды. Тайған буынды козғалтпау үшін ірі мал буынынын маңыя
катты тітіркенліргіш сүртпе маймен сылайды немесе күйдіреді.
Ортан жіліктің сынуы. Көбіиесе ұсак малда, кейде ірі малда кездеседі.
Әдетте жіліктін жоғарғы басы, осы маңайдагы өсінкі сүйектер, ортан белі
жэнё төменгі басы сынады. Үрылу-соғылу — сыныктын негізгі себептері.
Белгілері. Мал кенеттен катты аксайды, сынған аяғын жерге баса
алмайды, басса да тек туяғының ұшымен басады. Жүре бастаса аяғын бүге
алмайды, іштен сыртка карай серпіп. доға тәрізді егіп сүйрейді. Сынған
жер ісіп кетеді, ауырады. сынық сүйек кнсаяды. Бірак ол әрдайым кышырлай
бермейді.
Болжау. Ұсак ма.і аііыгады, ірі мал айыкпайды, немесе екіталай.
Емі. Тыныштық күйде үстайды, ірі малды аспалы алпаратка орналастырып,
кільшій ионтофорезін жасайды, ұсак малдың сынған аягын козғал.майтындай
і-тіп тацып тастайды. Сүйек сынықтарьш кабыстырып тігеді.
Шонданай нерв параличі. Жұлын жэне шеткеіі нервтердін. закымдануынан
болады. Пара.тич үрып-соғылудан (аяқтың шектен тыс жазылып кайкиюы,
жазылуы, тайып кету, жығылу, жамбас сүйектерінін сынуы), жұкпалы ауру-
лардан (каракаптал, сакау, брунеллез, нт обасы), ісік шығудан болуы
мүмкін.
Белгілері. Белгілі бір буындарды бүгін-жазын түратын бұлшық еттер кыз-
мі г істемей қалады, нұнын еалдэрыная мал эахымданғэн аяғыи сүйретіл ба-
сады. Осыған орай үршык буын сондай-ак тізе жазылған түрінде калады да
бакай буындары бүгіліп тұрады. Сонымсн катар снрак пен санның сыртқы
бетін каптаған тері нерв еезімінен айры.тады. санның жартылаб сіңірлі,
жар-тылай жаргакты жәнс кос басты булшык еттері тез семе бастайды.
Болжау. Л\алдың аурудан айыгу-айыкпауы екіталай, квбіне күмәнді.
£.иі. Массаж жасайды, тітіркендіргіш сүртпе майлар мен лннименттер жа-
гып ыекылайды, кабынған жсрді жылы ұстайды, оған гальваиизаиия жасайды,
мөлшерін бірте-бірте көбейте отырып (0,01—0.65 г дейін) бүлшык ет
арасына иератрин жібереді, аурудан айыга бастаса малды күн сайын
жетектеп жүр-гізеді.
Сан нервісінін параличі. Квбінесс жы.ткыда, кеііде баска түліктерде
кезде-седі. Екі аяқтың біреуі немесе екеуі де параличке ушырауы мүмкін.
Паралич ұрып-соғылудан жаракаттану, міюгемоглобинемиядан, шағылыс
ауруынан, снирда тө.тдеу кезіндегі ша.та паралнч салдарынан пайда
болады.
Белеілері. Мал тыныш тұрғанда оның ауру аягы сәл бүгіліп, аяғын жерге
тек тұяғыныц ұшымен ғана басып тұрады. /Күре бергенде тізесінен
төменгі буындары кілт бүгіледі де, баскан аяғына аксайды, аяқ бұл кезде
алға тежеле жэне сыргка қарай иіле козғалады, еанныц төрт басты бұлшык
еті семеді...
Болжау. Ііараличке бір аяғынын нервісі үшыраеа. малдыц аурудан аііиғуы
«кіталай. не күмәнді, ал паралич екі аягын да камтыса, ол айықпайды.
Емі. Малды бір орында тыныш ұстайды. ірі малды аспалы аппаратта ұс-тайды.
бүйрек манына новокаин жіберіп блокада жасанды. каяьций іюнтофо-резін
қолданады.
Жапкыш нерв параличі. Сирск кездеседі. Ол жамбас сүйсктерініц сынуы-нан,
оеы нерв козғалатын еттердіц закымдануынан, уытты ісіктіц пайда бо-луынан.
киналып туудан бо.тады.
Бе.ігілері. Тыныш тұрғанда мал ауру аяғын толыв баспайды, аяктарын
-алшақтатады. жүргенде аксайды, зақымдаяған аяғын серпе қозғайды жэне
-сыріка орай басады, онын бұлшық еттері семеді.
Болжау. Аурудан айығу-айыклауы екіталай, көбінесе күмэнді.
Емі. Сан нервісіяід параличін емдегендегідей.
Кәрі жілік нервісінін параличі. Үрып-согып алудан жаракаттану, қатты
желіс-шабыс кезінде жі.тік еттерінін шектен тыс жиырылуы, не согылуы —
параличтін негізгі себептері.
Белгілері. Тыныш түппш малдын зақымданған аяғы асық жоне топай
буындарынан бүгіліп турады. Жүрген кезде асық буыны жазылмайды, топай буыны
бүгілмейді, мал ауру аягын серпіп басады, санныц шала сінірлі, шала
жарғақты, қосбасты бұ.тшық еттері, балтыр еті, тізе астындағы ет, үстіцгі
және астыцгы бакай бүккіш еттер семеді.
,Болжау. Малдыц аурудан айығу-айықпауы екіталай.
Емі. Массаж жасайды. тітіркендіргіш сүргпе май.тар жагьш сһідірс Ысқы-
лайды, закымданган аяқты кыздырып не булап емдейді, бүйрек мацына ие шандыр
үстіне новоканн жіберці блокада жасайды.
Шыбық сүйектін терен орналаскан нервісінін параличі. Ша.та паралич жэне
толық паралич белгілері байкалады, бұлар соғып алудан. ткань арасына бітеу
жара шығудан болады.
Белгілері. Тыныш тұрған малдыц тонай буыны бүгілген. асык буыны жазыл-
ған. Аягын баса бергенде зақымданған аяк топай буынынан кілт бүгіледі, бұл
кезле мал аяғын жерге топайдыц төменгі шетімен және тұяқгыц алдыцгы арка
бетімен басады; бақайдыц ұзын және бақай жаныидағы бақай бүккіш еттердіц
семуі байқалады.
Болжау. Шала паралич болса, айыгады. толық паралнч болса—анығуы екіталай.
Емі. Массаж жасайды, тітіркендіргіш сүртпе май.тар жагып сіцдіре ыскы-
лайды, закымланган аяқты қыздырып, жы.ты ұстайды, оған гальваннзация
жаеайды, ет арасына мвлшерін біртіндеи көбейте отырып (0,01—0,05 г дейін)
вератрнн жібереді, мал салмагыныц әр ки.тограмына 1 мл шағып күре тамырға
новоканнніц 0,25—0.5 проценттік ерітіндісін кұяды. ал қажет болса, новоканн
жі&еріп блокәда жасайды. Мал ауруынан айыға бастаса, оны жетектеп үдайы <-
еруенге шыгарып турады.
Тобық буынның кабынуы. Көбіне согып а.тудан. не буыи манындаі-ы тара-
мыстардын созылуьшан болады.
Белгілері. Тыныш тұрганда мал закымданған аяғын жерге тнгізбей көтеріп
устайды. не туяғынын үшын жерге сәл тигізіп басады. Аяғымен жүргенле сәл
ғана. желгенде қатты аксайды. Кейіннен санның бүлшық еті және сауыр-еті
семе бастайды.
Болжау. Малдын аурудан айығу-айыкпауы екіталай немесе күмәнді.
£.ш. Аурудыц жіті түрі болса, малды жургізбей тыныш ұстап, алдымен
салкындатқыш ем қолданып. кейін 3—4-күндері зақымданған жерді жылы ұстайды,
қыздырып не булап емдейді, ихтиол сүртпе майын жағып массаж жасанды.
Аурудыц созылмалы түрінде катты тітіркендіргііп сүртпе майларды сіндіре
жағады ненесе күйдіру әдісі ко.тланылады.
Тізе буынынын іріндеп қабынуы. Тесіп өткен жаракатгар салдарынан буын
манында ірінді кабыну процестері дамудан (жел қабыну, бітеу жара, ұра)
пайда болады.
Белгілері. Мал катты аксайды, закымданған аяғынын тізе буыны дүикііт
іседі. жарадан синовий және фибрнн үлпектері араласкан ірінді жалкаяк
ағады, дене кызуы көтеріледі, мал мен-зен болып тұрады.
Бо.іжау. Іріндеудін бастапкы кезінде малдыц айығуы екіталай немесе
күмәнді, ауру аскынып кетсе айыкпайды.
Емі. Жараны хирургнялык әдіспен тазалап, буын іріндемеу үшін оны
антнсептикалык ерітінділермен (хлорацндтін 2 проценттік ерітіндісі вемесе
хлорамнннін 1 проценттік ерітіндісі, риванол (1:500) ерітіндісі немесе Хлум-
скнй сүнығы) жуып-шаяды. Қажеті болса буынды кеседі.
Тобык сынуы. Ол жаракат санның бұлшык етініц аса катты жнырылуынан болуы
мүмкін. Тобык сынуға мешел, сүйек жұмсару, сүйек тканьдерінін ыды-рауы да
себепкер болады.
Белгілері. Мал кенеттен катты аксайды, буын сыздап іседі (ұзыннан сын-
са), сыкырлайды. Мал тыныш тұрғанда зақымданған аяғын жерге ұшымен ғана
басып, немесе баспай кетеріп тұрады.
Болжау. Бітеу сынык болса, малдын аурудан айығуы екіталай немесе күмонді,
сынык ашык болса — мал аурудан айыкпайды.
Емі. Ұсак малдыц сынығын гнпстеп тацады. Ірі малды аспалы аппаратка
орналастырады, тітіркендіргіш сүртпе майларды сініре сылайды, кальцнй ион-
тофорезін жаеанды. балшыкпен емдейді.
Тобык таюы. Тұрақты жлне кайталамалы немесе үйреншікті болады. Ауыр. жүк
тарту, таю, жығылу, тебу кезінде тізе буыныныц шектен тыс жазылуынан тобык
жоғары, немесе буынныц жанына карай тайып кетеді.
Белгілері. Тобык жоғары карай тайған болса, тыныш тұрғанда мал аяіы-ныц
ұршык буынынаң баска буыныныц барлығы жазылып, закымданған аяғы артка карай
созылып тұрады; жүргенде катты аксайды, аяғын сүйрей басалы. Тобыч одеттегі
орнынан жоғары тұрады. Тобык буын жанына карай тайғанда барлык буыйы
бүгіліп, аяғы алга карай беттеп турады. Жүргенде тізеден төменгі барлык
буыны бүгіліп, ауру аяғынан катты аксайды. Тобыктын орны-нан тайганы
анатомнялык жолмен аныкталады.
Болжау. Тұракты тайганда айыгуы екіұшты, кайтадан байкалғанда — кү-иәнді,
не айыкпаГіды.
Емі. Тобыкты орңына салады (жа.тпы наркоз беріп), малға тыныштық беріп,
катты тітіркендіргіш сүртпе манларды сіндіре жағады немесе күйдіру эдісі
колданылады.
Тобык. маңындагы калташык ұрасы. Көбіне өз-өзінен үрыи-согып алып жа-
ракаттанудан немесе канталаган (сакау, бруцеллез және т. б.) аурулардыц
инфекцняларынын әсерінен пайда болады.
Белгілері. Аурудыц жіті түрінде тобыктын сырткы бетіне ғана тараган.
сыздап ауыратын. ыстығы бар күлтілдеген ісік пайда болады, мал сәл аксай-
ды. Созылмалы түрінде мал көбіне аксамайды, ісік катандау болады. Іріііді
ұра болса, ісік жайылып, сыздап ауырады және мал аксайды. Қалташык ірінді
жа.ткаякпен толады. ал ол жарылса жара өзектері пайда болады.
Болжау. Мал іріцсіз ұрадан айығады, іріцді түрінен айығуы екіталай не-
месе күмәнді,
Е.чі. Аурудыц жіті түрінде ец алдымен салкындаткыш ем. ал 3—4 күннен сон
жылыткыш ем колданылады жэне массаж жасайды. Созылмалы ұра бол-са, үра
мацына катты тітіркендіргіш сүртпе майларды сіндіре жағады, іріц-дісіне —
операция жасайды.
Асык жіліктің және шыбык сүйектің сынуы. Үрып-соғып алып жаракатта-нудан
пайда болады.
Белгілері. Мал кенеттен катты аксанды, сынған жер сыздап ауырып іседі,
сыкырлайды және сүйек толык сьгаса аяктыц козғалуы өзгереді.
Болжау. Бітеу сынық немесе сүйек тек жарылган болса мал айыгады немесе
айығуы екіталай. жілік мүлде сынған жагдайда ірі мал айыкпайды.
Емі. Малга тыныштық беріп. аягын коршауы бар гипсті танғышпен тугел-дсй
танады, ұсак малдын сүйек сыныктарын өзара кабыстырып тігеді. Жыл-кыны
аспалы аппаратка орналастырады. Ірі малды емдеу мерзімі 2—3 ай, \ малды— 1
— 1,5 ай.
Асык. жілік және шыбык сүйек бүлшық еттерінін жыртылуы. Мал тепкендс-,.
карғыранда, кедергіден өткенде, тагалау кезінде абыржығанда, арткы аяқтары
созыла жыгылғанда тілерсек буынынын аса катты созылуы салдарынан пайда
болады.
Белгілері. Тілерсек буыны катты жазылып, буын мен снрак бір бойда бо-
лады, аягын бос ұстайды, артка карай кедергісіз тартылады, тілереек сіцір
бос келіп кабатталып тұрады. Жүргенде көтеріліп түрган аяғына аксайды,
тілігр-сегі бугілмейді, түягыныц ұшы жерге тиіп аягы сүйретіледі, ет
жыртылгам жерде көбіне ісік болмайды.
Болжау. Квбіне айығады.
Емі. Малға ұзақ уакыт тыныштык беру керек. кейианен ылғалды-жылы етіи-
орап, жарык сәулесімен емдейді. Емдеу мерзімі 5—7 апта.
Балтыр етінін, касык тарамыс және бакайдын үстіңгі бүккіш еті сіңірінің
жыртылуы. Барлық малда да кездеседі, бірак көбінесе ірі карада болвды. Бір
аигынын немесе екі аяғыныц ет сіцірлерініц бірдей үзілуі иүмкін. Еттіц және
сінірдін жыртылуы мал бүгілген аяғымен жығылғанда, тайРанда, бәйгеді-
кедергіден откенде, аягын бір жерге кысып алганда және ірі қарада шагылысу
кезінде аяк еттерінің аса катты тартылуынан болады.
Белгілері. Бұлшык ет жыртылган кезде ойык пайда болады жзне ткаііь/і рі
іседі, аягы тілерсек буынынан едәуір бүгіліп тұраді.і, қасык тарамыс және
үстінгі жаткан бакай бүккіш ет сінірлері босаңкы түрінде болады. Жүргси к
закымданған аяғына катты аксайды.
Болжау. Ұсак мал айығады, ірі малдың айығуы күмонді немесе айықпайды.
Емі. Малды тыныш үстау керек, сінірді терісімен және тері астындағы
клетчаткамен бірге сыммен тігеді, содан соц гнпсті тацғышпен тацады. Ірі
малды аспалы аппаратка орналастырады.
Асық жілік буынының суланып және фибрин шөгіп қабынуы. Жылкыда жиі
кездеседі. Ол ұрып-соғып алудан пайда болады, жіті не созылмалы түрінде
кездеседі.
Белгілері. Тілерсек буынының алдыңғы, ішкі, арткы-сыртқы бетінде, буын
козғалатын жерінде күлтілдеген бөлек-бөлек ісік болады, оны саусакпен бас-
канда жалкаяғы буынның бір жерінен екінші жеріне онай жылжып кетеді, Жіті
қабынғанда ісік кызулы болып біркелкі сыздап ауырады. Мал жүрген іе бірде
сәл ақсап, бірде орташа аксайды, аурудын созылмалы түрінде ма.і аксамайды.
Болжау. Аурудын жіті түрі болса мал айығады, созы.іма.ты түрінде айығум
екіталай немесе күмэнді.
Емі. Аурудын жіті түрінде малға тыныштық беріп, буынын кысып танады. Жіті
кабынуы бәсендеген соң ылғалды-жылы орап, жылытқыш спиртті ко%-пресс
колданылады, массаж жасайды, ихтиолдын 1 проценттік сүртпе майыц немесе
иодвазгенді сіндіре жағады, балшыкпен, шымтезекпен, электр куаты-мен
емдейді. Аурудын созылмалы түрі болса, катты тітіркендіргіш сүртпе Майларды
сіндіре жағады, әр жерінен күйдіреді, немесе буын айналымыии1! сұйыкты қуыс
инемен сорып алады да, буынды қысып таңады. Буынның со-. зылмалы кабынуын
емдеу көбінесе нәтижесіз болады.
Асык буынының сүйектерінің кабынуы. Мал буынын ұрып-соғып алғанда, буыны
кабынып ауырганда және оған аса күш түскенде пайда болуы мүмкін. Аурудын
пайда болуына аяктың әдеттен тыс түргысы, буын иаңындағы кабы ну
ауруларынын аскынуы, мешел, сүііек жүмсару себепкер болады.
Белгілері. Аяғын баскан сайын ақсауы акырындап үдейді. Аурудың созі.і.і-
малы түрі болса, осы буындағы ортаңғы, I, II, III буын сүйектерінің
жалғаскан жерінде және сырға сүйек манында сыздап ауырмайтын катты ісік
немесе аздал сыздайтын ісік болады. Тиісті жағының сауыр еттсрінің семуі
байқа-лады.
Болжау. Аурудыц бастапқы кезеңінде малдың айыгуы екіталай, созылмалы түрі
болса — күмәнді немесе айықпайды.
Емі. Аурудыц а.ігашкы кезінде малға ұзақ уакыт (5—6 апта) тьншштық
берсді, жылумен, балшыкпен емдеу, йод нонтофорезін колданады, тітіркендір-
гіш сүртпе майларды сіңдіре жағады. Созылма.іы түрі болса — нүктелеіі әр
жерінен немесе нервісін кеседі.
—169-
Асык буынынлағы тарамыс кынабыныц кабынуы. Үрып-соғып алу. созылу,
жэракаттану салдарынан болады.
елгілері. 1. Асык жіліктіц арткы бұлшык етініц және бас бакай нгіш ■еттіц
сінір ұясы кабынғанда сызлап ауырмайтын күлтілдеген сопакша келген ісік
пайда болады. Аурудыц тек жіті түрі болса ғана мал аксайды.
2. Бакай жанындағы бакай жазғыш сінір ұясы кабынғанда буыннын тө-менгі
жағынын алдынғы жэне арткы бетінде дөцгелек немесе сопакша келген
күлтіллеген кішкене ісік байкалады. Мал аксамайды.
3. Бакайдын ұзын жазғышы кабынса. буыннын алдынғы және ішкі бетінде сопакша
ісікше пайда болады. Ауру іріисіз болса мал аксамайды. Осы аталган сінір
ұялары ірінді кабынып. ісік жайылса мал кейде аксап. кебде аксанайды.
Болжау. Сіиір ұясы ірінсіз кабынса мал аурудан айығады. ірінді түрі бол-■
:і — екіталай немесе айыкпайлы.
£.ш". Ірінсіз жіті кабынганла мллды тыныш ұстап. ауырған жердін айнала-
сына новоканн блокадасын жасайды; аурудыц жіті барысы бәсендегін СОЯ
чпиртті жылыткыш компресс. жылумен емдеу, массаж, балшыкпен. электр
куатымен ендеу, молвазоген. нхтнол. не йодты сүртпе най сікдіре жағыладш
Сінір ұялары іріцді кабынған болса, закымданған сінір ұясын жарып, ірінді
жллкаякты ағызып. жара куысын зарарсыздандыратын ерітінділермен жуып-
Оіаяды. Әрі карай емлеу кэдімгі іріцді жараларды емдегендей өткізілелі.
ТҰЯҚ АУРУЛАРЫ
Туяк жүлыгынын дүнкуі. Жұлык терісінін шел кабаты жайыла іріндеп
клбынады. Бұл ауруды ірі кара малда кейде «панарициГі» деп атайды. Дүнку
жұлық жарасына ннфекция енуден, тұяк кабырғасынын шеті жарылудан не-.месе
тері астыныц іріцді кабынуынан, тұяк буыныныц ірінді кабынуынын лскынуынан
неыесе аша түякты малдын аусылмен ауыруынан дамнды.
Белгілері. Мад мен-зец болып. денесініи кызуы квгсріледі. цан кұрамы
озгеріп. ак түйіршіктердін саны еседі, олардыц формуласы сол жакка ауыса-
»ы. Жұлын бойына жайылғац ісік сыздап. катайып ауырады. Ісік мацындағы тері
ісінеді, кенде оны сары түсті тер тамшылары басады. Мүйіз көбесіне таяу
жаткан жері ісініп-кебінеді. немесе жарым-жартылап кабатынан ажырайды.
Жүлыкта кейін бітеу жаралар пайда болады, оны жарғанда сары коныр іріцді
.калкаяк ағады. Қара малда дүцку көбіне тұяқ ашасы мацында болады.
Анықтау. Тұяқ жұлығыныц дүнкуін тұяктыц осыған ұксас баска аурулары-нян
46-таблицада көрсетілген к.іиннкалык жэне басқа белгілері бойынша ажы-
ратады.
Болжау. Екіұшты.
£.чі. Малды тыныш үстап, кұрғак және мол төсеніш төсеп, кұнды вптамннді,
сапалы жем береді. Малдыц жалпы күйін жаксартатын (глюкозаны, кальций
хлорндін, шараптык спиртті күре тамырға кұяды) және зарарсыздандырғыш хорі-
дәрмектермен (ангибкогикгер, сульфаннламидті препараттар) емдейді. Тұяк
нүйізінік жүлык шетін закымданған жердіц шегімен тері тірегіне дейін енін
1,5—2,0 см етіп жукартып кеседі.
Егер жұлык манында жара болса, оны ткань кабаттарына өтетін дәрі жіберіп
сезімін жойған сон хирургиялык әдіспен тазалайды. Оган ылгалды, бірак кейін
кеуіп кететін спиртті тацғыш байлайды (камфаралы спнрт, цхтиол-ХЫН
спирттегі 10 проценттік ерітіндісі) немесе күн сайын УВЧ-мен емдейді,
немесе ауырган жерге айналдыра новокаин блокадасын жасайды (новокаин-ніц
0,25—0,5 проценттік ерітіндісіне антибиотнк косады). Жүмсарған жерлерін
(бітеу жараныи) көлденец бағытта немесе сәл кигаш бағытта тері тірегін бүз-
бай кеседі. Олан соц өлі еттенген тканьдерді кесіп алып тастап, жалкаяғын
агызады, жараиы антнбнотнктер ерітіндісімен немесе сульфаниламидті дәрі-
лермен жуып-шаяды. Іріидетпейтін немесе гипсті тацғышпен тацады.
Аурудан сақтандыру. Жү.іык жараларын. түяк жарыктарын. тері астыныц іріилі
кабьшуын. аскынған аусылдан пайда болатын ауруларды аддын ала жоне дер
кезінде емдеп отыру керек.
Туяк. терісі астыныц микробсыз қабынуы. Туяк терісі астының сулы
пемссс •фибринді микробсыз кабынуы жіті өтеді. Кейде аурудын. созылмалы
туріне айваләды. Бул ауру малды тасты жерге жайғанда, туяғын таска соғып
алуы-нан немесе иалды тас еденді қорада устағандықтан, тұяқ тазалағанда
муйізді аса к«п кесуден, дұрыс тағаламаудан гтады. Ірі карада ауру бул
себептерден баска аусыл ауруымен ауырған кезінде, сондай-ақ мал жатьіры
қабынганда және желінсау ауруымең ауырганда, улану салдарынан, мал
жеміне белокты, (даііындыксыз) бірден көп косқандықтан болады.
Белгілері. Мал закымданған аяғын баса бергендс-ак ақсайды. Оныи
туяғып қыскышпен тексеріп көргенде, туяқтың закымданған жерлері ауырады
және онын сэл кызуы болады. Егер табан терісінін асты қабі^іган болса,
онда осы мацдағы табаннык мүйізді қабығы теңбіл сары не қызғылт сары
түсті болады. Дуру аусыл салдарынан пайда болса, онда туяқтың табан
мүйізі курғап, сын-гыш келеді, гұяк кабырғасы сакина тәрізденеді, не ол
бұдырланып тұрады.
Ауруды анықтау. Күмонді жағдаііда ауруды анықтау үшін туяқ мүйізін
бөренке тәрізді етіп туяқ терісініц астына деііін кеседі де жалқаяқтыц
түріне карай аүруды аныктанды.
£.ш'. Малды тыныш устап, аяғының астына мол, кургак төсеніш тнсе!ія>.
Алғашкы 2—3 күнде зақымданған туяққа салкыңдаткыш (салкын саз, иұз,
кар) байлап, кеііін жы.іы (45—47° саз немесе шымтезек балшығы) ем кодда-
выладьі. Е.мдеу аяқталған соц терісін жуып, кургатып сүртеді. Уланғанда
(жатыр қаГіыну, желінсау, жемде — белокпен улану) антнгистамннді препа-
раттар береді.
Аурудын созылмалы түрінде туякка 20 процситтік салшшл немесе йодты
м.ііі жағып танады. Туяк жу.іығына жақын зақымданған жерде мүйізді сол
қабаттарға жеткенше алып тастайды.
Аурудан сақтандыру. Жоғарыда айтылған ауру тутызатын ұнамсыз әсер-
лерді алдын ала болдырмау керек.
- Түяв терісі астынын іріцдеп кабынуы, Туяқ терісі тірегінін іріндеп
кабынуы онын үстіцгі бетінде Оолуы мүмкін, мунда пйтологнялық процеске
оныц үстіигі каСаттары және эпидермистіц өсім беретін кабаттары ғана
шалдығады, ал іріндеп. ауруға барлық кабаты шалдықса, кабыну тутас
түрінде болады. Бұл ауру жараға инфекция түсуден, табанды және оныц
жұмсак жерін ұрьш алу-дан («табан тию», «таға тню»), тұяк мүйізініц
терец жарылуынаң, іріцдеткіш ннфекциялардыц (соныц ішінде аусыл)
әсерінен тері астыныц кабынуынан пайда болады.
Бслгілері. Мал денесініц кызуы көтеріледі (ірі караныц дене кызуы
көте-рілмеуі мүмкін). Нейтрофильді лейкоцитоз болып, РОЭ жеделдейді.
Л\ал ауру аяғын басканда аксайды. Қабынған жердіц мүйізі ісіп-кебінеді,
түсі сары коныр болады (тұяк кыскышымен тексеріп байқағанда) және оныц
қызуы едәуір жоғары (туяктын баска жеоімен салыстырғанда) болады.
Табанның, майтабанныц, мүйізді көбеніц ісіп-кеуіп, кенбір жері ыдырап
ажырауы мүмкін. Ажыраган мүйізді жарғанда ірінді жалқаяк шыгады. Будан
кейінірек жулық іеініп, бітеу жара пайда болады (ірі кара малда көбінесе
туяқ ашасынан).
Ауруды йнықтау. Түяктыц тері асты ірікдеуін баска ірінді аурулардан
клнникалык белгілері аркылы ажыратады (4б-таблица).
Емі. Малды тыныш устап, аяғыныц астына кұрғак шөп төсеніш төсеу
керек. Туяқты тазалап (тағалаған малдын тағасын алып тастанды), сабындап
жылы сумен жуады. Терец өтетін етіп ауырған жердіц сезімін жояды, сол
жер.имі кан жүрісін токтатады (бұрау са.чып). Ец қатты ауырсынатын жерін
акжиек касыяан мүйізді бөренке тәрізді етіп терініц тірегіне жетқенше
кеседі. Жал-каяіктЫ агызып жэне жараны тазартып, оған йодтыц спирттегі 5
проиенттік ерітіндісін, сульфаниламидті препараттар, антибиотнктер
немесе иодоформді.і эфнр қуяды, сонан соң зарарсыздандырылған дәке
тығады, таііады, тацғыш-гыц үстіцгі қабаттарына карамай жағады.
Жұлықта, мантабанда бітеу жара болса, оны туяқтыц мүйіз қабыріасыныц
топай шетіне, бітеу жараға жакын жерінен жұкартады да ажыраған мүйі.іді
алып тастайды, жараны жоғарыда айтылған ерітінділермен жуып-шаяды жане
•оныи сыртын кенеппен немесе клеенкамен жабылған таиғышпен таиады. Мал
аурудан айыға бастаса таңғышты сирек алмастырады. Малдың дене қызуы
■көтерілсе, сондан-ак аксауы жойылмаса, не үдей түссе, танғышты шешіп,
аурудың барысын тексеріп, оның жазылмай түрған себебін анықтайды. Ауыр-тан
жерді айналдыра новокаин блокадасын жасауға болады.
Аурудан сақтандыру. Тұяқты әрдайым байқап қарап, көрінген жараларды, таға
тиюді т. б. тұяқ жарақаттарын кезінде емдеп отыру керек.
Сопақ кілегей қалтаның іріңді қабынуы. Сопақ қалташықтын іріңді кабы-нуы
(ірінді подотрохлит) жылқыда жиі, ірі карада ситрек кездеседі. Бүл ауру
калташықтың куысына дейін өтіп кететін, май табанның терең жарақаттануы-наң
немесе буынның аскынып ірінді қабынуынан, майтабанның дүңкуінен, те-рең
жатқан бакай бүккіш сіңірдің шіруінен пайда боладыц
Белгілері. Қалташық зақымданғаннан кейін 2—3-күні малдьщ дене қызуы
көтеріледі және катты ақсайды. Мал қозғалмай тұрғанда да, жүргенде де ауру
аяғын тек түяғының .ұшымен басады. Май табанның өкше жағы іседі жэне тұяқ
қыскыш аспаппен майтабанның ортаңғы үлкен бір бөлігін қысып қара-ғанда,
сондай-ақ түяк буыньш жазғанда малдың ауырсынғаны байқалады. •Майтабан
едәуір жарақаттанғанда шұбатылған қалташық сұйығы ағуы мүмкін.
Болжау. Хирургиялық ем дер кезінде жасадса, мал аурудан айығады, кейде
айығуы да, айықпауы да мүмкін.
Емі. Операция жасайтын жерді дайындап, қан жүрісін тоқтататын гемос-
татнкалық бұрау салып, ткань, ет қабаттарынан өтетін етіп дәрі жіберіп, сау-
• сақ нервтерінің сезімін жояды. Жара шетін түбіне дейін бөреңке тәрізді
етіп кесіп, қалташық ішіне және жараға шприц, ұшы топас қуыс инемен
новокаин-нің 25 проценттік ерітіндісіндегі антибиотиктер ерітіндісін
жібереді. Егер бұл >е.ч нәтижесіз болса, дереу операция жасап, терең жатқан
бақай бүккіш сіңірді жартылай кеседі (сопақша сүйек шегінен).
Түяқ буыңының іріңді қабынуы. Аша тұяқты малдың түяқ буынының ірің-ді
қабынуын кейде «сүйек панарициясы» деп атайды. Ауру көбіне жүлық дүң-куінің
асқынуынан, сопақша қалташықтың іріңді қабынуынан, терең жатқан бакай
бүккіш сіңірдің шіруінен және сирек те болса жұлык, майтабан буын-.дарының
куысына өткен, инфекция түскен жаракаттардан қайталау ретінде пайда болады.
Белгілері. Малдың дене қызуы көтеріледі, тәбеті нашарлайды. Аяғын бас-
қанда ақсайды.
Ауырған жерінің белгілері аурудың өту сатысына байланысты әр түрлі
болады.
Буынның ішкі қабаты іріңді қабынған кезінде жұлық буын айналымдары сыздап
іседі және буынды жазғанда немесе бүккенде ауырады, буыннан лай сары су
ағады. Ол таңба тәрізді боп тез ұиды, одан дайындалған жұғындыда буылтық-
ядролы лейкоциттер квп болады. Рентгендік буын санлауы кеңейеді.
Кабыкты дүңку сатысында жұлық түгелдей сыздап іседі, тері ісіп-кебеді.
Параартикулярлы дүңку кезеңінде ауру бақайға, ал кейде тіпті топай буы-
нына дейін тарайды. Жұлығында немесе майтабанында бітеу жара пайда болады.
Кейде сіңір, тарамыс өлі еттенеді.
Сүйектің іріңді қабыну сатысында параартикулярлы дүңку белгілерімен қатар
температураның ремитикалық түрі байқалады (ірі қарада ол әдеттегідей 'болуы
мүмкін), мал арыктап, аксай береді, жұлык екінші бақай маңында жа-йыла
тараған тығыз, шамалы ауыратын ісік, қайталай беретін өзекті бітеу жара
болады. Рентгенмен қарағанда буын арасының кеңеюі, перқостальді кө-леңке,
сүйек тканьнің бұзылуы байқалады.
Ауруды анықтау. Ауруды клиникалық белгілер, буын сарысуын тексеру
негізінде аныктайды (46-таблица).
Болжау. Жылқы буынның ішкі кабаты іріңді қабынған аурудан айығады,
қабықты және параартикулярлы дүңкуден айығуы да, айықпауы да мүмкін,
сүйектің іріңді қабынуынан көбінесе айықпайды; ірі қараны дер кезінде және
дұрыс ұқыпты емдесе барлық жағдайда да аурудан айығады.
Емі. Аурудың бастапқы кезеңінде (буынның ішкі қабаты қабынуы, қабықты
дүңку) малдың күйін көтеретін және ауру микробының денеге жайылуына қарсы
ем (антибиотвктер, сульфаниламидтер, кальций хлориді, глюкоза, спирт.
диетотерапня) колданылады. Буынды теседі немесе жарады да. онын қ\ыеьщ
новоканнніц 25 проценттік ерітіндісімен жуады, содан соң оған новоканннін.
0.25—0.5 проценттік ерітіндісінде дайындалган 5—6 мл тетраииклин немесе-
Гіномшінн жібереді. Ауырған жердіц айналасына новокаин блокадасын жасай-
дьі, іріц сорғыш таңғыштар байлайды. Параартпкулярлы флегмона болса,
мунымен катар жансызданған тканьдерді, қабатынан ажыраған мүйізді кесіц
алып тастайды, іріцін ағызады, сүйек іріцді кабынған болса, закымдлнған
сүйек тканін кырып тастайды, ал ірі карада үшінші саусак сүйегін алып тас-
тайды. Жара жазылған соц малды күн сайын серуендетеді. жүлык макына шнпалы
ыстық саз (40—42°) немесе парафнн жапсырып емдеііді (аксауы жо-йылғанша).
Аурудан сақтандыру. Жараны кідірместен хирургнялық әдіспен өцдеу. ба-кіій
мацындағы ірінді шіру процестерін дер кезінде емдеу керек.
Кой түяғының мүйіз кабынын іріндеп ыдырауы. Қой түяғыныц мүйіз кабы-ныц
іріцді ыдырауы (түяқ шіру)—алғашкы кезден бастап жазылуы капке созылатын
жүкпалы ауру, ол малды бағып-күтуде, азыктандыруда кемістік болган жагдайда
пайда болады, оныц клиникалық белгілерініц бірі — туяқ мүбізденуі бүзылады
және түяк мүнізі іріцдеп, ыдырайды. Аурудыц пайда болуына түрлі жағдайлар
әсер етеді, оган жататындар: азық рационында тұздьщ, микроэлементтердіц
және витамнндердіц жетіспеуі, койга сілтісізден-ген пішен беру, сулы
азыктарды (сүрлем, тамыр жемістілер, картоп) аса көп беру; койды батпакты
жерлерде, ылғалды жайылымда жаюдан түяк мүйізініц. былжырауы; түяқты
кезінде тазаламау; малды тар, ылғалды, өте жылы жерде үстау; лас еденді.
ылғал көнді кораларда тығыз үстау.
Инфекция қоздырғышы белгісіз. Көптеген шетел авторлары оиы микроб-
ҒизіҒогтик посіозіз деп санайды.
Бе.ігілері. Аурудыц бастапқы кезінде тері сыздап сарысып іседі (кнбіне
түяқ арасында). одан сон тері калындайды, катаяды, тығызданады, жарылады,
кейде ол жараға айналып, іріиді-кілегейлі жалқаяк ағады. Мал көп кешікпей
ақсай бастайды. кейде ауру бірнеше қойда бірден басталады. Патологкялық
проиесс бірте-бірте түяк қабырғасына тарайды, ол ауырып, .қызуы көтеріледі
жэне ауру тұяктыи майтабаныныц мүйізді кабына да тарайды, ол ылғалданып,
жүмсарып, тез өседі, жарылады және кабатынан ажырайды.
Ыдыраған мүйіз жарықтарында коцыр түсті жұкпалы сасық іріиді жал-каяк
жнналады. Әдетте малдыц бір аяғыныц екі аша тұяғы, кейде екі. үш аяғы
бірден закымданады. Малдыц күйі бірден нашарлайды. Ауырған жерге іріцдеткіш-
шіріткіш инфекцня түсіп асқынса, тері түбі. тарамыстары. еіцірлері өлі
еттенеді, мнкробтар жойылса және баска да ауыр аурулар даыыса иал еліп те
кетеді.
Ауруды анықтау. Ауруды аныктағанда канша малдыц ауруға шалдьжка-нын,
азыктандыру және бағып-күту жағдайларын, эпизоотологиялық фактор-ларды,
сонымен қатар тұяқ шіру ауруына ұксас, әсіресе бакай құрт, аурулары емес пе
екен, осылардыц бәрін ескереді. Бакай кұрт ауруы болса, ауырган жердіц өлі
еттенуі күштірек болады, бұл ауруды лабораториялык зерттеу аркылы
аныктайды.
Болжау. Эпнзоотияга карсы шардлар дер кезінде өткізілсе. малды күгу,
азыктандыру және емдеу дұрыс жүргівілсе мал аурудан айығыл кетеді. Бүл
Шараларды дер кезінде колданбпса мал шыгыны кип болуы мүмкін (амплсыз-дан
бракқа шыгару, кой өлімі).
Емі жэне аурудан сақтандыру. Ауру паііда болганда, белгілі нүсқау бо-
йынша эпнзоотияға қарсы мына шаралар өткізіледі. Ауру байкалган шаруа-
шылыктын барлық қойынын алдын ала тұяқтарын тазалап, клнннкалык бай-каудан
өткізеді. Бұл жұмыс кезінде пайдаданылатын аспаптарды зарарсыз-дандырады.
кесіп алынғав түяқ мүніздерін және тканьдерді өртеіілі.
Ауру койларды бөліп алып та емдейді, Олардың ыдыраган және жарылған тұяқ
мүйіздерін кан шыкканша түтелдей кеседі. түякка формалинніц 10 про-центтік
ерітіндісін жағады, ал мал жаппай закымданса, осы ерітінді қуйылған
ваннадан еткГзеді немесе тұяғына ете әсерлі антибиотиктөрдін біреуімен
(тетрациклин. тсрр.іминин, олететрин, бномішин жэне т. б.)
танғышт.ір ланады. Егер мал катты ауырса, бұл еммен бірге онын күре
тамырына 15—30 мнллнлитрден сульфадимезнннін 30 проценттік ерітіндісін
құяды.
Алғашкы 15—20 күн ішінде тұяқты 2—3 күн аралатып кайта емдейді, кейіи •
гі екі ай бойы аптасына бір рет формалиннін 10 проценттік ерітіндісі бар
ванна тагайындайды. Осы емдеу мерзімі аякталған сон емделген койлардыц
барлы-ғынын тұяктарын тағы да кайта тексереді. Бірде-бір ауру белгісі жок
койлар-ды сау деп есептелген кой тобына қосады. Ем конбаған ауру койларды
сояды.
Екінші топтағы койлардыц (ауруға Шалдықканы күдікті) тұяқтарын укыіҒ ты
тазалаған соң апта сайын қайта карап тексереді жэне формалннніц 10 про
центгік ерітіндісі бар тұяқ ваннасынан ауру қой іріктеп алынғанша өткізіП
отырады. Бөліп алынған ауру қойларды бірінші топқа ауыстырады.
Келешекте, кыс бойы және жазғытұрым ай сайын оарлык койдын тұякта рын
тексереді. Егер осы көрсетілген уакытта ауру мал байқалмаса, онда аурудан
ары.іды деп саналады.
Ёмдеумен катар койды едені таза, кұрғак төсеніш төселген кораларга
орнадастырады. Азык рационында сулы азықтардын мөлшері азайтылып, оныц
орнына шалғындық не далалык ұсак пішен беріледі. Рашюнға ағаштын кур-гак
жапырағы, көктеген сұлы косуға болады. Ауру жазғы кезецде пайда бол са,
койдыц жеке топтарын бөлек жайылымда және биік, кұрғак жерде бағады. жанбыр
кезінде оларды сыздан және балшықтан сактайды (жаппаларда ус тайды).
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Аграрлық факультет
Ветеринариялық медицина кафедрасы
Аймақтық хирургия пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Орындаған:
Тексерген:
Бағасы __________ Қолы ___________ Күні _____________
СЕМЕЙ, 2013
Мазмұны
1. Кіріспе
2. Әдебиеттерге шолу
3. Негізгі бөлім (өзіндік зерттеу)
3.1 Аурудың тарихы
3.2 Бақылау және емдеу кестесі (курация)
3.3 Эпикриз
4. Қорытынды және ұсыныс
5. Қолданылған әдебиеттер
6. Қосымшалар
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МЫСАЛ ТАҚЫРЫБТАРЫ
1. Танау –ерін айнасының жыртылуы, анықтау, емдеу
2. Иттердің құлақ қалқанын кесу
3. Жылқының бас аймағындағы лимфа түйіндерінің іріңді қабынуы, емдеу
4. Желке аймағының флегмонасы, анықтау, емдеу
5. Мойын омыртқа буындарының шығуы және сынуы, анықтау, емдеу
6. Өңеш дивертикулы, анықтау, емдеу
7. Мойынтұрық венасының қабынуы – тромбофлебит, анықтау, емдеу
8. Шоқтық лимфоэкстравазаты, анықтау, емдеу
9. Шоқтық бурситы анықтау, емдеу
10. Шоқтық флегмонасы, абсцессі анықтау, емдеу
11. Пневмоторакс анықтау, емдеу
12. Қабырғалардың сынуы анықтау, емдеу
13. Құрсақ аймағының механикалық жарақаттары анықтау, емдеу
14. Қарын мен ішектегі бөгде заттар анықтау, емдеу
15. Жарықтар анықтау, емдеу
16. Перитонит анықтау, емдеу
17. Шонданай жүйкесінің салдануы анықтау, емдеу
18. Буының созылуы анықтау, емдеу
19. Сүйек сынықтары анықтау, емдеу
20. Артриттер анықтау, емдеу
-----------------------
остео
180-сурет. Төменгі жактын сыиған кезінде койылатын алюминий
тацгышының схе-масы (Скороооіативша).
181-сурет. Бас пен кәріжілік фибромасы.
масы.
/ — тіл астындаіы нерв, 2 — сырткы күре тамыр (артерии), 3— көмекой
мускулдары, 4 — қүлақ тубіндегі бсі. 5 — сырткы жак вена, 6 — иық-
тіластылық мускул, 7 — көкіректіл-астылық мускулы, 8 — жақ асты-лық без.
