Файл қосу
Ғұн және Үйсін мемлекеттері
|Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті |
|Құжат СМЖ 3 дәрежелі |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-18-18.1.24/03-2013 |
|«Қазақ халқының рухани | | |
|мәдениетінің тарихы» |№ 1 басылым | |
|оқу- әдістемелік кешені |18.09.2013 | |
«ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ
РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ ТАРИХЫ»
пәнінің оқу- әдістемелік кешенінің
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІ МАТЕРИАЛЫ
5В020300 «тарих» мамандығы үшін
СЕМЕЙ -2013
1 ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ
5В020300 «тарих» мамандығы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
стандарты арнайы пәннің типтік бағдарламасының негізінде жасалған.
Құрастырушы Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Қазақстан тарихы» кафедрасының аға оқытушысы П.Санкайбаева
«__03__» __09__ 2013 ж.
2 ҚАРАЛДЫ
1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
« Қазақстан тарихы» кафедрасының отырысында қаралды
Хаттама №_1__ « 03_»_09_ 2013 жыл
Кафедра меңгерушісі ____________ Н.Мухаметжанова
2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында талқыланды
Хаттама №_1__ «_05_»__09_ 2013 жыл
ОӘБ төрағасы_________ Ш.Кеңесбаева
3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №_1___ «_18_»__09__2013 жыл
ОӘК төрағасы_________ Г.Искакова
4 АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ (немесе № 4 «13_» 09._ 2012_ ж. баспа ОРНЫНА)
Мазмұны :
1.Глоссарий.................................................................
................................
2.Қысқаша дәрістер
мәтіні...................................................................
3. Практикалық (семинар) сабақтары
...............................................
4. Студенттердің өздік
жұмыстары......................................................
1 ГЛОССАРИЙ
1. Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
2. Гоминид- адамның арға ата-бабалары.
3. Плиоцен- өтпелі кезең.
4. Палеолит- ерте тас дәуірі
5. Мезолит- орта тас дәуірі.
6. Неолит- жаңа тас дәуірі.
7. Матриархат- аналық рулық қауым.
8. Патриархат – аталық рулық қауым.
9. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
10. Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын) .
11. Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
12. миф-аңыз,ертегі.
13. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
14. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
15. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
16. Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы.
17. Он оқ будун- 10 тайпа одағы.
18. Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек».
19. Этногенез- халықтың шығу тегі.
20. Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек.
21. Эфталиттер- ақ ғұндар.
22. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
23. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
24. «Шад» - түмен (10 000 адам) басы.
25. Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді.
26. Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет.
27. Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым.
28. Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі.
29. Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші.
30. «Яссы» (Жасақ)-заңдар жинағы.
31. Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
32. Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам.
33. Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар.
34. «Диуани хикмет» (Даналық кітабы) – Қожа Ахмет Яссауидың кітабы.
35. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
36. Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына айтылатын
билік сөзі.
37. «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік құқықтың
негізін реформалау үлгісі.
38. «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары.
39. «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар.
40. «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды білдіреді.
41. «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым.
42. «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі.
43. «Ақтабан шұбырынды»- 1723 немесе Жоңғар шапшылығының нәтижесінде
қазақтардың босуы.
44. Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары.
45. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
46. Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі.
47. Материалдық мәдениет- заттай мәдениет.
48. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
49. Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері.
50. төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ.
51. Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы.
52. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
53. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
54. шариғат- мұсылмандардың діни заң-қағидалары.
55. Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі.
56. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
57. Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси әдіспен
жаулап алуы.
58. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
59. Ұлт-азаттық қозғалысы- белгілі бір ұлтты, халықты азат ету жолындағы
күрес.
60. Блокада- әскери қысым, қоршау.
61. Уақытша ереже- 1867-1868 жылдардағы реформа.
62. Облыс- 5-8 уезден тұрды (19-ғасыр)
63. Уезд- 5-8 болыстан тұрды (19-ғасыр)
64. болыс- 8-15 ауылдан тұрды (19-ғасыр)
65. адай көтерілісі- 1870 жылы Кіші жүз қазақтарының қозғалысы.
66. «алаш» партиясы- 1917 ж жілдеде Орынборда құрылды.
67. I. Дүниежүзілк соғыс- 1914-1918ж соғыс.
68. Азамат соғысы- 1918-1920 ж соғыс.
69. Автономия- жеке билеу құқығы бар мемлекет.
70. Федерация- бір мүдделі бірнеше мемлекеттер одағы.
71. Қазақ АКСР- Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы.
72. Индустрияландыру- ауыр өнеркәсіп саласын дамыту.
73. Күштеп ұжымдастыру- 1929 ж басталған саяси-экономикалық науқан.
74. «Кіші Қазан» идеясы- Ф. Голощекиннің Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату
саясаты.
75. Репрессия- жазықсыз жазалау, қудалау шаралары.
76. Ұлы Отан соғысы- 1941-1945 ж арасындағы соғыс.
77. тың игеру- жоспарсыз егіс көлемін ұлғайту (1954)
76. АЛЖИР, КарЛАГ, ГУЛАГ- жазалау орындарының қысқарған атауы.
77. «Жылымық жылдар»- 1953-1964 жылдар аралығындағы Н.С. Хрущевтік кезең.
78. Тоқырау жылдары- 1970-1980жж. саяси-экономикалық, әлеуметтік
дағдарыс.
79. Қайта құру – 1985ж. КСРО басшысы М.Горбагевтың саясаты.
80. Желтоқсан оқиғасы - 1986ж. жастар, студенттер қозғалысы.
81. Егемендік туралы декларация – 1990ж. 25- қазандағы Қазақ КСР-нің
тәуелсіздігі туралы құжат.
82. Мемлекеттік рәміздер – ту, елтаңба, әнұран.
83. Конституция – Ата заң, мемлекеттің негізгі заңы.
84. Парламент – Заңдар шығарушы өкімет органы.
85. Сенат- Жоғарғы палата.
86. Мәжіліс – Төменгі палата.
87. Үкімет – Министрлер кабинеті.
88. «Қазақстан-2030» - Қазақстан Республикасының 2030жылға дейінгі даму
бағдарламасы.
89. Президент – Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша ең жоғарғы
мемлекеттік лауазым.
90. Жолдау – Қазақстан Республикасы президетінің жыл сайынгы
халыққа беретін қортынды есебі, құжат.
2 Қысқаша дәрістер
1-тақырып. Кіріспе. Ежелгі Қазақстанның рухани мәдениеті.
Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы ең маңызды кезеңдердің бірі.
Бұл кезде адамның жерден бауырын көтеріп, екі қолдың еңбек әрекетіне
бейімделуі іске асты. Мұның өзі алғашқы адам іспеттес тіршілік иелерінің
күнкөріс үшін тас қүралдарын жасауына мүмкіндік берді. Осы құралдардың
қалдықтары адамзат баласының ең ұзаққа созылған тас дәуірінің уақытын
шартты түрде белгілеуге негіз болды. Батыс Еуропаның тарихи материалдары
негізінде құралған классикалық схема бойынша ежелгі палеолит үш дәуірге:
дошель, шель, ашель болып бөлінеді. Орта палеолит соңғы ашель, мустье, ал
соңғы палеолит ориньяк, солютре және мадлен болып айырылады. Соңғы жылдары
бұл схемаға кейбір өзгерістер енгізілді. Бірқатар авторлардың пікірі
бойынша: олар палеолитті екі дәуірге - ежелгі дәуір мен соңғы дәуірге
бөліп, мустье мен соңғы палеолит арасына меже қояды. Көбінесе Африкада жаңа
материалдар негізінде адамзат өміріндегі әуелгі дошельді қамтитын ежелгі
кезең бұл күнде олдувэй дәуірі деп аталады. Ол б.з.б. 2,6 млн. жылдан
басталады. Ежелгі палеолиттің одан кейінгі екі дәуірі - шель мен ашель 800
мың жылдан 140 мың жылға дейінгі дәуірді қамтиды. Көптеген зерттеушілер
орта палеолитті /соңғы ашель мен мустьені/ біздің заманымыздан бұрынғы 140-
40 мың жылдықтарға жатқызады. Соңғы палеолит 40 мың жылдықтан 12 мың
жылдыққа дейінгі уақытқа сәйкес келеді.
Еңбекке бейімі бар, адам тақылеттес ең әуелгі тіршілік иесі ғылымда
презинджантроп деген атпен белгілі. Оның сүйектерінің қалдықтары Шығыс
Африкадан табылған. Ғылымда "Ноmо һаЬіlіs" /"шебер адам"/ деп аталып кеткен
ол осыдан 1 миллион 750 мың жыл бұрын өмір сүрген. Оның миының аумағы 652
см3, яғни ертедегі маймылдың миынан әжептеуір көлемді де салмақты болған.
"Шебер адамның" еңбек құралы малта тастың сындырылған түрлерінің қырлары
пышақ сияқты өткір болып, кесу үшін пайдаланылған.
Адамзаттың дамуындағы тас дәуірінің орта және соңғы кезеңдеріне сәйкес
келетін "Ноmо еrесtus" /"түрегелген немесе бойын жазған"/ питекантроп
/"маймыл адам"/ және синантроп /"адам"/ болып екіге бөлінеді. Оның
алғашқысы мен соңғысының араларында дамудың, жетілудің оң өзгерістері
болғанын, сонымен бірге олардың дамуында сабақтастық барын байқатады.
Бірінші питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы Ява аралында табылды.
Питекантроп бұдан бір миллиондай жыл бұрын өмір сүрген. Ол "Ноmо һаЬі1іs"-
пен салыстырғанда елеулі эволюциялық өзгерістерге ұшыраған. Ми көлемі
үлкейіп (959 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейген, аяқ пен қолдың
пропорциясы өзгерген.
"Ното егесtus"-тің екінші бір түрі синантроп болды. Синантроп 1927 жылы
Қытай жерінде Чжоу-коу-дян үңгірінен табылды. Одан синантроптың
сүйектерімен бірге әр түрлі формадағы тас құралдар, ошақта көп жатқан
тастар және төменгі антропоген /геологиялық жер қыртысы/ тарихындағы
ширектік дәуір фаунасы жануарларының көп сүйектері табылған. Бұдан
синантроптар сол кездің өзінде-ақ от жағуды білген деген корытынды жасауға
болады. Бұл кезде піскен етгі, өсімдікті тамақ ету адамның дамуына, әрине,
өзінің игі әсерін тигізбей қойған жоқ. Б.з.б. 300 мың жыл бұрын "Ноmo
егесtus" қазіргі кезендегі адам түріне, немесе "Ноmо sаріеnsке" /"ақылды
адамға айналды. "Ақылды адамның" қалдықтары Еуропада, соның ішінде
Германиядағы Неандерталь жотасында табылған. Сондықтан ол тарихта
неандерталь адамы деген атпен белгілі. Ал б.з.б. 45-35 мың жылдықта
Франциядағы Креманьон жотасында қазіргі адамдарға ең жақын ертедегі
адамдардың қалдығы табылды.
Ашель дәуірінің ескерткіштері Орталық Қазақстанда да табылған. Оған
Жезқазған қаласынан 150 шақырым жердегі Жаман айбат, Қарағанды облысының
Жезді ауданынан табылған Обалысай тұрақтарын бөліп айтуға болады.
1.2.Неолит дәуіріндегі Қазақстан.
Б.з.д.Ү мың жылдықта басталған неолит – тас құралдарын барынша
пайдаланған дәуір. Бұл кезде еңбек құралдары жетілдіріліп, тастарды
бұрғылау, тастарды тегістеу, ағашты арамен кесу сияқты жаңа технологиялық
әдістер қолданылған. Неолит дәуірінде Қазақстан жерінде мал шаруашылығы мен
егін шаруашылығының тууы, ертедегі адамдардың бұрынғы табиғаттың даяр
өнімдерін иемденуден, яғни өсімдік дәндерін жинау, аң аулау орнына,
өндіруші шаруашылыққа көшуге жағдай жасады.
Тас дәуірінің соңғы кезеңінде мәдени-тұрмыстық жаңалықтардың ашылуына
әсерін тигізді, адам еңбегінің ауқымы мен көлемі кеңейді, сонымен қатар
керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады.
Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 600-ден астам неолиттік
ескерткіштер табылған.Бірақ олардың басым көпшілігі осы уақытқа дейін
зерттелмеген. Неолит тұрақтары жер-жерге орналасу сипатына қарай төрт түрге
бөлінеді.Олар: Бұлақ бойындағы, өзен жағасындағы, көл жиегіндегі, үңгірдегі
тұрақтар болып бөлінеді.Олардың қалдықтары Қазақстанның барлық аймақтарында
кездеседі.
1.3.Қола дәуірі.
Біздің заманымыздан бұрынғы екі мың жылдықта мал және егіншілік
шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның өзі Қазақстан
жеріндегі әлеуметтік өсіруші тайпалар ірі және қуатты бірлестіктер құрды.
Бұлардың арасында әр түрлі себептермен келіспеушіліктер болып, қарулы
қақтығыстар да орын алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау үшін ғана емес,
сонымен қатар тайпалардың соқтығыстарында да жиі қолданылды, қару жасау
бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Б.з.б. 2 мың жылдықтың ортасында Қазақстан тайпалары қола заттарын
жасауды меңгерген. Қола - әр түрлі өлшемдегі мыс пен қалайының, кейде
сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы. Мыспен салыстырғанда қола өте
қатты және балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді.
Ол еңбек қүралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат болып
табылады. Қазақстан жерінде түсті металдар өңдеуге, әсіресе, мал өсіруге
мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп, б.з.б. 2 мың жылдықтың аяғында - 1 мың
жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал
шаруашылығына ауысады.
Қола дәуіріндегі экономикалық басты-басты екі бағыттағы: мал шаруашылығы
мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің еңбегін қажет
етті. Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне әкелді. Сөйтіп, аналық
рудың орнына аталық ру /патриархат/ пайда болды. Қоғамдық өмірдегі ірі
өзгерістер өндірістік күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануына,
патриархаттық қатынастың дамуына байланысты еді. Жеке отбасылар бөлініп
оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі
көрініс бере бастады.
Қола дәуірінде Сібірдің, Қазақстанның және Орта Азияның кең-байтақ
далаларын тегі және тарихи тағдырының ортақтығы жағынан туыс тайпалар
мекендеді. Бүл тайпалар бір үлгідегі, бір-біріне ұқсас мәдениет қалдырды.
Олар қалдырған ескерткіштердің табылған жері Сібірдегі Ачинск қаласы
маңындағы Андронов селосының атымен ғылымда шартты түрде "Андронов
мәдениеті" деп аталды.
Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі - Қазақстан жері.
Археологиялық деректерге қарағанда, Андронов мәдениеті дәуірінде халықтың
басым көпшілігі отырықшылықта өмір сүрген. Өзендердің, көлдердің
жағасындағы жайылымы мол жерлерге орналасқан рулық-патриархаттық
отбасылардың үйлері мен үлкен жертөлелері болған. Олардың жанынан әр түрлі
шаруашылық жайлар мен мал қамайтын орындар салынған. Өйткені, бұл кезде мал
бағу кәсібі басымырақ еді. Тайпалар малшылық-егіншілікпен аралас
шұғылданды.
Андронов мәдениеті дәуірінде адамдар металдан еңбек құралдарын, қарулар
және сәндік заттар жасауды жақсы білген. Олар түбі шығыңқы балталар,
сағасында ойығы бар пышақтар, балға, шоттар, найзалар мен жебелердің өзгеше
ұштары, білезіктер, айналар, моншақтар және әр түрлі ілмешектер, егін
оратын орақ, пішен шабатын шалғы сияқ-ты қүралдарды өздері жасап,
күнделікті түрмыста кеңінен қолданды.
Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов
ашты. Содан бері өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге Қазақстанда
бұл мәдениетке қатысты орасан көп археологиялық материалдар жиналды.
Андронов мәдениеті қола дәуірінің алғашқы кезеңін /б.з.б. ХҮІІІ-ХҮІ
ғасырлар/ және орта кезеңін /б.з.б. ХУ-Х ғасырлар/ түгелдей қамтиды.
Орталық Қазақстанда қола дәуірінің соңғы кезеңінде /б.з.б. Х-ҮІІІ ғасырлар/
Андронов мәдениетімен салыстырғанда анағұрлым жоғары Дәндібай-Беғазы
мәдениеті болғанын білеміз. Ол Қарағанды қаласы маңындағы Дәндібай ауылында
және Балқаштың солтүстік төңірегіндегі Беғазы қойнауында қола
ескерткіштерінің алғашқы қазылған жеріне қарай аталған.
Дәндібай-Беғазы мәдениеті Атасу өзенінен Ертіске дейінгі байтақ даладан
табылған көптеген ескерткіштерімен сипатталынады. Олардың қатарына Ақсу-
Аюлы-2, Ортау-2, Байбала-2, Бесоба, Бүғылы-3 кешендері жатады. Бүл
ескерткіштерге тән нәрсе, бір жағынан, Андроновтық дәстүрлердің сақталуы,
екінші жағынан, мәдениеттің жаңа элементтерінің, тұрпаты ерекше бәйіттік
тамдардың, жатаған, домалақ ыдыстардың пайда болуы. Жерлеу ғүрпы да
Андронов мәдениетіне тән емес. Әдеттегі бүктелген қаңқалармен қатар
аяқтарын созып, шалқасынан жатқызылған каңқалар да кездеседі. Мұндай жерлеу
ғұрпы кейінгі ерте темір дәуірінде Қазақстан жерінде тұрған малшы
тайпаларда кеңінен таралған. Беғазы мәдениеті жерінде жерленгендерден мүлік
теңсіздігінің болғанын да байқаймыз. Басына обалар жасалып, оның айналасы
ірі гранит тақталармен белдеуленген молалар да кездеседі. Бұл патриархаттық-
рулық қоғамның көрнекті мүшелерінің қабырлары. Сондай-ақ, бұл тағы
малдарды, жануарларды қолға үйрету көшпелілер қоғамы дамуының заңды кезеңі
еді.
Қазақстан жерінде мал шаруашылығымен қатар неолит дәуірінен бастап
егіншілік дамыған. Мәселен, Усть-Нарым қонысында /Шығыс Қазақстан/ табылған
қыстырма орақтар егіншіліктің болғанын көрсетеді. Тастан астық үгетін
құралдар: астық түйгіштер, тоқпашалар, келілер, келсаптар жасалған. Егін
жинауда алғашқы кезде пышақ пайдаланылған болса, соңғы қола дәуірінде әр
түрлі қола және мыс орақ, шалғы қолданылады. Алқаптарда негізінен бидай,
қара бидай, тары егілген.
Қола дәуірінде адам қоғамының өндіргіш күштерінің дамуында мал өсіру және
егін егумен қатар әр түрлі рудаларды өндіру, тас пен сүйекті пайдалану аса
маңызды рөл атқарған. Оған Қазақстан жеріндегі мыстың, қалайының және
алтынның бай кендерінің болуы қолайлы жағдай жасаған.
Андронов мәдениеті кезінде Қазақстан жерінде мекен еткен тайпалардың
қоныс жайларын анықтау мақсатында бірнеше қазба жұмыстары жүргізілді.
Әдетте қоныстар өзендердің жағасында, жайылымы мол мүйісте, көлдің маңына
орналасқанын археологиялық қазбалардың нәтижелері көрсетіп отыр. Қоныстар 6-
10 үйден, үлкендері 20 үйден тұрған. Өзен жағасында олар бір немесе екі
қатар болып тізілген. Мүйістегі үйлердің ортасынан кең алаң - котан
қалдырылған. Тұрғын үйлердің аумағы кең 100 шаршы метрден 300-400 метрге
дейін жеткен.
Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге керекті және үй-
тұрмысына қажетті заттарды істеп шығара бастағанын байқаймыз. Мал
шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-
кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған малдың жүнін түтіп,
оны иіріп киім етіп кию үшін жаңадан ұршық және қарапайым тоқыма станогі
пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Мұның өзі сол тұста қазақ
даласындағы үлкен жетістік еді. Адамдар малдың терісін өңдеп, үстіне тон,
басына тымақ, аяғына киім етіп киеді. Қойдың биязы жүні мен ешкінің
түбітінен жүн киімдер тоқылған.
Б.з.б. 1 мың жылдықтың басында андроновшылар отырықшы болған, мал үй
іргесінде жайылған. Мал өсірудің мұндай түрінен жайылым тез тозған.
Сондықтан мал шаруашылығының өнімділігін бір деңгейде сақтап, оның санын
арттыру үшін мал өсірудің жаңа тәсілі - жартылай көшпелі маусымдық
шаруашылыкқа көшу басталады.
Қоныстарды мекендеушілерде керамика ыдыстарын жасау кеңінен дамыған. Оның
бәрі шаруашылық пен түрмыста пайдалануға арналды. Бұл тұстағы құмыра
жасаушылардың көбі әйелдер еді. Күйдірген балшықтан ыдысаяқтардың бірнеше
түрі жасалған. Ыдыстарға әшекейлеп өрнек салынған. Соңғы қола дәуіріндегі
құмыралардың дені иіні дөңгелек, бүйірі шығыңқы болып жасалынды.
Андроновшылардың құмыра, козелерін көркемдеп көрсететін ою-өрнектері
мыңдаған жылдар бойы сақталған.
Қола дәуіріндегі тайпалар жауынгерлік қару жасап, оларды үнемі жетілдіріп
отырған. Ол кездегі негізгі қарулар: найза, күрзі, дүмі шығыңқы балта,
балға, шот. Кейбір жауынгерлердің қанжары болған.
Қоғамда азық-түліктің көбеюіне байланысты артық заттарды айырбастау,
осындай айырбас сауда барысында байлықтың қорлануы етек ала бастайды. Мал
шаруашылығының қарқынды дамуы қоғамдық алғашқы ірі еңбек бөлісін туғызды,
басқалардан өз алдына бақташылар белініп шықты. Сол сияқты егіншілік
кәсіпте біраз өзгерістер болды. Өңделіп егілген жерлердің көлемі өседі. Бұл
өзгерістер қоғамдық еңбекте үлкен белінуді туғызып, матриархаттық
қатынастар патриархаттық-рулық қатынастармен ауыса бастады.
2-тақырып. Қазақстан сақ және ежелгі түркі мәдениеті
Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан жерінде тұрған ежелгі тайпалар
темірден заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп мал
жинаған ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып, өзен бойларына ғана
емес, сонымен қатар дала және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік таулы
бөліктерін бірте-бірте игере бастаған. Тонаушылық соғыстардың жиіленуі
бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық одақтар құрылды.
Оларды көсемдер басқарды.
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек
тарихшысы Геродоттың "Тарих" деп аталатын еңбегінде және басқада қол
жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия
мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер
одағы болғаны айтылады. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы
/Персополға жақын/ тас жазуларында сақ тайпалары үш топқа: сақ-
хаумаваргаларға / хаома сусынын дайындайтын сақтар/, сақ-тиграхаудаларға
/төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар/, сақ-парадарайандарға /теңіздің арғы
бетіндегі сақтар/ бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар Ферғана жерін
мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап,
үшіншілері - еуропалық скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы
бетінде орналасқан.
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі
шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
Б.з.б. IV ғасырдың 30-шы жылдарында македониялық гректер Александр
Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III Дарий Кодоманның әскерлерін
талқандап, Орта Азияға баса көктеп кірді. Олар Маракандты /Самарқандты/
алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кішігірім "
2.2.Ғұн және Үйсін мемлекеттері. б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында Алтай,
Оңтүстік Сібір мен Шығыс Қазақстан территориясында «ғұн» деген атпен
белгілі тайпа одағы қалыптаса бастады. Б.з.б. I мың жылдықтың екінші
жартысынан бастап Байкалдан Оңтүстікке қарай және Ордосқа дейін созылып жа-
тқан дала және шөлейт аудандарда қарабайыр мал шаруа-шылығымен шұғылданған,
этникалық жағынан әр түрлі тай-палар көшіп жүрді. Солардың басты бір тобы
б.з.б. ІУ-ІІІ ғасырларда Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді
мекендеген тайпалық екі одақ Сюнну және Дунху бірлестіктері еді. Қытай
тілінде сюнну деген атау солтүстігіндегілер деген мағынаны білдіреді.
Қытай деректеріне сүйенер болсақ Қазақстан территориясының Оңтүстік
бөлігін Үйсіндер мекендеген деген деректер кездеседі. Олар Шу мен Талас
өзендері бойында және Қаратаудың шығыс беткейлеріне дейін созылып
мекендеген .Шығысында Тян-Шань тауларының шығыс бөлігін , солтүстігінде
Балқаш көлінен Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауына дейін жеткен. Біздің
заманымыздың бастапқы кезінде үйсіндер 650 мыңға жете қабыл болған.Жерге
таластар жиі болғандықтан оларда тұрақты әскерлері болған.
Негізгі шаруашылықтары мал шаруашылығы болған. Олар жылқы, ешкі, қой
асыраған. Сонымен қатар егіншіліктің болғандығы да дәлелденіп отыр.
Үйсіндер қолөнермен айналысқан. Қыш ыдыстар жасау кеңінен таралған.Темір,
мыс және басқа да металдарды өндіру кеңінен қанат жайған.
2.3.Қытай жазбаларында Қаңлы елі жайында көп мәліметтер кездестіре
аламыз. Қаңлылардың тайпалық одағы Сырдария өзенінің орта ағысы тұсын
мекендеген. Негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болған. Біздің заманымызға
аяқ басқан кезеңде Қаңлы елі күшті бірлестікке айналған. Ташкенттен
Ферғанаға дейінгі және Қаратаудан Таласқа дейін созылып жатқан жерлерде
қаңлылар мекендеген еді.
Сюннулар хунну немесе ғүндар деп аталады, әсіресе, б.з.б. III ғасырда
мейлінше күшейді. Тайпалардың бүл тобының аты қайдан шыққаны белгісіз.
"Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну (хунну) деген аттан шыққан деп
болжам жасалынды. Ғұндар туралы тарихи деректер көрнекті Қытай тілінің
мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген. Ал олардың
тарихын жазуда үлкен еңбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев,
Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғұндардың тарихымен К. М.
Байпақов және т. б. айналысып жүр.
Ғұндардың этникалық тегі туралы мәселе әлі анықталып болған жоқ.
Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің арғы аталары деп болжайды.
Ғұндардың қүдіреті тасып тұрған кезде, олардың бірлестігіне басқа бірнеше
тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы этни-калық болудан гөрі саяси одақ
атауына қарай айналыңқыраған. Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі
себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға созылған кескілескен соғысы
деу керек. Хань империясы кезінде Қытайлықтар ғүндарды талай рет басып
алмақшы болады, бірақ ғүндар іргелес тайпалармен бірігіп, Қытайлықтардың
шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырады. Ғүн тайпаларының бірігіп
топтасуы б. з. б. 209 жылы "ғүн үйінің өрлеуі" кезінде іске асты. Оларды
бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде /Боғда/ батырдың есімімен байланысты. Оның
туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл.
Олар Тарбағатайға дейін келіп, Оңтүстік-Шығыс Балқаш өңірін жайлаған
Юебань тайпалары пайда болды. Ғұндардың осы жылжуымен байланысты болса
керек, кейінірек бүлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке қарай
созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, аландар
мен ассаларға шабуыл жасап, оларды батысқа қарай ығыстырды. Сөйтіп,
ғұндардың Қазақстаннан Шығыс және Орталық Еуропа жеріне жеткенше үш
ғасырдан астам уақыт өтті.
Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды. V ғасыр-дың 30-шы жылдары
ғүндардың басшысы Аттила /410-453 ж.ж./ Румыния және Венгрия елдеріндегі
көшпелі тайпаларды өзінің қол астына жинап, Рим империясының аудандары
Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция жеріне өтеді. Жаулап алған
жерлердегі халықтарды қырып-жойып, қалаларды бүлдіріп, селоларды өртеп,
бүкіл Еуропа елдерінің үрейін ұшырады. Н. А. Машкин "Ертедегі Римнің
тарихы" деген кітабында, 375-376 жылдары вест-готтардың Қазақстан даласынан
келген ғұндармен біріккен күрестері ежелгі Рим империясының құлауына әкеп
соқты деген қорытынды жасайды.
Тарихи деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары,
ақсақалдар басқарған. Рулық қүрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық
жиналысы сияқты институттары жүмыс істегең. Олар жылына үш рет-бірінші,
бесінші және тоғызыншы айларда өткізіліп, онда ру басылары мемлекеттік
істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтаған.
Елді шаньой басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік болды. Шаньойдан
кейін түмен басылар деп аталатын бекзадалар түрды. Олар шаньойдің ұлдары,
інілері немесе жақын туысқандары болатын. Барлығы 24 түмен басы және
олардың әр қайсысының көшіп жүретін өз жерлері болған. Түменбасылар өз
иеліктерінде мыңбасылар мен жүзбасыларын тағайындап отырды. Ғүн
қоғамында лауазымдар мен жоғарғы шендер мұраға қалдырылған. Ғүн шаньюйі
өлсе оның орнына інісі не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын болған.
Ғұндардың өмірінде мал шаруашылығы басты рел атқарды. Олар үй
жануарларынан жылқы, ірі қара, қой-ешкі өсірді, кейбіреулері түйе, есек
ұстаған. Негізінен көшпелі мал шаруашылығы үстемдік еткен. Шөптің қалың,
судың мол болуына қарай бір жерден екінші жерге көшіп жүрген. Үй малдарының
етімен тамақтанып, терісінен киім, аяқ киім тіккен, жүн мен аң терісін
жамылған. Ғүндар отырықшылық пен егіншілікті кәсіп еткен. Жазба деректер
бойынша олар тары өсіруді жақсы меңгерген. Өйткені тары ерте пісетін
дақылдардың бірі және ол суаруды қажет етпейді. Ғұндардың егіншілікпен
айналысқанын олардың қалдырып кеткен темір орақ, шойын түреидер, қол
диірмендер, тас үккіштер т. б. қүрал-саймандар айғақтайды. Сондай-ақ,
ғүндардың үй-жайларынаи астық сақтайтын ұралар, еден, қабырғалар сылағынан,
ішкі кірпіштердің арасынан сабанның қалдықтары кездескен.
Үйсіндер мекендеген жердердің шекарасы батысында Шу және Талас
өзендерінің бойымен өтіп, Қаратаудың шығыс беткейлеріне дейін созылып
жатқан. Үйсіндер иеліктерінің орталығы - Іле аңғары, басты ордасы - Есік
көлімен Іле өзенінің оңтүстік жағалауы аралығында орналасқан Чигу-Чен
(«Қызыл-аңғар») қаласы. Ол ертеден белгілі «Ұлы Жібек жолындағы» мацызды
сауда орталығы. Үйсіндердің билеушісі гуньмо (ғұнбек) деп аталған.
Үйсін тайпалары туралы алғашқы хабарлар б.з.б. II ғасырдың аяқ кезінде
пайда болды. Бұл кезде Қытай императорының сарайындағылар ғұндарға қарсы
күресте одақтас іздеп, б.з.б. 138 жылы Батыс өлкеге Чжан Цянь бастаған
елшілік жібереді. Жолда Чжан Цяньды ғұндар тұтқынға алып, олардың елінде он
шақты жылдай болады. Алайда ол кейінен қашып шығып, Жетісуға барады, бұл
жерден Қытайға үйсіндер жөніндегі алғашқы хабарды әкеледі. Чжан Цяннің
хабарына қарағанда, үйсіндердің саны 630 мың адам және олардың 188 мың
жауынгер жасақтарының болғанын айтады.
Б.з.б. 73-ші жылға дейін үйсіндердің жері үш белікке: сол /шығыс/
белікке, оң /батыс/ бөлікке және ғүньмоның өзіне қарайтын орталық бөлікке
бөлінген, бірақ олардың бәрі ғұньмоға тәуелді болды. Үйсіндердің тарихы
кіші ғүньмолар мен үлы ғүньмолардың үстемдік үшін өзара бо-лған
күрестерімен тығыз байланысты. Үйсіндер көршілес халықтармен тығыз қарым-
қатынас жасаған. Хань импери-ясы және ғүн тайпалары үйсіндермен одақ болып,
Хань мен ғүн әміршілерінің қыздарын үйсін гуньмоларына әйелдікке беріп
отырған.
Б.з.б. 64-51 жылдары Хань империясының Үйсіннің хан тағы мүрагерлігіне
араласуы халықтың наразылығын күшейтеді. Халық бүқарасы гуньмоның ғүн
тегінен тараған мүрагерлерінен болуды жақтады. Бүл үйсіндердің халқы мен
территориясының екі бөлікке: ұлы гуньмо және кіші гуньмо иеліктеріне
бөлінуіне алып келген. Олардың қарамағындағы жерлердің шекарасына межелер
қойылған.
2.3.Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан бастап Қазақстан жерін
мекендеген ірі тайпалардың бірі - қаңлылар. Олар Қытай жазба деректерінде
«кангюйлар» деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді діни кітабы
«Махабхаратада» «кангха» болып кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жазба
деректерінде көрсетілуі қаңлы тайпаларының жайғана ру-тайпалық деңгейде
емір сүрмегендігін, олардың мемлекеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады.
Ғылыми пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды сақ тайпаларының
жалғасы, олардың ұрпақтары деп көрсетеді.
Қытай жазба деректері негізінде қаңлы тайпаларының тарихын алғашқы
зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар Н. Я. Бичурин мен Н. В.
Кюнер. Бұлардан кейін жазба деректерді саралай отырып академик В. В.
Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның орталық ағысында өмір сүрді деген
қорытынды жасайды.
Қазақстан және Орта Азия жерінде қаңлы тайпалары-ның ескерткіштеріне
жүргізген зерттеу жүмыстарының қорытындысы бойынша, олардың қалдырған
материалдары шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді.
1. Қауыншы.
2. Жетіасар.
3. Отырар-Қаратау мәдениеті.
Бірінші- Қауыншы мәдениеті, Ташкент маңындағы кенттерден табылған
заттармен байланысты, оның бірі Қауыншы қаласының атымен аталған. Бұл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б. III ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан ғалымдары бүл мәдениетке Ташкент аймағына
жақын орналасқан Шардара су қойма-сының жеріндегі ескерткіштерді де
жатқызады. Олар Ақт-өбе I, Шаушықүм қалашықтарының орындары. Бүлардан
керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне және мал шаруашылығына қажет
қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.
Екінші - Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі ағысындағы және Арал
бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бүлардың қатарына
- Ал-тынсар, Томпақасар, Бидайықасар, Үңгірліасар, Жетісар қалашықтары
кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з. Імың жылдығының алғашқы жартысында
өмір сүрген қаңлы тай-паларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар мәде-
ниетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қара-ғанда тұрақты мекен-
жай салу және оның күрделі әрі сапа-лы болуымен ерекшеленеді. Сондай-ақ
бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.
Үшінші- Отырар-Қаратау мәдениетіне Сырдарияның ор-талық ағысы, Отырар
аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер жатады.
Жазба дерек-тер бүл жерлердегі қаңлы тайпаларының негізгі өсіп- өнген,
этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді. Сондықтан да Қазақстан ғалымдары
Отырар, Қаратау мәдениетінің тарихи ескерткіштерін тереңірек зерттеуге
ерекше назар аударған.
3-тақырып. Кейінгі ортағасырлардағы рухани мәдениет.
.Түрік тектес түргеш тайпалары УІ-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын
мекендеген, ал УІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Олар
өзінен бұрынғы өмір сурген Батыс түрік қағанаты қүрамындағы халқы көп тайпа-
лардыц бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін
ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке
қағандық болып қүрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.
Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан тұрған. Жаз-ба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас,
Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Та-лас аймағындағы
түргештер қара түргештер деп аталған. Түргеш қағанаты 704-756 жылдар
аралығында өмір сүрді. Бүл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы
күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін
қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол
Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және
Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы - Шу
өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле өзені бойындағы Күнгүт
қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа /бөлікке/ бөліп, олардың әр қайсысында 7
мыңнан әскер ұстады.
Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты ғасырдай өмір сүрді. Оньщ көп жылдары
сыртқы жаулармен соғыста өтсе, ішкі жағдайында да тыныштық болмады.
Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен талас-тартысқа түсті. Әрине, мүндай
үзақ уақытқа созылған саяси күрес қағанаттың экономика-лық және мәдени
жағынан өсіп өркендеуіне кері әсерін тигізді. Осыған қарамастан Түргеш
қағанаты бүрынғы Ба-тыс түрік мемлекеті қалдырған ел басқару жүйесін,
әлеуметтік-экономикалық бағытындағы дамуын жалғастырды. Түргеш қағандығы
қүлағаннан кейін бүрынғы көшпелі түрік тайпалары қүрған Батыс түрік
қағанатының орнына төрт күшті мемлекет қүрылды. Олар: Төменгі Поволжье мен
Солтүстік Кавказ жеріндегі Хазар қағанаты, Сырдың орта және төменгі ағысы
мен Арал даласында орналасқан Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс және Орталық
Қазақстанда Кимек қағанаты, ал Батыс түрік қағанатының негізгі орта-лығы
болған Жетісу жерінде қарлүқтардың мемлекеті орнады.
Қарлүқтар туралы алғашқы мәлімет V ғасырдан бастап белгілі болады.
Бүл кезде қарлүқтар Монғол Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы
арасын қоныс етіп, көшіп жүрген. УІ-УІІ ғасырларда қарлүқтар Түрік, Батыс
түрік және Шығыс түрік қағанаттарының қүрамына кіреді. Олар ірі-ірі үш
тайпалық-бүлак, шігіл (себек) және ташли одағына бірікті. Қарлүқ тайпалар
одағының билеушісі елтебер деп аталды. УІІ-ғасырдың басында Шығыс түрік
қағанатының қүрамына енген қарлүқтар оның билеушілеріне қарсы көтерілістер
жасап тұрған.
Қарлүк тайпалары УІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап,
Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бәрінде қоныстанды.
Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле, Шу, Талас
аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлүқтардың бір тобы 766-
775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың екінші
бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX ғасырдың бас кезінде
қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы маңына барып
қоныстанды.
Бүл кезде Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай
көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бүлақтар, халаждар, түргештер,
азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген. Бүлардан басқа
оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде қалған кейбір топтары, сондай-ақ
түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды.
Қарлұқ феодалдық қоғамында әлеуметтік және жіктік теңсіздік күшейді.
Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа қауымның ешбір қүқы жоқ
тобы - күлдар-тын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның қарапайым қатардағы
мүшелері, олар малы мыңғыраған байларға экономикалық жағынан кіріптар
болды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар
мен қүнарлы жер ғана емес, қалалар да болатын.Ұйғыр қағанатының күшеюіне
байланысты, Қашғар жеріндегі түрік тілдес тайпалар Оңтүстік Қазақстан
аймағына жылжыды. 940-жылы олар Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ мемлекеті
құлады.
Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу еңірін
қүтты коныс етті. Оның қүрылуы 940 жылдан басталады. Қағанаттың орталық
астанасы Шу өзені бойындағы Баласағүн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы.
Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Қүлан сияқты қалала-рында ірі алыпсатар
алпауыттары мен қолөнершілері мекендеген.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатүқ Боғрахан (915-955 жж.) болып
есептелінеді. Ол Қарлұқ хандығының іргесін көтеріп, мәртебесін
асырушылардың бірі - Білге қүл Қадырханның немересі. Сатүқ Тараз және
Қашқар қала-ларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағүндағы билеушіні қүлатып,
өзін жоғары қаған деп жариялайды. Қарахан мемлекетінің өз тарихы осы
уақыттан басталды. Мемле-кеттің күшеюіне қарлық, шігіл, ягма тайпалары
үлкен үлес қосты. Сатүқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мүсаға көшті, ол
960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. Оның астана
қаласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен Баласағүнды иеленді.
Кейін бүл еңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды.
Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғ. басында Хасан әулетінен шыққан Туған
хан билеп түрды. Бірақ онымен Боғра-хан Харунның баласы Қадырхан Жүсіп
бәсекелес болды. 1005 жылы Қадырхан Жүсіп Туған-ханды Қашғар-дан тықсырып
шығарды.
1017-1018 жж. Жетісу Шығыстан көшпелі тайпалар шабуылына үшырады. Олармен
шайқастан кейін көп ұзамай Туған хан дүние салды. Осы кезде Қадыр-хан
едәуір күшейіп, Шығыс Қарахан мемлекетіндегі бүкіл билік оның қолына
көшеді. 1032 жылы Қадыр-ханның иелігіне Жетісу, Исфиджаб пен Тараз өңірлері
және Шығыс Түркістан жері қарады. Бірақ осыған қарамастан Шығыс Қарахан
қағандығында билік үшін күрес шиеленісе түсті.
ХІ-ғасырдың аяғына қарай Қарахан мемлекеті қырқысқан соғыстармен және
феодалдық иеліктердің одан әрі бөлшектенуімен байланысты құлдырай түсті.
ХІІ-ғасырдың 30-жылдары Шығыс Қарахан иелігін, Жетісуды және Қазақстанның
Оңтүстігін шығыстан келген қидандар жаулап алды.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде оғыз тайпалары Сырдарияның
орта ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан кең жерлерді
мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл өзендерінің
бойларында, Сырдарияның Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін
жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында, Арал өңірі мен
шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі отырықшы
Хорезммен, Моуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан.X ғасырда сонау
Хазарияға дейін созылып жататын ұлан дала, сол сияқты Солтүстік Каспийдің
құла түзі, оңтүстік-
шығыс Қарақүм шолі мен Арал аймағының Қызылқүмы Оғыз сахарасы деп аталған.
Оғыздардың түрік тайпалары қарлүқтармен, тоғыз оғыздармен, қимақтармен
жүргізген соғыстары жөніндегі мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.
X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент немесе Жаңа Гузия деп
аталатын қала болды. Ол Қимак даласы арқылы Сарысу, Есіл және Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде орналасқан, сондықтан Сығнақ пен
Оңтүстік Оралға баратыи керуен жолдары осы қаланың үстінен өткен. Оғыз
мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік түрмысы жағынан көне феодалдық
мемлекет болды. "Жабғы" атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің бас-
шысы болып саналды.
ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпа-лық институттардың тез
ыдырауы жағдайында патриархаттық-феодалдық қатынастар дамыды. X ғасырдың
аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде алым-салықты тиянақты түрде
жинап отыру жүйесі орын алды, бұл - мемлекетте түрақты басқару аппаратының
құрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға дейін жететін
арнаулы отрядтардан құрылды.
Оғыздардың көпшілігінің басты кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды.
Көшпелілер маусымдық жайылымдар-дың бірінен соң біріне ауысып, ұзақ уақыт
кешіп жүрді. Олар өзендердің белгілі еткелдерінен, қолайлы тау асула-рынан
өтіп, суы мол, шөбі қалың жайлауларға ауысып отырды. Оғыз тайпаларының бір
бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий маңындағы далаға
көшкен. Оғыздар негізінен жылқы,қой,ешкі, сиыр, өгіз, түйе өсірген.
Әсіресе, қой өсіру шаруашылығы маңызды рөл атқарған. Сондай-ақ оғыз бай
феодалдары жер қайыстырған қалың жылқы үйірлерін үстаған. Көшпелі оғыздар
түйе де оның ішінде айыр өркешті ірі түйелер өсірген. Оғыздар аңшылықпен де
айналысты, терісі қымбат түлкі, сусар, қүндыз сияқты авдарды аулаған. Оғыз
кедейлері Арал теңізінен, Сырдариядан, тағы басқа да өзендерден балық аулап
кәсіп қылған.
Тарихи деректемелер оғыздардың арасында отырықшы егіншілер мен қала
халыктарының едәуір көп болғандығын көрсетеді. Қалалардағы үйлер көбіне
тастан, ағаштан, қамыстан түрғызылды. Оғыздардың Сырдарияның төменгі
ағысында Жанкент, Жент, Жуара, ал Сырдарияның орта ағысында Қарнақ,
Сүткент, Фараб, Сығнақ және Сауран т. б. қалалары болған. Оғыз көшпенділері
Мәуеренахр, Хорезм және Жетісу сияқты егіншілігі да-мыған елдермен тығыз
байланыс жасап түрған. Оларда қолөнер кәсібі, соның ішінде мал өнімдері мен
шикізаттарды өңдеу дамыды. Малдың терісінен әр түрлі аяқ киім, ыдыс,
садақтың қаптамасы, қорамсақ, ер-түрман әбзелдері, торсық-мес секілді
заттар жасалды. Киіз үйге керекті заттар дайындалды. Киім, сондай ақ жабайы
жануарлар мен аңдардың терісінен де тігілді. Оғыздарда қүмырашылық өндірісі
де өркендеді. Олар мекендейтін аумақтарда темір, күміс, алтын, мыс және
асыл тастар өндірілді. Шеберлер олардан сән-салтанат және әсемдік бұйымдар
дайындады.
Оғыздар табиғи күштерге табынып, бақсы-балгерлерге сенген. Сонымен бірге
олардың арасында бірте-бірте ислам діні де ене бастайды. Оғыздар Еуразияның
саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды.XI ғасырдың басында Оғыз
мемлекеті қүлдырай бастатады.
XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 1219 жылға дейін қыпшақ тайпалық
одағы дамуының үшінші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ хандарының мәртебесі,
күш-қуаты есті. Олардың этникалық құрамы өзгеріп, қимақ, қүман, ертедегі
башқұрт, оғыз т. б. тайпалар кірді. Сондай-ақ қыпшақтардың этнос болып
қалыптасуына түрік тілді қаңлылар, үрандар, Шығыс Түркістаннан келген
баяттар, түргештер, қарлүқтар, шігілдер әсерін тигізді.
Бұл кезде қыпшақ хандары өз жерлерін оңтүстікте Тараз қаласына дейін
жеткізіп, қарахандықтармен шектесті. Олардың арасындағы шекара - Балқаш
көлі және Алакөл ойпаты болды. XII ғ. қыпшақ тайпалары Алтайда, Ертістің
жоғарғы жағында наймандармен, қаңлылармен, керейттермен шектесті,
солтүстікте қырғыздар және хакастармен көрші болды. Қыпшақ тайпаларының
басында қаған, одан төмен қарай хан, тархан, басқақ, бек, байлар түрды. Қып-
шақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі
теңсіздік малға деген жеке меншік еді. Жылқы басты байлық болып саналды.
Қыпшақтар елінде көптеген бай адамдары бірнеше мың жылқы үстаған. Олар-дың
кейбіреулері он мың және одан да кеп үйірлі жылқыны иеленген. Төменгі тапқа
малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал қолға түскен тұтқындар қүл ретінде
пайдаланыл-ды.
Қыпшақ тайпаларының көшіп-қону аймағы кейде мыңнан астам шақырым жерді
қамтыған. Негізгі жайылым-дардың орны мен көшу жолдары және осы бағыттағы
жи-нақталған сан ғасырлык тәжірбие ұрпақтан-үрпаққа көшіп отырды. Көшу
жолдары мен жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты тіршілігін қамтамасыз еткен
жайылымдық-көшпелі жүйенің негізгі шарты болды. Мал ұрлау қатаң жазаланды.
Жеке меншіктегі малға рулық-тайпалық белгі-лер салынды. Малынан айырылған,
немесе көшу мүмкіндігін жоғалтқан қыпшақ кедей шаруалары отырықшы түрғындар-
жатақтар қатарына көшті. Бірақ олар жеткілікті мөлшерде мал жинап алысымен,
қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып отырды.
3.4.Наймандар, Керейлер, Жалайырлар.
Қазақстан жеріндегі ертеден келе жатқан - Найман, Керейт, Жалайыр ру-
тайпалары. Найман тайпалар одағы/түрікше "сегіз тайпа одағығы VIII ғасырдың
орта шенінде Жоғарғы Ертіс пен Орхон аралығында пайда болып, Ханғ-айдан
Тарбағатайға дейінгі жерлерді алып жатты.
Наймандар мен керейлер XII ғасырда іс жүргізуде үйғыр жазуын пайдаланған.
Ханның "алтын мөрі" болып, онымен кажетті қүжаттарды куәлан-дырып отырған.
Шыңғысханның жаулап алу жорықтарына дейін наймандар Орталық Азия жеріндегі
өте күшті үлыс-тардың бірі болған. Шыңғысханның әкесі Ясукай батырдың
тұсында найман елін Иналых Білгі Бүқа хан билеген. "Иналых" - сенімді,
"білгі" - білімді, кеменгер, "бұқа" -үлық, мықты деген сөз. Бұқа ханды тек
ез үлысы емес, өзге үлыстар да қадыр түтып қүрметтеген. Білгі Бүқа хан
өлгеннен кейін, оның екі баласы: Таян (Байбұқа) хан мен Бұйрық хан арасында
тақ таласы басталып, найман үлысын екіге бөлген.
4-тақырып ҮІ-ХІІғғ.Түркістан халықтарының мәдениеті.
ҮІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар
сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптык қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-катынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (кдзіргі Сайрам) бол-ды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады
(күзеті) мен түратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қакпасы: Нуджакент қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бүхара қақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар". Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
УІ-ХІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған Исфиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және
тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі бол-ған
Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған жоқ.
Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі -
Отырар. Араб-парсы деректеме-лерінде Отырар қаласы Фараб, одан бүрын Тарбан
(Тра-бан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн Сахлдың
басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің
бастығын өлтірді және Қарлүқ жабғуының үлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
деректемелер. ҮІІ-ҮШ ғасырларда Отырар шахристаны мүнарлары бар дуалдармен
қоршалған. Бүл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х ғасырларға дейін
сақталған. Оты-рар тоғыз жолдың торабында түрған. Одан шыққан жол-дың бір
тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары ерлеп, оғыздар қаласы
Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен. Женттен Қызылқүм
арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойымен
Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының осы бөлігі Сарайшық,
Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
Отырар аймағында болған бірнеше үсақ коныстар мен қалалардың бірі -
Кедер ІХ-Х ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін
көтерілген, мүньщ өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның
оғыздарға бағы-нуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін
де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономи-касы мен мәдениетіне
ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы ең өскен қала
болып саналады.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба
деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстинианның
елшісі Зе-марх Килликискийді Батыс түрік қағаны Дизабүл осы Тараз
қаласында қабылдаған. Шамамен 630 жылы Қытай сая-хатшысы Сюань Цзан
Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды сауда
орталығы деп сипаттай-ды. Ол көпестер қаласы деп аталған
VII ғасырда Тараз "¥лы Жібек жолындағы" ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылық кезінде түрік, қарлүқ, оғыз тайпалары, араб және иран
жауынгерлерінің басып алып, талай рет ойранын шығарғаны женінде тарихи
мағлүмат-тар бар.
Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су қүбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі кетерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс
жақ қабырғасы мен бүрышы сақталып қалған бүл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет енерінің тағы бір
ескерткіші - Қарахан күмбезі. Өкінішке қарай, қираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта түрғызылып, соның салдарынан оның бас-тапқы жоспары бүзылып,
сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оньщ суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы
болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында Томенгі
Барысхан, Хамукент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Қүлан, Мерке, Ас-пара,
Жүл, Баласағүн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп
жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алкабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты басқа да қалалар орналасқан. Жібек жолдың бүл аймақтағы бөлігі
Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамтыған.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған.
Мүнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып, қала діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала - Сығнақ. Қазақстаннын солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жол-Дарының қиылысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығнақтың орнында Сунақ-ата
жүрты бар.
5-тақырып. Алтын орданың мәдени қайта өрлеу кезеңіндегі
Дешті қыпшақ Түркістан және Жетісу түркілері.
Қазақстан аумағы үш манғол ұлысының құрамына енді: соның ішінде
үлкен бөлігі Жошы ұлысы еді.Жошы ұлысы Ертістен батысқа қарайғы ұлан-ғайыр
жерді, Жетісудың солтүстік бөлігі мен бүкіл Дешті-Қыпшақты, Еділдің төменгі
бойын қоса алып жатты. 1227 жылы Шыңғысхан өлді. Ол өлгеннен кейін 1235
жылы Қарақорымда өткен моңғол ақсүйектерінің құрыл-тай жиналысы Шығыс
Еуропаға жаңа жорық жасауға шешім қабылдады.
Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы
аймақтарда - Еділ булғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, гректер,
ежелгі хазарлар мен алан үрпақтары, хорезмдіктер түрды. Далалық өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман,
Қоңырат, Керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті Қыпшақ төңірегі мен Еділ
бойына қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес
халықтарымен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орта-лық аймағы - Еділ бойы
қазіргі Саратовтан Астраханға дейін (астанасы - Берке сарайы немесе Сарай
әл-Жадид), негізгі әскери феодалдық күші - қыпшақ тайпалары. Ал-тын Орда
өзін билеген хандары - Батый 1241-1256 ж., Бер-ке 1257-1266 ж., Мөңке-Темір
1266-1280 ж., Төде Мөңке 1280-1287 ж., Төле-Бүқа 1287-1291 ж., Тоқа-Темір
1291-1312 ж., Өзбек 1312-1342 ж., Жәнібек 1342-1357 ж. түсын-да қуатты
кемеліне келіп, билігі мейлінше күшейе түсті. Егер Жошы мен Батый
Моңғолиядағы үлы ханға белгілі бір дәрежеде бағынышты болса, Беркеден
бастап Алтын Орда хандары өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс
Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, Үндістанмен, Қытай-мен сауда-саттық
жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен айналы-сып, қолөнерді дамытты.
Берке хан түсында Алтын Ордаға ене бастаған ислам діні кейін Өзбек хан
түсында үстем дінге айналды.
Әмір Темір /1336-1405ж.ж/ ХІҮғ.70-жылдары Мауреннахрде өз билігін
орнатты да, шамамен 35 жыл билік басында болды. Әмір Темір монғолдардың
түркіленген барлас тайпасынан шыққан Тарағай Бкетің ұлы. Орта Азияны
қолының астына біріктіріп, үлкен империя құруға ұмтылды.Империны құруды
Шағатай ұлысының территориясын біріктіруден бастады. Өз билігін орнатқаннан
кейін, Моғолстанға, яғни, Жетісу мен Шығыс Түркістанға кіріседі.
Темір империясына дала территориялары іс жүзінде қосылған жоқ, бірақ,
Ақ Орда мен Алтын Орданың Ұлы билеушісі Орыс хан өлгеннен кейін Оңтүстік
Қазақстанның Сығанақ, Отрар, Сауран, Яссы, Сайрам қалалары бағындырылды.
Ақсақ Темір Сығанақта таққа Орыс ханы кезінде жазалаған Маңғышылақтың
билеушісі Туй-Ходжа-Оғланның ұлы Тоқтамысты отырғызды.
Әмірдің өмірінің соңында оның қол астына Мауреннахр, Түркістан,
Хорезм, Иран, Ирак, Кавказ, Ауғанстан, Үндістанның бір бөлігі кірді. 1404 –
1405 жылдардың қысында ол Оңтүстік Қазақстан арқылы Қытайға жорыққа шықты,
бірақ, 1405 жылдың ақпанында Отрарда қайтыс болды.
6 тақырып. Ортағасырлардағы қазақ дәстүрлерінің мазмұны
Моңғол шапқыншылығы салдарынан Қазақстан жерінде-гі ру-тайпалардың
арасындағы тарихи қалыптасқан жағрафиялық ортақтастық пен мәдени-
экономикалық байланыс-тар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген қалалар мен
елді мекендерді, егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің өндіргіш күштерін
күйзелтті. Мүндағы экономикалық және мәдени байланыстарды үзді. Көптеген
бейбіт халық: егінші, малшы, зергер тағы басқа да кәсіп иелері қырылды. Ірі
ру-тайпалардың бірсыпырасы қоныс аударуға мәжбүр болды. Мәселен,
қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірге көшті.
Алайда, бүкіл Қазақстанның жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі тілінде
сөйлегенімен территориялық бөлінуге үшырап, Ақ Орда, Моғол, Әбілхайыр,
Ноғай, Көшім хандықтарының қол астында өмір сүріп жатты. Олар сая-си,
мәдени және экономикалық жағынан бытыраңқы бол-ды. Атақты "92 баулы қыпшақ"
атты шежіреде көрсетілген бүл ру-тайпалардың барлығы кейін қазақ халқының
құрамына кірген.
ХІУ-ХУ ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан, Ақ
Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан
феодалдық со-ғыстар мен тартыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара
бірігу, топтасуға үмтылу процестері барған сайын белең алды. Қазақстанның
ежелгі тайпалары өз мекендері-нің тарихи-жағрафиялық, экономикалық және
саяси оқша-улануының тарихи қалыптасқан жағдайларына /түрлі тай-палық
одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге кіруі/ байланысты этникалық
жағынан біртүтастық пен бүтіндікке үмтыла отырып, үш негізгі этникалық -
шаруашылық то-пқа бөлінді. Яғни, жағрафиялық жағдайына байланысты үш жүз
қалыптасты. Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз. ¥лы жүздің орталығы - Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан, Орта жүздің орталығы - Орталық Қазақстанда және Кіші
жүздің орта-лығы - Батыс Қазақстанда болды.
Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел билеудің әскери тәртіпке
негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда бір-бірімен
жауласып, өзара араздыққа ба-рьш көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп
тенгенде, казақ халкының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары, билері,
тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені бірігіп
шешіп отырған. Жоңғарларға кар-сы соғыста солай болды. Қазақтар үш жүздің
бірлігін қадірлеп, қастерлеп келе жатқан халық. Төле бидің "Жүзге
бөлінгеннің жүзі күйсін" - деуі де осыдан.
Мүндай үштіктің шығуына, бір жағынан, Ақ Орда, Но-ғай Ордасы және
Әбілхайыр хандығының қүрылуы, Мо-ғолстанның оқшаулануы түрік және
түріктенген моңғол тай-паларының қазақ халқы больтп бүрынғыдан да жедел әрі
топтасу процесінің күш алуы комектесті. Екінші жағынан, қазақ тайпаларының
феодалдык мемлекеттердің бұл жүйесінде үзақ болуы қазақ халқының үш
этникалық тар-мақ, үш жүз болып қалыптасуын негіздеді.
Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде топтасқан,
өз шекарасында экономикалық жағы-нан оқшауланған еді. Олардың тілі,
материалдық тұрмыс-мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан ешбір
айырмашылығы болған жоқ. Жалпы алғанда, XV ғасыр қар-саңында бүл тайпалар
түрік тектес халық болып топтасты да, кейінірек "қазақ" деген этникалық
ортақ атауға ие бол-ды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен аяқтал-
Ды. Бірақ бүл процесс кейбір себептермен байланысты кешеуілдеп барып іске
асты. Оған қазақ халқының этника-лық қүрамына кірген тайпалардың бірнеше
мемлекет қүра-мына енгені, кейбір жеке тарихи қалыптаскан бөлшектердің
бытыраңқылығы себеп болды. ХІУ-ХУ ғғ. көптеген жүрттың көшіп-қонып,
сапырылысуы орын алды. Мәселен, Темірдің соғыстары кезінде моғол топтары
Жетісудан Орта Азияға қоныс аударады. Әбілхайыр түсында оған Моғол-станнан
калучи және бүлғашы тайпалары кошіп келеді. Бір кездері керейлер Жетісудан
Орта жүзге кетіп қалады, маң-ғыт-ноғайлар батыстан Сырдария бойына ауып
келеді.
ХҮ-ғасырдың ІІ-жартысы мен ХҮІ-ғасыр қазақ халқының негізгі
этникалық территориясы мемлекет етіп біріктіру, халықтың да қалыптасу
процессінің аяқталуын тездетті.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың Оңтүстік
Батыс территориясы баяғыдан бері қазақ халқының құрылып, қалыптасуының
басты этникалық орталығына айналды.
7-тақырып. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дін мен ағарту ерекшеліктері.
XIV-XV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан халқы моңғол
шапқыншылығының ауыр зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. Бүліншілікке
ұшыраған шаруашылықты, қираған қалаларды қалпына келтіруге бағытталған шара-
лар жемісін беріп, феодал-байлардың экономикалық және әлеуметтік жағдайлары
біраз жақсарды. Қазақстанның онтүстігі мен оңтүстік-шығысында кала
мәдениеті, егіншілік, қолөнер өндірісі жандана түсті. Өлкенің батыс,
орталык, далалық өңірі мен оның оңтүстігі, Жетісу және Орта Азия
аймақтарымен сауда байланыстары қалпына келтірілді. Сонымен бірге бүл тұста
моңғолдардың қол ас-тында болып келген көптеген үлыстар мен елдер дербес
тәуелсіз мемлекеттер қатарына шықты. Осындай тәуелсіздіктің арқасында
Қазақстан жерінде алғашқы рет жергілікті этникалык негізде пайда болған ірі
мемлекет -Ак Орда хандығы. Оның шекарасы Жайық озенінен Ертіске, Батыс-
Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созы-лып жатты. Ақ Орданың мегізгі
халқы ерте заманнан осын-да мекендеген түркі қыпшақ тайпалары, сондай-ақ,
Алтай-дан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керей-ттер,
үйсіндер, қарлүқтар және басқалары. Бүл тайпалар тілі жағынан бірін-бірі
түсінетін біртекті түрік тілдес болды. Олар әлеуметтік-экономикалық
жағынан, мәдени әдет-ғүрып, салт-дәстүрлері де бір-бірімен үқсас, туыстас
тайпалар еді.
Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы. Бүл
кезде Ак Орда мемлекетінің шаруа-шылғы, мәдениеті қарыштап дамып гүлденді.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді. Ақ Орда хандары
қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға зор күшжұмсады. Олар хандықтың
астанасы Сығнақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.
1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған ¥рыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп,
енді Алтын Орда тағына отыруға күш салды. Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-
1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері Тоқтамыстың шоғырларын талқандады.
Бүл соғыста Үрыс ханның баласы Қүтылық Бүға қаза тапты. Әмір Темірден
жаңадан әскер алған Тоқ-тамыстың екінші жорығы да ¥рыс ханның баласы
Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға жорық
жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі
бастап шықты. Әмір Темір әскерімен Сырдариядан өтіп,Отырар маңына
орналасты. Ұрыс хан әскерімен Сығанаққа келіп тоқтады. Алайда екі әскер
тобы осылайша бір-біріне жақындамай, аталған жерлерде үш айдай түрып,
шайқаспай кері қайтып кетті. Тек төртінші жорық кезінде Ұрыс ханның және
оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы Әмір Темірдің жеңіске жетуіне
мүмкіндік берді. 1377 жылы ¥рыс хан қайтыс бол-ғаннан кейін, Ақ Орда иелігі
оның баласы Темір Мәлікке көшкенді. Осы кезде Тоқгамыс Орта Азия әміршісі
Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды, сөйтіп 1379 жылы
өзін Ақ Орданың ханы деп жариялайды соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен
кейін Ақ Орда ыдырады да, билік жіктелгенде жарыққа шыққан Ақ Орда
хандығы екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты
түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Кешпелі аудандарда мал
шаруашылығы кеңінен дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың қолына жинақталды,
олар жердің нағыз қожасына айналды. Олар қазақ халқының жеке халық болып
қалыптасуында үлкен рөл атқарды.
Моғолстан мемлекетшің құрамына Шығыс Түркістан, Онтүстік-Шығыс
Қазақстан және Орта Азияның кейбір жер-лері кірді- Мемлекеттін шекарасы
батыста Ташкент пен Түркістан аймағынан шығыстағы Баркөл мен Хами қала-сына
дейінгі, солтүстікте Балхаш, Тарбағатай мен Қара Ер-тістен онтүстіктегі
Ферғана мен Қашғарияның егінді аймактарына дейін созылып жатты. Сонымен XIV
ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы бір хандық
- Моғолстан мемлекеті қүрылды (орталығы - Алмалық қаласы). Ол Шағатай
әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бүл мемлекеттің негізін
қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің баласы - Тоғылық-
Темір хан (1348-1362 жж.). Ол Шығыс Түркістаннан бастап Жетісу енірінен
Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді, ашық дала-
лы, орман-тоғайлы жерлерді мекендеген түркі тектес тай-палардың басын
қосты.
ХІ^-Х^ғасырларда Моғолстан қүрамына кірген тайпалар: дүғлаттар
(дулаттар), каңлылар (бекшіктер), керейттер (керейлер), арғьшдар (арғинут),
баириндер, арлаттар, барластар, булғашылар және басқалары. Кейбір тайпалар-
дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы бірлестікте
болғанына ешбір күмән жоқ.
Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-судьң жоғарғы иесі хан
болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда Да бай-феодалдар жерді шартты иеленудің
икта, инджу, сойүрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аймақтарда жер
жалпы қауымның қарауында болған. Бірақ мал ірі ақсүйек байлардың колында
шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс - өрістердің бәрі шынында
да солардың меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ сүйектердің пайдасына
қала мен ауыл түрғындарынан, егінші пен көшпелі халыктан күпшір, зекет,
тағар, баж, қарадж Және тағы басқа да салықтар жиналды. Бүқара халық
әртүрлі міндеттерді: әскери, кірешілік, еңбек, пошта т. б. Мщдеттерді
атқарды. Мемлекетті басқару ісінде ханға ұлыстар көмектесті.
XIII ғасырдың ортасынан бастап Жошы ұлы Орда Ежен негізін қалаған Ақ
Орданың батыс жағында Шыңғысхан-ның тағы бір немересінің атымен Шайбан
ханының үлесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те аталған. Тари-хи
деректердің көрсетуі бойынша, Шайбан бүл жерлерді Бату ханның батыстағы
соғыстарына қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық ретінде
алған үле-сіне алғашқы кезде қосшы, найман, бүйрақ, кдрлүқ тайпа-лары
кірген. Шайбани хан Орал бөктеріндегі Тобыл, Жайық, Ырғыз өзендерінің
аралығындағы кең байтақ жерлерді жа-зғы жайлау қылса, Арал маңын қыстаған.
XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иеліг-індегі ұлыстар мен ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қүра-мында болды. Мұнда Орда-Ежен мен Тоқа
Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған қара-мастан
Шайбани үрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20-
жылдарының аяғына карай Шыңғыс үрапақтары мен көшпелі түрік шонжарларының
қиянкескі күресінің нәтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқа-Темір
мүрагерлерінен Шайбан үрпақтарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен
қүлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бүл
кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік нығайды.
Олардың біріншісі - Жайықтан және оның батысына қарай Еділге дейінгі
жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Елек,
Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыс-тарына Шайбани
үрпақтары иеліктерін жүргізді. Олар: Аралдан солтүстікке қарай Шайбани
әулеті Жүмадық ханның үлысы, Шайбани әулетінің екінші бір түқымы Мүстафа
хан Атбасарда, үшінші бір түқымы Махмүд-Қожа Тобылда, маңғыт Кепек би мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі Тура оңірінде билік еткен. Жазба тарихи
деректерде бүл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те ата-лған.
Бүл ұлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі
үрыстар үнемі болып түрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан
үрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске
жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қаласында хан болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалдардың 200-ге жуық
ірі өкілдері қолдаған.
7-тақырып. Дәстүрлі мәдениет пен діннің дағдарысы.
ХҰІ-ХУІІ ғасырларда қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір
ұлғая түсті. Өз тұсында "жерді біріктіру" процесін жедел жүзеге асырып,
неғұрлым көзге түскен казақ хандарының бірі - Жәнібек ханның үлы Қасым.
(Туған Жылы 1445 ж.). Іс жүзінде Қасым хан елді Бүрындық кезінде-ақ басқара
бастады. Қасым ханның басқаруынан бастап елде билік жүргізу тек Жәнібек
үрпақтарының қолыня көшті. Қасым ханның түсында /1511-1523 жж. билік
қүрған/ қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы жан-жақты нығая
түсті. Ол феодал ақсүйектердің қарсылығына тойтарыс беріп, әскери күштерді
нығайтты, өз билігіндегі жерлерді кеңейтті. Қасым хан билік қүрған кезде
қазақ халқы өзінің осы күнгі мекен түрағының негізгі аймақтарын біріктірді.
Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүс-тік-батыста Сырдың оң бойындағы
бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақ-
тардың жайлау қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шы-ғыста оған Жетісудың
көп бөлігі /Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері/ қарады. Қасым ханның түсында
Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалып, Орыс
мемлекетімен қатынас қалыптасты. Қазақ ханды-ғымен елшілік байланыс
орнатқан алғашқы мемлекеттер-дің бірі - үлы князь III Василий /1505-1533
жж./ билік жүргізген кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Осы түста қазақ-тар өз
алдына дербес халық ретінде батыс Еуропаға мәлім болды.
Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жа-рыққа шығарады. Бүл заң
қазақ арасында бүрыннан қалып-тасқан әдет-ғүрып ережелері негізінде
жасалды. Заң сол кезде мүсылман елдерінде жаппай қолданып жүрген ислам
дінінің /шариғат/ заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы
заң болды. Соның үшін ол Қасым хан-ның атымен байланыстырылып «Қасым ханның
қасқа жолы» деп аталды. Бүл заңға кірген ережелер:
1. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері)
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, үрлык қылмыстарына жаза).
Әскери заң (қосын қүру, аламан міндеті, қара қазан, ердің қүны, түлпар ат).
Елшілік жоралары (майтадмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
5. Жүртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, түтқауылдардын
міндеті.)
"Қасым ханның қасқа жолының" қазақ феодалдык қоғамын нығайтуда үлкен
маңызы болды. Қазақ хандығының күшеюі және оның территориясы-нын кеңеюі
Орта Азиядағы Мәуеренахрды билеген Шай-бани тұқымдарын қатты састырды. Олар
қазақтардың Мәу-еренахрға басып кіруінен қорықты. Жергілікті халықтың
Шайбани әулетінің билеушілеріне наразылығын пайдаланып, мүндағы өкімет
билігін тартып алады деп қауіптенді. Сондықтан Мәуеренахр билеушісі
Мұхаммед Шайбани казақтарды барынша әлсірету үшін ең әулі экономикалық
қыспаққа алу саясатын жүргізді. Осы саясат бойынша Мүхаммед Шайбани өзінің
қарауындағы жерде түратын ха-лықтың қазақ саудагерлерімен сауда жасауына
тыйым салып, Мәуеренахрға келген қазақ саудагерлерін тонауға бүйрық берді.
Мүхаммед Шайбани Қазақ хандығына эко-номикалық қыспақ жасау мен қатар, оның
жеріне бірнеше рет тонаушылық жорықтарын да үйымдастырды.
Тәуекел хан тұсындағы Қазақстан.
Шығай ханның ұлы Тәуекел хан өз билігін өзбек билеушілерімен ұзақ
күресте бекітті. 1586-жылы ол Баба сұлтан бастаған өз қарсыластарын
талқандап шықты. Сол кезеңде қазақ хандағанаң халықаралық жағдайы әлсіреді.
Өз билігінің басты мақсаты ретінде Тәуекел хан оңтүстік қалалаларды хандық
құрымына қосуды, нығайтуды көздеді.
1598-жылы Бұхар хандығының ішіндегі қайшылықтардфы пайдаланып,
Тәуекел хан Орта Азияға жорық жасайды. Соның нәтижесінде өзбек әскерін
талқандап, Тәшкент, Самарқант қалаларын алды.Сонымен осы жылы Сырдария
қалалары үшін болған ұзақ соғыс аяқталды деп есептеуге болады.Бұқар
қаласына жорық жасағанда жараланған Тәуекел хан кешікпей қайтыс болды.
Қазақ хандығының құрамына Орта Азия қалаларын біріктіру Тәуекел
ханның қолынан ғана келді. Түркістан аймағы ХІХғ.басына дейін қазақ
хандығының құрамында болды.
Есім хан тұсындағы Қазақстан.
Есім хан билігі кезінде қазақ сұлтандары оңтүстік қалалар үшін
Аштарханидтер әулетімен соғысты.Есім хан мен Тұрсын хан арасында
қақтығыстар көп болған.Сонымен, қалмақтардың күшеюі мен қазақтардың
этникалық дамуына қауіп төнеді.Осыған қарамастан Есім хан тұсында қазақ
хандығын мықты мемлекет деп тануға болады.Кейбір деректерде Тәуекел мен
Есім хандарды қазақ қалмақ билеушілері деп атайды. Шығыс деректерінде Есім
тұсында қазақтар Шығыс Түркістан үшін саяси күреске араласқан, орыс
деректерінде Батыс Сібір үшін қазақтар мен қалмақтар ірі қақтығыстар
өткізді. Көшпелі халықтардың күресіне Қытай мен Ресей империялары араласа
бастады.
8-тақырып. Отаршыл Ресейдің тәуелді Қазақстандағы мәдени
саясатының мазмұны мен мақсаты
XVII ғ. екінші жартысында Қазақ хандығының жағдайы нашарлап қалған
еді. Ірі ақсүйектер мен феодалдардың ара-сындағы кырқысуларды пайдаланып,
жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып, осы аймақта көшіп жүрген қазақ-
тар мен қырғыздарды бағындырды.
1680 жылы Қазақстан жеріндегі хандықтардың билігі Жәңгірдің баласы Тәуке
ханға (1680-1717 жж.) көшті. Ол өзін жақтайтын феодалдардың, ел силаған
билердің қолда-уына сүйене отырып, халықтың, елдің бірлігінің туын жоғары
ұстау мақсат болды.
Тәуке хан өкіметтің беделін көтеруге және оған үш жүздің руларын
бағындыруға бағытталған шаралар қолдан-ды. Оның түсында "Жеті жарғы" деген
атаумен қазақ коғамындағы әдеттегі қүқық өлшемдерінің жинағы қүрас-тырылды.
Мүнда феодалдық қүқық тәртібі мен мемлекеттік күрылымның негізгі шарттары
белгіленді. Тәуке хан елдің бірлігін, ынтымағын ойлап, халықты ру-руға,
жүзге бөліну саясатын және бет-бетімен әрекет жасауды шектеу үшін аянбай
күресті. Осы максатта ол қазақ мемлекетінің саяси-күкық жүйесін белгілеп,
халықты бірлікке, ынтымаққа ша-қырды. Тәуке хан өз төңірегіне ¥лы жүзден
Төле биді, Орта жүзден Қаз дауысты Қазбекті, Кіші жүзден Әйтеке биді
кеңесші ретінде қызметке тартты. Сөйтіп, қазақ халқ-ының тарихына ірі
қүқықтық өзгерістер енгізді. Бүл оның халыққа кең тараған "Жеті жарғысымен"
байланысты еді. Ол тек сол заманға сай қүқықтық күжат емес, сонымен қатар
кешпелі қазак халқының этиикалық, шаруашылыкты үйымдастыру және жағрафиялық
ерекшеліктеріне сай келетін аса қүнды ескерткіш. Бүл заңдарда сондай-ақ фео-
далдық меншікті қорғауға және меншік жөніндегі дау ша-раларды шешуге баса
мән берілген.
"Жеті жарғы" көшпелі қазақтардың ел билеу заңы бо-лып табылады. Оның
негізгі баптарының мазмүны:
қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің қүнын төлеу (ер
адамға - 1000 қой, әйелге - 500);
үрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің
қүнын телеу арқылы жеңілдетуге болады;
Тәуке хан заң баптарының орындалуын жүзеге асыруда хан бастаған барлық
сұлтандар, рулардың ақсақалдары мен билеушілері халық істерін талқылау үшін
күз айында бір жерге жиналып, маслихат еткізуді белгілеген. Халық жи-
налысына бірде-бір казақтың қару-жарақсыз келуіне бол-майтындығы және
қарусыз адам дауыс бере алмайтындығы атап көрсетілген. Сондай-ак қару ұстап
жүре алатын кез-келген адам хан мен билеушілерге жыл сайын мал-мүлкінің 20-
дан бір бөлігін салық ретінде төлеп отыруға тиісті болғ-ан.
Тәуке ханның "Жеті жарғысының" әрбір бабы сол заманның талаптарына сай
келді. Онда әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық қүқық өлшемдері, сондай-ақ
салықтар, діни көзқарастар, жер дауы, қүн дауы туралы ережелер енгізіліп,
ол қазақ қоғамы өмірінің барлық жағын түгел қамтыды. Оның жоңғар
шапқыншылығына қарсы күреске шығу мен жеңуі басты мақсат болды.
9-тақырып. ХIХ-ХХ басындағы ғғ. Қазақстан мәдениетінің дамуы.
Қазақстанда ғылым мен білімнің дамуы.
ХІХ ғасырда қазақ халқының үш көрнекті шамшырағы – Шоқан, Ыбырай,
Абайлар еді. Олар көп салалы мәдениеттің барлық саласын дамытуға үлес
қосты. Оның үстіне олардың әрқайсысының мәдениетте түбегейлі айналысқан
белгілі бір бағыттары болды. Осы қызметіне қарап халық шоқанды – ғылымды
дамытушы, Ыбырайды – оқу ағарту ісін дамытушы, Абайды - әдебиетті дамытушы
деп бағалайды.
ХІХ ғасырда қазақтың ауыз әдебиеті бұрынғы уақытпен салыстырғанда
дами түсті.Көп замандардан бері қалыптасып қалған халықтың ауыз әдебиеті
мен жыраулар шығармаларынан нәр алған ақындардың, әншілердің, күйшілердің
үлкен тобы өмірге келді. Олардың арасынан қазақ халқының әдебиеті мен
өнерін дамытып, жаңа белеске көтеруге үлес қосқан, есімдері елге мәлім
қайраткерлер шықты. Олар: Сүйінбай Аронұлы /1815-1898/, Ақан сері
Қорамсаұлы /1843-1918/, Мұхит Мералыұлы /1841-1918/, Құрманғазы Сағырбайұлы
/1818-1889/, Тәттімбет Қазанғапұлы /1815-1862/.
Сауатсыздықты жою.
1920-шы жылдардан бастап «жоғарыдан» берілген бұйрық бойынша одақтың
көптеген республикаларында оларды мекендейтін халықтарды тарихи зердесінен
айыру үшін әр түрлі шаралар жүұргізіле бастады. Мұның кесірінің барысында
қазақ, өзбек, түркімен, башқұрт, татар, қырғыздардың басым көпшілігі араб
жазуымен жарық көрген ата-бабаларының мұрасын пайдалануға қабілетсіз болып
шықты. Медреселер мен мешіттер жаппай жабылды.
10-тақырып Кеңес өкіметінің мәдениет пен ғылым саласындағы
жетістіктері.
20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап И. В. Ста-линнің басқаруымен
қалыптасқан тоталитарлық жүйе Қазақ-станның мәдениетінің дамуына үлкен
кеселін тигізді. Оның үстемдік етуі нәтижесінде Қазакстандағы мәдениет сала-
лары Коммунистік партияның саясатына сәйкес жүмыс істе-уге тиіс болды.
Әсіресе бүл халыққа білім беру саласында ерекше көрініс тапты. Атап
айтқанда, бүл кезде шығарылғ-ан оқулықтар, партия, комсомол және пионер
үйымдары, жас үрпақтың санасы мен мінез-қүлқына сталинизмнің дог-маларын
тықпалады. Мектептің қызметі де бүрмаланды.
Бүл кезде халыққа білім беру ісінде, соның ішінде оқу орындарында
партиялық әмір күшейді. Оқу-тәрбие процестерін идеологияландырудың үстіне
жалпы көрсеткішті қудалау, оқу процестерін формальды жүргізу өрістеді.
Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз
әсерін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық
шаруашылығы-ның кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Сту-денттер
мен профессор-оқытушылар қүрамында жергілікті халыктың өкілдерінің саны
баяу өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8
ғана қазақ болды.
Партиялық-мемлекеттік қүрылымның идеологияландырылған саясаты
профессионалдық оқу орындарындағы істің жағдайына бәрінен де көп зиян
келтірді. Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен
жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин елгенге дейін жүргізілді.
Осының нәтижесінде 30-шы жылдардың орта кезінде А. Байтүрсынов, С.
Асфендияров, X. Досмүхаме-дов, Т. Жүргенов, О. Жандосов және басқа аса
көрнекті қоғам қайраткерлер, ғалым, педагогтердің өмірі қиылып кетті.
Жоғары оқу орындарының өмірі партиялық және таптык принциптер негізінде
қүрылды. Сондықтан универси-тет пен институттардьщ жәие техиикумдардың шет
елдердің ездері сияқты оқу орындарымен байланысы жоқтың қасында болды.
Көптеген оқу бағдарламаларының, көмекші құралдар мен окулықтардың мазмүны
еркін творчестволық ойлауды қалыптастырмады. Олардың мәні мен мазмүны
ғылымның, техника мен технологияның жаңа жетістіктерін зерттеп білуге
бағытталмады. Кадрлар және студенттер қүрамын толықтыруда пара алушылыққа,
жершілдікке және әлеуметтік әділетсіздіктің басқа түрлеріне жол берілді.
Тоталитарлық жүйенің үстемдік ету жылдарында Қазақстанның көркем мәдениеті
әлденше рет өрлеу мен қүлды-рау кезеңін басынан кешірді. Егер Қазан
революциясыньщ жеңісі түсында қазақ халқының әдебиеті мен сазгерлік
мәдениетінің жеткілікті бай даму тарихы болса, бейнелеу, театр және кино
өнері жаңадан күрылу шағында немесе мүлде жоқ еді. Өнер қайраткерлерінің
шығармашылық ту-ындылары қазақ қоғамының таптык және идеялык-саяси жіктеуін
айқын бейнеледі. Оның таптық принциптері жалпы-адамзаттық қазыналардан
бағалы саналды. Қазақстанның Орталық Азия елдерімен, Қытаймен байланысы
үзақ Уақытқа тыйылды. Сондай-ақ, 1925 ж. Өлкелік партия ұйымының
басшылығына Ф. И. Голощекин келгеннен кейін ескі кадр мамандарға,
творчество адамдарына ілтипатпен Қарау, олармен іскерлік қарым-қатынас
жасау салты бүзыла бастады. 1926 жылы БК/б/П Қазақстан өлкелік комитетінің
III пленумында Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Мендешев, Ж.
Аймауытов, С. Қожанов және басқалар орынсыз сынға алынды. Кешікпей бұл сын
ин-теллигенцияға қарсы ашықтан-ашық қудалауға және ай-ыптауға ұласты.
1920-шы жылдардың соңынан бастап "жоғарыдан" берілген бұйрық бойынша
одақтың көптеген республикаларында оларды мекендейтін халықтарды тарихи
зердесінен айыру үшін кең көлемдегі қатігездік шаралары жүзеге асы-рылғанын
айту керек. Түрік тілдес шығыс халықтары мен Еділ бойын мекендейтін басқа
да халықтардың (башқүрт, татар) сан ғасырлар бойы араб графикасының
негізінде қалыптасқан алфавиті пайдаланып келгені белгілі. 1928 жылы араб
әрпі латын әрпімен, ал 1940 жылы кириллица-мен (орыс әрпімен) күштеп
алмастырылды. Мүның кесірі-нен бір үрпақтың өмірі барысында қазақ, өзбек,
түрікмен, башқүрт, татар, қырғыздардың басым көпшілігі араб жазу-ымен жарық
көрген ата-баба мұрасын, рухани байлығын игеріп, пайдалануға қабілетсіз
болып шықты. Ал мүның өзі көптеген халықтардың тарихи зердесін көмескілеп,
олардың белгілі тобының мәңгүрт болуына әкеп соқты. Оның бер жағында,
елдегі қазақтар Қытай Халық Республикасы, Ауғанстан, Иран сияқты елдердегі
сауаттарын араб жазуымен ашып, кітаптарды осы графикамен шығарып келген
шетелдік бауырлас қазақтармен хат жазысып, хабарласу мүмкіндігінен
айырылды.
1920-1930 жылдарда араб әрпімен шыққан басылымды пайдаланғандар
"пантүркист", "панисламист", тіпті, "халық жауы" деп жарияланып, қудалауға
үшырайтын болды. Кітапхана қорларынан әкімшілдік-төрешілдік жүйенің тео-
риясы мен практикасына мазмүн мен қайшы басылымдар, ең алдымен олардың
ішіндегі араб әрпімен басылғандары аластатылды. Сонымен бірге дінге қарсы
күрес сорақылықпен жүргізілді. Медреселер мен мешіттер жаппай жабыл-ды.
Шіркеулер мен мешіттер ғимараттарының мемлекет қарамағына зорлықпен алы-
нуы, оларды қора-жайға, қоймаға, қосалқы жайға айнал-дырылуы, дінге
сенушілердің ар-ожданын аяққа басу, аза маттык сан ғасырлық мәдени және
рухани өмірінің қүрам-пас бөлігі болып келген дінді барша жүртқа қүбыжық
етіп көрсету халықтың орынды иаразылығын туғызды.
11-тақырып..Мәдениет және ғылым.
ХХ ғ. Басындағы Қазақстанның мәдениеті негізінде түрлі әлеуметтік
күштердің әртүрлі мәдени қызметі мен күресі жатқан, өтпелі қоғамның күрделі
бейнесін бейнелейді.
1935 ж. Бастауыш мектептер торабы құрылды. 50 жж. Жалпы жеті жылдық
білім беру, 60 жж. сегіз жылдық, ал 70 жж. Орта білім беру жүзеге асырылды.
Мәдени революция халықтың сауаттылығын көтеру үшін емес, қайта керісінше
«жаңа адамды», яғни «мәңгүртті» өсіріп шығару үшін ойлап табылды.
60-70 жж. 27 жоғары және 100 астам орта арнайы оқу орындары ашылды.
Білім беру жүйесінің идеологияландырылғанына қарамастан, жоғарғы оқу
орындарындағы даярлық сапасы жоғары болды.
Соғыстан кейін аса ірі оқиға Қазақстан ғылым Академиясының ашылуы
болды (1946 ж.). Бірінші президенті болып аса көрнекті ғалым Қ.И.Сатпаев
сайланды. ХХғ.90 жж. таман Ғылым Академиясының құрамында 32 ғылыми мекеме,
250-ге жуық ғылым доктарлары мен 2000 ғылым кандидаттары болған.
Қазақстанның өнері мен әдебиеті мен әдебиеті Орталық Азияның
көшпелілерінің мың жылдық мәдениетінің бай мұрасына ие. ХХғ. 20-30 ж.ж.
әдебиет көрнекті шығармашыларға бай болды.( ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, С.
Торайғыров, А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердиев, кейінірек Б. Майлин, І .
Жансүгіров, С. Сейфуллин және т.б.).
ХХғ. 30-40 жж. қазақ әдебиетіндегі ірі құбылыс М.Әуезовтың пъесалары,
повестері және роман – эпопеясы болды. Соғыстан кейінгі кезеңде көркем
әдебиет бірнеше жазушы ұрпақтарының шығармашылығымен баи түсті.
О.Сүлейменовтың, І.Есенберлиннің, Ә.Кекілбаевтың, М. Шахановтың, О.
Бөкеевтың және т.б. кітаптары үлкен сұраныста болды.
Қазақстан Республикасы – егеменді, тәуілсіз мемлекет
Қазақстан республикасында егемендік алғаннан кейінгі бірінші
кезектегі міндеттер егеменді мемлекет құру, азаматтық қоғамды қалыптастыру
болды. Осы бағыттағы сапалы секіріс 1990 ж. 25-ші қазанында Қазақ ССР-нің
мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдау болды және 1978 жылғы
Қазақ ССР-нің Конституциясына сәйкес түзетулер арқылы президент институтын
енгізді. Президент лауазымын енгізу нақты тәуелсіздік жолындағы,
егемендікті қорғау және мелекетті саяси және экономикалық дағдарыстан
шығару жолындағы республика басшылығының дер уақытындағы қадамы болды.
1991 ж. 16 желтоқсаны республиканың саяси – конституциялық дамуының
жаңа сатысы болды және ұлттың жеке даралығына құқылығы, құқық пен жеке бас
еркіндігі, саяси тұрақтылық, өкіметті бөлу, ұлтаралық келісім және т.б.
сияқты негізгі демократиялық принциптерді білдірді.ҚР-ның конституциясы
1995 ж. 30-ші тамызда Бүкілхалықтық референдумда қабылданды.
1993 ж. ҚР Конституциясының қабылдануы Қазақстанның демократиялық
мемлекеттігінің қалыптасуының белгілі бір сатысы болды. 1994 ж. 7-ші
наурызда Қазақстан республикасындағы сайлау жөніндегі жаңа Кодекске сәйкес
ХІІ-ші шақырылымының Жоғарғы Кеңеске сайлауы өтті.
Қазақстан егемендік алғаннан кейін зайырлы, демокра-тиялық, қүқықтық
және әлемге ашық мемлекет құруға кірісті. Мұны іске асыруда еліміздің
тарихи және отарлау-да болған мұрасы, оның саяси мәдениетінің өзіндік ерек-
шелігі, мемлекет пен қоғамның өзара қарьш-қатынасы жан-жақты ескерілді.
Елімізде саяси партиялардың және парти-ялық жүйелердің орнығуына, күшті заң
шығарушы органның, тәуелсіз баспасөз және автономиялық жергілікті
басқарудын дамуына кеп көңіл болінді. Қоғамды демократияландыру барысында
жаңа саяси институттар - парламент, 1993-ші және 1995 жылдардағы
Конституциялар қабылдан-пы, тәуелсіз сот билігі қалыптасты.
1992 ж. 4-маусымда ҚР-сын мемлеекттік туы, елтаңбасы, әнұраны
бекітілді. Мемлекеттік символдардың тарихтың, мәдениетті бейнесі болып
табылады, олар еліміздің қайталанбас өзіндігін паш етеді және оның
азаматтарының сана сезімін білдіру еді.ҚР-ның мемлекеттік туы, авторы
Ниязбеков Ш., мемлекеттік елтаңба, авторлары Мәлібеков Ж., Уәлиханов Ш.,
мемлекеттік әнұранның авторлары Нәжімедденов Ж., Назарбаев Н.
1997 ж. еліміздің президентінің Қазақстан халқына «Қазақстан - 2030»
бүкіл қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және игілік жағдайының
жақсаруы Үндеуі жарияланды.Онда ұлттық қаіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық
пен қоғамды жұмылдыру, экономикалық өрлеу, әлеуметтік даму стратегиясы,
инфрақұрылым, транспорт және байланыс, энергетикалық ресурстар, кәсіби
Үкімет мәселелерінің даму жайы қарастырылады.
6.3.3 Практикалық (семинар) сабақтары
|СЕМИНАР САБАҚТАРЫ |сағаты |
|1 тақырып. Кіріспе. Ежелгі заман мәдениеті | |
|Семинар жоспары: |1 |
|1.Тас дәуірі, оның кезеңдері және мәні.Сол кездегі табиғат | |
|жағдайлары. | |
|2.Неолит дәуіріндегі Қазақстан және мәдениеттің дамуы. | |
|3.Қола ғасырының тайпалары және антропологиялық сипаттамасы. | |
|2 тақырып. Сақ-үйсін дәуірінің мәдениеті |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Архаикалық мәдениет ерекшеліктері: синкретизм, ұжыимдық қисынға | |
|дейінгі ойлау сипаты | |
|2.Сақ-үйсін дәуірінің мифологиясы, діні мен өнері. Тілдер. «Аң стилі | |
|өнері». | |
|3. Қаңлы мемлекетінің мәдениеті | |
|4.Қола және ерте темір дәуірлеріндегі петроглифтер. | |
|3 тақырып. Ежелгі түркі мәдениеті |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1. Дәуірдің этнолингвистикалық сипаттамасы. Түркі тілдері. Руна | |
|жазуы. | |
|2.Көшпелілер мен отырықшы өркениеттер және оның мәдени трансформация | |
|мәселесі. Қытайлық өркениетпен байланыстылығы. | |
|3.Діни миссионерлік бағыттағы ежелгі жазба ескерткіштері. | |
|4.Қазақ халқының әдеп-ғұрпындағы тәңіршіліктің көрністері. | |
|4 тақырып. Ислам ықпалымен рухани жаңғыру және оның |1 |
|мәдени-өркениеттік мазмұны | |
|Семинар жоспары: | |
|1.этикалық дінге (исламға) бет бұру заңдылығы | |
|2.Өркениеттік сатының белгілері | |
|3.Тәңіршілдік пен ислам арасындағы ежелгі түркі тайпалары | |
|4.Мұсылман өркениетінің жетістіктері. Арыстан Баб, Ысқақа Баб, Қожа | |
|Ахмет Яссауи тұлғалары | |
|5 тақырып. Орта ғасырлардағы түркілердің рухани мәдениетінің гүлденуі|1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Халифаттың білім және ғылым жүйесіндегі түркілер. «Шығыстың | |
|Аристотелі» -Әбу насыр Әл-Фараби | |
|2.Махмуд Қашғаридің «Диуани лұғат ат түркі» түрік мәдениетінің | |
|энциклопедиясы. | |
|3.Түркілердің тілі, рухани өмірі, діні, фольклоры туралы мәліметтер | |
|4.Әдебиет пен суфизм. Қарахандық әдеби дәстүр, | |
|6 тақырып. Алтын Орданың мәдени қайта өрлеу кезеңіндегі Дешті Қыпшақ.|1 |
| | |
|Семинар жоспары: | |
|1.Шыңғыс хан империясындағы діндер күресі | |
|2.Алтын Ордадағы рухани және этномәдени жағдай | |
|3.ХІҮ-ХҮ ғғ. Басындағы Моғолстанның рухани өмірі. | |
|4.М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиді» | |
|7 тақырып. Алтын Орда-жоғары дамыған полимәдениетті еуразиялық |1 |
|мемлекет | |
|Семинар жоспары: | |
|1.Постмонғолдық кезеңіндегі Қазақстан тұрғындарының рухани өмірі, | |
|діні және мәдениті туралы | |
|2.Ресей және Батыс зерттеушілері Алтын Орда мәдениеті туралы | |
|3.ХІҮ-ХҮее. І жартысындағы түркі тілі мен классикалық түркітілдес | |
|әдебиетінің дамуының жаңа сатысы | |
|8 тақырып. Дәстүрлі қазақ қоғамының рухани мәдениеті(ХҮ-ХҮІІІ ғғ). |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Көшпелі қазақ өміріндегі мәні зор құндылықтар | |
|2.Ұлттық эстетикалық сана: сөйлеу өнері. Қазақтардың музыкадағы | |
|философия | |
|3.Генеалогиялық дәстүр (жеті ата), аңыздар мен шежірелер | |
|4.Халықтық білімдер, салт-дәстүр және әдет-ғұрыптар. Этикет. Тыйымдар| |
|мен ырымдар. | |
|9 тақырып. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дін мен ағарту ерекшеліктері. |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Ислам - қазақ дәстүріндегі орталық, жүйеқұраушы элемент | |
|2.Исламдағы «бес парыз» және оны қазақтардың орындауы. Бата беру | |
|3.Мұсылмандық жерлеу рәсімі. Неке қию. | |
|4.Мұсылмандық сәулет ескерткіштері (мешіт, мазарлар). Діни дәстүрлер.| |
|10 тақырып. Ауыз әдебиеті және билер мен жыраулардың рухани мұрасы |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Қазақтардың халық ауыз шығармашылығы. Фольклор жанрлары | |
|2.Ертегілер мен аңыздар. Мақал-мәтелдер. Салт-дәстүрлер | |
|жырлары-беташар, жар-жар, сыңсу, өсиет, бесік жыры т.б. | |
|3.Лироэпостық жырлар. Дастандар мен поэмалар. Көшпелілердің шешндік | |
|өнері. | |
|11 тақырып. Дәстүрлі мәдениет пен діннің дағдарысы |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Ислам өркениетінің құлдырауы және көшпеліліктің дағдарысы. | |
|2.Идеялық және рухани бастамалардың әлсіреуіне байланысты қазақ | |
|дәстүрінің жүйе ретінде ыдырауы | |
|3.Дәстүрлі білімнің жағымды, жағымсыз жақтары | |
|12 тақырып. Отарлық кезеңдегі халықтың көркемдік-эстетикалық дамуы |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Дәстүрлі бағыттағы ақындар мен ойшылдар (зар заман, кітаби ақындар,| |
|айтыскерлер т.б.) | |
|2.Қисса-дастандар мен шығыс хикаяларын орындаушылар мен таратушылар. | |
|Тарихи жырлар. | |
|3.Музыкалық-әндік мәдениеттің гүлденуі. Абай Құнанбайұлының, | |
|А.Байтұрсыновтың, Ж.Аймауытовтың, Ш.Құдайбердіұлының музыкалық | |
|мұралары | |
|13 тақырып. Қазақ ағартушылығы және ұлт зиялыларының мұрасындағы |1 |
|халықтың рухани жандану мәселелері | |
|Семинар жоспары: | |
|1.Қазақ ағартушылығының рухани және әлеуметтік бастаулары және оның | |
|жалпымұсылмандық жадидизммен байланыстылығы | |
|2.Түркі халықтарының жаңа интеллектуалды элитасы-мұсылмандық | |
|реформаторлықтың көрнекті өкілдері. | |
|3.Қазақ ағартушылары: Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсариннің көзқарастары. | |
|4.Бөкей ордасы. 1841 жылғы Бөкей ордасындағы алғашқы мұсылмандық | |
|еуропалық мектептің ашылуы. | |
|14 тақырып. ХІХ-ХХ ғғ тоғысындағы қазақ интеллектуалды элитасының |1 |
|мұрасы. | |
|Семинар жоспары: | |
|1.Абай және қазақ халқының рухани мұрасы. Абай өлеңдері. «Ғақлия» | |
|(«Қара сөздері») | |
|2.Ұлттық интеллигенцияның қалыптасу жолы, оның дүниетанымы және | |
|идеалдары. | |
|3.ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы ағартушылықтың таралу жолдары . | |
|«Алаш» бағдарламасындағы мәдени –ағартушылық мәселе. | |
|4.Жаңа қазақ элитасы өкілдерінің көркемдік және ғылыми мұрасы. | |
|15 тақырып. ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының рухани қайта өрлеуі |1 |
|Семинар жоспары: | |
|1.Рухани жанданудың, тілдің, мәдениеттің, дін мен ұлттық тұтастық | |
|мәселелерінің баспасөз беттеріндегі орны. | |
|2.Ұлттық сана-сезімнің мәселелерінің көтерілуі. | |
|3.Қазіргі замандағы ұлттық сана-сезімнің қалыптасуы | |
|БАРЛЫҒЫ: |15 |
| |сағат |
6.3.4 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ
Студенттердің өздік жұмыстары (СӨЖ)
|№ |Тақырыптық тапсырмалар атаулары |Оқыту факторы |Сағат |
| | | |саны |
|1. |Сақ-үйсіндердің мәдениеті және қоғамдық |хабарлама |2 |
| |құрылысы. | | |
|2. |Түркілердің исламдануындағы рухани-мәдени |конспектілеу |2 |
| |алғышарттар | | |
|3. |Ж.Баласағұнның поэмасы түркі-мұсылмандық |Тезис жазу, |2 |
| |әдебиет дәстүрінің негізінде |қорғау | |
|4. |Қазақстардың рухани мәдениетіндегі |Реферат |2 |
| |тәңіршілдік пен шамандықтың сарқыншақтары | | |
|5. |Қ.Жалайырдың «Жәми-ат-тауарих» шығармасының |Баяндама |2 |
| |маңызы | | |
|6. |Шығыс классикасы мен қазақ мәдениеті |хабарлама |2 |
|7. |Дәстүрлі қазақ қоғамының шариғаттың рухани |конспкет |2 |
| |негіздері | | |
|8. |ХІХ ғасырдағы әдебиеттегі дәстүрлердің |Реферат |2 |
| |қалыптасуына мұсылмандық-ағартушылықтың | | |
| |қосқан үлесі | | |
|9. |Көрнекті қазақ халқының сао-л-сері ақындары |Ауызша журнал |2 |
|10. |Шәкәрімнің рухани-теософиялық көзқарастары |Тезис жазу |2 |
|11. |Қазақстандағы қисса-дастандардың таралуы |Реферат |2 |
|12. |ХХ ғасыр басындағы орыс-қазақ мектептері |хабарлама |2 |
|13. |Қазақстандағы жаңа әдістік мектептер |баяндама |2 |
|14. |Қазақстандағы мерзімді баспасөз |Реферат |2 |
|15. |ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының |Тест |2 |
| |шығармашылығындағы негізгі бағыттар |жұмысы | |
| |БАРЛЫҒЫ | |30 сағ|
«Қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихы» пәні бойынша
тест тапсырмалары
1. 200-140 мың жыл бұрын:
а. олдувай
с. орта ашель
в. ерте ашель
д. соңғы ашель
е. ерте мустье
2. 140-100 мың жыл бұрын:
а. ерте мустье
с. соңғы мустье
в. орта мустье
д. жоғарғы мустье
е. ортатас
3. 40-б.э.д. 12 мың жыл бұрын:
а. ерте мустье
с. соңғы мустье
в. орта мустье
д. жоғарғы мустье
е. ортатас
4. Б.э.д. 12-10 – б.э.д. 7-5 мың жыл бұрын:
а. ерте мустье
с. соңғы мустье
в. орта мустье
д. жоғарғы мустье
е. ортатас
5. Б.э.д. ІІ мың соңы- б.э.д. І мың басы:
А. ерте қола
В. орта қола
С. соңғы қола
Д. ерте темір
Е. соңғы темір
6. Дамыған қола
А. ерте қола
С. соңғы қола
В. орта қола
Д. ертетемір
Е. соңғы темір
7. Соңғы сақ уақыты:
А. б.э.д. ҮІІ ғ.
С. б.э.д. ІІІ ғ.
В. б.э.д. Ү-ІҮ ғғ.
Д. б.э.д. ІІ ғ.
Е. б.э.д І ғ.
8. «Солтүстік ғұндар» уақыты:
а. б.э.д. ҮІІ ғ.
с. б.э.д. ІІІ ғ.
в. б.э.д. Ү ғ.
д. б.э.д. ІІ ғ.
е. б.э.д. Іғ. – б.э.ғ.
9. Батыс ғұндардың Еуропаға өтуі:
А. б.э.д. ІҮ-Ү ғғ.
С. б.э.д. І ғ.
В. б.э. ІІ ғ.
Д. б.э.д. ІІ ғ.
Е. б.э.д. ІҮ ғ.
10. Ғундардың бір атауы:
А. сюнну
С. үйсін
В. ючжи
Д. қаңғұй
Е. янцай
11. Сарматтар мен сақтар:
А. бақташы тайпалар
С. негізінен, балық аулаушылар
В. негізінен, егіншілер
Д.мүлде ұқсас емес
Е. замандарды мүлде бөлек
12. Ғұндар мен үйсіндер
А. көп жауласты
С. одақтас болып жүрді
В. негізінен егіншілер
Д. б.э.д. Ү ғ.
Е. б.э.д. ІҮ ғ.
13. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам
А. Австралопитек
В. Габилис
С. архантроп
Д. Неоантроп
Е. Палеоантроп
14. Төменгі ертетас
А. Қазба адамдар
В. «Жаңа адам»
С. Егіншілер
Д. Бақташылық
Е. Желкенді кеме
15. Ашельде шыққан өндірістің бірі
А. Леваллуа
В. Тасты тесу
С. пышақтәрізді қалақша
Д. Ұсақтас өндірісі
Е. Металл балқыту
16. Ортатаста кең тарай бастаған жаңалық
А. Чоппер
В. Үшкіртас
С. жалпақша
Д. Садақ
Е. Металл балқыту
17. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
А. Шүлбі
В. Қарасу
С. Бөріқазған
Д. Ақтөбе
Е. Қараүңгір
18. Мустье дәуірінің уақыты:
А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын
В. 140-40 мың жыл бұрын
С. 800-140 мың жыл бұрын
Д. 40-12 мың жыл бұрын
19. Көне үйсіндердің астанасы:
А. Шаш
В. Чигу
С. Битянь
Д. Ақтөбе
Е. Давань
20. Ашель дәуірінде өмір сүрген адам
А. Архантроп
В. Палеоантроп
С. Австралопитек
Д. Неоантроп
Е. Габилис
21. Ғұндар мен Хаң патшалығы арасында «тұыстық пен теңдік» келісімі:
А. Б.э.д. ІІІғ.
В. Б.э.д. 209 ж.
С. Б.э.д. 198 ж.
Д. Б.э.д. 162 ж.
Е. Б.э.д. ІІғ.
22. Солтүстік ғұндар мен қаңғуйлардың үйсіндерге қарсы жорығы:
А. Б.э.д. 209ж.
В. Б.э.д. 198ж.
С. Б.э.д. 162 ж.
Д. Б.э.д. 90 ж.
Е. Б.э.д. 42
23. Шижі (Чжичжи) басқарған ғұндар мен Хаң патшалығы әскерлерінің Талас
өзенінің бойындағы шайқасы:
А. Б.э.д. 198 ж.
В. Б.э.д. 162 ж.
С. Б.э.д. 48 ж.
Д. Б.э.д. 36 ж.
Е. Б.э.д. ІІІ ж.
24. Б.э.д. ІІғ. соңында кімдер одақта:
А. Ючжилер мен ғұндар
В. Ғұндар мен үйсіндер
С. Ғұндар мен қаңғуйлар
Д. Қаңғұйлар мен үйсіндер
Е. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
25. «Сен айламен ұлымды ұстап, шайқаста сені жеңген мені тірідей өлтірдің.
Мен сені, өзім айтқандай, қаңға қандырдым»
А. Анахарс
В. Мете
С. Томирис
Д. Дарий
Е. Аттила
26. Македондық Ескендір шапқыншылығына соғдылар мен сақтар әрекеттері:
А. Б.э.д. 332-330 жж.
В. Б.э.д. 325-323 жж.
С. Б.э.д. 329-327 жж.
Д. Б.э.д 320-317 жж.
Е. Б.э.д. 317-315 жж.
27. Ғұндардың жоғарғы билеушісі:
А. Қаған
В. Күнби
С. Шаңұй
Д. Сяң
Е. Тйцзун
28. Сәнби шапқыншылығы үдеген уақыт:
А. Б.э.д. ІІІ ғ. Соңы
В. Б.э.д. І ғ. басы
С. Б.э.д. ІІғ. Ортасы
Д. Б.э.д. ІІғ. Соңы
Е. Б.э. І ғ. ортасы
29. Қола ғасырының кен ісі орталықтарының бірі:
А. Солтүстік Қазақстан
В. Алтай
С. Сырдария
Д. Атырау жағалауы
Е. Қаратау
30. Орталық Қазақстандағы Андронов мәдениетінің екінші кезеңі:
А. Құлажорға
В. Нұра
С. Атасу
Д. Беғазы
Е. Қанай
31. Малды қолға үйрете бастау:
А. Жоғарғы ертетас
В. Төменгі ертетас
С. Қола ғасыры
Д. Ертетемір
Е. Ортатас
32. Аңдық стильдің бір ерекшелігі
А. Аңдары жеке бейнелеу
В. Аңдар мен аңшыларды қатар бейнелеу
В. Аң елшемдерін дұрыс көрсету
Д. Аңдарының аяқтарын бүгіп бейнелеу
Е. Аңдарды схемамен беру
33. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі
А. б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
В. б.э.д. ҮІІІ-ҮІІ ғғ.
С. б.э.д. ҮІ-ІҮғғ.
Д. б.э.д. ІІІғ.
Е. б.э. ІІғ.
34. Шағыл мәдениеті қай дәуірге жатады?
А. Төменгі ертетас
В. Ортатас
С. Жоғарғы ертетас
Д. Жаңатас
Е. Қола ғасыры
35. Б.э.д ІІғ. Соңында кімдер одақтасты?
А. Үйсіндер мен Хаң патшалығы
В. Үйсіндер мен қаңғұйлар
С. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
Д. Ғұндар мен үйсіндер
Е. Солтүстік ғұндар мен Хаң патшалығы
36. өңдіруші шаруашылықтың басы:
А. Төменгі ертетас
В.Ортатас
С. Жоғарғы ертетас
Д. Жаңаңатас Е. Қола ғасыры
37. мезолиттегі бір жетістік:
А. Егіншілік шығуы
В. Доңғалақты көліктің шығуы
С. Ұсақтас өңдірісінің шығуы
Д. Тасты ұзыншылап жару
Е. металл балқыту
38. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам?
А. Архантроп
В. Ноантроп
С. Палеоантроп
Д. Габилис
Е. Австралопитек
39. Төменгі ертетас дәуіріне тән құралдың бірі:
А. Тас жебе
В. Садақ
С. Нуклеус
Д. Чоппер
Е. Гуеранг
40. Ашель дәуірінің уақыты:
А. 2,5 млн-800мың жыл бұрын
В. 800-140 мың жыл бұрын
С. 140-40 мың жыл бұрын
Д. 40-12 мың жыл бұрын
Е. 12-7 мың жыл бұрын
41. Жоғарғы ертетас ескерткіштерінің бірі:
А.Шүлбі
В. Бөріқазған
С. айдабол
Д. Қараүңгір
Е. Атбасар
42. Саяқ мәдениетінің уақытнамалық кезеңі:
А.Ашель
В. Ортатас
С. Мустье
Д.Жаңатас
Е. Ертетемір
43. Қаңғуймен одақтасқан ғұн билеушісі:
А. Мете
В. Туман
С.Чжичжи
Д. Лаошан
Е. Хуханье
44. «Жер – мемлекет тірегі. Оны қалай бере аламыз?»
А. Мете
В. Лаошан
С. Чжичжи
Д.Хуханье
Е.Туман
45. Ғұндардың алғаш екіге бөлінуі:
А. Б.э.д. ІІІғ.
В.Б.э.д. ІІ ғ. ортасы
С. Б.э.д. Іғ. ортасы
Д. Б.э.д. Іғ соңы
Е. Б.э. ІІІғ.
46. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі:
А. Б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
В. Б.э.д. ҮІІІ-ҮІІғғ.
С. Б.э.д. ХІІғ.
Д. Б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ.
Е. Б.э.д. ІІІғ.
47. Қола ғасыры мен шаруашылығының екінші кезеңі:
А. Жайлауда мал бағу
В. Үй маңында мал бағу
С. Көшпелі мал шаруашылығы
Д. Жартылай көшпелі мал шаруашылығы
Е. Малды қолға үйрету
48. Ботай мәдениеті:
А. Жоғарғы ертетас
В. Мезолит
С. Энеолит
Д. Қола ғасыры
Е. Төменгі ертетас
49. Тайпаралық айырбастың жақсы дамуы:
А. Төменгі ертетас
В. Жоғарғы ертетас
С. Мезолит
Д. Мустье
Е. Қола ғасыры
50. Ғұндар қалыптастырған бейнелеу стилі:
А. Андық стиль
В. Полихромдық
С. Реализм
Д. Схематизм
Е. Орнаментализм
51. Қола ғасырының жарқын өнері:
А. Тас қалақшалар жасау
В. Тастағы суреттер
С. Күмбезді ғибадат-жаналап тұрғызу
Д. Бояулы суреттер
Е. Қазу мәдениеті
52. Мемлекеттердің Жетісу жерінде тіресу себебі:
А. Ұлы Жібек жолының тармақтарын бақылауға алу
В. Кен орындары үшін күрес
С. Үйсіндердің өзара жікшілділі
Д. Қаңғұй иеліктерінің беске бөлінуі
Е. Юечжилердің қоныс аударуы
53. Б.э.д. 623-595 жж.:
А. Көшпелілердің Алдынғы Азиядағы үстемдігі
В. Сақтарға бағытталған парсы жорықтары
С. Сақтар мен скифтердің өзара соғыстары
Д. Көне үйсіндер туралы алғашқы деректер
Е. Ғүндар туралы жазба мәліметтер
54. Ғұн патшалығының құрылуы:
А. Б.э.д. 48 ж.
В. Б.э.д. ІІ ғ. соңы
С. Б.э.д. 209 ж.
Д. Б.э.д. 155 ж.
Е. Б.э. 48 ж.
55. Массагеттердің саяси тарихын баян етті:
А. Аристей
В. Геродот
С. Сыма Цянь
Д. Плутарх
Е. Ксенофонт
56. Көне үйсін мен Хаң патшалығының одақтасуы:
А. Б.э.д. ІІІ ғ.
В. Б.э.д. 110 ж.
С. Б.э. 10 ж.
Д. Б.э.д. 158 ж.
Е. Б.э.д. 60 ж.
57. Көне үйсіндер туралы мәліметтерді жиды:
А. Йуе (Йе)
В. Чэнь Тан
С. Чжан Цянь
Д. Страбон
Е. Аристотель
58. Қауынжы мәдениетін қалдырған халық:
А. Сақ
В. Үйсін
С. Қаңғұй
Д. Қыпшақ
Е. Үге
59. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы басталуы:
А. Ортатас
В. Ерте қола
С. Мистытас
Д.Жаңатас
Е. Соңғы қола
60. Үйсіндер мен қаңғуйлар:
А. Бақташы тайпалар
В. Негізінен, егіншілер
С. Негізінен, балық аулаушылар
Д. Мүлде ұқсас емес
Е. Замандары мүлде бөлек
«Қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихы»
пәні бойынша тест тапсырмалары
ІІ – НҰСҚА
1. 800-400 мың жыл бұрын:
А. Олдувай
В. Ерте Ашель
С. Орта Ашель
Д. Соңғы Ашель
Е. Ерте мустье
2. Шелльге дейін, өзгеше атауы
А. Олдувай
В. Ерте Ашель
С. Орта Ашель
Д. Соңғы Ашель
Е. Ортатас
3. 100-70 мың жыл бұрын:
А. Ерте мустье
В. Орта мустье
С. Соңғы мустье
Д. Жоғарғы ертетас
Е. Ортатас
4. Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың бірінші жартысы (орта өндікте):
А. Мустье
В. Жоғарғы ертетас
С. Ортатас
Д. Жаңатас
Е. Мыстытас
5. Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың екінші жартысы – б.э.д. ІІ мңжқ басы:
А. Ерте қола
В. Орта қола
С. Соңғы қола
Д. Ертетемір
Е. Соңғы темір
6. Ертесаң заманы:
А. Б.э.д. ҮІІғ.
В. б.э.д. ІІІғ.
С.б.э.д. Ү-ІҮ ғ.
Д.б.э.д. ІІғ.
Е. б.э.д. Іғ.
7. Сарматтардың дәуірлеген заманы:
А. б.э.д. ҮІІ-ҮІ ғ.
В. б.э.д. ІІ-ІІІғ.
С. б.э.д. ІІІ-Іғ.
Д. б.э. ІҮ ғ.
Е. б.э. Үғ.
8. Ежелгі үйсін мен қаңғуйлардың дәуірлеген заманы:
А. б.э.д. ҮІІ-ҮІғғ.
В. б.э.д. ІІІ ғ.
С. б.э.д. Ү-ІҮ ғғ.
Д. б.э.д. ІІ-Іғғ.
Е. б.э. Үғ.
9. Ғұндардың сарматтарды жеңіп, қазіргі Батыс Қазақстан жеріне, Батыс ғұн
Ордасының құрылуы:
А. б.э. ІІғ.
В. б.э.д. ІІІғ.
С. б.э.д. ІІғ.
Д. б.э.д. Үғ.
Е. б.э.д. ҮІІғ.
10. «Хунну» мен «Сюнну»:
А. синоним
В. жері бөлек
С. бөлек тайпалар
Д. тайпа құрамдары бөлек
Е. замандары мүлде бөлек
11. Ғұндар мен үйсіндер
А. көп жауласты
С. одақтас болып жүрді
В. негізінен егіншілер
Д. б.э.д. Ү ғ.
Е. б.э.д. ІҮ ғ.
12. Ортатаста кең тарай бастаған жаңалық
А. Чоппер
В. Үшкіртас
С. жалпақша
Д. Садақ
Е. Металл балқыту
13. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
А. Шүлбі
В. Қарасу
С. Бөріқазған
Д. Ақтөбе
Е. Қараүңгір
14. Мустье дәуірінің уақыты:
А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын
В. 140-40 мың жыл бұрын
С. 800-140 мың жыл бұрын
Д. 40-12 мың жыл бұрын
15. Көне үйсіндердің астанасы:
А. Шаш
В. Чигу
С. Битянь
Д. Ақтөбе
Е. Давань
16. Қола ғасырының кен ісі орталықтарының бірі:
А. Солтүстік Қазақстан
В. Алтай
С. Сырдария
Д. Атырау жағалауы
Е. Қаратау
17. Орталық Қазақстандағы Андронов мәдениетінің екінші кезеңі:
А. Құлажорға
В. Нұра
С. Атасу
Д. Беғазы
Е. Қанай
18. Малды қолға үйрете бастау:
А. Жоғарғы ертетас
В. Төменгі ертетас
С. Қола ғасыры
Д. Ертетемір
Е. Ортатас
19. Аңдық стильдің бір ерекшелігі
А. Аңдары жеке бейнелеу
В. Аңдар мен аңшыларды қатар бейнелеу
В. Аң елшемдерін дұрыс көрсету
Д. Аңдарының аяқтарын бүгіп бейнелеу
Е. Аңдарды схемамен беру
20. Саяқ мәдениетінің уақытнамалық кезеңі:
А.Ашель
В. Ортатас
С. Мустье
Д.Жаңатас
Е. Ертетемір
21. Қаңғуймен одақтасқан ғұн билеушісі:
А. Мете
В. Туман
С.Чжичжи
Д. Лаошан
Е. Хуханье
22. «Жер – мемлекет тірегі. Онай қалай бере аламыз?»
А. Мете
В. Лаошан
С. Чжичжи
Д.Хуханье
Е.Туман
23. Ғұндардың алғаш екіге бөлінуі:
А. Б.э.д. ІІІғ.
В.Б.э.д. ІІ ғ. ортасы
С. Б.э.д. Іғ. ортасы
Д. Б.э.д. Іғ соңы
Е. Б.э. ІІІғ.
24. Ғұндар қалыптастырған бейнелеу стилі:
А. Андық стиль
В. Полихромдық
С. Реализм
Д. Схематизм
Е. Орнаментализм
25. Қола ғасырының жарқын өнері:
А. Тас қалақшалар жасау
В. Тастағы суреттер
С. Күмбезді ғибадат-жаналап тұрғызу
Д. Болулы суреттер
Е. Қазу мәдениеті
26. Мемлекеттердің Жетісу жерінде тіресу себебі:
А. Ұлы Жібек жолының таршақтарын бақылауға алу
В. Кен орындары үшін күрес
С. Үйсіндердің өзара кікшілділі
Д. Қаңғұй иеліктерінің беске бөлінуі
Е. Юечжилердің қоныс аударуы
27. Б.э.д. 623-595 жж.:
А. Көшпелілердің Алдынғы Азиядағы үстемдігі
В. Сақтарға бағытталған парсы жорықтары
С. Сақтар мен скифтердің өзара соғыстары
Д. Көне үйсіндер туралы алғашқы деректер
Е. Ғүндар туралы жазба мәліметтер
28. Ғұн патшалығының құрылуы:
А. Б.э.д. 48 ж.
В. Б.э.д. ІІ ғ. соңы
С. Б.э.д. 209 ж.
Д. Б.э.д. 155 ж.
Е. Б.э. 48 ж.
29. Масагеттердің саяси тарихын баян еткен:
А. Аристей
В. Геродот
С. Сыма Цянь
Д. Плутарх
Е. Ксенофонт
30. Ашель дәуірінде өмір сүрген адам
А. Архантроп
В. Палеоантроп
С. Австралопитек
Д. Неоантроп
Е. Габилис
31. Ғұндар мен Хаң патшалығы арасында «тұыстық пен теңдік» келісімі:
А. Б.э.д. ІІІғ.
В. Б.э.д. 209 ж.
С. Б.э.д. 198 ж.
Д. Б.э.д. 162 ж.
Е. Б.э.д. ІІғ.
32. Солтүстік ғұндар мен қаңғуйлардың үйсіндерге қарсы жорығы:
А. Б.э.д. 209ж.
В. Б.э.д. 198ж.
С. Б.э.д. 162 ж.
Д. Б.э.д. 90 ж.
Е. Б.э.д. 42 ж.Шижі (Чжичжи) басқарған ғұндар мен Хаң патшалығы
әскерлерінің Талас өзенінің бойындағы шайқасы:
А. Б.э.д. 198 ж.
В. Б.э.д. 162 ж.
С. Б.э.д. 48 ж.
Д. Б.э.д. 36 ж.
Е. Б.э.д. ІІІ ж.
33. Б.э.д. ІІғ. Соңында кімдер одақта:
А. Ючжилер мен ғұндар
В. Ғұндар мен үйсіндер
С. Ғұндар мен қаңғуйлар
Д. Қаңғұйлар мен үйсіндер
Е. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
34. Көне үйсін мен Хаң патшалығының одақтасуы:
А. Б.э.д. ІІІ ғ.
В. Б.э.д. 110 ж.
С. Б.э. 10 ж.
Д. Б.э.д. 158 ж.
Е. Б.э.д. 60 ж.
35. Көне үйсіндер туралы мәліметтерді жиды:
А. Йуе (Йе)
В. Чэнь Тан
С. Чжан Цянь
Д. Страбон
Е. Аристотель
36. Қауынжы мәдениетін қалдырған халық:
А. Сақ
В. Үйсін
С. Қаңғұй
Д. Қыпшақ
Е. Үге
37. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы басталуы:
А. Ортатас
В. Ерте қола
С. Мистытас
Д. Жаңатас
Е. Соңғы қола
38. Үйсіндер мен қаңғуйлар:
А. Бақташы тайпалар
В. Негізінен, егіншілер
С. Негізінен, балық аулаушылар
Д. Мүлде ұқсас емес
Е. Замандары мүлде бөлек
39. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі:
А. Б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
В. Б.э.д. ҮІІІ-ҮІІғғ.
С. Б.э.д. ХІІғ.
Д. Б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ.
Е. Б.э.д. ІІІғ.
40. Қола ғасыры мен шаруашылығының екінші кезеңі:
А. Жайлауда мал бағу
В. Үй маңында мал бағу
С. Көшпелі мал шаруашылығы
Д. Жартылай көшпелі мал шаруашылығы
Е. Малды қолға үйрету
41. Ботай мәдениеті:
А. Жоғарғы ертетас
В. Мезолит
С. Энеолит
Д. Қола ғасыры
Е. Төменгі ертетас
42. Тайпаралық айрбастың жақсы дамуы:
А. Төменгі ертетас
В. Жоғарғы ертетас
С. Мезолит
Д. Мустье
Е. Қола ғасыры
43. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам
А. Австралопитек
В. Габилис
С. архантроп
Д. Неоантроп
Е. Палеоантроп
44. Төменгі ертетас
А. Қазба адамдар
В. «Жаңа адам»
С. Егіншілер
Д. Бақташылық
Е. Желкенді кеме
45. Ашельде шыққан өндірісті бірі
А. Леваллуа
В. Тасты тесу
С. Пышақтәрізді қалақша
Д. Ұсақтас өндірісі
Е. Металл балқыту
46. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі
А. б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
В. б.э.д. ҮІІІ-ҮІІ ғғ.
С. б.э.д. ҮІ-ІҮғғ.
Д. б.э.д. ІІІғ.
Е. б.э. ІІғ.
47. Шағылы мәдениеті қай дәуірге жатады?
А. Төменгі ертетас
В. Ортатас
С. Жоғарғы ертетас
Д. Жаңатас
Е. Қола ғасыры
48. Б.э.д ІІғ. Соңында кімдер одақтасты?
А. Үйсіндер мен Хаң патшалығы
В. Үйсіндер мен қаңғұйлар
С. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
Д. Ғұндар мен үйсіндер
Е. Солтүстік ғұндар мен Хаң патшалығы
49. Өңдіруші шаруашылықтың басы:
А. Төменгі ертетас
В.Ортатас
С. Жоғарғы ертетас
Д. Жаңатас
Е. Қола ғасыры
50. «Сен айламен ұлымды ұстап, шайқаста сені жеңген мені тірідей өлтірдің.
Мен сені, өзім айтқандай, қаңға қандырдым»
А. Анахарс
В. Мете
С. Томирис
Д. Дарий
Е. Аттила
51. Македондық Ескендір шапқыншылығына қарсы соғдылар мен сақтар
әрекеттері:
А. Б.э.д. 332-330 жж.
В. Б.э.д. 325-323 жж.
С. Б.э.д. 329-327 жж.
Д. Б.э.д 320-317 жж.
Е. Б.э.д. 317-315 жж.
52. Ғұндардың жоғарғы билеушісі:
А. Қаған
В. Күнби
С. Шаңұй
Д. Сяң
Е. Тайцзун
53. Сәнби шапқыншылығы үд еген уақыт:
А. Б.э.д. ІІІ ғ. соңы
В. Б.э.д. І ғ. басы
С. Б.э.д. ІІғ. Ортасы
Д. Б.э.д. ІІғ. соңы
Е. Б.э. І ғ. ортасы
54. Мезолиттегі бір жетістік:
А. Егіншілік шығуы
В. Доңғалақты көліктің шығуы
С. Ұсақтас өңдірісінің шығуы
Д. Тасты ұзыншылап жару
Е. Металл балқыту
55. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам?
А. Архантроп
В. Ноантроп
С. Палеоантроп
Д. Габилис
Е. Австралопитек
56. Төменгі ертетас дәуіріне тән құралдың бірі:
А. Тас жебе
В. Садақ
С. Нуклеус
Д. Чоппер
Е. Гуеранг
57. Ашель дәуірінің уақыты:
А. 2,5 млн-800мың жыл бұрын
В. 800-140 мың жыл бұрын
С. 140-40 мың жыл бұрын
Д. 40-12 мың жыл бұрын
Е. 12-7 мың жыл бұрын
58. Жоғарғы ертетас ескерткіштерінің бірі:
А.Шүлбі
В. Бөріқазған
С. айдабол
Д. Қараүңгір
Е. Атбасар
59. Ұлы ғұн патшалығының дәуірлеген заманы:
А. б.э.д. ҮІІғ.
В. б.э.д. Үғ.
С. б.э.д. ІІІғ.
Д. б.э.д. ІІғ.
Е. б.э.д. Іғ.
«Қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихы»
пә
ІІІ НҰСҚА
1. 400-200 мың жыл бұрын
А. Олдувай
В. Ерте Ашель
С. Орта Ашель
Д. Соңғы Ашель
Е. Ерте мустье
2. 2,5 млн. – 800 мың жыл бұрын
А. Олдувай
В. Ерте Ашель
С. Орта Ашель
Д. Соңғы Ашель
Е. Ерте мустье
3. 70-40 мың жыл бұрын
А. Ерте мустье
В.Орта мустье
С. Соңғы мустье
Д. Жоғарғы ертетас
Е. Ортатас
4. Б.э.д. 7-5 – б.э.д. 4 мың жыллдық
А. Олдувай
В. Ашель
С. Мустье
Д. Жоғарғы ертетас
Е. Жаңатас
5. Б.э.д. ІІ мңжқ ортасы
А. Ерте қола
В. Орта қола
С. Соңғы қола
Д. Ертетемір
Е. Соңғы темір
6. Б.э.д. І мңжқ
А. Ерте қола
В. Орта қола
С. Соңғы қола
Д. Ертетемір
Е. Соңғы темір
7. Дамыған сақ уақыты
А. Б.э.д. ҮІІғ.
В. б.э.д. Ү-ІҮ ғ.
С. б.э.д. ІІІғ.
Д. б.э.д. ІІғ.
Е. б.э.д. Іғ.
8. Ұлы ғұн патшалығының дәуірлеген заманы
А. б.э.д. ҮІІ ғ.
В. б.э.д. Үғ.
С. б.э.д. ІІІғ.
Д. б.э.д. ІІғ.
Е. б.э.д. Іғ.
9. Соңғы ғұндар заманы
А. б.э. ІІ-Ү ғғ.
В. б.э.д. Іғ.
С. б.э.д. ІІғ.
Д. б.э.д. ІІІғ.
Е. б.э.д. Үғ.
10. Батыс ғұндар (орыс әдебиетінде)
А. Хунну
В.Сюнну
С. Гунну
Д. Дася
Е. Янцай
11. Сақтар мен скифтер
А. Замандары бір
В. Жер аумағы бір
С. Замандары бөлек
Д. Тайпа құрамы бір
Е. Мүлде ұқсас емес
12. Ғұндар мен қаңғұйлар
А. Көп жауласты
В. Одақтасқаны бір
С. Негізінен, егіншілер
Д. б.э.д. Ү ғ.
Е. б.э.д. ІҮ ғ.
13. Сәнби шапқыншылығы үдеген уақыт:
А. Б.э.д. ІІІ ғ. соңы
В. Б.э.д. І ғ. басы
С. Б.э.д. ІІғ. Ортасы
Д. Б.э.д. ІІғ. Соңы
Е. Б.э. І ғ. ортасы
14. Қола ғасырының кен ісі орталықтарының бірі:
А. Солтүстік Қазақстан
В. Алтай
С. Сырдария
Д. Атырау жағалауы
Е. Қаратау
15. Орталық Қазақстандағы Андронов мәдениетінің екінші кезеңі:
А. Құлажорға
В. Нұра
С. Атасу
Д. Беғазы
Е. Қанай
16. Ботаймәдениеті:
А. Жоғарғы ертетас
В. Мезолит
С. Энеолит
Д. Қола ғасыры
Е. Төменгі ертетас
17. Тайпаралық айрбастың жақсы дамуы:
А. Төменгі ертетас
В. Жоғарғы ертетас
С. Мезолит
Д. Мустье
Е. Қола ғасыры
18. Ғұндар қалыптастырған бейнелеу стилі:
А. Андық стиль
В. Полихромдық
С. Реализм
Д. Схематизм
Е. Орнаментализм
19. Қола ғасырының жарқын өнері:
А. Тас қалақшалар жасау
В. Тастағы суреттер
С. Күмбезді ғибадат-жаналап тұрғызу
Д. Бояулы суреттер
Е. Қазу мәдениеті
20. Мемлекеттердің жетісу жерінде тіресу себебі:
А. Ұлы Жібек жолының таршақтарын бақылауға алу
В. Кен орындары үшін күрес
С. Үйсіндердің өзара кікшілділі
Д. Қаңғұй иеліктерінің беске бөлінуі
Е. Шечжилердің қоныс аударуы
21. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
А. Шүлбі
В. Қарасу
С. Бөріқазған
Д. Ақтөбе
Е. Қараүңгір
22. Мустье дәуірінің уақыты:
А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын
В. 140-40 мың жыл бұрын
С. 800-140 мың жыл бұрын
Д. 40-12 мың жыл бұрын
23. Көне үйсіндердің астанасы:
А. Шаш
В. Чигу
С. Битянь
Д. Ақтөбе
Е. Давань
24. Ашель дәуірінде өмір сүрген адам
А. Архантроп
В. Палеоантроп
С. Австралопитек
Д. Неоантроп
Е. Габилис
25. Қауыншы мәдениетін қалдырған халық:
А. Сақ
В. Үйсін
С. Қаңғұй
Д. Қыпшақ
Е. Үге
26. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы басталуы:
А. Ортатас
В. Ерте қола
С. Мыстытас
Д. Жаңатас
Е. Соңғы қола
27. Үйсіндер мен қаңғуйлар:
А. Бақташы тайпалар
В. Негізінен, егіншілер
С. Негізінен, балық аулаушылар
Д. Мүлде ұқсас емес
Е. Замандары мүлде бөлек
28. Өңдіруші шаруашылықтың басы:
А. Төменгі ертетас
В.Ортатас
С. Жоғарғы ертетас
Д. Жаңаңатас
Е. Қола ғасыры
29. Мезолиттегі бір жетістік:
А. Егіншілік шығуы
В. Доңғалақты көліктің шығуы
С. Ұсақтас өңдірісінің шығуы
Д. Тасты ұзыншылап жару
Е. Металл балқыту
30. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам?
А. Архантроп
В. Ноантроп
С. Палеоантроп
Д. Габилис
Е. Австралопитек
31. Төменгі ертетас дәуіріне тән құралдың бірі:
А. Тас жебе
В. Садақ
С. Нуклеус
Д. Чоппер
Е. Бумеранг
32. Ғұндар мен Хаң патшалығы арасында «тұыстық пен теңдік» келісімі:
А. Б.э.д. ІІІғ.
В. Б.э.д. 209 ж.
С. Б.э.д. 198 ж.
Д. Б.э.д. 162 ж.
Е. Б.э.д. ІІғ.
33. Солтүстік ғұндар мен қаңғуйлардың үйсіндерге қарсы жорығы:
А. Б.э.д. 209ж.
В. Б.э.д. 198ж.
С. Б.э.д. 162 ж.
Д. Б.э.д. 90 ж.
Е. Б.э.д. 42 ж.
34. Шижі (Чжичжи) басқарған ғұндар мен Хаң патшалығы әскерлерінің Талас
өзенінің бойындағы шайқасы:
А. Б.э.д. 198 ж.
В. Б.э.д. 162 ж.
С. Б.э.д. 48 ж.
Д. Б.э.д. 36 ж.
Е. Б.э.д. ІІІ ж.
35. Б.э.д. ІІғ. Соңында кімдер одақта:
А. Ючжилер мен ғұндар
В. Ғұндар мен үйсіндер
С. Ғұндар мен қаңғуйлар
Д. Қаңғұйлар мен үйсіндер
Е. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
36. «Сен айламен ұлымды ұстап, шайқаста сені жеңген мені тірідей өлтірдің.
Мен сені, өзім айтқандай, қаңға қандырдым»
А. Анахарс
В. Мете
С. Томирис
Д. Дарий
Е. Аттила
37. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам
А. Австралопитек
В. Габилис
С. архантроп
Д. Неоантроп
Е. Палеоантроп
38. Төменгі ертетас
А. Қазба адамдар
В. «Жаңа адам»
С. Егіншілер
Д. Бақташылық
Е. Желкенді кеме
39. Ашельде шыққан өндірісті бірі
А. Леваллуа
В. Тасты тесу
С. пышақтәрізді қалақша
Д. Ұсақтас өндірісі
Е. Металл балқыту
40. Ортатаста кең тарай бастаған жаңалық
А. Чоппер
В. Үшкіртас
С. жалпақша
Д. Садақ
Е. Металл балқыту
41. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
А. Шүлбі
В. Қарасу
С. Бөріқазған
Д. Ақтөбе
Е. Қараүңгір
42. Б.э.д. 623-595 жж.:
А. Көшпелілердің Алдынғы Азиядағы үстемдігі
В. Сақтарға бағытталған парсы жорықтары
С. Сақтар мен скифтердің өзара соғыстары
Д. Көне үйсіндер туралы алғашқы деректер
Е. Ғүндар туралы жазба мәліметтер
43. Ғұн патшалығының құрылуы:
А. Б.э.д. 48 ж.
В. Б.э.д. ІІ ғ. соңы
С. Б.э.д. 209 ж.
Д. Б.э.д. 155 ж.
Е. Б.э. 48 ж.
44. Масагеттердің саяси тарихын баян еткен:
А. Аристей
В. Геродот
С. Сыма Цянь
Д. Плутарх
Е. Ксенофонт
45. Көне үйсін мен Хаң патшалығының одақтасуы:
А. Б.э.д. ІІІ ғ.
В. Б.э.д. 110 ж.
С. Б.э. 10 ж.
Д. Б.э.д. 158 ж.
Е. Б.э.д. 60 ж.
46. Көне үйсіндер туралы мәліметтерді жиды:
А. Йуе (Йе)
В. Чэнь Тан
С. Чжан Цянь
Д. Страбон
Е. Аристотель
47. Малды қолға үйрете бастау:
А. Жоғарғы ертетас
В. Төменгі ертетас
С. Қола ғасыры
Д. Ертетемір
Е. Ортатас
48. Аңдық стильдің бір ерекшелігі
А. Аңдары жеке бейнелеу
В. Аңдар мен аңшыларды қатар бейнелеу
В. Аң елшемдерін дұрыс көрсету
Д. Аңдарының аяқтарын бүгіп бейнелеу
Е. Аңдарды схемамен беру
49. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі
А. б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
В. б.э.д. ҮІІІ-ҮІІ ғғ.
С. б.э.д. ҮІ-ІҮғғ.
Д. б.э.д. ІІІғ.
Е. б.э. ІІғ.
50. Шағылы мәдениеті қай дәуірге жатады?
А. Төменгі ертетас
В. Ортатас
С. Жоғарғы ертетас
Д. Жаңатас
Е. Қола ғасыры
51. Б.э.д ІІғ. Соңында кімдер одақтасты?
А. Үйсіндер мен Хаң патшалығы
В. Үйсіндер мен қаңғұйлар
С. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
Д. Ғұндар мен үйсіндер
Е. Солтүстік ғұндар мен Хаң патшалығы
52. Македондық Ескендір шапқыншылығына соғдылар мен сақтар әрекеттері:
А. Б.э.д. 332-330 жж.
В. Б.э.д. 325-323 жж.
С. Б.э.д. 329-327 жж.
Д. Б.э.д 320-317 жж.
Е. Б.э.д. 317-315 жж.
53. Ғұндардың жоғарғы билеушісі:
А. Қаған
В. Күнби
С. Шаңұй
Д. Сяң
Е. Тайцзун
54. Ашель дәуірінің уақыты:
А. 2,5 млн-800мың жыл бұрын
В. 800-140 мың жыл бұрын
С. 140-40 мың жыл бұрын
Д. 40-12 мың жыл бұрын
Е. 12-7 мың жыл бұрын
55. Жоғарғы ертетас ескерткіштерінің бірі:
А.Шүлбі
В. Бөріқазған
С. Айдабол
Д. Қараүңгір
Е. Атбасар
56. Саяқ мәдениетінің уақытнамалық кезеңі:
А.Ашель
В. Ортатас
С. Мустье
Д.Жаңатас
Е. Ертетемір
57. Қаңғуймен одақтасқан ғұн билеушісі:
А. Мете
В. Туман
С.Чжичжи
Д. Лаошан
Е. Хуханье
58. «Жер – мемлекет тірегі. Онай қалай бере аламыз?»
А. Мете
В. Лаошан
С. Чжичжи
Д.Хуханье
Е.Туман
59. Ғұндардың алғаш екіге бөлінуі:
А. Б.э.д. ІІІғ.
В.Б.э.д. ІІ ғ. ортасы
С. Б.э.д. Іғ. ортасы
Д. Б.э.д. Іғ соңы
Е. Б.э. ІІІғ.
60. Қола ғасыры мен шаруашылығының екінші кезеңі:
А. Жайлауда мал бағу
В. Үй маңында мал бағу
С. Көшпелі мал шаруашылығы
Д. Жартылай көшпелі мал шаруашылығы
Е. Малды қолға үйрету
1. Партиялық-мемлекеттік басшылық қандай ұранды менсінбеді
А. «Жерімізді сақтайық» В. «Планета – туған үйім»
С. «Жер – біздің ортақ үйіміз» Д. «Бейбітшілік, еңбек, мамыр»
2. Сегізінші бесжылдық жылдары
А. 1966-70 жж. В. 1951-62 жж.
С. 1970-74 жж. Д. 1968-72 жж.
3. 1960 жж. екінші жартысында колхоздардағы еңбек өнімділігі алдыңғы
бесжылдықпен салыстырғанда қай деңгейде көтерілген еді
А. 2,5 есе В. 1,5 есе
С. 1,8 есе Д. 3 есе
4. 1949 ж. бастап 1963 ж. дейінгі жарылыстардың қуаты қандай болды
А. бірнеше килотоннадан 100 килотоннаға дейін
В. 20 килотоннадан 150 килотоннаға дейін
С.бірнеше килотоннадан 150 килотоннаға дейін
Д.30 килотоннадан 100 килотоннаға дейін
5. Әділетсіздіктің құрбандары болғандар
А. Жұбанов В. Жүмалиев
С. Сүлейменов Д. Барлық жауабы дұрыс
6. Қаз ССР Ғылым Академиясының ашылуы
А. 1946 ж. маусым В. 1914 ж. шілде
С. 1946 ж. наурыз Д. 1917 ж.
7. Қаз ССР Ғылым Академиясының алғашқы президенті…
А. Бекхожин В. Исмаилов
С. Сәтпаев Д. Әуезов
Қазақстанның қазіргі заман тарихы
ІІ-нұсқа
8. Қазақ ұлттық интеллигенцияның қалыптасу процесінің аяқталуы
А. 1960-70 жж. В. 1920-30жж.
С. соғыстан алдыңғы жылдар Д. соғыстан кейінгі жылдар
9. Ең алғашқы Жердің жасанды спутнигі Байқоңыр космодромынан қашан ұшты
А. 4 қазан 1957 ж. В. 17 қантар 1960 ж
С. 20 сәуір 1976 ж. Д. 2 ақпан 1959 ж.
10. Паномаренко Қазақстан Компартиясының ОК бірінші хатшысы болып қай
съезде сайланды
А. 8 съезд В. 5 съезд
С. 6 съезд Д. 7 съезд
11. 1962 ж. бастап қандай зерттеулер жүргізіле бастады
А. Радиацияға түскен адамдардың денсаулық жағдайын зерттеу
В. Ядролық зарядтардың жаңа түрлерін зерттеу
С. Қазақстанның өнеркәсіпті қалаларының экологиялық жағдайын зерттеу ісі
Д. Қоғамның ақаулықтарын ашық айтқан адамдардың ісін зерттеу
12. Қазақ халқының демографиялық дамуы қай кезенде өзгеріске ұшырады
А. 1959-70 жж. В. 1954-60 жж.
С. 1956-62 жж. Д. 1956-63 жж.
13. Н.С. Хрущев ел басқарудан қай жылы ауыстырылды
А. 1963 қараша айы В. 1964 қазан айы
С. 1962 желтоқсан айы Д. 1963 желтоқсан айы
14. 1960 жж. екінші жатрысында іске қанша өнеркәсіп кірісті
А. 450 В. 540
С. 554 Д. 445
15. 1970 ж. темір рудасын өндеу 1960 ж. салыстырғанда қандай көлемде
көтерілді
А. 2 есе В. 5 есе
С. 2,5 есе Д. 3 есе
16. 1969-1970 жж. Қазақстанның қай жерінде халықтан жасырын жер астында үш
рет ядролық жарылыс жасалды.
А. Маңғыстау обл. В. Павлодар обл.
С. Алматы обл. Д. Жамбыл обл.
17. 1970 ж. мұнай өндіру деңгейі қандай көлімге жетті.
А. 10 млрд. В. 10 мын.
С. 10 млн. Д. барлық жауаптары дұрыс емес
18. Ермак ГРЭС-ң үшінші энергоблогі қашан жұмысын бастады
А. 1969 ж. В. 1980 ж.
С.1968 ж. Д. 1970 ж.
19. 1965 ж. кокстелген көмірді өндіру 1960 ж. қанша % -өсті
А. 50% В. 40%
С. 21% Д. 68%
20. Соғыстан кейінгі жылдары шаруашылықты қандай бағытқа көшіру басталды.
А. Ауыл шаруашылығын көтеру бағыты
В. Индустрияландыру бағыты
С. Әскери-экономикалық сұранымды өтеу бағыты
Д. Бейбіт бағыт, азаматтық өндірісті арттыру бағыты
21. 1960жж. құрылыс қай бағытта дамыды
А. интенсивті В. интенсивті және экстенсивті
С. экстенсивті Д. дұрыс жауабы жоқ
22. Қай жылдары КСРО, АҚШ және басқа да мемлекеттер « суық соғыстың» жаңа
бағытына бет алды
А.1980 ж. басы В. 1980 ж. ортасы
С.1970 ж. аяғы Д. 1980 ж. аяғы
23. Қай жылы КСРО өзінің әскерлерін Ауғаныстанға кіргізді
А. 1979 желтоқсан айы В. 1979 ақпан айы
С. 1978 желтоқсан айы Д. 1963 қантар айы
24. Қай жылы КСРО өз әскерлерін Ауғаныстаннан щығарды
А. 1988 ж. В. 1989 ж.
С. 1987 ж. Д. 1972 ж.
25. Қазақстанда ең бірінші тәуелсіз «Бастама» ұйымы қай кезде құрылған
А. 1987 тамыз айы В. 1988 қыркүйек айы
С. 1986 қазан айы Д. 1997 қыркүйек айы
26. 1950-шы ж. Қазақстанның экономикалық күш-қуатының өсуі үшін алғы
шарттар жасалды, бұл жылдары халық шаруашылығының қандай саласы жоғары
дамыды
А. Жеңіл өнеркәсіп саласы В. Шикізат пен отын өндіретін салалар
С. Ауыл шаруашылығы Д. Жеңіл өнеркәсіп пен тамақ өнеркәсібі
27. Жаңа Өзендегі оқиғалар қай кезде болды
А. 1986 ж. В. 1989 ж.
С. 1987 ж. Д. 1966 ж.
28. «Азат» қозғалысы қай жылы құрылды
А. 1989 ж. В. 1990 ж.
С. 1988 ж. Д. 1987 ж.
29. 1989 ж. ақпан айында қандай қозғалыс ұйымдастырылды
А. «Азат» В. «Невада-Семей»
С. «Желтоқсан» Д. «Алаш»
30. «Невада-Семей» қозғалысын кім құрған
А. О. Сүлеуменов В. М. Шаханов
С. Ә. Кекілбаев Д. Н. Назарбаев
31. «Невада-Семей» қозғалысы қай жылы іске кірісті
А. 1989 ж. В. 1985 ж.
С.1991 ж. Д. 1986 ж.
32. 1950-ші ж. Қазақстан өнеркәсібінің жетекші және болашағы мол саласы
А. Жеңіл өнеркәсіп В. Тамақ өнеркәсібі
С. Қара металлургия Д. Түсті металлургия
33. Семей ядролық полигоны қай кезде тоқтатылды
А. 1990 ж. В. 1989 ж.
С. 1993 ж. Д. 1991 ж.
34. Қаз ССР Жоғарғы Кеңесі президент постын қабылдап, бұл постқа Н.Ә.
Назарбаевтың сайлануы қай кезде болды
А. 12 қараша 1990ж. В. 24 сәуір 1990 ж.
С.13 шілді 1991 ж. Д. 23 қыркүйек 1992 ж.
35. Қаз ССР Жоғарғы кеңесі Қазақ ССР-нің мемлекеттік тәуелсіздігі тұралы
декларациясын қай кезде қабылдады
А. 12 қараша 1990 ж. В. 5 мамыр 1990 ж.
С. 25 қазан 1990 ж. Д. 16 желтоқсан 1966 ж.
36. Қай жылы Н.Ә. Назарбаев халықтық сайлауда елдің бірінші президенті
болып сайланды
А. 12 сәуір 1990 ж. В. 1 желтоқсан 1991 ж.
С. 30 тамыз 1992 ж. Д. 15 мамыр 1990 ж.
37. 1960-шы ж. Кеңес одағының аса мұнайлы аудандарының бірі:
А. Жезқазған В. Маңғыстау
С. Қарағанды Д. Атырау
38. Қазақ республикасының бірінші президенті өз ісіне қашан кірісті
А. 10 желтоқсан 1990 ж. В. 1 желтоқсан 1991 ж.
С. 24 сәуір 1990 ж. Д. 18 тамыз 1990 ж.
39. Қай кезде Қазақ республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақ республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады
А. 2 қазан 1992 ж. В. 23 қараша 1991 ж.
С. 16 желтоқсан 1991 . Д. 25 қазан 1990 ж.
40. Қай кезде Жоғарғы Кеңес Қазақ Советтік Социалистік республикасын
Қазақстан республикасына ауыстырылуы туралы шешім қабылдады
А. 10 желтоқсан 1991 ж. В. 20 қазан 1991 ж.
С. 12 шілде 1992 ж. Д. 26 наурыз 1991 ж.
41. Қай оқиға 1990 ж. байланысты емес
А. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына ие болуы
В. Ең бірінші қазақ ғарышкері Т. Әубәкіровтың ғарышқа ұшуы
С. Қазақстан Республикасының бірінші президентін сайлау
Д. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін жариялау
42. Соғыстан кейінгі жылдары Семей облысында өнеркәсіптің қай саласы
басымырақ дамыды
А. Ауыр өнеркәсіп және құрылыс материалдарын дайындау өнеркәсібі
В. Жеңіл өнеркәсіп және тамақ өнеркәсібі
С. Электр қуатын өндіру өнеркәсібі Д. Көмір өнеркәсібі
43. 1991 ж. 2 қазанда ғарышқа сапар шеккен алғашқы қазақ ғарышкері
А. Бигелдинов В. Мұсабаев
С. Әубәкіров Д. Беда
44. Қай кезде Алматы қаласында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы
құжатқа қол қойылған
А. 21 желтоқсан 1991 ж. В. 31 желтоқсан 1990 ж.
С. 12 мамыр 1993 ж. Д. 3 наурыз 1995 ж.
45. Қашан және қай жерде ТМД құрылған
А. 21 желтоқсан 1991 ж., Алматыда
В. 30 ақпан 1990 ж., Мәскеуде
С. 25 қазан 1993 ж., Минскде
Д. 18 тамыз 1992 ж., Беловеж тоғайында
46. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік әнұраны қай жылы қабылданды
А.19 наурыз 1992 ж. В.20 сәуір 1991 ж.
С. 11 желтоқсан 1993 ж. Д.6 маусым 1993 ж.
47. 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысына дейін М. Маметова қандай оқу орнының
студенті болды.
А. ҚазМУ В. ҚазПИ
С. АММИ Д. Алматы әйелдер институты
Е. Ауыл шаруашылық институты
48. Қазақстан Республикасының мемлекеттік ел таңбасы мен байрағы қай жылы
қабылданды
А. 4 маусым 1992 ж. В. 1993ж.
С. 25 желтоқсан 1991 ж. Д. 1992 ж.
49. Қазақстан қай жылы Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болды
А. 31 қыркүйек В. 2 наурыз 1999 ж.
С. 20 мамыр 1991 ж. Д. 24 маусым 1993 ж.
50. Қазақстан Республикасының ең бірінші Ата заңы қай жылы қабылданған
А. 30 тамыз 1995 ж. В. 28 қантар 1993 ж.
С. 25 қантар 1992 ж. Д. 30 тамыз 1993 ж.
51. 1993 ж. 28 қантар күні не болды
А. Тәуелсіз Қазақстанның бірінші Ата заңы
В. Республикамыз БҰҰ-ға мүше болды
С. ТМД құрылды
Д. Қазақстан Республикасының бірінші президенті сайланды
52. Тың және тыңайған жерлерді игеру Қазақстанда қай жылы басталды
А. 1946 ж. В. 1949 ж.
С. 1954 ж. Д. 1959 ж.
53. Қазақстан Республикасының екінші Ата заңы қашан қабылданды
А. 1996 ж. В. 1989 ж.
С.1995 ж. Д. 1998 ж.
54. Республика астанасының Алматы қаласынан Ақмола қаласына ауыстырылуы…
А. 5-9-шы желтоқсан 1992ж. В. 10 желтоқсан 1997 ж.
С. 19 мамыр 1996 ж. Д. 23 қараша 1998 ж.
55. Ақмола қаласына Астана атының берілуі қай кезде болды
А. 6 мамыр 1998 ж. В. 25 қыркүйек 1997ж.
С.12 наурыз 1996 ж. Д. 14 мамыр 1997 ж.
56. «Репатриация» білдіреді:
А. Халықтардың жер аударуы В. мәдени мұрасынан айырылу
С. Экономиканы әскери бағытқа көшіру Д. халықтарды күшпен
көшіру
57. 1941-1945 Ұлы Отан соғысы жылдарында қанша адамдар репатриацияға
ұшырады
А. 970 мың. В. 550 мың.
С. 50 мың. Д. 10мың.
Қазақстанның қазіргі заман тарихы
ІІІ-нұсқа
58. Тың және тыңайған жерлерді игеру жұмысы кімнің ұсынысы бойынша
жүргізілді
А. КССРО ғылыми академиясының ғалымдары В. КССР Ғылыми
академиясының ғалымдары
С. Жергілікті ауыл шаруашылығы мамандары Д. Шетел ғалымдары
Е. Мемлекеттегі жоғары аппараттың басшылығымен
59. 1941-1945 Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанға қанша кәсіп орындар
орналастырылды
А. 220 фабрика, зауыт, ұстахана, артель және өнеркәсіп комбинаты
В. 54 фабрика мен зауыт
С. 100 аса зауыт пен ұстахана Д. 20 тамақ және жеңіл өнеркәсіп
орындары
Е. 150 фабрика, зауыт және артель
60. 1941-1945 Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанға қандай саласы басымырақ
болды
А. Қару-жарақ пен оқ-дәрі шығаратын кәсіпорындар В. Тамақ,
жеңіл және тоқыма өнеркәсібі кәсіпорындары
С. Машина жасау өнеркәсібі кәсіпорындары Д. Металл өңдейтін және
машина жасайтын зауыттар
Е. Электр қуаты өндіру өнеркәсібі
61. 1941-1945 жылы Ұлы Отан соғысына қатысқан қазақстандықтардың шамамен
үштен екі бөлігі кімдер еді
А. Ғылыми қызметкерлер В. ауыл мен село адамдары
С. Қала тұрғындары Д. Әскери офицерлер
Е. Зауыттар мен фабрика жұмысшылары
62. 1943 ж. Ақтөбе облысында ауыл шаруашылығы өнімін өндіруде дүние жүзілік
рекорд жасаған кім
А. Тары өсіруден Ш. Берсиев В. Күрш өсіруден И. Жакаев
С. Қызылша өсіруден М. Мухамедиева
Д. Мал өсіруден Ж. Муқашев
Е. Жылқы өсіруден Ш. Шуғаипова
63. 1941-1945 жж. Қазақстанда ғылымның қандай саласы басымырақ дамыды.
А. Геология В. Тарих
С. Медицина Д. филология
Е. Педагогика
64. 1941-1945 жж. республикада қанша ғылыми институт жұмыс істеді.
А. 12 В. 15
С. 5 Д. 2
Е. 22
65. Қазақ ССР ғылым академиясы қашан қурылды
А. 1946 маусымда В. 1945 желтоқсанда
С. 1946 желтоқсанда Д. 1947 ақпанда
Е. 1944 желтоқсанда
66. Соғыстың алғашқы айларында КСРО неліктен адам күшімен техникасы жөнінен
көн шығынға ұшырады.
А. 12 мемлекетті басып алған және 14 одақтасы болған жаудың күші басым
еді
В. Бүкіл шетелдік Еуропа экономикасының неміс басқыншыларына жұмыс істеуі
С. КСРО –ның соғысқа одақтарсыз кіруі, Кеңес басшылығының есебінен
жанылуы
Д. КСРО-ның жауынгерлік даярлық дәрежесі мен тәртібі 1937-38
жж.жазалаудан кейін төмен болғандығы
Е: Жоғардағылардың барлығы
67. Ұлы Отан соғысындағы ерліктері үшін ең бірінші болып Кеңес Одағының
батыры атағына иеленген кім
А. Ұшқыш-исстребитель С.Д.Луганский
В. Ұшқыш-штурмовик Л.И. Беда
С. Ұшқыш-штурмовик Т.Бигельдинов
Д. Генерал-майор К.А. Семенченко
Е. Лейтенант Р. Қошқарбаев
68. Қандай көтеріліс туралы айтылған… «Қазақ еңбекшілері өз кәсіптерін
тастап, басқаларға бағынышты болғанда және үйінде жатып өлгенше даланың
ең түпкіріне көшіп кетті»
А. Кенесары Қасымов көтерілісі В. Қоқан феодалдарына қарсы
С. 1916 жылғы көтеріліс Д. 1870 ж. Маңғышлақта болған
көтеріліс
69. Қай көтерілістің қатысушылары ең көп болған
А. 1916 ж. В. 1783-1797 жж.
С. 1836-1838 жж. Д. 1837-1847 жж.
70. 1916 ж. көтерілістің басты мақсаты қандай
А. Халықтың ұлттық-саяси бостандығы
В. Халықты феодалдық езгіден босату
С. Феодалдарға қарсы Д. Ұлтшылдық
71. 1916 ж.көтерілістің басталуының негізгі себебі:
А. 1-дүниежүзілік соғысқа байланысты халықтың ауыр жағдайы
В. Үкіметтің жоғарғы эшелондарындағы күйреу
С. Басқарушы орталықтың аграрлық реформаны жүргізуден бас тарту
Д. Барлық жауаптары дұрыс
72. Отарлау саясаты кезеңінде (1907-1912жж.) қанша адам Ресейден Қазақтанға
көшірілген
А. 1 млн-ға жуық адам В. 2 400 000 адам
С. 3 млн-нан астам адам Д. 500 мың адам
73. ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында қазақтармен орыстардың арасындағы
қақтығыстар қандай себептерден туды
А. Ресей үкіметінің заңдарына қазақтардың бағынбауы
В. Күн көру мақсатында қазақтардың орыстардың поселкелеріне шабуыл жасауы
С. Орыстарды қазақ жерлеріне көшіру
Д.территориялық мәселені екі жақтың шеше алмауы
74. 1916 ж. көтеріліс алдында қандай салық пайда болған
А. Болыстық алым В. Киіз үйден әскери салық алу
С. Жер салығы Д. Малдан салық алу-зекет
75. ХХ ғ. басында Қазақстанда патша үкіметі қандай саясатты жүргізді
А. Қазақ халқын өркендету саясаты В. Феодалдарға қарсы саясат
С.Қазақстанды азық-түлікпен етуге бағытталған саясат
Д. Орыстандыру саясаты
76. 1916 ж. көтерілістің тууына сылтау болған не?
А. Қазақстанда жүргізілген көптеген репрессиялар
В. Ерлерді тыл жұмыстарына алу
С. Ресей кен орындарына жұмысқа алу Д. Барлық жауабы дұрыс емес
77. 1916 ж. көтеріліс қандай облыстарда өте белсенді болды
А. Қорам және Торғай В. Жетісу
С. Жетісу мен Торғай Д. Семей және Қорам
78. 1916 ж. Торғай ошағындағы көтерілістің басшысы кім болды
А. Болатбек Әшекеев В. Тоқаш Бокин
С. Амангелді Иманов Д. Жәмеңке Мәмбетов
79. 1916 ж. қарашаның 2-ші жартысынан бастап 1917 ж. ақпанның ортасына
дейін көтерілісшілер соғыстың қандай түрін жүргізді
А. Шабуылдық-жаулаушылық В. Арьергардтық
С. Партизандық Д. Қорғаныстық
80. 1916 ж. патшаны тақтан құлату көтеріліскек қандай әсер етті
А. Оның деңгейін кеңейтті В. Реседің территориясына қоныс
аударуға мүмкіншілік берді
С. Көтеріліс өз мақсаттарын өзгертті Д. Ол толығымен тоқтатылды
81. 1916 ж. көтерілістің басты мақсаты қандай еді
А. Халықтың ұлттық-саяси бостандығы В. Халықты феодалдық езгіден босату
С. Совет өкіметін орнату Д. Қазақ жерін біріктіру
82. Қашан және қай қалада Қазақстанның барлық облыстарының өкілдері
қатысқан бірінші Бүкілқазақтық съезд болды
А. Ақмолада,20-21 мамыр 1917 ж. В. Орынборда, 21-26 шілде 1917 ж.
С. Петропавлда, 25-26 тамыз 1916 ж. Д. Өскеменде, 23-24 сәуір 1918 ж.
83. І Бүкілқазақтық съезде қанша мәселе талқыланды
А.14 мәселе В. 16 мәселе
С. 100 мәселе Д. 25 мәселе
84. І Бүкілқазақтық съезде А. Байтұрсынов пен М. Дулатов не айтты?
А. Пантюркизм идеясы В. Парламенттік республиканың идеясы
С. Тәуелсіз автономиялық Қазақстан құру туралы
Д. Егеменді Қазақ мемлектін құруды
85. Қай жылы Ақпан буржуазиялық-демократиялық революцияның нәтижесінде
патша билігі құлады?
А. 1915 ж. В. 1917 ж.
С. 1919 ж. Д. 1914 ж.
86. 1917 ж. бүкіл мемлекетте, соның ішінде Қазақстанда қандай екінші үкімет
өмір сүрген
А. Жұмысшылар кеңесі В. Солдат депутаттары
С. Шаруалар депутаттары Д. жоғарыда айтылғандардың барлығы
87. Қазақстанда шаруалар депутаттарының кеңесі қашан пайда болған
А. 1916 ж. мамыр В. 1917 ж. наурыз
С. 1915 ж. қыркүйек Д. 1917 ж. шілде
88. Қазақстан Кеңестері пайда болуынан бастап қандай сипатта болған
А. Буржуазиялық В. Революциялық
С. Интерноционалдық Д. Экономикалық
89. Жұмысшылар мен шаруалар депутаттарының кеңесіне қандай ұлттар кірген
А. Орыстар, қазақтар, украиндықтар В. Татарлар, ұйғырлар, өзбектер
С. Басқа халық өкілдері Д. Жоғарыда айтылғандардың барлығы
90. Қай жылы «Алаш» партиясының облыстық, уездік съездері өткізілді
А. 1917 ж. сәуір-мамыр В. 1918 ж. наурыз-сәуір
С. 1919 ж. ақпан-наурыз Д. 1920 жэ. қаңтар-ақпан
91. 1917 ж. 26 масымда Түркістан әскери округінің басшысы қандай бұйрық
берді
А. «Бұратана жұмысшыларды ату»
В. «Бұратана жұмысшылар эшелондарын тексеріп, олардың қару-жарақтарын
тартып алу»
С. «Бұратана жұмысшыларды реквизиялап, қаруын алып, түрмеге отырғызу»
Д. «Бұратана жұмысшыларды кудалау»
92. 1917 ж. Қазақстан халқының қанша бөлігі революцияға қатысқан
А. Халықтың жартысы В. Қозғалысқа қатыспаған
С. Халықтың барлығы Д. Халықтың үлкен бір бөлігі
93. Қашан Қазақстанда Уақытша үкіметтің жергілікті органдары қалыптасты
А. 1916 ж. В. 1917 ж. шілде
С. 1917 ж. наурыз Д. 1917 ж. қазан
94. Тұрар Рысқұлов құрған ұйым қалай аталады
А. Жас қазақ В. Еркін дала
С. Қазақ жастарының революциялық одағы Д. Бірлік
95. Қазақстандағы Уақытша үкімет органдарын басқарған кім
А. Буржуазия өкілдері В. Шенеунік қкілдері
С. Революционерлер Д. Буржуазия және шенеунік өкілдері
96. Уақытша өкіметтің комиссары болмаған кім
А. А. Байтұрсынов В. А. Бөкейханов
С. М. Тынышпаев Д. М. Шоқай
97. Орынбор қаласында Кеңес үкіметі қай жылы орнатылды
А. 1917 ж. 19 ақпан В. 1918 ж. 18 қаңтар
С. 1918 ж. 27 мамыр Д. 1919 ж. 4 мамыр
98. «Алаш» партиясы қашан құрылды
А. 1918 ж. В. 1917 ж.
С. 1905 ж. Д. 1914 ж.
99. «Үш жүз» партиясының лидері кім болған
А. А. Ерманов В. Қ. Тоғысов
С. Г. Қаратаев Д. Х. Ғаббасов
100. Қашан және қай жерде қарулы Қазан көтерілісі басталған
А. 24 қазанда 1917 ж. Петроградта В. 2 қазақнда 1918 ж. Петроградта
С. 16 қазанда 1917 ж. Мәскеуде Д. 7 қараша 1917 ж. Петерборда
101. Қай жылы Орынборда екінші Бүкілқазақтық съезд болған
А. 1917 ж. 10-15 қараша айы В. 1918 ж. 17-20 қаңтар айы
С. 1917 ж. 15-18 қыркүйек айы Д. 1917 ж.5-12 желтоқсан айы
102. Казревкомның басты қызметі неде
А. Контрреволюцияға қарсы күрес В. Астық жинауды ұйымдастыру
С. Өлкемізде Совет үкіметін орнату Д. Социалистік идеяларды тарату
103. Қазақ АССР-і Қай жылы құрылған
А. 1920 ж. В. 1922 ж.
С. 1911 ж. Д. 1936 ж.
104. Қай қала Қазақстанның ең алғашқы астанасы болған
А. Қызылорда В. Алматы
С. Орынбор Д. Омбы
105. Қазақ этносының 30-шы жылдардағы шығыны қанша
А. 1 млн. адам В. 100 мың адам
С. 2 млн-ға жуық Д. 6 млн адам
106. Қашан біздің республикамыз Қазақ АССР-і деп атала басталды
А. 1936 ж. В. 1920 ж.
С. 1991 ж. Д. 1949 ж.
107. Қашан Қазақ АССР-і одақтас республика санына қосылды
А. 1936 ж. В. 1924 ж.
С. 1991 ж. Д. 1949 ж.
050203 «Тарих» мамандығы студенттеріне арналған емтихан сұрақтары
1. Қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихы курсының пәні және маңызы,
қайнар көздері.
2. Қазақстан жеріндегі тас ғасыры
3. Қазақстан жеріндегі қола дәуірі. Қола дәуірінің археологиялық
мәдениеттері
4. Сақтар: шаруашылығы, турмысы және қоғамдық құрылысы
5. Үйсіндер мемлекеті: этносаяси тарихы және әлеуметтік құрылымы.
6. Қаңлы мемлекеті: саяси тарихы және шаруашылығы.
7. Хұндардың саяси және этникалық тарихы.
8. Түрік және Батыс түрік қағанаттары: этносаяси тарихы.
9. Түркеш және Қарлық қағанаттары. Саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық
құрылысы
10. Қазақстан жеріне ислам діні мен араб мәдениетінің енуі және тарауы.
11. Ертедегі түріктердің діни нанымдары.
12. Ежелгі түріктердің руникалық жазуы. Көне түркі руникалық жазуының
ескерткіштері.
13. Оғыздар мемлекеті: этникалық және әлеуметтік - саяси тарихы.
14. Қимақ және қыпшақтар мемлекеті: этносаяси тарихы, шаруашылығы.
15. «Жібек жолың және оның ортағасырлық Қазақстанның экономикалық өмірдегі
орны.
16. ІХ-ХІІІ ғғ. Қазақстан жерінде ғылым мен мәдениеттің дамуы. Белгілі
ғалымдар Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласұғни, Ахмет Яссауи және т.б.
17. Қарахандықтар мемлекеті: саяси тарихы, экономикасы және мәдениеті.
18. Қарақытайлар шапқыншылығы және қарахандықтар мемлекетінің құлауы.
19. Наимандар мен керейлердің этносаяси тарихы.
20. Моғолстанның, Ноғай ордасының және Сібір хандығының қазақ халқының
тарихындағы алатын орны.
21. Қазақстан Моңғол империясының құрамында. Алтын Орданың құрылуы және
ыдырауы.
22. 1916 ж. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы және оның тарихи маңызы.
23. Көшпелі өзбектер мемлекеті. Әбілхайыр хан.
24. Қазақ халқының құрылуы. «Қазақ терминнің этимологиясьг: әлеуметтік
және этникалық мәні.
25. Қазақ хандығының құрылуы. Алғашқы қазақ хандары.
26. Казак хандығының нығаюы. Қасым хан және оның ішкі және сыртқы саясаты.
27. Қазақ хандығының Қасым ханнан кейінгі саяси жағдайы (1511-1523 жж.)
28. Тәуекел ханның қазақ жерін кеңейту саясаты.
29. Хақназар хан кезіндегі қазақ хандығының нығаюы.
30. ХУ-ХУІІІ ғғ. қазақ хандығының мемлекеттік және әлеуметтік құрылымы.
31. ХУ1-ХУ11 ғғ. қазақтардың экономикалық және мәдени өмірі.
32. Есім және Жәнгір хандар кезіндегі қазақ мемлекеті (ХУІ-ХУІІғғ.)
33. Тәуке хан кезіндегі Қазақстанның саяси жағдайы (ХУІІғ. соңы-ХУІІІғ.
6асы) *Жеті Жарғы* заңдар жинағы.
34. Қазақ халқының Жоңғар басқыншылығына қарсы күресі (1723-1756 жж.)
35. Кіші және Орта жүз қазақтарының Россия бодандығын қабылдауы: себептері
және сипаты.
36. ХУІІ-ХУІІІғ. қазақ-орыс қатынастары.
37. ХУІІІғ. қазақ-қытай қатынастары.
38. Абылай хан және оның қазақ хандығың қалыптастыру мен нығайтудағы
ерекше орны.
39. ХУІІІ ғ. қазақ меәениеті. Бұқар, Үмбетей, Ақтамберді және т.б.
жыраулардың шығармашылығы
40. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүздегі көтеріліс: себептері және сипаты.
41. Кіші және Орта жүзде хандықтардың жойылуы. XIX ғ. 20-шы жж. патша
үкіметінің Қазақстанда жүргізген әкімшілік және сот реформасы.
42. Бөкей хандығындағы Исатай Тайманов және Махамбет Өтемісов бастаған
қазақ шаруаларының көтерілісі.
43. Қазақстандағы Кеңесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық қозғалысы және
оның тарихи маңызы.
44. Қазақстанды Россияға қосуды аяқтау. Өлкедегі XIX ғ. 60-90 жж.
әкімшілік реформасы.
45. XIX ғ. 60-90 жж. самодержавиенің аграрлық саясаты. Қазақстанға орыс
шаруаларын жаппай қоныс аударудьң басталуы. Ұйғырлар мен дуңғандардың
қоныс аударуы.
46. XIX ғ. екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы.
Ұлт буржуазиясы мен жұмысшы табының ұлттық отрядының қалыптаса
бастауы.
47. Жүздердің пайда болуының уақыты және себептері олардың географиялық
орналасуы. Жүздерге кірген негізгі рулар.
48. ХІХ-ХХ ғ. басындағы Қазақстан мәдениеті.
49. Тұңғыш қазақ ғальмы Шоқан Уалиханов және оның Қзақстанның жәпе Орталық
Азияның тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеудегі қосқан
улесі.
50. Россиядағы 1905-1907 жж. революция және оның қазақ қоғамына әсері.
51. Россиядағы Столыпинның аграрлық реформасы және Қазақстанға жаңадан
орыс шаруаларын жаппай қоныс аудару.
52. Ақ-Орданың құрылуы және көтерілуі. Орыс хан және Тоқтамыс.
53. Россиядағы Ақпан революциясы. Уақытша укіметтің Қазақстандағы саясаты.
54. Қазақстанда қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялардың құрылуы («Алаш»,
*Үш жүз* және т.б.)
55. Қазақ өлкесінің автономиясын жариялау. *Алаш Орда* үкіметі және оньң
Кенес ек1метшс катынасы.
56. Қазақстан жеріндегі азамат соғысы (1918-1920 жж.)
57. Қазан революциясы және Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы.
58. Қазақ АКСР-нын құрылуы. Қазақ жерлерін біріктіруді аяқтау (1920-1924
жж.).
59. Қазақстанда ЖЭС-ті (НЭП-ті) іске асыру. Жер-су реформасы.
60. Әлихан Бөкейханов — аса көрнекті қоғамдық - саяси қайраткер және
ғалым.
61. Қазақстандағы индустрияландыру: қиындықтар, табыстар және кемшіліктер.
62. Қазақстандағы күштеп коллективтендіру және оның зардаптары.
63. Қазақстанда 30-шы жж. заңдылықтың бұзылуы және жаппай репрессия.
64. Қазақстандағы 20-30-шы жж. мәдени құрылыс және оның қайшылықты сипаты.
65. Қазақстандағы 20-30-шы жылдардағы идеялар күресі. Кіші Октябрь идеясы.
Тоталитарлық жүйенің орнауы.
66. Шәкәрім Құдайбердіұлы — ақын, ғалым және қоғам қайраткері.
67. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы (1941-1945) қазақстандықтардың майдандағы
ерліктері.
68. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы (1941-1945) қазақстандықтардың еңбектегі
ерлігі.
69. Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстандағы ұлттық қатынастар. Репрессияға
ұшыраған халықтар және оларды Қазақстанға қоңыс аудару.
70. Соғыстан кейінгі кезеңдегі қоғамдық-саяси өмір. *Бекмаханов ісі*.
71. Қазақстан соғыстан кейінгі онжылдықтарда: экономиканы қайта құру.
72. Қазақстан XX ғ. 50-ші жж. басында — 60-шы жж. ортасында.
73. Тың жерлерді игеру: жағымды және жағымсыз нәтижелер.
74. Қазақстанңың 60-шы жж. екінші жартысы мен 80-ші жж. басындағы
әлеуметтік-экономикалық дамуы.
75. Қазақстан қайта-құрулар кезеңінде (1985-1991 жж.)
76. Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстан мәдениеті (1946-1970)
77. Экологиялық тепе-тендіктің бұзылуы. Семей ядролық полигоны. Арал
трагедиясы және т.б.
78. Қаазақстан мәдениетінің 70-80 жж. дамуы
79. 1986 ж. желтоқсандағы Алматы оқиғасы - қазақ жастарының тұңғыш
демократиялық бой көрсетуі.
80. КСРО-ң ыдырауы және Тәуелсіз мемлекеттер достастығының (ТМД) құрылуы.
81. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында жаңа қозғалыстар мен партиялардың
пайда болуы: демократияның дамуы және тереңдеуі.
82. Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Конституциялық
заң (16 желтоқсан 1991 ж.) - Қазақстан халықтары тарихындағы жаңа
кезең.
83. Қазақстан Республикасының Конституциясы (30 тамыз 1995 ж.) мемлекеттің
сипаты, азаматтық құқықтар, бостандықтар мен міндеткерліктер туралы.
84. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері (нышандары).
85. Казакстан Республикасынын сырткы саясаты: даму багыттары.
86. *Қазақстан-2030* - Қазақстан Республикасының таяу онжылдықтарындағы
даму программасы
87. Шетелдердегі қазақ ирриденталары мен диаспораларының пайда болуының
тарихы.
88. Н.Ә. Назарбаев «Сындарлы он жыл» Қазақстан Республикасы
Тәуелсіздігінің 10 жылдығы, қорытындылары және даму бағыттары
(перпективалары).
89. Қазақстандағы 90-шы жж. әлеуметтік-экономикалық реформалар:
қиындықтар, қайшылықтар, табыстар.
90. Қазақстан халқына Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы «Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында» жолдауы.
Тарихи оқиғалар жылнамасы
• Б.з.б. 2 миллион жылдан 800 мың жылға дейін-дошелль/Олдувей/
мәдениеті.
• Б.з.б. 800 мын. жылдан 140 мын жылға дейін-шелль және ашелль.
• Б.з.б. 140 мын. жылдан 40 мың жылға дейін-соңғы ашель мен мустье.
• Б.з.б. 40 мын. жылдықтан 10 мың жылдыкқа дейін-соңғы палеолит.
• Б.з.б. XII мын. жылдықтан бес мын. жылдықка дейін-мезолит.
• Б.з.б.Ү-ПІ мың жылдықтар-Неолит.
• Б.з.б. ХҮШ-ҮІІІ ғғ.-Қола дәуірі.
• Б.з.б. ҮП-ҮІ ғасырлар Қазақ жерінде тайпалық одақтардың құрылуы.
• Б.з.б. IV- ғғ.-б.з.ІП ғ-Ғұндардың тайпалық бірлестігі.
• Б.з.б. 111-11 ғғ.-б.з.Ү ғ.-Үйсін мен Қаңлы бірлестіктері.
• 542 ж. - "Түрік" атауының сыналы жазба ескерткіштерінде көрсетілуі
• 552 ж. -Түрік кағандығының құрылуы.
• 576 ж.-Түріктер Сырдария мен Әмудария арасында толық билік жүргізді.
• 603ж.-Түрік қағандарының Батыс және Шығыс қағандықтар болып бөлінуі.
• ҮІП-ІХ ғғ.-Талас алқабында Атлах, Хамукент, Шелджи, Сус, Күл, Табакет
қалаларының, Іле алқабында Тартұқ., Күнгут, Талхиз /Талғар/ қалаларының
дәуірлеуі.
• 702 ж.-Батыс түрік қағандығының ыдырауы.
• 704 ж.-Жетісуда Түргеш қағандығы /704-766/ құрылды,
• 714-715 жж.-Түргеш кағандығының батысынан араб әскерлері қауіп
төндірді.Сырдариядан әлденеше рет өтті.
• 720-721 жж.-Сүліктің әскери қолбасшысы Күли-Чор Соғдыда арабтарға
тойтарыс берді.
• VIII ғасырдың 30-жылдары-Отырар /Фараб/ қаласы жайында жазбалардағы
алғашқы дерек.
• 745-845 жж.-Үйғыр кағандығы.
• 751 ж. Арабтардын Құланга жорығы; Талас шайқасы.
• 756-940 жж.-Қарлұқ, мемлекеті Жетісуда құрылып, Қашқар, Ферғана мен
Сырдарияның орта ағысына дейінгі аймақта билік жүргізді.
• 840 ж.-Қыргғздардың ұйғыр қағандығын талқандауы.
• 870-950 жж.-Әбунасыр Әл-Фрарби /толық аты-жөні: Әбунасыр Мүхаммед ибн
Тархан ибн Үзлак. Әл-Фараби ат-түрки/, Шығыстың ұлы ғалымы, философ.
• 847-1369 жж.-Тұфан мсмлекеті.
• ІХ-Х ғғ.-Қазақстан тұрғындары ислам дінін қабылдай бастады.
• IX ғ. аяғы-ХІ ғ. басы-Қимак, мемлекеті. IX ғасырдың екінші жартысында
Шығысында Ертістің орта ағысынан Жоңғар қақпасына дейін, батысында Ембі,
Орал өзендерінен, оңтүстігінде Бетпақдалаға дейін орын тепті.
• ІХ-Х ғғ.- Оғыз мемлекеті. Сырдарияның орта және төменгі ағысында оған
таяу Батыс Қазақстан жерінде Оғ-ыз тайпаларынан құралған.
• Xғ. –Янгикент--оғыз мемлекетінің астанасы.
• 940-1212жж.-Қарахан мемлекеті. Түрік мұсылмандарының алғашқы
феодалдық мемлекеті. Астанасы-Баласағұн.Бұған Қашқар, Жетісу өлкесі
қарады. Негзгі тайпалары: қаңлы, қарлұқ, шігіл.т.б.
• 965 ж.-Оғыз жабғуының Киев князі Святославпен одағы: Хазар
қағандығының талқандалуы.
• 985 ж. Князь Владимирдің оғыздармен одақтасып, Еділ булгарларына
жасаған жорығы.
• 990 ж.-Қараханға Тараз бен Исфиджаб қалаларының қосылуы.
• 1020 жыл шамасы-Баласағүни Жүсіп Хас Хажиптің дүниеге келуі. Ол ғалым,
ақын "Қүтадғу біліктің"/1069 ж. жазған/ авторы.
• XI ғ.-Махмуд Қашқари /толық аты жөні-Махмуд ибн әл-Құсайын ибн Мүхаммед/,
Түркі ғалымы, "Диуани лүғат ат-түрік" /1072-74/ хамсаның авторы.
• 1210 ж.-Найманның Күшлік ханының Жетісуға қоныс аударуы.
• 1218 ж.-Шыңғыс хан әскері Жетісуды киратты.
• 1219-21 жж.-Моңғолдардың Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуы.
• 1223 ж.31 мамыр-Калка өзенінде қыпшақтар мен орыстар монғол әскерімен
шайқасты.
• ХПІ-ХҮғғ. Алтын Орда мемлекеті. Оның орталық аймағы-Еділ бойы
/қазіргі Саратовтан Астраханға дейін/. Астанасы Берке сарайы немесе Сарай
әл-Жамид.
• ХІІІ-ХҮғғ.-Ақ Орда мемлекеті. Осы күнгі Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс
Қазақстанды мекендеген тайпалар одағы. Негізін салған-Шыңғысханның
немересі Орда-Ежен.
• 1227-55 жж. Алтын Орда ханы Батыйдың үстемдігі.
• 1257-67 жж.- Алтын Орда ханы Беркенін. билігі.
• 1267-80 жж.-Алтын Орданың ханы Мөңке-Темір.
• 1280-87 жж.-Алтын Орданың ханы Төде-Мөңке.
• 1287-90 жж.-Алтын Орданың ханы Төле-Бұқа.
• 1291-1312 жж.-Алтыи Орданың ханы Тоқта.
• 1312-41 жж.-Алтын Орданың ханы Өзбек.
• 1341-57 жж-Алтын Орданың ханы Жәнібек. Бұл хандар билік жүргізген кезде
Алтын Орданың куаты кемеліне жетіп, билігі кұшейді. Батыс
Еуропамен, Мысырмсн, Кіші Азиямен, Үндістанмен, Кытаймен сауда-
саттығы өркендеді.
• 1348 ж.-Шағатай әулетінен шыққан Тоғылық-Темірдін Моғолстанға хан
сайлануы. Моғолстан-ХІҮғ. ортасы - XVI ғ. бас кезінде Оңтүстік-Шығыс
Қазақстан мен Қырғызстан жерінде құрылған феодалдык, мемлскет.
• 1361-78 жж.-Алтын Орданы Орыс ханның билсуі.
• 1370-1405 жж.-Ақсақ Темірдің үстемдігі.
• 1380-95 жж.-Алтын Орда хандығындағы Тоқтамыстың билігі.
• 1391-99 жж.-Ақсақ Темірдің Алтын Орданы күйретуі.
• 1395 ж.-Ақ Орданы Ақсақ Темірдің жаулап алуы.
• XIV ғ. соңы -XV ғ. басы-Ноғай Ордасы.
• 1423-28жж.-Барақ ханның Ақ Ордаға билік жүргізуі. Шыңыс-хан
әулетінен шыққан.Құйыршық ханның баласы. Орыс ханнын немересі, қазақ
хандарының түп атасы.
• 1428-68 жж.-Әбілқйыр ханның Ақ Ордада билігі.
• 1452-55жж.- Ойраттардың Моғолстан мен Дешті Қыпшаққа шабуылы.
• 1462-80 жж.-Моғолстанды Мұхаммед Хайдардың билеуі /Мүхаммсл Хайдар
Дулатидің бабасы/.
• 1480 ж.-Орыс князьдықтарының монғолдардан толық тәуелсіздік алуы.
• 1480-1511 жж.-Мұрындық ханның билігі.
• 1499-1551жж.- Мұхамед Хайдар Дулати /толық есім-Мырза Мұхаммед Хайдар
ибн Мұхамед Құсайын Курехан Дұғлат/ әдебиеттердже Мырза Хайдар деген
атпен белгілі, тарихшы, әдебиетші, «Тарих-и-Рашиди» және «Жаһаннама»
дастанының авторы.
• XV ғ.-Қазақ хандығының құрылуы (1465жж.)
• XVғасырдың бірінші жартысы-Алтын Ордадан Қазан, Қырымның бөлініп, жеке
хандықтар болып, 1438ж. Қазан хандығы, 1443 ж. Қырым хандығы құрылуы.
• XV ғасырдың ортасы-Астрахан хандығынынң құрылуы.
• 1500-07жж. -Өзбектердің Орта Азияны жаулап алуы. Мүхаммед Шайбани ханның
Темір әулетін құлатуы.
• 1510 ж.-Шайбани әулетінің негізін салушы Мүхаммед Шайбани ханның дүние
салуы.
• 1511-1523 жж.-Қасым ханның билігі.
• 1523-33 жж.-Тахир ханның билігі.
• 1538-80 жж.-Ақназар ханның билігі.
• 1582-98 жж.-Тәуекел ханның билігі.
• 1594 ж.-Тәуекел ханның елшісінің Мәскеуге баруы.
• 1598-1628 жж.-Есім ханның билігі.
• 15-16 ғғ.-Қазақтың үш жүзінің /Үлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз/ құрылуы.
• 1620 ж.-Жайық қалашығының орнауы.
• 1635-1758 жж.-Жоңғар хандығы.
• 1645 ж.-Гурьев (Атырау) қаласының орнауы.
• 1680-1718 жж.-Тәуке ханның билігі.
• 1681-88 жж.-Жоңғарлардың Қазақстанға шабуылы.
• 1687 ж.-Тәуке ханның Ресейге елші жіберуі.
• 1668-1789 жж.-Бұқар жырау ғүмыры.
• 1715ж.-Тайқоңыр бастаған қазақ елшілерінің Ресейге баруы.
• 1716ж.-Н.Белоусов бастаган орыс елшілерінің Тәуке ханға келуі.
• 1716-17 жж.-Тәуке ханның Ресейден Жоңғарияға қарсы әскери жәрдем сұрауы.
• 1718 ж.-Семей қаласының орнауы.
• 1720 ж.-Өскемен қаласының орнауы.
• 1723 ж.-Жоңғарлардың қазақ даласына басып кіруі.
• 1723-1727 жж.- "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама".
• 1728 ж.-Қазақтардың Бұланты өзенінің жағасында жоңғарлармен шайқасы.
• 1734 ж.-Ор өзенінің сағасында Орынбор қаласының іргесі қаланды.
• 1748-86 жж.-Нұралы ханның Кіші жүзде билік құруы.
• 1752 ж.-Петропавл қаласының салынуы.
• 1771-81 жж.-Абылай ханның билігі.
• 1781-1819 жж.-Уәли ханның орта жүздегі билігі.
• 1783-97жж.-Сырым Датұлы бастаған қазақ шаруаларының көтерілісі
• 1791-94 жж.-Ералы ханның Кіші жүздегі билігі.
• 1796-97 жж.-Есім ханның Кіші жүздегі билігі.
• 1797 ж.тамыз-Кіші жүзде хан кеңесінің құрылуы.
• 1797-1805 жж.-Айшуақ ханның Кіші жүздегі билігі.
• 1797-1814 жж.-Қаратай сұлтан бастаған қозғалыс.
• 1801 ж.-Бөкей хандығының /Ішкі Орда/ құрылуы.
• 1803-46 жж-Махамбет Өтемісұлы Кіші жүздегі ұлт-азаттық қозғалыстың
басшысы, ақын.
• 1821ж.-Оңтүстік Қазақстан қазақтарының Қоқан феодалдарының қанауына қарсы
көтерілісі.
• 1822ж. "Сібір қазақтары туралы ереженің" негізінде Орта жұзде хан
билігінің жойылуы.
• 1823-45 жж.-Бөкей хандығындағы Жәңгір ханның билігі.
• 1824 ж.-Ақмола қаласының орнауы.
• 1824ж.-Азия комитетінің "Орынбор қазақтары туралы" ережені
қабылдауы.
• 1824 ж.-Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы.
• 1824-44 жж.-Орта жүзде сыртқы округтердің құрылуы.
• 1828-29жж.-Бөкей хандығындағы ереуіл және қазақтардың жаппай Оралға
көшуі.
• 1836-38жж.-Исатай Тайманұлы бастаған шаруалар көтерілісі.
• 1837-47жж.-Кенесары Қасымүлының Ресей отаршылдығына карсы азаттық
қозғалысы.
• 1845 ж.-Орал бекінісінің салынуы.
• 1847ж.-Қапал бекінісінің салынуы.
• 1848ж. 10 каңтар-Ұлы жүз әкімшілігінің құрылуы.
• 1848ж.- Арал теңізінің жағасында Қосарал қалашығының салынуы.
• 1854 ж.-Верный /қазіргі Алматы/ бекінісінің іргесі қаланды.
• 1854 ж.-Семей облысының құрылуы.
• 1856ж.қыркүйек-1857ж.қаңтар-Сырдария қазақтарының көтерілісі.
• 1858ж.наурыз-шілде-Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда қырғыз бен
қазақтардың Қоқан билеушілеріне қарсы көтерілісі.
• 1860 ж.-Ұзынағашта /Жетісу/ Қоқан әскерінің күйрей жеңлуі.
• 1864 ж.-Патша әскерінің Меркі, Түркістан, Әулиеата, Шымкентті алуы.
• 1867 ж.-Түркістан генерал-губернаторлығы құрылды.
• 1869 ж.-Орал,Торғай облыстарындағы көтеріліс.
• 1872 ж.-Бөкей хандығы жерінің Астрахан губерниясына қосылуы.
• 1873ж.-Орыс әскерінің Хиуаға жорығы.
• 1880-88 жж.-Каспийдің шығыс жағына темір жол салынуы.
• 1881-84 жж.-Ұйғыр мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуы.
• 1889-1905жж.-Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы.
• 1905 ж.-Успен руднигіндегі ереуіл.
• 1911 ж.-Доссорда мұнай кәсіпшілігінің ашылуы.
• 1913ж. 29 көкек -Торғай облысының Айдарлы кеніндегі жұмысшылар
ереуілі.
• 1914ж. қаңтар- Доссор мүнай-кәсіпшілігіндегі жұмысшылар ереуілі.
• 1916 д. маусым- Қазақстанда ұлт-азаттық қозғалысының басталуы.
• 1917ж.көкек-маусым Орынборда, Петропавлда, Верныйда /Алматыда/,
Әулиеатада/ Таразда/. Перовскіде /Қызылордада/, Семейде, Шымкентте
жұмысшы және солдат депутаттарының құрылуы.
• 1917ж. қазан-қараша Перовскіде. Әулиеатада, Шымкентте, Орынборда кеңес
өкіметі орнады.
• 1917ж.14 қараша-Орынборда Әскери-төңкерістік комитеттің құрылып, қаладағы
бүкіл өкімет билігінін өзіне көшкендігін жариялауы.
• 1917ж. 20 қараша-РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің "Россия мен Шығыстың
барлық,мұсылман еңбекшілеріне" деген үндеу қабылдауы.
• 1917ж.қараша-желтоқсан Петропавлда, Оралда, Қостанайда, Ақмолада Кеңес
өкіметі орнады.
• 1918ж. қаңтар-наурызда Ақтөбеде, Павлодарда, Семейде, Верныйда кеңес
үкіметі орнады.
• 1918 ж. 14 мамыр- РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Ә.Жанкелдинді Дала
өлкесінің төтенше комиссары етіп тағайындауы.
• 1918 ж. 20 шілде-11 қараша-Мәскеуден Ақтөбе майданына қару-жарақ пен оқ-
дәрі жеткізу жөніндегі Ә.Жанкелдиннің экспедициясы.
• 1918ж. 10 кыркүйек- 1919ж. 14 қазан-Черкасск ерлік қорғанысы.
• 1919ж. 22 қаңтар Қызыл Армияның Орынборды азат етуі, Түркістанның
еліміздің орталығымен төте байланысын қалпына келтірілуі.
Актөбе майданының жойылуы.
• 1919 ж. 24 көкек-11 шілде -Оралдың ерлік қорғанысы.
• 1919ж. 16 маусым- В.И.Лениннің Орал қаласының қаһарман қорғаушыларына
жолдаған құттықтау телеграммасы.
• 1919 ж.10 шілде- РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің "Қырғыз өлкесін
басқару жөніндегі революциялық комитет туралы" В.ИЛенин қол қойған
декреті.
• 1919 ж.11 шілде -25 Чапаев дивизиясының Орал қаласын азат етуі.
• 1919 ж.19 тамыз-Қызыл Армияның Қостанайды азат етуі.
• 1919ж.30 қазан-Қызыл Армияның Петропавлды азат етуі.
• 1919ж.12қараша-Қызыл Армияның Көкшетауды азат етуі.
• 1919 ж.26қараша-Қызыл Армияның Атбасар мен Ақмоланы азат етуі.
• 1919ж.30қараша-Қызыл Армияның Павлодарды азат етуі.
• 1920ж.26 тамыз- Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комиеті мен РКФСР Халық
Комиссарлары Кеңесінің В.И.Ленин мен М.И.Калинин қол қойған "Автономиялық
Қырғыз /қазақ/ Кеңес Социалистік Республикасын құру туралы" декреті.
• 1920ж. 4-12- қазан Қазақ АКСР Кеңестерінің бірінші съезі.
• 1921ж. ақпан-Жетісу және Сырдария облыстарында жер-су реформасының
жүргізіле бастауы.
• 1924ж.17көкек-Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті мен РКФСР Халық
Комиссарлары Кеңесінің "ҚЫРҒЫЗ АССР-нің көшпелі, жартылай көшпелі және
отырықшы шаруашылыққа көшуші халқын жерге орналастыру туралы ережені"
бекітуі.
• 1925ж.15-19 сәуір-Қазақ АКСР Кеңестерінің бесінші съезі. Қазақ
халқының тарихи дұрыс атын қалпына келтіру туралы қаулы.
• 1926ж. 20мамыр- Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлары Кеңесінің егіндік және шабындық жерлерді қайта бөлу туралы
қаулысы.
• 1928ж. 27тамыз- Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің жартылай феодал-ірі
байлардың мал-мүлкін тәркілеп, оларды жер аудару туралы декреті.
• 1928ж.20 желтоқсан-Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің латын алфавитіне
көшу туралы қаулысы.
• 1929ж. мамыр-Қазақ АКСР астанасының Қызылордадан Алматыға көшірілуі.
• 1930ж.1 мамыр-Түркістан-Сібір /Түрксиб/ теміржолының ашылуы.
• 1930ж. 27тамыз- Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті мен Халық
Комиссарлар Кеңесінің "Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді
енгізу туралы қаулысы.
• 1932ж.ақпан-Қазақстанда алты облыстың: Алматы. Ақтөбе,Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарының
құрылуы.
• 1932 ж. 8 наурыз-КСРО Ғылым Академиясы Қазақстан базасының құрылуы.
• 1932ж. қаңтар-Шымкент қорғасын заводының бірінші кезегінің іске
қосылуы.
• 1934ж.12-20 маусым-Қазақстан жазушыларының бірінші съезі.
• 1936ж. мамыр Қазақ өнерінің Мәскеудегі бірінші онкүндігі.
• 1937 ж. 21-26 наурыз-Қазақстан Кеңестерінің Төтенше X съезі. Қазақ КСР
Конституциясының қабылдануы.
• 1938ж. 24 маусым-Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің бірінші сайлауы.
• 1938 ж. 24 қараша-Балқаш мыс қорыту заводының бірінші кезегі іске
қосылды.
• 1938ж.желтоқсан-КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық базасы КСРО Ғылым
Академиясының қазақ филиалы болып қайта құрылды.
• 1939ж. 24желтоқсан- Қазақ КСР-нің 1937жылғы Конституциясының негізінде
Кдзақ КСР еңбекшілері депутаттары жергілікті Кеңестерінің алғашқы
сайлауы.
• 1940ж.10қараша -Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қазақ тілін орыс
графикасына негізделген жаңа әліп-биге көшіру туралы заң қабылдауы.
• 1941ж. 16қараша- 28гвардияшы-панфиловшылардың Москва түбіндегі Дубосеково
разъезінің жанындағы қаһармандық ерлігі.
• 1943ж.20 қаңтар-Ақтөбе ферросплав заводының бірінші кезегі іске
косылды.
• 1944ж.25 сәуір-Қаратау кен-химия комбинаты халықтық құрылысының бірінші
кезегі салынып бітті.
• 1944ж.31желтоқсан-Қазақ металлургиялық қайта өңдеу заводының бірінші
мартен пеші қатарға қосылды.
• 1945ж. 26 қазан-КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Қазақ КСР Ғылым
Академиясын ұйымдастыру туралы қаулысы.
• 1946ж. 24 шілде- Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазак КСР халык
шаруашылығын дамытудың 1946-1950 жылдарға арналған бесжылдык
жоспары туралы заң қабылдауы.
• 1947ж. 16 ақпан-Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сайлауы.
• 1947ж.25 кыркүйек-Өскемен мырыш заводы қатарға қосылды.
• 1948ж.11 қаңтар-Қазақ КСР еңбекшілер депутаттары жергілікті
Кеңестерінің сайлауы.
• 1949ж.10-19 мамыр-Қазақ әдебиеті мен өнерінің Мәскеудегі он күндігі.
• 1950ж.3 желтоқсан-Текелі корғасын-мырыш комбинаты іске косылды.
• 1953ж. 27қазан- Мойынты-Шу темір жолы тұрақты пайдалануға берілді.
• 1953ж. 20желтоқсан-Ақмола-Павлодар темір жолы тұрақты пайлалануға
берілді.
• 1954ж. 28 ақпан-Қостанайға тың игерушілердің алғашқы тобынын келуі.
• 1956ж.10қазан Қазақстанның колхоздары мен совхоздары мемлекетке
мерізімінен бұрын 1 млрд. 340 мың пұт астық тапсырды.
• 1956ж. 20қазан КСРО Жорарғы Кеңесі Президумының тың және тыңайған
жерлерді игерудегі жетістіктері үшін Қазақ КСР-ін Ленин
орденімен наградтау туралы Жарлығы. "Тың жерлерді игергені үшін"медалі
белгіленді.
• 1957ж. 4қазан-Байқоңыр космодромынан жердің дүниежүзіндегі тұңғыш жасанды
серігінің ұшырылуы.
• 1960ж. 4қаңтар Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинатының бірінш кезегі іске
қосылды.
• 1960ж.2 шілде Қарағанды металлургия заводының бірінші домнасы іске
қосылды.
• 1960 ж. 1 желтоқсан Қарағанды металлургия заводында кокс батареясы іске
қосылып, Қазақстанның тұңғыш коксі алынды.
• 1962ж. 3 қаңтар Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинатындағы Сарыбай
руднигінің екінші кезегі іске қосылды.
• 1963 ж. 26-27 ақпан-жас шопандардың республикалық 1 слеті.
• 1964ж. 29 маусым-Мақат-Ақтау темір жолының құрылысы аяқталды.
• 1965ж. шілде-Өзен мүнай-газ кен орнының бірінші кезектегі объектілерін
салу аяқталып, Маңғыстаудың алғашқы мұнайы алынды.
• 1965 ж. қазан-Жетіқара асбест комбинатының бірінші кезегі қатарға
қосылды.
• 1966 ж. қазан- Республика мемлекетке 1 млрд. 37 млн пұт астық тапсырды.
• 1967ж.шілде-Қазақ КСР мәдениеті мен өнерінің Мәскеудегі күндері.
• 1968 ж. 1 ақпан-Есіл су құбыры /1748 км/ іске қосылды.
• 1969ж. 17 қараша- Қазақстан колхозшыларының III съезі.
• 1970ж. 28тамыз Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР-і мен Қазақстан Компартиясының
құрылғанына 50 жыл толуына арналған бірлескен салтанатты мәжілісі.
• 1971ж. 27қазан-Алматыда В.И.Ленин атындағы Бүкілодақтық ауыл
шаруашылығы Ғылымдары Академиясының Шығыс бөлімшесі құрылды.
• 1972ж. 28 желтоқсан-"Медеу" бірегей спорт комплексі пайдалануға берілді.
• 1973ж. 4-9-қыркүйек Алматыда Азия мен Африка елдері жазушыларының бесінші
конференциясы болды.
• 1974ж.15 наурыз-Алматыда тың және тыңайған жерлерді игерудіц 20 жылдығына
арналып, ауыл шаруа шылығының озаттары- қатысқан партия, совет
органдарының салтанатты жиналысы өтті.
• 1975ж.5наурыз-Павлодар трактор заводының конвейерінен 100
мыңыншы "Қазақстан" тракторы шықты.
• 1975ж. 28кыркүйек-Ермак ГЭС-і толық жобалық қуатында іске косылды.
• 1977ж.-Қазақстанда жоғары оқу орындарының саны 50-ге, арнаулы оқу
орындарының саны 220-га жетті.
• 1978ж. Қазақ тілінде 12 томдык Қазақ совет энциклопедиясын шығару
аяқталды.
• 1980ж.мамыр-Екібастүз отын-энергетика комплексінде қуаты жылына 50 млн.
тонна көмір беретін "Богатырь" разрезі іске қосылды.
• 1981ж.15 шілде-Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі халық депутаттары Кеңестерінің шаруашылық құрылыстағы
рөлін арттыру туралы қаулысы жарияланды.
• 1982ж.30 қараша-Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің пленумы
Қазақ КСР-нің 1990 жылға дейінгі кезеңге арналған Азық-түлік
бағдарламасын мақұлдады.
• 1986ж. 17 желтоқсан Г.В.Колбиннің Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық
Комитеті бірінші хатшысы болып сайлануымен байланысты республика
жастарының наразылығы.
• 1987-88жж.- Г.В.Колбиннің бастауымен Қазақстан партия ұйымдарын
тазалау және жергілікті ұлт кадрларын қуғындау болды.
• 1989ж.- "Қазақ КСР-дегі тіл туралы Заң" қаабылданып, 2000-ға дейін
республикада қазақ тілін және басқа да тілдерді оқыту жөніндегі арнайы
бағдарлама бекітілді.
• 1989жыл маусым Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы
болып Н.Ә.Назарбаев сайланды.
• 1990жыл наурыз- Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне сайлау жаңа демократиялық
сайлау тәртіптері негізінде өткізілді.
• 1990жыл 24сәуір- Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Н.Ә.Назарбаевті
республиканың алғашқы Президенті етіп сайлады.
• 1990 жыл-Қазақстанда "Азат", "Алаш", "Желтоқсан" және т.б. саяси
қозғалыстар мен партиялар құрылды.
• 1990 жыл Қазақстан социал-демократиялық партиясы кұрылды.
• 1991 жыл маусым- Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төртінші сессиясында
мемлекеттік меншікті жекешелендіру жөнінде арнайы заң қабылданды.
• 1991 жыл қыркүйек Қазақстан Компартиясының төтенше съезінде бұл
партияның қызметі тоқтатылды деп жарияланды.
• 1991 жыл-Қазақстан жерінде Семей полигонындары ядролық жарылыс
тоқтатылды.
• 1991 жыл-Қазақстан Социалистік, Халық конгресі партиялары кұрылды.
• 1991 жыл 16 желтоқсан Қазақстан республикасы егеменді, өз алдына
тәуелсіз мемлекет деп жарияланды.
• 1991 жыл 21желтоқсан Алматы қаласында 11 республиканың /Әзербайжан,
Армения, Белорус, Қазақстан, Қырғызстан, Молдава, Ресей, Украина,
Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан/ өкілдері қатысқан кездесу болды. Онда
тең құкықтық жағдайдағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының
құрылғандығы жөнінде шартқа қол қойылды.
• 1992 жыл қаңтар Қазақстан өз жерінде таза алтын кесектерін құйып
шығарды.
• 1992 жыл 6 қаңтар Қазақстанның қаржы, сауда, тауар және материалдық
мүдделерін қорғау мақсатында Президенттің Жарлығымен республикада бағаны
ыркына жіберу іске асырыла бастады.
• 1992 жыл наурыз-Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің өкімімен вице-
президент, Премьер-министр және оның орынбасарлары, мемлекеттік
кеңесшілер мен Президенттік аппарат және Министрлер кабинеті аппараты
басшы құрамын бекітті.
• 1992 жыл наурыз Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып
қабылданды.
• 1992 жыл 4 маусым-Парламент отырысында Қазақстан Республикасының
мемлекеттік рәміздері-туы, елтаңбасы және әнұраны қабылданды.
• 1992 жыл тамыз-Бүкіл дүние жүзіндегі қазактардың саны 10 млн. 500 мың
адамға жетті.
• 1992 жыл қазан-Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы Алматыда болып өтті.
• 1993 жыл 28 қаңтар-Егемен Қазакстанның тарихында оның тұңғыш
Конституциясы қабылданды.
• 1993 жыл ақпан-Саяси ұйым "Қазақстанның халық бірлігі" одағы
құрылды.
• 1993 жыл 5 сәуір Елбасы Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті
жанында Тіл комитетін құру туралы Жарлығына қол қойды.
• 1993 жыл 27-29 мамыр-киелі Ордабасы жерінде Төле биді, Қазыбек биді және
Әйтеке биді еске алу жиыны болды.
• 1993 жыл 2-4 шілде Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы
Ордабұлақтағы Ұлы жеңістің 350 жылдығы атап өтілді.
• 1993 жыл 12 қараша "Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу
туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты.
• 1993 жыл 13 желтоқсан Қазақтан Республикасының Жоғары Кеңесі өз
өкілеттілігін мерізімінен бұрын тоқтатты.
• 1994 жыл 11 қаңтар Нүкісте Арал жөніндегі конферецияда Орта Азия
мемлекеттерінің басшылары бас қосты.
• 1994 жыл 14 ақпан Ақ үйде АҚШ прзиденті Билл Клинтон мен
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
демократиялық серіктестік туралы хартияға қол қойды.
• 1994 жыл 28 наурыз Қазақстан республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы әскери ынтымақтастық туралы шартқа қол қойылды.
• 1994 жыл 19-сәуір жаңадан сайланған Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі өз жұмысын бастады.
• 1994 жыл 30 маусым-қазақ халқының екінші қыраны ғарышкер Талғат Мұсабаев
аспан көгіне алты айлық сапарға аттанды.
• 1994 жыл 6-шілде Қазақстан Республикасы Жорарғы Кеңесінің кезекті жалпы
отырысында Президенттің астананы Ақмолаға көшіру туралы ұсынысы
келісілді.
• 1994 жыл 18 қазан Ыстамбулда Орталық Азияның, Кавказдың түрік тілдес
мемлекеттері мен Түркия басшыларының екінші кездесуі ашылды.
• 1995 жыл 23 қаңтар - Брюссельде Қазақстан мен Еуропа елдері арасындағы
серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды.
• 1995 жыл 9 акпан- екінші рет ТМД мемлекеттерінің басшыларының ) жоғары
дәрежелі кездесуі болды.
• 1995 жыл 27ақпан- елімізде Қазақстан Республикасының төлқұжатын
азаматтарға беру басталды.
• 1995 жыл 1 наурыз- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халықтарының ассамблеясын құру туралы Жарлығы шықты.
• 1995 жыл 29 сәуір - Республикалық референдумда 1991 жылғы 1желтоқсанда
бүкіл халық сайлаған Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың өкілеттік мерзімі 2000 жылғы 1 желтоқсанға дейін ұзартылды.
• 1995 жыл 9 тамыз - Алматыда Абай Қүнанбаевтың 150 жылдығына арналған
ЮНЕСКО көлеміндегі салтанатты мәжіліс ашылды. Мерейтой ақынның туған
жерінде жалғасты.
• 1995 жыл 28 тамыз- түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Бішкек
-қаласында үшінші кездесуі өтті.
• 1995 жыл 30 тамыз- Қазақстан жаңа Конституциясы қабылданды.
• 1995 жыл 15 қыркүйекте Қазақстан Республикасының астанасы Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлығы шықты.
• 1995 жыл 5 желтоқсан- Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатына
депутаттар сайланды.
• 1995 жыл 9 желтоқсан- Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісіне
депутаттар сайланды.
• 1995 жыл 12 желтоқсан- "Қазақстан Республикасы мемлекеттік наградалары
туралы" Елбасы Заң күші бар Жарлыққа қол қойды.
• 1996 жыл 27 сәуір - Ресей Федерациясының президенті Б.Ельцин мен
Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Алматыда кездесіп, екі ел арасындағы
егемендікті, тәуелсіздікті құрметтеу, аумақтық тұтастықпен бір-бірінің
ішкі істеріне араласпау принциптерін сақтау жөніндегі Қазақстан-
Ресей бірлескен Декларациясына қол қойды.
• 1996 жыл 26 сәуір- Шанхайда бес жақты-Ресей, Кытай, Қазақстан,
Тәжікстан, Қырғызстан басшылары бейтарап аймақтық қашықтықты 100
шақырымға дейін жеткізу келісіміне қол қойды.
• 1996 жыл 31 қыркүйек- Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше 129 елдің
қатарында бүкіл жер бетінде ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа кол
койды.
• 1996 жылы-шетел инвестицияларын тарту мақсатында шетел мен Қазақстан
бірлескен кәсіпорындарының саны 746-ға жеткен.
• 1996 жылы-Азия даму банкісі тарапынан Қазақстанға 100 миллион АҚШ доллары
мөлшерінде несие бөлінді.
• 1996 жылы-Қазақстанда нарықтық экономика талаптарына бейімделе отырып,
22 жекеменшік киностудиясы мен 14 жекеменшік галлерея жұмыс істеді.
• 1996 жылы-қазақ халқының патша өкіметіне қарсы көтерілісінің 80
жылдығы атап өтілді.
• 1996 жылы-дарынды ақын, дана тәлімгер, халықтар достығын жырлаушы Жамбыл
Жабаевтың-150 жылдық мерейтойы өткізілді.
• 1996 жылы-Желтоқсан оқиғаларының 10 жылдығы атап өтілді.
• 1997 жылы-Н.Ә.Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысы" атты кітабы жарыққа шықты.
• 1997 жыл-Республика Президенті Жарлығымен жалпы ұлттық татулық және
саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деп жарияланды.
• 1997 жылдың басы Қазақстан 60-тан астам халықаралық ұйымдарға мүше болып
қабылданған.
• 1997 жыл 28 ақпан Қазақстан Республикасының "Тікелей инвестицияларды
мемлекеттік қолдау туралы" Заңы қабылданды.
• 1997 жыл 6 маусым Ақмола қаласында Қазақстан халықтары
Ассамблеясының Төртінші сессиясы өтті.
• 1997 жыл 29 маусым Түркістан қаласының іргесі қалағанына 1500 жыл толды.
• 1997 жыл 4 шілде - Қазақ жырауы, жыраулық поэзияның көрнекті өкілі
Үмбетей Тілеуұлының туғанына 300 жыл /1697-1786 жж/ толды.
• 1997 жыл 15 қыркүйек пен 21 қыркүйек арасы Қазақстанның Шымкент
аймағында содан соң Өзбекстанның Шыршық жерінде НАТО-әскери
бөлімдерінін қатысуымен әскери жаттығу өткізілді.
• 1997 жыл 18-19 қыркүйек- Ұлыбритания астанасы Лондонда Қазақстанның
нвестициялык мүмкіндіктері" атты халықаралық конференция өтті.
• 1997 жыл 25 қыркүйек - Алматыда өткен Қазақстан мен Қытай Халық
Республикасы делегациялары арасындағы келіссөзде Батыс Қазақстан және
Батыс Қытайды жалғастыратын мұнай құбырын жүргізу жөніндегі шартқа қол
қойылды.
• 1997 жыл 28 қыркүйек- қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың
туғанына 100 жыл толды. Мерейтой ЮНЕСКО ауқымында атап өтілді.
• 1997 жыл 10 қазан- Президенттің Жарлығымен мемлекеттің астанасы болып
Ақмола жарияланды.
• 1997 жыл 11 қазан- Президент Н.Ә.Назарбаев республика халқына
"Қазақстан-2030" деген атпен Жолдау қабылдады.
• 1997 жыл 18 қараша- Вашингтонда Бірлескен комиссияның тең Төрағалары
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев пен АҚШ вице-президенті А.Гор
"Қазақстан Республикасы мен АҚШ-тың экономикалык әріптестік жөніндегі
іс-қимыл бағдарламасына қол қойды.
• 1997 жыл 23 желтоқсан - Ақмола қаласында Қазақстан Республикасы
ауылшаруашылық қызметкерлерінің кеңесі болып өтті. Оның жұмысына Елбасы
Н.Ә.Назарбаев қатысып, сөз сөйледі.
• 1997 жыл 25 желтоксан-Ақмолада Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар
федерациясы кеңесінің бас қосуы болып өтті.
• 1998 жыл 22 қаңтар - Мәскеуде Мемлекетаралык Кеңеске мүше-Қазақстан,
Қырғызстан, Беларусь Республикалары мен Ресей Федерациясының
басшылары кездесті.
• 1998 жыл 29 қаңтар -Т.Мұсабаевтың басқаруындағы халықаралық экипаж
ғарышка аттанды.
• 1998 жыл 11 мамыр -Алматыда экономикалық ынтымақтастық ұйымына мүше
елдердің мемлекет және үкімет басшылары бас қосты.
• 1998 жыл 10 маусым -Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы XXI ғасырға бағдарланған Мәңгілік достық пен одактық туралы
Декларацияға қол қойылды.
• 1998 жыл 26 қараша -Алматыда Қазақстан кәсіпкерлерінің Жетінші форумы
өткізілді.
• 1998 жыл 27 караша -Құрманғазының 175 жылдық мерейтойы Алматыда аталып
өтілді.
• 1999 жыл 10 қаңтар-Н.Назарбаев Қазақстан Президенті болып қайтадан
сайланды.
• 1999 жыл 21 қаңтар-Астанада Қазақстан халықтары Ассамблеясының
бесінші сессиясы болып өтті.
• 1999жыл 19ақпан -Астанада Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың, Қырғызстан Республикасының Президенті А.Ақаевтың
• және Өзбекстан Республикасының Президенті И.Каримовтың үш ел
арасындағы 1997 жылдың 10 қаңтарында қол қойылған Мәнгілік достық туралы
Шарттың екі жылдығына арналған кездесуі болды.
• 1999 жыл 1 наурыз -Мәскеуде бестік Одақ елдері /Ресей,
Беларусь,Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан/ жетекшілерінің бас қосуы өтті.
• 1999 жыл 24 сәуір -Президент Н.Назарбасв Вашипгтонда жетекші
мемлекеттердің басшыларымен кездесті.
• 1999 жыл 7 мамыр - Р.Қошқарбаевқа Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен "Халык қаһарманы" атағы берілді.
• 1999 жыл 28 мамыр -Алматыда қазақстандық қаржыгерлердің бірінші конгресі
өтті.
• 1999 жыл 24-25 тамыз-Бішкек қаласында "Шанхай бестігі" саммитіне қатысушы
мемлекеттер басшыларының кездесуі өтті.
• 1999 жыл 3 қыркүйек -Қазақстанда мұнай өндіріле бастауының 100
жылдығы атап өтілді.
• 1999 жыл 10 қазан-Қазакстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен
маслихаттардың сайлауы болды.
• 1999 жыл 12 қазан-Президент Жарлығымен К.К Тоқаев Қазақстан
Республикасының Премьер-министрі болып тағайындалды.
• 1999 жыл 1 желтоқсан -Екінші сайланған Қазақстан республикасы
Парламентінің алғашқы бірлескен отырысы
• болды.
• 1999 жыл 10 желтоқсан -Алматыда Қазақстан халықтары Ассамблеясының
алтыншы сессиясы өтті.
• 1999 жыл 15 желтоқсан -Ел президентінің "Еліміздің жаңа ғасырдағы
тұрақтылығы мен қауіпсіздігі туралы" Қазақстан халқына жолдауы.
• 1999 жыл 28 желтоқсан -Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
2000 жыл Мәдениетті қолдау жылы деп жарияланды.
• 2000 жыл 26-28сәуір - Алматыда халықаралық "Евразия-2000" экономикалық
саммиті болып өтті.
• 2000 жыл 9 мамыр - Қазақстанда Ұлы Отан соғысындағы жеңістің 55 жылдық
мерекесі тойланды.
• 2006 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
қазақстандықтарға арналған жолдауы.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz