УМКД

Қаржы құқықтық нормалар мен қатынастар

«Бюджеттік заңнама» пәні бойынша
«5В030100»- құқықтану мамандығына арналған
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ

СЕМЕЙ
2014

Мазмұны

1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы

1. Глоссарий

2. Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы

Тақырып 1. Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы
1. Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына түсінік
2. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің қағидалары

3.Бюджеттің түсімдері мен шығыстарына әсер ететін
нормативтік құқықтық актілер

1. Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына түсінік
Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасының Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында күші болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Мемлекеттік мекемелерге қатысты ережелері Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкіне және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бюджетінен
(шығыстар сметасынан) қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге
қолданылмайды. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы
органдардың тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден кезекті
қаржы жылына ақша бөлу туралы актілері, осы актілердің қайтарымды негізде
ақша бөлу туралы ережелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан
кейін күшін жояды.
Жоспарлы кезеңнің екінші және үшінші жылдары бойынша республикалық бюджет
туралы заңға (жергілікті бюджет туралы мәслихат шешіміне) қосымшалардың
қолданысы келесі жоспарлы кезеңге арналған республикалық бюджет туралы
заңның (жергілікті бюджет туралы мәслихат шешімінің) қолданысқа
енгізілуімен күшін жоятын болады.
Республикалық бюджет туралы заң, жергілікті бюджет туралы мәслихаттың
шешімі, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы
органдардың оларды іске асыру туралы актілері, сондай-ақ оларға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы нормативтік құқықтық актілер
тиісті қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізіледі. Осы
Кодексте мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
1) аваль - вексельдік кепілдік, оны жасаған тұлға вексель бойынша
міндетті тұлға үшін вексель бойынша төлемді жүзеге асыру жөнінде (толық
немесе ішінара) өзіне міндеттеме қабылдайды;
2) байланыссыз гранттар - Қазақстан Республикасы Үкіметінің грант берген
донордан одан әрі қарыз алуын немесе республикалық және жергілікті
бюджеттерден қоса қаржыландыру көзделмейтін гранттар;
3) байланысты гранттар - Қазақстан Республикасы Үкіметінің грант берген
донордан одан әрі қарыз алуын немесе байланысты грантты іске асыруға
бағытталған тиісті бюджеттік бағдарламаның шеңберінде республикалық және
жергілікті бюджеттерден қоса қаржыландыруды көздейтін гранттар;
4) байланысты грант туралы келісім - Қазақстан Республикасына өтеусіз
қаржылық немесе техникалық көмек ұсыну көзделген мемлекеттік орган және
донор арасындағы шарт;
5) бақылау объектілері - бюджет процесіне қатысушылар, квазимемлекеттік
сектор субъектілері, сондай-ақ бюджет қаражатын алушылар, байланысты
гранттарды, мемлекет активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды
пайдаланатын жеке және заңды тұлғалар;
6) банк кепiлдiгi – қарыз алушы мемлекеттiк кепiлдiк беру туралы
келiсiмде белгiленген тәртiппен және мерзiмдерде қарыз шарты бойынша
соманы төлемеген жағдайда, банктiң бюджеттi атқару жөнiндегi орталық
уәкілетті орган алдындағы мемлекет кепiлдiк берген қарыз бойынша
берешектi өтеу жөнiндегі мiндеттемесi;
7) бекітілген бюджет - Қазақстан Республикасының Парламенті немесе тиісті
мәслихат бекіткен бюджет;
8) борышқа қызмет көрсету - белгілі бір уақыт кезеңіндегі сыйақының,
комиссиялық төлемдердің, айыппұлдардың және қарыз алу шарттарынан
туындайтын өзге де төлемдердің жиынтық төлемі;
9) борыш мониторингі - мемлекеттің өзі уәкілеттік берген органдар арқылы
борышты есепке алу, талдау және қалыптастыру, өзгерту және қызмет көрсету
процесін бақылау жөніндегі қызметі;
10) борышты өтеу - қарыз алушының алған қарыз сомасын қарыз шартында
белгіленген тәртіппен қайтаруы, қарыз шартынан туындайтын басқа да
міндеттемелерді орындауы;
11) бұзушылық - бюджет қаражатын және мемлекет активтерін, байланысты
гранттарды, мемлекет кепілдік берген қарыздарды жоспарлауға және
пайдалануға, мемлекет кепілгерлігін беруге байланысты қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасының бюджет және өзге де заңнамасының
ережелерін бұзуға әкеп соққан әрекет (іс-әрекеттер немесе әрекетсіздік);
12) бюджет - мемлекеттің өз міндеттері мен функцияларын іске асыруды
қаржылық қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры;
12-1) бюджет жүйесi – бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттiк процестер мен қатынастардың жиынтығы;
12-2) бюджет қаражаты – мемлекеттiк меншiкке түсуі және жұмсалуы бюджетте
ақшалай нысанда көрсетiлетiн мемлекеттiң ақшасы мен өзге де активтерi;
12-3) бюджет қаражатын алушылар – бюджет қаражатын бюджеттiк
бағдарламалардың әкiмшiсi арқылы алатын және оны бюджеттiк
бағдарламаларды iске асыру шеңберiнде пайдаланатын жеке және заңды
тұлғалар;
12-4) бюджет процесi – мемлекеттiк органдардың Қазақстан Республикасының
бюджет заңнамасымен регламенттелген, бюджеттi жоспарлау, қарау, бекiту,
атқару, нақтылау және түзету, бухгалтерлiк есепке алу мен қаржылық
есептiлiктi, бюджеттiк есепке алу мен бюджеттiк есептiлiктi жүргiзу,
мемлекеттiк қаржылық бақылау, бюджеттiк мониторинг және нәтижелердi
бағалау жөнiндегi қызметi;
13) бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган - жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің
атқарылуы бойынша бухгалтерлік есепке алуды, бюджеттік есепке алу мен
бюджеттік есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды жүзеге асыратын
атқарушы орган;
14) бюджеттi атқару жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган – бюджетті атқару,
республикалық бюджеттiң және өз құзыретi шегiнде жергiлiктi бюджеттердiң,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң есебi негiзiнде Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорының атқарылуы бойынша бухгалтерлiк есепке
алуды, бюджеттiк есепке алу мен бюджеттiк есептiлiктi жүргiзу саласында
басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы
орган;
15-1) бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – бюджеттік
жоспарлау саласындағы басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге
асыратын орталық атқарушы орган;
16) бюджеттік инвестициялар – заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарын
қалыптастыруға және (немесе) ұлғайтуға, бюджеттік инвестициялық жобаларды
іске асыру арқылы мемлекет активтерін құруға және (немесе) дамытуға
бағытталған республикалық немесе жергілікті бюджеттен қаржыландыру;
17) бюджеттік инвестициялық жоба – жаңа объектілерді құруға (салуға) не
қолда барларын реконструкциялауға, сондай-ақ ақпараттық жүйелерді құруға,
енгізуге және дамытуға бағытталған, белгілі бір уақыт кезеңі ішінде
бюджет қаражаты есебінен бюджеттік бағдарлама әкімшісі тікелей іске
асыратын және аяқталған сипаттағы іс-шаралар жиынтығы;
17-1) бюджеттiк инвестициялық жоба бойынша экономикалық қорытынды –
бюджеттiк инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық негiздемесiне
экономикалық сараптаманың қорытындысы негiзiнде дайындалған, мемлекеттiк
жоспарлау жөнiндегi орталық немесе жергiлiктi уәкiлеттi органның
бюджеттiк инвестициялық жобаны iске асырудың экономикалық орындылығы,
оның ел экономикасына ықпалы мен стратегиялық және (немесе) бағдарламалық
құжаттарға сәйкес келуі тұрғысынан қорытындысы;
17-2) бюджеттiк инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық
негiздемесiне экономикалық сараптама – техникалық-экономикалық
негiздемеде ұсынылған ақпаратты салалық сараптаманың қорытындысы және
Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес талап етiлетiн басқа
да сараптамалардың қорытындылары негiзiнде жүргiзiлетiн, жобаның жүзеге
асырылуын және тиiмдiлiгiн айқындау тұрғысынан кешендi бағалау;
18) бюджеттік қамтамасыз етілу - тиісті бюджеттер қаражаты есебінен
ұсынылатын, осы көрсетілетін қызметтерді алушылардың бірлігіне
есептегендегі мемлекеттік қызметтер құны;
21) бюджеттік қатынастар - бюджет процесінде туындайтын қатынастар;
22) бюджеттік операциялар - бюджетті атқару процесінде жүзеге асырылатын
операциялар;
24) грант - донорлардың Қазақстан Республикасының мемлекеттік ұйымдарына
беретін өтеусіз қаржылық немесе техникалық көмегі;
25) донорлар - шет мемлекеттер, олардың үкіметтері мен агенттіктері,
халықаралық және шетелдік мемлекеттік ұйымдар, қызметі Қазақстан
Республикасының Конституциясына қайшы келмейтін шетелдердің үкіметтік
емес қоғамдық ұйымдары және қорлары;
26) есепті қаржы жылы - жоспарлы кезеңнің ағымдағы қаржы жылының
алдындағы жыл;
26-1) жергiлiктi атқарушы орган борышының лимитi – мемлекеттік жоспарлау
жөніндегі орталық уәкілетті орган облыстың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың жергiлiктi атқарушы органдары үшiн белгiлейтін,
жергiлiктi атқарушы органның тиiстi қаржы жылына алынған және өтелмеген
қарыздарының тiркелген сомасы, одан жергiлiктi атқарушы органның
белгiленген күнге (тиiстi қаржы жылының соңына) нақты борышы аспауға
тиiс;
27) жергілікті атқарушы органның борышы - жергілікті атқарушы органның
белгілі бір күнге алынған және өтелмеген қарыздарының сомасы;
29) жоспарлы кезең - ағымдағы қаржы жылынан кейінгі үш қаржы жылы;
29-1) заңды тұлғалардың жарғылық капиталына мемлекеттің қатысуы арқылы
бюджеттік инвестициялар бойынша экономикалық қорытынды – заңды
тұлғалардың жарғылық капиталына мемлекеттің қатысуы арқылы бюджеттік
инвестициялардың қаржылық-экономикалық негіздемесінің экономикалық
сараптама қорытындылары негізінде әзірленген, бюджеттік инвестицияларды
жүзеге асырудың экономикалық орындылығы, олардың ел экономикасына әсері
мен стратегиялық және (немесе) бағдарламалық құжаттарға сәйкестігі
тұрғысынан мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық немесе жергілікті
уәкілетті органның қорытындысы;
29-2) заңды тұлғалардың жарғылық капиталына мемлекеттің қатысуы арқылы
бюджеттік инвестициялардың қаржылық-экономикалық негіздемесінің
экономикалық сараптамасы – іс-шаралардың салалық сараптамасының
қорытындысы және Қазақстан Республикасының бюджеттік заңнамасына сәйкес
талап етілетін басқа да сараптамалардың қорытындылары негізінде
жүргізілетін негізділік және нәтижелілік критерийлеріне сәйкестігі
тұрғысынан қаржылық-экономикалық негіздемеде ұсынылған ақпаратты кешенді
бағалау;
29-3) заңды тұлғаның жарғылық капиталын қалыптастыру және (немесе)
ұлғайту арқылы бюджеттік инвестициялар – заңды тұлғаның жарғылық
капиталын республикалық немесе жергілікті бюджеттен қалыптастыру және
(немесе) ұлғайту арқылы оны дамытуға бағытталған іс-шараларды іске асыру;
30) инвестициялық ұсыныс – тиісті іс-шаралар жиынтығын қоса алғанда,
стратегиялық мақсатқа қол жеткізу үшін мемлекеттік, салалық
бағдарламаларды және аумақтарды дамыту бағдарламаларын іске асыру
шеңберінде мемлекеттік инвестициялық жобаларды іске асырудың орындылығын
негіздейтін, оған қол жеткізу жолдарын және ықтимал қаржыландыру
тәсілдерін көрсететін, бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері әзірлейтін
тұжырымдамалық ұсыныс;
30-1) инвестициялық ұсыныстың экономикалық қорытындысы – салалық
сараптаманың қорытындысы және Қазақстан Республикасының бюджет
заңнамасына сәйкес талап етілетін сараптамалардың басқа да қорытындылары
негiзінде жүргiзiлетiн, пайдалар мен шығындар талдауын пайдалана отырып,
инвестициялық ұсыныста берілген ақпаратты кешенді бағалау;
31) квазимемлекеттік сектор субъектілері – мемлекеттік кәсіпорындар,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, оның ішінде
мемлекет қатысушысы немесе акционері болып табылатын ұлттық басқарушы
холдингтер, ұлттық холдингтер, ұлттық компаниялар, сондай-ақ еншілес,
тәуелді және Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес
олармен аффилиирленген болып табылатын өзге де заңды тұлғалар;
32) кезекті қаржы жылы - ағымдағы қаржы жылынан кейінгі жыл;
33) келісімшарт жасасушы агент - бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті
органмен жасалатын үкіметтік қарыздарды хеджирлеу жөніндегі мәміленің
тарабы;
33-1) концессиялық жоба – Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына
және «Концессиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
шектеулі уақыт кезеңі ішінде іске асырылатын және аяқталған сипаттағы
концессияны жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жиынтығы;
35) кірістерді бөлу нормативі - әртүрлі деңгейлердегі бюджеттер арасында
кіріс түрлерін бөлудің проценттік арақатынасы;
36) Қазақстан Республикасының резиденттері - Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес құрылған, Қазақстан Республикасында орналасқан заңды
тұлғалар, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасында және (немесе) оның
шегінен тысқары жерлерде орналасқан филиалдары мен өкілдіктері;
37) қаржы агенттігі - Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
экономиканың белгілі бір салаларында мемлекеттік инвестициялық саясатты
іске асыруға уәкілеттік берілген ұлттық басқарушы холдинг және
акцияларының жүз проценті ұлттық басқарушы холдингке тиесілі заңды
тұлғалар, сондай-ақ мемлекет жүз процент қатысатын банк немесе банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын және осы мақсаттарда
Қазақстан Республикасының қаржы нарығынан және (немесе) халықаралық қаржы
нарығынан қарыз алуды жүзеге асыратын ұйым;
38) қаржы жылы - бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік
жылдың 1 қаңтарынан басталып 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
39) қаржыландыру - бюджет ақшасын оларды алушыларға бөлу;
40) қаржылық есептілік - егер Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде өзгеше көзделмесе, нысаны мен көлемін бюджетті атқару
жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайтын бақылау объектілерінің
қаржылық жағдайы, қызметінің қаржылық нәтижелері және олардың қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы ақпарат;
41) қарыз алу - тараптардың міндеттемелерді орындауын есепке алу, бақылау
және талдау рәсімдерін қоса алғанда, қарыз қаражаттарын тарту қажеттілігі
туралы шешім қабылдау, қарызды тарту, пайдалану, өтеу және қызмет көрсету
тәртібі мен шарттарын айқындау рәсімдері, келіссөздер, міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ету және кепілдіктері, қарыз бойынша тиісті
құжаттарды ресімдеу және қол қою, қарыз шартын ратификациялау
(мемлекеттік сыртқы қарыз алу кезінде), қарыз қаражатын алу, пайдалану
рәсімдері кіретін процесс;
42) қарыз беруші - мемлекеттік немесе мемлекеттік емес қарыздарды
мемлекеттік кепілдікпен немесе мемлекет кепілгерлігімен берген тұлға
немесе инфрақұрылымдық облигацияларды ұстаушылардың өкілі;
42-1) қарызға қызмет көрсету – бюджеттi атқару жөнiндегi орталық
уәкiлеттi органның немесе банктiң қарыз алушының шоттарындағы қарыз
қаражатының пайдаланылуын және қарыз алушының сыйақы төлемдерiн,
комиссиялық төлемдерді және қарыз талаптарына сәйкес басқа да төлемдердi
жүзеге асыруын есепке алу жөнiндегi қызметi;
42-2) қарызды қайта құрылымдау – тараптардың қарыз шарты бойынша
мiндеттемелерді орындауының мерзiмдерiн, қаржылық және өзге де талаптарын
олардың келiсiмi бойынша өзгерту;
43) қарыз шарты - қарыз алушы қарыз қаражатын соған байланысты алатын
және қарыз берушінің алдында оны қайтару және сыйақыны, сондай-ақ қарызға
байланысты басқа да төлемдерді төлеу жөнінде міндеттемені мойнына алатын
келісім;
46) мемлекет активтері - өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде
мемлекеттік меншікке алынған, құндық бағасы бар мүліктік және мүліктік
емес игіліктер мен құқықтар;
47) мемлекет кепілгерлігімен тартылатын қарыз - инфрақұрылымдық
облигациялар шығару арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттік емес қарыз;
48) мемлекет кепілгерліктері бойынша борыш - мемлекет кепілгерлігімен
тартылған, белгілі бір күнге алынған және өтелмеген мемлекеттік емес
қарыз сомаларының сомасы;
49) мемлекет кепілгерліктерін беру лимиті - тиісті қаржы жылына
республикалық бюджет туралы заңмен бекітілетін тіркелген сома, соның
шегінде мемлекет кепілгерліктері берілуі мүмкін;
50) мемлекет кепілдік берген борыш - мемлекеттік кепілдіктермен
қамтамасыз етілген, белгілі бір күнге алынған және өтелмеген мемлекеттік
емес қарыздар сомасы;
51) мемлекет кепілдік берген қарыз - мемлекеттік кепілдікпен қамтамасыз
етілген мемлекеттік емес қарыз;
52) мемлекеттік борышты қайта қаржыландыру - мемлекеттік борышты жаңадан
алынған қарыз қаражаттары есебінен өтеу;
53) мемлекеттік емес қарыз - Қазақстан Республикасының Үкіметін,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкін және жергілікті атқарушы
органдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының резиденті қарыз алушы
болатын қарыз қатынастары;
54) мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган - тиісті
әкімшілік-аумақтық бірлікте стратегиялық, экономикалық және бюджеттік
жоспарлау саласында функцияларды жүзеге асыратын, жергілікті бюджеттен
қаржыландырылатын атқарушы орган;
55) мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган –
стратегиялық және экономикалық жоспарлау, бюджет саясатын тұжырымдау мен
қалыптастыру саласындағы, сондай-ақ өңірлік даму саласында мемлекеттік
саясатты қалыптастыру және іске асыру бойынша басшылықты және салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
56) мемлекеттік кепілдіктерді беру лимиті - тиісті қаржы жылына
республикалық бюджет туралы заңмен бекітіліп, тіркелген сома, соның
шегінде мемлекеттік кепілдіктер берілуі мүмкін;
56-1) мемлекеттік концессиялық мiндеттемелер – жасалған концессия
шарттары бойынша концедент белгілі бір күнге қабылдаған және орындамаған
қаржылық мiндеттемелердiң сомасы бойынша концеденттің құқықтары мен
мiндеттерiнiң жиынтығы;
56-2) мемлекеттiк қаржылық бақылау объектiлерiнде анықталатын
бұзушылықтар сыныптауышы (бұдан әрi – Бұзушылықтар сыныптауышы) –
бұзылған құқық нормалары және оларға Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тиiстi жауаптылық түрлерi көрсетiле отырып, бұзушылық
түрлерiнiң тiзбесiн және оларды жою тәсiлдерiн қамтитын құжат;
57) мемлекеттік қарыз - қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі немесе жергілікті атқарушы
органдар болатын қарыз қатынастары;
57-1) мемлекеттік инвестициялық жоба – бюджеттік инвестицияларды жүзеге
асыру және концессиялық жобаларды іске асыру арқылы мемлекеттің
стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған іс-шаралар кешені;
58) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаз – оны ұстаушының Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және
жергілікті атқарушы органдар қарыз алушы болатын қарызға қатысты
құқықтарын куәландыратын немесе оны ұстаушының қосалқы жалдау шарты
негізінде активтерді пайдаланудан табыстар алуға құқықтарын куәландыратын
эмиссиялық бағалы қағаз;
59) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру - Қазақстан
Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің және
жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарын
бірінші иеленушілерге азаматтық-құқықтық мәмілелер жасау арқылы иеліктен
шығаруы;
60) нақтыланған бюджет - атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылдаған өзгерістер мен толықтырулар
ескеріле отырып, бекітілген бюджет;
61) нәтиженің көрсеткіштері - мемлекеттік органның стратегиялық жоспарлар
мен бюджеттік бағдарламаларды іске асыру жөніндегі қызметін сипаттайтын,
бюджеттік бағдарламалардың тікелей және түпкілікті нәтижелерінің,
тиімділігі мен сапасы көрсеткіштерінің жиынтығы;
62) негізгі борыш сомасы - қарыз берушіден алынған және оған
қайтарылмаған қарызды, сол бойынша сыйақының, тұрақсыздық төлемінің
(айыппұлдың, өсімпұлдың) есептелген сомасын есепке алмастан, өтелуге
жататын сома;
62-1) өзара өтелетiн операциялар – мемлекеттiк бюджеттi және облыстың
бюджетiн, сондай-ақ олардың атқарылуы туралы есептердi қалыптастыру
кезiнде жүзеге асырылатын, қосарланған шотты болдырмау мақсатында
бюджеттiң бiр деңгейiнен басқа деңгейіне берiлетiн трансферттер,
бюджеттiк кредиттер және басқа да ақша сомаларын алып тастауға байланысты
операциялар;
63) өтеусіз қаржылық көмек - донорлардың Қазақстан Республикасының
мемлекеттік ұйымдарына тауарлар беруді, жұмыстарды орындауды және
қызметтер көрсетуді қаржыландыру үшін ақша беруі;
64) өтеусіз техникалық көмек - донорлардың Қазақстан Республикасының
мемлекеттік ұйымдарына тауарлар беруді, жұмыстарды орындауды және
қызметтер көрсетуді жүзеге асыруы немесе ұйымдастыруы;
66) сақтандыру шарты - сақтандыру ұйымының бюджетті атқару жөніндегі
орталық уәкілетті орган алдындағы мемлекет кепілгерлігі немесе
мемлекеттік кепілдік бойынша міндеттемелерді орындауға республикалық
бюджеттен қаражат бөлу нәтижесінде туындаған залалды өтеу жөніндегі
міндеттемесін көздейтін шарт;
67) сыйақының тіркелмеген (құбылмалы) ставкасы - нарық конъюнктурасына
байланысты өзгерістерге ұшыраған кредиттер, қарыздар жөніндегі сыйақы
ставкасы немесе бағалы қағаздар бойынша сыйақымен қоса табыс;
68) сыртқы қарыз - қарыз беруші Қазақстан Республикасының резиденті емес,
ал қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Қазақстан
Республикасының резиденті болатын қарыз қатынастары;
69) тікелей нәтиже - қол жеткізілуі осы функцияларды, өкілеттіктерді
жүзеге асыратын немесе қызметтер көрсететін ұйымдардың қызметіне толық
байланысты болатын, көзделген бюджет қаражаты шегінде атқарылатын
мемлекеттік функциялар, өкілеттіктер және көрсетілетін мемлекеттік
қызметтер көлемінің сандық сипаттамасы;
70) түпкілікті нәтиже - белгілі бір мемлекеттік орган қызметінің, басқа
да мемлекеттік органдар қызметінің тікелей нәтижелеріне қол жеткізумен
ұштасатын, халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасының, әлеуметтік саланың,
экономиканың, қоғамдық қауіпсіздіктің және мемлекеттік басқарудың басқа
да салаларының мақсатты жай-күйі (жай-күйінің өзгерісі);
71) үкіметтік борыш - Қазақстан Республикасының Үкіметі алған және
өтемеген мемлекеттік қарыздарының, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің борышына
жатқызылған белгілі бір күнге борыштық міндеттемелердің сомасы;
72) үкіметтік борыш лимиті - тиісті қаржы жылына алынған және өтелмеген
үкіметтік қарыздардың республикалық бюджет туралы заңмен бекітілетін
тіркелген сомасы, белгіленген күнге (тиісті қаржы жылының аяғына) қарай
Қазақстан Республикасы Үкіметінің нақты борышы одан аспауға тиіс;
73) үкіметтік қарыздарды хеджирлеу - бюджеттің атқарылуы жөніндегі
уәкілетті орган мен келісімшарт жасасушы агент арасындағы үкіметтік қарыз
алудың тәуекелдерін (валюталық, проценттік және өзге де) басқару
мақсатында қаржы құралдарымен мәмілелер жасау;
74) ішкі қарыз - қарыз беруші Қазақстан Республикасының резиденті, ал
қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Қазақстан
Республикасының резиденті болатын қарыз қатынастары.
2. Қазақстан Республикасы бюджет заңнамасының осы бапта аталмаған басқа
да ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалатын мәндерімен
пайдаланылады.
Егер осы Кодексте өзгеше көзделмесе, осы Кодексте пайдаланылатын
Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалары салаларының ұғымдары,
Қазақстан Республикасының тиісті заңнамалары салаларында пайдаланылатын
мәндерімен қолданылады.
Бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы
ұғымдарының айқындамалары Қазақстан Республикасының басқа да заңнамасы
салалары ұғымдарының айқындамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан
Республикасы бюджет заңнамасының ұғымдары пайдаланылады.
2. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің қағидалары
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мынадай қағидаларға негізделеді:
1) бірыңғайлық принципі - бюджет жүйесін ұйымдастырудың және оның жұмыс
істеуінің бірыңғай принциптерін қолдану, Қазақстан Республикасында
бірыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет процесінің бірыңғай рәсімдерін
пайдалану;
2) толымдылық принципі - бюджетте және Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық түсімдер
мен шығыстардың көрсетілуі, бюджет қаражаты бойынша талап құқықтарының
басқаға берілуі сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара
талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу;
3) реалистік принципі - бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің әлеуметтік-экономикалық дамудың, мемлекеттік органдардың
стратегиялық жоспарлары болжамдарының бекітілген (түзетілген)
параметрлеріне, бағыттарына сәйкес келуі;
4) транспаренттілік принципі - мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді, сондай-ақ қоғам мен бұқаралық
ақпарат құралдары үшін бюджет процесінің міндетті ашықтығын қоспағанда,
Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік
құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджетті және
олардың атқарылуы туралы есептерді, стратегиялық жоспарлар мен олардың
іске асырылуы туралы есептерді, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты міндетті түрде
жариялау;
5) дәйектілік принципі - мемлекеттік органдардың бюджеттік қатынастар
саласында бұрын қабылданған шешімдерді сақтауы;
6) нәтижелілік қағидаты – мемлекеттік органдардың стратегиялық
жоспарларында және (немесе) бюджеттік бағдарламаларында көзделген тікелей
және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге бағдарланған бюджетті әзірлеу
және атқару;
7) бюджеттердің дербестік принципі - түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және осы Кодекске сәйкес олардың
жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы,
жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді
және жергілікті бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке
алып қоюға жол берілмеуі, төменгі бюджеттерге оларды тиісті өтеусіз,
қосымша шығыстар жүктеуге жол берілмеуі;
8) сабақтастық принципі - өткен кезеңде бекітілген әлеуметтік-
экономикалық даму болжамдарына, базалық шығыстарға, бюджеттік мониторинг
қорытындыларына, нәтижелерді бағалауға негізделген республикалық және
жергілікті бюджеттерді жоспарлау;
9) негізділік принципі - бюджет жобасына қандай да болсын түсімдерді
немесе шығыстарды енгізу қажеттігін және олардың көлемдерінің
негізділігін айқындайтын нормативтік құқықтық актілер және басқа да
құжаттар негізінде бюджетті жоспарлау, сондай-ақ бюджет қаражаты мен
мемлекет активтерін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
пайдалану;
10) уақтылылық принципі - республикалық және жергілікті бюджеттерге,
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның бақылау шотына
түсімдерді есептеу және оларды Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкіндегі Үкімет шотына аудару, міндеттемелер бойынша қаржыландырудың
жеке жоспарларына сәйкес мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер
қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес
төлемдер жасау және тиісті нормативтік құқықтық актілерде белгіленген
тәртіпті сақтай отырып, мерзімінде бюджет қаражатын алушылар шоттарына
аудару;
11) кассаның бірыңғайлық принципі - бюджетке барлық түсімдерді бірыңғай
қазынашылық шотқа есептеу және бірыңғай қазынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру;
12) тиімділік принципі - бюджет қаражатының бекітілген көлемін
пайдаланып, ең үздік тікелей нәтижеге қол жеткізу қажеттілігін негізге
ала отырып, бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз
көлемін пайдаланып, тікелей нәтижеге қол жеткізу;
13) жауапкершілік принципі - тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол
жеткізуге және бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік
мекемелер басшыларының және квазимемлекеттік сектор субъектілерінің
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес келмейтін шешімдер
қабылдағаны үшін жауапкершілігін қамтамасыз етуге бағытталған қажетті
әкімшілік және басқару шешімдерінің қабылдануы;
14) бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты қағидаты –
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің, квазимемлекеттік сектор
субъектілерінің Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтай отырып,
бюджет қаражатын мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында және
(немесе) бюджеттік бағдарламаларында, квазимемлекеттік сектор
субъектілерінің жарғылық капиталына қатысу арқылы бюджеттік
инвестициялардың қаржылық-экономикалық негіздемелерінде көзделген
нәтижелердің көрсеткіштеріне қол жеткізуге бағыттауы және пайдалануы.

Өзін өзі бақылау сұрақтары

1. Тұрғын ұй құқығының әдісі, функциясы, қағидаттары.

2 Тұрғын үй емес үй жай
3 Тұрғын үйдің тұрғын емес алаңы
4. Тұрғын ұй құқығының жүйесі, түсінігі және мәні.
Ұсынылатын әдебиет
1. Басин Ю.Г. Вопросы жилищного права. –Алма-Ата,- 1963.
2. Басин Ю.Г., Попов И.Т. О жилищных правоотношениях советских граждан-
АлмАта: Казахстан, 1966.
3. Басин Ю.Г. Право на жилище-новое конституционное право советского
человека. Алма-Ата, 1980.
4. Басин Ю.Г. Вещные права участников кондоминиума и членов жилищных
кооперативов// Научные труды «Әділет». 1998.-№2(4). –С. 21-52.

Тақырып 2. Тақырып 2.Қаржы құқығының ұғымы, пәні және жүйесі.
1. Қаржы құқығының пәні.
2. Қаржылық қатынастардың түрлері және белгілері.
3.Қаржы және басқада сыбайлас қоғамдық қатынастардың арақатынасы.
4. Қаржы құқығының ұғымы, көздері. әдістері, түрлері, құрылымы.
1. Алдынғы тақырыпта біз қаржы құқық объетісі болып тек қана мемлекеттік
қаржы болады деген қортындыға келгенбіз. Оған келіскенде жеке қаржылардың
құрамына кіретін қатынастар қаржы құқық пәні бола алмайтындығы айқындалады.
Сондықтан, қаржы құқығының пәні болып барлық қаржылық қатынастар бола
алмайды. Тек қана оның белгілі бір бөлігі ғана бола алады. Атап айтканда
мемлекеттік қаржы қызметінің процессінде туындайтын қатынастар. Оларды біз
«мемлекеттік қаржы қатынастар» деп атаймыз. Бұл қаржы қатынастарға тән
болатыны, олар әр уақытта мемлекетік қорға не одан қаражаттың қозғалысын
белгілейді.Жеке меншік саласындағы ақша қозғалысын реттейтін қатынастар
жеке қаржы қатегориясын белгілей отырып, ешбір жағдайда мемлекетің қаржы
қызметінің не қаржы құқығының объектісі болуға тиісті емес.
Азаматар мен заңды тұлғалар арасында туындайтын қатынастар осы
қатынастарының санына жатады.Қаржы құқығының пәнін аңыктау мақсатында,
айтылғаннын қортындысын жасайық:
1. Қаржы құқығының пәні болып, мемлекеттік қаржы қызметінің процесінде
туындайтын қатынастар табылады, олар өз кезегінде мемлекетік қаржымен
шектелген.
1. Мемлекетің қаржы қызметі процесінде туындайтын қатынастар өздерінің
экономикалық табиғатынан қаржылық болып табылады. Және барлық қаржы
қатынастардан оны бөліп шығару мақсатында « мемлекеттік қаржы
қатынастар» деп атаймыз.
2. Жеке қаржы, қаржы құқығының пәні болып қызмет етуге тиісті емес. Егер
де мемлекет жеке қаржы қорының қалыптастыруын, үлестіруін немесе
пайдалануын үйымдастыру тәртібін белгілесе де, ол азаматық, әкімшілік
және де басқа құқық салаларымен қарастырылады.
3. Мемлекеттік қаржы қызметі процесінде туындайтын қатынастар егер де
олар қаржылық емес болса, және сондықтан қаржы құқығының нормаларымен
реттелмесе, ол басқа құқық салалармен реттелсе, олар қызмет ете
алмайды.
4. Қаржылық емес, басқа құқық салаларымен реттелетін қатынастар
мемлекетік қаржы қатынастары бола алмайды.
Сондықтан қаржы құқығы толықтай мемлекеттің қаржы қызметі саласымен
бірдей.Қаржы құқығының пәні болып мемлекеттік қаржы қызметі процесінде
қаржы қатынастарының 2 тобы туындайды:
-материалдық
-ұйымдастырушылық
Материалдық каржылық қатынастар қаражат құралдарынын қозғалысын реттейді,
өзімен мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру және үлестіру процесін
белгілейді. Бұл қатынастар төлеушіден белгілі бір мемлекетік қорға немесе
қордан тұтынушыға нақты ақшаның қозғалысымен байланысты. Ал, мемлекеттің
ақша жүйесін біртұтастай және мемлекетің қаржы жүйесін бөлектей, мемлекетік
қаржы мекемелерінің жүйесін ұйымдастыру, олардың қызметін қамтамасыз ету
бойынша туындайтын қатынастар ұйымдастырушылық болып табылады.
Материалдық қаржы қатынастар келесі белгілермен мінезделінеді:
1. Бұл қатынастар ақшалай болып табылады. Олар мемлекетің ақша қорын
қалыптастыру немесе үлестіру процесін білдіреді.
1. Бұл қатынастар құнның ақшалай нысында бір жақтық қозғаласын
реттейді..
2. Бұл қатынастар үлестіруді білдіреді.
3. Экономикалық қатынастардың бір түрі болып табылады.
4. Мемлекетік қаржы қызметі процесінде туындайтын қатынастар тек қана
құқықтық нысанда жүзеге асырылады.
Қаржы құқығының мәнін ұғу үшін және оның қолдану шекарасын белгілеу үшін
материалдық қаржы қатынастарды ұқсас экономикалық қатынастардаң айыру
керек.Бірінші кезекте қаржылық қатынастарды тауар-акша қатынастарынан
айыру керек :
1. Қаржы қатынастар, өндіру процесінде, үлестіру барысынды туындайды, ал
тауар-ақша қатынастары айырбас стадиясында туындайды.
1. Мемлекеттік қаржы қатынастар әр қашанда эквивалентсіз.
2. Қаржы қатынастар құнның қозғаласын тек қана ақшалай нысанда
реттейді.
3. Материалдық қаржылық қатынастар мемлекеттік қаржы қызметінің өнімі
болып табылады және мемлекет оның негізгі субъектісі болып табылады.
Ал, тауар-ақша қатын-ры мәмілелерді реттей отырып, сатушы-сатып
алушы арасындағы қатынастарды реттейді.
4. Материалдық қаржылық қатынастарында ақшаның қозғалысы мемлекетің
қызығушылықтарымен белгіленеді.
5. Материалдық қаржылық қатынастары мемлекетің болуымен белгіленеді.
6. Материалдық қаржылық қатынастары тек қана құқықтық нысанда болады.
7. Материалдық қаржылық қатынастарында тараптар заңды теңсіз.
Қаржы құқығы дегеніміз - мемлекет пен қаржы жүйесін қалыптастыру процесінде
туындайтын және оның дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуінен, сонымен қатар
мемлекетің қаржы қорларын қалыптастыру, үлестіру және пайдалануын
ұйымдастыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы.Қаржы құқығының нысаны болып, қаржы заңы табылады.
Қаржы заңы дегеніміз - мемлекеттік қаржы қызметі процесінде туындайтын
қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Бұл
актілерді қаржы құқықығының қайнар көзі деп санауға болады. Ең негізгі
қайнар көзі болып Қазақстан Республикасының Конституция табылады. Екіншісі
ҚР заңдары, үшіншісі ҚР Үкіметінің қаулылыры, төртіншісі қаржы
министірлігінің актілері және көптеген нормативтік актілер.
2. Құқықтық реттеу әдісі деп - қаржы қатынастарының қатысушыларының
тәртібін реттеу үшін және олардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу үшін,
мемлекетпен әсер етілетін әдістер, тәсілдер болып табылады. Негізгі әдіс
болып императивтік әдіс табылады. Заң әдебиетінде оны басқалай түрде, бір
жақты билік әдісі деп немесе әкімшілік әдісі деп атайды. Бұл әдісті қолдана
отырып мемлекет өзінің ұйғарымдарын, бұйрықтарын, қаржы заңдарының
нормаларында белгіленген қағидаларды сөзсіз орындауын талап
етеді.Қатысушының тәртібін қатал және тиянақты реттеуімен мінезделінеді.
Белгіленген құқық нормасын орындалмауы, белгіленген тәртіптен шек шыгып
кету, мемлекетпен күштеу турде қамтамасыз етіледі.Императивтік әдіс келесі
белгілермен мінезделінеді:
1. Нормативтік құқықтық актілерде көрсетілген ұйғарымдарды бір жақты
билікті реттеу арқылы субъектінің тәртіптерін белгілейді.
1. Бұл ұйғарымдар тараптардың тәртіптерін тиянакты реттейді.
2. Екі жақты құқықтар мен міндеттер мемлекетпен белгіленген.
3. Мемлекетпен белгіленген ұйғарымды орындаудан тараптар бас тартуға
құқылы емес.
4. Ұйғарымның орындалуы күштеу механизмымен қамтамасыз етіледі.
5. Екінші жақтың тәртіпті таңдау мүмкіншілігі жоқ.
6. Ұйғарымды орындамау заңды жауапкершілікті туындатады.
7. Мемлекетпен өкілденген субъект, екінші субъектіге қараганда, аса көп
құқықтарға ие.
Мемлекет өзінің қаржылық қызметін жүргізген процесінде, қаражатты тек
қана күштеу арқылы таптай, сонымен қатар, төлеушінің қызығушылығына әсер
тигізеді. Қортындысында төлеуші өз еркімен мемлекетке ақшаларын береді. Бұл
жағдайда мемлекет өз төлеушісімен қаржылық қатынастарын құрады, сонымен
қатар, келісім жүргізеді. Басқалай айтқанда диспозитівтік әдісті қолданады.
Диспозитивтік әдіс императивтік әдіске қарағанда субъектінің тәртіптеріне
әсер тигізген кезде, әлде-қайда жеңіл тиеді. Бұл қатынастарды реттейтін
мемлекеттің құқықтық актісі ұйғарымның толық комплексін белгілемейді.
Кейбір құқықтар мен міндеттер субъектілердің келісімі арқылы белгіленеді
.Қаржылық қатынастардың құқықтық реттеу әдісін тандауы мемлекетің қаржы
қызметі әдісімен белгіленеді.
Диспозитивтік әдістің белгілері:
1. Құқықтар мен міндеттер екі құқықтық бастаулар арқылы қалыптасады. Ол
нормативтік құқықтық акт және келісім шарт.
1. Мемлекеттің бір жақты билікті ұйғарымдары толық көлемді мінезді
белгілемейді. Бұл қатынастардың субъетісіне өздерінің еркін
білдіруіне құқық береді.
2. Құқықтық акт бұл қатынастарды реттей отыра, субъект үшін «мемлекетті
білдіретінң тек қана құқықтар емес, сонымен қатар, оларға басқа жақ
алдында міндеттемелерді белгілейді.
3. Өзінің контрагентінің тәртібін мемлекет тек қана бір жақты билік
нысаны арқылы емес реттей отырып, сонымен қатар, екінші субъектіге
қатысты экономикалық стимулдары және материалдық қызығушылықтарды
колдана отырып, екінші субъектінің тәртібіне әрекет етеді.
4. Қаржылық қатынастарының құқықтары мен міндеттері әлде қайда
теңелген.
5. Заңды нысаны болып қаржы құқықтық келісім шарт болып табылады және ол
жақтар үшін құқықтар мен міндеттер туғызады.
6. Қаржы құқықтық келісім шарт тек қана нормативтік құқықтық акт
көздеген жағдайда жасалынуы мүмкін.
3. Қаржы құқық жүйесі дегеніміз - қаржы құқықтық қатынастарды реттейтін
институттар мен нормалардың логикалық тізілімі. Қаржы құқық институты
дегеніміз - қоғамдық қатынастарының белгілі бір тобын реттейтін нормалардың
жиынтығы.Қаржы құқық нормасы дегеніміз - мемлекетпен белгіленген қаржы
құқық қатынастарының қатысушыларының тәртібін реттейтін ережеле. Қаржы
құқығыда құқықтың басқа салалары сияқты өз жүйесін екі бөлімге бөледі.
Жалпы бөлім мемлекеттік қаржы қызметінің бастапқыларын белгілейтін, оның
мақсатарын, насандарын және әдістерін жүзеге асыруын, қаржылық бақылаудын
құқықтық негізін белгілейтін және мемлекеттік қаржы қызметіне қатысатын
мемлекетік органдардың компетенциясын белгілейтін құқық нормалардан тұрады.
Қортындылап айтқанда қаржы құқығының жалпы бөлімі келесі институтармен
көрсетілген:
1. Мемлекеттің қаржы құрылымы;
1. Ақша жүйесінің құқықтық негізі;
2. Қаржы саласындағы басқару;
3. Қаржылық жоспарлау;
4. Қаржылық бақылау;
5. Қаржылық-құқықтық жауапкершілік;
Оқу курсында жалпы бөлімде айтылып кеткен институтардан тыс келесі
институтарды қолдану керек:
- Қаржы құқығың пәні, әдіс, жүйесі және бастаулары;
- Қаржы құқықтық нормалар мен қатынастар;
- Қаржы құқық ғылымы
- Халықаралық қаржы құқығы және т.б. теориялык сұрақтар.
Қаржы құқығының ерекше бөлімі келесі институттармен көрсетілген:
бюджет құқығы
- қаржы-шаруашылық құқық
- қаржы - банктық құқық
- мемлекетік несие
- қаржы-сактандыру құқығы
- салық құқығы

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Қаржы құқығы пәні ретіндегі қаржы қызметінің барысында туындайтын
қатынастар.
2. Материалдық қаржы қатынастар және оның белгілері.
3. Ұйымдастырушы қаржы қатынастар және оның белгілері.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 3. Ақша жүйесінің құқықтық негіздері.
1.Ақша ұғымы, функциялары.
2.Тарихи пайда болатын ақша жүйелері.
3.Биметаллизм және оның түрлері.
4.Монометализм және оның түрлері.
5.Несие ақшаның негіздері ақша жүйелері.
6.Валюта реттеудің ұғымы, міндеттері және әдістері.
1. Экономикалық категория ретінде ақша айырбас қатынастарының
дамауының өнімі бола тұра мемлекеттің пайда болуынан әлде қайда ерте пайда
болды. Басында ақша тауардың түрі ретінде пайда болды. Ол басқа тауарлардан
эквиваленті болу қабілеттілігінен бөлініп шыққан, атап айтканда тауардың
ақша нысанында болды. Арықарай даму кезінде ақшалар өзгертіліп, тауар
қасиетін жоғалта бастады және ол тауардың құнына айналды. Сонымен бірге
ақшалар айналым құралының қызметін орындай бастады. Тауарды айырбас кезінде
делдал болып қызмет ете бастады. Ақшалар сонымен қатар төлем құралынын
қызметін атқарады. Мемлекеттік қаржылармен реттелетін ақшалар айналым
құралының қызметін де, төлем құралы қызметін де атқармайды.Мемлекеттік
қаржылармен белгіленген ақшалар үлесін келесі қызметтер мінездейді:
1. Қаржылық міндеттемелері бойынша есеп айырысу құрал қызметі;
1. Қорларда ақшанын аккүмуляциясы болған кезде ақшалар мемлекет үшін
жинақтау қызметін орындай бастайды.
Алдында көрсетілгендей ақша мемлекеттің пайда болуынан ерте пайда болды
және мемлекет өз қызметінің процесінде оның алдында жүрген ақшалармен
пайдаланылған, бірақ ол содан кейін өзінің ақшаларын шығара бастады.
Бірақта көп уақыт эммитент ретінде басқа да тұлғалар болған. Негізінде
олар банкілер болған. Сондықтан ақшаның қағаз түрлерін банктік билеттер деп
атайды. Ал, егер де ақшаларды мемлекет шығара бастағанда, қазыналық
билет деп атайды.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің әлсіреу кезеңінде халыкпен қәсіпкерлерік
құндылығын жоғалтқан қағаз ақшаларды қабылдудан бас тартқан кезде,
экономика оған есеп айырысудың демонетизациясы мен тезоврациясы, сонымен
қатар есеп айырысуда шетел ақша белгілерімен қолданумен әрекет етеді.
Сонымен олардан басқа нарықта ақша белгілерінің «суррогатың пайда
болады.Мемлекет ақша жүйесін қалыптастыру кезінде 2 басты міндетті шешеді:
1. Елдің ақша шарттарын реттеу және қалыптастыру,
1. Өзінің қаржы жүйесін сұрақтандыруын және оның тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ету.
Қортындылап айтқанда қазіргі жағдайда ақша жүйесін ұйымдастыру, біріншіден
мемлекетің монополиясы болып табылады, екіншіден оның қаржы қызметінің
элементі болып табылады.
2. Ақша жүйесі дегеніміз - тарихи қалыптасқан және ұлттық заңмен
белгіленген елдегі ақшанық қызмет етуінің ұйымдастыру нысандары. Ақша
жүйесі келесі элементерден тұрады:
1. Ресми ақша бірлігі;
2. Ақша белгілерінің түрлері;
3. Ақша эмиссиясының тәртібі;
4. Валюта айналымының режимы.
5.Ақша айналымын ұйымдастыру. Олардан басқа мемлекетпен ақша жүйесін
ұйымдастыру әдістеріне байланысты ақша жүйесі тағы 2 элементтен тұруы
мүмкін:
6.Валютаның ресми курсы (валюталық парит)
7.Бағаның масштабы
- Ақша бірлігі дегеніміз - ол мемлекетпен белгіленген ақша белгісі. Ұлттық
валютаның атауын белгілейді. Ақша бірлігінің өзінің ішкі құрылымы бар: 1
тенге - 100 тиын.
- Ақша белгісінің түрлері дегеніміз - ақша бірлігінін номиналы мен ақша
массасының ұйымдастыру құрылымы. Көбінесе ақша белгілерінің 2 түрін
шығарады: қағаз ақша және монеталар.Қағаз ақшалар 2 түрде болуы мүмкін:
ақшалай тауарға айырбастау кепілі мен жай ақшалар
- Ақшаның эмиссиялау тәртібі. Айтып кеткендей қазіргі жағдайда жаңғыз
эмитенті ретінде мемлекет болып табылады. Ал нақты эмиссиялық орталық
болып, Ұлттық Банк табылады. Бірақта эмитент ретінде қазыналық болуы
мумкін. Бұл орталықтай бірдей қызмет ете алады. Бұл жағдайда Ұлттық Банк
қолма-қол ақша айналымының негізгі бөлігін құрастыратын банктік билетті
шығаруға құқы бар. Ал, қазыналықтың үлесіне 10% шамасында ақша щығару құқы
берілді - айырбас монеталар түрінде және төменгі номиналдық қағаз ақшалары.
- Валюта айналымының режимі - ол мемлекет пен белгіленген валюталық
шектеулермен белгіленеді, бұл шектеулер өзінің ұлттық валютасына қатысты
және негізгі ретінде шетел валютасына қатысты әрекет етеді.
Өз режиміне байланысты валюталар келесілерге бөлінеді:
1. Толық айналатын
1. Шектеулі айналатын
2. Айналмайтын
Толық айналатын валюталарға басқа да барлық валюталарға арнайы рұқсатсыз
ерікті айырбасталатын валюталар жатады.Шектеулі айналатын валюталарға
резиденттер үшін валюталық операциядарды жасауға белгілі бір валюталық
шектеулермен тыйым салынған валюталар жатады.Айналмайтын валюталарға басқа
да валюталарға айырбасталмайтын және де мемлекеттің территориясында барлық
шетел валюталар айналымына тыйым саланады
- Валюталық монополия - ол валюталық бағалықтар мен мәміле жасасуға
мемлекетің ерекше құқығы. Валюталық монополияның объектілеріне келесілер
жатады:
1. шетел валютасы
1. шетел валютасымен белгіленген бағалы қағаздар мен төлем құжаттары.
2. асыл метталдар
3. табиғи асыл тастар
- Валюталық курс - толық айналатын валюталарға курс ақша бірлігінің басқа
валюталармен сұраныс қабілеттілігімен нарық негізінде белгіленеді.
Айналмайтын валюталар үшін валюталық курс мемлекетің өзімен белгіленеді. Ол
ресми "валюталық курс" деп аталады, ал басқаша айтқанда "валюталық паритет"
дейді.
- Бағалардың масштабы - ол ақша бірлігіндегі ақша металының салмақтық саны.
Ақша қағаздарды еңгізгенен бастап баға масштабы қағаз ақша белгісін асыл
металға айырбастау құқықтық қатынасты белгілейді.
3. Мемлекет өз ақша жүйесін қалыптастырған кезде оның дұрыс тұрде қызмет
етуінде қызығушылық білдіреді. Бұл мақсаттарда өз ақша жүйесін дұрыс қызмет
етуін қамтамасыз ету үшін келесі шараларды қолданады:1.Мемлекет өзі жаңғыз
заңды ақша белгілерінің эмитенті болу
үшін белгілі бір тәртіпді белгілейді. Оған байланысты басқа біреулерге
басқа да ақша белгілерін шығаруға тыйым салады, және де әр түрлі жалған
ақша шығару үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Сондықтан ақша
мемлекетің символы болып табылады.
2.Мемлекетпен эмитенттендірілген ақша белгілері заңды төлем құралы болып
жарияланады.
3.Барлық тұлғалардың бұл белгілерді айналым құралы ретінде қолдануды мәжбүр
етеді.
4.Барлық төлемдерді қазынаға түсіру және де қазынадан шығатын қаражаттар
тек қана мемлекетін ақша белгілерінде болуы тиіс.
5.Төлем кұралы ретінде шетел валютасын қолдануға тыйым салынады, тек қана,
егер заңда басқалай белгіленбесе.
6.Ақша айналымын қаржы құқық құралдарымен реттеу.
Ақша айналымы дегеніміз - тауарлық айналымның және де тауарлық емес
төлемдермен есеп айырысуларды қызмет ететін ақшаларының ақылы және ақсыз
нысанда қозғаласы. Сонымен қатар мемлекет өзінің ақша жүйесінің дұрыс
қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында және тиімді қызмет етуін жоғарлату
мақсатында келесі қаржылық инструменттерді қолданады:
0. Деноминация (нольдерді алу)
1. Девальвация
2. Ревальвация
3. Нуллификация

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Ақша бірлігінін ұғымы және ақша белгілірінің түрлері.
2. Валюталық айналым режимі және оның түрлері.
3. Баға масштабы мен валюталық курс ұғымы.
4. Ақша жүйесінің қатысты қызмет етуін қамтамасыз ету шаралары.
5. Деноминация, девальвация және ревальвация ұғымы.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 4. Қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері.
1. Қаржылық баықлау ұғымы.
2.Қаржылық баықлау субьектілері, обьектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері
және әдістері, қағидалары, тәртібі.
3. Ішкі және сыртқы қаржылық бақылау.
4.Аудиттік және аудиттік қызметттің ұғымы.
Мемлекетің қаржы қызметі тек қана құқықтық нысанда жүргізіледі.Қаржы
құқығы дегеніміз - ол құқық қатынастарды реттейтін құқық номаларының
жиынтығы. Ал құқықтық норма дегеніміз нормативтік регламентталған
жағдайға түскен, мемлекетің күштеуімен қамтамасыз етілген, барлық
тұлғаларға бағытталған көп реттік пайдалануға есептелген, нормативтік
құқықтық актілерімен қалыптастырылған, барлығына міндетті тәртіптердің
ережесі.
Қаржы құқықтық норма дегеніміз - ол мемлекеттің қаржы қызметінің
процесінде пайда болатын қатынастардың қатысушыларының тәртібінің
ережелерін белгілейтін құқықтық норма.
Қаржы құқықтық норма басқа құқық нормалары сияқты төмендегі белгілерімен
мінезделінеді: 1.Мемлекеттік-биліктік ұйғарымды білдіреді;
2.Мемлекетпен құқықталған органмен қабылданады;
3.Барлығына міндетті тәртіптің ережелерінен тұрады, көп реттік қолдануға
есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына арналған.
4.Қаржы құқықтық нормалар актының белгілі бір заңды нысанымен белгіленеді.
5.Қаржы құқық нормаларының орындалуы күштеу арқылы қамтамасыз етіледі.
Қаржы құқығының нормаларының спецификасы келесілерден тұрады: оны
қабылдайтын субъект - мемлекет, сол уақытта қаржы құқықтық қатынастарының
субъектісі болып табылады. Сонымен қатар, қаржы құқық нормаларының
ерекшеліктеріне келесі белгілер кіреді:
4. Мазмуны бойынша - олар қаржы қатынастарының қатысушыларының тәртібін
реттейді.
5. Ұйғарымның мінездемесі бойынша - көбінесе императивтік түрде болады.
6. Жауапкершілік шаралары бойынша - мемлекет бұл нормаларды мүлкетпей
орындауында қызығушылық білдіреді. Сондықтан, оларды бұзған үшін, заңды
жауапкершіліктерді белгілейді.
7. Мемлекеттің құқықтарын қорғау әдістері бойынша - нормалар көбінесе
қаржы қатынастарының бір субъектісін, атап айтқанда мемлекетті немесе
онымен құқықталған мемлекетті білдіретін органды соттан тыс тәртіпте, өз
қызығушылықтарын бір жақты қорғауға құқықталған.
8. Рәсімдеу әдісі бойынша - қаржы құқық нормалар жағдайды нақтылап
белгілеу, диспозицияны толық көрсету, қаржы-шаруашылық операциялардың көп
варианттарын жинақтау арқылы мінезделеді.
Қаржы құқықтық нормалар: реттейтін және қорғайтын нормаларға бөлінеді.
Реттейтін нормаларға қаржы құқықтық қатынастарға белгілі бір міндеттерді
белгілеуді немесе оларға белгілі бір құқықтарды беретін нормалар
жатады.Қорғайтын нормалар қаржы құқықтық қатынастардың субъектілерімен
қағидаларды дұрыс орындалуының қамтамасыз ету құралы болып қызмет
етеді.Реттейтін нормалар келесілерге бөлінеді:
1. міндеттейтін
1. тыйым салатын
2. құқық беретін
Құқықтық реттеу әдістері бойынша, қаржы құқықтық нормалар императивтік
және диспозитивтік болып бөлінеді.Қаржы құқықтық нормасының мазмұнына
байланысты, олар материалдық және ұйымдастырушы деп бөлінеді.
9. Материалдық нормалар - ақшаның материалдық объектісі ретінде
қозғалысын реттейтін қаржылық қатынастарды реттейді.
10. Ұйымдастырушы нормалар - олар мемлекеттің қаржы қызметінің нысанымен
процедураларын белгілейді және қаржы құрылымын белгілейді.
Ұйымдастырушы нормаларының ішінде көп орынды компетенциялық нормалар алады.
Атап айтқанда, мемлекеттің қаржы органдарының құқық мәртебесін және
құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Өзінің логикалық құрылымы бойынша,
қаржы құқықтық норма 3 элементтен тұрады:
1. Қаржы құқықтық норманың гипотезасы - ол нормаларының қандай жағдайда
қолдану немесе екенін суреттейді
1. Қаржы құқықтық норманың диспозициясы - ол тәртіптің ережелерінің
өзінен тұрады. Қаржы қатынастарының қатысушыларының құқықтары мен
міндеттерінің мазмұнын білдіреді.
2. Қаржы құқықтық нормаларының санкциясы қаржы құқықтық норманың
ұйғарымдарын орындалмауының немесе дұрыс орындалмауның салдарын
белгілейді.
Қаржы құқық нормаларың санкциясының құқықтың басқа салаларының
санкцияларынан айырмашылығының ерекшілектері:
1. Ақшалай түрде болады.
1. Әр уақытта мемлекет алдында жауапкершілікті білдіреді.
2. Көптеген қаржы құқық нормалар үшін санкцияның бір жақты
бағытталғанымен мінезделінеді.
3. Көптеген қаржы құқықтық номалар мемлекеті білдіретін субъектіге
санкцияны өз еркімен қолдану құқығымен жүктейді.
4. Қаржы құқықтық норма өзінде ескертетін, қалпына келтіретін және
жазалаушы шаралардан тұрады
Мемлекет өзінің шығарған қаржы құқықтық нормаларының ұйғарымын дұрыс және
мүлкетпей орындауында қызығушылық білдіреді. Олардың уақытында және сапалы
орындалуы келесі шаралармен қамтамасыз етіледі:
11. Қаржы заңың бұзғаны үшін, кінәлі лауазымды және жеке тұлғаларды
әкімшілік, қылмыстық және тәртіптік жауапкершілікке тарту.
12. Бір жақты тәртіптте мемлекетік қаржы органдарымен арнайы қаржы құқық
санкциялары қолдану.
13. Қаржылық міндеттемелерді мүлкетпей орындау.
2. Қаржы құқықтық қатынастар дегеніміз - қаржы құқықтық нормалармен
реттелетін мемлекеттің қаржы қызметін жүргізу процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар.Барлық қаржы құқықтық қатынастарға тән белгілер:
1. Бұл қатынастар мемлекеттің қаржы қызметі процесінде туындайды.
1. Міндетті субъектісі болып мемлекет табылады.
2. Бұл қатынастар билікпен және бағынумен мінезделеді.
3. Матералдық қаржы құқықтық қатынастар ақша құрамдарының қозғалысын
реттейді. Олар қозғалысың кімге, немесе кімнен қаражаттардың өтуіне
байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Материалдық қаржы құқықтық қатынастарға келесі спецификалық белгілер
жатады:
1. Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру немесе үлестірумен байланысты
процестерді реттейді.
1. Объектісі болып ақша немесе ақщалай міндеттемелер болып табылады.
2. Мазмұны болып экономикалық қаржы қатынастар табылады.
Ұйымдастырушы қаржы құқық қатынастар мемлекеттің ақша жүйесін қалыптастыру,
оның қаржы құрылымының қаржы саласындағы басқару органдар жүйесін
қалыптастыру мемлекетік ақша қорларын қалыптастыру және үлестіру
процестерін жоспарлауды ұйымдастыру, оларды пайдалануды ұйымдастыру,
бақылауды реттейді.Ұйымдастырушы қаржы құқықтық қатынастар материалдық
қаржы құқықтық қатынастардың дұрыс қызмет етуінің қамтамасыз ету құралы
болып табылады.Материалдық қаржы құқықтық қатынастарының объектісі болып
ақша табылады. Ал, ұйымдастырушылықтың объектісі болып, мемлекетің қаржы
қызметін жүргізу тәртібі болып табылады.Қаржы құқықтық қатынастар өзінің
қаржы құқығынын қай институтына жататынына байланысты келесілерге бөлінеді:
1. Бюджетік
1. Бюджеттен тыс бағытталған қорларды қалыптастыру және үлестіру
бойынша.
2. Қаржы - шаруашылық
3. Қаржы - банктік
4. Қаржы - сақтандырушылық
Қаржы құқықтық қатынастар құқықтық реттеу әдісі бойынша біржақты билік
және келісілді қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді.Құқықтық норманың
қаржылық қатынастарында реттеу мінездемесі бойынша, регулятивтік және
қоргайтын қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді
Мемлекеттің қаржы қызметінің әдісіне байланысты бұл қатынастар салықтық,
қаржы несиелік және қаржыландыру қатынастарына бөлінеді. қаржы құқықтық
қатынастарының субъектісі болып нақты құқық қатынастарының, нақты
қатысушысы табылады. Субъектері болып келесілер табылады:
1. Мемлекет біртұтастай.
1. Ұлттық территориалдық және әкімшілік территориалдық құрылымдар.
2. Мемлекеттік биліктің өкілдік және атқарушы органдары.
3. Заңды тұлғалар
4. Жеке тұлгалар
Қаржы құқықтық қатынастарында міндетті субъекті ретінде көрсетілген
субъектілердің барлығы болуы мүмкін. Құқықталған субъекті ретінде
мемлекеттен басқа мемлекетің территориалдық құрылымдар өзінің органдары
арқылы сонымен қатар басқа да мемлекетік органдар. Қаржы құқықтық
қатынастарында азаматтар қатынасушы болып салық төлеуші ретінде болуы
мүмкін, содан басқа олар мемлекетік займ қатынастарының субъектілері болуы
мүмкін.Қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болған кезде мемлекет
өзінің мемлекеттік органдарына оның заңды өкіл ретінде, оның атынан
әрекеттер жасауға, оның қызығушылықтарын білдіруге және оның ұйғарымдарын
орындауға қызметін бағыттаған.Қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуын,
Ұзгеруін және тоқтатылуын белгіленген заңды фактілерінің болуымен
байланысты. Заңды фактілерге оқиға және әрекет жатады.Әрекет дегеніміз -
адамның саналы қызметінің өнімі болып табылады. Ол олардың адамның ерік
білдіруі. Әрекеттер заңды және заңсыз болады. Оқиға дегеніміз - адамның
еркінен тыс пайда болатын заңды маңызды фактілер немесе адамның қызметімен
байланысты, бірақта олардың пайда болуы себептерімен тәулсіз болатын заңды
маңызды фактілер.Мемлекеттік қаржы құқық қатынастарының пайда болу негізі
болып табылатын заңды фактілерің аса көп кездесетін келесі әрекетер болып
табылады:
1. Белгілі бір қаржы органымен жеке қаржы актіні шығару.
1. Тұлғамен салық салуға жататын объектіні өз иелігіне алу немесе
әрекет етуші қаржы заңының күшіне байланысты тұлға салық төлеуші
мәртебесін алады, немесе басқа да әрекеттерді жасау негізінде.
2. Қаржылық келесім-шарт жасаған кезде.
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгеруін ескерту кезінде негіздері ретінде
келесі заңды фактілер жатады:
14. салық төлеушінің құқықтық мәртебесі өзгерген жағдайда.
15. салық салу объекттісін өзгерткен жағдайда.
16. алдында жасалған қаржы келісім-шартты белгіленген тәртіпте өзгерткен
жағдайда.
17. салықтық міндеттеменің негізінде жататын қаржы, жоспарлық актіні
өзгерткенде (бюджетке өзгеріс еңгізген жағдайда).
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгерту негізіне жататын оқиғалар болып,
келесілер саналады:
1. Салық төлеушінің отбасының жағдайы өзгерген кезде.
1. Салық төлеушімен заңмен байланыстырған салық төлеу жағдайларын
өзгерткен кезде, белгілі бір жасқа толу кезінде.
2. Субъектінің әлеуметік жағдайы өзгерген кезде.
Қаржы құқықтық қатынасткарының тоқтатылуы негізіне жататын әрекеттер:
- қаржылық міндеттемесін орындау;
- қаржылық құқықтық келісім-шартты бұзу;
- мемелекетпен бір жақты тәртіптен өз қаржы міндеттерін орындаудан бас
тартқан кезде немесе контрагентті міндеттемелерді орындаудан босатқан
жағдайда;
- салық төлеушімен салық төлеу объектісі болған мүлікті сату немесе сыйға
тарту кезінде немесе ол мүмліктің жойылуы кезінде.
Қаржы құқықтық қатынастарының тоқтатылуы негізіндегі оқиғалар:
1. Жеке тұлғаның мерт болуы немесе заңды тұлғаны таратқан кезде.
1. Салық төлеу объектісі болған мүлікті жоғалтқанды.
2. Азаматтың әлеуметтік және отбасының жағдайы өзгерген кезде.
Қортындыда заңды фактілер туралы келесілерді айтуға болады: осындай факті
ретінде нормаивтік құқықтық акт болуы мүмкін және оларды қабылдау, өзгерту
немесе тоқтату қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуына, өзгеруіне
немесе тоқтатылуына әкеп соғады.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Салықтын эконмикалық белгілері.
Қаржылық баықлау субьектілері, обьектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері
және әдістері, қағидалары, тәртібі.
3. Ішкі және сыртқы қаржылық бақылау.
4.Аудиттік және аудиттік қызметттің ұғымы.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 5. Бюджет құрылымы.
1. Бюджеттің ұғымы, қаржы – ұйымдық, экономикалық және материалдық бюджет
ретіндегі құқықтық категория.
2. Бюджет түрлері, реттеу әдістері
1. Бюджет термині ежелгі норман - boudette сөзінен шыққан. Бұл сөз қалта,
сөмке, тері қапты білдіреді. Бұл сөзден ағылшынның budqet деген сөзі
шыққан. Бұл сөз жаңа тері қап дегенді білдірген. Кейінірек ол портфель
деген сөзді білдірген. Мемлекетің кірсі және шығысына қатысты құжатты,
есептері бар портфельді білдірген. Кейінірек бұл сөзбен мемлекетің қаржы
істеріне арналған қазыналық канцлердің сөзін білдірген. Ал ХҮІІІ ғ. айғынан
мемлекеттің кірісінен, шығысынан тұратын құжаттың өзін атаған. Совет
кезеңінде ҚСРО-ң мемлекетік бюджетін келесідей анықтаған: «Совет
мемлекетінің қаражат құралдарының жалпы меншік қорының үйымдастыру және
пайдалануының негізгі қаржы жоспары». Ал Қазақстан Республикасының 1999ж 1
сәуірде қабылданған «Бюджет жүйесі туралы» Заңы, бюджетті келесідей
анықтайды:
«заң актілерімен белгіленген салықтар, жиындар, басқа да міндетті төлемдер,
капиталмен операция жасаудан түскен табыс, салықтық емес және басқа да
түсімдер арқылы құрылатын мемлекетпен өз қызметін қамтамасыз ету үшін
арналған, заңмен немесе жерглікті өкілетті органның шешімімен бекітілген
орталықтандырылған мемлекетік ақшалай қоры»
Бюджетің басқа да ақшалай қорлардан айырмашылығы:
1. Бюджет менлекеттің негізгі ақша қоры болып табылады;
1. Бюджет универсалды мінездемеге ие;
2. Оның мөлшері;
3. Оның не үшін арналғандығы.
Бюджет термині бірнеше мағынада қолданды:
18. материалдық
19. экономикалық категория ретінде
20. қаржы - ұйымдастырушылық мағынады
21. құқықтық категория ретінде
Материалдық мағынада бюджет дегеніміз - қаржы жүйенің орталықтандырылған
және жергілікті деңгейіндегі мемлекеттің қызметері мен міндеттерін
қаржыландыру үшін мемлекеттік қаражат қоры.Экономикалық категория ретінде
бюджет - мемлекеттің негізгі қаражат қорын қалыптастыру және үлестіру
бойынша туындайтын жеке қатынастардың жиынтығы.Қаржылық - ұйымдастырушылық
мағнада бюджет - мемлекетік қаражат қорының орталық және жерглікті
деңгейде құрылатын қорларың қалыптасуының және үлестіруінің қаржылық
жоспары.Құқықтық категория ретінде бюджет - орталық және жергілікті
денгейде құрылатын мемлекеттік қаражат қорының қалыптасу және үлестіру
қаржы жоспарын бекітетін - «қаржылық құқық акт»
Қазақстан Республикасының бюджет заңына сәйкес бюджеттің 2 түрі
болады:
1. Бекітілген бюджет (белгілі)
1. Нақтыланған бюджеті (толықтырулар енгізу)
Сонымен қатар олардын ішіне төтенше бюджетті енгізуге болады. Төтенше
бюджет керек жағдайда мемлекеттің барлық қаржылық ресурстарын алуға құқығы
бар. Төтенше бюджет енген жағдайда Республаканың бюджет туралы заңның
және барлық деңгейдегі бюджетер туралы шешімдерінің күштері
тоқтатылады.Төтенше бюджетті енгізу негізі болып Қазақстан
Республикасындағы төтенше жағдайдар табылады немесе Қазақстан
Республикасының экономикасына экономикалық және қаржылық зиян
келтірсе.Төтенше бюджет Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен
жарияланады.Әрбір бюджет 2 бөліктен турады: кіріс және шығыс. Бірақ та
Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» Заңы бюджеттің құрамын
қүрделі көрсетеді. Бұл заңға сәйкес бюджет құрамы келесі элементерден
тұрады:
1. Түсімдер
кірістер
ресми трансфертер
бюджет алдында алған несие бойынша қарыздардың қайтарылуы
1. Шығындар
несие
2. Бюджет дифициті (профицит)
3. Дефицитті қаржыландру (профицитті пайдалану)
2. «Бюджеттік қызмет» дегеніміз - ол мемлекеттің құқықталған органдары
арқылы бюджеттік құрылымды ұйымдастыру және орталық және жергілікті
бюджетті қалыптастыру, үлестіру және пайдалануын ұйымдастыру бойынша
қызметі.Мемелекеттік бюджеттік қызметін жүзеге асырған кезде қатынастарының
ерекше бір түрі туындайды. Бұл қатынастар «бюджеттік қатынастар» деп
аталады.Бюджеттік қатынастар материалдық және ұйымдастырушы болып
бөлінеді. Материалды бюджеттік қатынастар қаражат құралдарынын бюджетке
немесе бюджеттен қөғалысын реттейді. Бұл қатынастар бюджетті қалыптастыру
және үлестіру процесін білдіреді.Материалдық бюджеттік қатынастар келесі
белгілер арқылы мінезделеді:
1. Олар экономикалық қатынастардың бір түрі болып табылады. Ол
қатынастар арқылы өнімнің жиынтығын үлестіру, қайта үлестіруі
жүргізіледі;
1. Бұл қатынастар ақшалай болып табылады;
2. Материалдық бюджеттік қатынастар ақшалай нысанда құнның бір жақты
қозғалысын реттейді.
3. Материалдық бюджетік қатынастар үлестіруші мінездемеге ие;
4. Тек қана құқықтық нысанда өмір сүреді.
Ұйымдастырушы бюджетін қатынастар елдің бюджеттік құрамын мемлекеттің қаржы
органдар жүйесінің ұйымдастыру процесінде, сонымен қатар алушыларға
бөлінген бюджеттік құралдарды пайдалану, ұйымдастыру процесінде
туындайды.Бюджеттік қызметті жүргізу процесінде мемлекеттің қаржы қызметіне
белгілі барлық әдістер қолданылады:
1. Бюджетті қалыптастыру әдістері:
қүштеу -қайтарымсыз (салықтар)
қүштеу -қайтарымды ( мемлекеттік заемдер)
ерікті - қайтарымсыз
ерікті - қайтарымды
эмиссия.
Бюджет өз кірістерін тек қана қаржылық қызмет арқылы емес, сонымен қатар
шаруашылыққ қызмет арқылы қалыптастыра алады.
2. Үлестіру әдістері:
қаржыландыру
несиелендіру
мемлекетпен өз қаржы міндеттерін өтеу.
2. Бюджеттін қаражаттарын пайдаланудың ұйымдастыру әдісі:
бюджеттік қаржыларды пайдалану тәртібін белгілеу
бюджеттік қаржыларды бөлу, норматив пен лимитердін белгілеу
бюджетті жоспар негізінде үлестіру
бюджеттен алынған ақша қаражаттардың пайдалануына бақылау жүргізу.
Ақша қаражатының қозғалыс әдісі бойынша бюджеттік қатынастар келесілерге
бөлінеді:
1. Бір жақты - бұл жағдайда ақшалар тек бір бағытта қозғалады
1. Екі жақты - ақша қаражаты бір бюджеттен екінші бюджетке қозғалады.
Басқа бюджетті қаржыландырады.
Бюджетке мемлекеттің қаржы жүйесінің бөлігі ретінде арнайы құқық білім
арналған. Ол бюджеттік құқық деп аталады. Бюджеттік құқықты келесідей
анықтауға болады:
«Орталық және жергілікті бюджетті пайдалануын ұйымдастыру, үлестіру және
қалыптастырумен байланысты, сонымен катар бюджеттік құрымды ұйымдастыру
процесінде туындайтын қатынастарды реттейтін қаржы құқықтын ерекше
бөлімінің бөлігі болып табылады».
Бюджеттік құықтың пәні болып мемлекеттік бюджеттік қызметінің процесінде
туындайтын қоғамдық қатынастар табылады.Бюджеттік құқық 2 құқықтық реттеу
әдістін пайдаланады:
1. Императивтік әдіс - ол мемлекетпен қаражатарды біржақты күштеу
арқылы алған кезінде нақты көрінеді.
1. Диспозитивтік әдіс - бұл әдіс өзінің экономикалық табиғаты бойынша
несиелік болып табылады, ол бюджеттік қатынастарды келісімді құқықтық
реттеу кезінде қолданылады.
Бюджеттік құқық нормалары мен бюджеттік қатынастары нақты материалдық және
ұйымдастырушы болып бөлінеді.
Ал бұл нормаларының қаржы құқықығының интситутың жиынтығы және олардың
логикалық тізілімі бюджеттік құқықтың жүйесін қалыптастырады.
Бюджет құқығының жүйесі жалпы және ерекше бөлімнен тұрады.
Жалпы бөлімі келесі институтардан тұрады:
1. Бюджеттік құрылым
1. Бюджет саласындағы басқару
2. Бюджеттік жоспарлаудын құқықтық негіздері
3. Бюджетін бақылауның жүзеге асыру.
Ерекше бөлімі келесі институтардан тұрады:
1. Бюджеттін кірістерін құқықтық реттеу.
2. Бюджеттін шығыстарын құқықтық реттеу.
3. Мемлекеттік несиені құқықтық реттеу.
Бюджеттік құқықтын жалпы бөлімінің нормалары негізінде ұйымдастырушу
бюджеттік қатынастарды реттейді, ал ерекше бөлімнін нормалары – материалдық
бюджеттік қатынастарды.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Бюджет құқықтық категория ретінде.
2. Бюджет экономикалық категория ретінде.
3. Қазақстан Республикасының заңы бойынша бюджеттін құрамы.
4. Мемлекеттін бюджет қызметінің ұғымы.
5. Мемлекеттін бюджет қызметінің әдістері.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 6. Бюджеттік бақылау және бюджет саласындағы басқару.
1. Бюджеттік компетенция, материалдық және процессуалдық бюджет құқығы.
2. ҚР ның Бюджет құқығы.
3. Әкімшілік аумақтық бөлініснің бюджет құқығы.
4. Республикаылқ және жерглікті бюджет.
1. Бюджеттік процедура немесе процессі - бюджетті құрастыру, талқылау,
бекіту, орындау және оның орындалуын бақылаумен бюджетті орындау туралы
есеп-қисапты бекіту бойынша билік және басқару органдардың заңмен реттелген
қызметі. ҚР бюджеттік процесс, бюджет жүйесі туралы заңмен жыл сайын
шығарылатын "Республикалық бюджет туралы" Заңмен, өкілдік органдардың
шешімімен реттеледі. Бюджеттерді орындау, құрастыру, орындау туралы есеп
қисапты жасау- атқарушы органдардың қызметі, бюджеттерді бақылау және
бекіту -Парламент және жергілікті атқару органдардың жәнеде бақылау екі
билі органдарының қызметі.Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үшін ҚР
Президенті бюджеттік комиссиясын құрайды, ол Қаржы министрлігімен ұсынылған
негізігі РБ-тің жоспарлы көрсеткіштерін және ұсыныстарын қарастырып сол
көрсеткіштерді нақтылайды Бюджеттік процесте (үрдісі) маңызды орын
бюджеттік жоспарлау және экономика министрлігіне берілген. Ол Президенттің
әр жылдағы үндеуін ескеріп аумақтың экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламалардың, мемлекеттің әлеуметті экономикалық дамудың индекативті
жоспарының параметрлерінің негізінде үш жылдық мерзімге емелекеттік
бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерді әзірлейді. Бюджеттік жоспарлау және
экономикалық ---- республикалық бюджеттердің әкімгерлердің өкімдерін
біріктіріп, бюджеттік комиссияның ұсыныстарын ескеріп ҚР Үкіметіне тиісті
қаржы жылына Республикалық бюджет жобасын ұсынады. Бюджеттік жоспарлау
министрлігі- областық, Астана және Алматы қалалары әкімгерлеріне келесі
келісілген көрсеткіштерді жеткізеді:
бюджет түсімдерін, қарыз лимитіні, шығындар көлемі.
бюджеттік бағдарламалардың көлемі
секвестерлеуге келмейтін бюджеттік бағдарламалар
бюджеттік тапшылық немесе профецит
Бюджеттік бағдарламалар 2 топқа бөлінеді: Республикалық және жергілікті.
Республикалық бюджеттік бағдарлама -Үкіметпен әзірленетін, республикалық
бюджеттең қаржыландырылатын жалпы мемлекеттік маңызы бар бағдарламалар.
Жергілікті бюджет бағдарламаларында- жергілікті атқарушы органдар әзірлеген
жергілікті органдар бекітітін және жергілікті бюджет есебінен
қаржыландырылатын бағдарламалар. Осы бағдарламалардың орындалуына жауапты
және бюджеттен оларды қаржыландыру үшін қаражат алатын субъектілер-
әкімгерлер болып табылады. Бағдарламаға байланысты әкімгерлер келесі болып
бөлінеді:
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері-осы бағдарламалардың
жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты орталық атқарушы
органдар;
жергілікті бюджет бағдарламаларының әкімгерлері -жергілікті бюджеттік
бағдарламаларды жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты
жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар.
2. Республикалық бюджетті әзірлеу үшін құрылған бюджеттік комиссия
Ұкіметтің талқылауына келесі көрсетікштер ұсынады:
1. РБ; облас және Астана және Алматы қалаларының бюджет түсімдерінің
көлемін
2. Функциональды топ және әкімгерлер бойыша республикалық бюджет шығыстары
және несиелеу лимиті
2. Республикалық бюджеттің тапшылығы (профициті)
3. облыстар бойынша жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу лимиті.
Республикалық бюджет бағдарламалардың әкімгерлері лимиттер негізінде
бекітілген нысан бойынша өздерінің бюджеттік бағдарламаларын Қаржы
министрлігі ұсынады. Облас және Астана және Алматы қала әкімгерлері Қаржы
министрлігімен келісілген көлемінде жергілікті бюджеттік бағдарламалардың
тізімімен лимитің анаықтайды. Қаржы министрлігі бюджеттік көрсеткіштерге
сәйкес ҚР Үкіметіне тиісті қаржы жылына республикалық бюджет туралы заң
жобасын әзірлеп ұсынады. Республикалық бюджеттің мазмұны келесі болуы
тиіс.
1. Табыс көлемі, алаынған ресми трансферттер, Республикалық бюджетте
берілген неиселер бойынша негізгі қарызды өтеу, шығындар, несиелеу және
тапшылық көлемі.
1. Айлық жалақының зейнетақының , АЕК минимальды мөлшері
2. ҚР Үкіметінің резерв мөлшері.
3. Жергілікті атқарушы органдарды несиелеу лимиті.
4. мемлекеттік кепілдігі бойынша алынған займдарды өтеу және қызмет көрсету
сомасы.
5. жергілікті атқарушы оргадардың жалпы қарыз алу лимиті.
6. тиісті қаржы жылының санына жергілікті атқарушы орган жалпы қарыз алу
лимиті
7. ҚР мемлекеттік кепілді беру лимиті
8. Функциональды топтар және бағдарламалар бойынша шекті шығындар тізімі
9. Шектеуге келмейтін республикалық бюджет бағдарламаларының тізімі.
Республикалық бюджет Үкімет отырысында талқыланған және оның сонғы
жетілдірілгеннен кейін Үкімет Республикалық бюджет жобасынын жоспарын
жылдың алдынғы жылдың 15 қыркүйегіне дейін Парламент талқылауына ұсынады.
3. Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені Парламетпен жүзеге
асырылады.
Алдын ала бюджет жобасы сенаттың және мәжілісінің тұрақты комитеттерінде
талқыланады және олар осы жоба бойынша өзінің тұжырымын шығарады.
Республикалық бюджетті талқылау Парламеттің жекелеген палаталар отырысында,
яғни алдымен мәжілісте, содан кейін сенатта талқыланады. талқылау кезінде
Қаржы министрлігі мен ҰБ төрайымы, парламент палаталарының құрметті
тұлғалары жоба бойынша баяндайды. Әр бап ьойынша талқылау негізінде
депутаттардың сөз сөйлеу кезектілігі сақталады. Егер палаталар жобаның
баптарын мақұлдамаса онда парламент осы баптар бойынша бірлескен комиссияны
құруға құқылы. Комиссия тек оны құруға негіз болған баптар мен
түзетулерді қарастырады. Республикалық бюджет жобасын қайта талқылаған
кезде дауыс беруге тек келісім комиссия жобаның қараған баптары салынады.
Республикалық бюжеттің жобасын талқылау парламенттің 2 отырысында
жүргізіледі, ал бекіту 15 желтоқсанға дейін жүргізіледі. Егер
республикалық бюджет жобасы бекітілмесе онда ҚР Президенті "Келесі жылдың 1
тоқсаннына арналған қаржы жоспары туралы жарлық шығаруға құқылы.
4. Жергілікті бюджетті құрастыру бюджеттік сныптамаға сәйкес біртұтас
бюджеттік жоспарлау негізінде жүзеге асырылад. Жергілікті өкілді және
атқарушы органдар тиісті жергілікті бюджеттің тепетеңдігі үшін жауапты.
Областық Астана және Алматы қалаларының атқарушы органдары 1 қыркүйекке
дейін бюджеттік жоспарлау министрлігімен келесілген түсімдер көлемі және
қарыз алу лимиті негізінде жергілікті бюджет жобасын әзірлейді.
Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін әкімдер бюджеттік коиссияларын
құрайды, олардың міндеттерін және жұмыс тәртібін анықтайды. Осы комиссия
келесі жоспарлы көрсеткіштерді келісісу туралы ұсыныс қарастырып талқылап
береді, түсім көлемі, қарыз, шығындар лимиті. Жергілікті атқарушы
органдар бюджеттік комиссияның ұсынысын ескеріп тиісті жергілікті бюджет
жобасын әзірлейді және бюджеттік жоспарлау министрлігі жоспарды 1
қыркүйекке дейін ұсынады. Областық өкілді органдар облас бюджетімен
аудандық қалалық бюджеттер арасында табыстардың субвенциялардың және
бюджеттік алымдардың тұрақты үлестіру нормативтерін бекітеді. Областық
Астана және Алматы қалаларының әкімдері Республикалық бюджет бекіткеннен
кейінгі 2 жұмадан кешіктірмей, алдын-ала келісілген бюджеттің жоспарлы
көлемін түзетіп, тиісті маслихатқа талқылау үшін ұсынады. Осы маслихат 2
жұма мерзімінде оны бекітуі тиіс. Аудан (қала) әкімдері облас бюджетің
бекіткеннен кейінгі 2 жұма мерзімінен кешіктірмей тиісті жергілікті
маслихатқа өздерінің бюджетін ұсынады. осы маслихат 2 жұма ішінде бюджетті
бекітуі тиіс. Жергілікті бюджетті бекіткенге дейін оның 1 тоқсанға
орныдалуы жобаның 1/4 бөлігінде жүзеге асырылады. Үкіметтің жоғары тұрған
мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардаң төмен тұрған бюджеттерді
әзірлеу және орындау процессіне араласуына тиім салынған. Жергілікті
атқарушы органдарына кепіл беруге үшінші тұлға үшін міндеттіліктер
қабылдауына үшін салынған.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Бюджеттік процестін ұғымы.
2. Республикалық бюджет жобасын әзірлеу.
3. Бюджеттік бағдарламалар түрлері.
4. Республикалық бюджеттін мазмұны.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 7. Бюджет процессі.
1. Бюджет процесінің ұғымы.
2. Бюджет процесінңі қағидалары.
3. Бюджет процессінің сатылары бюджеттік жоспар.
4. Бюджеттің қорытндысы есебін құрасытыру және мақұлдау
1. Бюджеттік процесс - бюджетті құрастыру, талқылау, бекіту, орындау және
оның орындалуын бақылаумен бюджетті орындау туралы есеп-қисапты бекіту
бойынша билік және басқару органдардың заңмен реттелген қызметі. ҚР
бюджеттік процесс, бюджет жүйесі туралы заңмен жыл сайын шығарылатын
"Республикалық бюджет туралы" Заңмен, өкілдік органдардың шешімімен
реттеледі. Бюджеттерді орындау, құрастыру, орындау туралы есеп қисапты
жасау- атқарушы органдардың қызметі, бюджеттерді бақылау және бекіту
-Парламент және жергілікті атқару органдардың жәнеде бақылау екі билі
органдарының қызметі.Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үшін ҚР
Президенті бюджеттік комиссиясын құрайды, ол Қаржы министрлігімен ұсынылған
негізігі РБ-тің жоспарлы көрсеткіштерін және ұсыныстарын қарастырып сол
көрсеткіштерді нақтылайды Бюджеттік процесте (үрдісі) маңызды орын
бюджеттік жоспарлау және экономика министрлігіне берілген. Ол Президенттің
әр жылдағы үндеуін ескеріп аумақтың экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламалардың, мемлекеттің әлеуметті экономикалық дамудың индекативті
жоспарының параметрлерінің негізінде үш жылдық мерзімге емелекеттік
бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерді әзірлейді. Бюджеттік жоспарлау және
экономикалық республикалық бюджеттердің әкімгерлердің өкімдерін
біріктіріп, бюджеттік комиссияның ұсыныстарын ескеріп ҚР Үкіметіне тиісті
қаржы жылына Республикалық бюджет жобасын ұсынады.
Бюджеттік бағдарламалар 2 топқа бөлінеді: Республикалық және
жергілікті. Республикалық бюджеттік бағдарлама -Үкіметпен әзірленетін,
республикалық бюджеттең қаржыландырылатын жалпы мемлекеттік маңызы бар
бағдарламалар. Жергілікті бюджет бағдарламаларында- жергілікті атқарушы
органдар әзірлеген жергілікті органдар бекітітін және жергілікті бюджет
есебінен қаржыландырылатын бағдарламалар. Осы бағдарламалардың
орындалуына жауапты және бюджеттен оларды қаржыландыру үшін қаражат алатын
субъектілер-әкімгерлер болып табылады. Бағдарламаға байланысты әкімгерлер
келесі болып бөлінеді:
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері-осы бағдарламалардың
жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты орталық атқарушы
органдар;
жергілікті бюджет бағдарламаларының әкімгерлері -жергілікті бюджеттік
бағдарламаларды жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты
жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар.
Республикалық бюджетті әзірлеу үшін құрылған бюджеттік комиссия Ұкіметтің
талқылауына келесі көрсетікштер ұсынады:
1. РБ; облас және Астана және Алматы қалаларының бюджет түсімдерінің
көлемін
2.Функциональды топ және әкімгерлер бойыша республикалық бюджет шығыстары
және несиелеу лимиті
3.Республикалық бюджеттің тапшылығы (профициті)
4.облыстар бойынша жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу лимиті.
Республикалық бюджет бағдарламалардың әкімгерлері лимиттер негізінде
бекітілген нысан бойынша өздерінің бюджеттік бағдарламаларын Қаржы
министрлігі ұсынады. Облас және Астана және Алматы қала әкімгерлері Қаржы
министрлігімен келісілген көлемінде жергілікті бюджеттік бағдарламалардың
тізімімен лимитің анаықтайды. Қаржы министрлігі бюджеттік көрсеткіштерге
сәйкес ҚР Үкіметіне тиісті қаржы жылына республикалық бюджет туралы заң
жобасын әзірлеп ұсынады. Республикалық бюджеттің мазмұны келесі болуы
тиіс.
5.Табыс көлемі, алаынған ресми трансферттер, Республикалық бюджетте
берілген неиселер бойынша негізгі қарызды өтеу, шығындар, несиелеу және
тапшылық көлемі.
6.Айлық жалақының зейнетақының , АЕК минимальды мөлшері
7.ҚР Үкіметінің резерв мөлшері.
8.Жергілікті атқарушы органдарды несиелеу лимиті.
9.мемлекеттік кепілдігі бойынша алынған займдарды өтеу және қызмет көрсету
сомасы.
10. жергілікті атқарушы оргадардың жалпы қарыз алу лимиті.
10. тиісті қаржы жылының санына жергілікті атқарушы орган жалпы қарыз алу
лимиті
11. ҚР мемлекеттік кепілді беру лимиті
12. Функциональды топтар және бағдарламалар бойынша шекті шығындар тізімі
13. Шектеуге келмейтін республикалық бюджет бағдарламаларының тізімі.
Республикалық бюджет Үкімет отырысында талқыланған және оның сонғы
жетілдірілгеннен кейін Үкімет Республикалық бюджет жобасынын жоспарын
жылдың алдынғы жылдың 15 қыркүйегіне дейін Парламент талқылауына ұсынады.
2. Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені Парламетпен жүзеге
асырылады.
Алдын ала бюджет жобасы сенаттың және мәжілісінің тұрақты комитеттерінде
талқыланады және олар осы жоба бойынша өзінің тұжырымын шығарады.
Республикалық бюджетті талқылау Парламеттің жекелеген палаталар отырысында,
яғни алдымен мәжілісте, содан кейін сенатта талқыланады. талқылау кезінде
Қаржы министрлігі мен ҰБ төрайымы, парламент палаталарының құрметті
тұлғалары жоба бойынша баяндайды. Әр бап ьойынша талқылау негізінде
депутаттардың сөз сөйлеу кезектілігі сақталады. Егер палаталар жобаның
баптарын мақұлдамаса онда парламент осы баптар бойынша бірлескен комиссияны
құруға құқылы. Комиссия тек оны құруға негіз болған баптар мен
түзетулерді қарастырады. Республикалық бюджет жобасын қайта талқылаған
кезде дауыс беруге тек келісім комиссия жобаның қараған баптары салынады.
Республикалық бюжеттің жобасын талқылау парламенттің 2 отырысында
жүргізіледі, ал бекіту 15 желтоқсанға дейін жүргізіледі. Егер
республикалық бюджет жобасы бекітілмесе онда ҚР Президенті "Келесі жылдың 1
тоқсаннына арналған қаржы жоспары туралы жарлық шығаруға құқылы.
Жергілікті бюджетті құрастыру бюджеттік сныптамаға сәйкес біртұтас
бюджеттік жоспарлау негізінде жүзеге асырылад. Жергілікті өкілді және
атқарушы органдар тиісті жергілікті бюджеттің тепетеңдігі үшін жауапты.
Областық Астана және Алматы қалаларының атқарушы органдары 1 қыркүйекке
дейін бюджеттік жоспарлау министрлігімен келесілген түсімдер көлемі және
қарыз алу лимиті негізінде жергілікті бюджет жобасын әзірлейді.
Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін әкімдер бюджеттік коиссияларын
құрайды, олардың міндеттерін және жұмыс тәртібін анықтайды. Осы комиссия
келесі жоспарлы көрсеткіштерді келісісу туралы ұсыныс қарастырып талқылап
береді, түсім көлемі, қарыз, шығындар лимиті. Жергілікті атқарушы
органдар бюджеттік комиссияның ұсынысын ескеріп тиісті жергілікті бюджет
жобасын әзірлейді және бюджеттік жоспарлау министрлігі жоспарды 1
қыркүйекке дейін ұсынады. Областық өкілді органдар облас бюджетімен
аудандық қалалық бюджеттер арасында табыстардың субвенциялардың және
бюджеттік алымдардың тұрақты үлестіру нормативтерін бекітеді. Областық
Астана және Алматы қалаларының әкімдері Республикалық бюджет бекіткеннен
кейінгі 2 жұмадан кешіктірмей, алдын-ала келісілген бюджеттің жоспарлы
көлемін түзетіп, тиісті маслихатқа талқылау үшін ұсынады. Осы маслихат 2
жұма мерзімінде оны бекітуі тиіс. Аудан (қала) әкімдері облас бюджетің
бекіткеннен кейінгі 2 жұма мерзімінен кешіктірмей тиісті жергілікті
маслихатқа өздерінің бюджетін ұсынады. осы маслихат 2 жұма ішінде бюджетті
бекітуі тиіс. Жергілікті бюджетті бекіткенге дейін оның 1 тоқсанға
орныдалуы жобаның 1/4 бөлігінде жүзеге асырылады. Үкіметтің жоғары тұрған
мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардаң төмен тұрған бюджеттерді
әзірлеу және орындау процессіне араласуына тиім салынған. Жергілікті
атқарушы органдарына кепіл беруге үшінші тұлға үшін міндеттіліктер
қабылдауына үшін салынған.
3. Республикалық бюджетті орындау Қазақстан Республикасы Үкіметіне
жүктелген мемлекеттік мекемелер әкімгерлермен бекіткен сметалар мөлшерінде.
Бюджеттік жоспарлау министрлігі берген рұқсаттарына сәйкес шығындарды
жүзеге асырады. Осы орган рұқсаттарында көзделмеген мақсаттарға бөлінген
қаражатты қолданбау кезінде қаржыландыруды тоқтатуға құқылы.Бюджеттік
жоспарлау министрлігі уақытша бос бюджет ақшаларын ҚРҰБ депозиттерінде
орналстыра алады.Үкімет бюджетті орындау барысында Республикалық бюджет
туралы заңында бекітілген сомалар шегінде, бағдарламаларды жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың тізіміне өзгеріс енгізуге құқылы. Қаржы
министрлігі Қазнашылық департаментіне жергілікті бюджет шоттарын,
мемлекеттік мекемелердің шоттарын, олар бойынша операцияларды жүргізуі
жүктелген. Егер жергілікті атқарушы органдармен қабылданған нормативті
құқықтық актілерге сәйкес олардың шығындары өссе немесе табыстары азайса,
онда жоғары тұрған бюджеттер қаражат бөледі. Пайда болған бюджеттік бос
қаражат қалдығы, жоғары тұрған бюджетке алуға келмейді, ол ең алдымен
жергілікті атқарушы орган қарызын өтеуге несие несие қарыздарын жабуға ал
ондай болмаса жергілікті бюджеттер бағдарламалары қаржыландыруға жұмсаады.
Бюджетті орындау негізінде ҚР Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджет
тапшылығының белгіленген нормасынаң асып кету немесе түсімдердің төмендеу
жағдайында бекітілген сомалардан 10% астам емес шамаға әрбір бағдарлама
бойынша бюджет шығындарын төмендеті туралы шешім қабылданады. Ал 10%
астам сомаға республикаық бюджет туралы заңға және маслихаттардың
шешімдеріне өзгеріс енгізу арқылы жүзеге асырылады. Республикалық және
жергілікті бюджеттер операциялары кассалық негізде қазнашылық шот арқылы
жүргізіледі. Шығындарды көрсеткен кезде шот дебиттеледі, табыстарды
кредиттеледі. Егер шығындар орындалмаса және ресми трансферттерді
бюджеттік еңгізу бойынша қызметтер жүзеге асырлмаса 1 сәуірге дейін соңғы
операциялар жүргізіледі , ол есепті кезен.
4. Бюджеттік процесстің ең соңғы кезені бюджетті орындау туралы есеп-қисаты
қабылдау нысанында бюджеттің орындалуының нәтижелерін анықтау. Осы кезеннің
маңыздылығы келесі 2 моменттерде көрінеді.
1. Осы кезенде бюджеттерді бекіту туралы заңды және шешімді, оның
саплығы және орындалу жағынан тексеріс жүргізіледі.
2. Бюджеттің дәлелдігі бойынша тұжырым шығаруға қажет олардың келесі
қаржы жылына әзірленетін бюджеттерге маңызды болуы мүмкін.
Бюджеттік жоспарлау министрлігі Үкіметтің атынаң жылдық есеп-қисапты
Парламантке және Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау бойынша
есептілік комитетіне, есепті жылдаң кейінгі жылдың 1 шілдесінен кешіктірмей
ұсынады. Бюджеттік жоспарлау министрлігі әр ай сайын, ішкі бағдарламалар
бойыншаЕсептік комитетке есеп-қисап тапсырады, ал жергілікті атқару
органдар жоғары тұрған органға және тиісті маслихатқа береді. Облас Астана,
Алматы қалаларына қаржы министрлігі. Ол әр ай сайын Республикалық және
жергілікті бюджеттерді орындау туралы жиынтық есеп-қисап қрастырып,
Үкіметке ұсынады. Республикалық бюджеттің орындалуын Есептік комитет
тексереді, ал жергілікті бюджеттерді тиісті атқарушы органдардың ревизиялық
комиссияларымен және Қаржы министрлігімен аумақтық өкілдерімен сонымен
Парламенттің талқылауына 2 есеп беріледі:
1. Үкіметтің
1. Есеп комитетінің.
Осы екі есеп қисаптар Парламенттің бірлескен отырысында бекітіледі.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Республикалық бюджеттін мазмұны.
2. Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені.
3. Жергілікті бюджетті құрастыру.
4. Республикалық бюджетті орындау.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 8. Қаржы құқықтық категориясы ретінде салық.
1.Салықтық ұғымы.
2.Салықтық материалдық, экономикалық және заң белгілері.
3.Мемлекеттік алымдардың,мемлекеттік баж салығының және бюджетке арналған
төлемдердің өзгешешілік белгілері, салық элементтері,салық субьектісі,
салық обьектісі, салық төлеу реттігі, салық жэеңілдіктері, қағидалары
1.Әрбір мемлекет өзінің аппаратын қамтамасыз ету үшін, және өзінің қызметін
жүзеге асыру процесінде туындайтын шығындарды жабу үшін, каражаты бар кезде
ғана өмір сүре алады. «Салық» дегеніміз күрделі кұбылыс, ол бір мезгілде
материалдық, экономикалық және заңды категория бола алады.Материалдық
мағынада салық дегеніміз - салық төлеушімен мемлекетке, белгіленген
мерзімде, тәртіпте берілуге жататын ақшаның белгілі бір сомасы.
Экономикалық категория ретінде салық дегеніміз - белгіленген тәртіпте,
мерзімде және мөлшерде салық төлеушіден мемлекетке құңның бір жақты
қозғалысын реттейтін ақшалай мүмліктік қатынастар.Құқықтық мағынада салық
дегеніміз - белгіленген мөлшерде, мерзімде және ұйғарымдалған тәртіпте
ақшалай сомасын мемлекетке беру бойынша тұлғаның міндеттемесін туғызатын
мемлекетің ұйғарымы.Салықтың материалдық белгілері болып, келесілер
табылады:
22. ақшаның белгілі бір сомасын білдіреді
23. заттың белгілі бір санын анықтайды.
Салықтың экономикалық белгілері:
1. Салық мемлекеттің пайдасына жиындалған қоғамдық өнімнің үлестіруін
білдіреді;
1. салық ақшалай нысанда болады, бірақта салық натуралдың нысанда болуы
мүмкін;
2. қайтарымсыз төленуі;
3. эквивалентсіздігі;
4. салықты төлеген кезде меншіктің нысаны ауысады.
Заңды белгілеріне келесілер жатады:
24. Салық тек қана мемлекетпен белгіленеді. Бұл жағдайда мемлекетті
құқықталған мемлекетік органдар білдіреді (Қаржы министірлігі, Салық
комитеті және т.б.);
25. салық тек қана құқықтық нысанда болады;
26. салық мемлекеттің бір жақты ұйғарымы болып табылады;
27. салықты белгілеу салық төлеуші үшін қаржылық міндеттемесін
туғызады. Оның орындалуы мемлекетің мәжбүр ету күшімен және заңды
жауапкершіліктің шаралары арқылы қамтамасыз етіледі;
28. салық мәжбүрлі мінездемеге ие;
29. салықтың төлеуін өндіртіп алу, құқықты болып табылады.
Салық салу дегеніміз - ол салықтарды белгілеу мен өндіртіп алу үшін
жүргізілетін мемлекеттің қызметі.
Мемлекеттің салық қызметі дегеніміз - ол салық салуды уйымдастыру бойынша
және оның жүзеге асыруын қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің қызметі.
Салықтың құрамы келесі элементерден тұрады:
1. салықтың субъектісі - ол салықты төлеуді міндетті тұлға
1. салықтың объектісі - олардың болуымен салық төлеушіде салық
міндеттемесі туындайды (мүлік, табыс және әректер)
2. салық базасы - ол салық салу объектісінің құндық, физикалық және
басқа да мінездемесі, осының негізінде салықтың сомасы белгіленеді
3. салық ставкасы - ол салық базасының өлшем бірлігіне салықтық
есептеулердің мөлшері
4. салық периоды - ол уақыттың периоды, оның өтуінен салық базасы
белгіленеді және төлеуге жататын салықтың сомасы есептеледі
5. салықты есептеу тәртібі - ол төлеуге жататын салықтын сомасын
белгілеу бойынша қатысты тұлғаның әрекеттерінің жиынтығы.
6. салықты төлеу тәртібі - ол салық заңымен белгіленген ережелер. Оларға
сәйкес салық төлеушіден мемлекетке салық төлемінің затының көшірілуі
жүргізілуі керек.
7. салықтық женілдіктер - ол салық төлеушіні салық ауыртпалығынан босату
немесе оның ауыртпалығын азайту.
2. Салық құрылымы дегеніміз - ол салық құқықығының жалпы бөлімінің
институты. Ол мемлекеттің салық жүйесінің құрамын белгілейді. Салықтарды
бюджеттің жеке түрі араларында бөледі және де салық салу принціптерін заң
жүзінде белгілейді.
Салық жүйесі дегеніміз - мемлекеттің территориясында белгіленген және
алынатын салықтың жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтың келесі
тұрлерінен тұрады:
1. Корпоративті табыс салығы
1. Жеке табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Жер салығы
5. Мүлік салығы
6. Көлік құралдарына салынатын салық
7. Әлеуметік салық
8. Жер қойнауын пайдаланушының арнайы төлемдері мен салықтары
Салықтың түрлерінің аз болуының жағымды жақатары:
30. Салық төлеушіге өз салық міндеттемелерінде ориентир жасау жеңіл;
31. мемлекетке салық бақылауын жүргізуге жеңіл;
32. оларды жинау үшін қызметкерлер аз керек
Салықтың классификациясы: (жіктелуі)
1.Салық ауыртпалығын иесіне қатысты салықтар:
А) тұра
В) жанама болып бөлінеді.
Тұра салықтар нақты және жеке салықтар болып бөлінеді.
Нақты салық - мүліктен алынытын, ал жеке салықтың объектісі - табыс
2.Салықтың нысанына байланысты:
А) натуралдық
В) ақшалай
3.Салықтың субъектіне байланысты:
А) заңды тұлғандан алынатын салық
В) жеке тұлғандан алынатын салық
4. Территориялық деңгейге байланысты:
А) жалпы мемлекеттік
В) жергілікті салықтар
5. Бюджетік реттеу әдісі ретінде қолуынуына байланысты:
А) бектілген
В) реттеуші салықтар
6. Пайдалану мінездемесіне байланысты:
А) жалпы бағытты (абстрактік)
В) бағытты
7. Есептеу әдісі бойынша:
А) окладтық
В) окладтың емес.
Окладтық салықты салық комитеті өзі есептейді (жер салығы, мүлік
салығы, көлік салығы), ал окладтық емес салықты салық төлеушінің өзі
есептейді (Жеке табыс салығы, ҚҚС)
3. Республикалыққ бюджеттің кірісіне салықтың келесі түрлері кіреді:
33. Корпоративтік табыс салығы 100 % мөлшерінде
34. Косымша құн салығы, толық көлемде
35. Акциздер, кейбіреуі толық, кейбірі - спирттік сусындар мен сыра
-50%
36. Әлеуметтік салық – салық төлеушінің кейбіреуінен басқа толық
көлемде
37. Рояти, бонус, аса алынған пайдаға салық (сверх прибыль), сонымен
қатар республикалық бюджетке түсетін бөлігі бойынша контрактарды
жасасу бойынша, Қазақсатн Республикасының өнімнін бөлігі.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтар:
1. Акциздер, кейбіреуі толық, кейбірі - спирттік сусындар мен сыра -50%

2.жеке табыс салығы - толық
3. әлеуметік салықтын бөлігі
4. жеке және заңды тұлғалардың мүлігіне салынатын салық - 100%
5. жер салығы - 100%
6. көлік салағы - 100%
7. жергілікті бюджетке түсетін бөлігі бойынша Қазақстан Республикасының
котрактілер бойынша үлесі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі бірлік, салықтық орталықтандыру және
салықтың тізімінің шекті көлемі принциптеріне негізделген.Бірлік принципі
салық кодексінің 8-бабында тура көрсетілген. Бұл принцип келесі қағиданы
көрсеткен: Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының
территориясында барлық салық төлеушіге қатысты болып табылады.Салық
орталықтандыру принципы Қазақстан Республикасының салық жүйесі салық
көдексі негізінде қалыптасқан. Ал салық кодексі Қазақстан Республикасының
жоғары өкілді органымен бекітілген акт.Салықтың тізімінің шектелу принципы
Қазақстан Республикасының территорияда салық кодексінде көрсетілген
салықтардан басқа салықтарды қолдануға тыйым салынады.Сонымен қатар салық
кодесінде салық салудың бірнеше принциптері көрсетілген:
1. Салық салу міндеттілігінің принципі
1. Салық салудың нақтылық принципі
2. Салық салудың әділеттілігінің принципі
3. Жариялық принципі

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Салық салу ұғымы.
2. Мемлекеттін салықтық қызметінің ұғымы.
3. Салықтық қызметтің әдістері.
4. Салықтық қызметтің құқықтық нысандары.
5. Салықтын субъектісі, объектісі және заты.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 9. Мемлекеттік несиенің құқықтық негіздері.
1. Мемлекеттік несиенің, мемлекеттік шеттен алып пайдаланудың,
мемлекеттік борыштың мемлекеттік несиелеудің ұғымы.
2. Қарыз кепілдігі.
Мемлекетің қаржы қызметі тек қана құқықтық нысанда жүргізіледі.Қаржы
құқығы дегеніміз - ол құқық қатынастарды реттейтін құқық номаларының
жиынтығы. Ал құқықтық норма дегеніміз нормативтік регламентталған
жағдайға түскен, мемлекетің күштеуімен қамтамасыз етілген, барлық
тұлғаларға бағытталған көп реттік пайдалануға есептелген, нормативтік
құқықтық актілерімен қалыптастырылған, барлығына міндетті тәртіптердің
ережесі.
Қаржы құқықтық норма дегеніміз - ол мемлекеттің қаржы қызметінің
процесінде пайда болатын қатынастардың қатысушыларының тәртібінің
ережелерін белгілейтін құқықтық норма.
Қаржы құқықтық норма басқа құқық нормалары сияқты төмендегі белгілерімен
мінезделінеді: 1.Мемлекеттік-биліктік ұйғарымды білдіреді;
2.Мемлекетпен құқықталған органмен қабылданады;
3.Барлығына міндетті тәртіптің ережелерінен тұрады, көп реттік қолдануға
есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына арналған.
4.Қаржы құқықтық нормалар актының белгілі бір заңды нысанымен белгіленеді.
5.Қаржы құқық нормаларының орындалуы күштеу арқылы қамтамасыз етіледі.
Қаржы құқығының нормаларының спецификасы келесілерден тұрады: оны
қабылдайтын субъект - мемлекет, сол уақытта қаржы құқықтық қатынастарының
субъектісі болып табылады. Сонымен қатар, қаржы құқық нормаларының
ерекшеліктеріне келесі белгілер кіреді:
38. Мазмуны бойынша - олар қаржы қатынастарының қатысушыларының тәртібін
реттейді.
39. Ұйғарымның мінездемесі бойынша - көбінесе императивтік түрде болады.
40. Жауапкершілік шаралары бойынша - мемлекет бұл нормаларды мүлкетпей
орындауында қызығушылық білдіреді. Сондықтан, оларды бұзған үшін, заңды
жауапкершіліктерді белгілейді.
41. Мемлекеттің құқықтарын қорғау әдістері бойынша - нормалар көбінесе
қаржы қатынастарының бір субъектісін, атап айтқанда мемлекетті немесе
онымен құқықталған мемлекетті білдіретін органды соттан тыс тәртіпте, өз
қызығушылықтарын бір жақты қорғауға құқықталған.
42. Рәсімдеу әдісі бойынша - қаржы құқық нормалар жағдайды нақтылап
белгілеу, диспозицияны толық көрсету, қаржы-шаруашылық операциялардың көп
варианттарын жинақтау арқылы мінезделеді.
Қаржы құқықтық нормалар: реттейтін және қорғайтын нормаларға бөлінеді.
Реттейтін нормаларға қаржы құқықтық қатынастарға белгілі бір міндеттерді
белгілеуді немесе оларға белгілі бір құқықтарды беретін нормалар
жатады.Қорғайтын нормалар қаржы құқықтық қатынастардың субъектілерімен
қағидаларды дұрыс орындалуының қамтамасыз ету құралы болып қызмет
етеді.Реттейтін нормалар келесілерге бөлінеді:
2. міндеттейтін
3. тыйым салатын
4. құқық беретін
Құқықтық реттеу әдістері бойынша, қаржы құқықтық нормалар императивтік
және диспозитивтік болып бөлінеді.Қаржы құқықтық нормасының мазмұнына
байланысты, олар материалдық және ұйымдастырушы деп бөлінеді.
Материалдық нормалар - ақшаның материалдық объектісі ретінде қозғалысын
реттейтін қаржылық қатынастарды реттейді.
Ұйымдастырушы нормалар - олар мемлекеттің қаржы қызметінің нысанымен
процедураларын белгілейді және қаржы құрылымын белгілейді.
Ұйымдастырушы нормаларының ішінде көп орынды компетенциялық нормалар алады.
Атап айтқанда, мемлекеттің қаржы органдарының құқық мәртебесін және
құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Өзінің логикалық құрылымы бойынша,
қаржы құқықтық норма 3 элементтен тұрады:
2. Қаржы құқықтық норманың гипотезасы - ол нормаларының қандай жағдайда
қолдану немесе екенін суреттейді
3. Қаржы құқықтық норманың диспозициясы - ол тәртіптің ережелерінің
өзінен тұрады. Қаржы қатынастарының қатысушыларының құқықтары мен
міндеттерінің мазмұнын білдіреді.
4. Қаржы құқықтық нормаларының санкциясы қаржы құқықтық норманың
ұйғарымдарын орындалмауының немесе дұрыс орындалмауның салдарын
белгілейді.
Қаржы құқық нормаларың санкциясының құқықтың басқа салаларының
санкцияларынан айырмашылығының ерекшілектері:
2. Ақшалай түрде болады.
5. Әр уақытта мемлекет алдында жауапкершілікті білдіреді.
6. Көптеген қаржы құқық нормалар үшін санкцияның бір жақты
бағытталғанымен мінезделінеді.
7. Көптеген қаржы құқықтық номалар мемлекеті білдіретін субъектіге
санкцияны өз еркімен қолдану құқығымен жүктейді.
8. Қаржы құқықтық норма өзінде ескертетін, қалпына келтіретін және
жазалаушы шаралардан тұрады
Мемлекет өзінің шығарған қаржы құқықтық нормаларының ұйғарымын дұрыс және
мүлкетпей орындауында қызығушылық білдіреді. Олардың уақытында және сапалы
орындалуы келесі шаралармен қамтамасыз етіледі:
Қаржы заңың бұзғаны үшін, кінәлі лауазымды және жеке тұлғаларды
әкімшілік, қылмыстық және тәртіптік жауапкершілікке тарту.
Бір жақты тәртіптте мемлекетік қаржы органдарымен арнайы қаржы құқық
санкциялары қолдану.
Қаржылық міндеттемелерді мүлкетпей орындау.
2. Қаржы құқықтық қатынастар дегеніміз - қаржы құқықтық нормалармен
реттелетін мемлекеттің қаржы қызметін жүргізу процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар.Барлық қаржы құқықтық қатынастарға тән белгілер:
2. Бұл қатынастар мемлекеттің қаржы қызметі процесінде туындайды.
4. Міндетті субъектісі болып мемлекет табылады.
5. Бұл қатынастар билікпен және бағынумен мінезделеді.
6. Матералдық қаржы құқықтық қатынастар ақша құрамдарының қозғалысын
реттейді. Олар қозғалысың кімге, немесе кімнен қаражаттардың өтуіне
байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Материалдық қаржы құқықтық қатынастарға келесі спецификалық белгілер
жатады:
2. Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру немесе үлестірумен байланысты
процестерді реттейді.
3. Объектісі болып ақша немесе ақщалай міндеттемелер болып табылады.
4. Мазмұны болып экономикалық қаржы қатынастар табылады.
Ұйымдастырушы қаржы құқық қатынастар мемлекеттің ақша жүйесін қалыптастыру,
оның қаржы құрылымының қаржы саласындағы басқару органдар жүйесін
қалыптастыру мемлекетік ақша қорларын қалыптастыру және үлестіру
процестерін жоспарлауды ұйымдастыру, оларды пайдалануды ұйымдастыру,
бақылауды реттейді.Ұйымдастырушы қаржы құқықтық қатынастар материалдық
қаржы құқықтық қатынастардың дұрыс қызмет етуінің қамтамасыз ету құралы
болып табылады.Материалдық қаржы құқықтық қатынастарының объектісі болып
ақша табылады. Ал, ұйымдастырушылықтың объектісі болып, мемлекетің қаржы
қызметін жүргізу тәртібі болып табылады.Қаржы құқықтық қатынастар өзінің
қаржы құқығынын қай институтына жататынына байланысты келесілерге бөлінеді:
2. Бюджетік
5. Бюджеттен тыс бағытталған қорларды қалыптастыру және үлестіру
бойынша.
6. Қаржы - шаруашылық
7. Қаржы - банктік
8. Қаржы - сақтандырушылық
Қаржы құқықтық қатынастар құқықтық реттеу әдісі бойынша біржақты билік
және келісілді қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді.Құқықтық норманың
қаржылық қатынастарында реттеу мінездемесі бойынша, регулятивтік және
қоргайтын қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді
Мемлекеттің қаржы қызметінің әдісіне байланысты бұл қатынастар салықтық,
қаржы несиелік және қаржыландыру қатынастарына бөлінеді. қаржы құқықтық
қатынастарының субъектісі болып нақты құқық қатынастарының, нақты
қатысушысы табылады. Субъектері болып келесілер табылады:
1. Мемлекет біртұтастай.
2. Ұлттық территориалдық және әкімшілік территориалдық құрылымдар.
3. Мемлекеттік биліктің өкілдік және атқарушы органдары.
4. Заңды тұлғалар
5. Жеке тұлгалар
Қаржы құқықтық қатынастарында міндетті субъекті ретінде көрсетілген
субъектілердің барлығы болуы мүмкін. Құқықталған субъекті ретінде
мемлекеттен басқа мемлекетің территориалдық құрылымдар өзінің органдары
арқылы сонымен қатар басқа да мемлекетік органдар. Қаржы құқықтық
қатынастарында азаматтар қатынасушы болып салық төлеуші ретінде болуы
мүмкін, содан басқа олар мемлекетік займ қатынастарының субъектілері болуы
мүмкін.Қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болған кезде мемлекет
өзінің мемлекеттік органдарына оның заңды өкіл ретінде, оның атынан
әрекеттер жасауға, оның қызығушылықтарын білдіруге және оның ұйғарымдарын
орындауға қызметін бағыттаған.Қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуын,
Ұзгеруін және тоқтатылуын белгіленген заңды фактілерінің болуымен
байланысты. Заңды фактілерге оқиға және әрекет жатады.Әрекет дегеніміз -
адамның саналы қызметінің өнімі болып табылады. Ол олардың адамның ерік
білдіруі. Әрекеттер заңды және заңсыз болады. Оқиға дегеніміз - адамның
еркінен тыс пайда болатын заңды маңызды фактілер немесе адамның қызметімен
байланысты, бірақта олардың пайда болуы себептерімен тәулсіз болатын заңды
маңызды фактілер.Мемлекеттік қаржы құқық қатынастарының пайда болу негізі
болып табылатын заңды фактілерің аса көп кездесетін келесі әрекетер болып
табылады:
1. Белгілі бір қаржы органымен жеке қаржы актіні шығару.
2. Тұлғамен салық салуға жататын объектіні өз иелігіне алу немесе
әрекет етуші қаржы заңының күшіне байланысты тұлға салық төлеуші
мәртебесін алады, немесе басқа да әрекеттерді жасау негізінде.
3. Қаржылық келесім-шарт жасаған кезде.
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгеруін ескерту кезінде негіздері ретінде
келесі заңды фактілер жатады:
48. салық төлеушінің құқықтық мәртебесі өзгерген жағдайда.
49. салық салу объекттісін өзгерткен жағдайда.
50. алдында жасалған қаржы келісім-шартты белгіленген тәртіпте өзгерткен
жағдайда.
51. салықтық міндеттеменің негізінде жататын қаржы, жоспарлық актіні
өзгерткенде (бюджетке өзгеріс еңгізген жағдайда).
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгерту негізіне жататын оқиғалар болып,
келесілер саналады:
1. Салық төлеушінің отбасының жағдайы өзгерген кезде.
2. Салық төлеушімен заңмен байланыстырған салық төлеу жағдайларын
өзгерткен кезде, белгілі бір жасқа толу кезінде.
3. Субъектінің әлеуметік жағдайы өзгерген кезде.
Қаржы құқықтық қатынасткарының тоқтатылуы негізіне жататын әрекеттер:
- қаржылық міндеттемесін орындау;
- қаржылық құқықтық келісім-шартты бұзу;
- мемелекетпен бір жақты тәртіптен өз қаржы міндеттерін орындаудан бас
тартқан кезде немесе контрагентті міндеттемелерді орындаудан босатқан
жағдайда;
- салық төлеушімен салық төлеу объектісі болған мүлікті сату немесе сыйға
тарту кезінде немесе ол мүмліктің жойылуы кезінде.
Қаржы құқықтық қатынастарының тоқтатылуы негізіндегі оқиғалар:
1. Жеке тұлғаның мерт болуы немесе заңды тұлғаны таратқан кезде.
2. Салық төлеу объектісі болған мүлікті жоғалтқанды.
3. Азаматтың әлеуметтік және отбасының жағдайы өзгерген кезде.
Қортындыда заңды фактілер туралы келесілерді айтуға болады: осындай факті
ретінде нормаивтік құқықтық акт болуы мүмкін және оларды қабылдау, өзгерту
немесе тоқтату қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуына, өзгеруіне
немесе тоқтатылуына әкеп соғады.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Мемлекеттік несиенің ұғымы
2. Мемлекеттің шеттен несие алу тәртібі
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 10. Банк қызметі және сақтандырудың ұйымдасқан құқықтық негіздері.
1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
2. Банк қызметін мемлекеттік реттеу.
3. ҚР ның Ұлттық Банксінің құқықтық ахуалы.
4. Банк қорлары. Екінші деңгейлі банктердің құқықтық ахуалы.
5. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу.
1. Экономикалық категория ретінде ақша айырбас қатынастарының дамауының
өнімі бола тұра мемлекеттің пайда болуынан әлде қайда ерте пайда болды.
Басында ақша тауардың түрі ретінде пайда болды. Ол басқа тауарлардан
эквиваленті болу қабілеттілігінен бөлініп шыққан, атап айтканда тауардың
ақша нысанында болды. Арықарай даму кезінде ақшалар өзгертіліп, тауар
қасиетін жоғалта бастады және ол тауардың құнына айналды. Сонымен бірге
ақшалар айналым құралының қызметін орындай бастады. Тауарды айырбас кезінде
делдал болып қызмет ете бастады. Ақшалар сонымен қатар төлем құралынын
қызметін атқарады. Мемлекеттік қаржылармен реттелетін ақшалар айналым
құралының қызметін де, төлем құралы қызметін де атқармайды. Алдында
көрсетілгендей ақша мемлекеттің пайда болуынан ерте пайда болды және
мемлекет өз қызметінің процесінде оның алдында жүрген ақшалармен
пайдаланылған, бірақ ол содан кейін өзінің ақшаларын шығара бастады.
Бірақта көп уақыт эммитент ретінде басқа да тұлғалар болған. Негізінде
олар банкілер болған. Сондықтан ақшаның қағаз түрлерін банктік билеттер деп
атайды. Ал, егер де ақшаларды мемлекет шығара бастағанда, қазыналық
билет деп атайды.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің әлсіреу кезеңінде халыкпен қәсіпкерлерік
құндылығын жоғалтқан қағаз ақшаларды қабылдудан бас тартқан кезде,
экономика оған есеп айырысудың демонетизациясы мен тезоврациясы, сонымен
қатар есеп айырысуда шетел ақша белгілерімен қолданумен әрекет етеді.
Сонымен олардан басқа нарықта ақша белгілерінің «суррогатың пайда
болады.Мемлекет ақша жүйесін қалыптастыру кезінде 2 басты міндетті шешеді:
1. Елдің ақша шарттарын реттеу және қалыптастыру,
2. Өзінің қаржы жүйесін сұрақтандыруын және оның тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ету.
Қортындылап айтқанда қазіргі жағдайда ақша жүйесін ұйымдастыру, біріншіден
мемлекетің монополиясы болып табылады, екіншіден оның қаржы қызметінің
элементі болып табылады.
2. Ақша жүйесі дегеніміз - тарихи қалыптасқан және ұлттық заңмен
белгіленген елдегі ақшанық қызмет етуінің ұйымдастыру нысандары. Ақша
жүйесі келесі элементерден тұрады:
1. Ресми ақша бірлігі;
2. Ақша белгілерінің түрлері;
3. Ақша эмиссиясының тәртібі;
4. Валюта айналымының режимы.
5.Ақша айналымын ұйымдастыру. Олардан басқа мемлекетпен ақша жүйесін
ұйымдастыру әдістеріне байланысты ақша жүйесі тағы 2 элементтен тұруы
мүмкін:
6.Валютаның ресми курсы (валюталық парит)
7.Бағаның масштабы
- Ақша бірлігі дегеніміз - ол мемлекетпен белгіленген ақша белгісі. Ұлттық
валютаның атауын белгілейді. Ақша бірлігінің өзінің ішкі құрылымы бар: 1
тенге - 100 тиын.
- Ақша белгісінің түрлері дегеніміз - ақша бірлігінін номиналы мен ақша
массасының ұйымдастыру құрылымы. Көбінесе ақша белгілерінің 2 түрін
шығарады: қағаз ақша және монеталар.Қағаз ақшалар 2 түрде болуы мүмкін:
ақшалай тауарға айырбастау кепілі мен жай ақшалар
- Ақшаның эмиссиялау тәртібі. Айтып кеткендей қазіргі жағдайда жаңғыз
эмитенті ретінде мемлекет болып табылады. Ал нақты эмиссиялық орталық
болып, Ұлттық Банк табылады. Бірақта эмитент ретінде қазыналық болуы
мумкін. Бұл орталықтай бірдей қызмет ете алады. Бұл жағдайда Ұлттық Банк
қолма-қол ақша айналымының негізгі бөлігін құрастыратын банктік билетті
шығаруға құқы бар. Ал, қазыналықтың үлесіне 10% шамасында ақша щығару құқы
берілді - айырбас монеталар түрінде және төменгі номиналдық қағаз ақшалары.
- Валюта айналымының режимі - ол мемлекет пен белгіленген валюталық
шектеулермен белгіленеді, бұл шектеулер өзінің ұлттық валютасына қатысты
және негізгі ретінде шетел валютасына қатысты әрекет етеді.
Өз режиміне байланысты валюталар келесілерге бөлінеді:
1. Толық айналатын
2. Шектеулі айналатын
3. Айналмайтын
Толық айналатын валюталарға басқа да барлық валюталарға арнайы рұқсатсыз
ерікті айырбасталатын валюталар жатады.Шектеулі айналатын валюталарға
резиденттер үшін валюталық операциядарды жасауға белгілі бір валюталық
шектеулермен тыйым салынған валюталар жатады.Айналмайтын валюталарға басқа
да валюталарға айырбасталмайтын және де мемлекеттің территориясында барлық
шетел валюталар айналымына тыйым саланады
- Валюталық монополия - ол валюталық бағалықтар мен мәміле жасасуға
мемлекетің ерекше құқығы. Валюталық монополияның объектілеріне келесілер
жатады:
1. шетел валютасы
2. шетел валютасымен белгіленген бағалы қағаздар мен төлем құжаттары.
3. асыл метталдар
4. табиғи асыл тастар
- Валюталық курс - толық айналатын валюталарға курс ақша бірлігінің басқа
валюталармен сұраныс қабілеттілігімен нарық негізінде белгіленеді.
Айналмайтын валюталар үшін валюталық курс мемлекетің өзімен белгіленеді. Ол
ресми "валюталық курс" деп аталады, ал басқаша айтқанда "валюталық паритет"
дейді.
- Бағалардың масштабы - ол ақша бірлігіндегі ақша металының салмақтық саны.
Ақша қағаздарды еңгізгенен бастап баға масштабы қағаз ақша белгісін асыл
металға айырбастау құқықтық қатынасты белгілейді.
3. Мемлекет өз ақша жүйесін қалыптастырған кезде оның дұрыс тұрде қызмет
етуінде қызығушылық білдіреді. Бұл мақсаттарда өз ақша жүйесін дұрыс қызмет
етуін қамтамасыз ету үшін келесі шараларды қолданады:1.Мемлекет өзі жаңғыз
заңды ақша белгілерінің эмитенті болу
үшін белгілі бір тәртіпді белгілейді. Оған байланысты басқа біреулерге
басқа да ақша белгілерін шығаруға тыйым салады, және де әр түрлі жалған
ақша шығару үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Сондықтан ақша
мемлекетің символы болып табылады.
2.Мемлекетпен эмитенттендірілген ақша белгілері заңды төлем құралы болып
жарияланады.
3.Барлық тұлғалардың бұл белгілерді айналым құралы ретінде қолдануды мәжбүр
етеді.
4.Барлық төлемдерді қазынаға түсіру және де қазынадан шығатын қаражаттар
тек қана мемлекетін ақша белгілерінде болуы тиіс.
5.Төлем кұралы ретінде шетел валютасын қолдануға тыйым салынады, тек қана,
егер заңда басқалай белгіленбесе.
6.Ақша айналымын қаржы құқық құралдарымен реттеу.
1.Ақша айналымы дегеніміз - тауарлық айналымның және де тауарлық емес
төлемдермен есеп айырысуларды қызмет ететін ақшаларының ақылы және ақсыз
нысанда қозғаласы. Қазақстан Республикасының Ұлттық ақша жүйесінің
қалыптасуы 12 қараша 1993 ж. Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан Республикасының "Ұлттық валютасын енгізу" туралы Жарлығымен
басталған. Бұл Жарлық 15 қараша 1993 ж. бастап Ұлттық валютаны енгізуді
қөздеген.Қазіргі кезде ұлттық ақша жүйесінің ұйымдастыруының негізгі
мәселелері Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар 1995 ж.
30 наурызында қабылданған "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі
туралы" жарлығымен шешілді. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы
болып - теңге табылдыТеңге деген атау ақшаларды көне түрік кезінде
белгілегеннен алынған. Ал орта ғасырларда күміс монета осылай
аталған.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктісінен басқа осы банкімен
шығарылған банкноталар мен монеталарды жарамсыз деп ешкім жария ете
алмайды.Қазақстан Республикасының Президенті ақша бірлігін айырбастау
құқығына ие. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президент ақша
бірлігін қызмет ету тәртібін, мерзімін және жағдайларын белгілейді.
Қазақстан Республикасының айналымында қолданылатың ақша бірліктері
монеталар мен банкноталардан тұрады. Қазақстан Республикасында ақшаларды
айналымнан алып тастау тек қана Ұлттық Банктің компетенциясында.Ұлттық Банк
банкноттар мен монетаның жектілікті қажеттігін белгілейді, олардың
жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау тәртібін белгілейді.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. ҚР ның Ұлттық Банксінің құқықтық ахуалы.
2. Банк қорлары. Екінші деңгейлі банктердің құқықтық ахуалы.
3. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

3.Практикалық сабақтар
Тақырып 1. Мемлекеттік қаржы түсінігі.
Қаржы түсінігі. Мемлекеттік және дербес қаржылардың
арақатынасы.Мемлекеттік қаржының түсінгі. Қаржы қызметтері, әдістері
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 2.Қаржы құқығының ұғымы, пәні және жүйесі.
Қаржы құқығының пәні. Қаржылық қатынастардың түрлері және белгілері. Қаржы
және басқада сыбайлас қоғамдық қатынастардың арақатынасы. Қаржы құқығының
ұғымы, көздері. әдістері, түрлері, құрылымы.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 3. Ақша жүйесінің құқықтық негіздері.
Ақша ұғымы, функциялары. Тарихи пайда болатын ақша жүйелері. Биметаллизм
және оның түрлері.Монометализм және оның түрлері.Несие ақшаның негіздері
ақша жүйелері. Валюта реттеудің ұғымы, міндеттері және әдістері.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 4. Қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері.
Қаржылық баықлау ұғымы. Қаржылық баықлау субьектілері, обьектілері, пәні,
мақсаттары, міндеттері және әдістері, қағидалары, тәртібі. Ішкі және сыртқы
қаржылық бақылау. Аудиттік және аудиттік қызметттің ұғымы.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 5. Бюджет құрылымы.
Бюджеттің ұғымы, қаржы – ұйымдық, экономикалық және материалдық бюджет
ретіндегі құқықтық категория. Бюджет түрлері, реттеу әдістері
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 6. Бюджеттік бақылау және бюджет саласындағы басқару.
Бюджеттік компетенция, материалдық және процессуалдық бюджет құқығы. ҚР ның
Бюджет құқығы. Әкімшілік аумақтық бөлініснің бюджет құқығы. Республикаылқ
және жерглікті бюджет.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 7. Бюджет процессі.
Бюджет процесінің ұғымы. Бюджет процесінңі қағидалары. Бюджет процессінің
сатылары бюджеттік жоспар. Бюджеттің қорытндысы есебін құрасытыру және
мақұлдау
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 8. Қаржы құқықтық категориясы ретінде салық.
Салықтық ұғымы.Салықтық материалдық, экономикалық және заң белгілері.
Мемлекеттік алымдардың,мемлекеттік баж салығының және бюджетке арналған
төлемдердің өзгешешілік белгілері, салық элементтері,салық субьектісі,
салық обьектісі, салық төлеу реттігі, салық жэеңілдіктері, қағидалары
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 9. Мемлекеттік несиенің құқықтық негіздері.
Мемлекеттік несиенің, мемлекеттік шеттен алып пайдаланудың, мемлекеттік
борыштың мемлекеттік несиелеудің ұғымы.Қарыз кепілдігі.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 10. Банк қызметі және сақтандырудың ұйымдасқан құқықтық негіздері.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі. Банк қызметін мемлекеттік реттеу. ҚР
ның Ұлттық Банксінің құқықтық ахуалы. Банк қорлары. Екінші деңгейлі
банктердің құқықтық ахуалы. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

4 Курстық жұмыс қарастырмаған

5. Студенттердің өздік жұмысы
5.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.

5.2. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1. Мемлекеттік қаржылардың ұғымы, экономикалық, материалдық мазмұны.
2. Мемлекеттік қаржылардың негізгі қағидалары мен функциялары.
3. Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесі.
4. Мемлекеттің қаржылық қызметінің тәсілдері мен міндеттері.
5. Құқық саласы ретінде қаржылық құқықтың түсінігі мен маңызы.
6. Қаржылық құқықтың құқықтық реттеу пәні мен реттеу тәсілдері.
7. Қаржылық құқықтың негізгі қайнар көздері.
8. Қаржылық құқықтың басқа құқық салаларымен қарым қатынасы.
9. Қаржылық құқықтық нормалардың түсінігі мен оны сипаттайтын
ерекшеліктер.
10. Қаржылық құқықтық нормалардың құрылымы, түрлері.
11. Қаржылық құқықтық нормалардың кеңістіктегі, уақыттағы және тұлғалар
арасындағы күші.
12. Қаржылық құқықтық қатынастардың түсінігі және түрлері.
13. Ақша жүйесінің түсінігі, негізгі тарихи түрлері, элементтері, ақша
қатынастары.
14. Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің ерекшеліктері, қасиеттері.
15. Ақша айналымының нысандары, нормативтік құқықтық базасы.
16. Қазақстан Республикасының валюталық жүйесі ақша жүйесінің құрылымдық
бөлімшесі ретінде.
17. Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің құрамы.
18. Қазақстан Республикасының ақша біріктігін қорғауын қамтамасыз ету.
19. 3.Қазақстан Республикасының ақша жүйесің квалификациялық белгілері
20. Валюталық реттеудің ұғымы
21. Валюталық реттеудің объектілері мен субъектілері
22. Валюталық реттеудің органы ретіндегі Ұлттық Банктің өкілеттіктері.
23. Валюталық реттеудің әдістері мен валюталық операцияны жүргізу
ережелері.
24. Салықтық құқық ұғымы, реттеу пәні, реттеу тәсілдері мен негізгі қайнар
көздері.
25. Салықтық құқытық қатынастардың ұғымы, түрлері.
26. Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі.
27. Қазақстан Республикасының салық органдары.
28. Салықтық міндеттемелер және салықтық бақылау жүргізу
29. Мемлекеттік бюджет және мемлекеттің бюджеттік қызметі.
30. Бюджеттік құқытың жүйесі.
31. Бюджеттік құрылымның құқытық негіздері.
32. Бюджеттік жоспарлаудың құқытық негіздері.
33. Бюджеттік бақылаудың құқықтық негіздері.
34. Бюджеттік процесстің ұғымы және оның кезендері.
35. Бюджет жобасын құрастыру.
36. Республикалық бюджеттік процесс.
37. Жергілікті бюджеттік процесс.
38. Бюджетті орындау тәртібі.
39. Бюджеттің орындалуын бақылау.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы