Мұнай майлары

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                      |
|СЕМЕЙ қ. ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                       |
|3 деңгейдегі СМЖ    |ПОӘК                 |                             |
|құжаты              |                     |ПОӘК  042-18-10.1.98/03-2014 |
| ПОӘК «Мұнайхимияның|«11»09. 2014 ж.      |                             |
|қазіргі мәселелері» |№1 басылымы          |                             |
|пәні бойынша        |                     |                             |
|оқу-әдістемелік     |                     |                             |
|материалдар         |                     |                             |









                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ


                  «Мұнайхимияның қазіргі мәселелері»  пәні


                    6М06000- «Химия» мамандығына арналған



                         ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

















                                    Семей
                                     2014





                              Мұнайдың жіктелуі

      Мұнай – күрделі көмірсутектер  және  гетероциклды  қосылыстар  қоспасы
болып келетін табиғи шикізат. Мұнайдың әр  түрлі  жіктеулері  бар:  химилық,
генетикалық, өнеркәсіптік, товарлық, т.б. Мұнайдың ғылыми жүктелу түрлері:
      1) ең алғаш ұсынған тығыздық бойынша жіктеу. Мұнайдың үш түрі  болады:
а) жеңіл, [pic] (бензин фракциясы көп);
      б) ауырлау, [pic]
      в) ауыр, [pic] (шайыр заттар көп)
      2) Химиялық жіктеу. Мұны ұсынған Горное Бюро США. Бұл жүктеу негізінде
тығыздық пен көмірсутектік құрама арасында тәуелділік  жатыр.  Мұнайдың  екі
фракциясы  зерттеледі.  Олардың  тығыздығы  анықталып,  мұнай   үш   кластың
біреуіне жатқызылады.
      3)  Химиялық  құрамы  бойынша  жіктеу.  Бұл  жіктеу  негізінде   мұнай
құрамында қандай көмірсутек класы көп болатыны алынған. Бұл  жіктеу  бойынша
алты класс болады:
      1. парафиндік;
      2. парафиндік-нафтендік;
      3. нафтендік;
      4. парафиндік-нафтендік-ароматтық;
      5. нафтендік-ароматтық;
      6. ароматтық.
                       Мұнайдың технологиялық жіктелуі


      1967 жылы  Совет  Одағында  енгізілген.  Бұл  жіктеу  бойынша  мұнайды
бөледі:
      1)  кластарға,  мұнайдағы,   бензиндегі,   реактивті   және   дизельді
жанармайдағы күкірт мөлшері бойынша;
      2) типтерге, 350°С-ге дейінгі фракцияның шығымы;
      3) топтарға, базалық майлар мөлшері бойынша;
      4) топшаларға, базалық майлардың тұтқырлық мөлшері бойынша.


                              Мұнайдың түзілуі


      а) Мұнайдың бейорганикалық түзілуінің үш түрлі гипотезасы:
      1) Соколовтың космостық гипотезасы (1992 ж)
      2) Менделеевтың карбидтік гипотезасы (1978ж)
      3) Кудрявцевтың магмалық гипотезасы
      Ең алғаш мұнайдың органикалық түзілуі жайлы ұсынған Ломоносов  болған.
Органикалық теория бойынша мұнайдың түзілуінің  көзі  бұл  төмен  өсімдіктік
және жануарлардың, организмдердің органикалық қалдықтары.  Бұлар  суда  өмір
сүрсе планктон, судың  түбінде  өмір  сүрсе  бентос  деп  аталады.  Бастапқы
түзілген  субсрат  бактериялар  әсерінен  бактериялық  биомассаға  айналады.
Сондай-ақ,  полимерлену  мен  поликонденсация  жүреді.  Нәтижесінде  хераген
түзіледі.  Кероген  жер  жынысына  сорбцияланып,  органо-минералды  комплекс
түзеді. Тереңдікке – қысым  мен  температураға  байланысты  мынадай  сатылар
болады:
      а)   1,5-2   км   тереңдік,   декарбоксильдеу,   дегидротация,   шеткі
функционалдық топтардың түзілуі жүреді.
      б) 2-3  км  тереңдік,  80-170°С  температура  керогеннің  деструкциясы
жүреді. Битумоидтар түзіледі.
      в) МБФ аяқталған соң 4-6 км 250°С кероген өзгеріске ұшырайды:
      1) кокстік сатысы;
      2)көмірсутектік газдар көп түзіледі,  яғни  бұл  саты  газ  түзілуінің
басты фазасы ГБФ.
      г) 6 км-ден артық тереңдікте,мұнда  газ  өнімдерін  жоғалтып,  көмірге
айналады. Бұл саты антрацит сатысы деп аталады.




      Мұнай және мұнай өнімдерінің физико-химиялық қасиеттері


      а)Салыстырмалы  тығыздық  деп  зат  тығыздықтарының   стандартты   зат
тығыздықтарына қатынасы.
      б)Молекулалық шама  фракцияға  кіретін  заттардың  орташа  молекулалық
массасын көрсетеді. Яғни фракцияның құрамын сипаттайды. Молекулалық  массаны
әр түрлі әдістермен анықтайды: криоскопиялық, эбуллиоскопиялық, т.б.
      в)  Тұтқырлық-  сұйықтардың  бір  бөлігінің  басқа  бөлігіне   қатысты
жылжуына кедергі көрсету қасиеті.Үш түрлі тұтқырлық болады:
      1) динамикалық;
      2) кинематикалық;
      3) шартты тұтқырлық;
      Майлардың тұтқырлықтық температуралық қасиеттерін келесі  көрсеткіштер
сипаттайды:
тұтқырлық коэффициенті;
тұтқырлықтың температуралық коэффициенті:
керісінше тұтқырлықтық температуралық коэффициент сирек пайдаланылады
тұтқырлық индексі;
г) Қату, лайлану және кристалдану температуралары
д) Ұшқындану, тұтану және өздігінен тұтану температуралары
е) оптикалық қасиеттері
1) Рефракция және жарықтың сынуы
2) меншікті рефракция
3)  молекулалық  рефракция-  меншікті   рефракцияның   молекулалық   массаға
көбейтіндісі
4) дисперсия- бұл n –нің толқын ұзындығына тәуелділігі. 3 түрлі болады:
а)орташа
б) салыстырмалы
в) меншікті
5)  рефракция  интерцепті  немесе  рефрактометриялық  айырма  –   бұл   сыну
көрсеткіші мен жартылай тығыздықтың айырмасы

       Мұнайдың элементтік және топтық құрамы. Оларды анықтау әдістері

Мұнайдың және мұнай өнімдерінің негізгі элементтері көміртек және сутек.
С – 83-83%
Н – 12-14 %
Бұлардың мөлшері кейбір технологиялық процестерді есептеу үшін қажет. Кейде
екуінің қатынасы пайдаланады.
Көміртек пен сутектің элементтік анализин жүргізу үшін мұнайды органикалық
массасын қалдықсыз жағу керек. Сонда H2O, CO2 түзіледі. Осыларды сіңіріп
алып, сутек пен көміртектің мөлшерін есептейді.
Сонымен қоса мұнайдың құрамына гетератом кіреді. Бірақ бұлар көмірсутектік
радикалдармен байланысқан кезде осы 1 гетератомға 15-20 радикалға шейін
сәйкес келеді.
Мұнайда оттекті, күкіртті қосылыстар мөлшері көп болса, онда мұнайды өңдеу
кезінде қосымша құрылғылар қажет. Яғни мұнайды осы қосылыстан тазалау
керек.
Күкіртті анықтау. 2 әдіспен анықталады.
1 әдіс. Бұл жеңіл мұнай өнімдері үшін пайдаланады. Лампалық әдіс деп
аталады. Арнайы лампада мұнай өнімін жағады. Түзілген  CO2  абсорбердегі
сода ерітіндісіне сіңіреді. Ал бұл сода ерітіндісі титрленген ерітініді
болу керек. Соданың артық мөлшерін қышқылмен титрлеп, сол арқылы CO2
мөлшерін анықтайды, ал күкірттің мөлшерін есептейді.
2 әдіс. Бұл орташа және фракцияларды анализдегенде пайдаланады. Конденсатты
шаю әдісі деп аталады.
Колориметриялық бомба пайдаланады. Колориметриялық бомбаға 10 мл
дистильденген су құяды. Мұнай өніміні енгізіп, оны жағады. Сонан соң
бомбадағы суды және бомба қабырғасын шайған сода колбаға ауыстырылады,
қышқыл қосады, қайнатып CO2 –ны ұшырады. Сонан соң BaCl2 қосады.
Нәтижесінде  BaSO4 тұнбаға тұзіледі. Оны сүзеді, кептіреді, құрыштайды.
Сосын  массасын өлшейді. Сол арқылы күкірт мөлшерін есептейді.
Азотты  анықтау. 2 әдіспен анықталады.
1 әдіс. Мұнай өнімін CO2 ағымында қатты тотықтырғышпен, мысалы CuO
тотықтырады. Сондағы түзілген азот оксидтерін металдық мыспен
тотықсыздандарып, азот алады.
CO2 –ны сіңіргеннен кейін, азоттың көлемін өлшейді. Сол арқылы азот
мөлшерін табады. CO2 –ны сілтімен сіңіреді.
2 әдіс. Универсалды әдіс.
Мұнай өнімін концентрациялы күкірт қышқылымен тотықтырады. Нәтижесінде
(NH4)2SO4 түзіледі. Оны сілтімен өңдеп, қыздырады. Сонда аммиак ұшып
шығады, сосын титрленген қышқыл ертіндісіне сіңіреді. Қышқылдың артық
мөлшерін титрлеп, сол арқылы қанша аммиак және азот болғанын есептейді.
Оттекті анықтау.
Көбінесе оттектің мөлшерін 100%-тен қалған барлық элементтердің мөлшерін
шегеру арқылы алады. Әрине, бұл нәтиже дәл болмайды. Себебі, әрбір анықтау
қателігі оттектің мөлшеріне әсер етеді. Оттекті анықтаудың тура әдістері де
бар. Бірақ олардың да дәлдігі төмен. Сондықтан жасаудың қажеті жоқ.

  Мұнай мен мұнай өнімдерінің топтық және топтық-құрылымдық құрамы, анықтау
                                  әдістері

Мұнайдың өнімдерінің топтық құрамы деп көмірсутектердің класстарын анықтау
болып табылады. Осы топтық құрамды мынандай әдістермен анықтайды:
1. Химиялық әдістер
2. физико-химиялық әдістер
3. аралас әдіс
4. физикалық әдістер

Химиялық әдістер. Химиялық реакцияға негізделген. Анықталатын
көмірсутектердің химиялық реагентпен әрекеттесуіне негізделген. Реакция
нәтижесінде көлем өзгереді немесе түзілген өнім мөлшерін өлшейді. Мысалы,
нитрлеу, сульфирлеу реакциялары пайдаланады.
Физико-химиялық әдістер – экстракция және адсорбция.
Аралас әдістер. Бұл ең дәл әдістер және кеңінен пайдаланады. Олар 2 әдісті
бірге пайдалануға негізделген.
Физикалық әдіс. Оптикалық қасиеттерге негізделген. Жеңіл фракциялар үшін
топтық құрам анықталады. Ал ауыр фракция үшін топтық құрамын анықтау қиын.

                    Бензиндік фракциясының топтық құрамы

Бензин 200 0С шейін айдалады. Изомерлер саны көп. Мөлшерлері де алуан
түрлі. Алкандардың мөлшері – 1-30% - дейін, изоалкандар 18-40%,
циклоалкандар 21-75%, арендер 6-46% дейін жетеді.
Әр мұнайдың бензиндік фракциясының топтық құрамы әр түрлі болады.
Бензин құрамында арендер мөлшерін анықтау үшін бензинді 4 фракцияға бөледі:
1. Бензолдық
2. Толуолдық
3. Ксилолдық
4. Қалдықтық
Әрбір фракицядағы арендер мөлшерін аналиндік нүктелер әдісімен анықтап,
бензиндегі арендердің жалпы мөлшерін табады.
                  Май фракциясының құрылымдық-топтық құрамы
Молекулалық массасы артқан сайын май фракциясында изомерлер саны көбейеді.
Ал әрбір изомердің мөлшері аз болады, сондықтан жеке түрінде қалыпты
алкандарды  және кейбір изоаминдерді және арендерді идентификациялап
анықтауға болады.
Фракцияның молекулалық массасы артқан сайын алкандар мен циклоалкандардың
қосынды мөлшері кемиді.
Ал алкандардың циклоалкандарға қатынасы қатынасы көп өзгереді.

               Гудрондар фракциясының құрылымдық-топтық құрамы

Гудрондар >500% қалдық фракция.
Гудрондар май фракциясын айдағаннан кейінгі қалдық фракция. Құрамында
алкандар, арендер, шайырлар, асфальтендер болады.
Алкандар мен циклоалкандар қосынды мөлшері май фракциясынан төмен болады.
Шайырлар мұнай құрамындағы заттар, олар төмен қайнайтын алкандарда ериді.
Орташа алғанда мұнайдағ шайырлар мөлшері 5-20%. Алайда кейбір мұнайда шайыр
болмайды, ал кейбір мұнайда 30% немесе одан да жоғары болады.  Ең көп
кездесейтін гетероатом – оттек.
Асфальтендер – мұнай құрамындағы зат. Бұлар мұнайдың ең жоғары молекулалық
қосылыстары. Мұнайдан бөлінген асфальтендер қатты және қара қою түсті
заттар балқығанда ыдырайды.
Асфальтендердің мұнайдағы мөлшері 20% болады, кейбір мұнайда тіпті
болмайды. Асфальтендер құрамында сутек мөлшері аз болады, алайда шайырға
қарағанда гетероатомдар көп болады.

               Мұнай компоненттерін бөлу және зерттеу әдістері

      Мұнай компоненттерін бөлудің физикалық және химиялық әдістері болады.
Химиялық әдістер бөлінетін компоненттердің әртүрлі реакциялық қабілетіне
негізделген. Ал физикалық әдістер екі фазадағы концентрация айырмасына
негізделген.
      Физикалық әдістердің 3 түрі болады:
Қарапайым әдістер – жүйеге энергия беру арқылы, фазалардағы концентрация
айырмасын тудырады.
Күрделі әдістер  - фазадағы конц. айырмасын арттыру үшін қосымша заттра
пайдаланады.
Физикалық әдістерге хромотография варианттары да жатады.
Айдау және ретификация бұл молекулалық массасына және қайнау
температурасына байланысты бөлу әдістері. Айдау арқылы мұнайды жеке-жеке
фракцияларға бөледі. 2 түрлі айдау болады:
қарапайым айдау – сұйықты қыздырады, сонда сұйық буланады, оның буы
тоңазытқыш арқылы өтіп, қысым атмосфералық болады.
молекулалық айдау – терең вакуумда жүргізіледі.

Ретификация – үздіксіз фракциялық айдау. Ретификация ретификациялық
колонналарда жүргізіледі.  Бұның да 3 түрі болады.
Айқын ретификация. Қайнау температурасы жуық заттарды бөлу үшін
пайдаланады. Колоннада  еориялық табақшалар саны көп болады.
Азеотропты ретификация – Егер сұйықтың және онымен тепе-теңдік буының
құрамы бірдей болса, оларды бөлу қиын, мұндай қоспаларды бөлінбей қайнайтын
қоспалар немесе азеотроптар деп аталады.
Кемшіліктері:
Еріткіштерді таңдау қиын
Еріткіштердің талғамдығы сондай жоғары емес
Еріткішті буландыруға қосымша энергия қажет
Технологиялық процестің құрылғысы күрделі
Экстрактивті ретификация. Компонентпен азеотроп түзбейді және коллонаның
жоғарғы жағына еріткіштің конц. 70-80%  көп болып жіберіледі. Сонда бөлу
эффективтілігі артады.

Экстракция. Мұнай майларынан полициклды арендерді және гетероциклды
қосылыстарды фенолмен және фурфуролмен экстракциялау. Сұйық пропан мен
майларды асфальтендерден экстракц. бөліп алады.
Кемшілігі:
   Жанасудың теориялық сатылардың санын көбейту қиын. Себебі экстракция
колонналар экстракторда  10 ғана саты болады.
   Адсорбция.
Мұнай фракциясын қосылыстар топтарына бөлу үшін 2 түрлі сорбент
пайдаланады.
Полюстті сорбенттер – силикогель, активтельген Al2O3
Полюссіз сорбенттер – активтелген көмір
Силикогельге гетератомды комп. және арендер талғамды сорбцияланады.
Қосылыстардың полюстену қабілеті артқан сайын, полюссіз сорбенттерге
сорбциялануы артады.
Кристалдану. Балқу температурасы жоғары компоненттрі бөліп алу үшін
пайдаланады. Бұл әдіс өнеркәсіпте  депарафиндеу үшін пайдаланады.
Экстрактивті кристалдану. Еріткіштер қолданып жүргізіледі. Еріткіш  келесі
қызмет атқарады:
төмен  балқитын компоненттерді экстракциялайды
Төмен температурда сұйық фазада болуын қамтамасыз етеді
Фильтраттың тұтқырлығын төмендетеді
Еріткіш ретінде кетондар мен арендер қоспасы, пропилен мен ацетон қоспасы
пайдаланады.
Аддуктивті кристалдану. Қоспаға арнайы зат қосады. Ол қоспа компоненттермен
қатты компоненттер түзеді.

Диффузиялық әдістер:
А) термо диффузия. Бөлуді теромдиффузиялық колоннада жүргізеді.
Кемшіліктер:
1. Өте ұзақ жүргізіледі (100 сағат)
2. Бөліну толық болмайды.
3. Экономикалық тиімділігі төмен.
Сондықтан бұл әдіс басқа бөлу әдісі болмағанда ғана пайдаланады.
Б) мембрана арқылы диффузия. Мұның өзінде 2 әдіс бар.
1. Кері осмос – еріткіштің ерітіндіден еріткішке мембрана арқылы өтуі
2. Ультрафильтрлеу – бұл әдісте жоғары молекулалық қосылыс төмен мол. қос.
бөлуге болады.

                     Негізгі мұнай өнімдерінің түрлері.
 Мұнай өнімдерін келесі топтарға бөледі:
Отындар
Мұнай мұнайларын
Парафиндер және
Ароматты көмірсутектер
Мұнай битумдары
Мұнай коксы
Пластикалық смазкалар
Басқа мұнай өнімдері

Отындардың негізгі және қосымша түрлері болады.
Негізгі түрлері:
Автомобиль және авиациялық двигателіне арналған карбюраторлық отындар және
бензиндер
Реактивті отындар – авиациялық керосиндер
Дизельдік отындар

Қосымша түрлері:
Газотурбиндік
Пештік
Қазандықтық
Тұрмыстық сұйытылған газдар

        Кабюраторлық отындардың құрамы және эксплуатациялық қасиетері

Карбюрация – сұйық отынның ұсақ-ұсақ тамшыларға бөлінуі, ауамен араласуы
және булануы. Бұл процесс карбюратор деген аспапта жүреді.
Автомобильдік отынның негізгі көрсеткіштері:
Деконтациялық тұрақтылық (ДТ).
Детонация – бұл двигательде отынның ерекше режиммен жануы. Отын мен ауаның
қоспасы тұтанғаннан кейінгі отын толық жанбайды. Отындардың детонациялық
тұрақтылығы октандық санмен сипатталады.
Октандық сан деп детонациялық тұрақтылығы берілген отынның тұрақтылығына
тең болатын, изооктан мен гептанның қоспасындағы изооктандық проценттік
мөлшерін айтады.
Октандық санды 2 әдіспен анықтайды:
1. Моторлық
2. Зерттеу
Моторлық әдіс двигатель қатты жұмыс істегенде бензиннің ДТ сипаттайды.
Зерртеу әдісі автомобиль қала ішінде жүргендегі бензиннің ДТ-ын сипаттайды.
Фракциялық құрамы.
Келесі температуралар сипаттайды:
А) бензиннің 10% айдалатын температура – отынның тұтану қасиетін
сипаттайды.
Б) бензинің 50% айдалатын температура – қызу жылдамдығын сипаттайды
В) бензиннің 90% айдалатын және қайнап бітетін температуралары – отынның
жану толықтығын сипаттайды.
 Химиялық тұрақтылығы.

         Реактивтік отындардың құрамы және эксплуатациялық қасиетері

Реактивті отындар. Бұл отындар турбореактивтік двигательдерге арналған.
Негізгі сапалық көрсеткіштері:
А) тығыздығы 770-800 болу керек
Б) жану жылуы
В) фракциялық құрамы
Г) тұрақтылығы
Д) кристалдану температурасы
Е) арендер мөлшері
Ж) күкірт мөлшері
З) активті күкіртті қосылыстардың мөлшері
И) шайырлар мөлшері
К) қанықпаған көмірсутектер  мөлшері

Отынның жану толықтығын 2 көрсеткіш сипаттайды:
Түтінбейтін жалын биіктігі 20-25 мм артық болу керек
люминометриялық сан

Термиялық тұрақтылығы жақсы болу үшін реактивті отындар алкендер, шайырлар,
меркаттандардан толық тазалау керек. Себебі бұлар 150-2500 С- та ыдырап,
тұнба түзеді, бұл жағымсыз.

         Дизельдік отындардың құрамы және эксплуатациялық қасиетері

Дизельдік двигательдер ішкі жану двигательдердің бір түрі. Бірақ
айырмаышылығы бұнда жалындану поршеньмен қысу кезінде пайда болады.
Дизильдік отын 180-3500 С-та айдалатын мұнай фракцияларынан тұрады.
Дизельдік отын 3 топқа бөлінеді:
Тез жүретін дизильдерге арналған отын
Автотрактор, тепловоз, кемельдік дизильдер үшін
Орта айналымдық дизильдер үшін отындар – аралас дизильдік отын
Дизельдік отынның эксплуататциялық көрсеткіші:
Жалындануы. Дизельдік двигательде поршеньмен сыққаннан кейін қыздырылған
және сығылған ауаға отын порциясы енгізіледі. Біраз уақыттан кейін отын
өздігінен жалынданып, жана бастайды. Осы уақытты өздігінен жалынданудың
кешігу периоды деп атайды. Бұл период әртүрлі отын үшін өзгеше болады.
Кейбіреуі бірден жалындайды,  ал кейбіреуі біраз уақыттан кейін жана
бастайды. Жалындану қасиетін цетандық сан (ЦС) сипаттайды. Сонымен,
цетандық сан деп өздігінен жалындануы берілген отынға эквивалентті болатын
цетан (C16H34) мен эквивалентті болатын альфаметилнафтанмен қоспасындағы
цетандық көлемдік мөлшері. Цетандық санды арттыру үшін арнайы қосымшалар
қосады (пероксидтер, нитротуындылар).
Фракциялық құрамы. Фракциялық құрамы – жану толықтығына, түтін және күйе
түзілуіне ісер етеді. Егер жеңіл фракциялар мөлшері көп болса, жану қысымы
артады. Ал ауар фракциялар көп болса, түтін түзілу мөлшері артады.
Тұтқырлығы, қату, лайлану температурасы. Дизильдік отынның тұтқырлығы – 1,8-
6,0 мл2/сек. Егер лайлану және қату температурасы жоғары болса, онда фильтр
бітеліп қалады.
Фильтрленуі. Диз. двигательдерде қағаз фильтрлер пайдаланады. Сондықтан
отын үшін фильтрлену коэфициенті деген көрсеткіш бар. Сол фильтрлену коэф.
2 –ден кем болмау керек.
Күкіртті қосылыстар мөлшері. SO3 тұрақсыз компоненттерді полимерлеп, тұнба
түзеді. Сондықтан диз. отында күкірттің мөлшері 0,2-0,5% артпау керек.
Сонымен қоса дизильдік отындардың басқа да эксплуататциялық көрсеткіштері
бар:
      1. Кокстенуі.
       2. тұтану температурасы.
      3. шайырлы заттар мөлшері.


                             Басқа отын түрлері.


         Газотурбиндік отын кемелерде, локомотивтерде болатын газдық
 турбиналарда пайдаланады. Бұлардың тұтқырлығы 30ВУ болмау керек. Кокстенуі
                                   – 0,5%
Пештік отындар. Тұрмыстық пештерде қолданылады, қасиеті бойынша жаздық диз.
отынға ұқсас.
Қазандықтық отын (мазут). ЖЭС-ң,  кемелердің және өндірістік пештердің
қазандықтар үшін пайдаланады. Мұнай айдаудың қалдықтарынан дайындалады. 3
сорты шығарылады: а) М - мазут отындары, б) Ф – флоттық мазут, в) МП –
мертен пештеріне арналған мазут
Тұрмыстық сұйытылған газдар. Пропан және бутаннан жасалады.

                                Мұнай майлары

Мұнай майлары жоғары қайнайтын тұтқырлық фракциялар. Бұларды смазкалар және
арнайы майлар деп екіге бөледі.
Смазкалық майларды индустриалдық, трансмиссиялық, компрессорлық, аспаптық,
моторлық деп бөледі.
Смазкалық майлардың эксплуататциялық көрсеткіштері:
А) тұтқырлықтық, температуралық қасиеті
Б) төмен температурада қозғалғыштығы
В) тотығуға тұрақтылығы

                        Смазкалық майларға қосымшалар

      Қосымшалар - бұл смазкалық майлардың эксплуатациялық қасиеттерін
   жоғарылататын арнайы күрделі қосылыстар. Қосымшаларға мынадай талаптар
                                  қойылады:
жоғары эффект беру керек;
эксплатациялық қасиеттерді нашарлатпау керек;
тұнба түспеу керек;
суда ерімеу керек;
Қосымшалар майға мынадай қасиеттер береді:
күл мөлшерін арттырады;
кокстенуін арттырады;
органикалық қышқылдар мөлшерін арттырады;
сілтілігін арттырады;
Ертеде қосымшаларды екіге бөлген:
жеке қосымшалар, бір ғана көрсеткішті өзгертеді;
көп функциялы қосымшалар, бірнеше көрсеткіштерді өзгертеді;
Жеке  қосымшалар  қазір  болмайды.  Сондықтан  қазір  қосымшаларды   негізгі
функциясы бойынша жіктейді:
тұтқырлықтық қосымшалар, тұтқырлық индексін арттыру үшін қолданылады;
депрессорлар, қату температурасын төмендетеді;
антитотықтырғыш қосымшалар, тотығуды баяулатады;
детергенттер(жуғыш) қосымшалар, күйе және лак түзілуін азайтады;
антикоррозиялы қосымшалар,
көбікке қарсы қосымшалар;
Қосымша композициялары
     Композициялар моторлық  майлардың  әртүрлі  қасиеттерін  жақсарту  үшін
пайдаланылады.Бір композицияға төрт не одан да  көп  қосымшалар  кіреді.Егер
композицияны дұрыс құрмаса кері құбылыс та байқалады (антагонизм)
Майдағы қосымша мөлшерін анықтау
    Майдың күлінің мөлшері және түсі бойынша майда  қосымшаның  бар,  жоғын
анықтайды. Егер майда қосымша болмаса, онда  күл  түзілмейді.  Егер  қосымша
бар болса, онда аз мөлшерде (немесе көп) күл түзіледі.

        Мұнай мен мұнай өнімдерін анализдеудің хроматографиялық және
                          спектроскопиялық әдістері
Бөлу және анализдеудің хроматографиялық әдісі
    Хроматографиялық әдістер кеңінен пайдаланылады.
    а) газдық-сұйықтық хроматография  (ГСХ),  ең  жиі  қолданылады.  ГСХ-да
келесі өзгешеліктер пайдаланылады:
    1) компоненттер ұшқыштығының айырмасы;
    2) компоненттер молекуласының геометриялық құрылысындағы ерекшелік;
    3) стационар фазамен әрекеттесу интенсивтілігі.
    Стационар фаза – сұйық мұнай компоненттерін әртүрлі ерітеді.  Стационар
фаза әртүрлі талғамдық көрсете алады:
    А) кез келген екі компонентті бөлуге;
    Б) екі гомологтық қатарды бөлуге;
    В) бір гомологтық қатардағы екі компонентті бөлуге.
    ГСХ-да идентификация  және  сандық  анализ  жүреді.  Идентификациялауды
келесі әдістер арқылы жүргізеді:
бөгелу параметрі бойынша;
аналитикалық-реакциялық ГХ әдісімен;
хромато-масс-спектрометрия;
хроматографиямен   бөліп,   басқа   спектральді   немесе    басқа    әдіспен
идентификациялайды.
арнайы детекторлар көмегімен.
    б) Капиллярлық хроматография.
    Әдіс ұшқыштығы жуық қосылыстарды изомерлерді бөлу  үшін  пайдаланылады.
Кемшіліктері:
стационар фаза сұйық, сондықтан ұшқыш және тұрақсыз.   Жоғары  температурада
микроқосылыстарды, жоғары қосылыстарды анықтау қиын.
  Газдар сұйықта нашар ериді. Төмен қайнайтын  қосылыстардың  бөгелу  уақыты
аз болады.     Анализ қиындайды.
    в) Газдық-адсорбциялық хроматография (ГАХ)
    Стационар фаза – қатты сорбент. ГАХ-тың ең  негізгі  кемшілігі  сорбент
бетінің әр  тектілігі,  бірақ  кейінгі  кезде  беттері  біртекті  өндірістік
сорбенттер шығарылады.
    г) Сұйық-адсорбциялық хроматография  (САХ)
    Көмірсутектерді алкандық-циклоалкандық және арендік  фракцияларға  бөлу
үшін қолданылады.
    д) Сұйықтық-сұйықтық хроматография (ССХ)
    Бензин фраксациясына алкандар циклоалкандар қоспасынан алкандарды  бөлу
үшін пайдаланылады.
    е) Қағаздық хроматография (ҚХ)
    Бұл  әдіс  шайырлар  мен  асфальтендерді  анықтау  үшін  пайдаланылады.
Тасымалдағыш  қағаз,  стационар  фаза-су,  қозғалмалы  фаза  –   органикалық
еріткіш.
    ж) Жұқа қабатты хроматогрфия (ЖҚХ)
    з) Гельдік хроматография (ГХ)
    и) Препаративтік хроматография (ПХ)
    Масс-спектроскопиялық әдіс
    Вакуумда  электрондық  соққы  әсерінен  органикалық  зат   молекулалары
ионданады. Бұл кезде молекула құрылысы өзгереді.  Иондану  өте  тез  жүреді.
Сосын молекулалық  ион  ыдырап,  тұрақты  қосылыс  түзеді.  Егер  молекулада
қосарланған  байланыстар  жүйесі  болса,  онда  энергия   біркелкі   таралып
үлгеріп,  диссоциациялану  дәрежесі  төмен  болады.  Мұндай  жүйе   болмаса,
энергия таралып үлгермейді. Ең әлсіз байланыс үзіледі. Масс-спектрлер –  бұл
иондардың интенсивтілігінің таралу қисықтары.
    Спектроскопия
    а) УК  спектроскопия.  Органикалық  заттар  УК  жарықты  сіңіре  алады.
Электрондық спектрлерде  сіңіру жолағы пайда  болады.  Ол  толқын  ұзындығын
және интенсивтілігін сипаттайды.
    б)  ИК  спектроскопия.  ИК  аймақта  барлық  органикалық  заттар  жарық
сіңіреді. Нәтижесінде  тербелмелі  спектр  түзіледі.  Әрбір  құрылымдық  топ
өзіне тән сіңіру жолақтарын береді.
Химия нарығында зерттеу жұмыстарымен айналысатын американдық «Chemical
Market Associates Inc.» (CMAI) мәлімдері бойынша, полистиролдың дүние
жүзілік тұтыну көлемі жылына 14,4 млн тоннаға тең, соның ішінде, Батыс және
Шығыс Европа тұтыну көлемі 3,5 млн тонна құрастырады. Ең ірі тұтынушы Азия
елдері, олардың үлесі жалпы көлемнің 30%-на жуық .
Қазақстан, Ресей және басқа ТМД елдерінде қалыптасқан полистирол
пластиктерінің тұтыну көлеміндегі негізгі үлесін соққыға төзімді полистирол
құрайды – 51 %, акрилонитрилбутадиенстиролды сополимерлер үлесі – 20 %,
көбіктенетін полистирол -18 %, жалпы қолданыстағы полистирол – 9 %, және
сополимерлер үлесі 2 % құрайды. Бұл пластик нарығындағы қаптама материалдар
мен жылу өткізбейтін материалдар қалыпты сұраныста екендігін байқатады.
Сарапшылардың болжамы бойынша 2010 жылға дейін дүние жүзіндегі тағамдық
қаптама нарығы 3,5 есе арта түсуі күтілуде.
Отандық және шетелдік мамандардың зерттеулері мұнай-химия өндірісін
дамытуға Қазақстанда толық мүмкіншілік бар екендігін көрсетеді.
Қазақстанның жер қойнауларындағы шикізат көздері, мұнай мен газ қорлары
және дүниежүзі мен аймақтық нарықтағы полимер өнімдеріне күннен-күнге өсіп
келе жатқан сұраныс көлемдері осыған дәлел болмақ.
2005 жылдың 18 наурыз күні Алматыда мұнай-химияны дамыту тақырыбында өткен
I конференциясында қазақстандық ғалымдар тобы мен қатысты мекемелердің
өкілдері осы саланы дамыту мәселелерін терең талқылаған болатын. Ірі мұнай
өндіруші елдердің қатарындағы Қазақстанның көмірсутегі шикізат өнімдерін
әрмен қарай мұнай-химия өндірісінде өңдеуден өткізуге талпыну өте орынды.
Қазақстан өкіметі құлдыраған кәсіпорындарды қалпына келтіріп, жаңадан
өндіріс көздерін құруға үміт артып отыр. Бұл энергетика және минералды
ресурстар дайындаған 2015 жылға дейінгі мұнай-химия және химия салаларын
өркендету бағдарламасында қомақты орын алды.
Совет өкіметі заманында мұнай-химия өнеркәсібі жалпы одақтық өндіріс
шеңберінің бір бөлігі ретінде салынып, басым көпшілігі негізінде ресейлік
шикізаттарды өңдеп, дайын өнімдері бүкіл Совет елінің сұраныс нарығына
бағытталған болатын. Кейіннен, экономикалық және өндірістік қарым –
қатынастардың үзілу салдарынан, қазақстандық мұнай-химия кәсіпорындары
шикізат тапшылығы мәселесіне тіреліп, басым көпшілігінің 60 %-дан аса
өндіріс қуаттары тозу – қажалуға жетіп, өндірісін тоқтатуға мәжбүр болды.
«Nexant Ltd» атты консалтингілік компаниясының бағалауынша, Қазақстанның
мұнай-химия саласын құрудың бас жоспарын 15 жылда іске асыру үшін 7 млрд
доллар қаржы қажет. Осыншама ұзақ мерзімді және қомақты қаржының қажеттігі,
елде жаңадан оншақты химия кешендерін салып, оларды алдыңғы қатарлы
технологиялармен жабдықтаумен қатар, совет заманынан қалған іске асатын
зауыттарды қайта қалпына келтіру. «Nexant LTD» сарапшылары қосымша
қаржылардың қажет болу мүмкіндігін болжап отыр.
Мұнай мен газды терең өңдеуді қолға алмайынша, мұнай-химия шикізат қорын
қалыптастыру мүмкін емес. Қазіргі кезде еліміздегі мұнай-химия өнімдерін
тұтынудың басым бөлігі сырттан келетін импорт арқасында қамтамасыз етіліп
жатыр. ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша химия өнімдерінің
импорт айналымы 500 млн доллардан асады, оның жартысынан көбі мұнай
өнімдері.
Осы келеңсіз жағдайды түзету мақсатында, үкімет 2004-2010 жылдар арасындағы
Қазақстан Республикасының мұнай-химия өндірісін дамыту бағдарламасын
дайындады. 2005 жылы Ақтаудағы полистирол өндіретін «SAT Operating Aktau»
зауытын қайта іске қосылуы бағдарламаны жүзеге асырудағы алғашқы қадам
болды. Кәсіпорынды «SAT&Company» және «ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» АҚ
иелігіндегі «ATOLL» АҚ басқарып отыр. «SAT Operating Aktau» — стиролды
синтездеу мен өндіру бойынша ТМД кеңістігіндегі ірі кешендерінің бірі болып
табылады. Шикізат- стиролмен қамтамасыз етіп отырған «Нижнекамскнефтехим»
ресейлік компаниясы. Алайда, сырттан келетін шикізаттың бағасы, оның сапасы
зауыт шығаратын полистиролдың құны мен нарықтағы бәсекелестік қабілетіне
тікелей өсерін тигізіп отыр. Осыған байланысты, 21 сәуірде «ҚазМұнайГаз»
қарамағындағы Атыраудағы мұнай өндіру зауытында (АНПЗ) бензол шығаратын
қондырғы жобасының жапондық «Марубени» компаниясы дайындаған техникалық-
экономикалық негіздемесінің таныстыру рәсімі өтті. Бензол салада кең
пайдалынылатын қасиеттерімен қатар, қазір аса қажетті стирол шығаратын
шикізат, сондықтан жобаның тез арада іске асырылуы күтілуде

               Мұнайхимия өнеркәсібінің қоршаған ортаға әсері

Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың көп санның экологиялық саясаты Рио-де
Жанейро қаласында өткізілген қоршаған орта жағдайы және оны дамыту бойынша
БҰҰ Конференциясында қабылданған, тұрақты даму стратегиясын анықтап беретін
іскерлік принциптері негізінде құрылымданады. Елдің тұрақты дамуының басты
мақсаты болып экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету есептеледі.
Экологиялық қауіпсіздік дегенде адамзат қоғамының, мемлекеттің және
қоршаған ортаның нақты және потенциалды антропогенді және табиғи
әсерлерінен қорғалғандығы түсіндіріледі.
Қоршаған ортаны қорғау мәселелері соңы уақыттарда техникалық және
технологиялық ерекшеліктері бойынша қоршаған ортаны ластаушылардың
ірілерінің бірі болып саналатын мұнай газ өнеркәсібі дамыған елдердің
барлығында үңіліп қаралатын жағдай болып отыр.
Бұл елдерге сонымен бірге Қазақстан Республикасын да жатқызуға болады,
біздің еліміз бай 100 жылдық мұнай өнеркәсібі тарихына ие.
Қоршаған ортаны қорғау іскерлігі ең алдымен техникалық процестердің
техникалық және ұйымдастырушылық деңгейіне байланысты болады. Мұнай газ
кешендернің құрамында 40 тан астам ластаушы көздер типтері бар, олар
қоршаған ортаға әсер етуінің интенсивтілігінің әртүрлілігімен және ластаушы
заттардың қасиеттерінің алуан түрлілігімен сипатталады. Газдарды тазалау,
кептіру және дайындау, күкіртті алу және конденсатты тұрақтандыру
қондырғылары, факельдер және амбарларшыңырауларды үрлеу және газдарды жағу
процесінде атмосфераға құрамы бойынша күрделі болып келетін ластаушы заттар
бөлінеді.
Мұнайхимия саласының кәсіпорындары қоршаған ортаға барлық дерлік өндірістік
жүйешелерде, яғни мұнай және газ өңдеуде, мұнайдан алынат өнімдер негізінде
органикалық заттарды синтездеуде, мұнайдан бөлінетін газдардан
(мономерлерден) полимерлер өндіруде, полимерлер негізінде әртүрлі бұйымдар
алуда, лак бояушы заттар өндірісінде, негізгі органикалық синтез
сатыларында қоршаған ортаға белгілі бір мөлшерде өз зиянын келтіреді.
Атмосфераға тасталатын заттардың елеул мөлшері мұнай және газөнімдерінің
жану процесінде бөлінеді. Сулы орта үшін ең қауіпті болып мұнай және мұнай
өнімдерінің, конденсаттардың төгілуі есептеледі.
Экологиялық диспропорцияның дамуына үлкен үлесін барлаушы, мұнай өндіруші
және газды шыңыраулар құрылысын салу технологиялық процесі қосады. Бұл
процесс, табиғатқа өзінің ұйымдастырушылық, техникалық және технологиялық
маңызы жағынан залалды болып саналады, оның әсері шыңырауларды массалы
бұрғылаудан көрінеді.
Қоршаған табиғи ортаға мұнайгаз өнімдерін эксплуатациялау және құрылысын
салу елеулі әсерін тигізеді. Шұңқырлар қазу, тіректер құрылысын салу
эрозиялық процесс активтілігін күшейтеді, көп жылдан қалған қатқан
жыныстардың еруіне алып келеді,өзендердегі жыралар деформациясын тудырады,
таулы бөліктер және шөлдердегі жер рельефін бұзады. Тасымалданушы өнімдер
құбырларының тесілуі трассса бойындағы құбырлар және қиылысушы өзендер үшін
ластануды туғызады. Резервуарлардағы үлкен немесе кіші тесіктердің пайда
болуы атмосфералық ауаны ластайды.
Қоршаған табиғи ортаға мұнайхимиясы саласының кәсіпорындары және газдарды
өндіру, олардың негізінде полимерлер алу объектілерінен пайдаланылатын
өнімдердің өзі де өз зиянын тигізеді. Қоршаған ортаға негативті әрекет етуі
үшін өз жауапкершілігін мойындай отырып және Казақстанның дамудың тұрақты
жолына өту бойынша концеециясын жетекшілікке ала отырып мұнай және газ
өнеркәсіптері қоршаған ортаға тигізетін негативті іскерлігін төмендету
бойынша іскерліктерін интенсификациялап және оның салдарын ликвидациялауға
көңіл бөлуде.



Көбіктенуші полистирол өндірісі

Көбіктенуші полистиролды алу әдісі стиролды сулы фазада судаерімейтін
инициаторлар және суспензия тұрақтандырғыштары қатысында полимерлеуге
негізделген.
Стиролды полимерлеу реакциясы экзотермиялық, жылудың үлкен мөлшерін бөлу
арқылы жүргізіледі. Дисперсиялық орта ретінде пайдаланылатын су реакция
жылуының сыртқа тарқалуы үшін қолайлы шарттарды қамтамасыз етеді, және
соның салдарынан процесті изотермиялық шарттарда жүргізуге мүмкіндік туады.
Стиролды полимерлеу процесі 90-1350С температура аралығында жүзеге
асырылады және екі сатыдан тұрады:
- төментемпературалық цикл;
- жоғары температуралық цикл.
Полимерлеу инициаторлары ретінде органикалық асқынтотықтар пайдаланылады:
- төментемпературалы сатыда – бензоил асқын тотығы;
- жоғарытемпературалық сатыда – третбутилпербензоат немесе дикумил
асқынтотығы пайдаланылады.
Полимерлеу процесін екі сатыда жүргізу процесі және ол үшін әртүрлі ыдырау
температураларына ие инициаторларды пайдалану стиролдың жоғары
конверсиялану дәрежесіне қол жеткізуге мүмкіндік береді – 99,8%.
Стиролды полимерлеу реакциясы тізбекті реакцияларға жатады және бос –
радикалды механизм бойынша өтеді; классикалық схема бойынша суреттеледі:
иницирлеу, тізбектің өсуі және тізбектің үзілуі.
Суспензия тұрақтандырғышы ретінде трикальцийфосфат қолданылады, ол майда
дисперсті суда ерімейтін минералды тұздар ұнтақ тәрізді болып келеді. Оның
әрекет етуі негізінен бөлшектердің түзілетін гранулалар бетінде
адсорбциялану мүмкіндігіне, және сол арқылы гранулаларды бір біріне
жабысудан қорғайтын жұқа қабыршақтар түзуіне негізделген. Мономер
конверсиясы 20-40% жеткен кезінде түзілетін гранулалар әлі қатты қабыршаққа
ие болмайды және сондықтан жабысып қалуға бейім келеді.
Трикальцийфосфат калий персульфатымен бірге қолданылады, калий персульфаты
беттік активті зат (БАЗ) ролін атқарады, яғни тұрақтандырғыш бөлшектері
бетінде аздап гидрофобталып (жабыспайтын қасиетін арттырады) тұрақтандырғыш
белсенділігін арттырады, яғни гранулаоар қабыршақтарының қосымша
беріктігінің артуына әрекет ететін коагуляциялық құрылым түзіледі.
Трикальцийфосфат реакциялық жүйеге мономер конверсия дәрежесі 20-40% жеткен
кезде енгізіледі, калий персульфаты – үштік дозамен қатаң анықталған
уақыттық интервалда енгізіледі.
Кеуектүзуші ретінде пентанның изопентанмен қоспасы пайдаланылады, тізбектің
өсуін реттеуші ретінде – альфа – метилстирол димері пайдаланылады.
Стиролдың полимерленуі периодты әрекеттегі реакторларда жүзеге асырылады,
реактор R-101 араластырғышы бар вертикальды цилиндрлік аппарат тәрізді
болып келеді, оның ішіне уақыт бойынша қатаң анықталған белгілі бір
тәртіпте су, стирол, инициаторлар, тұрақтандырғыштар, тізбектің өсуін
реттеуші, кеуектүзушілер.
Полимерлеу циклы аяқталған соң полимер суспензиясы реактордан ротационды
елек BS-101 арқылы түсіріліп агломераттардан бөлініп және буферлі ыдысқа Д-
201 беріліп және ол жерден периодты түрде центрифугаға беріледі. Центрифуга
СЕ-201 – периодты әрекетте және бисерды суспензия тұрақтандырғышынан жууды,
бисерді судан ажыратуды және оны кептіруді қамтамасыз етеді.
Полистиролды бумаланатын маркілерін алған кезде ғана бисер центрифугадан
кейін айналмалы еңішті типтегі кептіргіштерде DR-261 қосымша кептіруге
тартылады, кептіргіш ауаны өыздыру үшін арналған жылуалмастырғышпен және
қоректендіруші желдеткішпен жабдықталған.
Полимерлеу циклы аяқталған соң полимер суспензиясынан реактордан ротационды
електер ВS - 101 арқылы агломераттардан жыратылу үшін түсіріледі және одан
ары буферлі ыдыстарға Д-201 беріліп- және онда үздікті түрде бисер
суспензия тұрақтандырғыштарынан, судан жуылып және кептіріледі.
                              ХИМИЯ ӨНЕРКӘСІБІ
Химия  өнеркәсібі  —  ауыр  өнеркәсіптің  жетекші  салаларының  бірі,  еңбек
заттарын  (шикізаттар  мен  материалдарды)   өңдеуге,   негізінен   химиялық
әдістерді баса қолданатын өндіріс салаларының кешені.

Химия және мұнай-химия өнеркәсібі
Іштей химия және мұнай-химия өнеркәсібі болып бөлінеді.
1. Химия өнеркәсібіне жататын салалар:
    • кен-химия (фосфорит, апатит, калий тұзын өндіру және  байыту,  күкірт,
      т.б.)
    • негізгі химия (анорганикалық қышқылдар, минералдық  тұздар,  сілтілер,
      жасанды тыңайтқыштар, хлор, аммиак өндірісі)
    •  жасанды  және  синтетикалық  талшықтар,  синтетикалық  шайырлар  және
      пластмассалар,  сыр-бояу  өнеркәсібі   (әк,   литопон,   сыр,   эмаль,
      нитроэмаль, т.б. өндіру)
    •  химиялық  тездеткіштер  (реактивтер)   және   ерекше   таза   заттар,
      синтетикалық бояғыштар, фотохимия, тұрмыстық химия, химия-фармацевтика
2. Мұнай-химия өнеркәсібіне жататын салалар:
    • синтетикалық каучук
    • негізгі органикалық синтез өнімдерін өндіру
    • резина-асбест өнеркәсібі жатады.

Химия өнеркәсібінің салалық құрылымы

Осыған орай химия өнеркәсібінің салалық құрылымы 4 топқа бөлінеді, олар:
    • кен-химия өнеркәсібі (шикізат —  фосфорит,  ас  және  калий  тұздарын,
      күкірт, т.б. өндіру, байыту және оларды бастапқы өңдеу)
    •  негізгі  химия  өнеркәсібі   (минералдық   тыңайтқыштар,   қышқылдар,
      сілтілер, т.б. өндіру)
    •  полимерлік  материалдар   өнеркәсібі   (синтетикалық   шайырлар   мен
      пластмассалар, химиялық талшықтар, синтетикалық  каучук,  синтетикалық
      бояғыштар өндіру);
    • тұтыну қажеттерін қанағаттандыруға арналған өнім (фармацевтикалық дәрі-
      дәрмек, жуғыш заттар, фотохимия, парфюмериялық-косметикалық  тауарлар)
      өндіру. Химия өнеркәсібінің құрамында барлығы 200-ден астам  кішігірім
      сала мен өндіріс бар, ал оның өнімдерінің түр-түрінің атауы  1  млн-ға
      жетіп отыр.

Тарихы

Химия өнеркәсібі саласы дүние жүзінде  тұңғыш  рет  Германияда  19  ғасырдың
аяғында  дүниеге  келді.  20  ғасырдың  50   —   70-жылдардың   басы   химия
өнеркәсібінің  дәуірлеген  “алтын  ғасыры”  болды.  Бұл  кезеңде   мұнай-газ
шикізатын пайдаланушы өндірістің өркендеуімен  байланысты  осы  сала  әлемде
неғұрлым жоғары қарқынмен дамыды.  Әлемнің  өңдеуші  өнеркәсібінде  химияның
үлесі 20 ғасырдың 2-жартысында 8 — 9%-дан 12 — 15%-ға  дейін  өсті.  Қазіргі
кезде химия өнеркәсібі әлемді негізгі 4  аймаққа  бөліп  тұр.  Олар  —  АҚШ,
Батыс  Еуропа,  ТМД  елдері,  Жапония.  Мұнда  кенішті   химия,   минералдық
тыңайтқыштар, негізгі химия өнімдерін, әсіресе, органикалық  синтез  өндіру,
полимерлік материалдар шығару ерекше орын алады. 20  ғасырдың  90-жылдарының
ортасында химия өнеркәсібінің әлемде өндірілген химия өнімдерінің 20%-ы АҚШ-
тың үлесіне тиіп, экспорттық өнімнің 24%-ын құрады. Батыс  Еуропаның  барлық
елдері химия өнімінің  24%-ын,  Жапония  15%-ын  берді.  Бірақ  90-жылдардың
аяғында АҚШ пен Жапонияда химия өнімін  өндіру  төмендеп,  біріншілік  Батыс
Еуропа елдеріне ауысты (Химия  өнеркәсібінің  40%-ы).  Қазіргі  кезде  Шығыс
және Оңтүстік-Шығыс Азия  елдері  синтетикалық  және  жартылай  синтетикалық
бұйымдар өндіруге мамандануда. 21  ғасырдың  бас  кезінде  химиялық  шикізат
және негізгі химияның аса маңызды өнімдерін —  күкірт  қышқылын,  минералдық
тыңайтқыштар өндіру іс жүзінде тұрақталды,  ал  синтетикалық  каучук  өндіру
қарқыны  баяулады.  Мұның  себебі,  өнім   бірлігіне   жұмсалатын   көптеген
химикаттар   шығынының   азаюына   байланысты   технологиялық   үдерістердің
жетілдірілуінде. Сонымен бірге қалған полимерлік материалдарды,  ең  алдымен
синтетикалық  шайырлар,  пластмассалар,  химиялық  талшықтар  өндіру   жедел
қарқынмен  дамып  отыр.  Кеңес  өкіметі  химия  өнеркәсібін  жедел  дамытуға
айрықша мән берді. 1 бесжылдық кезеңінде (1929  —  32)  химия  өнеркәсібінің
қазіргі салаларын (синтетикалық аммиак және оны азотты тыңайтқыштарға  қайта
өңдеу, органикалық шала  өнімдер,  күрделі  анилин  бояғыштар,  синтетикалық
каучук,  пластмассалар,   жасанды   талшық,   шина   өнеркәсібін)   дамытуға
материалдық-техникалық  негіз  жасалды.  30  —  40-жылдары  қазіргі  заманғы
қуатты химия өнеркәсібі пайда  болды.  Соғыстан  кейінгі  жылдары  мұнай-газ
шикізатынан синтетикалық этил спиртін өндіру  игерілді.  Органикалық  синтез
заттарын өндіруде мұнай-химиялық шикізатының үлес салмағы басым болды.  КСРО
минералды тыңайтқыштар өндіру жөнінен әлемде  1-орынға,  аммиак  пен  күкірт
қышқылын өндіру жөнінен 2-орынға (АҚШ-тан кейін)  шықты.  Қазақстанда  химия
өнеркәсібі  жеке  сала  ретінде  алғашқы  бесжылдықтар  кезінде  қалыптасты.
Кеңестік дәуірге дейінгі  кезеңде  Қазақстанда  Шымкент  дермене  (сантонин)
зауыты (1883), сабын қайнататын, желім қайнататын  ұсақ  кәсіпорындар  жұмыс
істеді. 1930 — 40 жылы Ақтөбе  химиялық  комбинат,  “Аралсульфат”  комбинат,
ірі фосфорит кені  —  “Қаратау”  комбинат,  Қарағанды  синтетикалық  каучук,
Қостанай  синтетикалық  талшық  зауыттары  салынды.  1950   —   60   жылдары
Қазақстанда  осы  заманғы  химиялық  индустрияның  негізі  қаланды.   Жамбыл
суперфосфат,  Гурьев  химиялық  зауыттары,  Шымкент  гидролиз  және   фосфор
тұздары зауыттары, Ақтөбе ферроқорытпа, Шымкент  газ-бензин  зауыттары  іске
қосылды. Қазақстан анорганикалық және органикалық  тектегі  пайдалы  қазынды
кеніштеріне бай. Олар химия өнімінің алуан түрлерін алу  үшін  шикізат  көзі
болып табылады. Сала үшін 1992 — 94, 1998 жылдар неғұрлым  дағдарысты  кезең
болды. 1999 жылдан 2004 жылға  дейін  химия  өнеркәсібі  өндірісінің  көлемі
айтарлықтай өсті. 2005 жылы химия өнеркәсібі орындары  54,3  млрд.  теңгенің
өнімін өндірді. Қазіргі кезде  “Қазфосфат”  ЖШС-нің  бөлімшесі  республикада
химия өнімін өндіруші аса ірі кәсіпорын болып табылады, ол 2005 ж. 83,4  мың
т  өнім  шығарды,  мұның  өзі  1995  жылғыдан  1,7  есе,  ал  2000  жылғымен
салыстырғанда 5,4 есе көп. 90-жылдардың  ортасынан  бастап  елде  илеуіштер,
хромды ангидрид, хром тотығын өндіру қолға алынды. 2005 жылы олардың  көлемі
1995 жылғы деңгейден 1,8 — 2,4 есе асты. 1995 — 2005  жылы  республиканың  5
мұнай-химия кәсіпорны қызметін қалпына келтірді. Бұл кәсіпорындар  таяу  шет
елдердің  өнімдеріне  ұқсас  полистирол,   полипропилен,   резина-техникалық
бұйымдар, шина өнімдерін шығарады.  2003  жылы  Ақтау  пластмасса  зауытында
өндіріс жолға  қойылды.  2005  жылы  пластмассадан  құбырлар  мен  шлангалар
өндіру  2000  жылғымен   салыстырғанда   12,9   есе   көбейді.   2005   жылы
“Интеркомшина” АҚ камералар, резина  бұйымдарын,  шиналар  шығару  өндірісін
іске қосты. Резина-техникалық бұйымдар шығаратын  “Сараньрезинотехника”  ААҚ
мен “Қарағандырезинотехника”  ЖШС  кәсіпорындары  тапсырыскерлермен  тікелей
шарттар  бойынша  тұрақты   жұмыс   істеп   келеді.   Қазақстан   химиясының
құрылымында полимерлік  химияға  қарағанда  негізгі  химияның  үлесі  басым.
Еліміздің  негізгі  химиясы  қышқыл,   химиялық   қосылыстар,   фосфор   мен
минералдық тыңайтқыштар өндіреді. Химия-фармацевтика  өнеркәсібі,  негізінен
алғанда жаңадан құрылып, басқа салаларға қарағанда жылдам дамуда.  Ең  үлкен
“Химфарм” зауыты Шымкентте орналасқан. Ол Қазақстандағы  дәрі-дәрмектің  3/5
бөлігін шығарады. Алматы, Қаскелең, Семей және Павлодарда  ірі  кәсіпорындар
жұмыс істейді. Полимерлер алынатын шикізатқа  мұнай  өнімдері,  табиғи  және
ілеспе газ жатады. Ақтау зауыты полистирол,  Атырау  зауыты  полиэтилен  мен
полипропилен шығарады. Резеңке бұйымдары өндірісінің негізгі  орталықтары  —
Саран (металлургия үшін конвеер таспаларын шығару) және Шымкент  (автомобиль
мен а. ш. техникасы үшін  шина  жасау).  Фосфоритті  Қаратау  мен  Жаңатаста
өндіріп ұсақтайды да Таразда  фосфор  тыңайтқышын  шығарады.  Азот  өндірісі
Ақтау  мен  Теміртауда;  күкірт  қышқылы  ауыр  металдардың   металлургияның
орталықтарында   (Жезқазған,   Балқаш,   Өскемен,   Риддер);   уран   алатын
орталықтарда   (Степногор,   Ақтау),    фосфатты    тыңайтқыштар    өндірісі
орталықтарында  (Тараз)   шығарады.   Хром   қосылыстары   зауыты   Ақтөбеде
орналасқан. Оның өнімдерін негізгі тұтынушылар  —  түсті  металлургия,  тері
илеу  және  лак-бояу  өнеркәсібі,  ал   шет   елдерде   АҚШ-тың,   Ресейдің,
Ұлыбританияның кәсіпорындары.

Мұнай — көміртегілер қоспасы болатын, жанатын майлы сұйықтық; қызыл-қоңыр,
кейде қара түске жақын, немесе әлсіз жасыл-сары, тіпті түссіз түрі де
кездеседі; өзіндік иісі бар; жерде тұнбалық қабатында орналасады; пайдалы
қазбалардың ең маңызды түрі.
Мазмұны
1 Жалпы мәліметтер
2 Мұнайдың шығу тарихы
3 Мұнайдың элементтік құрамы мен гетероатомдық компоненттері
4 Пайдасы
5 Мұнай-газ кендері
6 Мұнай өнімдері
7 Пайдаланылған cілтемелер
Жалпы мәліметтер
Негізінен алғанда көмірсутектерінен (85 % -ға дейін) тұратын бұл заттар
дербес үйірімдер шоғыры түрінде жекеленеді: метанды, нафтенді және ароматты
(хош иісті) тізбектер. Оның құрамында оттегі, азот, күкірт, асфальтты шайыр
қосындылары да кездеседі.
Мұнайдың түсі қызғылт, қоңыр қошқыл, кейде ол ашық сарғыш түсті, ақшыл
болып та келеді. Мысалы, Әзірбайжанның Сурахана алақында ақшыл түсті мұнай
өндіріледі. Мұнай судан жеңіл, оның меншікті салмағы 0,65-0,95 г/см3. Мұнай
өз бойынан электр тоғын өткізбейді. Сондықтан ол электроникада изолятор
(айырушы) ретінде қолданылады. Осы кезеңде мұнай құрамынан екі мыңнан астам
халық шаруашылығына керекті заттар алынып отыр: бензин, керосин, лигроин,
парафин, көптеген иіссу түрлері, кремдер, парфюмериялық жұмсақ майлар, дәрі-
дәрмектер, пластмасса, машина дөңгелектері тағы басқа. Ол қуатты әрі арзан
отын — бір тонна мұнай үш тонна көмірдің, 1,3 тонна антрациттың, 3,3 тонна
шымтезектің қызуына тең.
Қазір «Қара алтын» деп бағаланатын мұнайдың өзіндік мол тарихы бар. 1539
жылы ол тұңғыш рет Америка құрлығынан Еуропаға тасылатын тауарлардың
тізіміне кіріпті. Сол жылы Венесуэладан Испанияға жөнелтілген мұнай
тасымалының алғашқы легі бірнеше темір құтыға ғана құйылған жүк екен. Ол
кезде дәрігерлер оны тек артрит ауруын емдеуге ғана пайдаланатын болған.
[өңдеу] Мұнайдың шығу тарихы
Лос-Анджелестегі мұнай вышкалары(1896 жыл)
Мұнайдың, ал ертеректе оны «тас майы» деп атаған, болашағы зор екенін
болжаған орыс ғалымы М.В. Ломоносов, Пенсильванияда ең алғаш рет мұнай
ұңғымасы бұрғыланғанға дейін жүз жыл бұрын, мұнайдың шығуы жайлы өзінің
бірегей теориясын ұсынған еді. «Жер қойнауында тереңнен орналасқан
шымтезекті шөгінділерден жерасты ыстығымен қою, майлы материя шығарылып,
саңылаулар арқылы ағады… Бұл дегеніміз – сирек, әртүрлі сұрыпты, жанатын
және құрғақ, қатты материялардың пайда болуы, бұл тас майы – мұнайдың
негізі…», – деп жазады 1763 жылы М.В. Ломоносов.
Мұнайды қыздыру кезінде мұнайға біраз ұқсайтын қарамайларды беретін көмір
мен тақтатастардан шығу теориясы да орыс ғалымдары – академиктер Паллас пен
Абихтікі болған еді. Алайда ол кезде олардың қорытындыларының мұнайды
іздестіруде практикалық мағынасы аз еді.
Ең жемісті болғаны өткен ғасырдың соңында Д. И. Менделеев ұсынған мұнайдың
бейорганикалық шығу теориясы еді. Ұлы орыс химигінің айтуы бойынша, жер
шарының орталық ядросы темір және құрамдарында көміртегі бар басқа
металдардың қоспаларынан құралады. Жер қыртысындағы жарықтардан өткен
сулардың әсерінен бұл ядро жеңіл көмірсуларды – ацетилен, этилен және т.б.
түзеді. Жер жарықтары арқылы жоғары жер қыртысының суық бөліктеріне
көтеріле бере олар мұнайдың негізгі құраушы бөліктері болып табылатын ауыр
көмірсулар қоспасына айналады.
Харичков және басқа да орыс ғалымдары мұндай әдіспен табиғи мұнайға ұқсас
сұйық – жасанды мұнайды алды. Д.И. Менделеев теориясы бойынша мұнай
қарқынды тау түзілу орындарында кездеседі. Мұны жиі бақылауға болады,
сондықтан Д.И. Менделев қорытындыларын барлаушылар мұнайды іздеуде көп
уақыт қолданды.Мұнай өнеркәсібінің дамуы барысында, әдетте, мұнай кездесуі
тау түзілу процестері қосымша фактор болып табылатын жағдайларда
кездесетініне көз жетті.
Мұнай көбінесе теңіздің түбінде, соның ішінде жағажайлық шөгінділерде жиі
табылады. Сірә, теңіз өсімдіктері мен жануарлары қалдықтары судың түбіне
жинақтала беруінен болар. Өйткені онда су ағысы болмайды, ол тыныштықта
тұратындықтан, оған ауаның келуі қиындай түседі. Ауаның әсерінен бұл
қалдықтар тотығар еді, ал ауа болмағандықтан, бактериялардың әсерінен бұл
қалдықтар құрамы бойынша мұнайға ұқсас, бірақ оларда толығымен мұнайға
айналмайтын процестер өтеді. Мұндағы түсініксіз жайт: осы қалдықтардан
мұнай қалайша түзіледі? Әңгіме мынада: онда хлорофилдің, яғни өсімдіктердің
жасыл түсі негізінің және басқа да екі жүз градустан жоғары температурада
тұрақсыз болатын заттардың қалдықтары табылған. Ал барлық мұнайға жақын
өнімдерді алатын белгілі химиялық реакциялар тек жоғары температураларда
өтеді.
Ақыры 1930 жылы ірі кеңес ғалымы – академик Н.Д. Зелинский бұл жерде
катализ, яғни өздері аз өзгеріске ұшырайтын заттардың әсерінен химиялық
өзгерістерді тездететін құбылыс орын алатынын дәлелдеді. Катализаторлармен
өсімдіктерге, бактериялық әсердің өнімдеріне жақын орналасқан заттарға әсер
етіп, ол жасанды мұнайды екі жүз градустан төмен температурада алды.
Осылайша сұрақтың жауабы шешілді, бірақ түпкілікті емес: ол тәжірибесінде
қолданған катализаторлар табиғатта болуы мүмкін емес, олар өте тұрақсыз
еді.
Табиғатта мұнай түзілуді іске асыратын заттарды ұзақ іздегеннен кейін химия
ғылымдарының докторы, профессор Андрей Владимирович Фрост бұл, әдетте,
мұнай қыртыстарын жауып тұратын кейбір сазбалшықтардың қатысымен болатынын
анықтады. Өсімдіктер және жануарлар қалдықтарымен бірге тұнып,
сазбалшықтар, жануарлар сүйектері мен микроағзалар кейін мұнай түзетін
фактор болып табылатын материалдың негізін түзеді. Лай – бұл сазбалшық,
өсімдік және басқа да қалдықтардың түр өзгерген қоспасы – бактериялардың
әсерінен құмды және басқа да кеуекті тау жыныстарымен қапталады. Олар, өз
кезегінде, мұнай мен су өтпейтін сазбалшық және басқа да тау жыныстарының
қабаттарымен қапталып, температурасы шамамен жүз градустай қабаттарға дейін
түседі. Мұнда мұнай түзілу процесі аяқталады; құрамында лай болатын мұнай
біртіндеп қабаттасады да, біз мұнай кенорындарынан табатын кеуекті тау
жынысына енеді.
Мұнайдың шығуының жаңа теориясының зор тәжірибелік маңызы бар. Ол мұнайшы-
геологтарды мұнайдың түзілу жағдайларын анықтау әдісімен таныстырады. Мұнай
қалай пайда болатынын білетін кен барлаушылары оны іздеу орындарын тез
анықтайды. Геологиялық жағдайларға байланысты мұнайдың болатын жерлерін
және оның мүмкін орын ауыстыру жолдарын анықтауға болады.
Мұнайдың элементтік құрамы мен гетероатомдық компоненттері
Көміртектермен қатар мұнай құрамында тағы басқа заттар да бар. Мырышы бар —
H2S, меркаптандар, моно- және дисульфидтер, тиофендер мен тиофандар
полициклдіктермен бірге т.б. (70-90% қалдық өнімдерде шоғырланады); азотты
заттар – негізінен пиридин, хинолин, индол, карбазол, пиррол және
порфириндер (үлкен бөлігі ауыр фракциялар мен қалдықтарда шоғырланады)
гомологтары; қышқылды заттар – нафтен қышқылы, фенолдар, смолалы-асфальтты
т.б. заттар (әдетте жоғары қайнайтын фракциларында кездесетін). Элементтік
құрамы (%): С – 82-87, Н – 11-14.5, S – 0.01-6 (сирек – 8-ге дейін), N —
0,001—1,8, O — 0,005—0,35 (сирек – 1.2-ге дейін) және т.б. Барлығы мұнай
құрамында 50-ден аса элементтер табылған. Мысалы, жоғарыдағылармен қоса
V(10-5 — 10-2%), Ni(10-4-10-3%), Cl (іздерінен бастап 2•10-2%-ға дейін)
т.с.с. Әр зат әр кен орнында әр мөлшерде кездесетіндіктен орташа химиялық
қасиетттер жайлы тек шартты түрде ған аайтуға болады.
Пайдасы
Мұнай дүние жүзілік жанар-жағар май-энергетикалық балансында орасан зор
үлеске ие: оның адамзат пайдаланатын қуат көздері ішінде 48% алады.
Болашақта бұл көрсеткіш мұнай өндірудің қиындай беруінен, және атом және
басқа қуат көздерін пайдалануының өсуінен кеми береді.
Химия мен мұнай-химия өнеркәсіптерінің қарқынды дамуына байланысты мұнайға
деген сұраныс жанар-жағар майлар үшін ғана емес, синтетикалық каучук,
синтетикалық талшықтар, пластмасс, жуу құралдарын, пластификатор, бояғыштар
т.б. (әлемдік өндірістің 8%-нан астамы) өндіру шикізат көздері үшін өсуде.
Осыларды шығаруға бастапқы заттар ретінде көп қолданылатындар: парафиндік
көміртектер – метан, этан, пропан, бутан, пентан, гексан, және
жоғарымолекулярлықтар (10-20 атомды молекулалы көміртектер), циклогексан;
ароматты көміртектер – этилен, пропилен, бутадиен; ацетилен.
Мұнай-газ кендері
Мұнай-газ кендері – бірыңғай құрылымдық элементтермен сипатталатын жеке
алаң қойнауында орналасқан мұнай мен газ иірімдері шоғырларының жиынтығы.
Мұнай-газ кендері мұнай немесе газ түрінде және аралас мұнайлы-газды, газды-
мұнайлы кендер түрінде ұшырасады.
Оқшауланған жеке кендер өте сирек, көбінесе топталған иірімдердің жиынтығы
түрінде жатады. Қазақстанның мұнай-газ кендері геологиялық құрылысы мен
геотектоникалық дамуы әр түрлі болатын үш мұнайлы-газды аймақта орналасқан.
Ең көне мұнайлы-газды аймақтың кендері Солтүстік Каспий синеклизасымен
байланысты. Мұнда өндіруге тұрарлық мұнай мен газ жүздеген м-ден 5000 м-ге
дейінгі тереңдікте жатқан жоғарғы палеозойдан төменгі борға дейінгі
шөгінділерде орналасқан.
Эпигерциндік платформа құрамына кіретін Маңғыстау мұнайлы-газды облысының
қабатты кендері — 300 метрден 3000 метрге дейін тереңдіктегі құнарлы
горизонттар төменгі бордан төменгі юраға дейінгі шөгінділерде орналасқан.
Үшінші мұнайлы-газды аймақ герцин және каледон қатпарлы құрылымдарының
арасынан орын алған Шу – Сарысу синеклизасында. Мұнда жанғыш және азот-
гелий газдарының қоры шағын кендері ашылған.
Мұнай өнімдері
Мұнай өнімдері – көмірсутектер мен олардың туындыларының қоспасы; мұнай мен
мұнай газдарынан алынатын жеке химиялық қосылыстар. Мұнай өнімдері отын,
майлар, битумдар, ауыр көмірсутектер және әр түрлі мұнай өнімдері сияқты
негізгі топтарға бөлінеді. Отын негізіндегі мұнай өнімдеріне көмірсутекті
газдар мен бензин, лигроин, керосин, дизель отыны, мазут, т.б. жатады.
Майлар – мұнайдың қалдық фракциялары мен ауыр дистилляттарын арнайы
тазартудан алынады. Ауыр көмірсутектерге парафиндер, церезиндер,
озокериттер және олардың майлармен қоспасы жатады. Битумдер – гудронды
ауамен тотықтыру арқылы немесе гудронды тереңдетіп айдау арқылы алынған май
фракцияларынан кейін қалатын жартылай қатты және сұйық күйдегі өнімдер.
Әр түрлі мұнай өнімдеріне мұнай коксы, күйе, мұнай пиролизінің әр алуан
өнімдері (бензол, толуол, ксилол, т.б.), асидолдар, деэмульгаторлар,
хлорпарафиндер, т.б. жатады. Мұнай өнімдерінің сапасы физикалық және
химиялық қасиеттеріне байланысты бағаланады.
Пайдаланылған cілтемелер
↑ Мұнай және газ геологиясы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме
сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы —
геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Куандықов, 2000. — 328 бет.
↑ Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық
терминдерінің түсіндірме сөздігі. Анықтамалық басылым.- Алматы: 2003. ISBN
9965-472-27-0
↑ Балалар Энциклопедиясы, 6 том.
Мұнай өндіруді қарқындыландыру әдістері 
Мұнай  өндіруді  қарқындыландыру  әдістері  -  мұнай  өндірудің  өсімділігін
арттыру  мақсатында  жүргізілетін  шаралар.  Бұлар  төмендегі  іс-қарекеттер
нәтижесінде жүзеге асады: а) Мұнайды динамикалық тұрғыдан  ығыстырып  шығару
("поршендік әсер" жасақтау);  ә)  қойнауқаттық  флюидтің  физикалық-химиялық
қасиеттеріне әсер ету; б)  койнауқаттың  физикалық  қасиеттеріне  әсер  ету.
Мұнайды ығыстырып шығару қойнауқатқа су  айдау  (қойнауқатты  сумен  тоғыту)
арқылы  жүзеге  асырылады  ("Мұнайлы  қойнауқатты  сумен  тоғыту"  мақаласын
қараңыз). Мұнайды ығыстырып шығару кейде қойнауқатқа  газ  айдау  арқылы  да
жүзеге асырылады (табиғи газды немесе ауаны). Қойнаукттың өтімділігі  жоғары
болған жағдайда және  оның  еңістену  бұрышы  10°-тан  жоғары  болғанда  газ
қойнауқаттың көтерілген бөлігіне айдалса, жынауыштың өтімділігі  нашар  және
еңістену  бұрышы  10°-тан  төмен  болған  жағдайда  газ  қойнауқаттың  бүкіл
ауданына  айдалатын  болады.  бұл   әрекеттер   нәтижесінде   Мұнай   өндіру
көрсеткіші 5-25 % аралығында артады. Қойнауқаттық  жағдайдағы  Мұнайға  әсер
ету оның түтқырлығы мен беткейлік тартылысын азайтуға,  фазалық  өтімділігін
өсіруге бағытталады.  Бұл  үшін  қойнауқатқа  беткейлік  белсенділігі  күшті
заттар, яғни карбондалған су немесе  көмірқышқыл,  жоғары  қысымдағы  құрғақ
және метанды газ, қоңды және  сүйытылған  газ  (бұл  Мұнайдың  газ  әсерінен
еруін  қамтамасыз  етеді),мицеллярлық   ерітінділер   (Мұнайлық   сульфонат,
полимерлер), органикалық  еріткіштер  (ауыр  спирттер,  газды  бензин)  т.б.
айдалады. бұл әрекеттер  нәтижесінде  Мұнай  өндіру  көрсеткіші  50-70  %-ға
дейін өседі. Қойнауқатқа бу және ыстық су айдау Мұнай өнімділігін  15-25  %-
ға арттырады. Сол сияқты,  қойнауқат  өңірінде  жану  көздерін  қалыптастыру
әдісі де қолданылады, мұның нәтижесінде, пайда  болған  газдың,  будың  т.б.
көлемі күрт өсуге байланысты, Мұнайды ығыстырып шығару мұмкіндігі тіпті  75-
90  %-ға  шейін  өсуі   ықтимал.   Қойнауқаттық   судың   физикалық-химиялық
қасиеттеріне әр түрлі қоюлатқыштармен (сүйықшыны, шайырлар,  полиакриамидтер
т.б.), сулы-газды қоспалармен  және  көбіктермен  әсер  ету  Мұнайдың  сумен
ығыстырылып   шығарылу   процесін   түрақтандырады   және   Мұнаймен   ілесе
өндірілетін су мөлшерінің азаюын қамтамасыз етеді (судың фазалық  өтімділігі
азаюына байланысты). мұның нәтижесінде  Мұнай  өнімділігі  20  %-дай,  тіпті
одан  да  көбірек  өсеіін  болады.  Қойнауқаттардың   физикалықпараметрлерін
сапаландыру шаралары оларға карбондалған  суды,  көмірқышқылды,  сілтілерді,
күкірт қышқылын айдау нәтижесінде немесе күшті-күшті  жерастылықжарылыстарды
үйымдастыру арқылы жүзеге асады. Соңғы жағдайда  қойнауқат  болмысында  жаңа
жарықтар пайда болады немесе ескі жарықгар мен  жарықшақтар  кеңейе  түседі.
Мұнай өндіру өнімділігін арттырудың бактериялық әдістері бар
Барлық қорлардың 73% және  барлық  өндірілген  өнім  көлемінің  68%  ӨМГ-нің
үлесіне тиеді. 2000-2005 жылдары қарқынды өсуден кейін қазіргі  уақытта  ӨМГ
және ЕМГ-нің негізгі кеніштерінде тұрақты деңгейге мұнай өндіріліп келеді.
[pic]

000
   1. Мұнай өндірісінің қазіргі жағдайын бағалау
   2. Көмірсутек шикізат кен орны дамуының  негізгі
   3. Кен орнының қысқаша сипаттамасы
Мұнай өндірудегі әлемдегі 55 елдің ішінде Қазақстан әлемде дәлелдеген қоры
бойынша 12-ші орынға ие. Өндірілетін мұнай көлемі ТМД-да өндірілетін барлық
мұнайдың 17 бөлігін қамтиды. ҚР көмірсутектің стратегиялық қоры бар
мемлекеттер қатарына кіреді, сонымен қатар әлемдік энергоресурс нарығының
қалыптасуына айтарлықтай ықпал етеді. Қазақстандық эксперттердің болжамы
бойынша жалпы көмірсутек шиказатының барланған қорын келесідей сипаттайды:
Өндірістік категориядағы мұнайдың бастапқы және қалдықты қоры 2 млрд. т
аса, оның ішінде 70 мұнай кен орны пайдалану үстінде. Мұнай қорының шамамен
90%–ы 12 кен орнындағы тұз асты шөгінділерінде анықталған, ал олардың
үшеуінде(«Теңіз», «Карашығанақ», «Жаңажол»)  қор мөлшері 100 млн т аса.
Өндірістік категориядағы еркін газ қоры шамамен 2 млрд м3 жететін газды,
газ конденсатты, мұнай газды кен орындары 70  тен аса тебылған. Қолданыста
шамамен 30 кен орны, ал оларға 86% бастапқы 85% қалдықты өндірістік
категориядағы газ қорлары байланысты.
Өндірістік категория бойынша кондесат қорларын өндіру 694,8 млн т құрайды
және 30 кен орнында шоғырланған. Бірақ тек 15 кен орнында ғана өндіріледі.
Негізгі конденсат қорлары мен өндіру көлемі республикадағы барлық конденсат
қорының 91%-ы шоғырланған «Карашығанақ» кен орнында тіркелген(866,9 млн
т).  Қалған кен орындарында, «Оңтүстік Жетіба», «Теңге» және «Ракушечникті»
ескермегенде, Маңғыстау облысында  конденсат қоры 0,2-0,3 млн т-дан
аспайды.
Мұнайдың барланған қорлары 6 млрд т-дан (құрлықта) аса бағаланған, оның
ішінде мемлекет қорланың жартысынан астам бөлігі елдің Батыс бөлігінде
шоғырланған (24 таблица). Мұнайдың айтарлықтай перспикитивті ресурсымен
қамтылған Каспий теңізі секторы саналады. «Теңіз», «Астрахан», Бұзащы
түбегі және т.б. айтарлықтай ірі кен орындары дәлел бола алады. «Қашаған»
кен орынынң ашылуын ескере отырып, қазақстандық зерттеушілердің бағалауы
бойынша мұнайдың барланған қоры шамамен 7 млрд т құрайды, 13 млрд т
бағаланған мұнайдың барлық қоры Қазақстанды үлкен ондықтағы мұнай
державаларының қатарына қосуы мүмкін.
Республкадағы табиғи газдың барланған қоры 5,9 млрд м3. Ресурстардың
айтарлықтай қоры Батыс қазақстанда орналасқан, соның ішінде Ақтөбе (шамамен
табиғи газдың 40%-ы), Батыс Қазқстан (шамамен 16%), Атырау (шамамен 14%)
және Қызылорда (шамамен 10%) облыстарында шшоғырланған. Елдің қалған
территорияларында немесе аумағында газдың барланған ресурсы шамамен 20%-ы
орналасқан, оның ішінде жеке облыс үлесі 3%-дан аспайды.
Республикадағы конденсаттың барланған қоры 1 438 млн т. бағаланған.
Конденсат ресурсының айтарлықтай бөлігі Каспий теңізі секторында
шоғырланған, негізінен Батыс Қазақстан(46%)  және Ақтөбе(45%)
 облыстарында. ҚР перспективті мұнай-газды орындарының ауданы 1 млн 700 мың
км2-қа тең, ал бұл Қазақстан барлық территориясының 62%-ын құрайды. Қазіргі
уақытта 150-ден аса мұнай және газ кен орындары ашылған.
 
2. Көмірсутекті шикізат кен орнын жүйелі қарастыру мақсатында келесідей 3
бағытты  көрсетуге болады:
   1. 1.                    Отандық экономика үшін маңыздылық деңгейі
      бойынша.
   2. 2.                    Мұнай-газды геологиялық аудандастыру үлгісін
      қабылдау бойынша.
   3. 3.                    Әкімшілік-аумақтық орналасуын ескеру бойынша.
 
Бірінші бағыт. Көмірсутекті кен орындарының маңыздылық деңгейі бойынша
экономика даму үшін кен орындарының үш тобын бөліп көрсету дұрыс:
Бірінші топ.
Зерттелген ресурстардың негізгі бөлігі жаңа кен орындарына сәйкес келеді.
Олардың ішінде жартысына жуығы бір-біріне айтарлықтайжақын оранласқан
«Теңіз», «Королевск» және «Карашығанақ» кен орныдарына тиесілі.
Қазақстандық эксперттердің бағалауы бойынша берілген кен орынларындағы
көмірсутекті шикізат қорының жалпы қосындысы:
— мұнай қоры бойынша  «Теңізде» 3 млрд т аса, газ — 1 800 млрд3 м аса;
— «Королевск» кен орнындағы мұнай қоры – 20 млн т аса;
— «Карашығанақтағы» қалдықты мұнай қоры — 190 млн т аса, газ — 1,3 трлн3 м
аса, конденсат —  600 млн т аса.
Екінші топ.
Берілген топты Каспий теңізі қайраңында орналасқан кен орындары құрайды.
Олар жеткілікті зерттелмеген, бірақ 2 млрд т мұнай және 2 трлн. м3 газ
қорлары бар геологиялық құрылымы көрініс табады. Басқа да бағалар бойынша
қазақстанық қайрандағы мұнай қоры 25 млрд т-ға жетеді. Бұл кен орындар
Қазақстанның болашақ байлығы. Олар барлауға инвестицияны талап етеді, бірақ
қазіргі уақытта шетел инвесторларының алдында екінші топтағы кен
орындарының ресурстық потенциал ретінде бағалығын көтеріп, экономика үшін
жұмыс жасайды.
Үшінші топ.
Берілген топқа күшті өңделген («Өзен», «Жетібай», «Каламқас», өндіру
деңгейі 48%, 35% және 31% құрайды), сонымен қатар сарқылуға жақын Ембі
ауданының кіші кен орындары жатады. Кен орындарының бұл тобы өндірудің аз
емес бөлігін қамтамасыз етеді, бұл салада ұлттық кадрлердің айтарлықтай
бөлігі жұмыс жасайды.
Екінші бағыт – «мұнай-газды геологиялық аудандастыру» қазақстандағы мұнай
өндірудің негізгі төрт ауданның сипаттамасын қосатын ғылыми бағыттың бірі
болып табылады:
1) Каспий маңы мұнай-газды ауданы.
Белгілі Каспий маңы мұнай-газды ауданы республиканың халық шаруашылығына
қатысты ірі кен орындар қатарын қосып алады. Оларға «Теңіз», «Қарашығанақ»,
«Қаражанбас», «Кенбай», «Доссор», «Құлссары», «Қаламқас» тәрізді 130-дан
артық кен орындары жатады. Негізгі кен орындар мұнайлы (жалпы санның 59%)
және газды-мұнайлы (14,9%), ал қалғандары – мұнайгазконденсатты және газды
аудандарға жатады.
2)Турин мұнай-газды ауданы.
Региональды аспектідегі мұнай өндірудің негізгі ауданы – Маңығыстау,
Ақтөбе, Қарағанды және Қызылорда облыстары. Осы аудандағы кен орындарының
жалпы саны мұнай өндіру бойынша 20 ионнан аса, соның ішінде мұнайлы (жалпы
мөлшердің 35%-ы) және газды (15%), қалған бөлігін газдымұнайлы және газды
конденсатты құрайды.  Перспективті өндірудегі жоспар бойынша газдымұнайлы 
кен орны «Құмкөл» ерекше көзге түседі. Жалпы бұл ауданның кен орны
өндіріске өндірілуімен сипатталады. В целом месторождения этого района
характеризуются как промышленно разрабатываемые, с преобладанием смешанного
типа геологических
3)Маңғыстау мұнай-газды ауданы.
Берілген мұнай-газды провинцияның көптеген кен орындары, негізінен
Маңғыстау обылысында орналасқан. Айтарлықтай мұнай қоры және газды
конденсатқа бай, ең ірі кен орындары — «Өзен», «Жетібай» және «Теңге». 
Қазақстанның басқа да мұнай-газды провинцияларымен салыстырғанда, жалпы кен
орындарының (42) ішінде газ өндіру аудандарының(жалпы санның немесе
мөлгердің 45%-ы),  басым болуымен ерекшеленеді. Мұнай кен орны жалпы өндіру
мөлшерінің 38%-ын қамтиды.бұл ауданда өндірілеттін газ салыстырмалы түрде
газсіңіргіштігінің (50-ден жоғары) жоғары коэффициентімен сипатталады. Бұл
геологиялық жыныстар құрылымының ыңғайлылығын айтады, ал ол өз кезегінде
өндіру кезінде шығынның біршама төмен болуыны ықпал етеді.
4)Шу-Сарысу ойпатын қоса алғандағы, Орталық-Қазақстандық газ-гелилі ауданы.
Берілген мұнай өндіру ауданы қолданыстағы кен орындарын қамтығанда үлкен
емес аумақты алып жатыр. Бұл жерде мұнай мен газдың шамамен тоғыз қабатты
қыртысы есептелген.  Кен орындарының негізгі орналасқан облыстары –
Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облысы. Олрадың арасында газды кен орындары
жалпы мөлшердің 89%-ын, газконденсатты – 11%-ын құрайды.    Геологиялық-
геофизикалық зерттеулердің нәтижесі бойынша бұл ауданда бірде-бір мұнай кен
орны анықталмаған, бұл берілген аудандағы шөгінді қабаттың геологиялық
құрылымымен түсіндіріледі.
Үшінші бағыт – республикадағы көмірсутекті кен орныдарының әкімшілік-
аумақтық орналасуы мұнай-газды өндірістің дамуыныдағы әр облыстың
маңыздылық деңгейін анықтауға көмектеседі.
Қазіргі уақытта өндіріс категориясындағы мұнай қорын өндіру республиканың
сегіз облысында – Ақтөбе, Атырау, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қарағанды,
Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан шоғырланған.
Мұнай және газдың облыс бойынша таралуы туралы мәліметтерді талдай отырып,
республика аумағы бойынша көмірсутекті шикізат қорының әркелкі таралуын
сипаттайды. Мұнай және газ кен орындарының көп бөлігі 100 млн т аса қоры
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде, негізінен Атырау , Маңғыстау ,
Ақтөбе ,
Мұнай және газдың 100 млн т-дан аса қоры Каспий теңізінің (шамамен 85%), 
қазақастандық бөлігінде, негізінен Атырау (38%),  Маңғыстау (28,8%), Ақтөбе
(10,7%)  және Батыс Қазақстан (7,5%)  облыстарында шоғырланған. Қызылорда –
7,5%, Жамбыл – 4%, Қарағанды – 2,0%, ОҚО – 1,5%
Сонымен кен орындарының пайдалану саны бойынша барланған өндірістік
қорладың мөлшері және негізгі перспективалы? Болжанған ресурсты аудан
ретінде қазіргі уақытта Батыс Қазақстан обылсы саналады.
Облыс бойынша көмірсутекті шикізат қорының мөлшері:
Ақтөбе облысы -10
Атырау облысы -45
Батыс Қазақстан облысы-5
Қызылорда -4
Қарағанды -1
Маңғыстау облысы -27
Жамбыл облысы -4
ОҚО — 2
Республиканың едәуір ірі кен орындарында барлық қордың 87,8%  және мұнай
өндірудің 85,9%-ы шоғырланған. Соның ішінде ерекше танылған – Атырау
обылысындағы Теңіз мұнай-газды және Батыс Қазақстан облысындағы Қарашығанақ
мұнайгазконденсат кен орны.
Қордың құрылымында өндірістік меңгеру деңгейі бойынша көп бөлігі Каспий
маңы ауданына қатысты өндірістік меңгеруге дайындалған кен орындар қоры
басым. Мұнай және газ қорларының географиялық орналасуында алдынғы орынды
Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан обылысы алады. Бұл облыстарда
республиканың көмірсутекті шикізаттың шамамен 95% өндірілетін мұнай және
газдың (90% аса) едәуір қоры бар кен орындарының көп бөлігі шоғырланған.
Қазақстанның қалған аумағындағы мұнай және газдың қоры:
— республиканың ірі кен орындарының бірі Қарағанды облысында;
—  «Құмкөл» (қалдықты өндірілетін қорын қосқанда 87,7 млн т);
— Қызылорда облысында шамамен 9 кен орны бар, қор мөлшерінің қосындысы 38
мнл т аса, соның ішінде 8 кен орны ұсақ болып табылады;
— Жамбыл және ОҚО-да негізінен ұсақ кен орындары орналасқан, қор мөлшерінің
қосындысы республикада өндірілетін барлық қордың 5%-ын құрайды.
Теңіз мұнайгаз, Қарашығанақ мұнайгазконденсатты, Өзен газмұнайлы, Жанажол
мұнайгаз, Жетібай мұнайгаз конденсатты, Қаражнбас газмұнайлы, Қаламқас және
Құмкөл мұнайлы аса ірі кен орныдары болып табылады.
 3. Негізгі кен орындарына қысқаша сипаттама.
Теңіз кен орны. Атырау облысының Ембі ауданында орналақан. 1974 ж құрылым
анықталып дайындалды. Барлау жұмыстары 1976 ж. Ал кен орынының ашылуы 1979
ж болды. Жыл өткесін қолданбалы бұрғылау жұмысы жүргізіле бастады. Кен орны
әлемдегі ірі кен орындарының бірі ретінде саналады. «Тенгизшевройл»
мәліметтеріне сай Теңізден өндірілетін қор 0,75 – 1,125 млрд т мұнай
мөлшерімен бағаланды. Мұнайдың геологиялық қорының болжанған көлемі 3,133
млрд т (25 млрд баррел) бағаланады. Теңіз кен орынының ауданы 565 км2.
жоғарғы мұнайлы коллектор 4000 –4700 м тереңдікте, төменгі  — 4700 –5400 м
тереңдікте орналасқан. Мұнайдың негізгі көзі палеозойдың тұз асты
шөгінділері, карбонатты қабаттар саналады. Қабаттардағы мұнай тығыздығы 46
градус.
Қарашығанақ кен орны. Батыс Қаазқстан облысының Бөрлуі ауданында
орналасқан. Кен орны 1979 ж ашылды. Қазақстандық эксперттердің бағалауы
бойынша кен орнында 1 млрд 200 млн т-дан аса мұнай және газконденсат,
сонымен қоса  1трлн 50 млрд м3 газ шоғырланған. 40 жыл ішінде ол жерден
жалпы 292 млн т сұйық көмірсутек және 856 млдр м3 газ өндірілетінін
болжады. Ресейлік эксперттері 820т мұнай және конденсатты, 1,3 млрд м3
газды бағалады.
Өзен кен орны.  Өзен кен орны Маңғыстау облысындағы Каспий теңізінен
шығысқа қарай50 км жерде орналасқан, 1965 ж қолданысқа түсти. 32 жыл ішінде
кен орынынан 260 млн т аса мұнай өндірілді. Өндірудің максимальды
деңгейіне  1975 ж жетті, ол кезде жылына 16 млн т мұнай өндірілген болатын.
1976-1980 жж аралығында өндіру көлемі қарқынды түрде төмендеді – 9 млн т-ға
дейін. Жалпы Өзен кен орынының геологиялық қоры 1 млрд т, ал өндірілетін
шамамен 480 млн т құрайды. Қазіргі уақытта өндіру деңгейі оның сарқылуы
салдарынан төмендеді. Қалған мұнай қоры қиын өндірілетін категорияға
жатады.
Жаңажол кен орны. Ақтөбе облысының Мұғалжар ауданында орналасқан. Мұнайдың
96 млн т, шамамен 100 млрд м3 газдың қоры бар ірі кен орындарының бірі
саналады.
Жетыбай кен орны. Маңғыстау облысында орналасқан. Құрылым 1952-1956 жж.
аралығындағы аудандық геолого-геофизикалық жұмыстар кезінде  анықталды.
Алғашқы бұрғылау 1959 ж басталды. Кен орны 1961 ж ашылды. Мұнай қоры — 70
млн т, газ шамамен — 170 млрд м3, ал конденсат шамамен 0,3 млн т.
өндірілетін мұнай ауыр өндірілетіндер қатары саналады, себебі құрамында
парафин мөлшері көп (шамамен 25%).
 «Қаражанбас» кен орны. Маңғыстау облысында орналасқан.құрылым сейсмо
зерттеу және құрылымдық бұрғылаумен анықталды. Бұрғылау жұмытары 1974 ж
басталды және осы жылы ашылды.
«Қаламқас» кен орны. Маңғыстау облысында орналасқан. Қүрылым сейсмо зерттеу
жұмыстарымен 1974 ж анықталды. 1976 ж кен орны ашылды. Мұнай қоры — 100 млн
т, газ  — 20 млрд м3 аса.
«Құмкөл» кен орны. Қарағанды облысының Жезді ауданында орналасқан.
Көмірсутекті шикізат кен орнының қоры мұнай бойынша 80 млн т, газ бойынша
1,7 млрд м3 құрайды. Кен орны «Харрикейн Құмкөл мұнай» компаниясымен
өндіріледі. Кен өндіру 180 эксплуатациаланған ұңғымаларда іске асырылады.
 
Лекция №4
                  Қазақстандық мұнайды тасымалдау маршруты.
 
   1. ҚР –ғы мұнай және газ өндіру көлемін талдау.
   2. Қазақстандық мұнайды тасымалдаудың негізгі маршруты.
 
1. ҚР ежелгі мұнай өндіретін мемлкеттердің бірі болып табылады. Мұнай
өндіріс тәсілімен шамамен 100 жыл бойы өндіріліп келеді.  Мұнай мен газды
игеру көлемі бойынша Атырау және Маңқыстау облыстары алғашқы орында, осыған
байланысты облыс аймағында қазіргі ірі компаниялар құрылды.
Қолда бар геолого-геофизикалық мәліметтер мұнайгеологиялық аудандастыруды
жүргізуге және Каспий теңізінің қазақстандық бөлігіндегі мұнайгаз
потенциалын бағалауға мүмкіндік береді. Ірі, ұлттық «МұнайГаз»
компаниясының болжамы бойынша 2010 жылға қарай Қазақстан 102 млн т мұнай
өндіреді делінген.  Мұнай өндіру көлемінің жоғарлауы және Каспий ауданына 7
млн қоры бар Шығыс Қашаған кен орнының кіріктірілуімұнай өндіру 
перспективасын қарқынды дамытуда.
2010 жылға қарай Қазақстан мұнай өндіруді 3-4 есе өсуруді жоспарлауда.
Қазіргі уақыттағы мұнай өндірудің жылдық көлемі 25-30 млн т құрайды. Бұл
төменгі көрсеткіш болып саналады.
Көптеген кен орындары ұзақ уақыт қолдануда, содықтан олар аздебетті
саналады. Мысалы, Маңғыстау облысының түелдей дерлік барлық мұнайы
«Жетыбай», «Қаражанбас», «Қаламқас» және «Өзен» сияқты ірі кен орындары
елде өндірілетін   көмірсутек шикізаттың 1/3-ін өндіреді, қиын өндірілетін
мұнай категорияларына жататын 60% қалдықты мұнай қоры бар, дегенмен «Өзен»
және «Жетібай» қорлардың түгелдей дерлік өндірілуімен,  «Қаламқас» және
«Қаражанбас» 30% және 9% өндірілуімен сипатталады.
Сонымен, қазіргі уақытта мұнайдың экоөнімді қорын қарқынды өндіруде, ал ол
өз кезегінде қордың қиын өндірілуіне әкеледі, бірақ көмірсутекті өндіру
өсуде. 2010 жылы 100 млн т нүктесіне жету болжанды. Көпшіліктің пікірі 2010-
2015 жж. қарай Қазақстанның ірі үш кен орындары — «Теңіз», «Қарашығанақ»
және «Қашағаннан» мұнай өндіру тәулігіне 9 млн баррелге жетеді деген оймен
келіседі. Құрамында парафин және меркаптанның көп болуы, қазақстандық
мұнайды тасымалдауға, сақтауға және өңдеуге тиімсіз, себебі қосымша шығынды
талап ететін оның коррозияға түсу қасиеті жоғары, қоршаған ортаға кері
әсерінің болуымен сипатталады.
 
2 Қазақстанның мұнайгазды кешенінің дамуы энергетикалық шикізаттың сыртқы
нарыққа шығару мәселелерімен тығыз байланысты, сосың салдарынан транспортты
фактор аса маңызды мәселеге айналып отыр. Қазіргі уақытта шамамен мұнайдың
80% -ы Қазақстаннан мұнай құбырлары арқылы эксплуатацияланады, 12% темір
жолдармен және 7%  су көлігімен тасымалдау үлеісне тиесілі.
Республикада мұнай өндірудің қазіргі деңгейі бектілген бар қордың көлемінен
шамамен 1% -ын құрайды және бұл ағынға қазіргі уақытта бар құбырлардың
қызмет көрсетуі жеткілікті. Экспорттық баға бойынша қазіргі уақытта
қалыптасқан құбыр жолдар желісі мұнайдың жалпы өндіру көлемнінің 70-80 млн
т-дағы республиканың экспоттық қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта мұнайды экспорттау көлемі бар мұнай құбыр жолдардың
тасымалдау мүмкіндігінің артуымен жыл сайын өсу үстінде.  Он жылдық соңына
қарай Каспий қайраңының қазақстандық бөлігіндегі кен орындарының
меңгеруімен байланысты жағдай радикальды  өзгеруі мүмкін: әртүрлі бағалар
бойынша 2010 жылға қарай Қазақстанна мұнайды экспорттау қазіргі деңгейінен
6-10 есе өсуі мүмкін ол жылына 10-150 млн т –ға жетеді. Сонымен,
республикаға тағы да ірі мұнай құбыр жолы қажет болады.
Қазіргі уақытта әртүрлі елдердің эксперттері экспортты құбыр жолдарының
нұсқаларын қарастыруда:
   1. Ресей аумағы арқылы энерго жабдықтаушыларды тасымалдау;
   2. Жерорта теңізінен Синьцзян қытай провинциясына дейінгі доғаны қосатын
      тасымалдау бағыты;
Қазақстандық экспорттау жолы. Ұсынылған экспортты құбыр жолдардың жобалары
ішінен «Каспийдің Құбыржол Консорциумы» (КТК)  практика жүзінде іске асқан.
Құбыр жол жүк тасымалдаушыларды тартады, тарифымен бәсекеге қабілетті және
сапа банкінің бар болуымен сипатталады. Оның алғашқы өтімділік қабілеті
28,2 млн т/жылына тең. 2002 жылдың 8 ай ішінде КТК жүйесі бойынша 7,1 млн т
ган көмірсутек шикізаты тасымалданды.оның негізгі бөлігі СП
«Тенгизшевройлдың» мұнайы құрайды.
КТК жүйесіне басқада кен орындарының мұнайын қосу үшін НК «Қазмұнайгаз»
республиканың ішілік құбыр жолдар жүйесін дамыту жобаларын қаржыландыру
жобаларын іске асыруды жоспарлауда. Атырау қ. ауданындағы құрылыс қосқыш
құрылғылар Атырау және Маңғыстау облыстарындағы кен орныдарындағы мұнайды
КТК-ға бағыттауға мүмкіндік береді.
Жыл ішінде 10 млн т мұнай өткізетін Кенқияқ-Атырау құбыр жолының құрылысы
басталды. Сонымен қатар, «Әлібекмола» және «Кенкияк»,  Кроме того,
планируется прокладка 46-километрового участка трубы между месторождениями
«Алибекмола» и «Кенқияқ» кен орындарының аралығында 46 км-лік құбыр тарту
жоспарлануда, ал ол  өз кезегінде КТК және Атырау – Самара мұнай
құбырларының ресурстық потенциалын айтарлықтай өсреді.
Сонымен, ортатәуліктік песрспективада (2006 ж. дейін) КТК бойынша мұнайды
тасымалдау көлемі 32 млн т жетеді, олардың 22 млн т ТШО-ның мұнайы, 7 млн т
– «Қарашығанақ» үлесін және 3 млн т «Кенқияқ» және «Әлібекмола» құрайды.
КТК-мен шектеліп қалмай, Қазақстан Ресеймен басқа да жобалармен қарым
қатынас кеңейтуде, соның ішінде Атырау—Самара мұнай құбырларын қуаттылығын
15 млн т-ға дейін өсіру. 2006 жылға қарай мұнай құбырының өтімділік
қабілетін 25 млн т-ға өсіру жоспарлануда. Атырау – Самара маршрутына
қосымша қызығушылықты 2001 ж желтоқсандағы эксплуатацияға қуаттылығы жылына
12 млн т алғаш Балтық құбыржолы жүйесі берілгендігі туғызады.
БТС-ң экплуатация сызбасы бойынша қазақстандық мұнайды Атырау – Самара және
Батыс – сібір мұнайы аралас болуы мүмкін Сургут – Полоцк мұнай құбырынан
Самара – Альметевск – Приморск маршруты арқылы қабылдауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар Приморскіде мұнай өңдеу тереңдігі 95% және қуаттылығы жылына
6 млн т экспортты-бағытталған МӨЗ-ның құрылысын салу туралы шешім
қабылданды.
Перспективті жобалар. Ресейлік – каспийлік мұнайды барлық бағытқа
тасымалдау ішінен істе тұрғандарының бірден-бірі болып саналады. Бірақ
болшақта экспорттық инфрақұрылымды дамыту міндеттілігін ескере отырып,
қазіргі уақытта «Батыс Қазақстан – Қытай» және «Қытай – Түркменстан –
Ауғанстан – Пәкістан» мұнай құбырлаы, Иран бағытындағы және «Баку – Тбилиси
– Джейхан», мұнай құбырлары, украиндық маршрут «Одесса – Броды» және грек-
болгарлық «Бургас —Александропулис» және т.б жобаларды түрлендіру мақсаты
қарастырылуда.
Батыс Қазақстан – Қытай маршруты. Қазақстанна Қытайға бағытталған мұнай
құбырларының идеясы ақтөбе және Өзен мұнай өндіріс орнын приватизациялаған
Қытай ұлттық мұнай газ корпорациясының қатысуымен байланысты шықты. ТЭО
жобасына сай трасса ұзындығы 3 мың км-ден асады, соның ішінде 2,4 мың км-ы
Қытай шекарасына дейн созылған, өндірудің минимальды көлемі жылына 20 млн
т, 3 млрд долларға бағаланды. Батыс Қазақстан – Қытай маршруты Атырау —
Кенқияқ — Құмкөл — Атасу – Дружба маршруттары бойынша мұнай құбырларының
құрылысын салуды жоспарлауда және каспийлік мұнайды Қытай және Азия-тынық
мұхит елдеріне шығаруға мүмкіндік береді. Қытайлық нұсқаны іске асыру этап
түрінде өтуде: Құмкөл – Қарақойын мұнай құбыры қызмет етуде, Кенқияқ –
Атырау құбыр жолы құрылып жатыр. Құмкөл – Арал –Кенқи мұнай құбыры оның
жалғасы болып табылады. Кенқияқ – Атырау құбыр жолы мұнай өндіру
компанияларына Атырау – Самара және КТК құбыр жолдарына тікелей қосылуға
мүмкіндік береді.  Капий және Қара теңіздерге дейін транспорт шығындарын
төмендету. Батыс және Орталық Қазақстандағы мұнайдың едәуір көлемін өндіру
арқылы  талап етілген көлемге жетуге болады.
Қазақстан – Түркменстан – Ауғанстан – Пәкістан мұнай құбыры. Бұл мұнай
құбыр жолы жобаға сай, Чарджоу қаласынан бастау алады, содан кейін
Ауғанстан және Пәкістан аумағы арқылы Аравия шығанағына шығады.
Қазақстандық мұнай Чарджоуға 25 млн т өтімділік қабілеті бар, Омск —
Павлодар — Шымкент — Чарджоу мұнай құбырларының желісі арқылы келуі тиіс.  
Иран бағыты.  Иран жобасы Франция компаниясымен қазақстандық шикі мұнайды
Теңіз және Жаңа Өзен аудандарынан Иранға тасымалдау үшін ұсынылды және
сонымен қатар жақын жердегі түркмендік шикі мұнайды кен орынанан тасымалдау
үшін құрастырылды. Омск — Павлодар — Шымкент — Чарджоу модернизациялау
үшін, ол бойынша Сейди қаласының МӨЗ-на мұнай өңдеу заууытына транзитті
жаңарту, Түркменстан – Иран ауданын құру, Ислам Республикасы Иран нарығына
кейнгі уақыттада мұнайды тасымалдауды іске асыру мәселелері қарастырылады.
Қазақстан-Түркменстан-Иран мұнай құбыр жобасы. Қазақстан—Түркменстан—Иран
трассасының экономикалық мақсаттары қызықтырады. Оның өтімділік
қабілетіжылына  1,5 – 2 млрд долларға бағаланды және ол Парсы шығанағына
терминалына қазақстандық мұнайды тасымалдаудың ең қысқа қашықтығы болып
табылады. Сонымен қатар Иранға экспортталатын мұнайдың соңғы бағасы
барреліне 12-15 доллардан аспайды. Алдағы уақытта түсу мүмкіндігі бар
болғандықтан әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болып саналады. Қазақстанна
Иранның солтүстігіне экспорттайтын мұнайдың көлемі 25 млн т құрауы мүмкін.
Қолданыстағы құбыр жолдарын пайдалану арқылы және біртіндеп қуатын арттыру
арқылы көлік инфрақұрылымын қолдану арқылы 2-3 этапта іске асуы мүмкін.
Біріншіде мұнайды танкермен Ақтаудан Иранның каспийлік айлақтарына
тасымалдау нәтижесінде, ол солтүстік Иранның МӨЗ-на жеткізіледі. Иранның 4
МӨЗ-ныың қуаттылығының жалпы қосындысы 810 мың баррельді құрайды және
жылына 50 млн т мұнайды өңдеу мүмкіндігін береді. Өзен – Тегеран құбыр жолы
салынған соң. Мұнай Иранның астанасына  дейін жету мүмкін және жергілікті
МӨЗ –да қолдану мүмкін, ал оның орнына Қазақстан Парсы шығанағындағы
мұнайды сол бағамен алады.
Баку – Тбилиси – Джейхан мұнай құбыры. Ұзындығы1760 км құбыр жолы Каспий
теңізіндегі кен орнын Түркияның айлақтарымен байланысты отырып, АҚШ-қа
энергия ұстаушы көздерді дмверсифицирлеуге және Парсы шығанағы
мемлекеттерінің мұнайды импорттауға тәуелділігін төмендетуге мүмкіндік
береді. Сонымен қатар, өзінің саяси және экономикалық ықпалын күшейтуге
мүмкіндік береді. Жоба 40-50 жыл ішінде 45-50 млн т жылына тасымалданатын
кезде рентабельді. Аналитиктердің көзқарасы бойынша Ақтау – Иран маршруты
салыстырмалы түрде қазақстандық мұнайды әлемдік нарыққа шығарудың жолы
болып табылады. Тасымалдау потенциалы едәуір үлкен Қазақстан Иранның 
солтүстігіне мұнайды экспорттау көлемі 25 млн т жету мүмкін. Теңіз арқылы
тасымалдау мүмкіндігі қазақстанық мұнайды  Азербайжандық мұнай құбыр
желісіне қосу арқылы уске асады. Танкермен тасымалдау көлік
инфрақұрылымының сатлы кен орынын болжайтын жеңіл жолы, сонымен қатар
капитал құюды талап етпейді және өндіру көлемі кіші болганда, оны іске
асыруға болады.
 

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс