Файл қосу
Әкімшілік құқық түсінігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСРПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ТАРИХ – ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ, ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІ КАФЕДРАСЫ
Н.С. ГАЗИЗОВА
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҒЫ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
050115 «Құқық және экономика негіздері» мамандығы студенттеріне арналған
Семей
2013 жыл
|МАЗМҰНЫ |
|Әкімшілік құқық пәні бойынша глосарийлер |
|Қысқаша дәрістер курсы |
|Семинар сабақтарды өткізуге арналған |
|әдістемелік нұсқау |
|Студенттің оқытушымен жүргізетін өздік |
|жұмыстарына (СОӨЖ) әдістемелік нұсқау |
|Студенттің өздік жұмыстарына (СӨЖ) әдістемелік нұсқау. |
|Әкімшілік құқық пәні бойынша емтихан сұрақтары |
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ ПӘНІ БОЙЫНША ГЛОССАРИЙЛЕР
Әкімшілік құқық-құқық саласы ретінде – атқару билік саласында қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын құрайды.
Әкімшілік құқық ғылым ретінде - әкімшілік құқықтық құбылыстар туралы
пайымдаулар мен қорытындылардың, категориялардың жүйесін құрайды.
Әкімшілік құқықтық нормалар – атқару билік саласында қоғамдық қатынастарды
реттейтін және мемлекеттің билік органдарымен айқындалатын жүріс-тұрыс
ережелері.
Әкімшілік-құқықтық қатынастар – бұл мемлекеттік басқару саласында әкімшілік
құқық нормаларымен реттелінетін қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік – құқықтық қатынастардың мәнісі: әкімшілік құқық субъектілерінің
әр түрлі мүдделерін, аса маңызды өмірлік қажеттіліктерін және құқықтық
қатынас тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Басқару органы - әкімшілік құқықтық қатынас субъектісі ретінде адам мен
азаматтардың мүддесінде мемлекеттің атынан өзінің биліктік өкілеттігін
жүзеге асыратын орган.
Әкімшілік – құқықтық қатынастардың субъектісі - құқықтық қатынасқа
қатысушы нормаға сай құқықтармен міндеттерге ие тұлға.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздері - әкімшілік құқық субъектілерімен атқару
– билік жүргізу қызмет аясында қалыптасатын қоғамдық қатынастарды
реттейтін, құқық нормаларының құқықтық нысан ретіндегі көрінісі.
Нормативтік құқықтық актілер – референдумда қабылданған уәкілетті орган
немесе мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгеретін, тоқтататын немесе уақытша
тоқтата түратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат.
Құқық нормасы – нормативтік құқықтық актіде тұжырымдалған, көп мәрте
қолдануға арналған және нормативтік реттелген ахуал шеңберінде барлық
тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-құлық ережесі.
Министірлік – мемлекеттік органдар арасындағы тұрақты ұйымдық форма.
Ведомства – ол белгілі бір министірлік нгемесе мемлекеттік комитет
негізінде жеке салааралық басқару немесе арнайы салалық функцияларды
атқарады.
Заңды жауапкершілік – жеке адамның, қоғамның, мемлекеттің мақсат-мұддесін
қорғаудағы өте күрделі, өте маңызды шара.
Әкімшілік іс жүргізу – материалдық әкімшілік құқықтық нормаларды жүзеге
асыру мақсатымен құрылған әрекеттер жиынтығы немесе басқаша айтатын болсақ
атқарушы билік органдары іс-әрекеттерінің әкімшілік процессуалдық
нормалармен реттелуі деп түсіндіруімізге болады.
Әкімшілік – құқықтық режим – заңды түрде анықталған әкімшілік құқықтық
әдістердің реттелуі қандай да бір ерекше жағдайларға байланысты қатынас
субъектілеріне қолданылатын тыйым салу түрлері болып саналады.
Мемлекеттік құпия – бұл ақпарат, мәліміт, санкциялы емес рұқсаттың елге,
мемлекетіміздің қызығушылығына зиян келтіруі мүмкін.
Құқықтық мәжбүрлеу – заңды норма негізінде қолданылатын және мемлекеттік
билік белгілеуіндегі мемлекеттік іс-әрекет әдісі.
Әкімшілік ұстау - әкімшілік құқық бұзушылық жасаған азаматтың еркін
әрекетіне қысқа мерзімде шек қою.
Заңсыз әрекеттердің нәтижелерін тарату-алғашқы жағдайды қалпына келтіруші
құрал болып табылады.
Жалпы құқық бұзушылық – бұл адамға, мемлекетке зиян келтіретін, құққа
қайшы, қоғамға қауіпті, кінәлі іс-қимыл.
Жергілікті өкілді органдар - әкімдер мен маслихаттар тиісті әкімшілік-
аумақтақ, бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік
мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді,
олардың жүзеге асырылуын бақылайды.
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ КУРСЫ БОЙЫНША ҚЫСҚАША ДӘРІСТЕР КУРСЫ
ДӘРІС 1
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ - ҚҰҚЫҚ САЛАСЫ, ОҚУ ПӘНІ, ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ
ПӘНІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ
Мақсаты: Әкімшілік құқықтың құқық саласында алатын рөлін, қағидаттары
туралы түсінік беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық түсінігі.
2. Әкімшілік құқық – ҚР құқық жүйесіндегі негізгі сала.
3. Әкімшілік құқық – оқу пәні және ғылым ретінде.
1. Әкімшілік құқық атқарушы билік органдарының (Үкімет, министрлер пен
ведомствалар, өзге де орталық атқарушы органдар, акиматтар, сондай-ақ
басқа да жергілікті атқарушы органдар) қызметін ұйымдастырумен
байланысты қатынастарды реттейді, олардың кұрылымын, өкілеттіктері мен
құзіретін, сонымен бірге олардың арасындағы өзара іс-қимылдарын
анықтайды. Әкімшілік құқықпен сондай-ақ мемлекеттік билік органдарының
азаматтар мен және өздерінің құзіретгеріне сәйкес мемлекеттік емес
ұйымдар мен өзара іс-қимыл жасауы барысында туындаған қатынастары,
сондай-әкімшілік кұкық бұзушылықпен байланысты қатынастар реттеледі.
Әкімшілік кұқық жалпы әмбебеп жинақталған актінің болмауымен
сипатталады, мұның соңғысы құқықтың осы саласымен реттелетін қатынастар
құрамының күрделі болуына байланысты. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері
болып Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі, әкімшілік-құқықтық қатынастары
нормалары бар және осы қатынастарды реттейтін өзге де заң актілері, сондай-
ақ Қазақстан Республикасы қатысушысы болатын халықаралық-құқықтық
келісімдер болып табылады.
Әкімшілік құкық мемлекеттік билік органдарының билік-өкім шығару
өкілеттіктерімен сипатталады. Заңның негізінде және олардың құзіретіне
сәйкес қабылданатын шешімдер орындау үшін міндетті болып табылады. Ал
өзінің ішкі мазмұны жағынан олардың ерік беру - шешімдер жолданатын
адамдардың белсенді іс-әрекеттеріне құқық беру; тиым салу - белгілі бір
әрекеттер жасаудан тартыну талабы, нұсқаулар, яғни белгілі бір әрекеттер
жөнінде адамдарға міндеттер жүктеу сипатында болуы мүмкін. Бұл өз
кезегінде, әкімшілік кұқық саласының ерекшелігін дәлелдейді, бұл әкімшілік
құқықтық қатынастар субъектілері жағдайының бірдей маңызды болмайтынынан
көрінеді. Алайда, осыған қарамастан, әкімшілік-құқықтық қатынастарға
қатысушылар, мұның азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылар үшін сипатта
болатынындай тең болып табылмайды, бүл ұғым азаматтар мен заңды тұлғалардың
заңды құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалады деген сөз емес.
Әкімшілік заңнамасында осы қатынастарға барлық қатысушылардың кұқықтары мен
бостандықтарын қорғау кепілдіктері айтылады, олар азаматтар мен занды
тұлғалардың, олардың арасындағы қатынастарындағы мемлекеттік органдар мен
уәкілетті адамдардың шешімдері мен әрекеттеріне шағым беру мүмкіндігіндей
құзіретін айқын реттеуден көрінеді.
Сонымен әкімшілік құкық Қазақстан Республикасы құкық жүйесінің кұрамды
буыны болып табылады. Әкімшілік құқықтың тағы бір маңызы мынада: қаржы,
банк, кеден, салык кұкығы және басқалары сияқты құкық салаларының жаңа
институттарын кұру процессінде әкімшілік-құкықтық нормалар басқарушы,
әдістемелік орталық рольді атқарады, және олардың орнығуына, кешенді
институттар мен дербес салалар болып бөлініп шығуына көмекгеседі.
Әкімшілік құқықбұзушылық туралы заңнаманың міндеті - адам мен азаматгың
құқықтарын, бостандықтары мен занды мүдделерін, халыктың денсаулығын,
санитарлық-әпидемиологиялық саулығын, қоршаған ортаны, қоғамдық
имандылықты, меншікті, коғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, белгіленген
тәртіпте жүзеге асыратын мемлекетгік билікті, ұйымдардың заңмен қорғалатын
құқықтары мен бостандықтарын әкімшілік құкық бұзушылықтан қорғау, сондай-ақ
олардың жасалуының алдын алу.
Қазақстан Республикасының «әкімшілік кұқығы» мемлекеттік басқарудың
негіздерімен байланысты мәселелерді қамтиды, атқарушы өкіметтің жүйесін
ашады, сонымен қатар жеке адамдардың мемлекетті басқарудағы рөлін
көрсетеді. Ол әкономиканы мемлекеттік басқарудың құқықтық, әлеуметтік дамуы
мен мәдениеттің, әкімшілік-саяси құрылымдардың, Қазақстан Республикасы
салааралык мемлекеттік басқарудың негіздерін, сонымен қатар баскармалық
қызметте зандылықты қамтамасыз ету нысандары (формалары) мен әдістерін
оқытуды қарастырады.
Қазақстан Республикасының «әкімшілік құқығы» мемлекеттік басқару жұмысы
мен бұл саладағы қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу механизміне түсінік
береді. Басқармалық қатынастарда әкімшілік құқық пәнін окытуды республика
және белгілі бір аймақ (облыс немесе аудан) көлемінде қарастыруға болады.
Сондықтан министрліктердің, әкімшіліктердің, басқа да мемлекеттік басқару
органдарының болашак қызметкерлеріне тәжірибелік қызметте қажетті білім
беру, біліктілік және дағдыларды қалыптастыру мен бекітудің маңызы жоғары.
Қазакстан Республикасының«әкімшілік құқығы» пәнін окыту міндеттерін
жалпы алғанда былай көрсетуге болады:
- басқармалық катынастардың ерекшеліктері мен мағынасын
зерттеу;
- басқармалык қатынастарды реттеудегі әкімшілік-құқықтық нормалардың
қызметін аныкгау;
- әкімшілік құқық субъектілерінің құқықтық орнын анықтау,
- әкімшілік құқық қызметінің әдістері мен түрлерін зерттеу.
- әкімшілік құқық субъектілерінің жұмысында зандылық тәртібін
қамтамасыздандыратын тәсілдерін белгілеу.
Бүгінгі таңда Қазақстан тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде орныкқанына
13 жыл толып отыр. Қазақстан - зайырлы, әлеуметтік, бастысы құқықтық
мемлекет ретінде қалыптасуға міндет койып отыр. Оның стратегиялык
мақсаттары: әкономиканы нарықтық қатынастарға негіздеу, либерал-
демократиялық қоғам құру және құқықтық мемлекет орнату. Осы мақсатгарды
жүзеге асыру жолында реформалар жүргізіліп жатыр және алдағы уақытта да
жүргізіле бермек. Қоғамдағы ең басты құндылық: адам және оның құқықтары мен
бостандықтары болып табылады. Ал азаматтардың мемлекеттік басқару
саласындағы құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етіп,
оларды құқықтық реттеп отыратын пән әкімшілік құқық пәні болып табылады.
Қоғамда құқықтың алатын орны ерекше, жалпы қоғамдық, даму құқықсыз мүмкін
емес. Құқық - қалыпты өміріміздің арқауы. Мамандар пікірінше құқық - жалпы
өркениет процессіндегі үзілмес компонент, қоғамдық мәдениет институты.
Белгілі құқықтанушы Алексеевтің ойынша кұқық миссиясы терең
қажеттіліктерден туындаған. Олар:
- азаматгық қағидаларды (принциптерді) қалыптастыру.
- баскарудағы түрлі мүдделердің ескерілуін қамтамасыз ету
- автономды тұлғаның дербес мәртебесін (статусын) сақтау.
Бұлардың бәрі әкімшілік құқыққа да қатысты. Қоғамдық санада
әкімшілік құқық атқарушы биліктің күштеу кұралы ретінде қалыптасқан.
Әкімшілік құқық конституциялык қылмыстық құқықтар секілді дербес құқық
саласы болып табылады. «Әкімшілік»
сөзі латынша«басқару» мағынасында, сондыктан бүл саланы көбіне
«баскару құқығы»деп те атайды. Сонымен әкімшілік құқық дегеніміз
мемлекеттік баскару саласында, аткарушы мемлекеттік органдар
қызметін жүзеге асыру процессінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттейтін заң саласы. Әкімшілік құқықтық реттеу кызметі
мемлекеттік басқару аясында (сферасында)
қарастырылады, сонымен қатар әкімшілік құқық тұрғысынан басқару
мазмұнындағы қатынастар мәселесі кетіріледі.
Әкімшілік құқық жалпы қоғамдық қатынастарды, оның ішінде әкімшілік
құқықтық реттелуін қарастырып, тәжірибеде (практикада) әкімшілік-құқықтық
нормалардың орындалуын бақылайды және мемлекеттік басқаруда объектілер мен
субъектілердің құқықтық мәртебесін белгілеп, басқарудың кұ-құқық әдістері
мен нормаларын және олардың жүргізілу тәртібін айкындап, сонымен қатар
басқарушы мен басқарылушы жақтардың қызметін құқықтық реттейді.
Әкімшілік құқықтың негізгі мақсат-міндеттері:
- қоғамның, мемлекеттік аппараттың, азаматтардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі басты құрал ретінде әкімшілік биліктің тиімді
қызмет етуіне жағдай жасау.
- атқарушы билікті демократиялық ұйымдастыру.
- атқарушы биліктің қалыптасуымен байланысты азаматтар мен олардың
бірлестіктерінің құқықтары мен бостандыктарының нығаюына оң әсер
ету.
- азаматтар мен қоғамды - атқарушы биліктің бір жақты озбырлығынан
қорғау.
- қоғамдық қатынастарды реттеу, нығайту.
- Конституция талаптарына сай немесе қоғамдық даму заңдарына сай
жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыру.
- әкімшілік нормалармен, өзгеде құқық салаларымен реттелген
- қоғамдық қатынастарды қорғау.
- қоғам, мемлекет, азаматтар мүддесіне сай емес басқару сапасындағы
катынастарды ығыстыру.
Қазіргі әкімшілік құқық- құқық саласы ретінде құқық жүйесінде жеткілікті
деңгейде жеке тұлға құқығын нығайтатын және оны әкімшілік үстемдіктен
қорғайтын нормалар пайда болған кезде калыптасты. Әкімшілік құқық жәй ғана
аткарушы биліктің еркін ғана білдіріп қоймай, сонымен қатар үлкен кұбылыс
болып саналады. Әкімшілік құқық- өте маңызды, әрі күрделі сала, өйткені
мемлекеттік әкімшіліктің қоғамдық мәні зор. Басқару қоғамның барлық
саласында бар және оның қызмет көлемі үлкен, мазмұны әр қилы.
2. Әкімшілік құқық - құқықтық нормалар мен институттардың біртұтас жүйесі.
Оларды біріктіретін қағидалары (принциптері), мақсаттары, реттеу
әдістері және пәні, Әкімшілік құкық әлеуметтік мүддеге қызмет ете отырып
өзге құқық салалары секілді өзінің заңдық басымдыкгары ретінде
азаматтардың құқықтары мен бостандыктарын қарастырады. Қазакстан
Республикасының Конституциясында азаматтардың бұлжымас-абсолюттік
құқықтарының концепциясы айқындалған.
Әкімшілік құқықтың басты максаты-мемлекетгік билік аппаратын заң
мүддесіне кызмететіп, оның талаптарын орындауға бағытгау. Қүқық салалары
өзара пәні, қүқықтық реттеу әдістері бойынша ажыратылады. Заңдык
әдебиеттерде әкімшілік құқықтың ғылым немесе пән ретінде қатынасы әлі де
таластар тудыруда. Әкімшілік құқық пәні дегеніміз оның нормаларымен
реттелетін қатынастар жүйесі. Әкімшілік құқық Қазақстан Республикасьшың
құқық жүйесіндегі жеке сала ретінде қоғамдық қатынастардың ерекше тобын
реттейді. Олар іс басқару саласында пайда болып, дамып, жойылатын
қатынастар. Мұндай қатынастар әр қилы, әрі әкімшілік құқық пәнін кұрайды.
Бұлар баскарушылық қатынастар деп атапады.
Әкімшілік құқық пәні шартты түрде екі бөлімнен тұрады:
I. Аппарат ішілік қатынастар. Мұнда мемлекеттік органдардағы аппарат
ішілік жұмыс әдістерін және формаларын, қызметін үйымдастыру нығайтылады.
2. Әкімшілік биліктің түрлі ұйымдармен, мекемелермен, азаматтармен
қатынасы.
Әкімшілік құқық пәні астарында басқару мазмұнындағы катынастар жатыр.
Бұл қатынастардың түрлері:
- баскару органдары арасындағы көлбеу (вертикальды) қатынас (Қазакстан
Республикасы Үкіметі және Мининистрлік)
-басқару органдары арасындағы бағынушылық қатынас (аудандық әкімдік
және жергілікті орган)
-басқару органдарының өздеріне бағынышты ұйым, бірлестіктермен қатынасы
(завод және министрлік).
Әкімшілік құқық пәнімен қоса әкімшілік құқық ғылымына тоқталып өтер
болсақ, әкімшілік құқық ғылымы заң ғылымының негізгі бөлігі болып саналады.
Ол әкімшілік құқықтың даму заңдылыктарын зерттейді. Әкімшілік кұкық ғылым
ретінде әкімшілік-құқықтық құбылыстар туралы ұғымдар, категориялар және
тұжырымдар жуйесі болып табылады.
Әкімшілік құқық ғылымы мемлекеттік басқару сферасындағы қатынастарды
реттейтін құқықтық нормаларды зерттеп, мемлекеттік басқару аппаратының
кұкықтық реттелу зандылығын қарастырады. Ол басқару қатынастарын талдап,
мәнін ашып және тәжірибеде әкімшілік-құқықтық нормалардың кең қолданылуын
дәрістейді. Әкімшілік құқық ғылымы мемлекеттік басқару объектілері мен
субъектілерінін мәртебесін, басқарудың кұқықтық формалары мен әдістерін,
мемлекеттік басқарудағы заңдылыкты, тәртіпті қамтамасыз ету тәсілдерін,
әкімшілік процесс мәнін қарастырып, осылардың ғылыми жақтары бойынша
мәселелерді қозғайды.
Осы заңдылықтарды терең, әрі жан-жақты талдау нәтижесінде әкімшілік-
құқықтық нормаларды өзгертуге, реттеуге, бастысы олардың тиімділігін
көтеруге бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар, сілтемелер жатқызылады.
Әкімшілік құқық ғылымының да құқық саласы сияқты өзіндік жүйесі бар және
олар әкімшілік-құқықтық институттар арасындағы ішкі байланыстар негізінде
қалыптаскан. Әкімшілік құқық ғылымы сондай-ак әкімшілік құқықтың даму
заңдылықтарын және оның өзге де теориялық мәселелерін қарастырады. Әр
қоғарғы деңгейде дамыған әлеуметтік, демократиялык елдерде әкімшілік құқық
қоғам дамуының ерекшелігін, деңгейін және басқару органдары қызметінің
шынайылығын көрсетеді. Қорытындылай келе әкімшілік құқық дегеніміз
Қазакстан Республикасының әкімшілік-құқықтық нормаларымен және нормативтік-
құқықтық актілермен бекітілген, жалпыға міндетгі нормалар жүйесі.
Әкімшілік құқықтын құқық саласы ретінде даму тарихы және дамуының
негізгі кезеңдері.Тарихи анализ жүргізу арқылы, көптеген заңгерлер,
философтар әкімшілік қүқықтың арғы атасы - полицей құқығы деген ұғымға
келген. Бул теорияның негізін қалаушы француз административисті Людовик XIV
кезіндегі Н. Деламора, оның еңбегі «Мысли о полиции» (1707 ж.). «Полиция
туралы ойлар» халықты қорғау саласындағы полицияның қызметі, меншік,
жолдар, сауда, қаржы, кауіпсіздікпен камтамасыз ету мәселелерін
қарастырады.
Сонымен катар Шарль Луй Монтескьенің «о духе законов», яғни «заңдар рухы
туралы» атты еңбегінің алатын орны ерекше. Құқықтық ғылымның негізгі даму
кезеңіне Гегельдің еңбектерін жатқызуга болады. Ол өзінің «құқық
философиясы» деген еңбегінде мемлекетке философиялық тұрғыдан тереңірек
түнісінік береді.
Әкімшілік құқық саласындағы ең ірі өкілдердің бірі неміс ғалымы,
оқымыстысы Лоренц Штейн болып саналады, оның еңбектері XIX ғасырда жарыққа
шыққан болатын. Ол өз еңбектерінде полицияға және полиция құкығына көбірек
көңіл бөліп, сол саланы тереңірек зерттейді. Оның ең танымал еңбектерінің
бірі «басқару туралы ілім» (1865 ж.), онда мемлекеттің теориясы мәселелері,
оның қоғаммен қарым-қатынасы, қоғамдық өмірдің ең негізгі 3 әлементінің
«жеке, рухтық, және шаруашылық» әлементтерінің үндестігін қарастырады
(личного, духовного, хозяйственного). 1874 жылы Санк-Петербургте «басқару
туралы ілім және басқару құқығы» деген еңбегі аударылып жарықка шықты. Бұл
еңбек атқару билігін, оның ішінде басқару мен оның қызметін жан-жакты
реттейтін саланы құқық саласы деп таныған. Құқық сонымен қатар мына басты
институттардың қызметін ретке келтіреді: Үкімет, полиция, армия, жергілікті
өзін-өзі басқару, сонымен қатар баскару органдарының жауапкершілігін
анықтайды.
3. Құқықтың кез келген бір саласының пәнін анықтау бұл сол сала реттейтін
қоғамдық қақтығыстағы бірдей мәселелердің тобын анықтау болып табылады.
Әкімшілік құқық- қоғамдағы мемлекеттік басқару және атқарушы қызмет
барысында пайда болган қоғамдық қатынастарды реттейді. «Администрация»
термині латынның «администратио» - әкімшілік ықпалдылық, бір жағынан,
басқару болып табылады, сонымен қатар әкімшілік құқық пәні басқарушы
сипаттағы қоғамдық қатынастар деп түсіндіріледі. Яғни «әкімшілік»
басқарушылық өкіл» болса, онда «әкімшілік құқық» әкімшілік өкілдіктің
жүзеге асу процесі барысындағы коғамдық қатынастарды реттейді. Сонымен
«әкімшілік құқық» мемлекеттік басқару сферасындағы қоғамдык қатынастарды
реттейтін құқық саласы болып табылады.
Бүл қоғамдық қатынас түрлері әкімшілік реттеу сферасына тән, әкімшілік
құқықта бастысы — мемлекеттік басқару органдарының өкілдік процесі
кезіндегі пайда болған қатынастарды реттеу. Сондыктан да бұл қатынастар
басқарушылық деп аталады. Әкімшілік қүқықгық реттеу кұрайтын коғамдық
қатынастарды оның мазмұны мен сипатына қарай жікгеуге болады. Бұл жағдайда
мынадай топтарға бөлуге болады:
а) мемлекетгік баскару органдары мен қызметтегі адамның шұғыл
басқаруды жүзеге асыруымен (мысалы, өндіріс әкімшілік және цех әкімшілігіне
байланысты қатынастар);
б) мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік реттеу органдарының
қогамдық ұйым жұмыстарын жүзеге асырумен байланысты қатынастар;
в) мемлекеттік органдардың коғамдық ұйымдармен қарым-қатынас
барысында пайда болған қатынастар;
г) мемлекеттік органдардың азаматтарының сұранысы
менқажеттіліктерін, олардың құқығын қорғаумен байланысты пайда болған
қатынастар.
Мемлекеттік басқару органы және реттеуші әкімшілік құқық саласында пайда
болған қоғамдык қатынастарды нақты бағыттары бойынша келесі түрлерге бөлуге
болады.
1. Әкімшілік әрекет бағыты бойынша мынадай қоғамдық қатынастардың
негізгі түрлері қалыптасады:
а) баскару актісін орындау, қабылдау, дайындаумен, яғни, ол
дегеніміз мемлекеттік баскару органдарының актісі мен заңды орындаумен
тікелей байланысты;
б) құқықтық және ұйымдық нысандағы аткарушы сипаттағы күнделікті
өкілдікті орындаумен байланысты;
в) қабылданған шешімдерді орындау барысын бақылап отырумен
байланысты;
2. Әкімшілік өкілдіктің саласы бойынша:
а) әлеуметтік-мәдени кұрылыс саласындағы басқару қатынастары;
б) әкімшілік-саяси басқарудағы қатынастар (коғамдық тәртіп
қорғанысы, кеден және т. б.).
Әкімшілік құқық басқа да құқық салаларымен тыз байланысты.
1. Әкімшілік құкық және конституциялык құқық, бұл салалар бір-бірімен
тығыз байланысты және тіпті олардың нормаларын бір-бірінен айыру да қиын.
Бірақ, бұл салалардың арасында айырмашылыктар да бар. Мысалы,
конституциялық құқық қоғамдық құрылыс пен мемлекет саясатының негізін,
мемлекет пен тұлға арасындағы байланыстың негізін, улттық мемлекеттік және
әкімшілік территориялық кұрылысты қарастырып, мемлекеттік органдардың
жүйесін және сонымен қатар барлық мемлекеттік органдарға тән ортақ негізгі
қағидаларды құрайды.
2. Әкімшілік құқық сонымен қатар қылмыстық құқықпен де тығыз байланысты.
Әкімшілік құқыққа барлығы орындауға міндетті тәртіптер кіреді (жол
козғалысы, паспорттық жүйе, санитарлық, өртке карсы және т.б.). Әкімшілік
құқық әр түрлі коғамдық қатынастарды ретгейді.
Әкімшілік құқық 2 бөлімнен: жаппы және ерекше бөлімнен тұрады. Әкімшілік
құқық жалпы бөлімінің жүйесі - акт, нормалар, мемлекеттік басқару
саласындағы жалпы мәселелер. Оларға мыналар жатады.
1. мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаларын қарастыратын нормалар;
2. әкімшілік құқық субъектілерінің құқықтық қатынастарын қарастыратын
нормалар;
3. мемлекеттік қызметтің негізі мен қағидаларын анықтайтын нормалар;
4. мемлекетгік басқарудың түрлері мен тәсілдерін қарастыратын
нормалар.
Ерекше бөлімінде әкімшілік құқықтың институттарын біріктіретін нормалар
қарастырылады, сонымен қатар әр сала бойынша басқару органдары олардың
нақты атқаратын функциялары туралы айтылады (мысалы, әділетті басқару,
сыртқы істерді басқару, ішкі істерді басқару, қорғанысты басқару, білімді
басқару, денсаулық сақтауды басқару, көлік және коммуникацияны басқару және
т.б.)
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтың реттеушілік қызметі деген не?
2. Әкімшілік құқықтық нормаларды атаңыз?
3. Әкімшілік құқықбұзушылық дегенді қалай түсінесіз?
4. ҚР «Әкімшілік құқықбұзушылық туралы» Кодексіне ішкі жіне сыртқы талдау
жасаңыз.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
3. «Әкімшілік процедулар туралы»
4. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
5. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
6. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 2
ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР МЕН ҚАТЫНАСТАР
Мақсаты: Әкімшілік құқықтық нормалардың қоғамдық қатынастарды реттеу
саласында алатын рөлін ашып түсіндіру.
Жоспар:
1. Әкімшілік - құқықтық нормалар түсінігі, ұғымы.
2. Әкімшілік – құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік – құқықтық қатынастар түсінігі, мазмұны.
1.Басқа құқық салалары сияқты, әкімшілік құқық та заңды нормалардан тұрады.
Жалпы пән мен әдістерді біріктіру нәтижесінде әкімшілік-құқықтық нормалар
институты құрылып, осы негізде толық бекітілген салааралық жүйе
қалыптасады. «Әкімшілік норма» түсінігі негізінен мынадай мағынада
қолданылады:
1. заңды ережелермен басқару.
2. жариялық мүдде негізінде бекітілген ережелер арқылы
басқару.
Қазақстан Республикасы Конституциясында көрсетілгендей «мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы - халық, халық билікті тікелей республикалық
референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін
жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді». (3-бап, 1 ,2 -тармақ).
Әдебиетте «билік»түсінігінің мәні — құқық негізінде өз еркін басқа
субъектілер арқылы орындату. Ертеде әкімшілік құқықтық нормалар жалпы
міндеттеуші сипатта болып, билікгі белгілі бір орталықтан басқару керек
деген пікірге келді, себебі мемлекет қызметі біртұтас организм (жүйе) деп
саналды. Атқарушы биліктің институттарын құруда белгілі бір мақсатқа жету
үшін әкімшілік құқықтық нормалар көмегімен модельді ситуациялар туындайды.
Яғни:
1. субъектілердің құқықтары мен кепілдерін құқық көмегімен
бекіту мен дамытуды талап ету;
2. цивильді нысандадаулы конфликтілерді шешу негізінде билік құрылымын
күшейту (мысалы, соттык реформаны жүргізу барысында сот ролі мен
ықпалын күшейту).
Әкімшілік-құқыктық нормалар дегеніміз - міндетті немесе кейде ерікті
түрде мемлекеттік басқару органдарымен қабылданған, ( яғни, атқарушы және
заңды) атқарушы билік сферасында қоғамдық қатынастарды реттеуші ереже.
2.Әкімшілік-құқықтық нормалардың түрлері. Әкімшілік құқық нормалары белгілі
бір критерияларға байланысты жіктеліп (классификацияланып), бірнеше
түрлерге бөлінеді.
Әкімшілік құқық нормаларының ең күрделі түсінігі, яғни мәні мен
мазмұнын ашатын негізгі критериялар мыналар:
а) мазмұны;
б) субъектілердің мінез-құқына әсер ететін әдістер;
в) белгілі бір мақсатты тағайындау;
г) белгілі бір ортада қолданылуы;
д) занды күші;
е) қолданылу шегі (белгілі бір аймаққа, уақытқа, субъектілер
тобына қолданылуы).Әкімшілік құқық нормалары мазмұны бойынша:
1. материалдық (қаржылық) нормалар
2. процессуалды болып екіге бөлінеді.
Материалдық нормалар - азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін,
атқарушы билік органы мен ұйымдарды біріктіретін ережелер. Мысалы: атқарушы
билік органдары субъектілерінің қоғамға, тұлғаларға көрсететін заңды
түрдегі құзіреті (компетенциясы).
Процессуалды нормалар - мемлекетпен бекітіліп, санкцияланған материаддық
нормаларды жүзеге асыру барысында және мемлекеттік басқару органдарының
жаңа нормативтік актілерді шығарумен сипатталады. Процессуалды нормалардың
материалдық нормалардан айырмашылығы:
а) өзінің тағайындалуымен, яғни материалдық нормалар субъектілерінің
әкімшілік- құқықтық мәртебесін тағайындаса, ал процессуалдық нормалар
олардың орындалуы мен міндеттелуін занды түрде жүзеге асырады;
б) талап ету, яғни процессуалды нормалар, ең алдымен материалдық
нормалардың орындалуын талап етеді;
в) іске асыру, яғни әкімшілік-құқықтық материалдық нормалардың
қабыддануын, олардың жүзеге асырылуын талап ету арқылы іске асыру.
Процессуалды нормалар материалдық нормалар сияқты классификациялау
дәрежесіне байланысты жіктеледі. Мысалы: заңды күшіне байланысты, белгілі
бір ортага, яғни сфераға байланысты және т.б. Субъектілердің мінез-қүлқына
әсер ететін әдістер:
1. міндеттеуші (обьязывающие);
2. тыйым салушы (запрещающие);
3. уәкілдік беруші (уполномочивающие) әкімшілік-құқыкггык нормалар болып
бөлінеді.
1. Міндеттуші әкімшілік-құқықтық нормалар -тұлғаның белгілі бір
ережелердің орындалуын міндеттеп, талап етуі. Мысалы, заңды тұлғалардың
міндетті түрде Әділет органдарында тіркелуі, азаматтардың шағымдарын
(жалоба) белгілі бір мерзімде басқару органдарының қарастыру міндеттілігі.
«Қазақстан Республикасының мемлекеттік салық жүйесі мен бюджеті» атты
Президент Жарлығының 171 -бабында салық жүйесін міндетті түрде салық
қызметкерлері атқарады.
2. Тыйым салушы әкімшілік-құқықтық нормалар - норма көздеген
мақсаттан тыс белгілі бір іс-әрекеттердің орындалуына тыйым салып,
шектейді.
Тыйым салудың екі түрі бар:
а) жәй тыйым салу;
б) арнайы тыйым салу.
Жәй тыйым салу дегеніміз - әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар
істердің орындалуы мен жүзеге асуын шектеуі.
Арнайы шектеу дегеніміз- Қазақстан Республикасы Президенті заңының 174-
бабында көрсетілгендей, салық қызметкерлерінің кәсіби міндеттерін өздерінің
тікелей немесе жанама туыстығы бар салық төлеушілермен қаржылық мәселелерді
шешуге шектеу қоюы.
3. Уәкілдік беруші (уполномочивающие) нормалар — субъектілердің
әкімшілік-құқықтық қарым-қатынасында өз шешімі бойынша қатынастарды жүзеге
асыру, бірақ нормалардың сақталуын бұзбау керек. Мысалы: «Қазакстан
Республикасының банктері мен банк жүйесі» туралы Президент жарлығының 46-
бабында былай делінген: Егер Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі II
дәрежедегі әкономикалық нормаларды бұзған жағдайда мынадай шаралар
қолданылады:
а) міндеттеуші хатты талап етеді;
б) банкпен жазбаша түрде келісім жасайды;
в) ескерту, сөгіс береді;
г) жазбаша түрде береді;
Қолданылу шегіне байланысты:
а) жалпы міндетті;
б) ішкі жүйелік.
а) жалпы міндетті нормалар әкімшілік- құқықтық қатынасқа
түсетін барлық субъектілерден талап етіледі.
б) ішкі жүйелік нормалар белгілі бір атқарушы билікгің талап
етуіне байланысты қолданылуы.
Мекен-жайға байланысты (по адресату): белгілі бір ұйым іс атқарушы
билік органдарының әкімшілік-құқықтық мәртебесін (статусын) белгілеу арқылы
бөлу, яғни қоғамдық бірлестіктерге, мемлекеттік бірлестіктерге және
азаматтарға байланысты қолданылуы.
Сонымен қорытындылай келе әкімшілік құқықтық нормалар -бұл конституцияда
бекітілген белгілі бір кағидалар мен ережелердің жиынтыгы. Ал әкімшілік-
құқықтық қатынастар - бұл әкімшілік-құқықтық нормалармен реттелген,
мемлекеттік басқару саласындағы коғамдык қатынастар. Бүл екі ұғым бір-
бірімен тығыз байланысты, біріншісі мемлекет бекіткен қағидалар мен
ережелердің жиынтығы болса, сол ережелер құқықтық қатынастарды реттеп
баскарып отырады.
3.Әкімшілік-құқықтық қатынастардың мазмұны.Әкімшілік-құқықтық қатынастар -
әкімшілік-құкықтық нормалармен реттелген, мемлекеттік басқару саласындағы
қоғамдық қатынастар. Атқарушы билік органдары өз қызметі барысында түрлі
субъектілермен өзара әрекет жасайды. Көп жағдайда олардың мүддесі бір-
біріне сәйкес келмейді. Бұл сәйкессіздік азаматтар, ұйымдар, органдар
тарапынан ортақ қатынастарды реттеуге, жүйелеуге ұмтылдырады. Осы тұрғыдан
әкімшілік құқықтың субъектілері заң алдында тең. Әкімшілік- құқықтық
қатынастардың мақсаты тұракгц заңмен карастырылған катынастар жүйесін
қамтамасыз ету және қатынастар барысында субъектілердің әр түрлі мүделері
мен қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Әкімшілік-кұқықтық қатынастар
субъектілердің өз құқықтары мен міндеттерін ерікгі түрде орындауға
бағытталған. Басқару органы өзінің биліктік өкілеттіліктеріне қарамастан
өздерінің қызметтерінде мемлекет және оның мүддесін көздейді. Әкімшілік-
құқықтық қатынастардың қатысушыларының ,бірі кұқық бұзушылық жасаса,
нормаларды бұзса, мемлекет алдында жауапқа тартылады. Ал бұл жағдайды
әкімшілік тәртіп реттейді. Әкімшілік-құқықтық қатынастар түрлі тараптардың
өз құкықтары мен міндеттерін орындау барысында туындайды және ол
ережелермен процедураларға негізделген. Әкімшілік-кұқықтық.Іс қатынастардың
қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін өзінше өзгерту мүмкіндігі
шектелген.
Әкімшілік-құқықтық қатынастардың құрылымы және түрлері. Әкімшілік-
құқықтық қатынастардың өзіндік құрылымы бар, ол субъект (қатысушы) -
құқықтық қатынасқа қатысушы нормаға сай кұқықтармен міндеттерге ие тұлға..
Құқықтық қатынастардың бағытталған мақсаты оның мазмұнын құрайды, сол
бағытталған мақсатқа жету барысында құқықтық қатынастар туындайды.
Материалдық мазмұны - бұл тұлғаның нақты әрекеті, бұны орындау барысында
тараптардың кұқықтары мен міндеттері жүзеге асады. Заңдык мазмұн бұл
субъективтік кұқықгар мен міндеттер болып табылады. Әкімшілік-кұқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгеруі, жойылуы заңдық қатынастарға
негізделген. Заңдық фактілер -тараптар арасында нақты кұқықтық қатынас
тудыратын нормамен бекітілген жағдай. Әрекет-субъектінің өз еркін білдіру
актісі, ол өз кезегінде заңды және заңсыз болып екіге бөлінеді. Оқиғаның
әрекетке қарағанда ерекшелігі - ол субъектінің еркіне бағынбайды. Бұған
адамның дүниеге келуі, қайтыс болуы және т.б. жаткызуға болады. Әкімшілік-
кұқықтық қатынастар зандық сипаты бойынша тік (вертикапьный) және көлбеу
(гаризонтальный) болып бөлінеді. Тік әкімшілік кұқықтық қатынастар
әкімшілік кұқықтық реттеудің және мемлекетті басқару қызметіне тән
субъектілер мен объектілер арасындағы бағыныштылық байланыстың мәнін
білдіреді. Көлбеу кұқықтық қатынастардың көбінесе тіке қатынастарға алғы
шарт болатыны тәжірибеден белгілі.
Қорытындылай келе, жалпы қоғамда әкімшілік нормалар мен қатынастар
болмай, қоғамның дамуы мүмкін емес сиякты, өйткені әкімшіліқ кұқықтық
нормалар бекітілуі арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Ал әкімшілік кұқықтық
қатынастар тек биліктік өкілеттілікке ие болып қана қоймай, сонымен қатар
әкімшілік құқыктың субъектілерінің түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін
қорғап, кұқықтық қатынастарды тұрақтандырады.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтық нормаларға жалпы сипаттама беріңіз?
2. Әкімшілік құқықтық нормаларды атаңыз?
3. Әкімшілік құқықтық нормалардың жіктелуі тәртібі қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 3
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТЫН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
Мақсаты: Әкімшілік құқықтың қайнар көздері туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық кайнар көздер түсінігі.
2. Әкімшілік құқық қайнар көздер түрлері.
1. Әкімшілік құқықтын қайнар көздері - әкімшілік құқық субьектілерімен
атқару-билік жүргізу қызметі аясында қалыптасатын қоғамдық қатынастарды
реттейтін, құқық нормаларының құқықтық нысан ретіндегі көрінісі.
Әкімшілік құқық қайнар көздер терминінің негізгі түсінігі заңды түрде
басқарушы субъектілерге қарым-қатынас тәртібін бекіту. Қайнар көз ретінде
саналу үшін, әр форма бірнеше факторларға, белгілерге ие болуы керек,
сонымен қатар «әкімшілік құқық қайнар көздері» терминінде мемлекеттік билік
қабылдап, бекіткен басқару субъектілерін іске асыру тәртіптері жатады.
Заң әдебиетінде көптеген авторлар әкімшілік құқығының қайнар көздері
ретінде негізгі 6 нысанын атап өтеді, олар:
1. нормативті актілер.
2. құқықтық салт-дәстүр.
3. сот прецеденті.
4. шарт (соның ішінде тек әкімшілік шарттар).
5. сот тәжірибесін жалпылау.
6. ғылыми құқықтық доктрина.
1. Нормативтік құқықтық актілер - референдумда қабылданған уәкілетті орган
немесе мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе уақытша
тоқтататұратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат. Нормативтік акт -
қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің негізгі құралы
Құқық нормасы (құқықтық норма) - нормативтік құқықтық актіде тұжырымдалған,
көп мәрте қолдануга арналған және нормативтік реттелген ахуал шеңберінде
барлық түлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез-құлық ережесі.
2. Құқықтық салт-дәстүр деп қоғамдағы мемлекеттік билікке тәуелсіз пайда
болған тәртіптер жиынтығын айтуымызға болады, сонымен қатар оның мемлекет
пен құқықтың даму тарихында алатын орны ерекше. Бүгінгі күні ол қайтадан
кеңінен тарауда. 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабыдданған Қазакстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 3- бабында азаматтық құқықтың қайнар көзі
ретінде салт-дәстүр танылады деп көрсетілген.
3. Сот прецеденті деп - белгілі бір іс бойынша сот қабылдаған шешімнің тура
сондай істерге қолданылуын айтуымызға болады. Сот прецеденті әкімшілік
құқықтың қайнар көзі ретінде англо-саксон жүйесінде кеңінен қолданылады.
Құқықтың аталған қайнар көзі Қазакстан құқық жүйесіне тән емес.
4. Шарт - екі немесе одан да көп субъектілердің арасындағы келісім, кұрамы
мінез-кұлық ережелерінен тұрады және тек қана осы субъектілер үшін ғана
міндетті. Шарт құқықтың қайнар көздерінің барлық талаптарына сай келеді.
5. Сот тәжірибесін жалпыпау немесе талдап қорыту -бүл бірдей және
көптеген нормалардың қатынасының нәтижесінде шығатын нақты істі шешу
барысында пайда болған құқықтық жағдай, Соттық тәжірибені жалпылау егер
Республиканың Жоғары Сотының Нормативтік Қаулысымен қаралса құқықтың
өзіндік қайнар көзі болып табылады, сонымен қатар, құқық қабылдау және
құқық шығармашылық кызметінде зор рөл атқарады.
6. Ғылыми құқықтық доктрина - құқық және құқық ғылымы саласындағы
пайда болған қағидалар мен көзқарастар жүйесі. Құқықтық доктринаның негізгі
жағдайларымен байла байланысты мыналар іске асады:
- құқықтық әрекет;
- құқықтық нормаларды қолдану процесінде заң баптарый талқылау;
- құқықтағы кемшіліктерді толықтыру.
Іс жүзінде ғылыми құқықтық доктрина құқықтық қайнар көзі функциясын
атқарады, алайда оны бірқатар жағдайларға байланысты әкімшілік құқықтың
қайнар көзі қатарына жатқызуға да болмайды. Біріншіден, ғылыми доктринада
нақты іс-әрекет тәртібіне сілтеме табу қиын, бул оны күнделікті әрекетте
қолдануды қиындатады. Екіншіден, ғылыми доктрина мемлекеттік билікпен
арнайы қайнар көзі ретінде қабылданбайды, сондықтан оның шығарған
шешімдерінің негізгі арнайы құқықтың қайнар көзіне сілтемесіз занды күші
болмайды.
2. Әкімшілік қүқықтың қайнар көздері негізінен 2 топқа бөлінеді:
1. нормативтік актілер;
2. әкімшілік келісімдер.
Нормативтік актілер негізінен Конституциядан, Мәжілістің және Сенаттың
зандарынан, актілерінен; Президент актілерінен; Үкімет қаулысынан; Жоғарғы
Кеңес және Жоғарғы Сот қаулыларынан, атқарушы органдар қаулыларынан тұрады.
Ал әкімшілік келісім - Мемлекетаралық; Үкіметаралық; ведомствааралық;
аумақаралық (регион) келісімдерден тұрады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда
референдум арқылы қабылданған болатын. Конституция әкімшілік құқықтың
қайнар көздерінің ішінде үлкен орын алады. Конституция құқық негізін
құрайды, сонымен қатар барлық әкімшілік құқық әлементтерінің бағынуын
қадағалайды.
Президент, парламент актілері негізінен Конституцияға сүйеніп
қабылданады. Осыдан басқа әкімшілік құқық қайнар көздеріне тағы да
ведомствалардың, министрліктердің қаулылары да жатады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 69-бабына сәйкес бүкіл Республика
территориясында орындалуға тиісті Үкіметтің қаулылары да әкімшілік құқықтың
қайнар көзі болып саналады.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтың қайнар көздеріне не жатады?
2. Әкімшілік құқықтық нормалар мен қайнар көздерінің ара қатынасы қандай?
3. Әкімшілік құқықтық қайнар көздерінің түрлерін атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 4
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ
Мақсаты: Әкімшілік құқықтың субъектілері туралы толық мағлұмат беру.Олардың
әкімшілік құқықтық қатынастарға түсу тәртібін түсіндіру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық субъектілері туралы жалпы мағлұмат.
2. Жеке әкімшілік – құқықтық субъектілері.
1.Әкімшілік-құқықтық субъектілерге тоқталмас бұрын, ең алдымен «әкімшілік
құқық субъектісі» ұғымына түсінік беру керек. Әкімшілік құқықтың субъектісі
болып азаматтар, қоғамдық және мемлекеттік емес бірлестіктер мен олардың
қызметкерлері, сондай-ақ кәсіпорындар мен мекемелер, ұйымдар және еңбек
ұжымдары саналады.
Әкімшілік құқық субъектілері мынадай 3 шарт бойынша ғана әкімшілік
құқықтық қатынастардың субъектісі болып табылады:
- субъектілердің құқықтары мен міндеттерін қарастыратын әкімшілік құқық
нормалары;
- субьектілердің құқықтық және әрекет ету қабілеттілігінің болуы;
- құқықтық қатынастардың өзгеруі мен тоқтатылу негіздерінің қалыптасуы.
Әкімшілік-құқықтық субъектілер жеке және ұжымдық болып 2-ге бөлінеді.
Жеке субъектілерге азаматтардың және Қазақстан Республикасы Президентінің
әкімшілік құқықтық әрекеттері мен құқықтары жатады. Ал ұжымдық
субъектілерге Қазақстан республикасының Үкіметі, Министрліктер,
Мемлекетттік комитеттер және ведомствалар, сондай-ақ жергілікті органдар
мен ұйымдар жатады. Жеке әкімшілік құқықтың субъектісін қарастыратын
болсақ, ол ең алдымен азаматтың құқықтық мәртебесінен басталады.
Сондықтан ең алдымен «азамат» деген түсінікті анықтап алу қажет. Заң
әдебиеттерінде ол біріншіден, адамның қандай да бір мемлекетпен саяси-
құқықтық қатынастарын анықтайды. Екіншіден, азамат деп кейбір құқықтын,
саласында белгілі бір салада нақты құқықтарға ие жеке тұлғаны атайды.
Әкімшілік құқықта «азамат» деген ұғымға осындай түсінік беріледі. Сонымен
бірге конституциялық-құқықтық анықтама бойынша азаматтығы жоқ және шетел
азаматтары да әкімшілік құқықтың субъектісі болып табылады. Заң ғылымы мен
әдебиеттерде де азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесіне, азаматтар мен
мемлекеттік басқару органдары арасындағы қарым-қатынастар туралы
мәселелерге де көп көңіл бөлінеді. Бүл мәселелер қазіргі Қазакстанның даму
кезеңінде елеулі мәнге ие болып отыр.
Кез келген азамат өзінің, өмір сүру барысында басқа мемлекеттік
органдарға қарағанда мемлекеттің басқару органдарымен көбірек қақтығысады.
Олардың қарым-қатынастарынан көптеген конституциялық және басқада қүқықтар
туындайды,сонымен қатар, әкімшілік - құқықтық нормалар азаматтар мен
мемлекет арасында қалыптасып келе жатқан қатынастарды реттейді;
азаматтардың негізгі құқықтық мәртебелерін, олардың бостандығы мен
конституциялық құқықтарын дамытып, бақылайды, азаматтардың бостандығы мен
құқықтарын ұйымдастыру механизмін қалыптастырады. Мысалы, тіпті адамның
өмір сүру құқығы әкімшілік-құқықтық нормалар мен актілерде белгіленген.
Азаматтың өмірге келгеннен бастап, дүниеден өткенге, тіпті өлімді
анықтаудың өзі актілермен жузеге асырылады. Сонымен бірге азаматтың білім
алуы білім туралы заң және басқа да актілермен бекітіліп, бірқатар
әкімшілік-құқықтық нормалармен негізделген. Сондай-ақ, әкімшілік құқық, тек
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеп отырады.
Азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесі жаппы құқықтық мәртебесінің
бөлігі болып табылады және оның төмендегідей әлементтері бар:
1. әкімшілік құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі;
2. мемлекеттік басқару саласындағы қүқық пен міндеттер;
3. азаматтардың бостандығы мен құқығының әкімшілік- құқықтық
кепілдігі.
Әкімшілік құқықтың субъектісі болу үшін азаматтар әкімшілік құқық
кабілеттілігіне және мемлекетті басқару саласында қүқықтар мен міндеттерге
ие болу керек. Жалпы азаматтарда әкімшілік әрекет қабілеттілігі басқа
құқықтықсалаларға қарағанда ерте қалыптасады. Мысалы, мектеп оқушылары
бұзылған құқықтарды қалпына келтіруге шаралар қолдануды әкімшіліктен талап
ете алады, мысалы, жастар ісі жөнінде мемлекеттік органдарға үндеу жариялау
сияқты.
Толыққанды әкімшілік әрекет қабілеттілігі 18 жастан ғана басталады.
Әкімшілік құқық және әрекет кабілеттілігі тек жас мөлшеріне ғана емес,
сондай-ақ денсаулыққа, тұрғылықты жеріне, біліміне және басқа да
факторларға негізделіп қалыптасады. Кейбір факторлар әкімшілік құқық және
әрекет қабілеттілігін толығымен немесе жартылай шектеуі мүмкін. Мәселен,
психикалық аурулар мен мүгедектер транспорт жүргізу құқықтарынан айырылады,
соттық жауапкершілікке тартылған және арнайы білімі жоқ азаматтар
мемлекеттік аппаратта лауазымды міндет атқару құқығын жоғалтады.
Кез келген құқық субъектісінің және азаматтың әкімшілік-құқықтық
мәртебесінің басты әлементі болып, мемлекеттік басқару саласындағы құкық
пен міндеттер саналады. Оларды бірнеше себептерге байланысты жіктеуге
(классификациялауға) болады. Әкімшілік-құқықтық мәртебе азаматтың
конституциялық мәртебесімен тығыз байланысты болғандықтан конституцияға
қатысты құқықты бөліп көрсетуге болады. Оған мемлекеттік істерді басқаруға
қатысу, мемлекеттік қызмет атқару қүқығы, лауазымды тұлгалар мен
мемлекеттік органдардың Іс-әрекеттері мен шешімдеріне сотқа шағымдану
құқығы жатады. Сондай-ақ азаматтардың конституциялық құқығын әкімшілік
құқық мәртебесінің әлементі ретінде қарастыруға болады. Бүл құқықтар
мемлекеттік басқару органының қатысуынсыз және әкімшілік-құқыктық
қатынастарынсыз жүзеге аспайды. Мемлекеттік басқару сапасындағы басқа
құқықтар конституциялық құқықты дамытады.
- денсаулықты қорғау конституциялык құқығы, бүл құқық дәрігерлік
(медициналық)-санитарлық, медициналық-әлеуметтік көмек, дәрі-дәрмектік,
ортопедиялық және протездік көмекпен қамтамасыз ету, сауықтыру мекемелерін
қолдану және өзінің денсаулығы жайлы ақпарат алу сияқты азаматтың әкімшілік-
құқықтық мәртебесінің бөлігі болып табылатын құқықтармен нақтыланады.
- бұқаралық ақпараттар құралдарын тіркеу құқығы. Бұл құқық сөз
бостандығына, өз ойын еркін жеткізуге және ақпарат таратуға негізделген. Әр
конституциялық құқық әкімшілік занда көрініс табады, яғни бұл құқықтардың
дамуы, азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесіне кіретін басқа
құқықтармен қамтамасыз етіледі. Конституциялық және соған қатысты
құқықтардан басқа, мемлекеттік басқару саласында азаматтар көптеген өзге
құқықтарға ие. Бұл құқықтар әр түрлі құқықтық актілермен бекітіледі. Оған
мыналар жатады: қару алу, әр түрлі тауарлар сатып алуға, сондай-ақ басқа
кызметтерді пайдалануға; некеге тұруға, мемлекеттік басқару органдарына
арыздануға, транспорт жүргізуге, тегін, аты-жөнін және әкесінің атын
өзгертуге құқықтары бар.
Әкімшілік-құқықтық мәртебесінің құқықтарымен бірге азаматтардың
міндеттері де елеулі роль атқарады. Құқықтың кез келген саласында
азаматтың, негізгі құқықтық мәртебесін, Қазақстан Республикасы
Конституциясы мен заңдарын сақтау, басқа тұлғалардың құқығын, бостандығын,
ар-намысын құрметтеу міндет болып табылады. Осы басты міндеттерден, басқа
қосалқы міндеттер қалыптасады. Олар құқықтық актілерде бекітіліп,
адамдардың әр түрлі өмір сүру әрекеттеріне қатысты болады. Әкімшілік-
құқықтық нормалар көптеген азаматтардың мінез-құлық ережелері мен
міндеттерін бекітеді. Мысалы, жол жүру ережелері мен қоғамдық транспортты
пайдалану; керекті жағдайда міндетті түрде медициналық тексеру мен
емделуден өту; транспорттық көліктерді тіркеу және кейбір іс-әрекет
түрлерімен айналысуға рұқсат алу.
Сондай-ақ азаматтық құқықта азаматтардың әкімшілік-құқықтық
мәртебесінің жалпы және арнайы түрлерін ажырата білу қажет. Біріншіден,
жалпы әкімшілік-құқықтық мәртебеге жас мөлшері, денсаулығы, айналысатын
кәсібі, тұрғылықты жері және басқа факторлардың ерекшеліктеріне қарамастан
барлық азаматтар ие болады. Ол ең алдымен азаматтың конституциялық
мәртебесімен байланысты. Бірақ әр адам өз өмірінде әр салада қызмет
атқарып, әр түрлі жағдайлардан өтеді. Бұл азаматтардың арнайы құқықтары мен
міндеттерін қалыптастырады. Арнайы әкімшілік-құқықтық мәртебеге мемлекеттік
басқару саласындағы, мемлекеттік жоғарғы оқу орны студенттері, әкологиялық
аймақта тұратын тұлғалар, мүгедектер, жеке кәсіпкерлер және қауіпті жұқпалы
аурулармен ауыратын науқастар ие болып, олардың арнайы құқықтары мен
міндеттері қалыптасады. Сондықтан әкімшілік құқықта және басқа салаларда
арнайы субьектілер және олардың арнайы әкімшілік құқықтық мәртебесі бөлініп
көрсетіледі.
Әкімшілік-құқықтық мәртебесінің әлементі болып табылатын азаматтың
құқықтары мен міндеттері заңды құқықтық фактілерге түскен азаматтармен
мемлекеттік басқару органдарының әкімшілік-құқықтық қатынастары арқылы
қалыптасады. Сонымен бірге әкімшілік-құқықтық мәртебесінің келесі әлементі
- азаматтардың бостандығы мен құқықтарының әкімшілік-құқықтық кепілдігі
болып саналады. Белгілі бір шарттар мен құралдар құқықтық субъектілердің
құқығын қорғауды ұйымдастыруға берілген кепілдік деп түсіндіріледі
әкімшілік-құқықтық кепілдік азаматтардың құқығын тек мемлекеттік басқару
саласында ғана емес, сондай-ақ басқа да коғамдық өмірде де корғайды.
Азаматтардың конституциялық, еңбек, жер және басқа да құқықтарын қорғайды.
Көптеген елдерде соттан тыс азаматтардың құқығының сақталуын бақылайтын
органдар бар: Мысалы, Скандинавия және басқа да бірқатар мемлекеттерде
-Омбудсмендер; Францияда- Мемлекетгік Кеңес; адамдардың құқығы туралы
өкілеттілік Польша мен Ресей мемлекеттерінде, ал адамдардың құқығы
мәселерімен айналысатын, осындай Республикалық Комиссия Қазақстанда да
құрылды. Азаматтардың өздерінің қызығушылықтарын, бостандықтары мен
құқықтарын қорғаудың тәсілі - шағым түсіру құқығы болып табылады.
Шағымданудың екі түрі бар: әкімшілік және соттық. Жалпы әкімшілік
шағымдану құқығы 1995 жылғы 19 маусымда қабылданған «азаматтардың
өтініштерін қарастыру тәртібі» туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар Жарлығымен реттеледі. Шағымдану мемлекеттік органға немесе
лауазымды тулғаға беріледі. Шағым түскен кезден бастап 15 күн ішінде
қаралып, белгілі бір шешімге келу қажет, ал талап етуші жақ бойынша шағым
қосымша 1 айдың ішінде қарастырылып тексеріледі. Шағымның шешімімен азамат
келіспесе, онда жоғары тұрған органға немесе лауазымды тұлғаға, сотқа қайта
шағымдануға болады. Ал арнайы әкімшілік шағымдануды қарастырып, шешім
қабылдау белгілі бір тәртіппен откізіледі. Мәселен, әкімшілік құқық
бұзушылық ісі бойынша мемлекеттік басқару органдарына шағымданғанда онда
орган мен қызмет етуші арасындағы әкімшілік құқықтық қатынас әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекс арқылы реттеледі.
Сонымен қатар әкімшілік құқықтың субъектісі болып шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ түлғалар да саналады. Оларды 2 топқа бөлуге болады: тұрақты
тұратындар және уақытша тұруға келгендер. Бұл екі топтағы азаматтардың да
мемлекеттік басқару саласында құқықтары мен міндеттері бар, сонымен бірге
олар әкімшілік-құқықтық қатынастарға қатыса алады.
Шетел азаматтарының әкімшілік-құқықтық мәртебесі әр түрлі құқықтық
актілермен, соның ішінде Қазакстан Республикасы Конституцясының 12-бабымен,
сондай-ақ «Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық
ережелері» туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жарлығымен Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты, шетел
және азаматтығы жоқ түлғалар барлық құқықтар мен бостандықтарға ие және
койылған міндеттерді атқаруға тиісті. Мемлекеттік басқару саласында
Қазакстандық және шетел азаматтарының әкімшілік-құқықтық мәртебесінің,
ортақ үқсастықтарына қарамастан, Қазакстандық азаматтың құқықтары мен
міндеттері шетел азаматтарына қарағанда басымырақ.
Ал шетел азаматтарының мемлекеттік басқару сапасында кейбір құқықтары
шектеулі. Мәселен, олар әскери міндетін атқармайды, көптеген мемлекет
аппаратындағы лауазымды орындарды иемдене алмайды, Қазақстан
территориясында еркін көшіп-конуға және саяси мақсатты көздейтін қоғамдық
ұйымдар құруға құқықтары жоқ. Сондай-ақ, шетел азаматтарына қазақстандық
азаматтарға тән емес, қосымша міндеттер жүктейді. Шетел азаматтары сол
жерде тұруға, төл құжаттарын тіркеуге рұқсат алу керек және республика
территориясына кірерде медициналық куәландырудан өтуге міндетті. Сонымен
бірге Ішкі істер министрлігінен сол елдің территориясында жүріп-тұруға
рұксат алуы қажет. Шетел азаматтары да Қазақстан азаматтары сияқты
әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Сондай- ақ республика территориясында
белгілі бір дипломатиялық істермен жүрген шетел азаматтары категориясының
әкімшілік және құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімімен және басқа да қүжықтық актілерімен белгіленеді.
2. Қазақстан Республикасы Президенті әкімшілік құқық субъектісі ретінде.
Қазақстан Республикасы мемлекет басшысының құқықтық мәртебесі 1995 жылғы 26
желтоксандағы «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» заң күші бар
Президенттің Жарлығымен және Конституциямен анықталады. ТМД елдерінде заң
шығарушы салыстырмалы сараптама кезінде осы мемлекеттердің әр қағидасында
Президент мәртебесінің жалпы және ерекше аспектілерінің болуы, осындай
мемлекеттік институт қалыптасқан жерлерден көрінеді. Қазақстан Республикасы
Президентінің әкімшілік-кұқықтық мәртебесі:
1. жоғары лауазымды тұлғаның мемлекеттік органдар жүйесінде
әлеуметтік-құқықтық тағайындалуы;
2. сайлау тәртібі (құрылуы, тағайындалуы).
3. кұзіреттері (компетенция) мен өкілеттіліктері;
4. басқа органдармен қарым-қатынас тәртібі;
5. жауапкершілік;
6. әрекет кепілдігі;
Қазіргі заң шығаруға сәйкес Президент Қазақстан Республикасының басшысы
және жоғарғы лауазымды тұлға болып танылады. Халық бірлігінің және
мемлекеттік биліктің, Конституцияның тұрақтылығының, адам және азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының символы, гаранты болып саналатын Президент
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жұмыс атқаруын және
халық алдында билік ұйымдарының жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Кандидатқа қойылатын талаптар:
- Қазақстан Республикасының азаматы болуы тиіс;
- активті сайлау құқығына ие;
- жас мөлшері 40 - (шексіз);
- Қазақстан Республикасының территориясында тұрақты 15 жылдан кем емес өмір
сүруі керек;
- соттылығы болмау керек;
- мемлекеттік тілді жетік меңгерген болуы шарт;
- бір тұлға екі реттен артық Президент бола алмайды;
- өкілетті органның депутаты болмауы қажет;
- оқытушылық қызметтен басқа кәсікерліктің немесе жалақы төленетін кәсіптің
кез-келген түрімен айналысуға тыйым салынады.
Президент жалпы халықтық жасырын дауыс берумен, жалпы, тең, тікелей
сайлау арқылы 7 жыл мерзімге сайланады. Президент өзінің қызметін қаңтардың
2 сәрсенбісінде ант беруден бастайды, оған Парламент депутаттары,
Конституциялық Кеңес мүшелері, Жоғары Сот өкілдері және республиканың
бұрынғы Президенттері қатысады. Егер Президент кезектен тыс сайлау арқылы
сайланса, онда ант беру сайлау қорытындысы жарияланған күннен бастап, бір
аи Ішінде жүзеге асады. Мемлекет басшысы өз міндеттерін орындау мақсатында
Қазақстан Республикасы Конституциясы және басқада заң актілері құқықтық,
ұйымдық, әлеуметтік кепілдіктер орнатады. Берілетін құқықтық кепілдіктер:
Қазақстан Республикасы Президентінің мынадай құқықтары бар:
- халықтың және мемлекеттің атынан сөз сөйлеуге;
- халық бірлігі және мемлекеттік биліктің, сонымен қатар Конституция
тұрақтылығының кепілі болуға;
- мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жүмыс атқаруын
қамтамасыз етеді;
- Конституцияның 44-бабында бекітілген кең өкілеттіктерге ие. Әрекеттің
негізгі бағытына байланысты келесі өкілеттіктері атап өтуімізге болады.
- мемлекеттік егемендігінің және адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының мүдделерін халықаралық қатынастарда, ішкі саяси
өмірде жүзеге асырады;
- мемлекеттік билік институттарын және органдардың лауазымдарын айқындау,
қалыптастыру, кұру;
- жарғылар мен бұйрықтар шығару, олар республиканын барлық территориясында
заңды күшіне ие, сонымен қатар Конституцияда қаралған жағдайда заң күшіне
ие заңдар шығару;
- Президент өкілдерін жүйелеуді (классификациялауды) бірнеше негізге
байланысты жүргізуге болады, мысалы түрақты және уақытша жіберілген
өкілдер.
Ұйымдық кепілдік:
- кезекті және кезектен тыс Парламент сайлауларын тағайындайды;
- Парламент және Үкімет өкілдерін Конституцияда қарастырылған жағдайға
сәйкес мерзімінен ерте тоқтату құқығы бар;
- Үлттық Қауіпсіздік Комитетін және Мемлекеттік Тергеу комитетін кұруға
құқылы;
- атқарушы және биліктің басқа тармақтарын ұйымдастыру жүйесіне әсер ету;
- ерекше маңызды мәселелер жөнінде Үкімет отырыстарын басқарады;
- Президент әкімшілігін құру.
Әлеуметтік кепілдік:
- Президент және оның жанұясының қорғалуы, олардың қамтамасыз етілуі
мемлекет есебінен жүзеге асырылады;
- төте және белсенді сайлау құқығы, сайлау институттары арқылы
халықпен үнемі байланыста болу, референдум және жыл сайынғы
халыққа жолдауы арқылы жүзеге асырылады. Жауапкершілік Президент
мәртебесінің әкімшілік-құқықтық әлементі ретінде өзіне тән
ерекшеліктерге ие болады.
Президент Қазақстан Республикасы Конституциясының 47-бабына сәйкес тек
мемлекетке опасыздық жасағанда жауапқа, тартылады және лауазымынан тек
Парламент айыруы мүмкін. Кінасын қарастырып, шешімге келу үшін Парламенттің
төменгі палатасының депутаттары, яғни Мәжілістің 1/3 депутаты қатысады.
Кінәсін анықтау Сенатпен ұйымдастырылып, Сенаттың жалпы депутаттар санының
көпшілік дауысы арқылы шешіліп, Парламент Палаталарының бірлескен отырысына
қаралуға беріледі. Нақты шешім бұл сұрақ бойынша Жоғарғы Соттын
қорытындысымен депутаттардын 4\3 дауысы арқылы шешіледі.
Қазақстан Республикасының Үкіметі. Үкімет Қазақстан Республикасының атқару
билігін жүзеге асырады. Конституцияға сәйкес ол атқарушы органдар жүйесін
басқарып, қызметтеріне жетекшілік етеді. Үкіметтің қызметінің құқықтық
негізі Қазақстан Республикасы Конституциясы, 1995 жылғы 18 желтоқсанда
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы бойынша
қабылданған «Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы» және ұйымды анықтайтын,
сонымен бірге органның қызметін анықтайтын Президент пен Парламеттің
актілері болып табылады.
Үкімет құрамы - Премьер-Министр және үкіметтің мүшелері кіретін
ұжымдық орган. Онын, әкімшілік-құқықтық мәртебесі бірнеше ерекшеліктермен
ерекшеленеді: құрылу тәртібі, қызметінен кетіру (отставка) мен
өкілеттілігін тоқтату институтымен;
1 Үкімет басшысы тағайындалғаннан кейін 10 күндік мерзім ішінде Премьер-
Министр Үкіметтің құрылысы мен құрамы жөнінде ұсыныс жасайды;
2. Үкімет Президенттің қатысуымен кұрылады;
3. Үкімет мүшелері халыққа және Президентке ант береді;
4. Үкімет барлық істерінде Президент алдында жауапты және Парламентке
Қазақстан Республикасы Конституциясында қарастырылған тәртіп бойынша есеп
береді. Үкімет атқарушы билікке қатысты сүрақтарды шешуге байланысты
өкілеттілікке ие; 5. бұл негізгі бағыттағы әлеуметтік-әкономикалық саясат,
қауіпсіздік, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету және көрсетілген бағыттар
бойынша орталық және жергіліқті атқару органдарына жетекшілік етуді жүзеге
асыру;
6. Парламентке республикалық бюджетті дайындап, таныстыру және оның
орындалуын қамтамасыз етіп, ол туралы есеп беріп отырады;
7. мемлекеттік меншікті басқарады;
8. Мәжіліске заң жобаларын енгізіп, олардың орындалуын қамтамасыз ету;
9. Ішкі саясатты жүргізу туралы шаралар қабылдау.
Халық шаруашылығымен байланысты сұрақтарды шұғыл шешу үшін тұрақты
орган ретінде Үкіметтің Президиумы қызмет етеді. Оның құрамына Премьер-
Министр; бірінші орынбасар және Премьер-Министрдің орынбасары кіреді.
Премьер-Министр үкімет жұмысында алқалылықты (коллегиялықты) қамтамасыз
етеді. Президенттің тапсырмасы бойынша, ол Қазақстан Республикасын
халықаралық қатынастарда таныстырып, үкіметаралық келісімдерге қол қояды
және үкімет кеңесінде қарастыруды талап етпейтіні мемлекеттік басқару
туралы мәселелер бойынша шешім қабылдайды. Премьер-Министрдің орынбасары
атқаратын міндетіне сәйкес министрліктер мен үкіметтің ведомстваларына
тәуелді органдардың қызметтерін үйлестіруді (координациялауды) жүзеге
асырады. Заңның орындалу және Парламенттің басқа да актілері, сонымен бірге
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы мен қаулысы негізінде Үкімет
қаулы шығарып, оның орындалуын ведомстваға тәуелді органдар арқылы
тексереді.
Үкіметтің мүшелері үкімет қабылдаған шешімдерге, олар шешім қабылдауға
дауыстарын бермесе, сонымен қатар өз келісімдерін бермесе де жауапты
болады. Заң бойынша үкімет мүшелерінің құқықтары белгілі органның депутаты
болуға, басқа лауазымды міндет атқаруға және кәсіпкерлікпен айналысуға
шектеу қояды. Сонымен қатар оларға дәріс беруге және ғылыми басқа да
шығармашылықпен айналысуға рұқсат беріледі. Қазақстан Республикасы
Үкіметінің өкілеттілігі Президенттің өкілеттілік мерзімімен өлшенеді.
Сонымен қатар Үкімет өзінің өкілеттілігіне сәйкес құқықтық, ұйымдық және
әлеуметтік кепілдікке ие болады.
Құқықтық кепілдік:
- үкіметтің қызметі Конституция және заң негізінде, биліктің жеке
және тәуелсіз болып тармақталу негізінде жүзеге асады;
- өкілеттілік негізінде бүкіл территорияға міндеттілік күшіне ие
қаулы қабылдайды;
- өкілеттілік негізінде Конституция және заң, Президент қаулысы
бойынша билік көздерін (ресурстарын) бөледі. (әкономика-қаржылық,
кадрлық және ақпараттық);
Үйымдык кепілдік:
- атқарушы органдардың қызметіне жетекшілік ету;
- үкімет құрамына кірмейтін жетекшілерді лауазымды міндетке тағайындап,
одан босатады;
- ақпараттық-сараптама, атқару және шаруашылық функцияларын атқаратын
үкімет аппаратын құрады.. Әлеуметтік кепілдік:
- еңбек ақы және қамтамасыз ету, яғни, асырау мемлекеттік бюджеттен
бөлінеді;
- қорғау, медициналық қызмет көрсету және басқа да әлеуметтік төлемдер
мемлекет бюджеті есебінен жүзеге асырылады.
Заң бойынша үкімет өкілеттілігінің тоқтатылу және қызметінен кету
(отставкаға) институты қарастырылған. Үкімет өздерінің өкілеттілігі мен
функциясын әрі қарай жүзеге асыруын мүмкін емес деп тапса, онда өздерінің
өкілеттілігін тоқтату жайлы Президентке хабардар етуге құқылы. Қазақстан
Республикасының Президенті 10 күн ішінде өкілеттілігінің тоқтатылуы немесе
тоқтатылмауы жайлы сұрақты қарастыруға тиіс. Егер тоқтатылуын қабылдаса,
онда үкіметтің және оның мүшелерінің кызметі тоқтатылады. Премьер-Министр
отставкаға кетсе, онда үкіметтің өкілеттілігі де тоқтайды. Егер үкіметтің
және оның мүшелерінің отставкаға кетуі кабылданбаса, онда Президент әрі
қарай міндеттерін атқару туралы тапсырма береді. Егер, үкіметтің отставкаға
кетуі Парламенттің сенімсіздік вотумымен байланысты болса, Президент
Парламентті таратуға құқығы бар. Президент өз бастамасы (инициативасы)
бойынша да үкіметтің өкілеттілігін тоқтатуға және кез келген мүшесін
лауазымды міндетінен босату туралы шешім қабылдауға құқылы.
Министрліктер, мемлекеттік комитеттер мен ведомствалар -атқарушы
биліктің орталық органы. Министрліктер, мемлекеттік комитеттер мен
ведомствалар заңды атқарушы биліктің мемлекеттік органдары жүйесінің
орталық органы ретінде қарастырылады. Олар мемлекет өміріндегі әр саладағы
басқаруды жүзеге асырады. Сонымен бірге үкіметтің заңдары мен актілерінің
орындалуын қалыптастырады.
Министрлік - мемлекеттік органдар арасындағы тұрақты ұйымдық форма.
Дәстүр бойынша әкімшілік құқықта министрлік әкімшілік-саяси, әкономикалык,
әлеуметтік-мәдени сферада, қандай да бір сала арқылы мемлекеттік басқаруды
жүзеге асырушы орган ретінде қарастырылады. Мемлекеттік комитетке -
салааралық басқару функциясын атқару тән. Министрліктер мен Мемлекеттік
комитет Қазакстан Республикасы Президентінің қатысуымен құрылып, қайта
құрылады, олардың жетекшілері лауазымды орынға Президент тарапынан
тағайындалып, орнынан босатылады. Ал Бас Прокурор мен Үлттық Қауіпсіздік
Комитетінің төрағасын тағайындау кезінде Конституцияға сәйкес Сенаттың
келісімі қажет. Министрліктер мен мемлекеттік комитеттің құқықтық және
әкімшілік-құқыктық мәртебелері әр түрлі заңдар мен актілерде көрсетіледі,
олардың кызметтері бірінші жетекшілері және орынбасарлары арқылы жүзеге
асырылады. Орынбасарларды Министрлердің ұсынысы бойынша үкімет
тағайындайды. Ал ведомстваларға тек орталық органдар ғана емес, сондай-ақ
Департаменттер, мемлекеттік комиссия және инспекциялар да жатады. Ал
орталық мемлекеттік органдағы ведомства - ол белгілі бір министрлік немесе
мемлекеттік комитет негізінде жеке салааралық басқару немесе арнайы салалық
функцияларды атқарады. Ведомствалар ішінде 2 топты бөліп көрсетуге болады:
1) үкіметте құрылатын ведомства; мұнда ведомства Президенттің қатысуымен
құрылып, ұйымдастырылады. 2) министрлік құрамында құрылып, қызмет ететін
ведомства (қаржы министрлік жүйесінде құрылған қаржы-валюталық бақылау
комитеті). Екінші топтағы ведомствалар өз тарапынан актілер шығарып,
әкімшілік жауапкершілікке тарта алмайды және жеке билік өкілеттілігін
жүргізе алмайды. Сонымен бірге тағы да бір айта кететін жағдай Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі заң бойынша оған жатпаса да, республикалық
мәртебесі бойынша орталық мемлекеттік органға жатқызылады. Бұл органдар
өзіндік ведомствалар рөлін атқарады.
Жергілікті атқару органдары. Атқарушы биліктің жалпы мемлекеттік саясатын
облыстар, аудандар, қалалар, қала аудандарындағы әкімнің басқаруымен
жергілікті орган атқарады. Жергілікті атқару органдарының қызметтері
белгілі қағидалар бойынша жүзеге асырылады.
- Үкіметке, Президентке және жоғары тұрған әкімшіліктердің басшыларына есеп
береді;
- заңдылық;
- азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтары және бостандықтарын қамтамасыз
ету;
- өзінің қызметі мен қабыддаған шешіміне жауапкершілік.
Олардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының
Конституциясы және заңды актілері арқылы анықталады. Әкімдердің қызметтерін
үйымдық, құқықтық және материалды-техникамен камтамасыз ету үшін аппарат
құрылады. Сондай-ақ, консультативтік - кеңесші орган - коллегия құрылуы
мүмкін, оның құрамын әкім тағайындайды. Коллегияның отырысы, қажет кезде
маслихат хатшысының шақырылуымен өтеді. Облыс, қала және астана әкімдерін
лауазымды міндетке Қазақстан Республикасының Президенті тағайындап,
міндетінен босата алады: Барлық әкімшілік-территориялық бірліктің әкімдері:
- өз құзіреті бойынша мемлекеттік-реттеу өкілеттілігін орындайды;
- территорияға сәйкес белгілі күшке ие шешімдер қабылдайды
Әкімдердің қызметтерінің негізгі бағытына мыналар жатады:
- белгілі территорияға сәйкес әкономикалық және әлеуметті даму
туралы бағдарлама жобасын жасап; маслихаттың бекітуін ұсыну;
- мәслихаттың бекітуіне бюджет жобасын ұсынып, онын орындалуын
қамтамасыз ету;
- коммуналдық жеке меншікті басқару;
- жергілікті әкімшілікке лауазымды қызметке тағайындау және босату;
- Қазақстан Республикасының «жер туралы заңы» бойынша жер
қатынастарын реттеу;
- қарыз (ссуда) және басқа да ұзақ мерзімдік міндеттемеліктер
бойынша шешім қабылдау. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының
заңы бойынша әкім әкімшілік бірлікке сәйкес облыста, ауданда,
қапада басқа өкілеттелік атқара алады. Әкім жалпы қаулы мен жарлық
қабылдап, орынбасарлары тапсырыстар береді.
Жергілікті әкімшіліктің актілері Қазақстан Республикасы
Конституциясына қайшы келмеуі керек, егер қайшы келетіндей жағдай туындаса,
онда жоғары тұрған атқарушы орган немесе Қазақстан Республикасының
Президенті немесе сот тарапынан алынып тасталынуы мүмкін.
Ұйымдар әкімшілік құқық субъектісі ретінде. Әкімшілік құқықтың субъектісі
болып кәсіпорындар мен мекемелер саналады. Негізгі кәсіпорындарға
шаруашылық-коммерциялық қызмет атқаратын үйымдар жатады. Олардың негізгі
мақсаты - пайда табу. Кәсіпорынға карағанда мекемелер әкімшілік-саяси,
ғылыми, мәдени-әлеуметтік және басқа пайда түсірмейтін сферада функция
атқарады. Кәсіпорын мен мекеме қызметінің нормативтік-құқықтық негізі болып
Азаматтық кодекс, заң және заңга тәуелді актілер саналады. Кәсіпорындар мен
мекемелердің әкімшілік-құқықтық мәртебесі олардың түрлеріне байланысты.
Ұйымдарды мына жағдайларға қатысты жіктеуге (классификациялауға) болады:
1. меншік нысанына (формасына) қарай: мемлекеттік, жеке меншік, заңды
немесе жеке тулғалардың жеке меншігіне негізделген, аралас және т.б;
2. негізгі қызметіне қарай: өндірістік, ауылшаруашылық, сауда,
транспорттық, банктік, сақтандыру, құрылыс кәсіпорындары және т.б.
Денсаулық сақтау, білім, мәдениет, ғылым, спорттық мекемелер. Өз
кезегінде кәсіпорын ұйымдық-құқықтық нысанына қарай кооперативті;
акционерлік қоғамға, қоғамдық және діни ұйымдардың кәсіпорны, концерн,
корпарация, фирма және т.б. бөлінеді.
Ұйымның әкімшілік-құқықтық субъектілігі, Әділет Министрлігінен
тіркеуден өткеннен кейін қалыптасады. Тіркеу оларға мемлекеттік басқару
және әртүрлі сферада құқықтар мен міндеттер береді. Бұл сферада құқық пен
міндет олардың әкімшілік-құқықтық мәртебесіндегі ең басты әлемент болып
табылады. Мемлекеттік ұйымдарға мемлекет өз тарапынан тапсырамалар беріп,
кұрылу нысанымен, функциясын, құрылысын анықтайды. Ал жеке ұйымдар бұл
мәселелерді өздері қарастырғанымен жалпы заң ережелеріне бағынады. Үйымдар
мемлекеттік басқару сферасында мынадай құқықтармен белгіленеді:
- әр түрлі істермен айналысып, олардың жүзеге асуына рұқсат алу;
- кұзіреттеріне кірмейтін мәселелер бойынша тексеріс жүргізетін мемлекеттік
органдарының талабын орындамау;
- құжаттарға өзгертулер мен толықтырулар енгізуге;
Сондай-ақ мемлекет мынадай құқықтарын шектейді:
- мемлекеттік құнды қағаз жасауға, қару және жарылғыш заттар
жасауға, жұқпалы және психикалық аурумен ауыратын науқастарды
емдеуге тыйым салынады. Бұл тек мемлекеттік ұйымдарға ғана
беріледі. Сонымен қатар ұйымдарға мынадай міндеттер жүктеледі:
- мемлекеттік органдарға статистикалық ақпарат жеткізу;
- мемлекеттік және стандарттық, техникалық шарттарды сақтау; әртүрлі
істер атқару үшін лицензиялар алу; антимонополиялық және
әкологиялық шарттарды сақтау. Арнайы ұйымдарға келесі міндеттер
қойылады:
- денсаулық сақтау мекемелерінің азаматқа жедел дәрігерлік көмек
көрсетуі;
- транспорт козғалыстарындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Ұйымдар
әкімшілік жауапқа тартылғанда мемлекет тарапынан бақылау болады.
Құқықтар мен заң мүдделері ұйымдардың әкімшілік-құқықтық
мәртебесінің бір әлементі. Оған келесі заң ережелері жатады:
- ұйымның ісіне мемлекеттік орган араласпайды;
- ұйымның құқықтық және заңды мүддесін бұзушы мемлекеттік орган
немесе лауазымды тұлға әкімшілік жауапқа тартылады;
- мемлекеттік органмен жүргізілетін тексеріс заңды түрде шектеледі;
- ұйымдардың меншік нысанына және басқа да ресурстарға қарамастан
тең құқыққа ие болу кепілдігі;
- ұйымдарды қорғау, сонымен бірге мемлекет денсаулық сақтау және
билік мекемелерін қаржыландырады. Көптеген мемлекеттік органдардың
қызметін ұйымдардың заңды мүдделері мен құқықтарының кепілдігі деп
қарастыруға болады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
баға және антимонополиялық саясат жөніндегі комитеті нарыкта
монополиялык әрекеттің болмауын және алдын ала ескертуі туралы
шаралар қабылдайды. Ұйымдарда өздерінің басқару органдары бар. Ал
мемлекеттік ұйымдарда жетекшілерді тағайындау және босатуды,
құқықтық актіге сәйкес мемлекеттік басқарудың өкілетті органы
жүзеге асырады. Үйымдардың құқықтық және әкімшілік субъектілігін
мемлекеттік басқару органдары реттейді. Жеке және аралас
ұйымдардың басқару органдары меншік иелері арқылы құрылады және
олардың мемлекеттік-билік өкілетгілігі болмайды. Ола басқару
әкімшілік актісіз,ұйымдық норма және құқық саласының басқа
нормаларымен жүргізіледі.
Ұйымдар құқықтық норманы бұзғаны үшін әкімшілік жауапқа тартылады
және айып тағылып лицензияларынан айырылады. Күрделі жағдайларда үйымды
жояды. Ол ерікті түрде де жүргізіледі. Ерікті түрде меншік иесінің өз
шешімі бойынша жүзеге асады. Сонымен бірге оның екінші түрі - мәжбүрлеп
тарату - бұл сот органының шешімімен қабылданады.
Қорыта келе, әкімшілік-құқықтық субъектілердің жеке және ұжымдық
субъектілер болып екіге бөлінуіне байланысты олардың бір-бірінен
айырмашылықтары бар.
Жеке әкімшілік-құқықтық субъектілерде жеке және жалғыз субъектілердің
құқықтары мен міндеттері, сонымен бірге субъектінің мемлекеттік орган
арасындағы кұқықтық қатынастары, олардың әкімшілік-құқықтық мәртебелері
жеке тұлғаға ғана бағытталады. Сондай-ақ, жеке субъектілердің қоғамдық
қатынастары мен әрекеттері Қазақстан Республикасының Конституциясы және
басқа да заңды актілер арқылы жүзеге асады.
Ал ұжымдық әкімшілік-құқықтық субъектісінде белгілі бір ұйымның
немесе мемлекеттің басқару органдарының, яғни бірнеше жеке субъектілердің
топтасуы нәтижесінде қалыптасқан қатынастар мен әрекеттер қарастырылады.
Сонымен қатар олардың әкімшілік-құқықтық мәртебелері, сондай-ақ,
субъектілердің құқықтары мен міндеттері, олардың қоғамдык және мемлекеттік
органдар арасындағы қатынастары бірнеше тұлғаларға бағытталады. Сонымен
қатар ұжымдық субъектілердің де іс-әрекеттері мен қарым-қатынастары белгілі
заңды күшке ие ережелер мен актілер арқылы атқарылады
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқық субъектілеріне жалпы сипаттама беріңіз?
2. Әкімшілік құқық субъектілерінің азаматтық құқық субъектілерінен
айырмашылығы неде?
3. Әкімшілік құқық субъектілерінің жекелеген түрлерін атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 5
ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІК
Мақсаты: Әкімшілік құқықтық жауапкершілік туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік жауапкершілік түсінігі.
2. Әкімшілік жауапкершілік қағидалары.
3. Әкімшілік жауапкершіліктен босату жағдайлары.
1.Қоғам қашанда белгілі бір тәртіпке, заңдылыққа сүйене отырып, өмір
сүреді. Ол әрбір азаматтың саналы, жақсы тіршілігі мен жарқын болашағына
жол ашады. Ал қоғамда тәртіп болмаса,ол қулдырайды, ондай қоғамның келешегі
болмайды. Сол себепті қоғамды белгілі бір заңдылыққа сүйене отырып, тәртіп
орнатудың маңызы зор. Қоғамдағы тәртіп адамдардың мінез-құлқын, іс-әрекетін
реттейтін қағидалардың әсерімен орнатылады. Барлық қарым-қатынасты құқықтық
тұрғыдан реттеу өте күрделі; ол көп салалы және көп жүйелі процесс.
Дегенмен, қазіргі уақытта реттелу субъектілері мен объектілеріне
байланысты, белгілі жағдай мен аумақ аясында қолданылатын реттеу түрлері
мен тәсілдері қалыптасқан.Соның бірі - заңды жауапкершілік.
Заңды жауапкершілік-жеке адамның, коғамның, мемлекеттің мақсат-мүддесін
қорғаудағы өте күрделі, өте маңызды шара. Оның әрбір салаға байланысты
бөлінетін түрлері бар, солардың ішіндегі ең маңыздысы - әкімшілік
жауапкершілік болып табылады. Әкімшілік жауапкершілік дегеніміз - әкімшілік
құқық нормаларына сүйене отырып үкіметтің арнайы органы немесе лауазымды
өкілінің құқық бұзушыға әкімшілік жауапқа тарту, қалпына келтіру шараларын
қолдануда көрініс табатын заңды жауапкершіліктің маңызды түрі. Басқа заңды
жауапкершіліктің түрлеріндегідей, әкімшілік жауапкершіліктің өзіне тән
қағидалары бар. Бұл қағидалар заңды жауапкершіліктің негізінде құрылып,
әкімшілік құқықтың қағидаларымен айқындалады. Сол сияқты, әкімшілік
жауапкершіліктің, нақты мақсат-мүдделерін және міндеттерін айқындайды.
2. Әкімшілік жауапкершілік қағидалары:
а)әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі заңмен, заңға тәуелді актілермен
және оның нормаларымен бекітіледі. Демек, әкімшілік жауапкершіліктің жеке
нормативтік-құқықтық жүйесі бар. Әкімшілік жауапкершілік нормалары жеке
әкімшілік құқық институтын қалыптастырады. Мысалы, қылмыстық жауапкершілік
– арнайы заңмен; тәртіптік жауапкершілік - мемлекеттік қызметшілердің
категориялық бөлінісіне сәйкес заңдар мен заңға тәуелді актілермен және
Еңбек туралы заңмен; материалдық (қаржылық) жауапкершілік Еңбек туралы,
Азаматтық жөніндегі заңдармен, кейбір жағдайда әкімшілік құқық нормаларымен
бекітіледі немесе жауапкершілікке тартылады.;
б) әкімшілік құқық бұзушылық - әкімшілік жауапкершіліктің ұйтқысы болып
табылады. Олар қылмыс, тәртіптік іс немесе материалдық залал келтіру немесе
азаматтық-құқықтық деликт (құқық бұзушылық) болуы мүмкін;
в) әкімшілік құқық бұзушылардың іс-әрекеттеріне негізделген арнайы заңдарға
сүйеніп әкімшілік жауапкершілік түрлі негізде әдістер қолданады. Әрбір
жағдай белгілі бір нормаларға бағытталып, заңды түрде қарастырылуы тиіс.
Жасалған құқық бұзушылық немесе теріс қылық үшін әкімшілік жауапкершілікке
16 жастан бастап тартылады;
г) қоғамда құқықтық тәртіп орнатудың құралы болып есептеледі;
д) құқық бұзушылармен үнемі күрес жүргізеді және іс- әрекеттері оларға
қарсы бағытталады.
Айтылғандарға қоса әкімшілік құқықтың өзіне ғана тән қағидалары арқылы,
оның басқа жауапкершіліктерден айрықша ететін ерекешеліктері бар:
1. Қылмыстық жауапкершіліктен айырмашылығы - әкімшілік жауапкершілікті сот
және басқа да уәкілетті органдар да қадағалай отырып, сонымен қатар олар
әкімшілік жауапкершілікке тарта алады.
2. Азаматтық құқықтық жауапкершілікте басты көңілге алынатын материалдық
залал - әкімшілік жауапкершіліктің қажетті қағидасы болып саналмайды.
3. Тәртіптік жауапкершілікте құқық бұзушылық атқаратын қызметі әсер етеді,
ал әкімшілік құқықта ешбір қызмет немесе қызмет бағыныштылығы әсер етпейді.
Демек, әкімшілік жауапкершілік барлық азаматтарға бірдей жүреді және оның
алдында барлық азаматтар тең құқылы.
Әкімшілік жауапкершілік жөнінде қалыптасқан заңдарға сүйене отырып
мемлекеттің жергілікті атқарушы билік органдары да шешім қабылдауға құқылы.
Яғни, олар «Қазақстан Республикасының жергілікті өкілетті және атқарушы
билік органдары туралы» заңға сәйкес, маслихат депутаттар жиналысы мына
сұрақтарға әкімшілік жауапкершілікті міндеттейтін ережелер қалыптастыруына
болады: халық қоныстанған аумақтағы жаңа құрылыстардың дұрыс орналасуы
жөніндегі мәселе; жер, орман алқаптарын, су ресустары мен табиғи
объектілерді, тарихи ескерткіштер мен мәдениет ошақтарын қорғау жөніндегі
мәселе; қоғамдық тәртіп пен жол және өрт қауіпсіздігі, судағы қауіпсіздік
жөніндегі мәселе; қоғамдық көліктерді пайдалану мен автокөліктердің
тұрақтарын ұйымдастыру сияқты және т.б. мәселелерді ішінара ұйымдастыру
сияқты жолдармен шешуге үкімет тарапынан рұқсат берілген. Бұл ережелер
қабылданған күннен бастап 2 апта аралығында заңды күшіне енеді. Тек
әпидемиялық, күтпеген жағдайдағы оқиғалар мен әпизоотиялық мәселелерін шешу
және заңды күшіне ендіру мәселесінің мерзімі нақты белгіленбейді. Ал бұл
ережелердің дұрыс қолданылуын әкімшілік басшылары - әкімдер, мәслихат
депутаттары қадағалайды.
Әкімшілік жауапкершілікті реттейтін негізгі нормативтік құқықтық акті-
Әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі кодекс болып есептеледі. Әкімшілік
жауапкершілікті жеңілдететін немесе жоятын актілер кері күшке ие, яғни
олардың басылымына дейінгі жасалған құқық бұзушылыққа да танылады.
Әкімшілік жауапкершілікті қиындататын және бекітетін актілердің кері күші
жоқ. Жауапкершілікке қатысушылардың жастық ерекшеліктері де маңызды.
Мысалы, 16 жастан 18 жасқа дейінгі құқық бұзушыларға кәмелеттік жасқа дейін
қолданылатын шаралар арнайы комиссия мүшелерінің қаулысымен қадағаланады.
Ал әскер қызметкерлері мен әскерде әскери борышын өтеушілерге, ішкі
істер органының төменгі және басқарушы өкілдері әкімшілік құқық бұзушылық
үшін тәртіптік жарғы бойынша жауапкершілікке тартылады. Бұл азаматтарға
қазба байлықтарды, жер және су ресурстарын, атмосфералық ауа мен өсімдік
және жануарлар әлемін, жол жүру ережелері мен кеден ережелерін,
өсімдіктердің карантины жайлы ережелер мен қонтрабандалық әрекеттерге жол
бермеуді қадағалайтын нормаларды орындамаған жағдайда, әкімшілік
жауапкершілікке жалпы түрде тартылады. Аталған азаматтарға әкімшілік
қадағалау орындалмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасының азаматтарына қолданатын жалпы
әкімшілік жауапкершілік шаралары қолданылады. Ал Қазақстан Республикасының
аумағында шетел азаматтары жасаған құқық бұзушылыққа әкімшілік
жауапкершілік шараларын қолдану дипломатиялық келісімдер арқылы шешіледі.
Әкімшілік жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар.
Қажетті қорғану.
1. Қажетті қорғану жағдайында, яғни жеке басын,тұрғын үйін, меншігін, жер
учаскесін және қорғанушының немесе өзге де адамдардың басқа да құқықтарын,
қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне қол сұғушыға зиян
келтіру арқылы құқыққа қарсы қол сұғылудан қорғау кезінде, егер бүл ретте
қажетті қорғану шегінен шығып кетуге жол берілмеген болса, осы Кодексте
көзделген әрекетті жасау әкімшілік құқық бұзушылық болып табылмайды.
2. Өздерінің кәсіби немесе өзгеде арнаулы даярлықтарына және қызмет
жағдайына қарамастан, барлық адамдар бірдей дәрежеде етті қорғаныс құқығына
ие. Құқыққа қарсы қол сұғушылықтан аулақ болу не басқа адамдарға немесе
мемлекеттік органдарға көмек сурап жүгіну мүмкіндігі болғанына қарамастан,
бұл құқық адамға тиесілі болады.
3. Қол сұғу сипаты мен дәрежесіне қорғанудың айқын сәикес келмеуі, осынын
нәтижесінде қол сұғушыға жағдайдан туындамаған шектен тыс айқын зиян
келтіру қажетті қорғану шегінен шығып кету деп танылады. Мұндай шектен
шығушылық тек қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана әкімшілік
жауаптылыққа әкеп соғады.
4. Құқыққа қарсы қол сұғудан туындаған үрейдің, қорқудың немесе сасқалақтап
қалудың салдарынан қажетті қорғаныс шегінен асып кеткен адам әкімшілік
жауаптылықта болуға тиіс емес.
Аса қажеттілік.
1. Аса қажеттілік жағдайында, яғни осы адамның немесе өзге де адамдардың
өміріне, денсаулығына, құқықтар мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе
мемлекеттің мүдделеріне тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін осы
Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру, егер бұл қауіпті өзге
құралдармен жою мүмкін болмаса және бүл орайда аса қажеттілік шегінен асуға
жол берілмесе, әкімшілік құқық бұзушылық болып табылмайды.
2. Қатер төндірген қауіптің сипаты мен дәрежесіне және қауіп жойылған,
құқық қорғау мүдделеріне тең немесе зиянды болдырмаудан айтарлықтай көбірек
зиян келтірген жағдайға анық сәйкес келмейтін зиян келтіру аса кажеттілік
шегінен асып кету деп танылады. Мұндай асып кету тек қасақана зиян
келтірген жағдайда ғана жауаптылыққа әкеп соғады.
Негізді тәуекел.
1. Қоғамдық пайдалы мақсатқа жету үшін негізді тәуекел жасалған кезде осы
Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру әкімшілік құқық бұзушылық
болып табылмайды.
2. Егер тәуекелмен байланысты емес іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен)
аталған мақсатқа қол жеткізу мүмкін болмағанда және тәуекел жасаған адам
осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келуін болдырмау үшін жеткілікті
шаралар қолданса, тәуекел негізді деп танылады.
Бұйрықты немесе өкімді орындау.
1. Өзі үшін міндетті бұйрықты немесе өкімді орындау үшін әрекет еткен
адамның осы Кодексте көзделген әрекетті жасауы әкімшілік құқық бұзушылық
болып табылмайды. Осындай әрекеттің жасалуына заңсыз бұйрық немесе өкім
берген адам әкімшілік жауаптылықта болады.
2. Көрінеу заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындау үшін қасақана әкімшілік
құқық бұзушылық жасаған адам жалпы негіздерде әкімшілік жауаптылықта
болады. Көрінеу заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындамау әкімшілік
жауаптылықты болдырмайды.
3.Әкімшілік жауапкершіліктен босату жағдайлары. Әкімшілік жауапкершілікке
мынадай жағдайда тартылмайды:
1. Жеңіл тәртіп.бұзушылық деп танылса.
- арнайы орган немесе лауазымды тұлга жеңіл тәртіп бұзушылықтың мән-жайын
тексеріп, оның ешбір ауыр залалы болмағанын растаса, оларға ауызша
ескертулер айтып қана қояды. Яғни, мұндай жағдай заңды олқылықтар мен
ауыртпалықтарға әкелмейді (ақысыз жол жүру, шу көтеру);
2. Басқа жауапкершілік түрлерімен алмастыру немесе қоғамдық ыкпал ету
шараларын қолдану.
- сот билігіне немесе ұжымдық талдауға барлық материалдарды беруге болады;
(мұндай жағдайлар тәрбиелік маңызды болып, объективтік негізде қалыптасқан
жағдайда ғана колданылады);
- әкімшілік жауапкершілікті басқа жауапкершіліктермен алмастыру әскер
қызметкерлері мен әскери борышын өтеушілерге, сот, прокуратура
қызметкерлеріне қолданылады;
- жауапкершіліктің мерзімін қысқартуға болады. Мұндай жағдай құрмет
көрсетіп, тәртіп пен тәрбиелік танытқан жағдайда жүзеге асады.
Әкімшілік жауапкершілікті женілдететін жағдайлар:
1. мойындау;
2. кінәлаушының шын көңілмен өкінуі;
3. жасалған әрекеттерді қалпына келтіру және оның қаупін болдырмау;
4. кәмелеттік жасқа толмағандығы;
5. жүкті әйел немесе 1 жасқа дейінгі баласы бар әйелдің жасауы. Мұның бәрі
іс жүзінде дәлелденіп, ресми түрде бекітілуі шарт. Дегенмен, істі зерттеп,
талдаған арнайы орган заңда көрсетілмеген басқа жағдайлардада, яғни
жауапкершілікті жеңілдетуге негізделген факторларды да анықтауына болады.
Ауырлататын жағдайларға:
1. бір рет әкімшілік жауапкершілікке бірнеше олқылықтар үшін жауап беру;
бір жылда екі рет қайталанған құқық бұзушылық үшін бір рет жауапқа тартылу;
2. кәмелетке толмаған жас өспірімдерді қүқық бұзушылыққа итермелеген не
тартқан жағдай болса;
3. қуқық бұзушылық топ адамдармен жасалса;
4. күтпеген қүрт оқиғалар үстінде жасалған болса;
5. алкаголь ішімдігін қолданып жасалған жағдай болса;
6. ескертулерден ешқандай қорытынды жасамаған тұлғаларға;
7. бұрын қылмыс жасаған адам болса.
Осы себептердің бәрі іс жүзінде дәлелденіп, ресми түрде бекітілуі тиіс,
сонда ғана ол заңды болып танылады.
Әкімшілік жауапкершіліктің заңды жауапкершіліктің ішінде алатын орны
ерекше. Дегенмен, жауапкершілік болғаннан кейін, заңды-жауапкершілік
түрлерінің міндеттері ұқсас болып келеді. Салалық ерекшеліктеріне қарай
әкімшілік жауапкершілік басқа жауапкершіліктерге қарағанда күрделі
қадағалауды талап етеді және әрбір әрекеттің белгілі тәсілдерімен шешілуі
байқалады. Құрылымдық ерекшеліктері жас мөлшерін, ұлттық қатынастарды
қамтиды. Қазіргі уақытта, әкімшілік жауапкершілік жөнінде жаңа әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекс қолданыста. Бұл кодекс 2002 жылы жарық көрді,
ал оған дейін бұрынғы, Қазақ КСР-ң әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі
қолданылып келді. Әкімшілік жауапкершілікке жеке куәлікті жоғалтқан
тұлғалар мен қоғамдық жерлерде темекі шеккен адамдар да тартылады. Оларға
872 теңге көлемінде әкімшілік айыппұл салынады. Демек, осындай жолдар
арқылы әкімшілік жауапкершілік қоғамда белгілі бір тәртіпті қалыптастыруға
қызмет етуде.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік жауапкершіліктің ерекшелігі неде?
2. Әкімшілік жауапкершіліктің негізгі қағидалары қандай?
3. Әкімшілік жауапкершілікті ауырлататын және жеңілдедетін мән жайларды
атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 6
ӘКІМШІЛІК ІС ЖҮРГІЗУ
Мақсаты: Әкімшілік іс жүргізудің ерекшеліктері мен тәртібін ұғындыру.
Жоспар:
1. Әкімшілік іс жүргізу түсінігі. Әкімшілік іс жүргізудің ерекшеліктері.
2. Әкімшілік іс жүргізудің қағидалары.
3. Әкімшілік іс жүргізудің субъектілері.
1.Әкімшілік іс жүргізу - материалдық әкімшілік құқықтық нормаларды жүзеге
асыру мақсатымен құрылған әрекеттер жиынтығы немесе басқаша айтатын болсақ
атқарушы билік органдары іс-әрекеттерінің әкімшілік процессуалдық
нормалармен реттелуі деп түсіндіруімізге болады.
Заңмен алдын-ала қарастырылған жағдайда - ол басқару органдарының
нормативтік басқару актілерін қабылдаумен материалдық құқықтық нормаларын
қолдануы. Кез келген іс-жүргізу сияқты, әкімшілік іс-жүргізу де қандай да
бір нәтижелі әкімшілік мақсатқа жетуге бағытталған.
Әкімшілік іс жүргізудің ерекшеліктері. Әкімшілік іс жүргізуге мынадай
ерекшеліктер тән:
1. мемлекетпен тікелей байланысы: себебі әкімшілік іс-жүргізу билікті
жүзеге асырудың ерекше тәсілі. Оның негізін уәкілетті басқару органдарының
іс-әрекеттері құрайды;
2. түрлі құқық салаларының материалдық нормаларын жүзеге асыруды қамтамасыз
ететін іс жүргізудің әлеуметтік белгіленуін білдіретін заңды әрекет;
3. нақтылы басқару істерін шешуге бағытталған;
4. құқықтық тәртіп көмегімен ғана нәтижеге ие болатын заңды нәтижелі іс-
әрекет;
5. процессуалдық құжаттардағы іс-әрекеттер нәтижесінің міндетті түрде
толтырылуы;
6. процессуалдық реттеудегі объективті қажеттілікті тудырады.
2.Әкімшілік іс жүргізудің қағидалары (принциптері). Әкімшілік іс жүргізу
- бір жағынан заңды іс-жүргізу болса, екінші жағынан басқару іс-әрекет
нысаны процессуалдық нормалармен реттелетін құқықтық іс-жүргізу. Әкімшілік
іс жүргізудің мынадай негізгі қағидалары (принциптері) бар:
1. ортақ басқарушылық-басқару заңдылықтарын көрсетеді;
2. процессуалдық-басқарушы құқық шығармашылық пен құқық қабылдаушылық
аясындағы ортақ процессуалдық заңдылықтар әрекеттерінің ерекшелігін
көрсетеді.
Бұл кағидалардың бөліну шарты олардың өзара тәуелділік күшіне тікелей
байланысты. Әкімшілік іс жүргізудің ортақ басқарушылық қағидасына жалпының
көзқарастары мен іс-жүргізуге қатысатын тараптардың мүддесінің есепке
алынуы, әкімшілік іс жүргізуге қоғамдық бақылау жасалуы, ұлттық тең
құқылық, заңдылық жатады. Заңдылық қағидасы әкімшілік іс-жүргізуде осы іс-
әрекеттін. заңды табиғаты үшін ерекше мағынасы бар. Соған байланысты заңмен
шектелген биліктік өкілеттілікті қолдануды қамтамасыз етеді және іс
жүргізуге қатысатын барлық субъектілердің міндеттері мен процессуалдық
құқықтарына кепілдік береді. Мысалы: Қазақстан Республикасы
Конституциясының 60-бабында «мемлекет, оның органдары мен лауазымды
адамдарының өкілетгілігі және қызметтерінің ұйымдастырылу тәртібі заңмен
белгіленеді» делінген.
Басқарушылык қағидалары ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады,
мысалы:
- атқарушы билік субъектілері арасындағы жеке істерді шешуді немесе
құқықтық акт шығаруда әкімшілік-процессуалдық өкілетгілікті бекітуді
білдіретін іс жүргізуге шешім қабылдамағаны үшін және тиісті емес басқару
жүргізгені үшін лауазымды адамдардың жауапкершілігін дербестендіру.
- процессуалдық қағидасының жүйесі мен мазмұны дәстүрлі процессуалды
құқық салаларында тиянақты қолданылған, (мысалы, азаматтық құқықта не
қылмыстық құқықта) бірақ олардың көбісі сот ісін жүргізуге ғана қатысты
емес, сонымен қатар мемлекеттік қызметтің құқық қолдану зандылықтарында
көрініс табады. Оларға істің мән-жайын зерттеудің жан-жақтылығы;
толықтылығы; объективтілігі; іс-жүргізуге қатысушылардың заң алдындағы
тендігі; жариялылығы; мемлекеттік тілі; іс жүргізудегі мемлекеттің және
тұлғалардың мүдделерінің қорғанысы; іс жүргізудің.қос дәрежелілігі; шешім
қабылдау органының өз бетінше іскерлілігі жатады.
Әкімшілік іс жүргізудің қос дәрежелік қағидасы - кез келген
қатысушысының және ең алдымен, өндіріс барысында міндеттері мен құқықтары
белгіленген субъектілерінің мүмкіндігін болжайды және Қазақстан
Республикасы заңдарының тәртібінде белгіленген билік субъектілерінің
әрбір теріс іс-әрекеттеріне шағым берілуін қадагалайды. Сонымен қатар бұл
қағиданың екінші сатылық шешімі дұрыс мақсаттылығы жоқ шағымданудан
тарайды. Азаматтардың арызы бойынша аудандық, қалалық соттың әкімшілік
комиссия қаулысына сүйеліп шығарылған шешіміне шағымдануға рұқсат
етілмейді.
Процессуалдық қағиданың ішінен ерекше (спецификалық) қағиданы бөліп
көрсетуге болады. Оған іс жүргізудің белгіленген мерзім ішіндегі жылдамдығы
мен үнемділігі жатады. Мысалы: әкімшілік қүқық бұзғандарға 15 күндік
мерзім, азаматтардың арызы бойынша қаралатын істерге 1 ай мерзім
белгіленетіні сияқты, сол уақыт аралықтарында іс-жүргізуді тез, әрі
нәтижелі қылып шешіп, шешім қабылдау. Мемлекеттің.әкімшілік тұрғыдағы
жұмыстары еш кемшіліксіз болуы үшін, біріншіден, осы қағидалар нақты
нормативті бекітілуі керек, себебі олардың көбісі әлі заңды толықтыруларға
ілікпей жатыр, екіншіден, осылардың есептелуімен басқарушы құқық
шығармашылық пен құқық қолданушылардың процессуалдық механизмінің дамуы
керек.
Мемлекеттік атқарушы орган норма шығармашылық, құқық қолданушылык және
юрисдикциялық қызметгердің жиынтығынан тұратын күрделі кұрылым. Мемлекеттік
басқару аясында біртұтас іс-жүргізу жоқ, олар - әрқайсысы өзінше бір рөл
атқаратын іс жүргізулерден тұрады. Барлық процессуалдық іс-әрекеттер тек
біртұтас әкімшілік іс жүргізудің қағидалары, мақсаттары, міндеттері мен
құқықтық қамтамасыз ету қүралдарынын шекарасында ғана жасалады
3.Әкімшілік іс жүргізудін субъектілері. Әкімшілік іс жүргізу субъектілеріне
заңды нормалар негізінде әкімшілік іс жүргізуге қатысатын тұлғаларды,
сонымен қатар мемлекеттік не мемлекеттік емес үйымдарды жатқызамыз, мысалы
оларға:
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары, азаматтығы жоқ
түлғалар;
- мемлекеттік органдар;
- мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер;
- қоғамдық ұйымдар;
- мемлекеттік қызметкерлер;
- қоғамдық ұйымдар қызметкерлері;
- мемлекеттік мекеме уәкілдері жатады.
Субъектілердің бірінші түрі әкімшілік іс-жүргізуге көп қатысады. Олар
мынадай қызмет атқарады:
- әкімшілік іс жүргізуді қозғаушы, тудырушы, яғни оны шешетін органға
ұсынушы;
- бұзылған құқықты қорғауда әкімшілік даудың бір жағы ретінде қатысушы;
- өз еркімен екі жақтың біреуін қолдап қатысушы;
- әкімшілік жауапкершілікке тартылған тұлға болуы;
- өкілетті уәкіл болуы;
- әкімшілік құқық бұзушылық пен мүліктік, моральдық зиян шеккен,
жәбірленуші болуы;
- куәгер болуы;
- өзге түлғаның құқықтары мен мүдделерін қорғаушы жақ болып қатысуы.
Кез келген іс жүргізудегідей әкімшілік іс-жүргізуде де ерекше рөл
атқаратын мемлекеттік-биліктік өкілеттілігі бар істерді қарастырып, оған
шешім қабылдап, оны орындауды талап ететін атқарушы орган. Ол міндетті
түрде әкімшілік іс жүргізуге де қатысу керек. Сонымен қатар, әкімшілік іс
жүргізудің жақтарының бірі ретінде, ішкі ұйымдық іс-әрекеттер жүзеге
асқанда ғана мемлекеттік және өкілетті органдардың басшылары қатыса алады.
Мемлекеттік органдарға басқару қатынастарының аясында үлкен рөл, сонымен
қатар өкілеттілік берілген. Мемлекеттік басқару, мемлекеттік билік
органдары, сот, прокуратура белгілі бір дәрежеде нақтылы басқару істерін
шешуге құқылы. Мемлекеттік орган әкімшілік іс жүргізуге 2 сипатта қатысуы
мүмкін:
әкімшілік істі шешетін орган ретінде;
әкімшілік іс жүргізудің тек бір тарабы ретінде.
Прокуратура органдарының да әкімшілік іс жүргізуге тәжірибеде қатысуы
жиі кездеседі. Мысалы; заң талаптарын бұзғаны үшін әкімшілік жаза белгілеу
немесе заңсыз басқару актісін ортақ бақылау тәртібінде протест беру.
Бұл қатысушылар іс жүргізуде әр түрлі қызмет атқаратындықтан олардың
құқықтық мәртебесі де әр алуан болады. Барлық субъектілердің тең құқылы
мүмкіндіктері бар. Олар заң алдында да бірдей болғандықтан заң бойынша
әрекет етуі тиіс.
Сонымен қорытындылай келгенде, әкімшілік іс жүргізу -әкімшілік
процессуалдық нормалардық жиынтығы, соларға негізделген атқарушы билік
органдарының және олардың лауазымды адамдарының оларға жүктелген
міндеттерін іске асыру жөніндегі қызметі болып табылады.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік іс жүргізудің ерекшелігі неде?
2. Әкімшілік іс жүргізудің негізгі қағидалары қандай?
3. Әкімшілік іс жүргізу субъектілерін атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 7
ӘКІМШІЛІК - ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМДЕР
Мақсаты: Әкімшілік құқықтық режим туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік – құқықтық режим түсінігі және түрлері.
2. Төтенше жағдайдағы құқықтық режим.
3. Ерекше және әскери жағдай режимднрі.
4. Құпиялық режим.
1. Әкімшілік-құқықтық режим дегеніміз-заңды түрде анықталған әкімшілік
құқықтық әдістердің реттелуі қандай да бір ерекше жағдайларға байланысты
қатынас субъектілеріне қолданылатын тыйым салу түрлері болып саналады.
Құқықтық режимнің мәнін - адамдардың іс-әрекетінің белгілі бір бекітілген
құқықтық норманы реттеуі деп түсіндіруімізге болады, арнайы құқықтық реттеу
іс-әрекет объектілерінің (наркотикалық режим, автокөлік құралдары, мәдени
құндылықтар және т.б.) уақыты мен орнының жүзеге асуын, нағыз іс-әрекеттің
спецификасын, бәрінен бұрын -бұл факторлардың байланысуын айтамыз. Құқықтық
режим түсінігі құқықтық мәртебе түсінігімен байланысты. Кейінгісі
субъектінің құқығы мен міндеттерін білдіреді. қандай дабір адаммен
байланыстырады; ал құқықтық режим іс-әрекетті сипаттайды және онымен
қатысушылардың құқығы мен міндеттерін байланыстырады.
Режимдер салааралық (межотраслевый) болуы мүмкін, яғни бірнеше құқық
салаларымен (мысалы, зандылық режим, кәсіпорын) және салалармен (әкімшілік-
құқықтық, азаматтық құқықтық және т. б.) реттеледі.
Құқықтық режим - бұл қоғамдық қатынас іс-әрекетінің белгілі бір
түрінің кешені, ол құқықтық нормамен бекітіледі және құқықтық- ұжымдық
құралының жиынтығын қамтамасыз етеді. Оның 2 түсінігі бар;
1 ) қоғамдық қатынастың арнайы мәнінің ерекшелігі және оның мақсаттары мен
мәселелерінің спецификасы;
2) субъектінің құқық және міндеттер жүйесін айқындайтын іс-әрекет нысандары
мен әдістерін, ерекше қағидаларын қолдану. Режимнің түсінігі «бұл сөздің
мағыналық негізгі түрін айқындайды, яғни құқықтық режим қатаң құқықтық
режим дәрежесін айқындайды, белгілі шектеулер мен жеңілдіктер,
субъектілердің белсенділігінің шамасын, олардың құқықтық тұрактылығының
шегі». Құқықтық режимдерді жалпы, әмбебап (универсальды) және өндірістік
және т. б. режимдерге бөлуге болады.
Құқықтық режим құқық саласында құқықтық құралдар тәртібінің мәнін —
заңды салалық құрылысын көрсетеді. Ол құқықтық әдіс саласына негізделеді
және берілген сала қағидаларынын спецификасына базаланады, яғни
негізделеді.
Әкімшілік-құқықтық режим - бүл әкімшілік құралдарын реттеудегі белгілі
бір байланыс, құқықтық ықпалдың орталықтандырылған тәртібімен, императивтік
әдіспен негізделеді.
Ол құқықтық қатынастың өзінің мәртебесі бойынша заңдылық тең
емес позицияны ұстанады.
Әкімшілік-құқықтық режим негізі келесі қағидаларға жүгінеді:
өкімет билігінің бөлінуі, ол дегеніміз - заң шығарушы орган қабылдаған
шешімдерді, атқарушы органдардың жүзеге асыруы, демек осы мақсатта қандай
да бір өкілеттілігі бар басқару аппараттары құрылады.
әкімшіліктердің заңды түрде байланысы, ол дегеніміз қандай да бір стандарт
пен мөлшермен қоғамдық қатынастардың реттелуі.
әкімшіліктер мен өкілетті органдардың заңға сай жауапкершілігі, ол
дегеніміз - әр қабылданған билікке байланысты, олар халық алдында, мемлекет
алдында жауапты болады.
әкімшілік-құқықтық режимнің конституциялық жүйемен байланысы, ол дегеніміз
- әр қабылданған шешім заңға сай болуы тиіс, демек конституцияға қайшы
келмеуі қажет.
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары шектелмеуі тиіс, ол дегеніміз -
орынсыз, заңсыз түрде азаматтарды қорлауға және қамауға алуға тыйым салады
деген сөз.
Әкімшілік-құқықтық режимді аумақтық (территориялық) критерияға
байланысты бөлуге болады: жалпы мемлекеттік (құпия және т.б.), уақыт
әрекетіне байланысты тұрақты және уақытша, жағдайлы (ситуационный) (мысалы,
төтенше жағдай). Осы қатарда режимдерді объект, іс-әрекет құралдары бойынша
бөлуге болады: мысалы, қорықтар, қаржы және т.б.түрлер бойынша.
Әкімшілік-құқықтық режимде құқық негізін реттеуде атқарушы билік
актілері үлкен рөл атқарады. Құқық табиғатынан нормативтік, біріншілік
«режим» нормаларын сақтайтын, нормативтік құқықтық қолдану және таза
құқықтық қолдануды айыруға болады. Нормативтік құқықтық қолдануда құқық
нормаларын шешу түсінігі жатыр, атқарушы орган ірі заңды күшке қарап
қолданады. Мысалы, заң негізінде Президент үкім шығарады, онда төтенше
жағдай режимі көрсетіледі және белгілі бір ережелер тағайындалады; ал
уақытша әкімшілік заңга және жарлыққа бағынып каменданттық уақыт
орнатылады.
Әкімшілік-құқықтық режимнің құрылуының жүзеге асуы нормативтік
құқықтан басқа басты рөлді ұжымдық және материалдық-техникалық жүйеге
негіздеп атқарады. Ұжымдық
жұиеге негізделу атқарушы билік (міндетті түрде) органдарының құқық қолдану
іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Әкімшілік-құқықтық
режим әрекеті сонымен қатар әкономикалық, материалдық- техникалық
мәселелерді қамтамасыз етеді: режим функциялаудағы күш және құралдарды
дайындау, қаражатқа арнайы қаржы (фонд) құру, жапа шеккендерге көмек
көрсету, жәрдем беретін, ремонттық жұмыстарды іс жүзіне асыру және т.б.
Арнайы әкімшілік-құқықтық режимдерде бір-бірімен тығыз байланысты екі
жақты атап өтуге болады: мазмұнды және формальды. Мазмұнды жақ- режимнің
себептері мен мақсатының орындалуын, ұжымдық, әкономикалық әлементтерінің
оның әрекетімен байланысты, ал құқықтық жақ - кім, қай уақытқа дейін,
қандай территорияда режим орындалады, процедураны оған енгізу, жойылуы,
ауыстырылуы, «режимдік» міндеттер мен құқықтар. Барлық арнайы режимдер
ережеге сәйкес азаматтың құқығын шектейді. Сондықтан мұндай шектеулер
шектен тыс, ал режимдік шектеулер тек қана заңға байланысты орындалуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясы және заң негізінде Президент,
атқарушы билік субъектілері (мемлекеттік басқару органдарының жалпы
біліктілігі - үкімет, әкімдер) қосымша әкімшілік-құқықтық режим мазмұнын
анықтайтын нормативтік актілерді қабылдайды. Зандық табиғатына қарамастан
Президенттің бұл актілері, атқарушы билік құқық орындаушылық болады, олар
жалпы заңның қағидаларымен құқық қолдану құрамына қызмететуі керек.
Әкімшілік-құқықтық режим 2 топқа бөлінеді:
1)жалпы жүйе;
2) қосымша жүйе (өндірістік). Қосымша жүйенің өзі өз кезегінде екіге
бөлінеді:
а) әдеттегі;
б) төтенше (әкстремальды).
Әдеттегі жүйе өз ішінде аумағы (территория), объектілер, әрекет
түрлеріне байланысты, ал төтенше (әкстремальды) жүйеде төтенше жағдай,
ерекше, әскери жағдай және мемлекеттік шекара болып бөлінеді.
Жалпы жүйе дегеніміз - қоғамдық қатынастың ерекше түрлері мазмұны
бойынша заңға сай реттеледі. Қосымша жүйе дегеніміз -кейбір жағдайларға
байланысты қосымша тыйым салу немесе қосымша міндеттердің пайда болуы
жатады.
2.Төтенше жағдайдағы құқықтық режим. Төтенше режимдер - бұл арнайы құқықтық
режимнің тұрғындардың өмірлік әрекетін, шаруашылық әрекеттің жүзеге асуын
және төтенше жағдай қайдан шықса, соған сәйкес территорияда билік
органдарын функциялау. Оның мазмұны жағдайды реттеу үшін шаралар
ұйымдастырылады, субъектілердің құқықтық мәртебесі осы территорияда,
атқарушы билік орган жүйесі өзгереді.
Заң шығарушы орган төтенше режимнің 3 негізгі түрін бекітеді:
«ерекше»;
төтенше;
әскери жағдай. Осылардың ішінен заң шығарушы орган тетенше жағдай режиміне
ерекше мән беріп қарайды.
Төтенше жағдайдың құқықтық мәртебесі Конституция мен заңда
көрсетілгендей 1993 жылғы 15 қазандағы «төтенше жағдайдың құқықтық режимі»,
орнымен қатар басқа да заңдармен, Қазақстан Республикасы Президенті
Жарлығымен, төтенше жағдай шарттарымен жеке басқару органдарының мәртебесі
мен әрекетін реттейтін қаулы; жергілікті өкіл және атқарушы орган, Ішкі
істер органы және Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті, Қорғаныс министрлігінің
органы, Ішкі әскер және т.б. заңдармен айқындалады Төтенше жағдай
әлеуметтік мәселелерді қоғамдық шешуді қиынға соқтырады, сондықтан мемлекет
қоғамдық қатынастарға қатаң заңдық-ұйымдық ықпал орнатуын міндеттейді, осы
жағдайды тоқтатуға құқықтық құралдарды өзгерту және қоғамды жақсы өмір
сүруге әкелу.
«Төтенше жағдай шартында құқықтық шектеу режимін жүзеге асырудағы ең
негізгі жүкті басқару органының ұйымдық-өкімдік қызметі артады. Іс жүзіне
асу процесінде белгілі бір құқық пен бостандық тәртібін реттеу, соның
нәтижесінде көбісі азаматтық өзіндік әрекеттерді жүзеге асыра алмайды».
Азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеу басқару органының өкілеттілігін
өсіру арқылы жүзеге асырылады. Әкімшілік әрекет кабілеттілігін шектеу
мақсатындағы басқару органының әрекеті екі нысанда түсіндіріледі: бірінші
нысанда мемлекеттік басқару органының белсенді әрекеті әкімшілік
мәжбүрлеуді қолдану, әкімшілік-ескерту шараларын қолданудағы азаматтардың
кейбір құқық және бостандық негізін жүзеге асыру арқылы тартылады. Мысалы,
төтенше жағдай орналасқана умақ бойынша бостандығын шектеу.«басқару
органдары азаматтардың өзінің құқығы мен бостандығын заңды түрде іс жүзіне
асыруды тоқтатады. Жеке түлғаға осы жағдайда мәжбүрлеуді қолдану нақты
қарама-қарсы құқықтық тәртіппен байланысты емес». Екінші нысанда әкімшілік-
құқықтық тыйым салудағы негізгі түрінің қосымша міндеттері қолданылады.
Олар белгілі бір әрекетте жекеленген жазу немесе абсолюттік тыйым салынатын
нормалармен-белгіленеді. Әкімшілік-құқықтық реттеу төтенше жағдай шартында
азаматтық-құқықтық және еңбек қатынасымен таратылады.
Президенттің Жарлығы тұрғындарға бұқаралық құралдары арқылы күшіне
енгеннен бастап алты сағаттан кем емес уақыт ішінде қүлақтандырылады.
Төтенше жағдай Қазақстан Республикасының умағында З күн мерзімде, ал кей
бөліктерінде-6 күнгедейін жетуі қажет. Жарлық Президенттің қаулысынан кейін
өз күшіне енеді, ол Конституциялық құқық және азаматтардың бостандығын
ескереді. Жұмыс барысында Парламент сессиясы 48 сағат ішінде Президенттің
қаулысынан кейін міндетті түрде жүзеге асады.
3.Ерекше және әскери жағдай режимдері. «Ерекше жағдай» бұл жинақталған
түсінік, өзіне әр түрлі режимдерді кіргізген «аймақтық апат» жағдайын
әкстремальді түрде түсіндіреді. Төтенше жағдайда аса қажетті шара
қолданады. Ерекше жағдайдағы құқықтық режим төтенше жағдайдағы құқықтық
режимнен 3 түрлі айырмашылық арқылы ерекшеленеді.
1) әр түрлі фактілік және заңдылык негіздермен режимдерд орнатылуы. Төтенше
мән-жайлар ерекше режимін жүргізу потенциалды зорлықпен немесе тұрғындардың
аурулықпен түскен түрімен айқындалады. Бұндай түрі 1994 жылғы 8-маусымдағы
«тұрғындардың санитарлык-әпидемиологиялык күйі» туралы Қазакстан
Республикасы заңының 35-бабында және 1994 жылғы 31 - мамырда Қазақстан
Республикасы Министрлер Кеңесінің бекіткен «Қазақстан Республикасындағы
карантиндік қызмет» қаулысы бойынша асқынған ауру түрін едді мекен, аудан,
облыста жергілікт» атқарушы орган денсаулық сақтау органының бастауымен
шаруашылық іс-әрекетге және тұрғындардың өміріне қауіпті екенін ескеріп,
карантин жарияланғанын ескертеді.
Егер төтенше жағдай Қазақстан Республикасы Президент Жарлығымен енгізілсе,
ал ерекше жағдай Үкімет немесе әкімдермен хабарлана да алады.
2) құқықтық режимнің ерекше жағдайы кішігірім келемімен, қатаң түрде
азаматтардың құқығын шектеу және ұйыммең ерекшеленеді.
Карантин болған жағдайда адамдар қозғалысы және транспорт құралдары
тоқтатылады; міндетті түрде жүктерде, тауарлард санитарлық өңдеу
жүргізіледі, ауруларды және оларға жұққандарды бөлек ұстайды.
3) ерекше жағдай құқықтық режимі мемлекеттік басқару, өзінді және ұйымды
басқару органдарының мәнді өзгермеуімен ерекшеленеді. Әкстремальді
кезендегі ерекше жағдайда мемлекеттік орган біліктілігі ерекше роль
атқарады.
1993 жылғы 9 сәуірдегі «Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері және
қорғаныс» туралы заңына байланысты әскери жағдай соғыстың болуына сәйкес
болады. Әскери шабуыл Қазақстан, Республикасы Парламенті сессия аралығында
болуы мүмкін, ол заң шығарушы орган әрекетінің тәртібіне және мемлекеттің
басшысы-соғыстың болатынын және әскери жағдайды заңды түрде дайындайды,
көптеген ұйымдық сұрақтарды шешеді.
4.Құпия режимі.Мемлекеттік құпия - бұл ақпарат, мәлімет, санкциялы емес
руқсаттың елге, мемлекетіміздің қызығушылығына зиян келтіруі мүмкін.
Мемлекеттік кұпияның келесі түрлерін көрсетуге болады:
бұл өте қажетті мәліметтер;
оларды жариялау мемлекеттің мүддесіне нұқсан келтіруі
мүмкін;
мәліметтер тізбегі мемлекеттік қупияға бағынады, заңмен тағайындалады;
ол қылмыстық жауапкершілік және басқа да еріксіз шаралармен қорғалады;
5) оның қорғануына арнайы әкімшілік-құқықтық режим-құпия режимі құрылған.
Құпиялылық- мемлекеттің кауіпсіздігін сақтау үшін ең негізгі құрал.
Құпия режимі тәжірибе дәлелдегендей, шамадан тыс демократиялық
институттарды шектеуге, мемлекеттік аппараттың билігін күшейту үшін
қолданылады, қүпиялық неғұрлым көп болса, билік соғұрлым шенеуніктерде
болады. Құпиялық режим -тұрақты, жалпы мемлекеттілігімен ерекше.
Құпия режимінің ең басты әлементтері:
құпия сақтау ережесі;
мемлекеттік құпияны қорғау;
құпиялылық.
Құпия сақтау ережесі әскери салада, ішкі саясатта, әкономика, ғылыми-
зерттеу және ғылыми жұмыстарда,технологияда басты рөл атқарады.
Қазакстаң Республикасының мемлекеттік шекарасын қорғау режимі.1993 жылғы 13
қаңтардағы заңның 2-бабында, мемлекеттік шекара- аумақ (территория, қүрлық,
су, табиғи байлық, ауа кеңістігі) шегін анықтайтын сызық, республика
егемендігінің ең басты көрсеткіштерінің бірі болып саналады.
Келісім белгісі жалпы бағытта және мемлекеттік шекара жағдайында және
оның картада көрсетілуі делиматация деп, ал мемлекеттік шекараның
жергілікті жерлерде бағандар арқылы белгіленуі демаркация деп аталады.
Шекара сызығы анық шекаралық белгілермен анықталады
Қазақстан Республикасы шекара қатынасында саяси кешен, әкономика,
әкология, санитарлық, техникалық шараларды жүзеге асыру «мемлекеттік
шекараны қорғау» ұғымына кіреді.
Саяси қорғаныс - жеке және заңды тұлғаға қатысты «Қазақстан,
Республикасының мемлекеттік шекарасы» туралы заңға сәйкес және шекараның
құқықтық қатынастарын айқындайтын халықаралық келісімдер арқылы жүзеге
асырылады.
Әскери қорғаныс-Қазақстан Республикасының территориясың әртүрлі қарулы
топтардан, басқыншылардан, мемлекеттік шекараны заңды түрде анықтап
бекіткеннен кейін күштеп өзгертуден қорғайды.;
Әкономикалық қорғаныс — республиканың ішкі нарығындағы әкономикалық
тұрақтылықты қамтамсыз етумен және мемлекеттік бақылау мақсатында
шаруашылық субъектінің сыртқы әкономикалық әрекетін, заңсыз түрде
материалдық құндылықтарды тасуға жол бермеу, сонымен қатар контрабандамен
күрес жүргізеді
Әкологиялық және санитарлық-әпидемиологиялық қорғаны Қазақстан
тұрғындарының әкологиялық және санитарлық әпидемиологиялық күйін қамтамасыз
етеді.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасын қорғау өзініні нақты 3
режимінің орнатылуына байланысты:
мемлекеттік шекарамен;
шекаралық;
мемлекеттік шекара арқылы өткізу (пропуск) пункті.
Шекаралық зона - республика территориясының бір бөліп
басқа мемлекеттермен шарт жасасады, ереже бойынша әкімшілік территория
аумағында, ауылдық округ, сонымен қатар, теңіздік, өзен және өзенді жерлер
болып бөлінеді. Шекаралық сызық - бұл шекаралық зона бөлігі, мемлекеттік
шекара сызығы құрылықпен немесе теңіз жағасында сонымен қатар жағалауда да
болады.
Шекаралық зона мен сызық мемлекеттік шекараның жек бөліктерінде
Үкіметтің қаулысымен мемлекеттік деңгейде жасалады Мысалы, Қытай Халық
Республикасымен Қазақстан Республикасының арасындағы мемлекеттік шекара
туралы келісім 1993 жылғы 30 маусымда жасалған
Талқылау сұрақтары:
4. Әкімшілік іс жүргізудің ерекшелігі неде?
5. Әкімшілік іс жүргізудің негізгі қағидалары қандай?
6. Әкімшілік іс жүргізу субъектілерін атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
6. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
7. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
8. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
9. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
10. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 8
ӘКІМШІЛІК ЖАЗАЛАР
Мақсаты: Әкімшілік жазалар және олардың қолдануы туралы толық мағлұмат
беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік жаза қолдану ұғымы. Әкімшілік жазалардың түрлері.
2. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері.
1.Әкімшілік құқық пәнінде жаза қолдану ұғымын уәкілеттілік берілген
мемлекеттік орган немесе өкілеттігі бар лауазымды адамның әкімшілік теріс
қылық жасаған адамға заң негізінде қолданатын мемлекеттік ықпап ету шарасы
деп түсінуге болады. Әкімшілік құқық нормасы қандай да бір әрекетке
әкімшілік-құқықтық тыйым белгілейді және сол арқылы ереженің сақталуын
қамтамасыз етеді, сонымен қатар бұзылған жағдайда кінәліге жаза
қолданылады. Әкімшілік ықпал ету шаралары құқық бұзушыға қатысты әкімшілік
құқықтағы жазаны қолдануды көздейді.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске сәйкес әкімшілік жазалар
бірнеше түрлерге бөлінеді, олар:
1. ескерту жасау; '
2.айыппұл салу;
3.әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың құралы болған заттың өтемін төлеп апу;
әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың қүралы немесе тікелей объектісі болған
затты тіркілеу;
5. арнаулы берілген құқықтардан айыру (мысалы, аң аулау құқығынан, көлік
құралын жургізу құқығынан);
6. берілген арнаулы рұқсаттан, біліктілік аттестаттан (куәліктен) айыру,
ягни, ол дегеніміз белгілі бір қызмет түріне, не белгілі бір әрекет жасауға
оның күшін тоқтату, лицензиядал айыру;
7. тұрғызылып қойылған немесе өз бетімен түрғызып жатқан құрылысты
мәжбүрлеп бұзып тастау;
8. кәсіпкерлік қызметін тоқтата тұру немесе оган мүддем тыйым салу;
9. әкімшілік қамауға алу;
10. азаматтығы жоқ адамды немесе шетелдікті Қазақстан республикасының
(территориясынан) аумағынан әкімшілік жолмен шығарып жіберу.Кішігірім,
елеусіз әкімшілік теріс әрекет жасағандық үшін тартылатын әкімшілік
жауапкершіліктің ең жеңіл түрі ескерту жасау болып табылады. Ескерту жасау
бір жағынан тәрбиелік ықпалдың мәжбүрлеу шараларының бірі болып табылады,
онда теріс әрекет жасаған адам басқа азаматтарға қоғамдық және мемлекеттік
институттарға зиян келтіретін әрекеттерді алдағы уақытта қайталап інде
ескертеді. Ескерту жасау кінәлі адамға қандай да құқықтық салдарлар
әкеледі, ол әкімшілік жазаға тартылған болып саналады, сонымен қатар
ескерту жасауды қолдану қайтара жасалған теріс әрекет үшін жазалау
мәселесін шешкенде жазаның басқа түрлерімен қоса есепке алынады.
Айыппұл салу - белгілі бір әкімшілік-құқықтық нормаларды бұзған
кінәлі адамға ақшалай жаза қолдану арқылы мүліктік ықпал ету шарасы болып
табылады. Лауазымды адамдарға салынатын әкімшілік айыппүлдың мөлшері құқық
бұзушылықтың сипатына қарай өзгеріп отырады, мысалы, әкімшілік құқық,
бұзушылық туралы кодекс әкімшілік айыппұлдың мөлшерін құқық бұзушылықтың
сипатына және құқық бұзушының мәртебесіне қарай белгілеп отырады. Жеке
тұлғаға салынатын айыппұлдың мөлшері айлық есептік көрсеткіштің оннан
бірінен аз емес, лауазымды адамдарға салынатын айыппұл мөлшері бес айлық
есептік көрсеткіштен кем емес, ал заңды тұлғаларға екі мың айлық есептік
көрсеткіштен кем емес мөлшерде болады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 48-бабында:
ақшалай жаза ретінде;
әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте көзделген және шектерде;
айлық есептік көрсеткіш санына сәйкес келетін сома түрінде салынады деп
қаралады;
азаматтарға салынатын айыппул, әдетте айлық есептік көрсеткіштің жиырма
мөлшерінен, ал лауазымды адамдарға - мөлшерінен аспауға тиіс деп
көрсетілген.
Айыппұлды құқық бұзушы өзіне айыппұл салу туралы қаулы тапсырылғаннан
кейін 15 күннен кешіктірмей телейді. Бұл ретте азаматтың, лауазымды адамның
шағымдану құқығы сақталады және егер шағым беріліп қаралғаннан кейін немесе
прокурордың наразылығынан кейін шағым қанағаттандырусыз қалдырылса, онда
жоғарыдағы мерзім шағымның қанағаттандырусыз қалдырыл-ғандағы жайында хабар
берілген күннен бастап саналады.
Әкімшілік құқық бұзушылық қаруы болған немесе тікелей объектісі
болған затты өтемін төлеп алып кою әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 49-бабы бойынша жүзеге асырылатын әкімшілік жазанын бір түрі
болып табылады. Осы бап бойынша зат алынып сатылады, ал сатуға байланысты
шығын алынып тастапынады, қалган сома заттың бұрынғы иесіне тапсырылады.
Тәркілеу мүліктік сипаттағы әкімшілік жаза ол құқық бұзушылық жасау
құралдары немесе оның тікелей объектілері болған заттарды мемлекет
меншігіне тегін алу, бұл туралы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің
50-бабында нақтырақ айтылған. Тәркілегенде әкімшілік құқық бүзушылық
жасаудың кұралы болған немесе тікелей объектісі болып табылатын зат
төлемсіз алынады. Қүзіретті орган немесе өкілеттілік берілген лауазымды
тұлға затты кілегенде тәркілеу туралы тиісті қаулы шығарады, ал алынған
күні қаулының орындалғаны туралы тиісті қаулы шығарады.
Әкімшілік ықпал етудің қаралып отырған тәртібін анықтай келе
шығарушы, атылатын кару мен оқ дәрінің тәркіленуі де, өтемі төленіп алынуы
да аңшылық күн көрудің негізгі көзі болып табылатын адамға қатысты
қолданылмайтындығын әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте айырыкша атап
өтеді.
- Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру дегеніміз -осы құқықты
пайдалану тәртібін өрескел немесе үнемі бұзғаны үшін оны сол құқықтан айыру
болып табылады, бұл туралы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 51 -
бабында айтылып өткен. Осы баптың негізінде белгілі бір қызметпен
айналысудың немесе белгілі біртурін орындаудың арнаулы құқығынан айыру
мынадай 2 жағдайда ғана пайдаланылады; 1) көлік құралын мас күйінде
басқарғанда, жол козғалысы ережесін басқадай бұзған жағдайда. 2) аң аулау
ережесін бұзғанда.
Басқару құқығынан айырумен қатар, күшіндегі заң, көлік құралын
басқару құқығының күшін тоқтатудың басқа да негіздемелерін белгілейді:
1. жүргізуші куәлігі күшінің белгіленген мерзімінің өтуі;
2. жүргізушінің денсаулығының көлік құралын қауіпсіз басқаруға кедергі
келтіретіндей дәрігерлік (медициналық) қорытындымен расталып
нашарлауы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 48-бабында: Әкімшілік
қамауға алу - әкімшілік жаза қолданудың негізгі түрі. Ерекше жағдайда
әкімшілік құқық бұзушылықтын кейбір түрлері үшін 15 тәулікке дейінгі
мерзімге, ал төтенше жағдайда жасалған құқық бұзушылық үшін 30 тәулікке
дейінгі мерзімге қолданылады. Осы әкімшілік жазаға тартылған адамдар ішкі
істер органдары белгілеген жерлерде ұсталады, олар қамаудағы адамдардың
басқа санаттарынан бөлек болады.
Әкімшілік ұстау мерзімі әкімшілік қамауға алу мерзіміне кіреді, сол
себепті қамауда ұстау мерзімі қысқарады. Қызметтің белгілі бір түріне
берілген рұқсаттан лицензиядан айыру азаматтарға, шаруашылық жүргізуші
субъектілерге және лауазымды адамдарға арнайы өкілеттік берілген
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың Қазақстан Республикасында
белгіленген тәртіпте қолданатын әкімшілік жазасы.
Жеке кәсіпкердің немесе заңды тулғаның қызметін тоқтата тұру немесе
тиым салу әкімшілік шара болып табылады және белгілі бір жағдайларда
қолданылады, бұл туралы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 53-
бабының 1- бөлігінде айтылған. Біріншіден, бұл тек сот арқылы беріледі.
Екіншіден, іс сотта өкілетті органның өтініші бойынша қаралады. Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодексі қызметі ерекше жағдайларда және үш күннен
аспайтын мерзімге сот шешімінсіз тоқтата тұру немесе оған тиым салу
мүмкіндігіне жол береді,
Осы аталып көрсетілген шаралармен қатар әкімшілік құқық бұзушылық
туралы кодексте, өз бетімен салынып жатқан немесе салынған құрылыстарды
мәжбүрлеп бұзу, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағынан
(территориясынан) әкімшілік жолмең аластату шараларын қарастырған.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің.7-тарауында әкімшілік
жазаларды қолдану ережелері көрсетілген.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстін 61- бабына сәйкес әкімшілік
құқық бұзушылық үшін жауаптылықты женілдететін мән-жайларға мыналар жатады:
- кінәлі адамның шын өкінуі;
- кінәлі адамның залалды өз еркімен өтеуі немесе келтірілген зиянды жоюы;
- әкімшілік құқық бұзушылықты кәмелетке толмаған адамның жасауы;
- әкімшілік құқық бұзушылықты кушті жан күйзелісінін нәтижесінде, немесе
отбасының ауыр жағдайлары салдарынан жасауы;
- әкімшілік құқық бүзушылықты күш қолдану немесе мәжбүрлеу арқылы жасау;
- әкімшілік құқық бұзушылықты жүкті әйелдің немесе 3 жасқа дейінгі баласы
бар адамның жасауы;
- әкімшілік құқық бұзушылықты құқыққа қарсы қол сұғушылық жасаған адамды
ұстау, қажетті қоргану шарттарын бұзған, бұйрықты не өкімді орындау
барысында жасау.
Жауапкершілікті ауырлататын мән-жайларға мыналар жатады:
- өкілетті органдардың ескерткеніне қарамастан теріс, қылықтарды ары қарай
жалғастыру;
- бұрын жасаған құқық бұзушылықты қайталап жасау; бұрын қылмыс жасаған
адамның қайтадан құқық бұзушылық жасауы;
- ұйымдасып топпен құқық бұзушылық жасау;
- кәмелетке толмаған азаматтарды құқық бұзушылыққа тарту;
- төтенше жағдай кезеңдерінде, табиғи апат жағдайларында құқық бүзушылық
жасау;
- құқық бұзушылықты масаң күйде жасау.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 65-бабына сәйкес әкімшілік
жазалардың мерзімі жылдармен, айлармен немесе күнтізбелік күндермен
есептеледі. Әкімшілік құқық бұзушылық жасалғаннан кейін 2 ай өткен соң жеке
адамға қарсы әкімшілік жаза қолдануға болмайды, ал әкімшілік құқық
бұзушылықты қоршаған отаны қорғау саласында жасаса - 6 айдан кейін, салық
салу аласында жасаса - үш жыл өткен соң әкімшілік жауапқа тартылмаған деп
санауға болатын мерзімді де белгілеген.
Заң шығарушы іс бойынша қабылдануы мүмкін қаулылардың мынадай түрлерін
белгілейді: .
1. әкімшілік жаза беру туралы;
іс бойынша істің жүргізілуін тоқтату туралы;
істі жазаның басқа турін немесе мөлшерін белгілеуге құқығы бар судьяның,
органның қарауына беру туралы; айыппұл салу туралы қаулыны мәжбүрлеп
орындату турапы.
Өзіне қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша
қаулы дайындалған адам, сонымен қатар жәбірленуші, қаулығы шағым келтіруге
құқылы. Уәкілетті органның қаулысына шағым не жоғары тұрған органға, не
сотқа беріледі. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым
қаулы шыққан күннен бастап 10 күн ішінде беріледі. Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға прокурор наразылық келтіре алады.
Белгіленген мерзімде шағым беру және прокурордың наразылық келтіруі
наразылық қаралғанға дейін қаулының орындалуын тоқтата тұрады. Шағымның
немесе наразылықтың қаралу мерзімі - 10 күн. Шағымды немесе наразылықты
қараған орган, шығарылған қаулының заңдылығын және дәлелділігін
тексергеннен кейін мынадай шешімдердің бірін қабылдауға құқылы:
1. қаулыны өзгеріссіз, ал шағымды қанағаттандырусыз қаддыру туралы;
2. қаулыны өзгерту туралы;
3. әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің баптарында көзделген мән-
жайлар дәлелденбесе - қаулыны бұзу және істі қысқарту туралы;
4. қаулыны бұзу және іс бойыншажаңа қаулы шығару туралы;
5. егер шағымды, наразылықты қарау кезінде қаулын өкілеттік, бермеген
судья, орган шығарғандығы анықталса, оңда қаулыны бұзу және істі
тиісті ведомстваның қарауына жіберу туралы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға келтірілген
шағымды немесе наразылықты қараған және бұрын белгіленген шешімдердің
біреуін қабылдаған мемлекеттік орган (лауазымды адам) әкімшілік құқық
бұзушылық туралы істер бойынша қаулыға келтірілген шағым немесе наразылық
жөніндегі шешімнің көшірмесін 3 күн ішінде өзіне қатысты шешім шығарылған
адамға, іс бойынша жәбірленушіге, сондай-ақ Іс бойынша қаулы шығарған
органға жібереді.
Наразылықты қараудың нәтижесі прокурорға хабарланады. Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы істі қысқарту жөнінде қаулы қабылданғанда мынадай заңдық
салдар болатынын ескеру қажет:
- өндіріп алынған ақша қайтарылады;
- алынған және тәркіленген заттар алынады;
- бұрынғы қабылданған қаулыға байланысты шектеулер алынады. Егер заттың
қайтарылуы бірқатар себептермен қайтарылуы мүмкін болмаса, оның құны
төленеді.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
2. Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
3. Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 9
ӘКІМШІЛІК БҰЛТАРТПАУ ШАРАЛАРЫ
Мақсаты: Әкімшілік бұлтартпау шаралары туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік бұлтартпау шаралар ұғымы.
2. Әкімшілік бұлтартпау шаралардың түрлері.
1.Құқықтық мәжбүрлеу дегеніміз - заңды норма негізінде қолданылатын және
мемлекеттік билік белгілеуіндегі мемлекеттік іс-әрекет әдісі.
Мәжбүрлеу деп - белгілі объективтік физикалық немесе психологиялық
жағынан әсер етуді айтады. Мәжбүрлеуді өкілеттілердің құқық бұзушылыққа
қарсы санкциялар мен құқықтық нормаларда көрсетілген шараларды мемлекеттік
органдарға, лауазымды тұлғалар мен қауым құрамындағы субъектілердің санасы
мен мінез-құлқына процессуалдық тәртіп бойынша әсер ету арқылы іске
асырады. Мәжбүрлеуді қолдану туралы мәселе өте даулы. Кейбір ғалымдар (С.
Алексеев) мемлекеттік мәжбүрлеу саласында әкімшілік бұлтартпау шаралары
өмір сүрмейді десе, екіншілері (Н.С. Самощенко, М. X. Фарукшин) - олардың
маңызды орны бар және олар санкциямен емес, құқықтық нормалар
диспозициясымен қарастырылады деп пайымдаған. Сонымен қатар, процессуалдық
мәжбүрлеуді мінез-құлықтың заңды негізі деп қарастыруға болмайды деген
пікір де бар. Кейбір заңгерлер бұлтарпау шараларын санкциямен ұштастырып,
құқықтық қатынастардағы ерекше маңыздылығын ашып көрсетеді. (Б. Т.
Базылов,С. Н. Кожевников).
Бұлтарпау әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеудің бір формасы ретінде
бірқатар белгілерге ие. Бұл жерде әкімшілік жаза мен мәжбүрлеудің
жазаламайтын құралдарының айырмашылық шекарасын айыра білу керек. Бұлтарпау
шаралары құқықтық нормалардың бұзылмауы үшін, заң бұзушылықтын келеңсіз
салдарынан алдын-алудың жолын кесу және ескерту үшін және кінәлілерді
міндеткерлікке тарту шараларын ұйымдастыру үшін қажет. Әкімшілік
бұлтарпаудың мақсаты - бұзақының еркін емес, оның теріс, заңға қайшы іс-
әрекеттерін тоқтатуды ескерту. Бұл шаралардың көлемі, уақыты түрақты
айқындалмаған және құқыққа қарсы әрекеттілігін қолданады. Әкімшілік
міндеткерліктен жазаламайтын құралдардың айырмашылығы – мәжбүрлеу тек қана
субъектілерге емес (әкімшілік ұстау, тікелей ;істің жолын кесу шараларын
қолдану), сонымен қатар, материалды заттарғада (мүлікті пайдалануға тыйым
салу, өз бетімен салынған құрылыстарды бұзу) ұлғаға қатыссыз бағытталады.
Заттың бағытының мінез-құлқына айланысты бұл тарпау шаралары табиғи
бостандық шектеулері мен мүліктік құқықтары көлемінде болуы мүмкін. Табиғи
тандық шектеулерін шын мәнісінде, айыпты тұлғаға мәжбүрлеу шараларын
қолданудан көруге болады.
Мүліктік тұрпаттағы бұлтартпау шаралары, көбінесе, мүлікке жасалған
құқыққа қарсы зардапты алғашқы қалпына келтіру үшін қолданылады. Жалпы
теориялық әдебиеттерде тыйым салушы шаралар мен процессуалдық-қамтамасыз
ету функциясындағы тиым салушылық арасында шектеу шекараларын айырып
көрсетуді талап етеді.
Қол сұғу іс-әрекеті кейбір заңдар мен заңға тәуелді актілермен
түсіндіріледі. Құқық нормалары функционалды тағайындалуына байланысты -
материалды және процессуалды болып бөлінеді. Ал осыған байланысты тиым салу
шаралары - жалпы, арнайы және процессуалды деп жіктеледі.
Жалпы бұлтарпау шаралары -азаматтарға қолданылады, себебі бұл шаралар
субъектінің құқыққа қайшы іс-әрекеттеріне шектеу қоюда жеке тұлғаның еркіне
құқықтық шектеу қояды.
Мұндай шараларға:
а) күшпен әсер ету кұралдары (қоян-қолтық күрес әдістері, қызметтік арнайы
жануарлардың қолданылуы);
б) арнайы құрал-жабдықтардың қолданылуы (дубинка, кісен, брондалған
машиналар, т. б.);
в) атыс каруының колданылуы.
2.Процессуалды бүлтарпау шараларына - жеткізу, ұстау, жеке тексеріс,
заттарды тексеру, құжаттар мен мүлікті тәркілеу, көлік құралдарын
пайдаланудан босату жатады. Аталмыш бұлтартпа шараларын қолдану барысында
заңдылық, мақсатқа лайықтылық және зиянды мүмкіндігінше аз келтіру сияқты
қағидаларды ұстанған жөн.
Әкімшілік ұстау - әкімшілік құқық бұзушылық жасаған азаматтың еркін
әрекетіне қысқа мерзімде шек қою. Әкімшілік ұстау құқық бұзушылықтың алдын-
алу шарасы ретінде қолданылады. Ол құқық бұзушы тулғаны айқындау, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы хаттама жүргізу, құқық бұзушы тұлғаны құқық қорғау
органдарына тапсыру және әкімшілік жауапкершілікке тарту мақсаттарында
пайдаланылады. Әкімшілік ұстау жауапкершілігінен депутаттар, судьялар,
прокурорлар, шетел азаматтары және дипломатия саласындағы қызметкерлер
босатылады. Әкімшілік ұстау әкімшілік құқық бұзушылықты тоқтату мақсатында
жургізіледі және құқық бұзушыны хаттама жазу әкелгеннен бастап, 3 сағат
өткеннен кейін оны ұстап отыруға құқығы жоқ, яғни, ол босатылады.
Тек қана ерекше жағдайда Қазақстан Республикасынын заңнамалық
келісімдеріне байланысты бұл уақыт өзгеруі мумкін. Бұл жағдайлар мына
түлғаларға қатысты:
- шекаралық тәртіпті немесе мемлекеттік шекарадан өту пунктіндегі тәртіпті
бұзушы. Бұнда құқық бұзушыны хаттама толтыруға әкелгеннен бастап 3 сағатка
дейін ұстайды; ал тұлғаның азаматтығы мен құқық бұзушылық дәрежесін
анықтауға байланысты прокурорға 24 сағаттың ішінде жазбаша түрде баяндама
жасағаннан кейін 3 күнге дейін ұстауға немесе егер құқық бұзушының ата-
тегін пәлелдейтін куәлік-құжаттары болмаған жағдайда прокурордың
санкциясымен 10 күнге дейін ұсталынады;
- белгілі бір аймаққа коменданттық сағаттың енгізілуі барысында
тәртіпті бұзған азаматтар. Бұл кезде полиция, не әскери патруль ұстаған
құқық бұзушыны 3 күн емес, коменданттық сағат біткенше ұстауға құқылы;
- ұсак бұзақылық істеген және жиналыс, митинг, көше шерулері мен
демонстрациялардың өткізілу ережелерін бұзғандар. Бұлар қозғалған істі сот
қарағанға дейін әкімшілік ұстау шарасын жүзеге асыруға болады. Сонымен
қатар, автокөлік жүргізушілердің көлікке мас күйінде отыруы да ерекше атап
көрсетіледі. Рөлдегі адамның алкагольдік ішімдік ішкендігінен -жол
ережелерінің бұзылуы, жол- көлік оқиғаларының болуы, азаматгардың көлік
айдаушысы мас, не есірткі заттарын қолданғандығы туралы хабар беруі және
көлік қозғаласының күдік туғызуы, т. б. жағдайлар себеп бола алады.
Ішкі істер органдары мына жағдайларда әкімшілік ұстау жауапкершілігіне
тартады: ұсақ бұзақылык істегенде,- заңды өкімдерге қатал бағынбағанда,
спиртті ішімдіктер ішіп, қоғамға қауіп төндіргенде, жезөкшелікпен
айналысатын түлғаның мас күйінде адамның ар-ожданына, намысына, коғамдық
ізгілікке қорлау жасағанда және т.б.
Мүлікті алып қою әкімшілік тәртіп бойынша, заңға қайшы мүліктерді
алып қоюға байланысты затқа қатысты іс-әрекет. Заңға қайшы мүлікке -
заңсыз.түрде сатып алынған атыс қару; жол ережелерін бұзуда көлік және оны
пайдалануға қатысты заңсыз құжаттар; заң тыйым салған мекенде аңдар аулау,
балық аулау т. б. жатады.
Егер де құқық қорғау органдарына белгілі бір объект немесе мысалы,
азаматтар тасымалдайтын ұшақтардың жолаушылары жарылғыш зат, қару-жарақ,
әскери ок-дәрі, уландырғыш, радиоактивті заттар тасымалдауы мүмкіндігіне
күдік болса, онда заттарға, қол сөмкелері мен жүктерге заттық тексеріс
қойылады, ал кейде жолаушылардың өздеріне де жеке тексеріс те
ұйымдастырылуы үмкін. Тексеріс аэропортта немесе полиция, кеден органдары
мен шекаралық әскердің қатысуымен әуе кемесінде жүргізіледі. Зат ексерісі
мүлікті иеленуші адамның қатысуымен өтеді. Жеке тексеріс жынысы бір адамдар
арасында өткізіледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық немесе әкімшілік ұстау жазу не болмаса,
тексеріс туралы жалпы хаттама жазылады. Ұстау және тексеріс кезінде
табылған заңға қайшы құжаттар мен заттар әкімшілік алып қою
жауапкершілігіне тартылады.
Заттар мен құжаттардың алынуы жүргізіледі:
а) Ішкі істер органдарымен - атыс қаруынын заңға қайшы жолмен алу және
пайдалануы; жол ережелерін заңсыз құжатты көлікпен бұзу; пайдалануға тыйым
салынатын жерлерде аңшылықпен айналысу (балық аулау);
б) кеден органдарында - шекара арқылы контрабандалық заттардың өтуі;
с) шекара қорғау органдарында - шекаралық тәртіп ережесін сақтамайтын
теңіз және өзен-көл жолдарымен заңсыз құжатпен өту;
д) балық қорғау органдарында - жүзу мен басқа көлік құралдарының балық
аулау ережелерін сақтамауы;
е) аңшылық шаруашылығы органдарында - аң аулау қарулары мен құралдарының аң
аулағанда заңсыз қолданылуы.
Алып қойылған заттар мен құжаттар қаралып жатқан істің соңына дейін
арнайы мемлекеттік орган қарамағында болады. Істің шешіміне байланысты
алынған мүлік тәркіленеді, жүк иесіне қайтарылады немесе жойылады, ал
заттарды ақылы алған жағдайда, оларды өткізеді, Зат не құжат адынғаны
туралы жеке, өз алдына хаттама жасалады, не болмаса, әкімшілік құқық
бұзушылық туралы жазба хаттамада баяндалады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 6-бабы бойынша жеке меншік қорғауға алынған. Жеке
меншіктің заңды күшін тек қана сот шешімі жоя алады.
Заңсыз әрекеттердің нәтижелерін тарату дегеніміз - алғашқы жағдайды
қалпына келтіруші құрал болып табылады.
Уақытша қызметтен босату денсаулығы басқа адамдарға жұқпалы ауру
қаупін туғызатын тұлғаларға қатысты әкімшілік бұлтартпаудың бірден-бір
құралы ретінде қолданылады.
Сауда және қоғамдық тамақтану орындарындағы қызметкерлер міндетті түрде
дәрігерлік тексерістен өткізілуі тиіс. Алты айда бір рет өтетін
дәрігерлікте тексерістен қызметкердің санитарлық кітапшасыңда жазбалар
жүргізіп отырады. Уақытында дәрігерлік тексерістен өтпеген азаматтар
жұмысқа жіберілмейді.
Заңға қайшы әрекеттердің бұдан да бірнеше мәрте қайталануы, полиция
қызметкерінің өкімдері мен талаптарын қайталауы немесе құқық қоргау
органдарының мәдениетсіздігі, қоғамдык тәртіпті сақтамау және өзін ерсі
ұстауы, полиция қызметкеріне бағынбауы заңды өкімдер мен әкімшілік
заңнамадағы екімдерде көрсетілген жауапқа тартылады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан азаматтарға әкімшілік
қадағалау - бұл шараны ішкі істер органдары жоғарыда аталған адамдардың
тәртібін, олардың тарапынан шиеленістің алдын алып ескертіп отырады.
Құқықтық қағидалардың негізіне ішкі істер органдарының бас бостандығынан
айыру орындарынан шыққан азаматтарды әкімшілік қадағалау туралы ережесін
жатқызуға болады.
Әкімшілік қадағалау мына жағдайларға қатысты орнатылады:
а) сот шешімімен рецидивистер деп танылғандар;
б) аса ауыр қылмыскерлер мен екі не одан да көп қасақана қылмыс жасағандар.
Әкімшілік қадағалау мерзімі 6 айдан 1 жылға дейінгі аралықты қамтиды.
Кей жағдайларда мерзім тағы да 6 айға созылуы мүмкін. Әкімшілік қадағалау
тоқтатылады:
а) қадағалау- мерзімінің аяқталуына байланысты;
б) қадағалауға алынған азамат тұрмыста-да, еңбек етуде де белсенділік
танытып, мерзімінен бұрын босаса
в) сот шешімі бойынша қадағалауға алынған азаматтан әкімшілік қадағалау
алынып тасталған жағдайда.
Әкімшілік қадағалаудың тоқтағаны жайлы ішкі істер бөлімінің басшысы
жариялайды. Әкімшілік қадағалауды тоқтату туралы ұсынысты прокурор заңды
негізсіз деп тапса, онда ол қабылданбайды.
Қадағалауға алынған тұлғаның міндеттері
а) ішкі істер органдары шақырған уақытта келіп, әкімшілік қадағалау
ережелерінің орындалу сипаты жайлы ауызша және жазбаша түрде түсініктеме
беру;
б) қызмет бабына байланысты жергілікті тұрып жатқан мекенінің өзгергенін,
бір ауданнан екінші ауданға көшкендігін полиция қызметкерлеріне мерзімді
жеткізіп тұру;
в) жергілікті ішкі істер органдарында, басқа елді мекенге бір куннен артық
уақытқа кеткен жағдайда, хабардар етіп, тіркеуге тұру.
Сонымен қатар, аталмыш міндеттерге ҚОСР жеке де шектеулер қойылуы
мүмкін:
а) белгілі бір уақыттан кейін үйден (пәтер) шығуға тиым салу;
б) ауданның белгілі бір жерлерінде болуға тиым салу;
в) аудан (қала) шегінен шығуға мулдем тиым салу немесе белгілі бір уақытқа
дейін кетуге шектеу қою;
г)бір айдан төрт ай мерзімінде келіп, полицияға тіркеуден өтіп тұру.
Көрсетілген міндеттер мен шектеулер толық не жартылай көлемде жанұя
жағдайына, қызмет ету орнына, т.б. жағдайына баиланысты қолданылуы мүмкін.
Арнайы құралдар мен қару-жарақтарды пайдалану тек қана әкімшілік
билік субъектілеріне ғана рұқсат берілген. Олардың қолданылуының қылмыстық
істің қозғалуына тікелей қатысы жоқ.
Арнайы құралдар мен қару-жарақты пайдалану тәртібі, негізі,мақсаты
туралы 1992 жылдың 23 маусымындағы «Қазақстан Республикасы Ішкі Істер
органдары туралы» Заңында толық талқыланған. Арнайы кұралдар қоғамдық
тәртіп бұзушылық,топтық бұзақылықтар күштеу сипатына ие болғанда; ғимарат,
ескерткіш, мәдени құнды объектілерге зиянды қарақшылық немесе мемлекетке
қарасты жол көліктеріне қатер төндірушілерге қарсы бүлтартпау шарасы
қолданылады.
Арнайы құралдар мен қару-жарақты пайдаланудағы мақсат қоғамдық
қауіпті әрекеттердің алдын алу және азаматтардың заңды мүдделері, құқықтары
және конституциялық еркіндігіне қол сұғушылыққа жол бермеу.
Арнайы құралдарға кісен, байлау, самбо әдістері, қызметке иісшіл
иттерді пайдалану, дубинка, көзден жас ағызатын газ, т.б. жатады.
Құқық бұзушылықтың бұлтартпау шарасы деп - қару-жарақтар да
есептеледі; оны заңда негізделгендей тек қана ішкі істер қызметкерлері ғана
пайдаланады.
Қару-жарақты пайдаланудың мынадай түрлері бар;
1.Адамға бағытталмаған:
а) жануарлардың шабуылынан азаматтардың қорғануы;
б)бұлтартпау мақсатында (жол көлігінің техникалық ахауларға байланысты
дабыл белгісін беру немесе комекке шақыру; көлік жүргізушісі ішкі істер
органдарының ескертулерін тыңдамай, азаматтардың денсаулығы мен өміріне
қауіп төндіретіндей шаралар).
2.Адамдарға бағытталған:
а) азаматтарды қылмыстық қастандық әрекеттен қорғау мақсатында; ішкі істер
органдары мен басқа да қоғамдық тәртіпті реттеуші органдар қызметкерлерінің
жеке басына, жан-ұясына қауіп төндіргендерге қарсы; ішкі істер органдарының
арнайы қорғауындағы объектілер, мемлекеттік мекеме орындары, үйымдарға
қауіп төндірушілерге қарсы; ішкі істер органдары қатарындағы әскерилерге
қарсы іс-әрекет ұйымдастырушыларға қарсы бағытталады;
б) аса қажеттілік жағдайларда (аманаттағы немесе кепілдіктегі адамды босату
аса ауыр қылмыс барысында құқық қорғау органдарының шараларына мойынсұңбау;
әкімшілік тұтқындаудағы түлғалардан басқаларының күзеттен қашу әрекетін
жасауы), сонымен қатар заңды түрде қару-жарақты тапсырудан бас. Тартатын
түлғалардың тұтқындалуы да жатады.
Ішкі істер қызметкерлері кез келген қауіп төндіруші адамдарға, оның
әрекеттілігіне, жасына, азаматтығына, дипломатиялық иммунитетіне,
қызметіне, әлеуметтік жағдайына және т.б. қасиеттеріне қарамастан қару-
жарақты қолдануға құқылы. Заң қару-жарақты әйелдер мен кәмелетке толмаған
жас өспірімдерге қолдануға тиым салады.
Жалпы қару-жарақты көшеде, елді мекенде, көлік ішінде, жарылғыш, отқа
қауіпті қоймаларда қолдануға болмайды. Ал егер де оқ атушы өзінің жан-
жағындағыларға ешқандай зиян тигізбейтіндігіне сенімді болса, пайдалануына
болады. Полиция қызметкері жаралы адамға дер кезінде бірінші дәрігерлік
жедел жәрдем көрсете білуі қажет. Жараланған тұлға туралы ең алдымен.
Дәрігерлік көмек сұрау үшін кезекші органға телефон салады, ал өлім үстінде
жатса, онда окиға болған жерді прокурор келгенше басқа азаматтардың тәртіп
бұзушылығынан және т.б. заңға қайшы іс-әрекеттерден сақтауы керек.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 1995 жылы 17 наурызда
«кейбір өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңнамалық актілерге»
байланысты, «Қазақстан Республикасының Ішкі Істер органдары туралы» заңында
қару-жарақты пайдаланатынын ескертпей-ак қолдана береді деген өзгерістер
енгізілген болатын.
Шектеулер тек субъективтік ғана емес, сонымен қатар объективті
белгілеріне байланысты да қойылады. Заң барлық азаматтарға олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге барлық ішкі істер органдарын міндеттейді.
Полиция қызметкерлері кәсіби әрекетіндегі заңдылық қағидалары мен
кәсібилігімен қатар, зиянның минимальды қағидасы да ескерілуі қажет. Сондай-
ак, заңда қосымша заңдылық кепілдігін тағайындайды. Полиция қызметкерлері
қару-жарақты пайдаланғаннан кейін 24 сағаттың ішінде полиция бөлімі
басшысына рапорт жазып беруі тиіс. Полиция бөлімінің басшысы мұнан кейін
қарудың пайдалану ережелері бойынша қызметтік тексеріс жүргізеді. Қару
қолдану нәтижесінде адам өлімі, не жаралану сияқты жағдайлармен прокурор
хабардар болып отыруы тиіс.
Мәжбүрлеп емдеу. Мәжбүрлеп емдеу бүлтартпаудың бір шарасы ретінде
біршама қысқарды деп айтуымызға болады.
Дәрігерлік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары маскүнемдік, нашақорлық,
токсикамание ауруларын Қылмыстық кодексте көрсетілген баптарға байланысты
қолданатын болды. 1995 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасы
Президентінің «Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне кейбір
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығына сәйкес әкімшілік құқық
бұзушылық Кодексіне бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізді: маскүнем,
нашақор және таксикоманияға шалдыққан, өз еркімен емделуден бас тартқан
тұлғаның әкімшілік теріс қылық жасағаны үшін сот әкімшілік жазамен қоса,
арнайы денсаулық сақтау оранына мәжбүрлеп емдеу шарасын да олданады.
Қазақстан Республикасының Ішкі Істер органдары туралы заңына да
өзгерістер енген. Осыған сәйкес, ішкі істер органдары нашақорлық, маскүнем,
таксикомания, психикалык тежелген және басқа азаматтардың жеке құқықтарына,
қоғамдық тәртіпке нұқсан, зиян келтіруші тұлғаларды мәжбүрлеп емдеу
шарасымен денсаулық сақтау органдарына хабарлап, жіберіп отыруға міндетті.
«Қазақстан Республикасы халқының денсаулығын сақтау туралы» заңының
езгерістері мен толықтыруына байланысты маскүнем, нашақор, басқа
азаматтардың құқықтарын шектеп, қоғамдық тәртіпті бұзушы тұлғаларды арнайы
денсаулық сақтау органдарына мәжбүрлеп емдеуге жіберуге тиісті. 1995 жылдың
7 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы Президентінің «Маскүнем, нашақорлық,
таксикомания» Жарлығы бойынша арнайы емдеу-профилактикалық мекемелердегі
стационарлық емдеу бөлімдерінде мәжбүрлеп емдеу регламенті болады және
емделу барысында еңбекпен, не кәсіптің бір түрімен айналысуы мүмкін.
Әкімшілік алдын алу шаралары. Әкімшілік алдын алу шаралары мақсатқа
жетудегі профилактикалық сипаттағы шараларға толы және олар қоғамға зиянды,
қауіпті жағдайлардың алдын алуға бағытталған. Әкімшілік алдын алу
шараларына құқық бұзушылық негіз болмайды, оған ерекше заңнамалық
орнатылған шаралардың орындалмауы негіз бола алады. Әкімшілік алдын алу
шараларына мыналар жатады:
- бас бостандығынан айыру жерлерінен шыққан азаматтарға әкімшілік
қадағалау;
- кедендік тексеріс;
- азаматтық авиация мен басқа да көлік жолаушыларына арнайы тексеріс;
- жүйке жүйесі ауруларымен ауыратын азаматтардан қару-жарақ құралдарын алып
кою;
- құжаттар тексерісі (автокөлік жүргізушілерінің паспорттық режим
негізіндегі құжаттары, шекаралық күзетте, т. б.);
- сапар алдында автокөлік пен оның жүргізушісін куәландыру;
- денсаулыққа қауіпті жұқпалы ауру тараған аудан шекарасынан әрі қарай
өткізбеу немесе шекараны жабу;
- жөнделіп жатқан көлік жүру жолына көлік өткізбеу;
- сапасыз азық-түліктерді жою;
- суды пайдалану құқығын шектеу және т.б.
Әкімшілік алдын алу шаралары көбінесе әкімшілік шектеу немесе белгілі
бір ұйым не азаматтар категориясына байланысты әкімшілік әрекеттердің
қолданылуы арқылы жүзеге асады.
Алдын алудың іс жүргізушілік шараларына мыналар жатады: жеткізу, ұстау,
тұла-бойын қарау, заттарын қарау, заттарын және құжаттарын алып қою, көлік
құралдарын басқарудан шеттету. Алдын алу шараларын қолданғанда заңдылық
қағидасы қатаң сақталуы тиіс.
Әкімшілік қамтамасыз ету және алдын алу шаралары.
Жеткізу-заң бойынша теріс қылық жасаған адам мына жағдайларда
жеткізіледі:
1.құқық бұзылған жерде хаттама жасау мүмкін болмай, бірақ хаттама жасау
міндетті болған жағдайда - әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасау
үшін полиция қызметкері жеткізеді;
2. құқық бұзушыны, егер оның жеке басын куәлендіретін құжаты болмаса не ол
жайында қажетті деректер бере алатын куйгер болмаса, өкілеттігі бар адам
оны полицияға жеткізеді;
3. орман және аң аулау ережелерін, сонымен қатар балық аулау тәртібін
бұзған жағдайда хаттама жасау мақсатында, егер құқық бұзушының кім
екендігін сол жерде анықтау мүмкін болмаса, оны жеткізуді сол ережелердің
сақталуын қамтамасыз ететін өкілетті адамдар жүзеге асырады;
- күзет қызметкерлері сол күзет объектілеріне қатысты құқық бұзылган
жағдайда, оның кім екендігін аныктау және хаттама жасау үшін псшиция
орындарына жеткізеді.
Әкімшілік ұстау - әкімшілік құқық бұзушылықты жасаған адамдардың
белгілі бір әрекеттер жасауына сонымен қатар жүріп-тұру құқығын мәжбүрлеп
қысқа уақытқа шектеу. Әкімшілік ұстаудағы басты мақсат - құқық бұзушының
кім екендігін анықтау, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасау
сонымен қатар құқық бұзушыны полицияға жеткізу және оны әкімшілік
жауапкершілікке тарту болып табылады. Заң бойынша судьялар, прокурорлар,
депутаттар сонымен қатар дипломатиялық иммунитеті бар шетел азаматтары
әкімшілік ұстауға жатпайды.
Әкімшілік ұстауды Ішкі Істер органдары мына жағдайларда жүзеге
асырады: кішігірім бұзақылық жасағанда, полиция қызметкерлері тәртібіне
бағынбаса, ішімдік ішіп қоғамдық орындарда адамдық қасиеттерді таптағанда,
сонымен қатар жезөкшелікпен айналысады деп ойлауға негіз болғанда және т.б.
жағдайларда.
Тұла бойын қарау және заттарын қарау белгіленген ережелер бойынша
және белгілі бір тәртіппен негіз болғанда жүзеге асырылады:
1. қауіпті жүктер мен заттарды, өсімдіктер мен бағалы жануарларды заңсыз
алып өтуді болдырмау мақсатында және оның алдын алуды көздейді;
2. ұшудың, жолаушылардың, экипаж мүшелерінің және халықтың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында;
Тұла-бойын қарауды сол әрекетке өкілеттілік берілген бір жыныстағы
адам, сол жыныстағы куәнің көзінше жүргізеді. Жүкті қарау жолаушылар жоқ
болса лауазымды адамдардың аәропорт басшылары немесе оның орынбасарлары
немесе тасымалдаудың, кауіпсіздіктің ұйымдастырылуын қамтамасыз ететін
басқа да басшылардың тапсыруымен жүргізіледі. Заттар мен құжаттарды
алатындар:
1. Ішкі істер органдары - иемдену және қолдану ережесін бұзған жағдайда
атылатын қаруды; жол жүру ережелерін бұзған жағдайда көлік құралдарын және
оларды пайдалануға құқық беретін құжаттарды; тиым салынған кәсіптің
өнімдерін, заңсыз аң аулау және балық аулау құралдарын;
2. шекара күзету органдары - шекара режимінің ережелері бұзылғанда теңіз
және өзен кемелерін және құжаттарды;
3. кеден органдары - контрабанда заттарын, шекара арқылы тасымалдау және
басқа тасығыш құралдарын;
4. балық қорғау органдары - балық аулау ережелері бұзылғанда жүзетін және
басқа көлік құралдарын, қаруларын және ауланған өнімді;
5. аңшылық шаруашылық органдары - аң аулаудың ережелері мен мерзімі
бұзылған жағдайда аң аулау құралдарын, қаруларын және заңсыз аң аулау
заттарын.
Алынған құжаттар мен заттар мемлекеттік органның қарамағына
өткізіледі және шешім қабылданғанша сонда болады. Іс қаралғаннан кейін,
оның қалай шешілгеніне қарай алынған заттар мен құжаттар тәркіленеді,
немесе қайтадан иесіне қайтып беріледі, немесе жойылады, ал өтемі төленіп
алынса - сатылады. Заттар мен құжаттар алынған жағдайда арнайы хаттама
жасалынады.
Әкімшілік алдын алу шараларының бір түрі - рұқсат етілетін жүйе
объектілерінің жұмысын уақытша тоқтатата тұру. Өз кезегінде мемлекет
қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш, күшті әсер ететін, ұлы және радиоактивті
заттарды иемденудің, сақтаудың және тасымалдаудың рұқсат етілетін,
бақыланатын тәртібін белгілеген. Заңсыз әрекеттердің нәтижелерін жою
бастапқы күйді қалпына келтірудің құралы болып табылады, егер құрылыстарды
өз бетімен тұрғызса, онда заң бойынша белгіленген 8 ең аз жалақы мөлшерінде
айыппұл салуға әкеп соғады, заңсыз салынған объектілер болатын болса, онда
олар кінәлінің есебінен бұзылатын болады.
Жұмыстан уақытша шеттету азаматтарға қауіп төндіруші адамдарға
қатысты және оның әрекеттері белгіленген тәртіпті бұзады деп ойлауға
жеткілікті негіз бар адамдарға қатысты қолданылатын әкімшілік алдын алу
шаралары болып табылады.
Бас бостандығынан айыру органдарынан босатылған адамдарды әкімшілік
қадағалауды ішкі істер органдары жүзеге асырады. 1996 жылы 15 шілдедегі
«Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік
қадағалау туралы» Казақстан Республикасының Заңы қадағалаудың құқықтық
негізі болып табылады.
Әкімшілік қадағалауға мына адамдар жатады:
1. рецедивист, яғни сот аса қауіпті деп танығандар;
2. ауыр қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға сотталғандар немесе қасақана
қылмыс үшін екі немесе одан көп рет бас бостандығынан айыруға
сотталғандар.егер олар дұрыс жолға түсуге ешкандай ұмтылыс білдірмесе және
коғам үшін қауіпті болып қалса;
3. қасақана қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға сотталғандар, егер олар
жазасын өтегеннен кейін немесе жаза өтеуден шартты - мерзімінен бұрын
босатылғаннан кейін, ішкі істер органдарының ескертпелеріне қарамастан.
қоғамдық және мемлекеттік тәртіпті бұзса және басқа да құқық бұзушылықтар
асаған жағдайда.
Әкімшілік қадағалау 6 айдан 1 жылға дейінгі мерзімге белгіленеді.
Егер қажет болса ол тағы да 6 айға, бірақ соттылықты алу және жою үшін
заңда белгіленген мерзімнен аспайтын мерзімге ұзартылады.
Әкімшілік қадағалауды жүзеге асыру кезінде полиция қызметкері
қадағалаудағы адамды әңгімелесуге шақыруға, одан қадағалау ережелерінің
орындалуымен байланысты түсініктеме талап етуге, оның отбасына тәуліктің
кез келген уақытында баруға құқысы бар.
Арнайы құралдар мен атылатын қаруды мәжбүрлеу шарасы ретінде
қолдануға әкімшілік билік субъектісі ғана құқылы. Оларды пайдалану
қылмыстық іс қозғаумен тікелей байланысты емес, олар қылмыстық істі
қозғағанға дейін де, оны уақытша тоқтатқаннан, немесе қысқартқаннан кейін
де, сондай-ақ қоғамға қауіпті іс-әрекетті тыю үшін де қолданылуы мүмкін.
Арнайы кұралдарды (олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады: қол
кісендері, байлап тастау, самбо тәсілдерін қолдану, иісшіл иттерді қолдану,
көзден жас ағызатын газ, таяқтар, су ілашқыш және т.б.)
Байлап тастағанда дене жарақатын салуы мүмкін емес құралдар
қолданылады. Байлап тасталған күйде екі сағаттан артық ұстауға болмайды.
Самбо тәсілдерін тандағанда полиция қызметкері нақты жағдайды, құқық
бұзушылықтың мән-жайын, ұсталғанның қаншалықты қауіпті екендігін ескеруі
керек.
Талқылау сұрақтары:
4. Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
5. Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
6. Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
6. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
7. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
8. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
9. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
10. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 10
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ-БҰЗУШЫЛЫҚ
Мақсаты: Әкімшілік құқықбұзушылық туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық бұзушылық түсінігі.
2. Әкімшілік құқық бұзушылық түрлері.
3. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарайтын уәкілетті органдар.
1.Жалпы құқық бұзушылық - бұл адамға, мемлекетке зиян келтіретін, құқықкқ
қайшы, қоғамға кауіпті, кінәлі іс-қимыл. Құқық бүзушылық қоғамға
қауіптілігіне қарай екіге бөлінеді.
1. Қылмыс — бұл Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінде көрсетілген,
қылмыстық жауапкершілік пен қылмыстық жазаны туындататын қоғамға аса
қауіпті іс-әрекет.
2. Теріс қылық - қоғам өмірінің әр түрлі саласындағы жасалатын және әр
түрлі салдар туғызатын қоғамға орташа және кішігірім қауіпті іс-әрекеттер.
Теріс қылықтар заңды жауапкершілікке байланысты бірнеше түрлерге бөлінеді:
әкімшілік, азаматтық- құқықтық, материалдық бөліктік, тәртіптік. Соның
ішінде біздің қарастырайын деп отырғанымыз - әкімшілік құқық бұзушылық.
Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 2001
жылдың 30 қаңтарында қолданысқа енгізілді. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекс Қазақстан Республикасы Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпы
жұрт таныған кағидалары мен нормаларына негізделеді. Қазақстан
Республикасының әкімшілік-деликтік құқықтық қатынастарды реттейтін
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері, сондай-ак Қазақстан
Республикасы Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік
қаулылары әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдардың құрамдас бөлігі болып
табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдардың міндеттері — адам және
азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, қоршаған
ортаны, мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібін, құқықтары
мен мүдделерін әкімшілік құқық бұзушылықтан қоргау, сондай-ақ олардың
жасалуының алдын алу.
Әкімшілік қүқық бұзушылық түсінігі. Жеке адамның, әкімшілік жауаптылық
көзделген құқыққа қарсы, кінәлі (қасақана немесе абайсызда жасалған) іс-
әрекеті, не әрекетсіздігі немесе заңды түлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті,
не әрекетсіздігі әкімшілік құқық бүзушылық болып табылады.
Егер әкімшілік құқық бұзушылык жасаған жеке адам өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) құқыққа қарсы сипатын сезінсе, онын залалды салдарын
алдын-ала білсе және осы салдардьщ туындауын қаласа немесе оған саналы
түрде жол берсе не оларға немқұрайлы қараса, әкімшілік құқық бұзушылық
қасақана жасалған. Егер әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жеке адам өзінің
іс-әрекетінің зиянды салдарының туындау мүмкіндігін алдын-ала білсе, бірақ
жеткілікті негізсіз оның алдын алуға бо деп ұшқары ойласа, не тиісті назар
салған және ескерген жағдайда оның алдын алуға болса ла осындай салдардың
туындау мумкіндігін алдын-ала білмесе, әкімшілік құқық бұзушылық абайсызда
жасалды деп танылады (30- бап).
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жаза қолданылады.
Әкімшілік жаза әділ, құқық бұзушылықтың сипатына, оның жасалу мән-
жайларына, құқық бұзушының жеке басына сай келуі шарт. Жеке адамға
әкімшілік жаза қолдану кезінде жасалған әкімшілік құқық бұзушылықтың
сипаты, кінәлінің жеке басы, оның құқық бұзушылық жасағанға дейінгі және
одан кейінгі мінез-құлқы, мүліктің жағдайы, жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар ескеріледі. Бір әкімшілік құқық бұзушылық үшін
негізгі және қосымша әкімшілік жазалардың қолданылуы мүмкін.
Бір адам екі немесе одан да көп әкімшілік құқық бүзушылық жасаған кезде
әрбір құқық бұзушылық үшін жеке-жеке әкімшілік жаза қолданылады. Егер адам
бірнеше әкімшілік құқық бұзушылық жасап, ол істерді бір судья, орган
қараса, бүл адамға белгілі бір түрдегі жазалар қолданылған жағдайда
әкімшілік қамауға алудың ең ұзақ мерзімі - 30 тәуліктен, ал төтенше жағдай
режимінің талаптарын бұзғаны үшін әкімшілік қамауға алу 45 тәуліктен
аспауға тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар:
1. кінәлі адамның шын өкінуі;
2. кінәлі адамның құқық бұзушылықтың зиянды зардаптарын болдырмауы, залалды
өз еркімен өтеуі немесе келтірілген зиянды жоюы;
3. әкімшілік құқық бұзушылықты күшті жан толқынысының әсерімен не жеке
басының немесе отбасының ауыр жағдайлары салдарынан жасау;
4. әкімшілік құқық бұзушылықты кәмелетке толмаған адамның жасауы;
5. әкімшілік құқық бұзушылықты жүкті әйелдің немесе 3 жасқа дейінгі баласы
бар әйелдің жасауы;
6. әкімшілік құқық бұзушылықты күш қолдану немесе психикалық мәжбүрлеу
нәтижесінде жасау;
7. әкімшілік құқық бұзушылықты қажетті қорғанудың заңдылығы шарттарын бұзу,
құқықка қарсы қол сұғушылық жасаған адамды ұстау, бұйрықты немесе өкімді
орындау кезінде жасау.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар:
1. тиісті уәкілетті адамдардың құқыққа қарсы мінез-құлықты тоқтатуды талап
еткеніне қарамастан оны жалғастыра беру;
2. бұрын жасаған әкімшілік құқық бұзушылығы үшін әкімшілік жауапкершілікке
тартылған, мерзімі бітпеген адамның біртекті әкімшілік құқық бұзушылықты 1
жыл ішінде қайталап жасауы;
3. кәмелетке толмаған адамды әкімшілік құқық бұзушылыққа тарту;
4. кінәлі адамның біле тұра ауыр психикалық ауруымен ауыратын адамдарды, не
әкімшілік жауаптылығы туындайтын жасқа жетпеген адамдарды әкімшілік құқық
бұзушылық жасауға тартуы;
5. ұлттық, нәсілдік және діни жек көрушілік немесе жауласушылық себебі
бойынша, басқа адамдардың заңды әрекеті үшін тек алу, сондай-ақ, басқа
құқық бұзушылыкты жасыру немесе оның жасалуын жеңілдету максатында
әкімшілік құкык бұзушылық жасау;
6. адамға немесе оның жақындарына қатысты белгілі бір адамның өзінің
қызметтік, кәсіптік немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты әкімшілік
құқық бұзушылық жасау;
7. кінәлі адамның біле тұра жукті әйелдерге қатысты, сондай- ақ жас балаға,
басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не кінәліге тәуелді адамға
қатысты әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
8. адамдар тобының әкімшілік құқық бұзушылық жасауы;
9. табиғи апат жағдайында немесе басқада төтенше жағдайлар кезінде
әкімшілік құқық бұзушылық жасау;
10. маскүнемдік, нашақорлық немесе уытқүмарлық масаң күйде әкімшілік құқық
бұзушылық жасау.
2. Әкімшілік құқық бұзушлық түрлері. Жеке адамның құқықтарына қол сұғатын
әкімшілік құқық бұзушылықтар, оларға мыналар жатады:
а) азаматтардың тіл тандау құқықтарын шектеу;
б) еркін жүріп тұру және тұрғылықты жер таңдау құқықтарын шектеу;
в) азаматқа ақпарат беруден бас тарту;
г) еңбек туралы заңдарды бұзу;
д) зейнетақымен қамтамасыздандыру туралы завдарды бұзу;
е) еңбекті қорғау ережелерін бұзу;
ж) ұжымдық шарт, келісім жөніндегі келіс сөздерге қатысудан жаптару;
з) ереуілге қатысуға немесе оған қатысудан бас тартуға мәжбүрлеу.
Мысалы, азаматтардың тіл таңдау қүқықтарын шектеу, тілге байланысты
себептер бойынша кемсіту - лауазымды тұлғаларға айлық есептік көрсеткіштің
бестен жиырмаға дейінгі мөлшерінде айыппұл алуға әкеп соғады.
Азаматтардың сайлау құқықтарына қол суғатын әкімшілік құқық бұзушылық.
а) үгітке тиым салынған кезеңде оны жүргізу.
б) Президентке, депутатқа немесе езге де сайланбалы қызметке кандидат
туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату;
в) сайлау комиссиясы (референдум комиссиясы) мүшесінің, байқаушының
құқықтарын бұзу;
г) азаматтарға басқа адамдар үшін дауыс беруге мүмкіндік жасау
мақсатында сайлау бюллетендерін (дауыс беруге арналған бюллетендер) беру,
т. б.
Кәмелетке толмағандардын құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық.
а) ата-аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың балаларды тәрбиелеу
жөніндегі міндеттерді орындамауы. Бұндай әкімшілік құқық бұзушылық болған
жағдайда ескерту жасалады немесе айлық есептік көрсеткіштің беске дейінгі
мөлшерінде айыппүл салынады және де кәмелетке толмағандардың спирттік
ішімдіктерді, есірткі қүралдарын және психотроптық заттарды ұдайы
қолдануынаәкеп соққан іс-әрекетгер, сол сияқты олар қылмыс немесе қасақана
әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар әрекеттер жасаса, ата-аналарына
немесе олардың орнындағы адамдарға айлық көрсеткіштің 10-ғадейінгі
мөлшерінде айыппұл салынады. Сондай-ақ, кәмелетке толмағандарға алкоголь,
темекі бұйымдарын сату әкімшілік құқық бұзушылық болып табылады. Мұндай
әкімшілік құқық бұзушылық болған жагдайда айлық есептік көрсеткіштің 2-ге
дейінгі мөлшерінде айыппұл салынады.
Сауда және қаржы саласындағы әкімшілік қүқық бүзушылық.
а) Тұтынушыларды елеусіз мөлшерде алдау. Оған: тауардың үтыну қасиеттеріне
немесе сапаларына қатысты кем өлшеу,таразыдан жеу, кем есептеу, алдау
жатады және мұндай әкімшілік құқық бүзушылық жасапса, азаматтар - айлық
есептік көрсеткіштің 3-ке дейінгі мөлшерінде, жеке кәсіпкерлер мен
лауазымды адамдар 5-тен 20-ға дейінгі мөлшерде айыппүл төлеуге тиіс.
б) қару-жарақ пен оқ-дәрі сату тәртібін бұзу;
в) тауарларды құжаттарсыз сату;
г) банк, валюта зандарының талаптарын бұзу;
д) клиенттерге, несие (кредит) берушілерге және алушыларға (заемшыларға)
банк қызметін көрсетуге байланысты талаптарды бұзу.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың клиенттердің банк шоттарын ашу және жабу тәртібін бұзуы -
лауазымды адамға - айлық көрсеткіштің 40-тан 70-ке дейінгі мөлшерінде,
заңды тұлғаға 500-ге дейінгі мөлшерде айыппұл салуға әкеп соғады.
Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың валюталық бақылау агентінің функцияларын орындамауы немесе
тиісті дәрежеде - занды тұлғаға айлық есептік көрсеткіштің 500-ге дейінгі
мөлшерінде айыппүл сапуға әкеп соғады.
Клиенттерге, несие (кредит) берушілерге және алушыларға (заемшыларға) банк
қызметін көрсетуге байланысты талаптарды бұзу. Банктердің, банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың төлем, ақша
аударымы жөніндегі нұсқауларды, ақшаны қолма-қол алу жөніндегі талаптарды
дер кезінде немесе дұрыс орындамауы - талаптар сомасының 5%-ға дейінгі
мөлшерінде айыппұл салуға зкеп соғады. Банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың шот иесінін банктегі шотына ақшаны,
оның келіп түскен күнін есептемегенде, бір операциялық күннен асырып, дер
кезінде немесе дұрыс есептемеуі - занды тұлғаға - әрбір төлем(құжаты үшін
айлық есептік көрсеткіштің) немесе ақша аударымы жөніндегі нұсқаудың дер
кезінде немесе дүрыс есептемеген сомасынын,'5 %-на дейінғі мөлшерінде
айыппұл салуга әкеп соғады.
Клиенттердің төлем құжаттарын жоғалтуы - заңды тулғаға -әрбір төлем
құжаты ушін айлық есептік көрсеткіштің 50-ге дейінгі мөлшерінде айыппұл
салуға әкеп соғады. Сондай-ақ несиені (кредитті) заңсыз алу немесе
мақсатсыз пайдалану да әкімшілік құқық бузушылыққа жатады.
3.Әкімшілік құқық бүзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдар.
1. аудандық және соларға теңестірілген соттардың судьялары;
2. кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі аудандық (қалалық)
қалалардағы аудандық комиссиялар;
3. ішкі істер органдары, мемлекеттік инспекция органдары.
Іс жүргізу
Әкімшілік құқық бүзушылық туралы іс жүргізудің міндеттері әрбір істің
мән-жайын дер кезінде, жан-жақты, толық және объективті анықтау, оны
әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске сәйкес шешу, шыгарылған қаулының
орындалуын қамтамасыз ету, сондай-әкімшілік құқық бұзушылықтың жасалуына
ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау болып табылады.
Әкімшілік қуқық бузушылық туралы іс жүргізудің тәртібі
1)әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекспен айқындалады;
2) Қылмыстық немесе азаматтық істерді қарау процесінде соттың әкімшілік
жазалар қолдану тәртібі осы Кодекстің ережелерімен және Қазақстан
Республикасы қылмыстық іс-жүргізу кодексі мен Қазақстан Республикасы
азаматтық іс-жүргізу кодексіне сәйкес айқындалады.
Іс қозғау
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғауға:
1. уәкілетгі лауазымды адамның әкімшілік құқық бұзушылық жасау фактісін
тікелей анықтауы;
2. қүқық қорғау органдарынан, сондай-ақ, басқа да мемлекеттік органдардан,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан түскен материаддар;
3. жеке және заңды тұлғалардың хабарламалары немесе мәлімдемелері, сондай-
ақ бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарламалар себеп болады.
Әкімшілік құқық бұзушылық белгілерін көрсететін жергілікті деректердің
болуы әкімшілік құқық бүзушылық туралы іс қозғау үшін негіз бблады.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасалғаны туралы прокурор қаулы шығарған
кезден бастап әкімшілік қүқық бұзушылық туралы Іс қозғалған болып саналады.
Істерді қарау:
1.әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс оның жасалған жері боиынша.қаралады;
.
2. құқық бұзушылық (әкімшілік) туралы істер есепке алынған жер бойынша
немесе өзіне қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізіліп жатқдн
адамның тұрғылықты жері бойынша да қаралуы мүмкін.
Әкімшілік құқық брушылық туралы істі қарау нәтижелері бойынша шешімдердін
түрлері:
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарап, судья, орган мына
қаулылардың бірін шығарады:
1. әкімшілік жаза қолдану туралы;
2. іс жүргізуді қысқарту туралы;
3. жаза қолдануға құқылы судьяның, органның қарауына беру туралы;
4. айыппұл салу жөніндегі қаулыны мәжбүрлеп орындату туралы қаулы.
Жалпы әкімшілік құқық бұзушылық бұл жеке немесе занды тұлғаның
әкімшілік жауаптылық көзделген қүқыққа қарсы, кінәлі (қасақана немесе
абайсызда жасалған) іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі. Әкімшілік құқық
бұзушылықтың көптеген түрлері бар, соның негізгілерін қарастырып өттік. Әр
азамат осы әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңды, кодексті білсе, ол өз
құқығын қорғай алады, сонымен қатар мұндай құқық бұзушылық қай салада
болғанына қарай қанша айыппұл салынатынын, қандай жаза қодданылатынын
білетін болады. Әкімшілік құқық бұзушылық өзі аты айтып тұрғандай көбіне
әкімшілік тарапынан заңды дұрыс орындамау, жауаптылық көзделген тәртіпке,
құқыққа қарсы әрекеті кезінде туындайды.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
2.Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
3.Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
2. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
3. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
4. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
5. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
6. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 11
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫЛЫҚ
Мақсаты: Әкімшілік құқықтағы заңдылық туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқықтағы заңдылық ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтағы заңдылықты қамтамасыздандыруды бақылау.
3. Әкімшілік құқықтағы заңдылықты қамтамасыздандыруды қадағалау.
1. Зандылық заң әдебиеттерінде бірнеше мағынада қаралады:
1. ұйымдастыру және қызмет қағидасы;
2. басқару әдісі;
3. мемлекет және онын, азаматтарының бір-бірімен әрекеттесу қағидасы.
Заң және басқа да нормативті актілер азаматтардың құқықтық санасының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, сонымен қатар қоғам мен мемлекеттің
эволюциялық дамуын қамтамасыз етуге бағытталған. Адам мен азаматтардың
абсолютті ажырамайтын құқықтары, халықтың мәдениеті мен менталитеті -
заңның тірегі болып саналады. Бұл - заңдылықты қамтамасыз етудің басты
шарты. Зандылық әкімшілік құқықта тек қана заң актілерімен сәйкес әрекет
ету арқылы көрсету ғана емес (мысалы, лаузымды орынға тағайындау, заңды
тұлғаларды тіркеу және т. б.), сонымен қатар, заң және басқа да актілерді
орындау барысында ынталық көрсету (мысалы, әкімшілік бақылау барысында,
құқық бұзушылықтың алдын алу және т. б.)
Сонымен заңдылықты - нормативті құқықтық актілердің және олардың
орындалуы мен қолданылуы арқылы жалпылай мемлекеттік еркіндікті қамтамасыз
ететін құқықтық жүйе деп білуге болады.
2.Заңдылықты қамтамасыз етуді бақылау. Заңдылық барлық мемлекет билік
органдарына міндетті. Бақылау субъектіге байланысты келесі бақылауларға
бөлінеді:
- Президенттік бақылау;
- Парламенттік бақылау;
- Үкіметтік бақылау.
Президенттік бақылау - Президенттің және оның әкімшілігі арқылы
жүзеге асады. Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының
келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасы Президенті
Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күн ішінде қол қояды, заңды
халыққа жария етеді және заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан
талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады. Мемлекет басшысы бола отырып,
Президент кадр саясатына белсенді әсер етеді: лауазымды қызметкерлерді
тағайындау және орнынан босату (Парламентпен келісіп недербес). Президент
биліктің бірлігін қамтамасыз етуде және билік тармақтары арасында
келіспеушілікті болдырмау мақсатында мынадай шешімдерге келуі мүмкін:
- Парламентті таратуға (Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде,
Парламент Премьер-Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде,
Парламенттің палаталар арасындағы немесе еңсерілмейтін келіспеушілік
салдарынан саяси дағдарыс болғанда);
- Үкімет құзіретін тоқтатуға және Премьер-Министрді, Үкімет мүшелерін
орнынан босатуға.
Парламенттік бақылау — мемлекеттік органдарды құру, қайта үйымдастыру
және тарату, лауазымды қызметкерлерді тағайындау, орнынан босату және
парламент мүшелерінің құзіретін растау, олардың қол сұғылмауын тоқтату және
айыру сұрақтарын шешеді.
Парламенттік бақылау палаталардың ерекше және жекеше құзіреттері арқылы
жүзеге асады. Палаталардың бірлескен отырыстарында Парламент:
1.Президенттің Республика Премьер-Министрін, Республика Үлттық Банк
Төрағасын тағайындауына келісім береді;
2.Премьер-Министрдің Үкімет бағдарламасы туралы баяндамасын тыңдап,
бағдарламаны мақұлдайды немесе оны қабылдамай тастайды;
3.Республикалық бюджетті және Үкіметпен Республикалық бюджеттің атқарылуын
бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің атқарылуы туралы есептерін
бекітеді.
Парламенттіің әр Палатасы дербес, басқа Палатаның қатысуынсыз,
депутаттардың жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша
Республика Үкіметі мүшелерінің өз қызметі мәселелері жөніндегі есептерін
тыңдауға және Үкімет мүшесі Республика заңдарын орындамаған ретте Палаталар
депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен оны қызметтен
босату туралы Республика Президентіне өтініш жасауға құқылы.
Атқарушы билік органының бақылауы субъект мәртебесіне байланысты
келесі классификацияға бөлінеді: 1. жалпы, 2. ведомствалық.
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі:
- мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
- Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық
және жергілікті атқарушы органдары актілерінің күшін толық немесе қолданылу
бөлігінде жояды немесе тоқтатата тұрады;
- Үкімет құрамына кірмейтін орталық аттқарушы органдардың басшыларын
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай күйіне
жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады.
Жергілікті .өкілді органдар - әкімдер мен мәслихаттар тиісті әкімшілік-
аумақтық, бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекетгік
мүдцелерді ескере отырып, оны іске асыруға кажетті шараларды белгілейді,
олардың жүзеге асырылуын бақылайды.
3.Заңдылықты қамтамасыз етуді қадағалау. Қадағалау мемлекеттік бақылаудың
түрі болып келеді. Қадағалау келесі түрлерге бөлінеді: Прокурорлық,
әкімшілік және соттық қадағалау. Прокуратура мемлекеттің атынан жоғарғы
қадағалауды жүзеге асырады:
- заңның, Президент Жарлығының және т.б. нормативті құқықтық актілердің
біркелкі қолданылуы;
- шұғыл-іздеу жұмыстары, тергеу жұмыстарының заңдылығы;
- әкімшілік және атқару өндірісіндегі зандылық.
Прокуратура өзінің міндетін атқаруда құқылы:
1. Заңның кез келген түрінің бұзылуын айқындауға;
2. Конституцияғажәне Республика заңына қайшы келетін заңды және басқа да
құқықтық актілерге наразылық білдіруге;
3. сотта мемлекеттің мүддесін қорғауға;
4. заңмен белгіленген тәртіпте, шектеулі түрде қылмыстық тергеуді
жүргізуге.
Прокуратура қызметкерлері занды түрде кез келген тергеу объектілеріне
баруға, басшылықтан керекті мәліметтерді алу, тексеріс және ревизия
өткізуге құқылы.
Қадағалау құзырын жүргізудегі басты актілер: наразылық, ұсыныс ету
және т.б. Прокурорлық қадағалау актілері, прокурор мәртебесін анықтау
актісінде бекітілген. Прокурор наразылығы -Конституцияға, заңға, жарлыққа
және басқа да нормативті актілерге қайшы келетін акт шығарған органға
немесе лауазымды қызметкерлерге беріледі. Прокурор ұсынысы тек қана заңның
бұзылу фактісіне ғана бағытталмаған, сонымен қатар заңның бұзылуына әрекет
болған жағдайға және себебіне бағытталған. Заңның бұзылуын жоюда шара
қолдануға құқылы мемлекеттік органға, қоғамдық бірлестікке, коммерциялық
ұйымға немесе лауазымды қызметкерге ұсынысты енгізеді. Әкімшілік қадағалау
арнайы ұйымдастырылған орган арқылы жүзеге асады (мысалы, МАИ және т.б.).
Қадағалау жүргізетін органдар арасында ұйымдық бағыну болмайды.
Әкімшілік қадағалау келесі мәселелерді қамтамасыз етеді:
- арнайы нормалармен тәртіптерді орындау (жол жүру тәртібін, өрт
қауіпсіздігі және т. б.);
- арнайы және жалпыға міндетті тәртіп пен нормативті қадағалау (мысалы,
Госстрахнадзор);
- қадағалау объектілеріне бару, тексеру өткізу, мәліметтер сұрау,
рұқсаттар мен нұсқаулар беру, тыйым салу.
Талқылау сұрақтары:
1.Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
2.Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
3.Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 12
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ
Мақсаты: Мемлекеттік қызмет туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Мемлекеттің қызметтің түсінігі мен ерекшклігі.
2. Мемлекеттің қызметтің негізгі қағидалары.
3. Мемлекеттің қызметкерлердің құқықтық жағдайы.
1.Мемлекет қызметін ұйымдастырудың басты, негізгі талаптары Қазақстан
Республикасы Конституциясында қарастырылған (33-бап), сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
«Мемлекеттік қызмет туралы» заң күші бар Жарлығында толық түрде
қарастырылған. Бұл Жарлық мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың негізін,
мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық жағдайларын және мемлекеттік қызмет
аясындағы қарым-қатынастардың реттелуін анықтайды.
Мемлекеттік қызметтің азаматтардың еңбек іс-әрекетінін бір турі болып
келетіні сөзсіз. Сондықтан да мемлекеттік қызмет жалпылай ұйымдастыруға тән
барлық қасиеттерге негізделеді. Мемлекеттік қызмет деп әлеуметті пайдалы,
объективті қажет және басқарылу персоналының ұйымдасқан нысанындағы
қызметін айтамаыз.
Мемлекетті басқару органдарында басқару қадрларын жинаудың, басқару
функциялары мен өкілеттіктердің лауазымды тулғалар арасында бөлінудің
арнайы тәсілдері, мемлекет және еңбек процесін басқару, басқару
органдарының жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасақталған. Бұл тұрғыдан
мемлекеттік қызмет еңбек құқығының жалпы нормаларына негізделеді.
Мемлекеттік қызметдеп белгілі бір іс-әрекеттің түріне қатысты, яғни
кәсіп, мамандық, біліктілік, лауазымға қатысты жұмыстың орындалуын айтамыз.
Кәсіп - еңбек қызметінің кең саласы. Бұнда мемлекет қызметкері өз
мамандығына сәйкес бар білімін, талабын толығымен қолдана алады. Мамандық
көрсетілген кәсіптің аясындағы еңбек қызметініңтар саласы. Бұнда мемлекет
қызметкері жұмысты тиімді атқаруы ушін өзінің бұл сала бойынша алған терең,
жан-жақты білімін қолдана алады. Ал біліктілік болса, белгілі бір
қызметкердің қандай да дәрежедегі ауыр қызметті атқара алатынын анықтайды.
Біліктілік -біліктілік класстарымен анықталады.
Мемлекеттік қызметтің тагы бір белгісі - мемлекеттік қызметкердің
басқару органы қызметіне тікелей қатысуы. Бұл Дегеніміз-азаматты басқару
органының құрамына, яғни штатқа және мемлекеттік органның басқару қызметіне
гқгізілуін айтамыз.
Лауазымды тұлғаның басқару органының ішкі еңбек тәртібіне бағьінуы -
мемлекеттік қызметтің келесі белгіс/ боль/п табыладьг. Ішкі еңбек
тәртібінің мазмұнын құрайтын лауазымды тұлғалардың бірлескен басқару
қызметін, ұжымның нақты және дұрыс жұмыс
істеуін қамтамасыз ететін, басқару органының осындай режимін анықтайтын
нормалар құрайды. Ішкі еңбек тәртібі заңдармен, ішкі еңбек тәртібінің
хиптік ережелерімен және осының негізінде қабылданған басқару органының
жергілікті ішкі тәртіп ережесімен реттеледі. Мемлекеттік басқару органының
ішкі еңбек тәртібінің айрылмас әлементі болып субординация жүйесі, яғни
лауазымы бойынша төмен Іуіемлекеттік қызметкерлер лауазыіуы жоғары
қызметкерлерге толық есеп беруімен айқындалады. Басқару органының ішкі
еңбек тәртібіне бағыну - әрбір лауазымды тұлғаның міндеті болып саналады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір ерекшелігі жалақы болып габылады.
Мемлекеттік қызметкерге жалақы: еңбекті бағалауда барлығына ортақ
критерийлерге негізделе отырып, жалақы еңбектің сапасы мен мөлшеріне сәйкес
төленеді. Жалақы алдын-ала қабылданған нормалар негізінде өндіріледі;
жалақының негізгі бөлігі басқару органының штат кестесімен анықталады, ал
қосымшасы -мемлекет қызметкерінің біліктілік деңгейіне және басқа
жағдайларга (біліктілік класстар үшін мемлекеттік қызметтте істеген жылдары
үшін төлемдер, сыйақы және т. с. с.) байланысты анықталады, төленетін ақша
мөлшері жагынан шектелмейді, бірақ заңда көрсетілген минимальды мөлшерден
төмен болмауы тиіс.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз - мемлекеттік органдарда және олардың
аппараттарындағы Конституцияның негізінде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік қызметтер мен мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған азаматтардаң кәсіби қызметі. Келтірілген анықтама бойынша
мемлекеттік қызметтің кәсіптік қызмет ретіндегі жалпы белгілерін былайша
айқындаймыз:
- мемлекектгік қызмет мемлекеттік мақсаттар мен қызметтерді жүзеге
асырумен байланысты;
- мемлекеттік қызметтер мен мақсаттардың салалы әкономика, әлеуметтік-
саяси құрылым бойынша дамуы мемлекетті басқару, мемлекеттік
қызметкерлердің кәсіби қызметі арқылы жүзеге асырылады. Бұл
қызмет көп қырлылығымен басқару функцияларының
көлемділігімен, ауырлылығымен және ауқымдылығымен
(масштабтылығымен) ерекшеленеді. Мемлекетгік басқаруда бүкіл
қоғамныңжәне мемлекеттің мүдделері көрсетіледі;
- мемлекеттік қызмет қоғамда басқару қызметін жүзеге асыратын арнайы
аппарат аясында жүзеге асырылады. Осындай аппаратсыз жұмыс істеу
мүмкін емес, себебі мемлекеттік басқарудың кез келген саласы осындай
аппаратты қажет етеді. Әкономика, әлеуметтіксаламенәкімшілік-саяси
құрылысдамуындагы мемлекет қызметкері органдар жүйесі арқылы жүзеге
асады. Бұл органдар алдында тұрған мақсаттары олардың қызметінің
мазмұнын және сәйкесінше мемлекеттік қызметкерлер функциясын
анықгайды;мемлекеттік қызметгің спецификасы басқару функциясын жүзеге
асырумен тығыз байланысты. Басқару аппаратында мемлекет
функцияларыныңбасқару функцияларымен бірігуі және мемлекеттік
қызметкерлердің нақты функцияларының қүралуы арқылы жүзеге асады.
Соның өзінде басқару органдарының мақсаттары мен функциялары
мемлекеттің мақсаты мен функцияларынасәйкес болуы керек;
- мемлекеттік қызметкерлер мемлекет атынан сөйлейді, сондықтан да
мемлекеттік билік қүзіретгеріне ие;
- мемлекеттік қызмет Конституция нормаларына, зандарға, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлықтарына және басқа заңды актілерге
негізделеді. Басқаша айтқанда мвемлекеттік қызметкерлердің басқару
қызметі мемлекетгік басқарудағы заңдылық қағидасыныңталаптарынасай
болуы керек. Бүл жерде Конституция нормаларын және басқа да заң
актілерін мемлекеттік басқару аясына сәйкес басқа заң актілерін жүзеге
асыру. Мемлекеттік басқарудың бар мағынасы әлеуметтік процестердің
мемлекеттің басқаруын ұйымдастыру;
- мемлекеттік қызмет - атқарушы сипаттағы үйымдасқан қызмет. Бұл жерде
Конституция нормалдарын, зандарын, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары мен басқа заң актілерінің мемлекеттік басқару
аясына сәйкес тәжірибелі түрде іске асыру айтылады. Мемлекеттік
қызметтің түйіні әлеуметтік процестердің мемлекеттік басқаруын
ұйымдастыру мен сәйкес мемлекеттік органдардың функциялары мен
уәкілеттіктерін жүзеге асыруда жатыр;
- мемлекеттік қызмет - жарлықшы сипаттағы қызмет. Бұл дегеніміз мемлекет
қызметкерлерінің өзіне жүктелген саласында мақсаттар мен қызметгерді
жүзеге асыру барысында заңды-актілі үйғарымды қолдануға құқылы.
Жарлықшы қызметі қажетті жағдайларда басқару актілерін шығарумен
ерекшеленеді. Бұл актілердің көмегімен ведомстваларға қарасты
объектілер мен олардың негізгі қызметінің бағыттарына тікелей ықпал
жасайды.
Мемлекеттік қызмет саясаттандырылған түрімен де ерекшеленеді. Бүл дегеніміз
мемлекеттік қызметкерлер өзінің міндетті қызметі мен өкілеттігін атқару
кезінде заң талаптарын басшылыққа алу міндеті мен саяси партиялар,
қоғамдықбірлестіктер мен олардың органдарының шешімдерімен еш
байланыстырмау. Осыған орай мемлекеттік органдар мен олардың аппаратгарында
саяси партиялар үйымдарын құру рұқсат етілмейді. Мемлекет қызметкері өзінің
басқару әрекетін жүзеге асыруға қүқығы бар. Заңцарда бекітілген бірыңғай
мемлекет саясаты мен мүдделерін басшылыққа алуы тиіс.
2.Мемлекеттік қьізметтің негізгі қағидалары. Қоғамда басқару функцияларын
орындаумен қатар арнайы адамдар тобы мемлекетгік қызметтің ерекше кәсіптік
қьпметі ретінде айқын, белгілі қағидаларға негізделеді. Ал қағидалар
орындалуын өз кезегінде жалпылай мемлекеттік қызмет институтының қызметімен
кепілденген талаптар түріндетүсіндіріледі. Бұның өзінде мемлекетгік
қызметті ұйымдастыру мемлекеттік басқарудың ерекше қагидаларына сонымен
қатар лауазымды тулғалардың кәсіптік қызметінің мағынасын көрсететін
мемлекеттік басқарудың ереше қағидаларына да негізделеді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет келесі қағидаларға
негізделеді:
1.Заңдылық. Бүл қағида барлық мемлекет қызметкерлерінің алатын орны,
лауазымы, рангісінен тәуелсіз Конституцияны, зандарды, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлықтарының талаптарын, міндетті ережелерін
мултіксіз сақтау, бұзбаумен анықталады. Мемлекеттік басқару процесінде
заңдылық қағидасының талаптары, басқару актілерінің шығарылуы, басылуы
кезінен бастап жүзеге асырылады. Мемлекетті басқару аппараты жуйесінде
басқару актісінің заңды күші сол актіні қабылдаган органның орны мен
өкілеттілігінің көлемімен анықгалады.
2.Мемлекеттік қызмет жуйесінің біртұтастығы. Мемлекеттік биліктің заң
шығарушы, атқарушы және сот билігі гарамақтарына бөлінуіне қарамастан
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесі біртүтас. Мемлекеттік
билік өзінің мәні, қурылысы және қоғамда әрекет етуінің біртутастығымен
түсіндіріледі. Мемлекеттікқызметжүйесініңбіртутастығы мемлекет
аппаратындагы еңбек бөлінісіне қарамастан барлық мемлекетгік органдар өз
қызметтері мен екілеттіктерін мемлекет атынан жузеге асырады. Қазақстан
Республикасы Конституциясы мемлекеттік билік тармақтарының, заң шығару,
атқарушы және сот билігіне бөліну қагидасын бекітіп, сонымен қатар тепе-
теңдік және тежемелік қағидасын да берік ұстанады. Осыған байланысты
мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы қағидасы барлық мемлекеттік билік
тармақтарын біртутас мемлекет механизміне біріктіретін берік негіз ретінде
түсіндіреді.
3.Занды құқықтарының, еркіндігінің және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында артықшылығы бар. Бұл қағида азамат пен мемлекет
арасындагы қарым-қатынас аумағындағы маңызды ресми бағыт болып келеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандығын
басты орынға қояды. Адамға құқық пен бостандық туғанынан беріледі. Олар
абсолютті және ажыратылмайтын болып танылады, зандар және басқа нормативтік
қуқықтық актілердін мазмұны мен қолдануын анықтайды.
4.Қол жетерлік қағидасы, яғни азаматтар қабілетіне, кәсіптік дайындығына
сәйкес мемлекеттік қызметке түсуге бірдей қүқылы. Бұл туралы Конституцияның
33-бабында нақты жазылған. Осы қағида бойынша жалғыз ғана шек қоятын -ол
кандидатқа қойылатын жас мөлшері, ягни мемлекет қызметкерінің жасы 63
жастан аспауы керектігі бекітілген.
5.Азаматтардың мемлекеттік қызметкер қызметіне кандидатураларды жинау,
іріктеу қатаң ерікті негізде жүзеге асырылуға міндетті. Ешкім де мәжбүрлеу
тәртібінде мемлекеттік қызметке азаматты тағайындай алмайды. Басқаша
айтқанда мемлекетік қызметке тұру күрделі заң құрылысының болуын, яғни бр
мезгілде екі фактінің болуын талап етеді: қызметке тағайындау актісінің
болуы және азаматтың бұл қызметке тұруга байланысты алдын ала келісімі.
6.Шешімдерді орындау міндеттілігі. Жоғары тұрған мемлекеттік органдар
лауазымды түлғаларының өз өкілеттілігі аясындағы қабылданған шешімдерін
төмечгі сатыда тұрған мемлекет органдары қызметкерлері үшін орындау -
міндет. Бұл қағида мемлекеттік органдардыц «вертикальды» багыну жүйесін,
экономика әлеуметтік сфера және әкімшілік-саяси құрылыс салаларында қажетті
басқаруды орталықтандыруды айқындайды. Мемлекеттік басқару органдарының
жалпы жүйесін біріктіреді, сөйтіп мемлекет аппаратының қызметінде жалпы
мемлекеттік мүдделер есебін жргізу қамтамасыз етіледі.
7.(Мемлекет қызметкерінін бақылауға тәуелділік және есептілік қағидасы.
Барлық мемлекеттік органдар мен мемлекетгік қызметшілер халық алдында және
өзінен жоғары түрған лауазым немесе жоғары тұрған орган алдында жауапты.
6.Кәсіпқойлығы және қузырлығы. Мемлекеттік қызметке орналасқан азамат
өзінің қызметтерін орындау үшін арнайы білімі, тәжірибесі және қабілеті
болуы қажет.
7.Қызметшілердін жеке жауапкершілігі. Әрбір мемлекеттік қызметші өзінің
лауазымына сай белгілі бір қызмет атқарады және сол істеген ісіне жауап
береді, т. б. Осы аталған қағидалардың орындалуы мемлекеттік қызметтің
тиімді орындалуын қамтамасыз етеді. Әкімшілік лауазымдар мемлекеттік
қызметшілердің 90 пайызын құрайды және олар саяси қызметшілер
ауыстырылғанда қызметтен шыгарылмауы үшін заңмен қорғалған. Мемлекеттік
қызметтің мемлекеттік басқарудағы негізгі құзіреттеріне (компоненттеріне)
лауазымдардың топтарга (категорияларға) бөлінуін жатқызуға болады.
Лауазымдар иерархиясы мемлекеттік басқару жүйесінде пирамидаға сәйкес
лауазымдардың таралуы барлық елде тараған. Лауазымдардың құзырлығының
көлемі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым олардың иерархиялық пирамидадагы
лауазымдық орны болады және жауапкершілігі жоғары болады. Сондықтан
мемлекеттік лауазымдарды йерархиялық дифференциациялау объективті заң болып
табылады.
Қазақстан Республикасының «мемлекеттік кызмет туралы» заңында
көрсетілгендей, мемлекеттік қызметкерлер лауазымдары саяси және әкімшілік
болып екіге бөлінеді.
Саяси лауазымдарға саяси мемлекеттік қызметке тағайындалуы (сайлау),
қызметтен босатылуы және қызметі саяси сипаттаболатын лауазымдар жатады.
Әкімшілік лауазымдарға мемлекетгік қызметте тұрақты қызмет атқаратын
лауазымдар жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекетімізде қабылданган арнайы
лауазымдар Реестрінде топтар категориясымен жуйелендірілген. А категориясы
тобына Қазақстан Республикасы Прзидентінің Әкімшілігінің лауазымдары
жатады. Ал В категориясы тобына республикалык деңгейдегі аппарат
органдарының саласы лауазымдары (Парламент палатасы аппараты, Премьер-
Министр Кеңсесі (Канцеляриясы), Конституциялык Кеңес аппараты, Жогаргы Сот
аппараты, Президент Істері БасқармасыХ С категориясы тобына, Президентке
тікелей багынышты және есеп беретін мемлекеттік органдар, Орталық атқарушы
органдар, Үкіметке, Орталықатқарушы органдар Ведомстваларына кірмейтін
Орталық атқарушы органдары, Облыстық және аудандық герриториялық бөлімдері
кіреді. Д категориялары тобына облыс, аудан, ауыл әкімдерінің аппараттары,
облыстық, аудандық мәслихат аппараттары, облыстық, аудандық сот аппараттары
жатадь/. Ал Е категориялар тобына, жергілікті атқару органдары жатады. Осы
жоғарыда аталған категориялар өз іштерінде мемлекеттік орган құрылымында
алатын орнына, әкімшілік лауазымдарына сай тағы бірнеше топтарға бөлінеді.
1999 жылы 23 шіддеде Қазақстан Республикасыньщ Президенті жаңа
«мемлекетік қызмет туралы» заңға қол қойды. Заңмен және заңға тәуелді
актілермен мемлекеттік қызметтің жаңа моделі анықталды.
Бұлзаңмемлекеттікқызметшілердіңанықтамасын нақты анықтады.
Мемлекеттік қызметші - ол заңмен белгіленген қызметті атқаратын, ақысы
республикалық немесе жергілікті бюджетген, не болмаса Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен төленетін мемлекеттік органдағы лауазым
иесі және өзінің лауазымына сәйкес мемлекеттік қызметі міндетін атқаратын
Қазақстан Республикасының азаматы. Тек мемлекеттік қызметшілерге техникалық
қызметшілер, қызмет етуді қамтамасыз ететін персоналдар кірмейді. Саяси
мемлекеттік қызметшілерге министрлер мен олардың орынбасарлары, облыс
әкімдері мен олардың орынбасарлары, аудан, қала, ауыл әкімдері жатса,
қалған лауазымдар әкімшілік лауазымдарға жатады. Әкімшілік лауазымдар
мемлекеттік қызметшілердің 90 пайызын құрайды және олар саяси қь/зметшілер
ауыстырылғанда қызметтен шығарылмауы үшін заңмен қорғалған. Мемлекеттік
қызметкер үшін азаматтың біліміне, дайындығына және тәжірибесіне сай
қабылдану, тағайындалу, конкурс және сайлау арқылы алынады:
- Қабылдану - бүл мемлекеттік қызметке алынғанда ең көп қодданылатын
тәсіл.
- Тағайындау - бүл мемлекетке алу тәсілі 3 түрлі жолмен жүреді:
1. сәйкес органның немесе лауазымның тағайындалуы. Мысалы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Мемлекет хатшысын тағайындау.
2. ұсыныс - сәйкес органның немесе лауазымның басқа бір сәйкес органға
немесе лауазымға жасаған ұсынысы арқылы мемлекеттік қызметке алынады.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Қазақстан
Республикасы Сенаты Жоғарғы Сот төрағасын тағайындайды.
3. келісім - сәйкес орган немесе лауазым басқа бір сәйкес органмен немесе
лауазыммен келісім арқылы мемлекеттік қызметке тағайындалу. Мысалы,
Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан Республикасы Парламентімен
келісіп, Қазақстан Республикавы Премьер-Министрін тағайындайды.
4. сайлау - мемлекеттік қызметке саяси қызметшілердің ішіндегі ең
бастылары, ең жоғарғысы Қазақстан Респрубликасы Президенті және
Қазақстан Республикасы Парламент депутаттары сайлау арқылы мемлекеттік
қызметке тагайындалады.
5. конкурс - Қазақстан Республикасының «мемлекеттік қызмет туралы»
заңының І2-бабына сәйкес мемлекеттік қызметке мамандардьщ орналасуы
және мемлекеттік әкімшілік қызметте жоғары көтерілуі, тек конкурстық
тандау арқылы жүргізіледі деп нақтыланган.
6. Конкурс арқылы әкімшілік мемлекеттік қызметке тұруға Қазақстан
Республикасыныңбарлықазаматгарыныңтең құқығы бар. Бұл құқық біздің
мемлекетіміздің Конституцияға сәйкес демократизациялануыныңбірбелгісі
болып табылады. Мемлекеттік қызметке тұруға тең құқық болғанмен, оған
әркім тұра алмайды. Алдымен мемлекеттік қызметке тұрушыларға белгілі
бір шарттар қойылады. Конкурстық таңдау мемлекеттік қызметке
үміткерлер арасында бәсекелестіктугызады, ал бұл болса мемлекеттік
қызметке жоғарғы сападағы мамандарды алуға алғы шарттардың бірі болып
табылады. Мемлекетгік қызметке алудың ескі тәртібіне қарағанда,
конкурс бойынша ваканттық орындары бар мемлекеттік органдар жүргізеді.
Бұл конкурстардан өтудің белгілі бір әтаптары бар, олардың қатарына:
конкурстын өтуі туралы жарнаманың жариялануы;
7. конкурстық комиссияның құрылуы;
8. берілген шарттарга сәйкес конкурсқа қатысушылардың құжаттарын қабылдау
және оларды талдау;
9. үміткерлерді тестілеуден өткізу;
10. әңгімелесу (собеседование);
11. конкурс комиссиясының соңғы отырысы.
12. Конкурсты өткізуші мемлекеттік органның ашықтығын қамтамасыз ету үшін
сол орган өткізілейін деп жатқан конкурс және бос орындар туралы
республикалык ақпарат құралдары арқылы жариялауға міндетті. Конкурстық
комиссия болса, сәйкес органның басшыларынан құрылады. Содан кейін
құжаттарын тапсырған уміткерлердің қужатгарын талдау арқылы таңдау
басталады. Жасалған талдау негізінде конкурс комиссиясы үміткерлерді
тестілеуге жіберу-жібермеуге шешім қабылдайды. Тестілеу арқылы
үміткерлердің білімін анықтау жүргізілген соң ең жоғарғы балл
жинагандар әңгімелесуге (собеседованиеге) еткізіледі. Осы арқылы
конкурс комиссиясы алдын ала белгіленген критерийлер арқылы
үміткерлерді тандайды. Критерийлерге қабілеті мен білімі, тәжірибесі
мен лауазымға сәйкестігін жатқызуга болады. Әңгімелесуден өткеннен
кейін екі күннен кейін қорытындысы айтылады. Конкурс комиссиясы
үміткерлердің тапсырған қужаттарына, тест нәтижесіне, әңгімелесу
қорытындысына сәйкес уміткерлер арасынан таңдалады.
Қазақстан Республикасының «мемлекеттік қызмет туралы» заңының 27-бабына
сәйкес әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердгң жұмысының тоқтатылуына негіз
болатындар:
- мемлекеттік қызметшінің өз еркімен жазған өтініші;
- келісім-шарт уақытының бітуі немесе келісім-шарттың бұзылуы;
1. өзінің кірістері мен мулкі туралы жалған ақпарат бергенде;
2. міндетгері мен шектеулері бұзылған жағдайда;
3. Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтқан жағдайда;
4. коррупциялық заң бұзушылық жасағанда;
5. конкурстан тыс қызметке алынғаны әшекереленгенде;
6. аттестациядан өткенде теріс иәтиже алғанда; заңмен белгіленген өзге де
жағдайларда.
Қазіргі тавда елімізде осы уақыттың білімімен қаруланған, стратегиялық
қабілеті бар мамандар аса қажет. Мемлекеттік қызмет гуралы заң
шығармаларында мемлекеттік қызметтің қоғамға, азаматтарға ашықтығы
демократиялық дамуымыздың дұрыс жодда екендігін көрсетеді. Мемлекеттік
органдардың ашықтыгы мен жариялығы, оның қоғам мен мемлекетке қауіп
төндіретін құбылыстардың бірі коррупцияны төмендетуге көмектеседі. Ең
бастысы, жаңа демократиялық дәстур жолында қажырлы еңбек
етуіміз қажет. Ол әрине көптеген жылдарды қажет етеді. Соның
ішіндееңбастысы шенеуніктердің патриотгық сезімін жоғарылатып, қогам мен
азаматтарга адал қызмет етуін, заңдардың дұрыс орындалуын қамтамасыз ету
қажет.
Қорытындылай келе, мемлекетіміз ешқандай елдің жүйесін көшіріп алған жоқдеп
батыл айтуымызгаболады. Себебі мемлекеттік қызмет дегёніміз - әр елдің өз
мәдениетін, тарихын, дәстүрін, дінін ескеретін ерекше бір мемлекетіміздің
аясы болып табылады.
Болашақга, енді бізге ең маңыздысы мемлекеттік қызмет туралы заңдар мен
нормативтік құқықтық актілердің демократиялық құндылықтарды сақтауын, қоғам
мен азаматтардың мүдделерінің сақталуын, қоғам мен азаматтарға адал
қызметатқаруын қамтамасыз ету болып табылады.
Талқылау сұрақтары:
4. Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
5. Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
6. Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 13
БАСҚАРУДЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕРІ
Мақсаты: Мемлекеттік қызмет туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Басқарудың құқықтық актілері.
2. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері.
1.Басқарудың құқықтық актісі - бұл өкілетті орган (лауазымды адам) тиісті
белгіленген рәсіммен шыгаратын мемлекеттік-б,иліктік сипаты бар, басқару
қатынастарын реттейтін немесе нақты басқару ісін шешетін, кімге арналса,
соның мінез-құлқын жекелеп айқындайтын заңға тәуелді заңдық акт.
Басқарудын құқықтық актілеріне тән қасиеттер:
- басқарудың құқықтық актісінің белгілері;
- зандық актінің бір түрі;
- заңга тәуелді сипаты бар;
- құзіретті субъект шығарады;
- зандық-биліктік нұсқама;
- белгілі бір құрылым;
- белгілі бір рәсімдік тәртіп;
- белгілі бір зандық салдарлардың туындауына әкеп соқтырады.
2.Басқарудын құқықтық актілерінің түрлері:
1.Заңдық қасиеттері бойынша:
а) нормативтік;
б) жеке-дара;
в) нормативтік жеке-дара;
2. Әрекет ету мерзімі бойынша:
а) мерзімсіз;
б) шұғыл;
в)уақытша;
3. Әрекет ететін аумагы бойынша:
а) Қазақстан аумағы;
б) Қазақстан Республикасының бірнеше аумақтары (аумақ аралық);
в) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бөлігі;
г) муниципальдық құрылым;
д) кәсіпорын,' мекеме (локальдық).
4. Құзіретінін сипаты бойынша:
а) жалпылық;
б) салалық;
в) салааралық;
5. Аттары бойынша:
а) жарлықтар;
б) қаулылар;
в)өкімдер;
г) бұйрықтар;
д) нұсқаулар (указания);
е) нұсқаулықтар;
з) шешімдер;
и) тәртіптер (правила);
ж) ережелер, тағы басқалар.
6.Көрініс нысаны бойынша:
а) сөз жүзінде (жазбаша, ауызша);
б) конклюденттік;
7. Күрделілік дәрежесі бойынша:
а) әдеттегі;
б) күрделі;
в)бірегей;
8. Қабылдау тәртібіне байланысты:
а) алқалық;
б) жеке-даралық;
Басқарудың құқықтық актілеріне қойлатын талаптар:
- құзіретті субъект қабылдаған.
- мән-мағынасы бойынша заңға сәйкес келеді.
- заңның мақсатына сәйкес келеді.
- процессуалдық талаптарға сәйкес қабылданған. Басқарудың құқықтық
актілеріне қойылатын талаптарды
сақтамаған жағдайда пайда болатын салдарлар:
1. Маңызсыз - заңсыз болғандықган заңдық салдарлар туғыза да алмайды және
туғызбайды да.
- заңда тікелей көрсетілген;
- оны шығарған субъектінің қүзіреті өрескел бұзылған;
- оны қабылдау ушін заңдық негіздеме жоқ (арыз, ұсыну, гапсырма тағы
басқалар);
- ескеру мерзімі бұзылған;
- құқыққа қарсы әрекет жасауды бұйырады т.с.с.
2. Даулы - міндетті түрде орындауға жатады, бірақ ынталы органдардың немесе
адамдардың дауласуы мүмкін.
наразылық келтіру;
шағым арыз беру.
Мемлекеттік басқарудың әдістері
Мемлекеттік басқарудын әдістері - басқару субъектісінің басқару объектісіне
ықпал ету тәсілі, амалы, ол басқарудың аддына қойылған мақсатгар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін, басқарудың Функцияларын іске асыру үшін
пайдаланылады.
Мемлекеттік басқарудың әдісінің белгілері:
- мемлекеттік қызметтің белгілі бір түрін мақсатты түрде танумен табиғи
байланысты;
- басқару қызметі субъектісінің объектіге басқару ықпалын білдіреді;
- басқару субъектісінің өз құқық өкілеттігін іске асырудың құралы
(амалы);
- тиісті объектіге арналған;
- алга қойылған басқару мақсатына нақты жағдайларда қол жеткІзудің
қолайлы тәсілі;
- белгілі бір мерзімдік шеңберлерді (параметрлері) болады.
Мемлекеттік басқарудын әдістерін топтастыру. Ықпал ету сипаты бойынша:
1. Тура (әкімшілік)
а) иландыру;
б) мәжбүрлеу.
2. Жанама
а) әлеуметтік-психологиялық;
б) әкономикалық.
Басқарудын әкімшілік әдістері, онын түрлері:
Көрініс нысаны бойынша:
а) әкімшілік-құқықтық;
б) әкімшілік-ұйымдастырушылық.
2. Заңдық мәні (қасиеті) бойынша:
а) нормативтік;
б) жеке-даралық.
3. Ықпал ету тәсілі бойынша:
а) міндеттейтін;
б) уәкілдік беретін;
в) көтермелейтін.
4. Нусқама нысаны бойынша:
а) кесімді;
б) тапсырма беретін;
в) ұсыныс жасайтын.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
2. Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
3. Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 14
АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУ
Мақсаты: Антимономполиялық қызмет туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Монополизм табиғаты және мемлекеттік басқару нысандары.
2. Антимонополиялыққызметті басқару органдары.
1.Монополня цеп нарықта бір ғана сатушының болуы және бәсекенің болмауын
айтамыз. Монополизм нарық болған жерде болады және оның бірнеше түрлері
болады. Монополия заңды түрде құрылуы мүмкін (темекі монополиясы), табиғи
негізде жасалуы мүмкін (табиғи монополизм) және сатып алушылардың
субъективтік қатынасының қорытындысымен құрылуы мүмкін. Монополизмді
шектеудің бірден-бір жолы, ол нарықта сонымен қатар тауарлармен қызмет
көрсетулерде бәсекені дамыту. Оларды келесі типтерге бөлуге болады:
- нарықта барлық сатушылар мен сатып алушылардың құқықтары тең, еркін
(жетілген) бәсеке;
- нарық өз кезегінде таза монополияларға, олигополияларға және монополиялық
бәсекелерге бөлінетін жетілмеген бәсекелер.
Табиғи монополияның қатары-ерекшеәкономикалық,табиғи-климаттық жағдайда
жасанды түрде құрылуы мүмкін. Жасанды монополияларды құрудың бірнеше
себептері бар.
1. технологияның жетілмеуі. Мына салаларда әнергетика, байланыс, көлік,
коммуналды шаруашылықтарда қызметтің осы түрімен айналысатын
технологияның өзі мекемелердің шектелген санын жібереді.
2. Жасанды болып табылатын монополизмнің құрылуы мен бәсекенің дамуы, ол
бөлек шаруашылықгандырылған субъектілердің енімдерінін әдәуір үлғаюы,
олардың акционерлік қоғам, корпорация болып орталықтандырылуы.
3. Монополизмнің пайда болуына мумкіндік жасау – шығаратын өнімге керекті
олардың кен орындары мен шикізатқа ие болуы.
Нарық өзінің бәсекелестігімен өндіріс диверсификациясымен,
әкономикалықинтеграциясымен және балансталған саяси мемлекет арқылы
монополизацияны ұстап түрады. Нарықтық жүйе дамыған елдерде нарығы мен
монополизмінің тұрақсыз балансы сақталмайынша, монополистерге әкономикалық
және құқықтық қарым-қатынас орнамайынша, мемлекет өз жауапкершілігіне
алмайды. Бүл жағдайда айта кететін жайт - бүл мемлекеттердің саясатында
демонополизациялау ауқымы үлкейіп, мемлекеттік функция арқылы қаралатын
болады. Нарықтық тауарлардың инфрақұрылымы Қазақстанда және барлық ТМД
елдерінде Кеңес кезеңінде орталықтандырылған таза материалды ресурстармен
алмастырылып, ол мемлекеттік монополия мен монополизмнің әкімшілік
нысанының дамуына әкеліп соқты.
Экономикадағы мемлекеттік монополиялардың көлемін мемлекеттік
тапсырыстың бөлігі ретінде қарауға болады, өйткені мемлекет арқылы
кепілденген өтімдерді мындаған монополиялық тұгынушылар иеленіп отыр.
Қазіргі кезең дамуында нарықтықөзін-өзі реттеу кезеңдерінде мемлекеттік
басқару сипаты елеулі озгерістерге ұшырады. Бұл басқарудың нысандары мен
әдістеріне өз әсерін тигізбей қоймады. Бұның антимонополиялық қызметті
басқаруға тікелей катысы бар. Қазіргі таңда «билік-тәуелділік» қағидасы
мемлекеттік реттеудің басым бағыты емес. Шаруашылықтандырылган
субъектілерге өз алдына кешенді жағдай жасаудың арқасында. олардыңбасым,
бағыттары болып қызметтеріне жалпы құқықтық режим орнықтыру бодды, сонымен
қатар басқару жүйесі бұрынғы қалыптасқан идеологиялық және саяси
көзқарастарға бағытталған мемлекеттік басқару жүйесін жоққа шығаруды көздеп
отыр. Шаруашылықтанған субъектілерді орталықтандырмау, меншікнысандарын
жіктеу,түгастай мемлекеттік басқару алдын ала қарастырылған. Белгілі бір
деңгейдегі мемлекеттік мекемелерге нарықтың субъектісі бола отырып,
мемлекеттік органдарға тәуелді бола отырып, оларға мемлекеттік басқарудың
нысандары мен әдістерін тікелейпайдалануына жол берілмейді.
Кәзіргі кезде мемлекеттің саясаты нарықтық қатынасқа өту кезеңінде
республикада басқарушылық қьізметтің нысандары мен
әдістерінаддыналаөзгертті. Басқарудаосыдан кейін мынадай завды әдістер жиі
қолданыла бастады, яғни басқарманы жалпы мемлекеттік сипаттағы нормативтік
актілермен келісе отырып реттеу. Антимонополиялық қызметті басқарудың
нысанында ең басты міндет мемлекеттің салалық және салааралық
бағдарламалары мен жоспарларын дамыту. 1994-1997 жылдар аралығында
республикада әкономикалықдамуға арналған бірнеше бағдарламалар қабыдданДы,
яғни антимонополиялық қызметті басқару мәселелері бұл жерде ерекше орын
алады. Демек, монополизация функциясын жоя отырып, тауарлы нарықты тез
дамыту мемлекеттің басты бір бағытыныңбірі цеп айтуға әбден болады. Бул
бағдарламалар арасынан Қазақстан Республикасы Президенті мақұлдаған
«әкономикалық дағдарыстан шығу және реформаларды тереңдетудегі Үкіметтің
атқаратын қызметі» атты бағдарламасын ерекше атап өтуімізге болады. Осы
бағдарлама антимонополиялық қызмет және бәсеке саясаты салаларында,
саудада, жук тасымалдауда, сыртқы саудада монополизацияны жоюды
ұйымдастырып отыр. Осы мақсатта республика Үкіметіне мемлекеттік және
ұлттық акционерлік компанияларды құруға антимонополиялық заңдылықты шешім
шығарғанда ескеруі алдын ала айтылған болнтын.
Бұл айтылған өлшемдер бәсеке саласын дамытып және монополистік
қьізметті шектеудідамытыпстыр. 1996-2000 жылдарда Қазақстан Республикасында
әкономикалық және әлеуметтік жоспарларды дамытуда мынадай мәселелерді
міндетті түрде шешу керек: ішкі және сыртқы нарықтабәсекелік өнімдерді
өндіру, өнімнің әр түрлі түрлерін шығару, макроәкономикалық сипаттағы
жоспарларды қосу. 1996 жылдан бастап антимонополиялық органдармен
монополист-субъектілер арасында келісімге келуге жұмыстар жүргізілді.
Бағаны реттеу саласында салааралық бағалық келісімге келу қаралуда, мақсаты
бага мен тарифтердің денгейінің белгілі бір келісімге келуі. Салааралықбаға
келісімі өндірушілер мен ірі мекемелер және кәсіпорындар арасында
бекітіледі. Мемлекетгік басқарудабағдарламаны қолдануды 80-жылдарыдамытқан
болатын. Қәзіргі кезендегі мемлекеттік бағдарламалардың заңды сипаты әлі
орнықтырылмаған, дегенмен де оны үлкен сеніммен заңды маңызы бар саяси-
құқықтық актілерге қолдануға болады және олардың көмегімен басқарудың
әртүрлі салаларында, жекеменшікте, антимонополиялық салада мақсатты басқару
жүзеге асырылады және құқықтық механизм қалыптасады.
3. Антимонополнялық қызметті басқару органдары.
Антимонополиялық қызмет басқармасы өзінің маңызы жағынан
салааралықбасқаруға қатысы бар. Салааралықбасқарманың субъектілері болып,
салалық қызметке және салааралық функцияларды орындауға маманданбаған
органдар жатады. Бұндай басқарудың шарты болып салааралық сипат және сыртқы
салалық маңызы бар маманданған функциялар жатады. Салааралық маманданған
функцияларды орындайтын органдар министрлік, мемлекеттік комитеттер және
ведомствалар нысанында құрылады. Негізінен олар өз өкілеттігін өздеріне
тәуелсіз атқарушы органдармен шаруашылықтанған субъектілерге жүргізеді.
Салааралықбасқарудың субъектілері салааралықсипаттағы ведомствалық
өкілеттіктерге ие. Олардың бірнеше салаларға немесе нақты бір салага және
басқа да салаарлық басқарма субъектілеріне өз әсерін тигізуі мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы антимонополиялық қызмет
функциялары антимонополиялық органдарға жүктелген. 1997 жылғы 10 қазанда
қабылданған «Қазақстан Республикасында мемлекетгік басқарудың тиімділігін
арттыру туралы» Қазақстан Республикасы Презвдентінің Жарлығына сәйкес, ол
мемлекеттік бағаны басқарып, жүзеге асыратын салааралық реттеуді жүзеге
асыратын, Қазақстан Республикасы орталық атқару органы мен стратегиялық
жоспарлау Агенттігіне берілген. Агенттік жүйесінде антимонополиялық
органдар бірыңғай басқару құрылымын құрады. Аумақтықбеліністер өз қызметін,
яғни өкілеттігін Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарлау және
реформалау жөніндегі Агенттікте қарастырған, яғни белгілі бір
функцияны орындайтын Агенттік өзіне есеп беретін белгіленген аумақта
жүргізіледі.
Антимонополиялық саясат және бага жөніндегі Департаменттің аумақтық
бөлімдері, оның құрылымдық бөлімдері бо табылады және олар занды тұлганың
құқығын да иеленеді. Департамент бөлімінің басшыларын министр қызметке
тағайындайды және оларды кызметтен босатады. Бага және антимонополиялық
саясат жөніндегі Департамент және оның аумақтық бөлімдері келесі
функцияларды жүзеге асырады;
- бірыңғай мемлекеттік саясатты қапыптастыру және оны жүзеге асыру, яғни
бәсекені қалыптастыра отырып ша-руашылықтандыру, бағаны қалыптастыру
және тұгынушылардың құқығын қоргау;
- қаржылы және тауарлы нарық жағдайындағы шаруашылықтанған
субъектілерді монополизацияламау;
- бәсекені дамытып-қалыптастыру үшін, монополистік қызметті білу және
бұлтартпау;
- мемлекетгік баганы, антимонополиялық зандылықты және осы салалардағы
тұтынушыларға бақылау жасау. Департаменттің бағаны қалыптастыруда
монополиза-цияламауды, сондай-ақ антимонополиялық зандылық бойынша
әкімшілік құқық бүзушылықта ерекше өкілеттігі бар.
Сонымен қатар Департаменттің баға қалыптастыру саласындағы жүзеге
асыратыны:
- баға мен тарифтерді бекіту және қолдануда әдістемелі)к басшылық
жасайды және бағаны қалыптастыру тәртібін белгілейдІ, мемлекеттік
бақылау органдары атқаратын баға мен тарифтің бағамын мақұлдайды.
- Департамент шаруашылықтанган субъектілерге, табиғи монополистерге,
олардың жогарғы табыстарына бақылау жүргізеді.
- Монополизацияламау саласында Департамент шаруа-шылықтанған
субъектілердің монополизацияламау бағдарламасын қолдайды,
шаруашылықтанған субъектілерді мемлекеттік тіркеуге алады, егер
субъектілер қайта ұйымдасса құжәттарын қайта тіркейді, ол құжат
мемлёкеттік реестрде айқындалады, реестрде айқындалған
шаруашылықтанған субъектілердің акция пакеттерін шетелдік
инвесторларға қолдануға береді.
- Департаменттің өзіне жүктелген функциялары мен міндеттерін орындау
үшін биліктік өкілеттігі бар: |
- антимонополиялық заңдарды және баға тәртібі туралы құқық
бұзушылықтарға тергеу жүргізеді, әкімшілік комиссия құра алады,
азаматтарға және лауазымды түлғаларға, егер олар құқық бүзса| айыппүл
салады немесе айыппүл жөнінде іс қозғайды;
- антимонополиялық заңды және баға тәртібін бұзғаны үшін, Қазақстан
Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан, азаматтығы жоқ
тұлғалардан өзіне керекті ақпарат немесе қүжаттар көшірмелерін талап
ете алады;
- басқарма және билік органдары шаруашылықтанған субъектілердің және
лауазымды түлғалардыңұсыныстарын қарайды және оларға ескерту жасайды;
- билік және басқару органдарының қабылдаган актілерін, сондай-ақ
шаруашылықганған субъектілердің монополиялық қүқық бұзушылығын толық
немесе ішінара тоқгата тұрады;
- антимонополиялық заңды және баға тәртібін шаруашылықтанған
субъектілер бұзғаны үшін, алынған бюджеттік кірісті алып тастауға
шешім шығара алады.
Антимонополиялық саясат және баға'жөніндегі Департамент қабылдаған шешімін
барлық мемлекеттік басқару органдарында, ведомстваларда, жергілікті
атқарушы органдарда орындау міндетті болып табылады. Департамент, сондай-
ақ, министрліктің, мемлекеттік комитеттердің, ведомства және т. б.
мемлекетгік басқару органдары актілерінің күшін жоя алады, сонымен қатар,
антимонополиялық заңға қайшы келетін басқару органдарының меншіктің кез
келген нысаны туралы шығарған шешімінің кушін жояды.
Үкіметпен осы антимонополиялық саясат саласында оның дамуы үшін үлкен
жүмыстар атқарылуда. 1994 жылғы 22 маусымда Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесінде антимонополиялық саясат туралы келісім-шарт бекітілді. Аталған
шартқа қатысушы республикалар: Әзербайжан, Армения, Беларусь, Грузия;
Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан, Украина
және Ресей Федерациясы. Аталған келісім-шарттың міндеттері:
- нашар бәсеке мен монополистік қызметті шектеуге өзара
әрекет жасау;
- келісім-шартқа қатысушы елдердің антимонополиялық
заңдарын бір-біріне жақындату;
- бәсекенің дамуына тул^ынушылар құқығы мен тауарлы нарыққа гиімді
жағдай жасау.
Аталған келісім-шартты жүзеге асыру үшін, қатысушы елдер,
антимонополиялық саясат жөнінде мемлекетаралық Кеңес құрды. Бұл Кеңестің
басты міндеті елдер арасындағы антимонополиялық саясаттың барлық
мәселелерін келісе отырып шешу және келеңсіз жағдайларды, яғни, құқық
бұзушылықтарды болдьгрмау болып табылады.
Құрылысты және т^рғын үй коммунадды шаруашылықты басқару
Мемлекеттің тиімді әкономикалык дамуы, өндірістік және әлеуметтік аясы да
ең бірінші осы құрыпыс және түргын-үй коммуналдык шаруашылықпен қамтамасыз
етілуімен де анықталады.
Меншік нысанының (формасының) өзгеруі де қүрылыс саласы мен тұрғын үй
коммуналды шаруашылықты басқаруда да көптеген өзгерістер әкелді. Түрғын
уйге жеке меншіктің қалыптасуына байланысты, түрғын үй құрылысын басқаруға
қатысатын субъектілерінің өкілеттіктерінің де өзгеруіне әкеліп соқты.
Қазақстан Республикасы Президенті тұрғын-үй саясаты даму бағдарламасын
(стратегиясын) айқындайды. Оған мысал ретінде Қазақстан Республикасы
Президентінің «жаңа түрғын-үй саясаты гуралы» 1993 жылғы 6 қыркүйектегі
Жарлығы және 1993 жылғы Түрғын үй саясаты және оны жүзеге асыру механизмі
туралы Мемлекеттік бағдарламасын айтып өтуімізге болады. Қазақстан
Республикасы Президенті Түрғын үй процесін қамтамасыз ететін орталық және
жергілікті атқару органдарының құрылымын айқындайды.
Қазақстан Республикасы Парламенті - Түрғын үйге меншік қүқыгының пайда
болуы мен тоқтатылуына байланысты қатынастарды реттейтін занды актілерді
қабылдайды және осы мәселеге байланысты олардың пайдалану қүқығын,
түрғындарға қойылатын талаптарды, сонымен қатар Қазақстан Республикасы
тұрғын үй қорын басқаруға байланысты басқа да қатынастар туралы заңды
актілер қабылдайды.
Қазақстан Республикасы Үкіметі - түрғын үй қүрылыстарына басшылық жасайтын
мелекеттік атқару органдар жүйесіне басшылық жасайды:
- тұрғын үй қорын пайдалану және тұрғын үй аясында азаматтардың
қүқықтарының сақгалуына мемлекетгік органдардың бақылау жасауын
қамтамасыз етеді;
- мемлекеттік тұрғын үй алуға құқығы бар азаматтар категориясын
айқындайды;
- Қазақстан Республикасы тұрғын үй қорын басқаруды ұйымдастырады.
Құрылысты мемлекеттік басқару органдары. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1997 жылғы 4 наурыздағы «Қазақстан Республикасы мемлекеттік
органдар жүйесж реформалаудың кезекті шаралары» атты Жарлығымен Қазақстан
Республикасы аумағындағы түрғын үй, қүрылыс министрлігі гаратылып, оның
функциялары, мүлкін басқару өкілеттіктері мен қызметі әкономика және еауда
министрлігіне берілген болатын, оның ішінде оның қүрамына кіретін құрылыс
және архитектура қала қүрылысын басқару агенттігіне берілді Бүл Агенттік –
құрылыс аумағы бойынша мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қамтамасыз
ететін атқару билігінің республикалық органы болып табылады.
Агентттік тұрғын үй қу-рылысы аясында мемлекеттік саясатты жүзеге асырумен
қатар:
- Архитектура - қала құрылысы қызметіне болжамдар және ғылыми зерттеулер
жүргізу мен мемлекеттік бағдарламаларды талқылау мен жүзеге асыруды
ұйымдастырады.
- Архитектура - қала құрылысы қызметі аясына қатысты жұмыстарын
жүргізетін мемлекеттік лицензияларды береді, тоқтатады немесе олардың
күшін жояды.
- Қазақстан Республикасы аумагы (территориясы) бойынша қала құрылыс
қадастрын жүргізеді.
- Архитектура және қала құрылысы жергілікті органдардың өклеттілігін
анықтайды.
Заңдарда қарастырылған басқа да әрекеггерді атқарады.
1. Архитектура - қала құрылысы тұрғын үй саясаты және коммуналдық
шаруашылықтары бойынша заңдарды талқылауға қатысады, басқа да заң
актілерін және заңға тәуелді нормативтік актілерді қабылдауға ат
салысады.
2. Өз құзіреті бойынша заңға тәуелді нормативтік-құқықгық актілерді
шығарады.
3. Қазақстан Республикасы құрылыс саласындағы техникалық нормалар
жөніндегі барлық субъектілердің жұмысын үйлестіру.
Мемлекеттік түрғын уй қолдану және олармен қамтамасыз ету құқығы.
1997 жылы 16 сәуірде «тұрғын үй қатынастары» туралы Қазақстан Республикасы
заңына сәйкес, тұрғын үйді тегін алатын азаматтар тәртібі белгіленеді.
Бұндай азаматтар тізімі заң бойынша жұмыс орындарына беріледі. Мысалы
бұрынғы берілетін тізімде келе жатқандардың ішінен Ұлы Отан согысына
қатысушылары мен мүгедектері және тағы басқа түлғалар.
Жаңа түрғын үй саясатына байланысты тұрғын үйді бөлу оның атқарып жатқан
айлық еңбек ақысына көбірек тәуелді болып отыр. Олай дейтініміз, осы заң
бойынша мемлекеттік тұрғын үй қорынан алынған тұрғын үйлер жекешелендіруге
жатады. 1995 жылы қаңтардан бастап жаңадан салынған тұрғын уй қорлары тек
қана жалға немесе арендаға беріледі, азаматтарга осы пәтерді бірте-бірте
сатып алу қүдығы берілген. Осындай азаматтар тізімін Қазақстан
Республикасының Үкіметі айқындап оны бекітеді:
I) азаматтардын әлеуметтік қорғану мәртебесі;
2)әскери қалашық мәртебесі, шекара заставалары және жабық объектілер;
3)мемлекеттік кәсіпорындарға берілетін қызметтік үйлер. Әлеуметтік аз
қорғалған азаматтар тізімі Қазақстан Республикасы заңдары бойынша
белгіленіп, жалға беріледі. Ал мемлекеттік тұрғын үй қорындагы
жатақханалар:
а)шұғыл еңбек келісімі бойынша жұмыс жасайтындар (контракт бойынша);
б)студенттер (курсанттар) оқу кезеңінде, олардың жатақханалармен
қамтамасыз етілуін ұйымның әкімшілігі шешеді. Жатақханалардан шығару заңды
негіздер бойынша атқарылады. Шұғыл еңбек келісімі бойынша, көрсетілген
мерзімнің аяқгалуы себеп болады, сонымен қатар еңбек қатынастары
аяқгалғанда немесе оқу орнын бітіргені себепті.
Тұрғын үй әл-ауқаттың өлшемі, әлеуметтік жағдайдың белгісі екендігі
көпке мәлім. Үлттық сипат алған осы әлеуметтік-тұрмыстық ахуалды оңтайлы
шешудің бір жолы - мемлекет тарапынан қолдау көрсету. 2000 жылы қабылданған
«Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құ-рылысы жинақ ақшасы туралы»
Заңның негізгі мақсаты осы мәселелерді шешуге бағытталган. Осы заң
еліміздегі тұрғын уй құрылысыжинақақшасыжүйесініңбасты қағидалары мен
шарттарын, мүмкіндіктерін айқыңдап берді. Халықтыңагтауқшын
көтеругеарналған заң актілерінің ішінде бұл құжаттың орны да, маңызы да
ерекше. Сол себепті өткен жылдыңсәуір айында Қазақстанныңтұрғын үй қүрылыс
жинақбанкі құрылды. Үкіметқаулысымен қүрылған акционерлік қоғам нысанындағы
банктің жарғылық капиталы да түгелдей мемлекетгің қамтамасыз етуімен
жасаісгалды. Қазақстанның тұрғын үй қүрылыс жинақ банкінің ең басты
ерекшелігі клиенттерге тұрғын үйін жақсарту үшін ұтымды жағдайда несие беру
болып табылады. Яғни, тұтынушыларға 15 жылға дейінгі мерзімге 3,5 пайыздан
6,5 пайызға дейінгі пайыздық ставкамен несие бере алады. Ондай несие
юіинетке өзі таңдаған мерзім ішінде банктегі жинақтау шотында ақшалай
қаражатты алдын ала жинақтаған жағдайда беріледі. Оның үстіне Қазақстан
азаматтарының тұрғын үй қүрылыс жинақ банкіне салынган сол мақсатты ақшалай
салымдары арнайы мемлекеттік сыйақылармен үстемеленіп ынталандырылады.
Заңдарда белгіленген шарттарға сәйкес тұрғын уй заемын жеңілдік
белгіленген проценттік ставкалар бойынша алу үшін түлынушы тұрғын үй-жайын
жақсартуға қажетті соманың жартысын жинақтауы тиіс. Ол жалпы сома мөлшері
клиенттің жинақтаған салымынан, банктің сцйақысынан және мемлекеттің
сыйлықақысынан құралады.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
2. Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
3. Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 15
КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯНЫ БАСҚАРУ
Мақсаты: Көлік және коммуникацияны басқару туралы толық мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Көліктік коммуникация кешені жүйесінің түсінігі.
2. Көлік және коммуникацияны басқаруды ұйымдастыру.
3. Көлік және коммуникацияны басқарудағы аумақтық аспектілер.
1.Көліктік-коммуникациялық кешен - инфраструктурамен қамтамасыз етілген
әкономика секторы, оның объектісі болып тасымалдаудағы, инфөрмация берудегі
және «хабарламалар өндірісін» дүрыс жағдайда үстаудағы қызметтер танылады.
Кейбір келік түрлерінің жүйесі өте күрделі. Оның қүрамына өндірістік-
гехникалық, шаруашылық және қызметтің басқа объектілері кіре алады. Мысалы,
темір жол көліктеріне жолдар, станциялар, разъездер, локомотивті, вагондық
шаруашылық енеді. Осыған байланысты басқару органының алдында бірнеше
мәселелер туындайды.
- көліктік-тасымалдау процесіне қатысушылардыңжұмысын үйлестіру
(координациялау);
- тасымалдауды ұйымдастыру;
- көлік түрлері қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
-көліктің белгілі бір саласында (мысалы, автомобиль, темір жол, әуе жолы,
су құбырлар) басқа мемлекетпен жұмыс істеу.
Көлік және коммуникацияны басқаруды ұйымдастыру Үкіметпен және транспорттық
мекемелермен іске асырылады. Біріншіден, Үкімет ұжымдық (коллегиялык) орган
ретінде өз бастамасы бойынша транспорттық-коммуникация кешені аясында
нормативті қаулылар қабылдай алады, мысалы, темір жолдардың уақытша Жаргысы
(Уставы), автомобиль жолдарын қолдану ережелері, ашу, жобалау, құрылыс
(установка) тәртібінің ережесі, Қазақстан Республикасы территориясында
әксплуатация және шет елден радиоәлектронды заттар мен жоғарғы дәрежелік
құрылымдарды енгізу. Одан басқа, заңдылық актілерімен кейбір жеке
мәселелерге байланысты шығарылған Үкімет қаулылары бар; мысалы, су жолдарын
кемр жүруші жолдарға жатқызу ережелері, әуе жолдарын қолдану ережелерін
атап өтуімізге болады. Екіцшіден. Үкімет мемлекеттік басқару органының
үйымдастырушылық формасын тандайды: 1) орталық мемлекеттік басқару
органдарының ішінде сол органның құқықтық мәртебесін; 2) транспоттық-
коммуникациялық кешенде мемлекеттік органдарға арналған заң акгілеріне
сәйкес құзіреті мен өкілеттілігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының практикасында көліктік-коммуникациялық кешенінің
басқаруында орталық мемлекеттік орган қу-рылымдардың екі варианты белгілі.
Еңапдымен олар өзінше орталық атқарушы байланыс, транспорт, транспорттық
құрылыс, аетомобильдік транспорт органдары болған, кейін Үкімет құрамына
кіретін, транспорт пен коммуникацияны басқаратын біріңғай, орталық атқарушы
орган болып құрылды. Ол органның құрамында транспортқа, байланысқа, жол
шаруашылығына байланысты, бақылау функцияларын атқаратын мекемелер құрылды.
Көліктік-коммуникациялық кешеннің дамуы кейіннен мемлекеттік басқару
құрылымына өзгерістер енгізуі мүмкін. Үшіншіден, Үкімет транспорттық-
коммуникациялық кешенде мемлекет саясатының әлеуметтік-әкономикалық негізгі
мәселелерін іске асырады. Бүл өкілеттіліктер Үкімет қаулысымен бекітілген
құзіреттер негізінде орталықатқарушы органдармен іске асырылады. Қазақстан
Республикасының заң актілері барлық көлік пен
байланыстыңбарлықтүрлерініңарақатынасын қамтамасызету үшін және жол
шаруашылығын дамыту, бәсе;селестікті қолдауды, транспорт пен байланыс
қызметіне азаматтар мен ұйымдарға бірдей құқықтық тұргыдан рұқсат беруді,
мемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуді, қызмет дәрежесін қамтамасыз ету
үшін келесі әкімшілік-құқықтық нормаларды орнатады. Ол орталық атқарушы
органдарға және Үкімет пен мекемелердің құрамына кірмейтін үйымдарға
байланысты:
- нормативтік актілерді шығару (құқықтық тұрғыдан
қамтамасыз ету);
- лицензиялау;
- мемлкеттік кәсіпорындарды, мекемелерді, мемлекеттік жеке
меншікобъектілерін, шаруашылықсеріктестіктегі мемлекеттік үлесін
басқару;
- мемлекеттің меншігіндегі объектілерді жекешелендіруге
қатысу (приватизация);
- мемлекеттік сатып алулар, контракт;
- антимонополиялық реттеу және баға құрылымы;
- республикалық жол қорын (фондын) басқару;
- бақылау және қарау;
- халықаралық ынтымақтастық.
Құқықтық қамтамасыз етуге нормативтік актілерді қарастыру,
стандарттарды, техникалық шарттарды бекіту, сонымен бірге басқа орталық
мемлекеттік басқару органдарымен тасымалдау мәселелері бойынша, сонымен
бірге қозғалыс қауіпсіздігі, транспортты әкологиялық норма бойынша
әксплуатациялау, транспорт пен коммуникация инфраструктурасындағы
объектілерді құру және іске қосу, транспорт техникасы байланыс шаралары
бойынша келісуге азамат құқықтарына қатысты нормативтікактілер, өз күшіне
енгенше Әділет органдарындатіркелу керек. Кейбір мәселелерге байланысты
жергілікті атқарушы органдарға өзгерту мен толықтыруға мүмкіндіктер беру
керек. Қазақстан Республикасы Президентінің «лицензиялау» туралы заң күші
бар Жарлығы бойынша транспорттық-коммуникациялық кешенде мемлекеттік
органдар транспорт пен байланыста кәсіпкерлікпен айналысу үшін лицензия
бере алады. Лицензия беретін орган, Үкіметпен анықталады.
Мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелерді, мемлекеттік жеке меншік
объектілерді басқару өзіне:
1.мемлекеттік кәсіпорындарга, транспортқа, байланысқа,автомобиль жолдарына,
мемлекеттік меншікке жататын, 1996 жылгы25 шілдедегі № 790 «мемлекеттік
кәсіпорындар туралы» Үкіметтің қаулысына байланыстЪІ мемлекеттік меншік
субъект құқығының функцияларын іске асырады.
2. Шаруашылық серіктестіктердегі бақылаушы кеңесінің комиссиясына
мемлекеттің қатысуымен өкілеттіліктеріне рұқсат ету.
3.ортақ қолданыстағы республикалық автомобильдік жолдардың тізімін
Үкіметтің бекітуіне беру. Транспорттың бөлек түрлерін басқаруда,
транспорттық ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі сызбалар (схемалар) бойынша
жүзеге асырылады.
Автомобиль транспортын басқару. Автомобиль көлігін басқару үш буындық
(звенолық) жүйе бойынша іске асырылады: көлік және коммуникация министрлігі
(оның территориялық органдары) - мемлекеттік басқарудағы жергілікті
органдар -автокөліктік ұйымдар. Автомобиль көлігін басқару
ү_йымдастырушылық занды және басқа жағдайларды қарастырады, ол тасымалдау
мен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Автотасымалдаушыларға негізгі
қойылатын нормативтік талап, ол жол қозғалысының ережелерін және жолаушылар
мен жүкті тасымалдауды білу.
Темір жол көлігі. Оны көлік және коммуникация министрлігі басқарады. Ол
мынадай сызба (схема) бойынша іске асады: Министрлік - темір жол басқармасы
- темір жол бөлімі - жол бойы ұйымдардың әкімшілігі. Қозғалыс қауіпсіздігі
мен темір жолдың техникалықдұрыс қолдануын қамтамасыз ету үшін
Министрліктемір жолдың уақытша Жарғысын (Уставын) бекітеді, сол арқылы
темір жолдың қолдануы мен техникалық жағдайына үлкен көңіл бөлетіндігін
көрсетеді.
Су транспортын басқару. Ол мынадай сызба (схема) бойынша іске асырылады:
орталық атқарушы орган - пароходтану - порт -кеме капитаны. Әрбір буын
(звено) ез есептерін орындап, оны іске асыруды қамтамасыз етеді. Су
тасымалдауды қадагалаудағы қүқықтық режимнің көзқарасы бойынша территория
мен порттық акваториясы шегіндегі ережелердің маңызы зор.
Әуе көлігі (азаматтық авиация). Мынадай сызба (схема) бойынша іске асады:
Орталық атқарушы орган - авиоотряд немесе компания - әуе кемесінің
командирі. Әуе тасымалдау кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз етуде басты
рольді: а) новигация мен кемені қолданудың ережелері; б) бақылау ережелері
(жолаушыларды қарау);
в) ұшуды қамтамасыз ету ережелері;
Құбырлар көліктің ерекше түрі ретінде, көбінесе мұнай, мұнай өнімдерін және
газды тасымалдауға қолданылады, мұндай әдіспен мұнай мен газды магистральді
құбырлар арқылы өндірістік, тұрмыстық қолдануға тапсырыс берушілерге
бөлінеді.
Жол шаруашылығынын тек қана әкономикалық смес, сонымен қатар мәдени немесе
қорғаныс саласында да маңызы ерекше. Жол шаруашылығын басқару процесінде
жолдар сетінің, реконструкциясыныңжәнежол жөндеулерініңдамуыжүреді. Осылар
арқылы жолмен жүру қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Осы бағыттарды
қамтамасыз ету үшін Үкіметпенжол қорлары (фондтары) бекітіледі.
Байланысты басқару - ол ортақ және осы қызметке байланысты басқару
ерекшеліктеріне негізделеді. Осы себеп бойынша орталық атқарушы органдар
байланыс жұмысын жақсарту үшін техника саясатының жүзеге асырылуын, ал
арнайы орталық атқарушы орган көлік пен коммуникацияны басқаруды әкімшілік
бақылауды қамтамасыз етеді. Көліктегі бақылаудың формасының ерекшеліктері
Үкіметпен және орталықатқарушы органдармен іске асырылады. Қазақстан
Республикасының әкімшілік тәжірибесі (практикасы) көліктердің, байланыс
құралының жағдайына қарайтын бірнеше ұйымдастырушылық-қүқықтық формаларды
айқындайды. Олар мемлекеттік ұйымдар болуы мүмкін (аәропорт, әуе жолдары,
әуе кемелерінің реестрін жүргізетін мемлекеттікавиациялық регистр; өзендік
және теңіздік регистр), республикалық мемлекеттік кәсіпорындар
(әлектробайланыс инспекциясы, мемлекеттік, темір жол басқармасы,
автомобильді жолдардың кәсіпорыны). Көліктік-коммуникациялық кешенде
мемлекеттік органдар арасындағы бақылау өкілеттігі Үкіметпен бөлінеді.
Бөлінген лицензиялардың шарттарын азаматтар мен ұйымдардың қадағалауы,
көліісгің барлық гүрлерін қолдануда қауіпсіздік ережелері мен әкологиялық
міндеттерді орындауды радиоәлектронды және жоғары вольтті заттарды қолдану
ережелері, автомобиль жолдарын пайдалану ережелері, мұның бәрі бақылаудың
бір бөлігі және ол көліктік-коммуникациялық кешендегі мемлекеттік
органдардағы лауазымды тұлғалардың қолында болады.
Көлік пен коммуникацияны басқарудың аумақтық аспектілері
Жергілікті мемлекеттік басқарудағы ұйымдардың жұмысы болып аудан,
облыстардын сұраныстарын көлік пен байланыс мәселелері бойынша қамтамасыз
ету, сонымен бірге орталық атқарушы органдармен қарым-қатынас орнату. Осы
мәселелер жергілікті мемлекеттік басқару органдарымен әкімшілік өкілеттілік
арқылы іске асырылады, ол Қазақстан Республикасы заң актілерімен, Президент
Жарлықтары, Үкімет қаулыларымен бекітілген. Жергілікті атқарушы органдар
(акиматтар, облыстардың, аудандардьщ, қалалардың) келесі
әкімшілікуәкілеттіліктерді орындайды; темір жол көлік аясында:
- көлік және коммуникация мәселелері бойынша мәселелерді орталық атқарушы
органмен келісіп жасау;
- негізгі өндірістегі республикалық кәсіпорындар жұмысын қамтамасыз ету
үшін коммуналды ұйымдарды құру;
- жер учаскелерін беру;
- темір жол көлігіндегі мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың
жұмысындағы әкологиялық бақылау;
- поезд жолаушыларының жол жүру тарифін бекіту.
- темір жол станциялары территориясына подъездер жасау; Су көлігі
аясында:
көлік және коммуникация мәселелері бойынша мәселелерді орталық атқаруш^І
органмен келісіп жасау, республикалық мемлекеттік кәсіпорын жұмысын
ұйымдастыру және оның басшыларын тағайындау;
жер учаскелерін беру;
- Қазақстан Республикасының су ресурстарын бақылау органымен келісе
отырып пайдалануға су қоймаларын беру;
- белгілі бір орталық артқарушы органмен келісе отырып, судың жағдайына
әсер ететін, ұйымдарды, объектілерді жасау және су қоймаларында жүргізіліп
жатқан құрылыс жұмыстарының шарттарын қарастыру;
- су транспортындағы жұмыс істеп жатқан ұлтгық және шет елдің занды және
жекетұлғалардың жұмысына әкологиялық бақылау;
- су транспортындағы қызметке тарифтердің орнықтырылуы;
- мемлекеттікемес ұйымдардың азаматтарға қызмет көрсетуіне
баулу.
Әуе көлігі аясында:
- көлік және коммуникация мәселелері бойынша орталық органмен келісіп
қызмет жасау; республикалық мемлекеттік кәсіпорын әуе көлігіне байланысты
басшыларды қызметке тагайындайды.
- әуе жағдайына байланысты республикалық комиссия құруга әсер ету;
- жергілікті; республикалық және халықаралық әуе тасымалдауда қызмет
көрсету үшін коммуналды ұйымдарды құру; жер ресурстарын беру;
- азаматтық авиация ұйымының жұмысына әкологиялық бақылау орнату;
- аэропорт пен аәровокзалдар акционерлер кеңесіне бақылау жасау.
1 Автомобиль көлігі аясында:
- көлік және коммуникация мәселелері бойынша орталық атқарушы органмен
келісіп республикалық мемлекеттік кәсіпорын автомобиль көлігінебайланысты
басшыларын қызметке тағайындау.
- автомобиль тасымалдау, жөндеу басшыларын қызметке тағайындау,
коммуналды ұйымдарды құру;
- жер учаскелерін беру;
- әлектронды көлік коммуналды ұйымын құру және басшыларын қызметке
тагайындау;
- автомобиль көлігінің коммуналды ұйымдарының жекешелендіруін жүргізу;
- автомобиль көлігі жұмысының әкологиялық бақылауы;
- автомобильді, элоктрондық транспорттық даму бағдарламаларын бекіту;
- халықгың көліктік қызметіне мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарға
тапсырыс алу;
- жергілікті автомобильдердің маршруттарын бекіту;
- тасымалдаушылар қызметіне бақылау ұйымдастыру;
- сенім басқарымына автомобильді және әлектронды транспортты бақылауға
алу;
- қала көлігінде жүру үшін азаматтарға тағайындалған тарифті бекіту
(ақшалай түрде).
Жол шаруашылығы сферасында:
- көлік және коммуникация мәселелері бойынша орталық атқарушы органмен
келісіп, республикалық мемлекеттік кәсіпорын құру және оның басшыларын
қызметке тағайындау;
- жергілікті маңызды автомобиль жолдарын қолданудағы, ремонтгағы,
құрылыстагы коммуналды ұйымдарды құру;
- жер учаскелерін беру;
- жергілікті маңызды автомобиль жолдарын облыстық мәслихаттың бекітуіне
беру;
- автомобиль жолдарын қолдануда, жобалауда, құрылыс жүргізуде, жөндеуде
тапсырыс беруші ретінде шығу;
- автомобиль жолдарын күзетуді үйымдастыру;
- МАИ, Ішкі Істер Министрлігімен бірге жұмыс істеу;
- жол қорларындағы облыстық қаржыны анықтау және бекіту;
- жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Электрондық және пошта байланысы сферасында:
- көлік және коммуникация мәселелері бойынша орталық атқарушы органмен
келісіп, республикалық мемлекеттік кәсіпорын құрып оның басшыларын қызметке
тағайындау;
- байланысқа байланысты коммуналды ұйымдарды құру және басшыларын
қызметке тағайындау;
- жер учаскелерін беру;
- пошта және әлектронды байланыс қызметінде тапсырыс беруші ретінде
шығу;
- сонымен, басқа жергілікті атқарушы органдар көлік инспекциясын және
басқа да инспекцияларды құру үшін орталық атқарушы органмен келіседі.
Сыртқы істер аумағын басқару
Еліміздің халықаралық аренада алатын орны, оның беделі сыртқы саясатгы
қалыптастыру және оны жүзеге асырумен ете тығыз байланысты, сонымен қатар
халықаралық ынтымақтастықга және өзара бір-бірінің түсінуіне кеңінен жол
ашады. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаттагы бағыты -еліміздегі ішкі
саясатының негізгі қағидаларымен тығызбайланысты,сонымен қатар саяси режим,
демократиялық институттардың тигізетін ықпалы да зор. Демократиялық
институттардың тиісінше көбірек қатысуы , қоғамымыздың тиімдірек дамуына оң
әсер ететіні сөзсіз. БҰҰ жарғысына сәйкес барлық мемлекеттер бір-бірімен
қарым-қатынас жасағанда халықаралық құқықтың нормалары мен қағидаларына
сүйеніп, соларды басшылыққа алуы тиіс.
Конституцияға сәйкес Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
Қазақстан Республикасы Президенті анықтайды.
Сыртқы істер аумағын басқаруда оның функцияларына мыналар жатады:
- халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік етеді;
- республиканың дипломатиялық өкілдіктер басшыларын қызметке тағайындау
және оларды қайтадан кері шақырып алу;
- халықаралық шарттарга қол қою және келіссөздер жүргізу;
- ратификациялық грамоттарга қол қою;
- Президент жанындагы тіркелген шетел мемлекеттері дипломатиялық
өкілдіктерінің сенім және кері шақыру - грамоталарын қабылдау;
- Дипломатиялық рангтерді беру;
- Республикаға қарсы, еркінен тыс агрессия жағдайында адекваттык шефім
қабылдау.
Сыртқы саясатты жүргізуде нақты шараларды жетілдіруді Қазақстан
Республикасының Үкіметі жүзеге асырады. Сонымен қатар, Министрлер Кабинеті
Үкіметаралык келісімдер жасасумен қатар, олардың орындалуына бақылау
жасайды.
Сыртқы қатынастар аумағында мемлекеттік басқаруды және мемлекетеміздің
сыртқы саясатын жүргізуді қаматамасыз етуші орталық атқарушы орган болып -
Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі танылады.
Сыртқы Істер Министрлігі өз кезегінде Конституцияны басшылыққа алады,
Қазақстан Республикасының зандарына, басқа да нормативті құқықтық
актілерге, сонымеи қатар 1996 жылғы 9 қыркүйектегі Үкіметтің қаулысымен
бекітілген «Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі» туралы
ережеге сүйенеді.
Сыртқы Істер Министрлігі жүйесіне Қазақстан Республика-сының
дипломатиялық өкілдіктері және консульдық мекемелері кіреді. Халықаралық
ұйымдардың жанындағы Республиканың өкілдіктері, Сыртқы ІстерМинистрлігінің
Республика территориясындағы ведомстваға тәуелді ұйымдардың өкілдігі,
сонымен қатар Жогарғы дипломатиялық мектеп және басқа да оқу орындары
кіреді.
Сыртқы Істер Министрлігінің ережеге сәйкес негізгі атқаратын міндеттері:
- Қазақстан Республикасының Сыртқы саясаттағы бағытынжузеге асыру.
- Қазақстанның сыртқы саясаттағы бағытын жүзеге асыру.
- Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясы туралы ұсынысун Президентке
талқылауға беру.
- Республика шекарасының бұзылмастығын және герриториялық
біртұтастығын, еліміздің егемендігін, қауіпсіздігін дипломатиялық тетіктер
арқылы қамтамасыз ету.
- Шетелдердегі Қазақстан азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтары
мен мүдделерін қорғау.
- Қазақстан Республикасының шет мемлекеттермен дипломатиялық және
консульдық қатынастарын жүзеге асырады.
Осы аталған тапсырмаларды орындау мақсатында Сыртқы Істер Министрлігі
мынаган құқылы:
- Қазақстан Республикасы халықаралық шарттары жобаларының Конституцияға
және халықаралық-құқықтық нормаларға сәйкестігіне бақылау жасауға;
- сыртқы саясат және дипломатиялық қызметтегі мәселелерге қатысты занды
актілердің жобаларын Президентке қарауға ұсынуға;
-өз құзіреті шеңберінде нормативті актілер шығара алады. Сыртқы Істер
Министрлігін Министр басқарады және ол министрліктің алдына қойылған
міндеттердің орындалуы туралы Президент пен Премьер-Министрдің алдында
жауапты болады.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік жазалаудың себептері қандай?
2. Әкімшілік жазалаудың түрлерін атаңыз?
3. Әкімшілік жазаладың қолдану аясы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ ПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАР САБАҚТАРЫН ӨТКІЗУГЕ АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
«Әкімшілік құқық» пәні бойынша семинар сабақтары әкімшілік құқықтық
білімді нығайтудың негізгі жолы болып табылады. Семинар сабағында
студент тақырып бойынша берілген сұрақтарға жауап тауып қана қоймай оны
қорытып дұрыс жеткізе білуі қажет. Семинар сабағында студент өзінің дәріс
сабағында алған білім деңгейін тереңдетуге, талқыланып отырған тақырыпқа
қатысты өзінің көзқарасын білдіруге мүмкіндік алады. Семинар сабағына
дайындалу барысында жаңа термин сөздерге мән беріп, оны есте сақтауға
тырысу керек.
Студент семинар сабағына дайындалуға ұсынылған әдебиеттерді мұқият
саралауы керек және ол ұсынылған әдебиеттермен шектеліп қана қоймай,
сонымен бірге өз тарапынан ізденіп баспа материалдарын да қарастыруы
қажет.
Құқықтық білім адам өмірінің барлық кезеңдеріне қажет, сондықтан
аталмыш пәнге деген қызығушылықтың болуы студенттің құқықтық мәдениетін
арттыруға септігін тигізеді. Семинар сабағының басты кеңесшісі ол пән
оқытушысы. Сол себепті түсініксіз сұрақтарға оқытушыдан кеңес алып отырған
жөн. Семинар сабағында тақырыпқа қатысты мәселе көтеріліп, әр түрлі
әдістердің қолдануымен шешіледі. Әдістер: ахуалдық есептер шешу,
баяндау, пікір таластыру, ойын және т.б. Есептер дегеніміз күнделікті
өмірімізде туындап жатқан құқықтық мән – жайлар, мәне соларға жауапты
іздеу барысында студент қажетті нормативті құжатты дұрыс тауып, талдауы
керек. Жауапты баяндау барысында арнайы деректерге сүйене отырып, өз
сөздеріне дәлелдемелер келтіріп отыруы керек. Жауап беру барысында баяндап
тұрған мәселеге тұжырым жасай алуы қажет.
№1 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ: ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ – ҚҰҚЫҚ САЛАСЫ, ОҚУ ПӘНІ,
ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің әкімшілік құқық пәні туралы айта отырып,
құқықтық білім саласында аталмыш пәннің алатын ролін өзіндік
көзқарастарымен жеткізе білуін қамтамасыз ету.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық – жария құқық саласы ретінде.
2. Әкімшілік құқықтың пәні мен әдістері.
3. Әкімшілік құқықтың Қазақстан Республикасының құқық жүйесіндегі орны.
Әдістемелік нұсқау: Жария құқық ұғымын түсініп алыңыз.Әкімшілік құқықтың
неге жария құқық болып табылатынына мән беріңіз.Әкімшілік құқық пәнін дұрыс
анықтау үшін басқа құқық саласының пәнін анықтап алыңызалыстырыңыз, содан
кейін әкімшілік құқықтың пәнімен салыстырып көріңіз.
Әдебиеттер:
1. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
2. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
3. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
4. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
5. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
6. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
7. «Әкімшілік процедулар туралы»
8. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
9. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
10. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№2 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК – ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР МЕН ҚАТЫНАСТАР
Сабақтың мақсаты: Студенттердің әкімшілік құқықтық нормалар мен
қатынастар туралы алған білімдерін бекіте отырып, әкімшілік құқықтық
қатынастарға түсудің тәртібін білуді меңгерту.
Жоспар:
1. Әкімшілік - құқықтық нормалар түсінігі, ұғымы.
2. Әкімшілік – құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік – құқықтық қатынастар түсінігі, мазмұны.
Әдістемелік нұсқау: Құқықтық нормалар ұғымын қайталаңыз. Әкімшілік құқықтық
нормалардың ерекшелігін анықтаңыз. Әкімшілік құқықтық қатынастардың басқа
құқықтық қатынастарға қарағанда айырмашылығы қандай деген сұраққа жауап
іздеп көріңіз. Әкімшілік құқықтың тараптарына құқықтық сипаттама беріңіз.
Әдебиеттер:
11. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
12. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
13. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
14. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
15. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
16. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
17. «Әкімшілік процедулар туралы»
18. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
19. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
20. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№3 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің әкімшілік құқықтың қайнар көздері туралы
алған білімдерін бекіту.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық кайнар көздер түсінігі.
2. Әкімшілік құқық қайнар көздер түрлері.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік құқықтың қайнар көздерінің ең негізгісі
ретінде ҚР. Конституциясын өарастырыңыз. Әкімшілік құқықтың қайнар
көздерінің түрлерін оларды жүйелей отырып талдаңыз.
Әдебиеттер:
1. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
2. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
3. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
4. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
5. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
6. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
7. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№4 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ
Сабақтың мақсаты: Әкімшілік құқық субъектілерінің құқықтық мәртебелерін
студенттерге алған білімдерін қолдана отырып көрсете алу қабілеттерін
жетілдіру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық субъектілері туралы жалпы мағлұмат.
2. Жеке әкімшілік – құқықтық субъектілері.
3. Азаматтар әкімшілік құқық субъектісі ретінде.
4. Қоғамдық ұйымдар. Діни бірлестіктер.
5. Жастар және балалар бірлестігі.
6. ҚР Президенті.
7. ҚР Үкіметі.
8. Орталық атқарушы органдар (министрліктер, агенттіктер).
9. Жергілікті атқарушы органдар.
10. Ұйымдар әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік құқық субъектілерін жіктеп алып, жеке талдау
жасаңыз. Олардың құқықтары мен міндеттеріне, құқықсубъектілігіне
тоқталыңыз.
Әдебиеттер:
1. Конституциялық заңы «ҚР Президенті».
2. Конституциялық заңы «ҚР Укімет туралы».
3. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
4. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
5. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
6. «Әкімшілік процедулар туралы»
7. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
8. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
9. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№5 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІК
Сабақтың мақсаты: Әкімшілік жауапкершілік туралы алған білімдерін
бекіту.
Жоспар:
1. Әкімшілік жауапкершілік түсінігі.
2. Әкімшілік жауапкершілік қағидалары.
3. Әкімшілік жауапкершіліктен босату жағдайлары.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік жауапкершілік ұғымына тоқталыңыз. Әкімшілік
жауапкершілікке тартуға болатын мән жәйларды анықтап алыңыз. Әкімшілік
құқық бұзушылық кодексін пайдаланыңыз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№6 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ІС ЖҮРГІЗУ
Сабақтың мақсаты: Әкімшілік іс жүргізу туралы алған білімдерін
бекіту. Әкімшілік іс жүргізудің құқықтық тәртібін анықтау.
Жоспар:
1. Әкімшілік іс жүргізу түсінігі.
2. Әкімшілік іс жүргізудің ерекшеліктері.
3. Әкімшілік іс жүргізудің қағидалары.
4. Әкімшілік іс жүргізудің субъектілері.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік іс жүргізудің ерекшеліктерін анықтау үшін,
азаматтық немесе қылмыстық іс жүргізумен салыстырыңыз. Әкімшілік іс
жүргізуде негізге алатын қағидаларға тоқталыңыз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№7 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК – ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМДЕР
Сабақтың мақсаты: Әкімшілік құқықтық режимдер туралы алған білімдерін
бекіту.
Жоспар:
1. Әкімшілік – құқықтық режим түсінігі және түрлері.
2. Төтенше жағдайдағы құқықтық режим.
3. Ерекше және әскери жағдай режимдері.
4. Құпиялық режим.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік құқықтық режимдерге жекелей тоқталыңыз.
Кесте құрастырып олардың ұқсастығы мен айырмашылығына түсінік беріңіз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№8 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ЖАЗАЛАР
Сабақтың мақсаты: Әкімшілік жазалар туралы алған білімдерін бекіту.
Жоспар:
1. Әкімшілік жаза қолдану ұғымы.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік жазалардың түрлерін анықтауда әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодексті пайдаланыңыз. Олардың баптарын есте
сақтауға тырысыңыз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№9 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК БҰЛТАРТПАУ ШАРАЛАРЫ
Сабақтың мақсаты: Әкімшілік бұлтартпау шараларын талдай отырып, ол туралы
алған білімдерін бекіту.
Жоспар:
1. Әкімшілік бұлтартпау шаралар ұғымы.
2. Әкімшілік бұлтартпау шаралардың түрлері.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік бұлтартпау шараларын анықтауда әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодексті пайдаланып, ситуациялық жағдайлар арқылы,
мысалдармен түсіндіріңіз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№10 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ
Сабақтың мақсаты: Студенттерді әкімшілік құқық бұзушылық себептерін
анықтап, оларды болдырмаудың жолдарын қарастыруға талпындыру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық бұзүшылық түсінігі.
2. Әкімшілік құқық бұзүшылық түрлері.
3. Әкімшілік құқық бұзүшылық туралы істерді қарайтын уәкілетті органдар.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлерін әкімшілік құқық
бұзушылық туралы кодексті пайдалана отырып нақтылап алыңыз, олардың
себептерін анықтап, болдырмаудың амалдарын қарастырыңыз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№11 СЕМИНАР
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫЛЫҚ
Сабақтың мақсаты: Әкімшілік құқықтық қатынастарға түсуде заңдылықтарды
сақтау, жалпы заңдылық принципіне тоқтала отырып, студенттердің өзіндік
түсініктерін қалыптастыру.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқықтағы заңдылық ұғымы.
2. Әкімшілік құқықтағы заңдылықты қамтамасыздандыруды бақылау.
3. Әкімшілік құқықтағы заңдылықты қамтамасыздандыруды қадағалау.
Әдістемелік нұсқау: Әкімшілік құқықтағы заңдылық ұғымын түсіну үшін,
алдыменен жалпы заңдылық ұғымына тоқталыңыз. Заңдылық принципінің алатын
ролән айтыңыз. Заңдылықтың сақталуы және оның бұзылу жаңдайларына мән
беріңіз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№12 СЕМИНАР
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ
Сабақтың мақсаты: Мемлекеттік қызмет туралы алған білімдеріне сүйене
отырып, мемдлекеттік қызметке орналасу тәртібін үйрету.
Жоспар:
1. Мемлекеттің қызметтің түсінігі мен ерекшелігі.
2. Мемлекеттің қызметтің негізгі қағидалары.
3. Мемлекеттің қызметкерлердің құқықтық жағдайы.
Әдістемелік нұсқау: Мемлекеттік қызмет ұғымына анықтама беріңіз.
Мемлекеттік қызметкерлерге қатысты нормативті актілерді саралаңыз.
Мемлекеттік қызметкерлер санаттарына тоқталыңыз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№13 СЕМИНАР
БАСҚАРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕРІ
Сабақтың мақсаты: Басқару саласындағы құқықтық актілерді талдай алуға
студенттерді үйрету.
Жоспар:
1. Басқарудың құқықтық актілері.
2. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері.
Әдістемелік нұсқау: Басқару ұғымына тоқталу қажет. Басқару саласындағы
нормативті актілерге сүйене отырып, оларды жіктей білуіңіз керек.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№14 СЕМИНАР
АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУ
Сабақтың мақсаты: Антимонополиялық қызмет туралы алған білімдерін бекіте
отырып, антимонополиялық қызметті басқаруға студенттерді бейімдеу.
Жоспар:
1. Монополизм табиғаты және мемлекеттік басқару нысандары.
2. Антимонополиялыққызметті басқару органдары.
Әдістемелік нұсқау: Антимонополиялық саясат деген ұғымға түсінік беріңіз.
Антимонополиялық қызмет аясына жататындарды анықтаңыз. Антимонополиялық
қызметті басқарудың тәртібіне тоқталыңыз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
№15 СЕМИНАР
КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯНЫ БАСҚАРУ
Сабақтың мақсаты: Көлік және коммуникация саласын басқару туралы алған
білімдерін бекіте отырып, аталмыш саланы басқаруға студенттерді бейімдеу.
Жоспар:
1. Көліктік коммуникация кешені жүйесінің түсінігі.
2. Көлік және коммуникацияны басқаруды ұйымдастыру.
3. Көлік және коммуникацияны басқарудағы аумақтық аспектілер.
Әдістемелік нұсқау: Көлік және коммуникация саласына жататын кешендерді
анықтау. Көлік және коммуникация саласын басқаруда кездесетін кемшіліктер,
кедергілер және оларды болдырмаудың жолдарын қарастыру.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
4. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
5. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ЖҮРГІЗЕТІН ӨЗДІК
ЖҰМЫСЫНА (СОӨЖ) ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
СОЖӨЖ – студенттің дәріс, практикалық сабақтар барысында алынған
білімдерін бекітуге мүмкіндік беретін әдістердің бірі. Болашақ маман
ретінде студент игерген білімді өз бетімен жүзеге асыра білуі керек. Бұл
үшін студент талмай ізденіп, білім деңгейін тереңдету үшін ұсынылған
әдебиеттерді жете саралап, сабаққа мұқият дайындалуы қажет.
СОЖӨЖ тапсырмаларын орындау барысында студент нормативті
актілермен тығыз жұмыс жасауға мүмкіндік алады. Бұл салада түсініксіз
сұрақтарды оқытушыдан сұраған жөн, себебі заңның тілі қиын тіл, ол
талқылауды қажет етеді, ол студенттің жоғары деңгейдегі білімін қажет
етеді.
СОЖӨЖ тапсырмалары студенттің логикалық терең ойлауын өажет етеді.
Тапсырмалар жүйесі әр түрлі: ситуациялық есептер, кестелер құрастыру,
заңнамаларға талдау жасау т.с.с.
СОЖӨЖ тапсырмаларын студент грамматикалық сауатты орындауы қажет.
СОЖӨЖ тапсырмаларын орындағаннан кейін студент оны оқытушы алдында
қорғайды. СОЖӨЖ тапсырмалары бойынша слайдтар құрастырып, презентация
ретінде қорғауға болады. СОЖӨЖ тапсырмаларын қорғауда студенттің ғылыми
терминдерді қолдануы қажет, яғни студент өзінің ғылыми ойлау дәрежесін
арттыруы керек.
Құқықтық білім құрғақ сөзді қажет етпейді. Сол себепті студенттің
білімі арнайы деректерге сүйеніп, дәлелденуі қажет.
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ ПӘНІ БОЙЫНША ОҚЫТУШЫНЫҢ СТУДЕНТПЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӨЗДІК
ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ (ОСЖӨЖ)
|Тақырыбы |Мақсаты және мазмұны |Әдебиеттер тізімі |Балл |Орындау |Бақылау |
| | | | |мерзімі |нысаны |
|Әкімшілік |Әкімшілік құқықтың |Таранов А.А. |1 |1-апта |Жазбаша |
|құқық пәні |маңыздылығын |Қазақстан | | | |
|туралы жалпы |түсіндіру. |Республикасының | | | |
|ұғым. |Әкімшілік құқық |әкімшілік құқығы. | | | |
|Әкімшілік |ұғымына қатысты |Академиялық курс. | | | |
|құқық – құқық|глосарий құрастырып, |Алматы, «КазГУ | | | |
|саласы, оқу |қорғау (15- тен кем |Баспа үйі» | | | |
|пәні, ғылым |болмауы керек). |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|ретінде. | | | | | |
|Әкімшілік – | Әкімшілік құқықтық |Таранов А.А. |1 |2-апта |Жазбаша |
|құқықтық |қатынастарды реттеуде|Қазақстан | | | |
|нормалар мен |әкімшілік нормалардың|Республикасының | | | |
|қатынастар. |алатын орнын |әкімшілік құқығы. | | | |
| |ұғындыру. Әкімшілік |Академиялық курс. | | | |
| |құқықтық қатынастарға|Алматы, «КазГУ | | | |
| |бір мысал келтіріп, |Баспа үйі» | | | |
| |талдау. |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Әкімшілік |Әкімшілік құқықтың |Таранов А.А. |1 |3-апта |Кесте |
|құқықтың |деректерін түсіндіру.|Қазақстан | | | |
|қайнар |ҚР Әкімшілік |Республикасының | | | |
|көздері. |Кодексіне ішкі және |әкімшілік құқығы. | | | |
| |сыртқы талдау. |Академиялық курс. | | | |
| | |Алматы, «КазГУ | | | |
| | |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Әкімшілік |Әкімшілік құқықтың |Таранов А.А. |1 |4-апта |Жазбаша |
|құқықтың |субъектілері туралы |Қазақстан | | | |
|субъектілері.|мағлұмат беру. |Республикасының | | | |
| |Әкімшілік құқық |әкімшілік құқығы. | | | |
| |субъектілерін жіктеу.|Академиялық курс. | | | |
| | |Алматы, «КазГУ | | | |
| | |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Әкімшілік |Әкімшілік |Таранов А.А. |1 |5-апта |Ауызша |
|жауапкершілік|жауапкершіліктің |Қазақстан | | | |
| |ерекшеліктерін ұғыну.|Республикасының | | | |
| |Әкімшілік |әкімшілік құқығы. | | | |
| |жауапкершілік |Академиялық курс. | | | |
| |туындайтын жағдаят |Алматы, «КазГУ | | | |
| |құрастыру. |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
| Әкімшілік |Әкімшілік іс |Таранов А.А. |1 |6-апта |Жазбаша |
|іс жүргізу. |жүргізудің тәртібін |Қазақстан | | | |
| |меңгеру. Әкімшілік |Республикасының | | | |
| |құқықбұзушлық туралы |әкімшілік құқығы. | | | |
| |Кодекстен бір бапты |Академиялық курс. | | | |
| |таңдап алып, талдау. |Алматы, «КазГУ | | | |
| | |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
| Әкімшілік – |Әкімшілік құқықтық |Таранов А.А. |1 |7-апта |Жазбаша |
|құқықтық |режимдердің мәні |Қазақстан | | | |
|режимдер. |түсіну. Тақырыпты |Республикасының | | | |
| |оқып, конспектілеу. |әкімшілік құқығы. | | | |
| | |Академиялық курс. | | | |
| | |Алматы, «КазГУ | | | |
| | |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Әкімшілік |Әкімшілік жазалау |Таранов А.А. |1 |8-апта |Жазбаша |
|жазалар. |туралы алынған |Қазақстан | | | |
| |білімді бекіту. |Республикасының | | | |
| |«Әкімшілік жаза» |әкімшілік құқығы. | | | |
| |тақырыбын оқып, |Академиялық курс. | | | |
| |жазалардың түрлерін |Алматы, «КазГУ | | | |
| |көрсету. |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Әкімшілік |Әкімшілік бұлтартпау |Таранов А.А. |1 |9-апта |Жазбаша |
|бұлтартпау |шаралары туралы |Қазақстан | | | |
|шаралары. |білімді |Республикасының | | | |
| |бекіту.Тақырыпты оқу,|әкімшілік құқығы. | | | |
| |конспектілеу. |Академиялық курс. | | | |
| | |Алматы, «КазГУ | | | |
| | |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Әкімшілік |Әкімшілік құқық |Таранов А.А. |1 |10-апта |Ауызша |
|құқық |бұзушылықтың |Қазақстан | | | |
|бұзушылық. |белгілерін анықтау. |Республикасының | | | |
| |«Қоғамда жиі |әкімшілік құқығы. | | | |
| |кездесетін әкімшілік |Академиялық курс. | | | |
| |құқық бұзушылықтар |Алматы, «КазГУ | | | |
| |және оны болдырмаудың|Баспа үйі» | | | |
| |жолдары» туралы |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
| |өзіндік пікір | | | | |
| |білдіру, ұсыныстар | | | | |
| |беру. | | | | |
|Әкімшілік |Әкімшілік құқықтағы |Таранов А.А. |1 |11-апта |Жазбаша |
|құқықтағы |заңдылықтар туралы |Қазақстан | | | |
|заңдылық. |алынған білімді |Республикасының | | | |
| |бекіту, заңдарды |әкімшілік құқығы. | | | |
| |талдай білуге үйрену.|Академиялық курс. | | | |
| |Әкімшілік құқық |Алматы, «КазГУ | | | |
| |бұзушылық туралы |Баспа үйі» | | | |
| |Кодекстен бір бапты |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
| |таңдап алып, талдау. | | | | |
|Мемлекеттік |Мемлекеттік қызмет, |Таранов А.А. |1 |12-апта |Жазбаша |
|қызмет. |оның түрлерін, |Қазақстан | | | |
| |санаттарын жіктей |Республикасының | | | |
| |білуді меңгеру. |әкімшілік құқығы. | | | |
| |«Мемлекеттік қызмет |Академиялық курс. | | | |
| |туралы» ҚР Заңына |Алматы, «КазГУ | | | |
| |жалпы сипаттама |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Басқарудың |Басқару саласындағы |Таранов А.А. |1 |13-апта |Ауызша |
|құқықтық |құқықтық актілерді |Қазақстан | | | |
|актілері. |білу. Тақырып бойынша|Республикасының | | | |
| |бір заңи актіні |әкімшілік құқығы. | | | |
| |таңдап алып, талдау. |Академиялық курс. | | | |
| | |Алматы, «КазГУ | | | |
| | |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет | | | |
|Антимонополия|Антимонополиялық |Таранов А.А. |1 |14-апта |Кесте |
|лық қызметті |қызмет туралы білу. |Қазақстан | | | |
|басқару |Антимонополиялық |Республикасының | | | |
| |заңға ішкі және |әкімшілік құқығы. | | | |
| |сыртқы талдау жасау. |Академиялық курс. | | | |
| | |Алматы, «КазГУ | | | |
| | |Баспа үйі» | | | |
| | |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
|Көлік және |Көлік және |Таранов А.А. |1 |15-апта |Ауызша |
|коммуникациян|коммуникацияны |Қазақстан | | | |
|ы басқару |басқарудың құқықтық |Республикасының | | | |
| |тәртібін білу. |әкімшілік құқығы. | | | |
| |Әкімшілік құқық |Академиялық курс. | | | |
| |бұзушылық туралы |Алматы, «КазГУ | | | |
| |Кодекстен аталмыш |Баспа үйі» | | | |
| |тақырыпқа қатысты |ЖШС,-2003,-284бет. | | | |
| |бапты тауып, талдау. | | | | |
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНА (СӨЖ) ӘДІСТЕМЕЛІК
НҰСҚАУ
Әкімшілік құқық пәні бойынша өздік жұмыстар нысандары әр түрлі болып
беріліп отыр. Өздік жұмыстарды орындау барысында әкімшілік құқықтық
ұғымдар мен түсініктерді ұғыну, оларға заман талабынан туындаған мән және
мағына беру, түсіндіру қажет болады.
Өзіндік жұмыс дәріс және семинар сабақтарынан тыс беріліп отыр. Себебі
өздік жұмыс студенттердің терең ойлап, мемлекет және құқық саласында әр
түрлі мәселелерді көтеріп қана қоймай, оны шеше алу қабілеттерінің
жетілуіне ықпалын тигізеді. Сондықтан өздік жұмысты жүргізудің әр түрлі
нысандары таңдалып алынды. Олар: баяндама, реферат, кроссворд, сканворд ,
ғылыми мақалаларға сарапнама беру т.с.с.
Студенттің өздік жұмысы оқушының өздік жұмысымен салыстырғанда
әлдеқайда көш ілгері болуы керек.
Өздік жұмыстарға қойылатын талаптар:
• Жазбаша баяндамалардың сауатты, ұғынықты түрде, тақырыпты аша отырып
жазылуы;
• Реферат қойылған талаптарға жауап бере отырып жазылуы керек (көлемі,
пайдаланған әдебиеттер тізімі, жоспары, кіріспе және қорытынды т.с.с.);
• Кроссворд , сканвордтар 50 сұрақтан кем болмауы керек;
• Ғылыми мақаланы басқа мақалалардан ажырата білу, талдау жасай білу, яғни
сол мақалаға қатысты өз пікірін айту;
• Белгілі бір мәселеге қатысты сұрақ – жауап жүргізіп, қорытынды жасай
білу.
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫС ТАҚЫРЫПТАРЫ:
(СӨЖ)
|№ |Тақырыптар |Мерзімі |Жинақтайтын балл |
|1 |ҚР Әкімшілік құқықбұзушылық |1-2 апта |1 |
| |туралы кодексінің тарауларының | | |
| |бірін таңдап алып баяндама | | |
| |даярлайсыз. | | |
|2 |Жоспар құрастыру |3 апта |1 |
|3 |Баяндама бөлімдерін даярлау |4-6 апта |1 |
|4 |Қорытындылау |7 апта |1 |
|5 |Қорғау (Презентация) |8-13 апта |1 |
|6 |Талқылау |14-15 апта |1 |
«ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ» ПӘНІ БОЙЫНША ЕМТИХАН СҰРАҚТАРЫ
1. Әкімшілік құқық пәні туралы жалпы ұғым. Әкімшілік құқық – құқық
саласы, оқу пәні, ғылым ретінде.
2. Әкімшілік құқық құқық саласы ретінде.
3. Әкімшілік құқық оқу пәні және ғылыми пән ретінде.
4. Әкімшілік құқық – жария құқық саласы.
5. Әкімшілік құқықтың пәні мен әдісі.
6. Әкімшілік құқық – ҚР құқық жүйесіндегі негізгі сала.
7. Әкімшілік құқық – оқу пәні және ғылым ретінде.
8. Әкімшілік – құқықтық нормалар мен қатынастар.
9. Әкімшілік - құқықтық нормалар түсінігі, ұғымы.
10. Әкімшілік – құқықтық нормалардың түрлері.
11. Әкімшілік – құқықтық қатынастар түсінігі, мазмұны.
12. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері: жалпы сипаттама.
13. Әкімшілік құқық кайнар көздер түсінігі.
14. Әкімшілік құқық қайнар көздер түрлері.
15. Әкімшілік құқықтың субъектілері: жалпы сипаттама.
16. Әкімшілік құқықтың жеке және ұжымдық субъектілері.
17. Жеке әкімшілік – құқықтық субъектілері.
18. Азаматтар әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
19. Қоғамдық ұйымдар әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
20. Діни бірлестіктер әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
21. Жастар және балалар бірлестіктері әкімшілік құқық субъектілері
ретінде.
22. Қазақстан Республикасының Президенті әкімшілік құқық субъектілері
ретінде.
23. Қазақстан Республикасының Үкіметі әкімшілік құқық субъектілері
ретінде.
24. Орталық атқарушы органдар әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
25. Жергілікті атқарушы органдар әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
26. Ұйымдар әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
27. Әкімшілік жауапкершілік.
28. Әкімшілік жауапкершілік түсінігі.
29. Әкімшілік жауапкершілік қағидалары.
30. Әкімшілік жауапкершіліктен босату жағдайлары.
31. Әкімшілік іс жүргізу: жалпы сипаттама.
32. Әкімшілік іс жүргізу түсінігі.
33. Әкімшілік іс жүргізудің ерекшеліктері.
34. Әкімшілік іс жүргізудің қағидалары.
35. Әкімшілік іс жүргізудің субъектілері.
36. Әкімшілік құқық бұзушылық істер бойынша іс жүргізу.
37. Әкімшілік процесте азаматтар құқығына кепілдік беру.
38. Әкімшілік – құқықтық режимдер.
39. Әкімшілік – құқықтық режим түсінігі және түрлері.
40. Төтенше жағдайдағы құқықтық режимі.
41. Соғыс жағдайы режимі.
42. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын күзету режимі.
43. Ерекше және әскери жағдай режимднрі.
44. Құпиялық режим.
45. Әкімшілік жазалар.
46. Әкімшілік жаза қолдану ұғымы.
47. Әкімшілік жазалардың түрлері.
48. Әкімшілік жаза қолдану мерзімдері және әкімшілік жазаға тарту
мерзімінің өтуі.
49. Әкімшілік теріс қылықтардың көптігі үшін әкімшілік жаза қолдану.
50. Әкімшілік қамтамасыз ету және жол кесу шаралары.
51. Әкімшілік жазаларды қолдану ережелері.
52. Әкімшілік бұлтартпау шаралары: жалпы сипаттама.
53. Әкімшілік бұлтартпау шаралар ұғымы.
54. Әкімшілік бұлтартпау шаралардың түрлері.
55. Әкімшілік құқық бұзушылық: жалпы сипаттама.
56. Әкімшілік құқық бұзушылық түсінігі.
57. Әкімшілік құқық бұзушылық түрлері.
58. Әкішілік құқық бұзушылықтың құрамы.
59. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарайтын уәкілетті органдар.
60. Әкімшілік құқықтағы заңдылық.
61. Әкімшілік құқықтағы заңдылық ұғымы.
62. Әкімшілік құқықтағы заңдылықты қамтамасыздандыруды бақылау.
63. Әкімшілік құқықтағы заңдылықты қамтамасыздандыруды қадағалау.
64. Мемлекеттік қызмет: жалпы сипаттама.
65. Мемлекеттің қызметтің түсінігі мен ерекшелігі.
66. Мемлекеттің қызметтің негізгі қағидалары.
67. Мемлекеттің қызметкерлердің құқықтық жағдайы.
68. Мемлекеттік қызметкерлерді топтастыру.
69. Мемлекеттік қызмет принциптері.
70. Мемлекеттік қызметтің лауазымдарын жинақтау.
71. Мемлекеттік қызмет атқару және мемлекеттік қызметкердің құқықтық
мәртебесі.
72. Мемлекеттік тәртіп, мемлекеттік қызмет мәдениеті, этикасы.
73. Басқарудың құқықтық актілері: жалпы сипаттама.
74. Басқару актілердің заңды күшіне енуі, оларды өзгерту, күшін тоқтату
және жою.
75. Басқарудың құқықтық актілерін дайындау, ұсыну, талқылау тәртібі.
76. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері.
77. Басқару формалары.
78. Басқару әдістері ұғымы.
79. Басқару әдістерін топтастыру.
80. Антимонополиялық қызметті басқару.
81. Монополизм табиғаты және мемлекеттік басқару нысандары.
82. Антимонополиялыққызметті басқару органдары.
83. Көлік және коммуникацияны басқару: жалпы сипаттама.
84. Көліктік коммуникация кешені жүйесінің түсінігі.
85. Көлік және коммуникацияны басқаруды ұйымдастыру.
86. Көлік және коммуникацияны басқарудағы аумақтық аспектілер.
87. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуді қамтамасыз
ету шаралары.
88. Әкімшілік процестің арнайы принциптері.
89. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі: ішкі және сыртқы
талдау.
90. ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы: ішкі және сыртқы талдау.
[pic]
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz