Файл қосу
Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесінде
«Педагогика» пәні
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
5В010200 – Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
5В10600-Музыкалық білім
5В012000-Кәсіптік білім
5В010300-Педагогика және психология
5В010700 – Бейнелеу өнері және сызу мамандығ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ-
2013
1.ӘЗІРЛЕГЕН:
Құрастырушы: 28.08.2013
Кабдуалиева А.Ж. педагогика кафедрасының аға оқытушысы, педагогика
ғылымдарының магистрі ___________________
2.ТАЛҚЫЛАНДЫ:
2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
Педагогика кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Хаттама № 1 04.09.2013ж.
Кафедра меңгерушісі: ______________ Джанбубекова М.З.
2.2. Педагогика факультетінің оқу-әдістемелік бюросының отырысында.
Хаттама № 1 05. 09.2013ж.
Төрайымы: ________________________ Ахметова Т.Ш.
3. Бекітілді
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің Оқу-
әдістемелік
кеңесінің отырысында мақұлданған және басып шығаруға ұсынылды.
Хаттама № 1 18.09.2013ж.
ОӘК төрайымы: ___________________ Искакова Г.К.
1
Мазмұны
1
Глоссарий...................................................................
.....................................4-6
2
Дәрістер....................................................................
.......................................7-98
3 Тәжірбиелік
сабақтар....................................................................
................ 98-104
4 Студенттердің өздік
жұмысы......................................................................
..104-105
БӨЛІМ 1. ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ
Авторитарлық қарым-қатынас - мұғалімнің оқушылар пікірімен
санаспай,қызығушылықтарын ескермей шешім қабылдауы,тек өзінің айтқанын
орындауға бағытталуы.
Аксиология (грек тілінің «ахіа» - құндылық және «logos»-ілім) -
құндылықтардың табиғаты жайлы және дүниедегі құндылықтар жүйесі туралы
философиялық ілім.
Әдіснама – зерттеу процесі туралы ілім ретінде де түсіндіріледі.
«Әдіснама» грек тілінен аударғанда «әдіс туралы ғылым» деген мағынаны
береді.
Әдіс - мазмұның қозғалысы, құбылыстың мәнін ашып көрсету және оның
мазмұнынан тыс жасалмайтындығын баса көрсетті.
Әміршіл-әкімшіл(авторитарная) педагогика - көзсіз бағыну тәрбиесін алға
тартқан педагогика.
Білім беру процессі - мұғалімнен, оқытушыдан балаға, студентке ақпаратты
жеткізу.
Вербальды қарым-қатынас - бір адамнан екінші адамға не болмаса бір топ
адамдар арасындағы сөз арқылы ақпараттармен алмасу процессі.
Вербальсыз қарым-қатынас - мимика,ым-ишара,пантомима (дене қозғалысы,қол
қимылдары) арқылы жасалатын сөзсіз қарым қатынас.
Гуманизм - адам тұлғасын ең жоғарғы құндылық ретінде қабылдауға негізделген
көзқарастар жиынтығы;тұлғаның құқығы мен бостандығын қорғауға бағытталған
жане тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуын қарастыратын ілім.Гуманизм-адамның
өмірлік ұстанымы,ол адамның адами қасиеттерін сақтап қалуға,тек
жағымды,жақсы істерге бағыттайды.
Даралылық - адамды басқа адамдардан ерекшеліндіріп тұратын айрықша
қасиеттері,ешкімге ұқсамастығы,оның қайталанбастығы.
Демократиалық қарым-қатынас - оқушы білімді іздестіруде қарым-қатынаста тең
құқылы субьект ретінде қарастырылады.Оқушылар мен мұғалім ынтымастық қарым-
қатынаста болады.
Діл (менталитет) - тұлғаның, адамдар тобының немесе белгілі бір социум
дүниетанымның, дүниеге деген көзкарастарының және мінез-құлықтарының терең
жатқан негіздері болып табылатын мәдениеттің мазмұны. Мәдениеттану және
философиялық әдебиеттерде діл белгілі бір кезеңдегі, географиялық аймақтағы
және әлеуметтік ортадағы адамдар қауымы көзқарастарының, сезімдерінің
жиынтығы, тарихи және әлеуметтік үрдістерге ықпал ететін қоғамның ерекше
психологиялық салты ретінде түсіндіріледі. Діл - рухани кұбылыс
Дарынды балалар – жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, сурет
салуға,техникаға т.б.) байқатқан балалар.
Даму дегенiмiз – төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделiге қарай қозғалыс;
сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секiрiс түрiнде жүзеге асатын
жоғары сапалы күйге қарай спиральды өрлеу процесi.
Жеке тұлға - индивидтің әлеуметтік маңызды сапалар жүйесі,оның әлеуметтік
құндылықтарды меңгеруі және сол құндылықтарды меңгеруі және сол
құндылықтарды іске асыру қабілеттері.Жеке тұлға ретінде адам өзінің
санасының даму деңгейімен,өз санасын қоғамдық санамен сәйкестендіруімен
сипатталады. Жеке тұлға-қоғамдық мәні бар адам.Кез келген адам өмірге
индивид болып келіп,тек саналы қоғамдық және еңбек іс-әрекеттері арқылы
ғана жеке тұлғаға айналады.
Ізгілікті (гуманистическая) педагогика – шәкіртті педагогикалық үрдістің
субъекті ретінде танып, адам менмдам арасындағы қатынасты ұлықтай білген
педагогика.
Интерактивті қарым қатынас – адамдардың өзара тығыз әрекетте болуларын,
тығыз байланыста,көпшілік ішінде жұмыс істей алуға бейімделуіне бағытталған
қарым-қатынас.
Индивид - адамды адамзат тұқымының жеке бір өкілі ретінде,биологиялық
тіршілік иесі ретінде қарастыратын ұғым. Индивид-жекелік,яғни көп
адамдардың біреуі.
Құндылық – кез келген индивид, топ, ұжым, этнос, т.б. үшін өмірлік маңызы
жоғары материалдық немесе рухани нысаналар.
Педагогика – адам тәрбиесі жайлы ғылым.
Педагогикалық үрдіс- оқу мен тәрбие бірлігі арқасында орындалатын білімдену
мақсатынан оның нәтижесіне қарай болған іс-әрекет,ілгері қозғалыс.
Оқу – оқушының алдағы іс-әрекеті үшін білім, білік, дағдылары мақсатты
түрде меңгеру процесі.
Өзін-өзі тәрбиелеу - өзіндік адамгершілік сапаларды қалыптастыру бойынша
тұлғаның саналы іс-әрекеті,бір мақсатқа сәйкес адамның өз тұлғасын өзі
қалыптастыруы.
Қарым-қатынас - өзара іс-әрекеттер қажеттіліктернен туындайтын және
ақпараттармен алмасу,адамды адам қабылдау,түсінудіқамтитын адамдар
арасындағы байланыстарды орнату және дамытудың күрделі процесі.
Педагогика тәрбие туралы ғылым.
Педагогика өзінің атауын гректің «paidagogas» баланы жетектеуші сөзінен
алған.
Педагогика пәні – индивидтің өткен ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибесін
меңгертетін оқу және оқудан тысуақыттың бірлігіндегі тұтас педагогикалық
процесс болып табылады.
Пән – бұл нақтылы ақиқаттың мәнін құрайтын негізі.
Профессиограмма – маманның кәсіби даярлығына қойылатын талаптар жүйесі;
мұғалімнің, оқытушының, сынып жетекшісінің, педагогтың идеалды үлгісі,
эталоны, моделі.
Педагогикалық парадигма дегеніміз нақты педагогикалық міндеттерді шешудегі
үлгі,стандарт,модель ретінде ұстанатын, негізгі қалыптасып қалған ғылыми
жетістіктер,әдістер,теориялар,көзқарастар жүйесі.
Перцептивті қарым қатынас – басқа адамның ішкі жан дүниесін сезіне алу
(perceptio – қабылдау,сезіну).
Педагогикалық іс-әрекет - педагогикалық процесте жас ұрпақты
оқытып,тәрбиелеп,дамытуға,өздерін өздері іске асыруға және еркін
шығармашылық тұрғыдан өздерін таныта алуларына қолайлы жағдай жасауға
бағытталған кәсіби іс-әрекет.
Педагогикалық жүйе - жеке, дара тұлғаны жетілдіруге, қалыптастыруға
бағыттау мен белгілі бір мақсатқа жету жолындағы арнайы педагогикалық
ықпалды ұйымдастыруға қажетті өзара байланысқан әдістердің, құралдарының
жиынтығы.
Рефлексия – адамның өзін-өзі зерттеуі, түсінуі, өзін басқалардың қалай
қабылдайтаны жайлы өзін бағалауы.
Ретиалды қарым қатынас – ақпаратты бір адамнан бір топ адамға жеткізу
процесі (мұғалім және сынып оқушылары арасындағы қатынас).
Симпатия – бір адамның екінші адамға оң,жағымды көзқарасының қалыптасуы.
Тәрбие – қоғамның кейінгі ұрпақтарда өзін қайта көрсетумен байланысты
атқаратын негізгі қызметтерінің бірі.
Шығармашылық – жаңа сапалы материалдық және рухани құндылықтарды жасаудағы
адамның іс-әрекеті.
Эмпатия – мұғалімнің оқушылардың психикалық жағдайын, көңіл-күйлерін
түсінуі, өзін басқа адамның орнына қоя алуы
2 ДӘРІСТЕР
БӨЛІМ 2. ДӘРІС ТАҚЫРЫПТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖАЗУҒА
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Мақсаты: студенттерді курс бойынша тиісті теориялық білімдерін
қамтамасыз ету
Міндеттері:
- Әр тақырыпты меңгерту барысында жүйелі білім беру;
- Әр тақырып бойынша негізгі ұғымдармен таныстыру және меңгерту;
- Пәнге қызығушылығын арттыру және өздігінен жұмыс істей білуге үйрету.
Дәріс -жоғары оқу орындарындағы оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы.
Ол студенттерге олар үшін жаңа ақпараттарды беруге тиімді.
Дәріс студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттырады, алынған білімді
практикалық міндеттерді шешуде қолдануға көмектеседі.
Дәріс - студенттерге өздігінен терең білім алуға ізденіс туғызады.
Дәріс сабағын тыңдау және жазуға даярлық:
- Сабаққа кешікпеңіз;
- Дәріс дәптеріңізді және қаламыңызды ұмытпаңыз.
- Дәріс барысында мәтінді қалмай жазып отыруға талпыныңыз.
2.1 Дәріс тақырыптары және оның қысқаша мазмұны.
Тақырып 1. Мұғалімнің педагогикалық ойлауын қалыптастырудағы педагогика
тарихы. Адамзат дамуының ерте кезеңдеріндегі оқыту мен
тәрбиелеу.Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Мақсаты :педагогика ғылымы туралы, мұғалімнің теориялық және практикалық іс
әрекетін ұйымдастыруда әдіснаманың ролі туралы ұғымды қалыптастыру.
Педагогика пәні мен қызыметінің мақсатын түсіндіру, тарихы мен ғылым
жөнінде мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Педагогика тәрбие туралы ғылым.
2. Педагогиканың пайда болуы мен дамуы.
3.Педагогикалық пәндердің мазмұнын ашып көрсету.
4.Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысын көрсету.
1.Барша дəуірлерде педагогтар балалардың табиғаттан берілген мүмкіндіктерін
іске асырып, жаңа сапаларды қалыптастырудың тиімді жолдарын тауып, оларға
көмектесумен келеді. Мыңдаған жылдар бойы қажетті білімдер тырнақтап
жиналып педагогикалық жүйе негізге келді, тексерілді, қажет болмаған
тұстары қолданымнан шығарылды, ақырында өміршең, ең пайдалы педагогикалық
идеялар сақталып, бүгінгі күнімізге жетті. Бірте-бірте басты міндеті ғылыми
білімдерді топтастыру жəне жүйеге келтіру болған тəрбие жөніндегі ғылым
пайда болды. Ұзаққа созылған даму жолын бастан кешірген бүгінгі заман
педагогикасы адам тəрбиесі заңдылықтары жөніндегі ғылымға айналды.
Адам биологиялық тіршілік иесі ретінде дүниеге келеді. Оның
тұлға болып жетілуі үшін – тəрбиелеу қажет. Тəрбие адамды ізгілендіріп,
оған қажет қасиет, сапаларды қалыптастырады. Қазіргі қоғамда тəрбие
жұмыстарын жүргізу үшін арнайы мекемелер түзілген. Бұл процесті кəсіптенген
адамдар басқарады. Тəрбие жөнінде арнайы ғылым қалыптасқан. Міне сол
ғылымды үйренуді енді бастаймыз.
Бұдан бұрынғы мыңдаған жылдардағыдай-ақ баланың өмірлік
мектебі оның алғашқы демімен бірге басталады. Осыдан мектеп педагогтары
мəңгі проблемалар құрсауында келеді. Баланы адамаралық қатынастар дүниесіне
енгізуді олар өзінің ең басты парызы деп біледі. Алайда, осы уақытқа дейін
тəрбиелік қызмет мұншама қиын, күрделі жəне жауапкерлі болып көрген емес.
Дүние басқаша кейіпте болған, онда бүгінгі балаларға төніп тұрған қауіп-
қатерлердің кейбір түрлері тіпті болмаған. Отбасында, мектепке дейінгі
балалар мекемелерінде, мектепте болашақ азаматқа қандай негіз қаланса,
болашақ өмірі мен бақыты, бүкіл қоғамның берекесі соған тəуелді болып тұр.
Педагогика мұғалімдерді белгілі жас тобындағы балаларды
тəрбиелеу ерекшеліктері жөніндегі кəсіби білімдермен қаруландырып, əрқилы
жағдайлардағы оқу-тəрбие процесін болжастыруға, жобалауға жəне іске
асыруға, оның тиімділігін бағалауға үйретеді. Тəрбие процесін ұдайы
жетілдіріп отырып қажет, себебі адамдардың өмір жағдайлары өзгермелі,
ақпараттар көлемі ұлғаяды, осыдан мұғалімге қойылатын талаптар жыл сайын
күрделеніп баруда. Қоғамның мұндай талаптарына педагогтар өсіп келе жатқан
əулетті оқыту, тəрбиелеу жəне оған білім берудің жаңа технологияларын
құрастырумен жауап береді.
Қазіргі заман педагогикасы үлкен қарқынмен дамудағы ғылым. Сол дамуға
байланысты өзгерістердің ізімен асығу қажеттігі пайда болып отыр.
Педагогиканың іркіліс, кешеуілдеуі адамдардың даму дағдарысына алып келеді,
ғылыми-техникалық прогрестің шабандауына соқтырады. Сондықтан да,
педагогика қалаған дерек көздерінен жаңа білімдерді теріп, жинақтап баруы
қажет.
Педагогиканың дамуына себепші көздер – адамдардың өмір салтында,
дəстүрлерінде, халықтық педагогикада бекіген көп ғасырлық тəрбие
тəжірибесі, іс-қызметтері; философиялық, қоғамтану, педагогикалық жəне
психологиялық еңбектер; əлемде жəне елімізде жүріп жатқан тəрбие
практикасы; арнайы ұйымдастырылған педагогикалық зерттеу деректері; жаңа
идеялар, жаңарған бағыт-бағдарлар, жылдам өзгерістерге келіп тұрған бүгінгі
дүниедегі тəрбиенің тиімді соны технологиялары.
2.Педагогика тәрбие туралы ғылым. Педагогика өзінің атауын
гректің «paidagogas» баланы жетектеуші сөзінен алған. Ең алғашқысында бұл
сөз қожасының баласын мектепке жетектеп апарушы дегенді білдірсе, кейін ол
тәрбие туралы ғылымның аты ретінде қалды.
Тәрбие – қоғамның кейінгі ұрпақтарда өзін қайта көрсетумен
байланысты атқаратын негізгі қызметтерінің бірі. Әрбір келешек ұрпақтың
қоғамдағы орнын табуы ең алдымен өткен ұрпақтардың жинаған әлеуметтік
тәжірибесін меңгеру деген сөз. Адамзат есейген сайын, мазмұны жағынан
әлеуметтік тәжірибеде күрделене түседі. Сондықтан уақыт өткен сайын
еңбектің қоғамдық бөлінісінде қоғамның «тәрбиенің» қызметін жүзеге асырумен
байланысты кәсіби іс-әрекет бөлініп шықты. Өсіп келе жатқан балалардың
әлеуметтік тәжірибені игеруі үшін – делдал – ұстаз, мұғалім керек.
Педагогика басқа ғылымдар сияқты, белгілі бір ақиқат саласындағы білімдерді
жүйеге келтіретін ұғымдарды олардың нысанасы мен пәні бойынша ажыратуға
болады. Демек, педагогикалық іс-әрекет іске асырылатын объективтік
шындықтың жақтары, педагогиканың насынасы болады.
Нысана –ақиқатының нақтылы сол ғылым зерттеуге алатын саласы.
Пән – бұл нақтылы ақиқаттың мәнін құрайтын негізі. Педагогика
қоғамның тәрбиелік қызметін жүзеге асырумен байланысты ғылым. Адам
тəрбиелеу жөніндегі ғылым педагогика деп аталады. Педагогика басты міндеті
адам тəрбиесі жөніндегі ғылыми білімдерді жинақтау жəне жүйелестіру.
Педагогика адамдарды тəрбиелеу, білім беру жəне оқыту заңдылықтарын ашып,
соның негізінде алға қойылған мақсаттарға жетудің ең пайдалы педагогикалық
жолдары мен тəсілдерін көрсетіп отырады.
Ал педагогика пәні – индивидтің өткен ұрпақтардың әлеуметтік
тәжірибесін меңгертетін оқу және оқудан тысуақыттың бірлігіндегі тұтас
педагогикалық процесс болып табылады. Ұстаздар әлеуметтік тәжірибенің
мазмұны мен оқушылар арасындағы келістіруші делдал болып табылады, тұлғаның
қалыптасуы олардың белсенді қайта өзгерткіш әрекетіне байланысты.
Бір элементтен көп элементер қосылу барысында жүйе пайда болады.
Педагогикалық шындықта бұл «ұстаздар– оқушылар» жүйесі, ло сол
жетекші бөлігі бойынша педагогикалық жүйе деп аталады.
Қандай да болмасын жүйе (биологиялық, техникалық, әлеуметтік) жағдайының
өзгеруі процесс деп аталады. «Ұстаздар – оқушылар» жүйесі жағдайының
өзгеруі педагогикалық процесс деп аталады.
Ғылымның негізгі ұғымдары категориялар деп аталады. Педагогикада
негізгі ұғымдар «категориялар) жүйесі жүзжылдық бойында қалыптасты. Ол
кездейсоқ емес, өйткені алдымен педагогикалық білімдер философия
төңірегінде жинақталған, педагогика философиядан бөлінуі педагогикалық
ғылымның объектісінің (насынасының) анықталуымен байланысты.
Категориялар мазмұндарында объективті шындықтың маңызы жақтары
бейнеленуі, яғни уақыт анықталған категорилар құрамы, ос ығылым зерттейтін,
объектвиті шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасауға мүмкіншілік береді.
Бірақта бұл үшін зерттеліп отырған шындықтың шекарасын білу керек.
ғылымдарды олардың нысанасы мен пәні бойынша ажыратау,а болады. Ғылымдарды
олардың ақиқатының нақтылы сол ғылым зерттеуге латын саласы.
Сонымен қатар, педагогикада жалпы ғылыми басқада адам туралы
ғылымдар ,ұғымдар пайдаланады: тұлға, іс-әрекет, даму, қалыптасу,
педагогикалық болмысқа қатысты іс-әрекет мағыналы болады, егерде ол
табысты болса, өйткені осы жағдайда тұлға өзін-өзі ұйымдастыра алатын жүйе
ретінде өмір сүре алады. Яғни іс-әрекет табыстылығы, қазіргі кезеңдегі
білім берудің тұлғаға бағытталған парадигмасы тұрғысынан, педагогикалық
негізгі категориялар құрамына кіретін ұғымға жатады.
Педагогиканың негізгі ұғымдары (категориялары) өзара тығыз
байланысты – мазмұнды түрде бір-бірін өзара толықтырады, әртүрлі жақтарын
бейнелейді. Толық бағалы теориялық білім дәл негізгі ұғымдар ақылы
бекітіледі.
«Объект» және «пән» деген ұғымдардың мәнін ашу.
Педагогикалық процесс мұғалім іс- әрекетінің объектісі. Адамның
қандай да болмасын іс-әрекетінің заттық саласы қалайда білімдер жүйесінде
көрінеді. Сондықтан синтетикалық спатының бір тұтастық объектілері
жасалмайынша субъектінің іс-әрекетінің сәтті болуы мүмкін емес. Санның
тұтастық объектілері белгілі бір шындық саласындағы білімдерді меңгерудің
нәтижесінде пайда болған объектілері, субъектінің іс-әрекетінің сыртқы
талаптарды орындау тәсілдері мен адамның субъекті тұлғалық құндылықтарына
бағыт табу болып табылады.
Педагогикалық іс-әрекетте еңбек субъектісі мұғалім болады.
Мұғалімнің еңбек құралдарының өзіндік сипаттары – ол оның білімі, білігі,
тұлғалық қасиеттері. Осыған байланысты, білім «сананың біртұтастық
объектісі» болып есептелуі керек, мұғалімнің іс-әрекеті, оның білім және
тәжірибесі кәсіби шеберліктің деңгейіне тікелей қатысты екендігі анық.
Қажетті тәжірибені жинақтауға әкелетін іс-әрекет мұғалім тұлғасын
қалыптастырудың шарты болады, ал ол «оқу-әдістемелік» құралдарының өзінде
орныққан. Бірақ бұл іс-әрекет тиімді болуы мүмкін емес, егер еңбек
объектісі толық айқын болмаса, еңбек субъектісінің зейіні теріс түсініп
объектіге аударылса, бұндай жағдайда еңбек субъектісінің әрекеті объективті
өмір сүретін кәсіби іс-әрекеттің объектісіне сәйәкес болмайды.
3.Педагогика ғылымдарының жүйесіне, жалпы педагогика, жас ерекшелік
педагогикасы, мектепке дейінге педагогика, кәсіби педагогика, педагогика
мен білім берудің тарихы, салалық педагогика, корекциялық педагогиика,
салыстырмалы педагогика, жеке пәндер әдістемесі және т.б. жатады. Кейінгі
кезде педагогикалық білімнің дербес салалары ретінде әлеуметтік педагогика
және т.б. бөліне бастады.
Жалпы педагогика педагогикалық процесс пен білім берудің негізгі
заңдылықтарын зерттейді.
Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесінде. Педагогика білім беру,
педагогикалық шындық туралы ғылым ретінде педагогикалық процестің дамуы мен
қызмет етуінің заңдылықтарын зерттейді, теориялық білімдерді жинақтайды
және жүйеге келтіреді, педагогоикалық шындық тәжірибесін зерттейді, яғни
практика үшін педагогикалық шындықты қайта құру үшін негіз жасайды.
Сондықтан осы саладағы ғылыми зерттеулер практикалық бағытталған сипатта
болады. Міне осыдан педагогиканың гуманитарлық білімдер жүйесімен
байланысы басталады. Педагогика адам туралы
ғылымдар жүйесіне кіргеніне қарамастан, ол педагогикалық мақсаттылық және
тұлғаның қалыптасуына педагогикалық басшылықты зерттейтін бірден бір
ғылыми пән.
Педагогиканың социологиямен жан-жақты байланысының өте
маңыздылығы ол қоғам туралы біртұтас жүйе ретіндегі және оның бөліктерінен
тұратын ғылым болып табылады. Міне осыдан, педагогикның социологияның білім
социологиясы, студенттер социаологиясы және т.б. тарауларына деген
қызығушылығы туған, себебі тек қана социологиялық зерттеулер арқасында
педагогтар, ұстаздар және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, құқықтық,
демографиялық және мәдени ортаның жағдайы туралы біле алады.
Ғылым дамуының басты шарты-жаңа деректермен үздіксіз толығып
бару. Ал деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми
негізделген зерттеу əдістеріне тəуелді келеді. əдістер, өз кезегінде, ғылым
аймағында əдіснама атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобымен
міндетті байланыста болады.
Қазіргі заман ғылымында əдіснама деп ғылыми-танымдық іс-
əрекеттердің түзілу принциптері, формалары мен тəсілдері жөніндегі білімді
айтамыз.
Ғылым əдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің –нысаны,
талдау пəні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы т.б. сипаттамасын
береді. Сонымен бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі
əрекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика əдіснамасын
педагогикалық таным жəне болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер
топтамасы ретінде қарастырған жөн.
Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы. «Әдіснама» грек
тілінен аударғанда «әдіс туралы ғылым» деген мағынаны береді. «Метод»
«әдіс» термині тікелей нақты бір нәрсеге деген жол ретінде анықталады, яғни
методология мағынасы жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым болады.
Сондықтан әдіснама – зерттеу процесі туралы ілім ретінде де түсіндіріледі.
Бұл ілім жалпы әдіснама, ғылыми ұғымның, теориялық нгізі, ретінде дамуы
мүмкін. Сонда бұл нақтылы философиялық жүйемен байланысты. Ғылыми
әдіснаманы жетілдірудің бастамасын және негізін Гегель салды, ол өз назарын
бірінші болып философиялық әдістің ерекшелік сипатына, оның нақтылы
ғылымдар әдістерінен айырмашылығына және әдіснаманың олармен
үйлесімсіздігі назар аударды.
Гегель әдіс дегеніміз мазмұның қозғалысы, құбылыстың мәнін ашып
көрсету және оның мазмұнынан тыс жасалмайтындығын баса көрсетті.Əрқандай
əдіснама қалыпты көрсетпе-нұсқау жəне реттестіру қызметтерін атқарады.
Дегенмен, əдіснамалық білім екі күйде іске асырылуы мүмкін: дескриптивтік
не прескриптивтік.
Дескриптивтік əдіснама – ғылыми білімдердің құрылымы мен ғылыми
таным заңдылықтары жөніндегі білім ретінде зерттеу процесіне бағыт-бағдар
береді, ал прескриптивтік əдіснама –зерттеу іс-əрекеттерін реттеп барудың
жол жобасын белгілеп, көрсетеді. Дəстүрлі əдіснамалық талдауда ғылыми іс-
əрекеттерді жүзеге асыру тиімділігімен танылған ұсыныстары жəне ережелеріне
байланысты құрастыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті талдауда
ғылыми таным процесінде іске асырылған зерттеу əрекеттерін қайталап
баяндау, түсіндіру қызметтері атқарылады.
Əдіснамалық білімдер тобы төрт деңгейлі келеді (Э.Г. Юдин):
философиялық, жалпы білімдік, нақты ғылымдық жəне технологиялық.
Əдіснаманың ең жоғары философиялық деңгейі танымның жалпы принциптері мен
бүкіл ғылымның категориялар құрылымын негіздейді. Материалистік диалектика
объективті шындықты тану әдістері негізінде табтғат, қоғам және адам
ойлауының заңдары жатқанын негізге алады. Таным әдісі табиғат пен қоғамның
объективті заңдарын көрсеткнеде ғана ғылыми бола алады.
Педагогикадағы жалпы теориялық зертетулерге педагогикалық процестің
мәнін, заңдылықтарын, биологиялық пен әлеуметтіктің ра қатынасын;
педагогикалық процесте тұлғаны қалыптастыру; тұлға және ұжым; ұжым тұлғаны
қалыптастырудың әлеуметтік ортасы ретінде; педагогиклық процестің
принциптері, оны ұйымдастырудың формалары мен әдістері және т.б. жатады.
Осыдан философиялық білімдердің барша жүйесі əдіснамалық қызмет
атқарады. Екінші – жалпы ғылымдық –əдіснама деңгейінде ғылымдардың
баршасында не көпшілігінде қолданылуы мүмкін теориялық тұжырымдарды
белгілейді. Үшінші деңгей – нақты ғылым əдіснамасы қандай да нақты ғылыми
пəн аймағында қолданылатын зерттеу əдістері мен принциптерінің жиынтығын
құрайды. Нақты ғылым əдіснамасы белгілі саладағы ғылыми тануға тəн болған
проблемаларды, сондай-ақ жоғарылау келген əдіснамалық деңгейлерге
байланысты алға тартылатын мəселелерді де қамтиды, мысалы: педагогикалық
зерттеулердегі жүйелестіру мен жобалау (моделдеу) проблемалары. Төртінші
деңгей – технологиялық əдіснама –зерттеу əдістері мен техникасын белгілеп,
деректі эмпирикалық материалдарды жинақтап, алғашқы өңдеуден өткізіп, кейін
оларды ғылыми білімдер өрісіне қосу қызметтерінен хабар береді.
Бұл деңгейдегі əдіснамалық білім нақты көрсетпе-нұсқау сипатына ие.
Əдіснаманың барша деңгейлері күрделі жүйеде бірігіп, өзара сабақтастықпен
байланысты келеді. Ал əрқандай əдіснамалық деп танылған білімнің мазмұндық
негізі философиялық деңгейден іздестіріледі, себебі таным процесі мен
болмысты қайта жасау əрекеттерінің дүниетаным, көзқарас бағдары осы
философиямен айқындалады.
Әрине, қазіргі педагогиканың кең көлемдегі сұрақтары пәнаралық
және ғылым аралық байланыстарын дифференциаландыру мен интеграцияландыру
негізінде педагог – зертетушілер мен праткиктардың зерттеу процесін
ұйымдастырудағы дайындығына байланысты тиімді жасалуы мүмкін.
Қандай да салада болмасын ғылыми таным, таным субъектісі (зерттеуші)
зерттеу процесінің барлық элементтерін білуін талап етеді:
- тақырыпты үйлестірудегі және оның көкейкестілігін дәлелдей білуді;
- ғылымдағы тақырыптың зерттелу жағдайын дәне пайда болған
қайшылықатрын анықтай білуді;
- зерттеу мәселесін үйлестіре білуді (яғни жауапты талап ететін
сұрақты);
- мақсат (қандай нәтиже алуға болатындығын) нысана және зерттеу пәнін
анықтай алуды:
Ғылыми зерттеуге тән нәрсе, сол мәселеде үйлестірілген сұрақ және
болжамды белгілін бір жобаланған жауап ретінде бейнеленеді.
Осыдан зерттеудің міндеттері шығады: зерттеу пәнінің теориясын
негіздеу (теориялық сипаттама) және зерттеудің теориялық моделін жасау,
эмпирикалық тәжірибені меңгеруді анықтаушы эксперимент және пелагогикалық
шындықты қайта құруды қамтамасыз ету қлыптастырушы эксперимент.
Қойылған міндеттерді шешу зерттеушінің соған сай ғылыми әдістерді
қолдауын талап етеді. Теориялық және теориялық қолданбалы міндеттерді шешу
үшін – теориялық деңгейдегі әдістер (теориялық және салыстырмалы талдау,
нақтыдан абстрактылық және абстралылықтан нақтылыққа көтерілу, моделдеу,
ойша эксперимент) қолданылады. Теориялық қолданбалы және қолданбалы
сипаттағы міндеттерді шешу үшін: бақылау, әңгімелесеу, анкеталық
педагогикалық құжаттарды оқып танысу, эксперимент қолданылады.
Ғылыми зерттеулердің басты белгісі қолдантын терминдердің біртектілігі
(бір мағыналылығы) болып табылады, себебі басынан бастап, басты ұғымға
қандай мағына мән берілетіндігі, не туралы екендгі айқын болуы керек.
Бір терминді (сөзді) бірнеше мағынада қолдануға болмайды. Бұның
маңыздылығы сонда, зерттеу пәнінің ұғымдық сиапттамасы зерттейтін
құбылыстың мәнін мазмұнды ашып көрсетудің оның теориялық моделін жасаудың
кепілі болады.
Соңғысы арқылы зерттеу құбылытарының нақытлы педагогикалық шындықтағы
жағдайын және практикалық іс-әректетер үшін берілетін нұсқаулардың
тиімділігі бағаланады, олар праткика үшін қажетті әдістемелік материалдар
мен нұсқаулар пакеті ретінде болашақ педагогикалық іс-әректетер жобасыда
қаланады.
4.Педагогикалық ой алғашында жалпы философиялық білімдер
жүйесінде, діни ілімдерде, саясатануда, заңда, әдебиетте дамиды.
Педагогиканың дербес ғылым ретінде бөлініп шығуы (дифференциалдануы)
белгілі бір уақыт кезеңінде ішкі ғылыми дифференциалдануға,педагогика
ғылымдары жүйесінің түзелуіне алып келді. Бірақ ХІХ- ХХ
ғасырлардағы зерттеулер педагогиканың ғылым аралық байланыстарының жоғарыда
мәні болғанын көрсетеді. Қазіргі замандағы педагогика психологиямен тығыз
байланысты. Психология адам психикасының дамуының заңдарын, ал педагогика –
тұлғаның дамуын басқаруды зерттейді. Ойлаудың, іс-әрекетті мақсаттылықпен
өзгерту психологиялық білімдерсіз мүмкін емес. Мұндай білімдерсіз тұлғаның
оқығанын және тәрбиелілігін бағалуға мүмкін болмайды.
Сондықтан педагогикада психологиялық білімдер ғана емес сонымен
бірге педагогиклық міндеттерді шешу үшін тұлғаны зерттеу әдістері (рейтинг,
психометрия, жұптық слыстыру және тағы басқалар) пайдаланылады.
Педагогика ол ағзаның материалды-энергиялық түрлілігін ашып көрсететін
физиологияға, соның ішінде жоғарғы нерв қызметінің заңдылықатырна
(И.П.Павлов, П.К.Анохин) сүйенеді. Мұндай білімдерді меңгеру танымдық іс-
әрекет және тұлғаның әлеуметтену процестері табиғатын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1.Педагогика ғылымының дамуының хронологиялық таблицасын жасаңыз.
2.Педагогика ұғымына ерте ежелгі және қазіргі мағынада анықтама,
түсініктеме беріңіз.
3.Бастапқы кезде педагогика қандай ғылымның даласында дамығанын айтыңыз.
4.Ғылыми білімдер саласы, сонымен бірге педагогика немен айқындалады?
Әдебиеттер:
1.Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
2.С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
3.Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
4.Бержанов К.Б., Мусин С.М., Педагогика тарихы. Алматы-2004.
5.Дүсембекова Ш.Д. Педагогика. Семей 2004 ж.
6.Қоянбаев. Педагогика. Алматы 2002 ж.
Тақырып 2. Шетелдік педагогика тарихындағы педагогикалық идеалар мен
мектеп, тәрбие. Қазақ педагогика тарихындағы педагогикалық идеалар мен
мектеп.
Мақсаты : Әр түрлі қоғамдық формациядағы білім берудің жүйесі мен
педагогикалық идеялардың дамуымен таныстыру.
Жоспар:
1.Әр түрлі қоғамдық экономикалық формациядағы білім берудің жүйесі және
педагогикалық идеялардық дамуы мен тәрбиенің ерекшеліктері.
2.Педагогика ғылымының негізін салушы – Я.А.Коменский ХХ ғасырға дейінгі
3.Қазақстандағы мектеп пен педагогиканың қалыптасы тарихы.
4.Егеменді Қазақстан Республикасының мектебі мен педагогикасы.
Тəрбие практикасы өз бастауларын адамзат өркениетінің бірінші қадамдарымен
байланыстырады. Тəрбие алғашқы адамдармен бірге пайда болды. Ол замандары
бала ешқандай педагогикасыз-ақ тəрбиеленген. Адамдардың ол жөнінде тіпті
хабары да болмаған. Тəрбие жөніндегі ғылым геометрия, астрономия басқада
ғылым салаларынан көп кейін қалыптасқан.
Белгілі болғандай, барша ғылым салаларының пайда болуындағы алғы шарт -
өмір қажеттігі. Кейін тəрбие идеялары адамдар өмірінде аса маңызды рөл
атқара бастады. Себебі əр түрлі қоғамда өсіп келе жатқан əулиетке берген
тəрбиесіне орай өмір қажеттігі де жылдам немесе шабан дамитыны белгілі.
Осыдан тəрбие тəжірибесін топтастыру жəне қорытындылау, арнайы оқу- тəрбие
мекемелерін ұйымдастырып, жастарды өмірге дайындаудың қажеттігі
туындады.Ежелгі дүниенің Қытай, Индия, Египет, Греция сынды аса дамыған
елдерінде сол заманның өзінде тəрбие тəжірибесі бір арнаға келтірілді, одан
теория түзу қадамдары жасалды. Ол кезде табиғат, адам, қоғам жөніндегі
барша білімдер философия шеңберінде жинақталатын, алғашқы педагогикалық
тұжырымдарда сол ғылыми аумақта дүниеге келді.
Барша замандарда адамдардың рухани жəне тəн-дене дамуында шешуші рөл
атқарған қуаты мол күшті халық педагогикасы беріп келген. Инабаттылық,
еңбектік, тəн-дене тəрбиесі бойынша халық қайталанбас ғажайып өміршең жүйе
түзді.
Еуропалық тəрбие жүйесінің бесігі – ежелгі Греция философиясында
қалыптасқан. Оның көрнекті өкілі Демокрит (460-370 жж. Б.э.д.)- балалар
тəрбиесі бойынша алғашқы нұсқаулар кітабын жазған. Сол уақыттың өзінде ол:
«Табиғат жəне тəрбие мегзес. Дəлірек айтсақ, тəрбие адамды қайта жасайды
жəне оны өзгерте отырып, болмыс табиғатын түзеді… Жақсы адам болу табиғат
ықпалынан гөрі тəрбиеге көбірек тəуелді».
Адам тəрбиесіне жəне тұлға қалыптастыруға байланысты идеялар мен тұжырымдар
ежелгі грек ойшылдары Сократ (469-399жж.б.э.д.), Платон (427-347жж.
Б.э.д.), Аристотель (384-322жж.б.э.д.), Тертуллиана (160-222жж. Б.э.д)
еңбектерінде жарияланған.
Орта ғасырлар дəуірінде шіркеу ықпалы қатайып, тəрбиені толығымен діни
арнаға бұрды. Бұл Еуропада 12 ғасыр бойы үстемдік еткен догматикалық оқу
принциптерінің шыңдалуына жол берді. Солай да болса, өз философиялық
тұжырымдары мен педагогикаға үлес қосқан шіркеу өкілдері
Августин (354-430жж.), Фома Аквинский (1225-1274) есімдері ғылым тарихында
сақталған. Бүгінгі күйінде жалпы білім беретін мектепті ойлап отырып, іске
қосқан Лойола (1491-1556) жəне оның ізбасарлары.
Қайта тіктелу заманы (эпоха возрождения) аса жарқын ойшыл педагог-
гуманистерді ғылым сахнасына келтірді. Олардың қатарында голландиялық Эразм
Роттердамский (1466-1536), италияндық Витторино де Фельтре (1378-1446),
француздық Франсуа Рабле (1483-1553) жəне Мишель Монтень (1553-1592)
өздерінің педагогикалық еңбектерімен əйгілі болды.
Педагогика көп заманға дейін философияның бөлігі болып, тек қана XVII
ғасырда ол дербес ғылым лауазымына ие болды. Осыдан педагогика бүгінгі
күнде де философиямен аса тығыз байланысқан. Себебі бұл екі ғылымның да
шұғылданатыны адам, оның өмірі мен дамуын зерттеу.
Педагогиканың философиядан бөлініп, өз алдына ғылыми жүйеге келуі ұлы чех
педагогы Ян Амос Коменскийдің (1592-1670) есімімен байланысты. Оның 1654
жылы Амстердамда жарық көрген «Ұлы дидактика» атты еңбегі алғашқы ғылыми-
педагогикалық кітаптардың бірегейі болды. Ондағы айтылған идеялардың
көпшілігі осы күнге дейін өзінің көкейкестілігін жəне ғылыми маңызын
жоғалтқан емес. Я.А.Коменский ұсынған табиғи сəйкестік принципі, сынып-
сабақтық оқу жүйесі жəне басқа да оқу принциптері, əдістері, формалары
педагогикалық теорияның алтын қорынан орын алды. «Оқу негізіне басқалардың
зат жөніндегі бақылаулары мен айғақтарын жаттау алынбай, сол заттар мен
құбылыстарды танып, білу қалануы тиіс»; «Естігенді –көргенмен, сөзді- қол
əрекетімен байланыстыру қажет»; «əрқандай үйрету сыртқы сезім жəне ақыл-
парасат байланысы негізіндегі дəлелдерге сүйенуі қажет»… Ұлы педагогтың осы
тұжырымдары біздің заманымыздың талаптарына да сəйкес келіп тұр.
Ағылшын философы жəне педагогы Джон Локк (1632-1704) өз қайрат-күшін тəрбие
теориясына бағыштады. Өзінің «Тəрбие жөніндегі ойлар» атты басты еңбегінде
ол өзіне сенімді, ауқымды білімділігін іскерлікпен, берік наным-сенімдерін
сұлу мəнерлілікпен ұштастыра білген адам - джентельмен тəрбиелеуге арналған
көзқарастарын жариялады.
XVIII ғасырда мектеп педагогикасы бойынша өз шығармаларымен танылған
француз материалист-ағартушылары Д.Дидро (1713-1784), К.Гельвеций (1715-
1771), П.Гольбах (1723-1789), əсіресе Ж.Ж.Руссо (1712-1778) болды. «Затқа
назар! Затқа! Мен ешқашанда біздің мылжың тəрбиемізбен сөзге аса көп маңыз
беріп, құрғақ сөзді адамдарды жасайтынымызды қайталап айтудан жалықпаймын»
-деп ұрандады ол.
Педагогиканың қалыптасуында И.Г.Песталоцийдің (1746-1827) есімі аса
құрметпен аталады. «О сүйікті халқым! Сенің қаншалықты төмен жасап
жатқаныңды мен байқап жүрмін, мен саған көтерілуге жəрдем беремін»-деп, ол
жан айқайын салды. И.Г.Пестолоций өз дегеніне жетті: мұғалімдерге оқыту мен
адамгершілік тəрбиесінің ізгілікті теориясын ұсынды.
«Өзгерістерден басқа тұрақты ешнəрсе жоқ», -деп үйреткен неміс педагогы
Фридрих А.В.Дистервег (1790-1886) барша педагогикалық құбылыстарға тəн
тəрбиенің қозғаушы күштері мен қарама-қарсылықтарын зерттеген.
Орыс ойшылдары, философтары жəне жазушыларының арасында педагогикалық
шығармаларымен белгілі болған есімдер: В.Г.Белинский (1811-1848),
А.И.Герцен (1812-1870), Н.Г.Чернышевский (1828-1889), Н.А.Добролюбов (1836-
1561).
Бүкіл əлемде Л.Н.Толстойдың (1828-1910), Н.И.Пироговтың педагогикалық
идеялары əйгілі. Олар таптық мектепті қатаң сынға алып, халықтық тəрбие
саласын түбегейлі өзгерту қажеттігін ұрандады.
Қазақ халқының да тəлім-тəрбиелік жүйесі ұланғайыр да мəуелі. Бұл салада
халқымыздың тəлім-тəрбиелік алтын қорына елеулі үлес қосқан арыстарымыз А.
Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, С.Торайғырұлы жəне т.б. Олардың тəлім-тəрбиелік
өсиеттері талай зерттеулерге арқау болған. Кемеңгер Ахмет Байтұрсынұлының
өткен ғасыр басында –«Мектептің жаны мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі
həм сондай болмақшы…əуелі біз елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден
бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билік те, халықтық та оқумен
түзеледі. Қазақ ісіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелгенде, оқумен
түзеледі» – деген ұлағатты ескертпесі бүгінгі қазақ мектебінің ұлттық білім
стратегиясының тұғыры ретінде қабылдануда.
Орыс педагогикасын əлемдік даңққа бөлеген Константин Дмитриевич Ушинский
(1824-1871) оқу-тəрбие теориясын түбегейлі өзгеріске келтіріп,
педагогикалық практикада төңкеріс жасады. К.Д. Ушинскийдің педагогикалық
жүйесінде жетекші орын тəрбие мақсаттарына, принциптеріне жəне оның мəніне
берілген. «Тəрбие, егер ол адамға бақыт бағыштағысы келсе, оны бақыт үшін
тəрбиелемей, өмірлік еңбекке баулуы тиіс. Ұдайы жетілуде болған тəрбие
адамның тəн-дене, ақыл-парасат жəне ізгілік-инабаттық күштерінің ауқымын
барынша кеңейту мүмкіндігіне ие болады»- деп жазған еді ұлы ғұлама.
XIX ғ. ақыры - XXғ. басында педагогикалық проблемалар АҚШ-та қарқынды
зерттеле бастады. Ол жерде адам тəрбиелеудің жалпы принциптері мен
заңдылықтары өрнектелді, əрбір адамға белгілеген мақсаттарына тез, əрі
табысты жетуге мүмкіндік беретін тиімді білім технологиялары қалыптасып,
практикаға енді. Американ педагогикасының белгілі өкілдерінің бірі Джон
Дьюи (1859-1952). Оның зерттеу жұмыстары бүкіл батыс Еуропа, Америка жəне
Австралия аймақтарында педагогикалық ойдың дамуына үлкен ықпал жасады.
Американ педагогтарының тағы бір көрнекті тұлғасы Эдвард Торндайк (1874-
1949) оқу процесін зерттеумен атын əйгілеп, əрекетшіл тəрбие технологиясын
бүкіл əлемге жария етті.
XX ғасырдың басында əлемдік педагогикада еркін тəрбие жəне бала тұлғасының
дамуы идеялары белсенді жария етіле бастады. Бұл идеяға жетекші Мария
Монтессори (1870-1952) болды. Өзінің «Ғылыми педагогика əдістемесі»
кітабында ол балалық жас мүмкіндіктерін барынша пайдалану қажеттігін
түсіндіріп бақты.
Себебі, сəбилік шақтағы бала дамуы үлкен тəрбиелік табыстарға есік ашады.
Оның пікірінше, мектеп оқуының басты формасы өзіндік оқу жұмыстары болуы
қажет. Монтессори оқушылардың жекелеп оқуына ыңғайлы грамматикалық,
математикалық, биология-жаратылыстану жəне басқа пəндерге арнап
дидактикалық материалдар ұсынды. Бұл оқу құралдарының ерекшелігі, оларды
пайдалана отырып, бала өз кемшілік-қателерін табады жəне оларды түзетеді.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасында да Монтессори жүйесінің
тараптарлары мен қолдаушылары баршылық. Осы бағытта түзілген «бала бақша
-мектеп» жүйесі іске қосылып, балаларды еркін тəрбиелеу идеясы өз жемісін
беруде.
Қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік педагогика жаңа қоғамдағы адам тəрбиесі
идеяларын өзіндік түсінім жолымен дамыта бастады. Жаңа педагогикаға
байланысты шығармашылық ізденістер аймағында белсенділікпен қатысқан
белгілі педагог ғалымдар: С.Т.Шацкий (1878-1934), П.П.Блонский (1884-1941),
А.П. Пинкевич (1884-1939) болды. Социалистік дəуір педагогикасын танымал
еткен Н.К.Крупская, А.С. Макаренко, В.А.Сухомлинский еңбектері. Надежда
Константиновна Крупскаяның (1869-1939) теориялық ізденістері жаңа кеңес
мектебін қалыптастыру, сыныптан тыс тəрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру, енді
пайда бола бастаған пионер қозғалысы проблемаларының төңірегінде
шоғырланды. Антон Семенович Макаренко (1888-1939) балалар ұжымына
педагогикалық басшылық, еңбек тəрбиесі, саналы тəртіп қалыптастыру жəне
балаларды отбасында тəрбиелеу əдістемелеріне байланысты идеяларды
қорытындылап, оларды практикада іске асыру принциптерін ұсынды, əрі өзі
оларды тəжірибе тексеруінен өткізді. Василий Александрович Сухомлинский
(1918-1970) өз зерттеулерін жастарды тəрбиелеудің моральдық проблемаларымен
байланыстырды. Оның дидактикалық кеңестері мен нақты да дəл бақылаулары
қазіргі педагогикалық ой дамуы жəне қоғамды қайта түзу дəуіріндегі мектеп
тағдыры жөніндегі ұсыныстары өз маңызын əлі де сақтауда, сонымен бірге
білім сапасын жаңаша түсінуде үлкен жəрдемін тигізіп отыр.
70-80 жылдары жалпыбілімдік мектеп проблемаларымен академик Л.В.Занковтың
ғылыми лабораториясы белсенді айналысты. Бұл мекеменің зерттеулері
нəтижесінде кіші, орта жастағы балаларды оқытудың жаңа, оқушылардың
танымдық мүмкіндіктерін арқау еткен оқу жүйесі пайда болды. 80-жылдардың
ақырында бұрынғы Кеңес республикаларында мектепті жаңалау мен қайта құру
қозғалысы өріс алды. Бұл қызметтестік педагогикасының туындауынан көрінді.
Осы дəуірдегі жаңаланған педагогиканы дамытуға ат салысқан педагог ғалымдар
мен бірегей шығармашыл мұғалімдер көптеп таныла бастады.
Олардың арасында Ш.А.Амонашвили, Л.С.Соловейчик, В.Ф.Шаталов, Н.П.Гузик,
Н.Н.Палтышев, В.А. Караковский жəне басқалар болды.
Бүкіл елге белгілі болған мəскеулік бастауыш мектеп мұғалімі С.Н.Лысынкова
“Қалайша жеңіл оқуға болады?” атты кітабын жариялап, онда бастауыш мектеп
оқушыларының оқу істерін схема, тірек карточкалар, таблицалар пайдалану
арқылы басқару тəсілдерін көрсетіп берді. Сонымен бірге С.Н. Лысынкова
“Ілгерілестірілген (опережающее) оқу” əдістемесін жасады.
Бүгінгі кезеңдегі педагогика өзінің диалектикалық, өзгермелі ғылым
сипаттарына сай болуымен қарқынды дамуда. Кейінгі он жылдықтарда
педагогиканың бірнеше салаларында келелі табыстарға қола жеткізілді,
əсіресе мұндай жетістіктер мектептегі оқудың жаңа технологияларын жасауда
көрініс берді.
Сапалы оқу бағдарламаларымен жабдықталған қазіргі заман компьютерлері оқу
процесін басқаруда үлкен жəрдемін тигізуде. Соның нəтижесінде оқу барысында
аз қуат пен уақыт жұмсап, жоғары нəтижелерге жету мүмкіндіктері пайда
болды.
Тəрбиенің жетілген əдістемелерін жасау бағытында да пайдалы өзгерістер
көптеп болуда. Ғылыми -өндірістік комплекстер, авторлық мектептер,
эксперименталды оқу-тəрбие алаңдары - ұнамды өзгеріс-тер жолындағы елеулі
көзге түскен педагогикалық жаңалықтар. Еліміздегі жаңа жəне жаңаланған
мектеп оқуы мен тəрбиесі басты назарда тұлға дамуын көзге алып, гуманистік
бағытта өрлеп, өрістеуде.
Сонымен, тəрбие тəжірибесі адамзат өркениетінің тереңдегі тарихи
сатыларынан бастау алады.Тəрбие жөніндегі ғылым негіздері ежелгі, көне
дəуір философиясының арнасында дамыған. Тəрбие, оқу, білім берудің тиімді
теориялары мен əдістемелері пайда болғанша, педагогика дамудың ұзақ та
қайшылықты жолын басып өтті.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
1. Әр түрлі қоғамдық экономикалық формациядағы педагогикалық идеялардың
дамуы мен тәрбиенің ерекшеліктерін анықтаңыз.
2. Я.А.Коменский ХХ ғасырдағы Қазақстандағы мектеп пен педагогиканың
қалыптасу тарихы туралы хронологиялық таблица жасаңыз.
3.М. Жұмабаевтың «Педагогика» оқулығы мен қазіргі кездегі кез келген
автордың «Педагогика» оқулығына зерттеу жасап, ұқсастығы мен
айырмашылығын көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1.Бержанов К.Б., Мусин С.М., Педагогика тарихы. Алматы-2004.
2.Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
3.С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
4.Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
5.Ж. Әбиев «Педагогика тарихы» Алматы 2004.
Тақырып 3. Қазақстандағы кеңес кезеңдегі (1917-1991жж.) педагогика ғылыми
мен білім жүйесі. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы педагогика ғылымы
мен білім жүйесі.
Мақсаты: ҚР қазіргі заманғы білім беру жүйесімен таныстыру, білім беру
философиясының мәні ашу.
Жоспар:
1.Қазіргі заманғы білім беру. Жалпы білім беру мазмұны.
2.Білім беру құндылық ретінде.
3.Білім беру философиясы: статусы, мәселелері, болашығы.
4.Білім беру- құндылық, жүйе, процесс, нәтиже.
5.ҚР халыққа білім беру жүйесі.
6.Білім беру мазмұны, ғылыми негізі.
7.Оқу жоспары, бағдарлама, оқулық.
Ғасырлар тоғысында білім беру ұғымына деген көзқарас әлемдік деңгейде
өзгере бастады, себебі ол дамыған мемлекеттердің өркендеуінің негізгі
қозғаушы күшіне айналып отыр. Сондықтан күні бүгінге дейін педагогикалық
категория ретіде саналган «білім беру» үғымы кең мағынада маңызды
әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылуда. Білім беру мәселесімен тек
педагогика ғылымы айналыспайды. Білім беруді философия, әлеуметтану,
психология, экономика, мәдениеттану тағы басқа әлеуметтік-гуманитарлық
ғылымдар өз тұрғысынан қарастырып зерттейді. Сондықтан бүл ұғымның ауқымы
кеңею үстінде.
Ата-бабаларымыздан асыл мұра болып қалған әлеуметтік тәжірибені, көп
жылдық мәдениетті сақтап, оны ұрпақтан ұрпақка жеткізе отырып меңгерту
білім беру ұгымымен тығыз байланысты. Педагогикалық әдебиеттерде «білім
беру» ұғымы 18-19 ғасырларда қалыптасып (Д.Локк, И.Г.Песталоцци), бүгінде
педагогиканың жетекші категорияларының бірі болып табылады.
Заман талабына сай білім беру процессі үздіксіз сипатқа ие болып келеді.
Әрине білім беру үздіксіз болуы тиіс, себебі қазіргі таңда ақпаратгық
технологиялардың жедел дамуына байланысты алған білімдер тез ескіруде,
сондықтан адамзат баласы алған білімін үнемі толықтырып, жаңартып отыруы
қажет. Білім беру ұғымының мазмұны да езгерістерге ұшырап, жан-жақты кеңейе
түсті. Педагогика ғылымында онын бірнеше анықтамалары бар.
- Кең мағынадағы білім беру - жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға және өмірлік
жолын кұзырлы таңдауға мүмкіншіліктерін кеңейтуге бағытталған процесс
(А.Г.Асмолов).
- Білім беру дегеніміз жеке тұлғаның әлеуметтік жетілуі мен жеке өсуі
қамтылатын оның қабілеттіліктері мен мінез-құлқын жетілдіру процесі және
нәтижесі (ЮНЕСКО, 1997) .
- Педагогикалық энциклопедияда білім беру ұғымы - жеке тұлға мен қоғам
мүддесі үшін жүргізілетін педагогикалық тұрғыдан ұйымдастырылған
әлеуметтендіру процессі {1999 ж).
- Білім беру - адам, қоғам, мемлекет мүддесіне, мақсатына
бағытталған тәрбие және оқыту процесі (Сластенин В.А.).
Осындай және тағы басқа білім беру ұғымына берілген анықтамалардың
көптігі оның кең мағыналылығының, көпқырлылығының, маңыздылығының айқын
дәлелі.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты - тек білім, білік дағдыларды
қалыптастыру емес, сонымен қатар жеке тұлғаның әлеуметтік құнды іс-әрекетке
қатысуы үшін оның өзіне және қоғамға қажетті қабілеттерін дамыту. Осы
тұрғыдан ойды өрбітетін болсақ, білім беруде тек білімді меңгерту, білік
пен дағдыларды қалыптастыру жеткіліксіз. Керісінше білім, білік, дағдылар
арқылы жеке тұлғаның үйлесімді түрде эмоционалды, ақыл-ой, адамгершілік,
рухани-құндылық, еріктік, дене жағынан толыққанды дамуы маңызды. Білім беру
барысында адам мәдени құндылықтарды, ғылыми білімдерді меңгереді. Соның
нәтижесінде экономиканың, саясаттың, ғылымның, мәдениеттің, өнердің дамуына
зор үлесін қоса алады. Білім беру саласының әрбір даму кезеңдеріне тән
заманауи үлгі, модель ретінде қабылданатын өзіндік теориялык, әдіснамалық
ерекшеліктері болады. Бұл жалпы педагогикалық қауымдастықтың қабылдаған
даму бағыттарының жиынтығы ғылыми тілде парадигма деп аталады. Парадигма
ұғымың ең бірінші болып ғылыми пәндердің дамуының түрлі кезеңдерін
зерттеген американдық тарихшы Т. Кун болған. Оның пайымдауынша әр ғылымның
дамуында мынандай кезеңдер байқалады:
- парадигманың орнығуына дейінгі кезең,
- парадигманың қалыптасуы, орнығуы;
- ғылым сапасындағы дағдарыс, парадигмалардың ауысуы.
Білім беру философиясы көптеген сұрақтарға жауаптар іздестіреді. Қазіргі
қоғамдағы жеке тұлғаның алатын орны қандай? Адамзаттың маңызды мәселерін
шешудегі білім берудің әлеуметтік рөлінің мәні неде? Қазіргі кездегі білім
беру саласы, оның даму бағыттары қандай? Ол болашақта қандай болуы керек?
Білім берудің қазіргі жағдайы қанағаттанарлық па?
Ал философия ертеден дамыған ғылымдардың бірі екені белгілі. Философия-грек
тілінен аударғанда («филео» - «жақсы көру»,«софия» - «ақылдылық») - адамзат
қоғамы мен ойлау табиғаты дамуының ең негізгі заңдылықтары туралы ғылым
ретінде қарастырылады. Философия ғылымының заңдары көптеген құбылыстарды
зерттеуде, танып білуде, түсіндіруде қолданылады. Осыған байланысты білім
беру саласындағы көптеген мәселелерді философиялық тұрғыдан түсіндіру
көзқарастары қалыптасқан.
Білім беру философиясын жан-жақты зерттеген ғалымдар В.В.Краевский,
Б.Л.Вульфсон, В.В.Кумарин, Б.С. Гершунский т.б.
Бұл ғалымдардың зерттеуінше білім беру философиясы үш тұрғыдан
қарастырылады:
1)Білім беру философиясы - қолданбалы философия ретінде қарастырылады.
Бұл тұрғыдан білім беру саласының даму заңдылыктарын
негіздеу үшін жалпы философиялық қағидаларды қолдану жеткілікті деп
есептелінеді.
2)Білім беру философиясының мазмұны педагогака ғылымының теориялық-
әдіснамалық мәселелерімен сәйкестендіріледі
3)Білім беру философиясы дербес ғылыми білімдер саласы, оның негізін тек
білім беруге қатысты жалпы философиялық ілімдер ғана емес, білім берудің
барлық аспектілерінің қызметтерін қамтитын жеке шынайы даму заңдылықтары
құрайды.
Қазіргі қоғам дамуындағы саяси, әлеуметтік, мәдени өзгерістер білім беру
саласына тікелей әсерін тигізіп, оның маңыздылығын арттыра түсті. Білім
беру ұғымының күрделілігі, көпжақтылығы оны жан-жақты қарастыруды кажет
етеді. Білім беру философиясының белгілі теоретигі Б.С. Гершунский білім
беру ұғымын 4 аспектіде қарастыруға болатынын атап көрсетеді:
- білім беру құндылық ретінде;
- білім беру жүйе ретінде;
- білім беру процесс ретінде;
- білім беру нәтиже ретінде
Білім берудің құндылықтық сипаты үш тұрғыдан қарастырылады.
1) Білім беру - мемлекетік қңұлдылық;
2) Білім беру - қоғамдық құндылық;
3) Білім беру - жеке тұлғалық құндылық.
Білім беру жүйе ретінде. Дәстүрлі түсінігіміз бойынша білім беру дегеніміз
деңгейлерімен, кәсіптік бағыттарымен ерекшеленетін білім беру мекемелерінің
(мемлекеттік және мемлекеттік емес) жүйесі.
Бірақ білім беру мекемелерінің мұндай алуан түрлілігі оны әлі жүйе деп
тануға негіз бола алмайды. Себебі жүйе дегеніміз кез келген объектілердің
жиынтығы емес, олардың элементтерінің өзара сәйкестендіріліп байланысқан
жиынтығы. Қандай белгілер білім беруді жүйе ретінде сипаттайды? Ең алдымен
деңгейлеріне, профильдеріне қарамастан жүйені және оған кіретін құрамды
бөліктерді сипаттайтын жалпы, инвариантты сапалардың болуы қажет. Мұндай
сапаларға икемділік, тұрақтылық, болжамдылық, тұтастылық, сабақтастық,
вариативтілік, динамикалық сапалар жатады. Білім беру жүйесі икемді және
динамикалық түрде әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімделе алуы керек
және өзіндік психологиялық-педагогикалық негізін берік ұстануы маңызды.
Жоғарыда аталған сапалардың өзі білім беру жүйесінің күрделілігін
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесі ретінде
өзара бірлесе іс-әрекет ететін:
1) білім берудің деңгейлерінің сабақтастығын қамтамасыз ететін мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттар мен оқу бағдарламаларының жиынтығы;
2) білім беру бағдарламаларын типтеріне, түрлеріне, меншіктік формаларына
қарамастан іске асыратын білім беру ұйымдарының жиынтығы;
3) білім беру сапасының мониторингін жүргізетін ғылыми ұйымдар мен оқу-
әдістемелік қамтамасыздандыратын білім беруді басқару органдарының және
оған сәйкес инфраструктурасының жиынтығы қарастырылады.
Білім беру мекемелері төмендегідей деңгейлер бойынша сарапталады:
- мектепке дейінгг тәрбие мен оқыту,
- орта білім беру,
- орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру.
- жоғары кәсіптік білім беру.
- жоғарғы оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру деңгейлері.
Білім беру - процесс және іс-әрекет ретінде. Білім берудің мәні - мақсаттан
нәтижеге карай жылжу процесі. Процесс деген сөздің өзі латын тілінен
аударғанда (processus - қозғалу, жылжу) - бір нәрсенің дамуындағы
құбылыстардың, жағдайлардың біртіндеп ауысуы; қандай болмасын нәтижеге
қол жеткізудегі іс-кимыдар жиынтығы деген мағынаны білдіреді.
Білім беру - педагог пен оқушы, студент арасындағы қарым-қатынас процесі.
Бұл процесс барысында оқушы немесе студент оқу, тәбие, даму процестеріне
жан-жақты белсенді қатысып педагогикалық қарым-қатынастың субъектісіне
айналады. Білім беру барысында педагог пен оқушы арасында ғана емес,
оқушылардың, студенттердің өзара біріккен әрекеттері де нығая түседі.
Аталып отырған педагогикалық процесс көптеген білім беру құралдары (оқу,
әдістемелік мәтіндер, көрнекілік құралдар, компьютерлер, аудио-видео
кұралдар, қашықтықтан оқыту аппараттары т.б.) арқылы арнайы ұйымдастырылған
(жеке, топтық, ұжымдық) түрде жүргізіледі.
Білім беру процесі үнемі мақсатқа бағытталған және күтілетін
нәтижелерге байланысты. Осы тұрғыдан білім беру процесін
технологияландырылған процесс деп те сипаттауға болады, себебі
педагогикалық технологияларда өзара сабақтасқан шағын және жалпы
мақсаттарға жетудің нақты кезеңдері, сатылары анықталады.
Білім беру процессі - мұғалімнен, оқытушыдан балаға, студентке
ақпаратты жеткізу арнасы. Сондықтан казіргі кезде білім беру саласында
ақпараттық технологиялар кең таралуда.
Білім берудің сапалық жағынан қарайтын болсақ ол тек құндылық, тек
жүйе, тек процесс емес. Білім беруді нәтиже ретінде де қарастыруға болады.
Оқу-танымдык процесс барысында әр адам білімнің бір сапалық деңгейіне
жетеді, ол оның нақты бір көлемдегі білімді игеруінің нәтижесі. Бастауыш
білім алу барысында адам сауаттылыққа ие болады.
Сауатты адам - өзінің білімдік әлеуетін ары қарай дамытуға, байытуға дайын
адам. Сауатты болу адамды білім беру саласында көп бастапқы
мүмкіншіліктермен қамтамасыз етеді. Сауаттылықтың негізгі педагогикалық
сипаты - оған барлық адамдардың қол жеткізе алуларында. Бірақ қазіргі
заманда тек сауатты адам ғана болып қалу жеткіліксіз.
Сауаттылық және білімділік ұқсас ұғымдар болғанымен екеуі тең мағыналы
ұғымдар емес. Бұл екі сапа адамның алған білім, білік, дағдыларының көлемі,
кеңдігі, тереңдігі жағынан, шығармашылық іс-әрекет тәсілдерімен
ажыратылады. Адамдардың белгілі білім беру мекемелерінде алған, меңгерген
білімдерінің деңгейіне қарай бастауыш білімі бар адам, орта білімді адам,
жоғары білімді адам деп атайтынын көп естиміз. Білімділік - қоғам үшін және
тұлға үшін кажетті максимумға дейін жеткізілген сауаттылық. Білімділік
ұғымы қоғам мен адам өмірінің түрлі сұрақтары бойынша
дүниетанымның кеңдігі. Ол тұлғаның білім алу саласындағы жетістіктерімен
сипатталады.
Педагогика ғылымында білім мазмұнын іріктеудің өлшем-шек (критерий) жүйесі
қабылданған. Осы шектер негізінде мектепте берілетін білім мазмұны
келесідей талаптардың орындалуына себін тигізуі міндетті:
- тұлғаның жан-жақты дамуы жəне оның базалық мəдениетінің қалыптасуына
қажет міндеттерді толық та біртұтас күйде берілуін қамтамасыз ету;
- оқу пəндері мен қоғамдық практикаға енетін білім материалдарының ғылыми
жəне тұрмыстық маңызға ие болуы;
- əрқилы жас деңгейіндегі оқушылардың нақты мүмкіндіктеріне сəйкес болуы;
- материал мазмұны көлемінің оқушының мүмкін болған игеру уақытына сəйкес
келуі;
- жалпы орта білімді құрастыруда халықаралық тəжірибені ескеру;
- осы заманғы мектепте бар оқу -əдістемелік жəне материалдық базаға сəйкес
болуы.
ҚР “Білім заңына” сəйкес елімізде білім стандарттары қабылданған.
“Стандарт” түсінігі латын сөзі негізінде қабылданып, “үлгі”, “өлшем” деген
мағынаны аңдатады. Білім стандарты мəн-мағыналық тұрғыдан сауат,
білімділіктің мемлекеттік өлшемі ретінде қабылданып, қоғамдық мұратқа
орайластырылған, əрі нақты тұлға мен білім жүйесінің мүмкіндіктерін
ескерген сол мұратқа жету негізгі белгі - талаптар (параметры) жиынтығын
қамтиды.
Білім саласындағы стандарттаудың негізгі нысандары –стандарт құрылымы, оқу
жүктемелерінің мазмұны, көлемі жəне оқушыны дайындау деңгейі. Стандарт
бойынша белгіленген деңгей, дəрежелер мен талаптар білім сапасын бағалау
мен білімдену процесінің негізгі қырларын сараптауда мызғымас шек (эталон)
сипатында қабылданады.
Білімді стандарттаудың қажеттігі қоғамдық құбылыс ретінде танылған білім
саласындағы түбегейлі өзгерістерге орай туындап отыр. Қазақстан
Республикасының егеменді елдер қатарында демократияға, нарықтық
қатынастарға, тұлғаның құқы мен еркіндігіне бетбұрысы білім аймағындағы
саясатты қайта қарастырып, жаңаланған заман көзқарасымен түсінуді талап
етіп отыр.Білім саласы енді ең алдымен жеке тұлғаның рухани қасиеттерін
қамтамасыз етуге бет бұрды. Бұл өз кезегінде оқу процесін ұйымдастыру, оқу
–оқыту формалары мен əдістерін таңдау жəне білім мазмұнын іріктеу істеріне
көптеген өзгерістердің енуіне себепші болды.
Стандарттау сонымен бірге білім саласындағы көптеген жаңашыл қадамдарға
байланысты қажет болып отыр. Атап көрсететін болсақ, олар:
1) мектеп оқу процесінің жаңа еркін ұйымдастыру формаларына өтуі;
2) көптеген мектептердің құқықтық дəрежесінің өзгеруі;
3) тың оқу жоспарларының енгізілуі;
4) мектептердің оқу пəндері мен олардың игерілу көлемін өз қалауымен
таңдауы;
5) баламалы оқулықтардың қосылуы;
6) оқудың жаңа технологияларының жасалуы; көп деңгейлі жəне жіктемелі оқуға
өту.
Байқағанымыздай, аталған демократиялық қадамдар өткендегіміздей тезге
салынған бір сарынды (шаблон) оқу жүйесіне тосқауыл қойып, əрқандай жəйт,
жағдайларды ескеріп, білім беру процесіне шығармашылдықпен қатынас жасау
қажеттігін айғақтауда. Осыдан, əрқилы оқу мекемелерінде оқушылар игеретін
білімнің біргелкі деңгейін қамтамасыз ететін білімдену кеңістігінің базалық
тұтастығын сақтау- міндетті шараға айналды.
Ал Мемлекеттік стандарт елдегі жалпыға ортақ бірдей білім қорының болуын
қамсыздандыратын жалғыз тетік.
Сонымен бірге, білім стандартының алғы шепке тартылуына себеп - Қазақстан
Республикасының əлемдік мəдениет жүйесіне енуге болған талпынысы. Бұл білім
сапасын қалыптастыруда халықаралық білімдену тəжірибесінің жетістіктерін
ескеруді қажет етеді. Осы талаптың орындалуынан Қазақстан азаматтарының
білімі жөніндегі құжаттары шет елдерде мойындалатын болады.
Мектеп тəжірибесіне енген Мемлекеттік стандарт оқу процесін мызғымас, қатаң
ресми байламға матау емес, керісінше, ол педагогикалық шығармашылдыққа,
міндетті мазмұндық өзек (стандарттың өзі) төңірегінде баламалы
бағдарламалар, оқудың əрқилы технологияларын, оқу құралдарын жасауға кең
жол ашады.
Мемлекеттік міндетті стандарттар бəсеке негізінде қабылданады,10 жылда бір
рет қайта өңделіп, қажетті реттеулер мен түзетулер енгізіледі, мемлекеттік
заңмен бекиді. Ол барша оқу орындарының қай салаға бағынуына, типіне,
меншіктік формасына тəуелсіз орындалуы міндетті.
Жалпы білім беруші мекемелердің білім стандарты үш бөліктен құралады:
мемлекеттік, ұлттық – аймақтық жəне мектептік.
Стандарттың мемлекеттік бөлігі (инвариант) елдегі білім кеңістігінің
біртұтастығы мен тұлғаның əлемдік мəдениет жүйесіне енуін қамтамасыз етеді.
Ұлттық – аймақтық елдің жер-жерлеріндегі ерекшелік, талаптарына (ана тілі
мен əдебиетіне, жағрафиясына, мəдениет пен өнеріне, еңбек, өндіріс
дайындығына жəне т.б.) байланысты анықталады.
Мектептік білім мазмұны нақты оқу орнының анайылығы мен бағыт –бағдарына
орай оқу пəндерінің енгізілуімен белгіленеді.
Стандарттың мемлекеттік бөлігі –бұлжымас, қайта қарастырылуы өте сирек,
ұлттық аймақтық жəне мектептік бөліктер- баламалы, оның құрамды бірліктері
жүйелі жаңаланып барады.
Қазақстан республикасының “Білім туралы Заңында” көрсетілгендей, жоғары
өкілетті мемлекеттік органдар негізгі білім ақпараттарының ең төмен
көлемдегі мазмұнын, оқу жүктемесінің ең жоғары деңгейін белгілеп, түлектер
дайындығына қойылатын талаптарды алға тартады. Қабылданған оқу жүктемесі
шегіндегі міндетті білім көлемінен тыс, қосымша білім мазмұнын ұсыну
жергілікті оқу орындарының билігінде.
Стандарт құрамы келесі бірліктерді қамтиды: жалпы білімдік оқу орындарының
түбір (типтік) жоспары, мазмұн құраушы мызғымас (инвариант) жəне баламалы
бөліктер, оқушыларың жалпы дайындық деңгейіне қойылатын мемлекеттік
талаптар.
Оқу жоспарлары, бағдарламалары жəне оқу құралдары
Білім мазмұны оқу жоспарларында, бағдарламаларында, оқулықтар мен оқу
құралдарында айқындалады. Оқу жоспары – оқу орнында игерілетін оқу
пəндерінің құрамын, оларды меңгеру бірізділігі мен кезек тəртібін, əр пəн
бойынша жылдық, апталық бөлінген сағат санын, оқу жылының бас-аяқ мерзімі
жəне апта, айларын анықтап беретін құжат. Оқу жоспарлы түбір (типтік) жəне
нақты оқу мекемесі тарапынан жасалған оқу жоспары болып бөлінеді. Түбірлі
оқу жоспарында мектеп (ЖОО) қабырғасында оқу жылдарына орай жүргізілетін
барша оқу пəндерінің тізімі беріледі. Игерілуі қажет пəндер оқу жоспарында
үш топқа бөлінеді: 1) міндетті (базалық-мемлекеттік бөлік), 2) оқушылар
қалауы бойынша (аймақтық бөлік) жəне 3) мектеп (ЖОО) кеңесі бекімімен
өтілетін пəндер (мектептік (ЖОО) бірлік). Түбір оқу жоспарында əрқилы білім
саласына, факультативтерге, оқушылар таңдауымен енген курстерге арналған
сағаттар бөлігі өрнектеледі.
Түбір жоспар негізінде жеке ерекшеліктерін ескерумен мектеп (ЖОО) өз оқу
жоспарларын жасайды. Оқу формаларына қарай күндізгі, ауысымды, сырттай,
қашықтықтан оқыту жоспарлары да əр қилы келеді. Оқу жоспарлары негізінде
оқу бағдарламалары түзіледі. Оқу бағдарламалары өз ішіне:
1) нақты пəнді оқу жөніндегі түсініктемені;
2) оқушылардың (студенттердің) біліміне қойылатын талаптарды;
3) əр сыныпта (курста) пəн бойынша өтілетін материалдардың тақырыптық
жоспарын;
4) пəн курсы бойынша білімдер мен тақырыптар тізімін, яғни бағдарламаның
өзін;
5) пəнге орай оқу жабдықтары мен көрнекі құралдар тізімін;
6) қажетті əдебиеттер ауқымын;
7) бақылау сұрақтарын,
8) курстық, дипломдық жұмыстар тақырыбын (ЖОО да)-қамтиды.
Оқу бағдарламаларының түбірлі (типтік), оқу-жұмыс (рабочие) жəне авторлық
түрлері ажыралады.
Түбір бағдарламалары Мемлекеттік білім стандарты негізінде нақты пəн
бойынша құрастырылады. Оларды ұсыныс сипатында қабылдауға болады.
Оқу - жұмыс бағдарламалары түбір жоспары негізінде түзіліп, мектептің
педагогикалық кеңесінің (ЖОО да жетекші кафедра) шешімімен бекиді. Бұл
бағдарламалар білім стандартының талаптарына сəйкес, сонымен бірге ол нақты
оқу орнының мүмкіндіктерін ескерумен жасалады.
Авторлық оқу жоспарларында білім стандартының талаптары міндетті сақталады,
бірақ оқу материалын ұсынудың өзгеше қисыны, оқу барысында оқып-зерттелетін
құбылыстар мен процестерге автор тарапынан өзіндік көзқарастар болуы
мүмкін. Мұндай бағдарламалар көбіне таңдамалы курстар мен факультативтерде
қолданыс табады. Оқу бағдарламаларын құрастырудың педагогика тарихында екі
əдісі белгілі: концентрлі жəне тізбекті.
Концентрлі əдіске орай бір оқу сатысында өтілген оқу материалы алдағы
жоғарылау сатыларда күрделірек күйде жəне оқылады.Бұл əдісті қолданудың
қажеттігі оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру принципін сақтаудан
туындайды.
Тізбекті əдіспен түзілген оқу бағдарламаларында əр кезекті оқу сатысының
материалы өткен жылдардағы игерілгендердің қисынды жалғасы ретінде
қабылданады. Мұндай оқу өзінің үнемділігімен еленеді.
Білімдік оқу материалының нақты мазмұны оқулықтар мен оқу құралдарында
ашылады.
Оқулық мектептік (ЖОО) білім ақпаратының көзі əрі оқу жабдығы, білімдену
мақсаттары мен мазмұнын айқындайды.
Оқулықтың басты көрінісі –мəтінде. Мəтін келесі бірліктерден құралады:
- негізгі (тұғыр терминдер, олардың анықтамалары, негізгі деректер,
құбылыстар, оқиғалар; заңдар, теориялар жəне жетекші идеялар жəне т.б.
баяны);
- қосымша (құжаттар, хрестоматиялық жəне анықтамалық материалдар, өмірнама
деректері, статистика мəліметтері ж.т.б.);
- түсініктеме (кіріспе, ескертулер, сөздіктер, көрсетпелер ж.т.б.)
Оқулықтарға қосымша оқу құралдары дайындалады. Мұнда оқулық материалдарының
кейбірі мазмұн тұрғысынан тереңдей түседі, кеңейеді. Оқу құралдары – бұлар
хрестоматиялар, есеп жинақтары, атластар, жаттығу жинақтары жəне с.с.
Студенттің өзін өзі бағалауға арналған сұрақтар:
1. Қазіргі кездегі білім берудің мәні қандай?
2. Білім беру философиясы жайлы түсінік
3. Педагогикалык парадигма дегеніміз не?
4. Білім беру философиясының пәніне, нысанасына нені жатқызуға болады?
5. Білім беру құндылык екендігін қалай негіздеуге болады?
6.Білім беру неліктен процесс, іс-әрекет ретінде карастырылады?
7.Білім мазмұны қалай түсіндіріледі?
8.Білім мазмұнының мəнін анықтауға байланысты теориялық бағыттар қандай?
9.Білім мазмұнын іріктеу негіздері қандай?
10.Мемлекеттік білім стандартының міндеті неде?
11.Мемлекеттік білім стандартының негізгі бірліктерін атаңыз.
Әдебиеттер:
1. ҚР «Білім туралы» заңы. Астана. - 2007.
2. Гсршунский Б.С. Философия образования для XXI века. - М. 1998.
3.Педагогика: Қазақша және орысша түсіндірме терминологиялық сөздік
//Ғыл.жетекш. жасаған және жалпы ред. Басқарған проф. Ш.К.Беркімбаева, проф
А.Қ.Құсаинов. - Алматы; 2007. - 248 бет.
Тақырып 4. Мұғалімдерді кәсіби даярлаудың педагогикалық теориясы.
Педагогика -адамды тәрбиелеу туралы ғылым.Мұғалімдердің оқушылардың
негізгі құдіреттіліктерін қалыптастыруға дайындығы оның кәсіби табысты
қызметінің шарты ретінде.
Мақсаты : Мұғалімге қойылатын талаптар, оның құқықтары мен міндеттерімен
таныстыру, әлеуметтік маңызымен таныстыру.
Жоспар:
Мұғалім еңбегінің әлеуметтік маңызы.
Педагогикалық мамандықтың тарихы.
Мұғалімге қойылатын талаптар, оның құқықтары мен міндеттері.
Кәсіби педагогикалық құзіреттілік.
Мұғалім профессиограммасы.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру мәселесі осы
қоғамдағы адами фактор мәселесімен тікелей байланысты, себебі жан-жақты
дамыған, бәсекеге қабілетті жастар мен құзіретті мамандар ғана қоғамның
өркендеп дамуына елеулі үлес қоса алады. Қоғамымыздың қарқынды дамуы үшін
бәсекеге қабілетті, әлеуметтік белсенділіктері дамыған жас мамандар қажет.
Ал осындай азаматтар тұлғасын қалыптастыруда олардың ата-аналарымен қатар
білім беру мекемелеріндегі мұғалімдердің ерен еңбектері мен игі істерінің
алатын орны зор.
Мұғалімдік кәсіптің ежелден қалыптасқанын баршамыз білеміз. Адамдар
қай қоғамдық формацияда болмасын жас ұрпакқа өз тәжірибесін жеткізіп,
білгендеріне үйретіп және мақсатты, саналы түрде өмір заңдылықтарын
меңгертуге талпынған.Адамзат қоғамының қай даму сатысында болмасын
мұғалімдік кәсіптің атқаратын рөлі ерекше жоғары бағаланған. Мектеп және
білім беру жүйелері өскелең ұрпақтың әлеуметтенуіне, қоғам дамуына сәйкес
тәрбиеленуіне қашан да елеулі үлесін қосып келеді.
Білім берудің өзін қазіргі таңда ауқымы кең әлеуметтік процесс
ретінде қарастыра отырып болашақ мұғалімдерді даярлау барысында кәсіпке
баулу және әлеуметтендіру процесстерін ұлітастыру қажеттілігін аңғарамыз.
Педагогикалық жоғары оқу орнына келген әрбір студент жоғары сапалы деңгейде
таңдаған кәсібін меңгеруі кажет, онсыз нағыз мүғалім, нағыз педагогика
тұлгасы қалыптаспайды, және онсыз кәсіптік білім беру ұғымы өзінің бастапқы
мәнін де жоғалтып алуы мүмкін.
Мұғалімдік мамандықтың қыр-сырын ашу үшін оның басқа мамандықтарға
қарағандағы әлеуметтік құндылығын, оның қоғамдағы орны мен рөлін тереңірек
қарастырған жөн.
Сан-алуан мамандықтардың ішінде мұғалім мамаңдығы «адам-адам» жүйесіне
катысты мамандық, бірақ осындай жүйеде адаммен тығыз жұмыс істейтін басқа
да мамандык иелсрі жеткілікті. Мысалы, дәрігер, юрист, артисттер, сатушылар
т.с.с. мамандар да адамдармен тығыз қарым-қатынаста болады ғой. Педагог
мамандығының маңыздылығы оның қогам дамуындагы рөлімен анықталады. Педагог
мамандығында жетекші идея, негізгі міндет - адам дамуының мақсаттарын
түсініп, басқа адамдарды сол мақсаттарға жетуге бағыттау.
Яғни, мұғалім өскелең ұрпақты қоғамның болашақ азаматтары ретінде
тәрбиелеп, олардың әлеуметтенуіне байланысты жұмыстар атқарады. Мұғалімдер
қоғамдағы ғасырлар бойы қалыптасқан әлеуметтік тәжірибені саралап ең дұрыс
және ең қажетті жақтарын жас өспірімдердің бойында қалыптастыруға тырысады.
Сонымен қатар мүғалімдер жас өспірімдердің дүниетанымдарын, ұлттық сана
сезімдерін, салауатты өмір салтына деген көзқарастарын калыптастырады.
Яғни, мұғалімдерді баланың қоғамдық қатынастарға бейімделуін, әлеуметтенуін
басқарушысы ретінде қабылдауға болады. ¥лы орыс педагогы К.Д.Ушинский
мұғалім мамандығын жоғары бағалай отырып: «Мұғалім мамандығы сырттай
қарапайьш болғанымен - тарихтағы ең ұлы істердің бірі» - деген сөздері
шынайылыққа үйлеседі.
Адамзат тарихында мұғалім мамандығының ең маңызды ерекшеліктерінің бірі
-оның қай елде болмасын ең кең таралғандығы.
Мысалы, Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарын бітіруші
түлектерінің басым көпшілігі педагогтар екенін атап айтуға болады. Бұл нені
білдіреді? Бұл дегеніміз педагог мамандығының қоғам дамуы үшін аса
қажеттілігінің, зор маңыздылығының көрсеткіші, себебі егер бұл мамандыққа
қоғам тарапынан сұраныс болмаса, мұндай көп мамандарды даярлау кажеттілігі
де болмаушы еді. Бұл мамандык мәңгілік ескірмейтін мамандықтардың бірі. Жьл
сайын жоғары оқу орындарында арнайы даярланған жоғары білімді педагогтар
қоғамымыздың білім беру мекемелерінде педагогикалық еңбекке кірісіп жатса
да, мұғалімдер саны жетіспейді. Қазіргі үздіксіз білім беру жүйесінің
дамуына байланысты сапалық деңгейлері жоғары, кәсіби кұзіретгі мұғалімдерге
деген сұраныс жыл сайын күшейе түсуде.
Мұғалім қызметі тек болашаққа ғана бағытталған. Мұғалімнің іс-әрекеті,
қызметі балалардьң болашағына байланысты болып келеді. ¥стаз еңбегінің
нәтижелілігі де келешекте ғана көрініс береді. Мысалы, мұғалім еңбегінің
жемісі нақты бір іс-әрекет жасағаннан кейін емес, айлар, жылдар өткен соң,
шәкірттің бір табысқа қол жеткізуіне байланысты бағаланады.
Мұғалім қызметі үнемі гуманистік сипатта болады. Ұстаздық қызметтің тағы
бір ерекшелігі - педагогтардың әр шәкіртінің жүрегіне жол таба білуінде,
әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту үшін жағдай жасай алуында. Ең
бастысы мұғалім оқушының өзін тұлға ретінде сезінуіне көмектесуі керек,
оның бойында өзін, өмірді, әлемді тануға деген қажеттілікті оята білуі
керек, әрбір іс-әрекеті үшін өзінің, жолдастарының, мектептің, қоғамның
алдындағы жауапкершілікті - адамгершілік қадір-қассиетті сезінуге
тәрбиелеуі керек. Адамдық кадір-қасиет - адам бойындағы ең қымбат байлық.
Тәлім-тәрбиелік, оқу-танымдык жолында мұғалімнің кәсіби жетістігі әрбір
оқушысының мүмкіндігіне сенім артуына, оның табандылығы мен шыдамдылығына,
шәкіртіне дер кезінде көмекке келе білуіне тікелей байланысты.
Педагогикалық еңбектің ұжымдық сипаты. Мұғалім үнемі балалар ұжымымен жұмыс
істейді. Ал мінезі, қызығушылықтары, даму және тәрбиелік деңгейлері әр
түрлі балалардың ұжым ішіндегі қарым-қатынастарын басқара білу оңай іс
емес. Ол үлкен педагогикалық шеберлікті талап етеді. Бұл шеберлікті дамыту
үшін педагогика ғылымындағы А.С.Макаренко негізін салып кеткен тұлғаны
ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу теориясын жақсы меңгеру қажет, Бұл
педагогикалық идея кейінгі көптеген шығармашыл педагогтардың тәжірибесіне
негіз болғаны анық.
Мұғалімдер әр баланың тұлғасын қалыптастыруда оларды интеллектуалдық
жағынан дамытуды, эмоционалдық, рухани, дене тәрбиелерін жетілдіруді
көздейді. Ал шәкірттің тұлға ретінде қалыптасуын басқару өте күрделі
процесс екені балалардың әрдайым психологиялык, физиологиялық,
педагогикалық өзгеріс үстінде болатындығына байланысты.
Басқа мамандықтарға қарағанда мұғалімдік еңбектің нәтижесін өлшеп отыратын
дайын арнайы құралдар болмайды, оларды өлшеу үшін балалардың бойындағы
тұлғалық қасиеттердің өзгеруін күтуге тура келеді. Себебі мұғалім
қаншалықты жетекші роль атқарып тұрса да, оған оқыту, тәрбиелеу процесінде
пайда болатын қарым-қатынастарды басқара алуы, сол қарым-қатынастар арқылы
шәкірттің өзіндік даралығын сақтап, тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруы
қажег.
Мұғалімдерге аса жауапты іс жүктелген. Қазіргі қоғам дамуында
мұғалімдер өздеріне аса жауапты іс жүктелгенін саналы түрде сезініп, ол
еңбекті атқаруда барлық
ерік-жігерлерін, күш-қайратын, білім, іскерліктерін жұмсап табысты нәтижеге
жетуді көздеулері керек. Мұғалімдерге баланың мінез-құлқының,
дүниетанымының, адамгершшік қасиеттерінің қалыптасуы,жалпы олардың өсіп
дамуының ең маңызды кезеңі тапсырылған. Осындай аса жауапты істі қолға алып
отырған мұғалімдер өздерінің бала өміріндегі рөлін әрқашан да жоғары
деңгейде атқаруға міндетгі. Ал егерде мұғалім педагогикалық іс-әрекетке
немқұрайлы қарайтын болса оның жұмысында сәтсіздікке ұшырататын көптеген
қателіктер мен кемшіліктер кездесуі мүмкін.
Кейбір мұғалімдердің кәсіби біліктіліктерінің төмендігінен баланың балғын
балалық шағына дақ түсірулері олардың ата-аналар алдында, әріптестері
алдынла беделін төмендетеді, абыройын түсіреді және олардың жіберген
қателігі баланың өмір бойы жүрегінде қалады. Өкінішке орай ондай мұғалімдер
өздерінің кемшіліктерін байқамай сәтсіздік жағдайларда оқушыларды кінәлап,
олардың болашағына үулкен күмәнмсн қарайды. Ал оқушы қателігі кешірілуі
керек, себебі олар әлі өз күштері мен мүмкіндіктерін шамалай алмайтын, даму
үстіндегі жандар.
Мұғалім шәкіртіне сенім арта білуі арқылы оның ішкі әлеуетін ашуға
мүмкіншілік туғызады. Сол сияқты егер мұғалім баланың бойында адамгсршілік
сезімдсрді оята алса, ізгілік дэнін сеуіп, оларды тереңінен сусындата
білсе, ондай педагогикалық ықпал баланың өмір бойғы рухани азығына айналуы
мүмкін. Француз жазушысы
Қоғам дамуына байланысты мұғалімге қойылатын талаптардын өзгеруі.
Мұғалім профессиограммасы. Адамзат тарихында мұғалім тұлғасына қойылатын
талаптар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, мәдени жағдайларына байланысты
өзгеріп отырған.
Ұстаз тұлғасына, тәрбиешілерге, тәлімгерлерге қойылатын талаптар тіпті
Ежелгі Греция, Ежелті Мысыр, Ежелгі Рим философтары Демокрит, Аристотель,
Сократ, Марк Фабий Квинтилиан т.б. еңбектері мен идеяларында көрініс
табады.
Мұғалімдердің моральдық-психологиялық, этикалық сапалары туралы ойлар шығыс
философы Әбу Насыр әл-Фараби еңбектеріндегі айырықша көңіл аударылған
мәселелердің бірі болған. Ол мұғалім бойында шыншылдык, шәкірттеріне де,
өзіне де талап қоя алушылык, ықыластылық, қаталдық, күш-жігер және
педагогикалық такт сияқты қаситеттердің сақталуын қажет деп санаған. Әл-
Фараби ұстаздың мінез-кұлық нормасы қаңдай болуы жайлы былай деп жазады:
«..ол тым қатал да болмауга тиіс, тым ырыққа да жығыла бермеуі керек,
өйткені тым қаталдық шәкіртті өзінің ұстазына қарсы қояды, ал тым ырыққа
көне беру - ұстаздық қадірін кетіреді. Оның берген сабағы мен ғылымға
шәкірті селқос қарайтын болады».
Педагогика ғылымының негізін қалаушы Я.А.Коменский (XVII ғ.) мұғалімдерге
«ең тамаша міндет жүктелген, күн астында одан жоғары тұрған еш нәрсе жоқ» -
дей отырып балаларды оқыту-тәрбиелеу барысында мұғалімдерден табиғатқа
сәйкестілік және дидактикалық принциптердің орындалуын талап еткен.
Педагогика тарихында мұғалім тұлғасына қойылатын талаптар А.Дистерверг,
К.А.Гельвеций, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев, А.С.Макаренко, Ы.Алтынсарин,
М.Жұмабаев, В.А.Сухомлинский сынды белгілі педагогтар еңбектерінде ерекше
қарастырылады П.Ф.Каптерев мұғалімдердің адамгершілік қадір-қасиеттерінің
маңыздылығына көңіл бөле отырып, окыту мен тәрбиелеу процестерінің тұтас
жүргізілуі барысында «оқыта отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып оқыту»
кағидасының сақталуын талап етеді.
Мұғалім тұлғасына қойылатын талаптардың өсіп, күрделеніп отыруы нәтижесінде
педагогикалық теорияда профессиографиялық тұрғыдан зерттеулер орын ала
бастады. Осы бағытта арнайы зерттеулермен айналысқан ғалымдар
Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, А.И.Щербаков, В.А.Сластенин, Ю.С.Алферов,
Е.И.Антипова т.б. болды.
В.А. Сластенин мұғалім тұлғасына қойылатын талаптар жүйесін оның
педагогикалық еңбекке кәсіби даярлғы ретінде қарастырады. Ол даярлықтың
құрамына мұғалімнің психологиялық,физиологиялык, даярлықтары мен қатар
ғылыми-теориялық және практикалық құзіреттілігін жатқызады.
В.А.Сластениннің пікірінше: «Мұғалім профессиограммасы мамандықтың паспорты
ретінде оның квалификациялық сипагтамаларын, яғии қоғамдық-саяси,
әлеуметтік және психологиялық-педагогикалық білімдерінің көлемдерін және
ғылыми негізделген өзара қатынастарын, сонымен қатар болашақ мұғалімге
қажетті педагогикалық, әдістемелік іскерліктер мен дағдыларды қамтуы
қажет». Профессиограмма - мұғалімнің, оқытушының, сынып жетекшісінің,
педагогтың идеалды үлгісі, эталоны, моделі.
Жалпылап қарастырғанда қазіргі кезде мұғалім профессиограммасын құруда
үлкен тәжірибе жинақталған. Мұғалім тұлғасына қойылатын талаптарды үш үлкен
кешенге бөліп қарастыруға болады:
- жалпы адамзаттық қасиеттері;
- кәсіби-педагогикалық касиетгері;
- арнайы пән бойынша білім, білік, дағдылары.
Қазіргі таңда заман талабына қарай мұғалімдік қызметтегі адамдарға
талаптар да күшейе түсті. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында
(2007 ж.)
педагогтардың негізгі құқықтары мен міндеттері анықталған. Аталған занның 7
тарауының 50-51 баптарында педагог қызметкердің мәртебесі анықталып,
олардың кәсіптік шеберлігіне, оқушыларға сапалы білім мен тәрбие бере
алуларына байланысты жауапкершіліктері мен міндеттері қарастырылған.
50-бап. Педагог қызметкердің мәртебесі.
51-бап. Педагог қызметкердің құқықтары, міндеттері мен жауашершілігі.
Міндеттері мен педагогтік әдеп нормаларын бұзғаны үшін педагог қызметкер
Қазақстан Республикасының зандарында және еңбек шартында көзделтен
жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Сонымен,қазіргі заман мұғалімдеріне қойылатын
жалпы талаптарға кәсіби кұзіреттілік, бәсекеге қабілеттілік, әлеуметтік
белсенділік,шығармашылық қабілеттерінің жоғары деңгейде дамытуды жатқызуга
болады.
Кәсіби құзыреттілік. Қазіргі таңда әрбір адам өзінің қызығушылықтарына,
қабілеіттілігіне байланысты бір мамандықты немесе кәсіпті тандауын анықтауы
кажет. Бір мамандықты игеру үшін адам арнайы жоғары оқу орындарына түсіп
өзін-өзі іске асыруға тырысады. Мамандықты терең меңгеруге байланысты
кәсіби құзыреттік ұғымы орын алады.
Қазіргі білім берудегі негізгі нормативті құжаттардың басым көпшілігінде
«кұзіреттілік» ұғымы негізгі түйін сөздер қатарында карастырылып келеді.
Алдымен «құзіреттілік» ұғымының этимологиясына тоқталатын болсақ, ол латын
тілінің «соmpetе» деген сөзінен аударғанда «білу», «істей алу», «қол
жеткізу» деген мағынаны білдіреді.
Педагогикалық тсрминологиялық сөздікте құзіреттілік ұғымы екі тұрғыдан
сипатталған:
1) нақты білімдері мен дағдылары арқылы кейбір міндеттерді шешуге ат салыса
алатын немесе мәселені өз бетінше шеше алатын жеке тұлға мүмкіншіліктері;
2) танымдық және тәжірибелік іс-әрекеттердің теориялық тәсілдерін
меңгеру дәрежесімен анықталған жеке тұлғаның білімділік деңгейі
Тек білімді болу адам үшін жеткіліксіз, адам бір мамандықтың иесі болып,
құзырлы маман болуға тырысуы керек және сол өзі меңгерген мамандығы арқылы
өзінің тұлғалық әлеуетін жан-жақты іске асыра алады.
Әрине, кейбір адамдар өздерінің қабілеттерін бірнеше салада (ғылымда,
мәдениетте, өнерде) көрсете алулары мүмкін. Бұндай жағдайда кәсіби
құзіреттілікпен қатар жеке тұлғаның түрлі салаларда табысты іс-әрекет жасай
алатын дарындылығы байқалады.
«Кәсіби құзіреттілік» ұғымы ең бірінші жеке тұлғаның кәсіби білімінің
деңгейімен, жеке қабілеттерімен, өзін-өзі жетілдіру және үздіксіз
іскерлігімен, өз ісіне деген шығармашылығымен, жауапкершілігімен, теориялық
білімдерін практикада тиімді қолдана алуымен анықталады.
Студенттің өзін өзі бағалауға арналған сұрақтар:
1. Мұғалім мамандығның әлеуметтік маңызы неде?
2. Мұғалім мамандығының гуманистік сипаты неде?
3. Педагогикалық іс-әрекеттің ұжымдық сипаты неде?
4.Неліктен қоғам дамуына байланысты мұғалім тұлғасына қойылатын
талаптар да өзгеріп отырады?
5. Мұғалім профессиограммасы дегеніміз не?
Әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана, Ақорда, 2007
жылғы шілденің 27-сі. № 319-Ш ҚРЗ.
2.ҚР білім береуді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
багдарламасы. Астана, 2005. 31 бет.
3. Берікханова А.Е. Педагогикалық мамандыққа кріспе. Оқу құралы.: А.2009ж
4. Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
5. С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
6. Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
Тақырып 5. Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің мәні мен мазмұны. Жеке
тұлғаны тәрбиелеу , қалыптастыру дамыту факторлары. Тұтас педагогикалық
процестің мәні.
Мақсаты : Жеке тұлға ұғымының мазмұнымен таныстыру, индвид, жеке тұлға,
даралық ұғымдарының мәнін ашу. Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің мәні мен
мазмұнына түсінік беру.
Жоспар:
1. Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің мәні мен мазмұны.
2.Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық- әдіснамалық негiздерi.
3.Тәрбие – жеке тұлғаны қалыптастырудың ең маңызды факторы.
4.Педагогикалық процесс-педагогикалық теорияның объектісі болатындығын
көрсету. Тұлғаның тұтас педагогикалық процесте дамуына сипаттама беру.
1. Теория-таным процесінің нәтижесі, ал әдіснама болса осы танымға жету
мен оны құру тәсілі болып табылады. Бұл-теориялық және практикалық ғылыми-
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен құрастырудың негізі мен тәсілдер
жүйесі, бұл-осы жүйені тану жолы. Таным теориясы тұтас таным іс-әрекеті
процесін және ең алдымен оның мазмұндық негізін зерттейді. Әдіснама шынайы
және практикалық түрде тиімді білімге жетудің әдістері мен жолдарына көп
көңіл бөледі, осы білімді дамытудың тәсілдерін іздестіреді.
Кез-келген әдіснамалық мәселелерді шешу белгілі бір гносеологиялық
принциптер негізінде құралған бастапқы әдіснамалық тұжырымда жүзеге асады.
Адамның танымдық іс-әрекетінің жалпы заңдылықтарын, оның даму заңдарын
қалыптастыру философия ғылымының мәселесі. Білімді философиялық,
аксиологиялық түсіну философияға тән және ол ғылыми білім туралы
түсініктердің қалыптасуына шешуші ықпал етеді. Алайда зерттеушінің
әдіснамалық тұжырымына жалғыз философия мен оның гносеологиялық негіздері
ғана әсер етпейді. Зерттеушінің әдіснамалық концепциясы, көбінесе, ғылыми
білімді құру мен дамыту теориясы болып табылады, өйткені ол психологиялық-
педагогикалық ғылымғы және оның тарихына бағытталады. Осыған орай, әрбір
әдіснамалық концепция психология-педагогикалық теориялар негізінде құрылып,
соларға сүйенеді, өйткені олар осы тұжырымға жақын және оның ең басты
құрылымдары болып табылады.
Әдіснамалық тұжырымдар ғылымның философиялық негіздері мен педагогикалық
ғылымның зерттелетін саласының жетістіктеріне байланысты ажыратылады.
Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымының қалыптасуына бұған дейін қалыптасқан
және басқа да психологиялық-педагогикалық тұжырымдар әсер етеді. Жаңа
әдіснамалық тұжырым оған дейінгі пайда болған әдістемелік концепциялар
желісінде пайда болып, дамиды, ол нені іздеу керек және қалай іздеу
керектігін дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, олар зерттеушіні
тежеп, оның еркін ойлауына кедергі жасауы да мүмкін.
Зерттеушіге, кейде, ғылымдағы көпшілік қабылдаған, тұрақты ережелер туралы,
әдістемелік көзқарастар, ғылыми мектептер бағыттары туралы ұмытып, олардан
бас тартып, оларды дәлелді түрде жоққа шығарудың пайдасы көп болады. Сондай-
ақ, әртүрлі тұжырымдарға, олардан шығатын мәселелерге және оларды шешудің
ерекше тәсілдеріне сын көзбен қараудың да пайдасы зор. Іске осылайша қарау
теориялық материалға деген өзіндік қатынасты қалыптастыруға, белгілі бір
тұжырымдарға сүйеніп, бір жағынан философиялық ережелер ықпалындағы, ал
екінші жағынан ғылыми-педагогикалық танымның белгілі бір саласына
бағытталған кейбір тұжырымдарды сынауға көмектеседі.
Зерттеу жұмыстарына жаңадан араласқан зерттеушіге ғылыми талдау жүргізіп,
ғылымдағы тұрақты философиялық және теориялық тұжырымдар мен қортындыларға
сүйенудің пайдасы мол. Бұл зерттеліп жатқан саладағы жаңа жүйелік тұтастық
білімдерін алуға көмектеседі. Эмпирикалық деңгейдегі білім қайта құрылып,
теориялық білім мен нақты шындықтың өзара қатынасы саласындағы теориялық
қорытындылар мен нақтыландырулардың негізін құрастыру қажет. Теориялық
білім, сөздің жалпы мағынасында дегеніміз белгілі бір педагогикалық
құбылысты талқылауға, қолдануға және түсіндіруге бағытталған ғылыми
көзқарастар, түсініктер, идеялар жиынтығы. Ал тар және арнайы мағынасында,
ол дегеніміз педагогикалық іс-әрекеттің зерттелініп жатқан саласының
заңдылықтары мен байланыстары туралы тұтас түсінік беретін ғылыми білімді
ұйымдастыру формасы. Бұл тұтас білім жүйесіндегі ішкі шектеу, ол бір
элементтердің басқа элементтерге тәуелділігін сипаттайды, ал теория мазмұны
пікірлер мен түсініктер жинынтығынан тұрады. Теория көбінесе жеке тұлғаны
тәрбиелеу, оқыту мен қалыптастырудың қалыптасқан тәрбиесін шығармашылықпен
қайта құрумен байланысты. Осылайша, ол педагогикалық тәжірибені
қорытындылап, жеке тұлғаның болашақта қалыптасуы мен дамуының жоспарын
анықтайды.
Теория өзара байланысты білімдер жиынтығы ғана емес, сонымен қатар, ол-осы
білімдердің белгілі бір зерттеу бағдарламасы түрінде құрылуының механизмі.
Теория шынайы өмірде жоқ, бірақ теория-әдіснамалық білімдерге сүйеніп
жүзеге асыруға болатын нәрсені құрастыруға көмектеседі. Осының бәрі ғылыми
білімдердің жалпы жүйесі ретінде педагогикалық теорияның тұтастығын
құрайды.
Философиялық білімдердің даму сатыларының әдіснамасының орынды негіздері
уақыт өте келе қорытындыланып, шығармашылықпен қайта құрылып, бұл күндері
жалпы сипатқа ие болып отырған және ғылыми білімнің зерттелінетін саласына
қатысты нақтыланатын диалектикалық-материалистік әдіснаманы ұйымдастыратын
бастауына айналып отыр.
Қазіргі заманғы ғылымның әдіснамасы білімнің жеке бір саласы ретінде дамып
келе жатыр, оған нақты-ғылыми деңгейде өткізілген зерттеулер сүйенеді.
Кейде әдіснаманың философиялық және нақты-ғылыми деңгейлері теңдестіріледі,
ал олардың шынайы мүмкіндіктері мен шектерін ғылыми зерттеулердің
әдіснамалық негізі болып табылатын диалектика ғана анықтай алады.
К.Поппердің әдіснамалық тұжырымында, Т.Кунның ғылыми революциялар
теориясына, Ст.Тулминнің ғылыми білім дамуының мақсатына, И.Лакатостың
ғылыми-зерттеу бағдарламаларының концепциясына көп көңіл бөлуінде, олар
ғылым тарихымен тығыз байланыста болып, ғылымның неопозитивистік мақсатын
сынға алады. Ғылымның қазіргі заманғы әдіснамасында ғылыми теориялар
құрылысына талдау және олардың қызметтері, ғылыми заңдылық ұғымы, тексеру
тәртібі, ғылыми теорияларды жоққа шығару, ғылыми-педагогикалық зерттеу
әдістері, ғылыми-педагогикалық білімнің қалыптасуы мен дамуы, оның қайта
құрылуы, теория мен әдістер арасындағы қатынас сипаты, танымдағы
практиканың рөлі мен зерттеу объектісінің өзгеруі сияқты мәселелер алдыңғы
қатарға шығып отыр.
Қазіргі ғылыми-педагогикалық және әдіснамалық зерттеулер ғылыми жалпы
құрылысында ерекше орын алып, диалектикалық материализмнің дамуына белгілі
бір әсер етіп отыр. Бұл ретте әдіснамалық зерттеулер әртүрлі философиялық
мектептер мен бағыттар негізінде жүзеге асырылады. Алайда ғылыми нәтижелер,
көп ретте, зерттеушінің философиялық бағыттылығына байланысты болмайды,
олардың жалпы ғылыми құндылығы болып, педагогика ғылыми әдістемесінің
дамуына өз үлестерін қосулары қажет.
Әдіснама дегеніміз әдістер туралы ілім, оларды зерттеушінің ойлау сипатын,
оның танымдық процесінің дамуының жолын анықтаушы ретінде қарастыру қажет.
Оқыту, тәрбиелеу мен дамыту теориялары педагогика ғылымы әдістерінің
негізгі мазмұнын құрайды. Кез-келген мұндай теория зерттеу әдісі қызметін
атқара алады, басқа теориялардың құрамды бөлігі болып табылады. Таным
процесіндегі әдіске антикалық философияда-ақ үлкен мән берген, онда алғаш
рет зерттеу нәтижесі мен ғылыми таным әдісі арасындағы өзара қатынас
айқындалған болатын. Қазіргі уақытта таным әдістері, олардың қалыптасуы мен
даму процесі зерттеу объектісін тану мен өлшеудің анық ғылыми нәтиже бере
алатын нақты әдістерін талап ететін деңгейге жақындап келеді. Сондықтан
ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерінің дамуы мен жақсару процесі тұтас
педагогикалық ғылымның дамуының ең басты құрамды бөлігі болып табылады.
Педагогика ғылымы сияқты педагогикалық зерттеу әдістерінің қазіргі
жүйесінің көлемі кең. Ғылыми-педагогикалық зерттеудің әртүрлі әдістері мен
зерттеуші ойлауының шығармашылық сипаты ғылыми зерттеудің барлық әдістері
мен олардың өзара байланысын сипаттайтын ортақ теорияны құрастыруда біршама
қиындықтарға әкеледі. Осыған орай, таным әдістерінің көптеген жіктемелері
бар, оларды қолдану мақсатқа, объектіге және пәнге, сонымен қатар зерттеу
әрекеттеріне және ғылыми іс-әрекет пен зерттеу жорамалдары жүзеге асатын
жағдайларға негізделеді.
Тарихи материализм әдісі барлық қоғамдық ғылымдар үшін жарамды және ол
әлеуметтік, педагогикалық және басқа да заңдылықтар мен олардың дамуының
ерекшеліктерін танудың негізі болып табылады. Ғылыми танымның осы әдістері
шешуші мәнге ие, зерттеудің бағыты мен оның тағдырын анықтайды, ал оның
таным объектісін зерттеудегі принциптік ыңғайы зерттеу нәтижелері мен
олардың әдістемелік құндылықтары бағасының дүниетанымдық критерилері болып
табылады.
Ғылымның қазіргі әдіснамасында, соның ішінде педагогикалық әдіснама да,
теорияның негізін құрайтын бірнеше компоненттерден тұрады:а) фактологиялық
материалдың бастапқы эмпирикалық негізі, ол теориялық түсіндірмені талап
етеді; ә) бастапқы теориялық негіз, ол зерттеу объектісін суреттейтін
алғашқы жорамалдардан, аксималардан, болжамдардан және теориялық
ыңғайлардан тұрады; б) теорияның логикасы мен құрылысы; в) эмпирикалық
дәлелдері бар теориялық пайымдаулар жиынтығы; г) педагогикалық теорияны
қалыптастырудың әдіснамалық негізі, ол дәріптелінген объект пен оның
теориялық моделін суреттеумен байланысты. Бұл ретте дәріптелінген объектіні
құрастыруды кез-келген педагогикалық теорияны, оның байланыстарын,
заңдылықтарын, жорамалдарын, дәріптеушілігін, анық білімдерге жету
принциптері мен механизмін құрастырудың қажетті шарты ретінде қарастыру
қажет.
Таным процесінде белгілі бір, нақты ғылымдарды (физика, математика, химия,
тіл білімі) зерттеудің жекелеген, арнайы әдістері бар. Нақты ғылымдардың
әдістерімен қатар жалпы ғылыми сипаттағы әдістері де кездеседі, олар барлық
дерлік ғылымдарда қолданылады: байқап-бақылау, теңеу, анализ және синтез,
дәріптеушілік, өлшеу, эксперимент, абстрактіден нақтыға қарай өрлеу,
индукция мен дидукция; бұлардың әрқайсысы жеке ғылымдарда нақтылана түседі.
Сонымен қатар, ғылыми әдістер ғылыми танымның эмпирикалық және теориялық
әдістері болып екіге бөлінеді.
Сонымен, зерттеу әдістері дегеніміз күрделі таным тәртіптері, ал олар болса
зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тәртібін
белгілейтін әр түрлі әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан тұрады. Әдісті құрайтын
тәсілдер зерттеу тәртібінің феноменологиялық суреттемесін, оның құрамындағы
элементтердің эмпирикалық бөлінуін, эмпирияның зерттеу объектісі мен оның
психологиялық-педагогикалық сипаттарын жүйелі түрде түсіну мақсатында
зерттеу элементтерінің құрылымдық-қызметтік анализін қамтамасыз ететін
анализ бірліктеріне әдістемелік бөлінуін қамтамасыз етулері қажет.
Зерттеу әдістері педагогикалық ғылыми дамуының басты құрамды бөлігі болып
табылады. Педагогикалық ғылым мен тұтас педагогикалық білімінің дамуы
педагогикалық зерттеу әдістерінің даму деңгейіне байланысты. Ғылыми
нәтижелердің анықтығы алғашқы ақпараттарды алудың жолдары мен тәсілдеріне
және зерттеу әдістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық
зерттеу белгілі ғылыми білімдерді дәлелдеу емес, ол-жаңа білімдерді табу
процесі.
Ол адамның зерттеу объектісі, заттары мен құбылыстарының мәнін ашуға
бағытталған жан-жақты танымдық іс-әрекетінің бір түрі.
Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістері. Педагогикада зерттеудің үш
деңгейі бар: эмпирикалық, теориялық, әдіснамалық. Эксперименталды-
эмпирикалық деңгей әдістерінің тұтас бір тобы бар (гр.empeiria-тәжірибе.)
2. Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық- әдіснамалық негiздерi.
Ғылымда бұрыңғы заманнан берi келе жатқан жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуының биологиялық және әлеуметтiк факторларының ара қатынасы туралы
пiкiрталас бiтер емес. Осы бiр көпғасырлық айтыс нәтижесiнде әртүрлi
көзқарастар пайда болды. Осы көзқарастардың бiрiн жақтаушылар адамның
дамуын, негiзiнен, табиғи ерекшелiктер анықтайды деп санайды. Ал тәрбиенiң
маңызы аз деп есептелiнедi. Жеке тұлғаның дамуын түсiндiретiн осындай
(биологизаторлық) бағыт ерте заманнан бастау алады. Сонау Платон (427-347
ж.ж. б.з.б.) мен Аристотель (384-322 ж.ж. б.з.б.) өз кездерiнде-ақ
адамдардың қоғамдық мiндеттерiн олардың табиғаты анықтайды деп санаған.
Аристотельдiң пiкiрiнше, туылған сәтiнен бастап-ақ кейбiр адамдар бағыну
үшiн, ал кейбiреулерi билiк ету үшiн жаралған.
XVI ғасырда пайда болған преформизм (латынша – қайта құру, өзгерту) деген
философиялық ағым төмендегiдей ойды ұстанған: адамның ұрығында болашақ жеке
тұлғаның барлық қасиеттерi бар, ал даму олардың тек сандық жағынан артуын
ғана бiлдiредi. Бұл орайда әлеуметтiк факторлар мен тәрбиенiң маңызы жоққа
шығарылған.
Бихевиоризм бағыты да жеке тұлғаның дамуының биологиялық бастауларын
жақтайды. Осы бағыттың негiзiн салушы американдық психолог және педагог Э.
Торндайктiң (1874-1949 ж.ж.) пiкiрiнше, жеке тұлғаның барлық қасиеттерiн
(соның iшiнде сана-сезiмiн, қабiлеттiлiгiн) тек тектiлiк, тұқым қуалаушылық
қана анықтайды. Оның ойынша, ақыл-ой қабiлетi балаға “көздерi, тiстерi және
саусақтары” сияқты дүниеге келгенiнен-ақ берiледi. Ол адамды ұрпақтан
ұрпаққа сол қалпында берiлетiн және жеке тұлғаның барлық қасиеттерi мен
келешегiн толығымен анықтайтын “гендердiң жинағы немесе батареясы” ғана деп
санаған. Жеке тұлғаның дамуын биологизаторлық жағынан түсiндiру прагматизм
бағытына да тән. Прагматизм грекше – прагма дегенiмiз – iс-әрекет,
тәжiрибе. Бұл бағыттың негiзiн салушы – Джон Дьюи (1859-1952 ж.ж.).
Ендiгi бiр көзқарастың негiзiн классикалық түрде ағылшын философы Джон Локк
(1632-1704 ж.ж.) салып, француз материалистерi оны ары қарай дамытқан. Бұл
бағыт бойынша адам өмiрiнiң жағдайлары мен тәрбие жеке тұлғаның
қалыптасуының шешуші факторы деп есептелген. Д. Локктiң белгiлi бiр
пайымдауы бойынша баланың жаны дүниеге келген сәтiнде таза тақтаға ұқсас
(tabula rasa) болып келедi және тек оның өмiр жағдайлары мен тәрбие ғана
жеке тұлғаның белгiлi бiр
қасиеттерiнiң пайда болуына себепшi болады. Осыдан кейiн бұл көзқарас
социологизаторлық бағыт болып қалыптасты, ал оның өкiлдерi жеке тұлғаның
қалыптасуына әлеуметтiк ортаның әсерiн бiрiншi орынға қойып, оның дамуының
iшкi заңдылықтарын жоққа шығарады. Олар адамның рөлін төмендетеді.
Жеке тұлғаның дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын бiрiншi
орынға қойып, тәрбиенiң күшiн жоққа шығаратын бұл теориялар XIX ғасырдың
аяғында психологиялық-педагогикалық зерттеулердегi ерекше бiр бағыттың
пайда болуына себепшi болды, бұл бағыт “педология”, яғни тура аударғанда
“балалар туралы ғылым”, “балатану” деген атқа ие болды. Қазiргi уақытта
ғалымдардың көбiсi педологияны индивидтiң сәби, жас өспiрiм, жастық
шағындағы дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретiнде қарастырады.
Социалистiк құрылыс жағдайларында бiздiң елiмiзде педология өкiлдерi
баланың дамуының биогенетикалық заңын белсендi түрде насихаттаған және
соған сүйене отырып балалардың әлеуметтiк теңсiздiгiн түсiндiруге тырысқан.
Осы мақсатта оқушылардың ақыл-ойының дамуын зерттейтiн кең көлемдегi жүйе
құрылған болатын. 1936 жылы ОК БК(б)П “сол заманғы педологияның теориясы
мен практикасын” “жалған ғылыми антимарксистiк ережелерге” сүйенген деп
айыптаған. Бұндай ережелерге, ең алдымен, сол заманғы педологияның басты
заңы – балалардың тағдырының биологиялық және әлеуметтiк факторлармен,
тұқымқуалаушылықтың бiр тұрақты ортаның ықпалының фаталистiк түрде алдын
ала анықталып қойылу заңы жатады.
Сол уақыттарда балалардың психологиялық дамуын зерттеуде сауалнама және
тест жүргiзу сияқты ?дістер ерекше сенiмсiздiк туғызған. Шынында да
тәжiрибесiз практик-педологтар қолданған бұл ?дістер сол уақыттарда көп
зиян келтiрген. Алайда педологияны ғылым ретiнде түбегейлi шектеу қате
болған едi. Педология баланы барлық жағынан және жанама зерттейдi, бұл
туралы өз кезiнде К. Д. Ушинский: “Егер педагогика адамды барлық жағынан
тәрбиелегiсi келсе, онда оның адамды барлық жағынан тануы да керек”, –
деген болатын.
Жеке тұлғаның даму факторлары туралы философиялық және психологиялық-
педагогикалық ойдың тарихы материалистiк iлiмде және оның бiр бағытында –
материалистiк диалектикада өз жалғасын тапқан. Бұл бағыттың өкiлдерi жеке
тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн факторларды тереңiрек зерттеп қана
қоймай, сонымен қатар ол факторлардың өзара байланысымен олардың адамның
даму процесiне ықпал ету тетіктерін де ашып көрсеттi. Қоғамның тарихын
талдай отырып, олар адамдардың шығармашылық-қайта құру әрекетi өндiрiстiң
дамуы мен көркеюiне, әлеуметтiк қатынастардың қалыптасуына, ғылыми бiлiмнiң
молаюына, рухани өмiр мен өнегелiлiк-эстетикалық мәдениеттiң баюына себепшi
болды деп көрсеттi.
Осылайша қоғамдық игiлiкке ие болып және оны дамыта отырып, адам әлеуметтiк
тiршiлiк иесi ретiнде, жеке тұлға ретiнде қалыптасады.
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына сыртқы, қоршаған орта ықпалының мәнi
зор екендiгiне сене отырып, философ-материалистер адамның биологиялық
табиғатын жоққа шығармады. Олардың ойынша, адам тiкелей табиғи тiршiлiк
иесi, сондықтан ол бойына бiткен нышандар ретiнде көрiнiс тапқан табиғи
күштерге ие деп сендi. Алайда ол нышандар оның бойында тек лайықты орта мен
мақсатты тәрбие бар кезде ғана дами алады.
Сонымен қатар, адамды әлеуметтiк тiршiлiк иесi деп қарастыра отырып,
философ-материалистер тұқымқуалаушылық бағдарламасымен еш байланысы жоқ
индивидтiң “әлеуметтiк тұқымқуалаушылығы” туралы ойды ұстанады. Егер
биологиялық нышандар адамға да, жануарларға да тән болса, әлеуметтiк
тұқымқуалаушылық тек адамға ғана тән.
Материалистiк философия орта мен биологиялық нышандар қатарында тәрбиеге
ерекше орын бөледi, тәрбие – жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үшiншi
факторы. Бұндағы айта кететiн жағдайдың бiрi – материалистiк түсiнiкте жеке
тұлға тек объект ретiнде ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы, тәрбиенiң
субъектiсi ретiнде, өзiндiк қайта құру қызмет-әрекетiнiң субъектiсi ретiнде
қарастырылады.
3.Тәрбиенiң негiзгi мақсаты – қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтiк тәжiрибенi меңгеруi, оның жан жақты үйлесiмдi дамуы. Жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасуы мәселесiнiң көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектiлi және әр түрлi ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегi грек
ғалымдары жеке тұлғаның дамуына табиғи тума қабілет, қоршаған орта да
әсер етедi деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы
идеялар келесi дәуiрлердiң прогрессивтi философиялық және психологиялық-
педагогикалық пiкiрлерiнде өз жалғасын тапқан (Э.Роттердамский, Я.А
Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, К.Маркс,
Ф.Энгельс, З.Фрейд, Д.Дьюи, Э. Торндайк, Н. К. Крупская, П. П. Блонский,
А. С. Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И. Моносзон. Л. И. Божович, С. Л.
Рубинштейн, В. В. Давыдов т.б.)
Адам – өзiне тән биологиялық құрылысы бар тiршiлiк иесi, сондықтан
табиғат заңдары оның дамуына да әсер етедi. Қоршаған ортаға бейiмделiп, өз
тiршiлiгi үшiн дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда, адам
өзiне керектiнi өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруi адам өмiрiнiң
әлеуметтiк жағдайларының әсерiнен болады, адамның тектiлiгi тек биологиялық
жағынан ғана емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесiнде де пайда болады.
“Әлеуметтiк мұрагерлiк” адамның қоғамдық тәжiрибеге ие болуы нәтижесiнде
орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында өзара байланысты биологиялық
және әлеуметтiк бағыттар әсер ететіндігі байқалады. Адам биологиялық
тiршiлiк иесi болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтiк
тiршiлiк иесiне айналады.
Психологияда “жеке тұлға” деген ұғымның әр түрлi түсiндiрмелерi бар,
бiрақ олардың көбiсi мына түсiнiкке келiп тiреледi: жеке тұлға дегенiмiз
әлеуметтiк қатынастар мен саналы іс-әрекеттiң субъектiсi ретiндегi индивид.
Жеке тұлғаның ең басты белгiсi – оның әлеуметтiк мәнiнiң болуы және оның
әлеуметтiк функцияларды (қызметтердi) (болмысқа, адамдарға, өзiне, еңбекке,
жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сондай-ақ, психологиялық
дамудың белгiлi бiр деңгейiне ие (темперамент, мiнез-құлық, қабiлеттiлiк,
ақыл-ой дамуының деңгейi, қажеттiлiктер, мақсат-мүдделер).
Жеке тұлға – бұл интегративтi жүйе, әлдебiр ыдырамайтын тұтастық.
Алайда, жеке тұлғаны зерттеумен айналысатын ғалымдар бұл тұтастықтың
“өзегi” бар деп мойындайды, олар оны “Мен – жүйе” немесе жай ғана “Мен” деп
белгiлейдi. Жоғарыда келтiрiлген жеке тұлға туралы түсiнiк жалпылама ұғым
болып табылады.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгiлерi – оның саналылығы, жауапкершiлiгi,
бостандығы, қадiр-қасиетi, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның
қасиеттерi мен іс-әрекеттерiнде қоғамдық прогрестiң тенденцияларының,
әлеуметтiк белгiлер мен қасиеттердiң айқын және өзіне тән ерекшелігінің
көрiнiс табуы, оның іс-әрекетiндегi шығармашылық қасиетiнiң деңгейi арқылы
анықталады. Бұл орайда “адам”, “жеке тұлға” деген ұғымдардың қатары
“даралық” деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Даралық бiр адамның басқа бiр адамнан, бiр тұлғаның басқа бiр тұлғадан
айырмашылығын, оның ешкiмге ұқсамайтынын, өзiне тән ерекшелiгi бар екенiн
сипаттайды. Даралық, әдетте, адамның мiнезi мен темпераментiнiң ерекше
белгiлерi (мысалы, салмақты-жiгерлi және мақсатты адам), шығармашылық
қызмет-әрекетi мен қабiлеттiлiгiнiң өзгешелiгi арқылы ерекшеленедi.
Осылайша, мұғалiмнiң даралығы оның терең бiлiмдарлығы, педагогикалық
көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы, жұмыстағы
шығармашылық ниетi, т.б. арқылы көрiнедi. “Даралық” ұғымы бiр адамды басқа
бiр адамнан, бiр тұлғаны басқа бiр тұлғадан ажыратып, оған өзiне тән
сұлулық пен қайталанбас қасиет беретiн ерекшеліктерден тұрады.
Адам қасиетiн түсiндiретiн тағы бiр ұғым – “индивид”. Бұл сөз латын
тiлiнен алынған және оның қазақша баламасы – “жекелiк”. Ұғым ретiнде бұл
сөз адамзат тұқымының еш қасиеттерi ескерiлмеген бiр өкiлiн бiлдiредi. Бұл
орайда әрбiр адам индивид болып табылады. “Жеке тұлға” ұғымы мен онымен
байланысты бiр тектес ғылыми категориялардың мәнi осында.
Адамның жеке қасиеттерi өмiр жолында дамып, қалыптасқандықтан жеке
тұлғаның “дамуы” мен “қалыптасуы” ұғымдарының мәнiн ашу педагогика үшiн
маңызды мәселе болып табылады. Даму табиғатқа, қоғамға және әрбiр жеке
тұлғаға тән жалпы қасиет болып табылады. Даму дегенiмiз – төменнен
жоғарыға, қарапайымнан күрделiге қарай қозғалыс; сатылай эволюциялық ауысу
немесе революциялық секiрiс түрiнде жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай
спиральды өрлеу процесi. Даму барысында барлық философиялық заңдар жүзеге
асады: өзгеру, санның сапаға ауысуы, бiр сапаның басқа бiр сапаға ауысуы
(бұлардың кейбіреуі,терiске шығарылуы мүмкін).Жеке тұлғаның қозғалыс
күшіне, яғни қарама-қайшылық күресінің арқасында бұл қозғалыста өзгеріс
жүріп жатыр.
Жеке тұлғаның дамуы дегенiмiз, ең алдымен, оның қасиеттерi мен
сапасындағы сандық өзгерiстер процесi. Адам дүниеге келгеннен соң дене
жағынан үлкейедi, яғни оның кейбiр дене мүшелерi мен нерв жүйесi өседi.
Оның тiлi шығып, сөздiк қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтiк-тұрмыстық
және моральдық бiлiктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретiнде дамуындағы ең бастысы – оның бойында болып
жатқан сапалық өзгерiстер (танымдық, сезiм, моральдық-жiгерлiлік т.б.).
Мiнез-құлықтың реактивтi формалары белсендi түрде қалыптасып келе жатқан іс-
әрекеттiлiкке айналады, дербестiк пен өз мiнез-құлқын билей алу
қабiлеттiлiгi артады. Осы және басқа да өзгерiстер адамның жеке тұлға
ретiнде даму процесiн сипаттайды.
Сондықтан, даму дегенiмiздi адамның анатомиялық-физиологиялық
жетiлуiндегi, оның жүйке жүйесi мен психикасының дамуындағы, содай-ақ
танымдық және шығармашылық іс-әрекетiндегi дүниетанымы, өнегелiлiгi,
қоғамдық-саяси көзқарастары мен сенiмдерiнiң кеңеюiндегi орын
алатын сандық және сапалық өзгерiстердiң өзара тығыз байланысты процесi деп
түсiнген дұрыс. Адамның дамуына iшкi және сыртқы, меңгерiлетiн және
меңгерiлмейтiн факторлар әсер етедi, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
бiлiм беру жетекші рөл атқарады.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның “қалыптасуы” терминi жиi
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесi дегендi және оның пайда
болып, тұтастыққа, бiр қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын
бiлдiредi. Қалыптастыру (қалыптасу) дегенiмiз – бiр нәрсеге пiшiн (форма)
мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бiр түр беру. Бұл арада тұқым
қуалаушылықтың мәнi өте зор – баланың ата-анасынан немесе ата-бабаларынан
қалған биологиялық ерекшелiктердiң жиынтығы. Тұқым қуалаушылық жер
бетiндегi тiршiлiктiң тарихы және белгiлi бiр түрдiң (бiздiң жағдайымызда –
адамның) өмiрiнiң тарихын анықтайды.
Адамның тұқым қуалаушылығын екi түрге бөлуге болады: жалпы адамзаттық (тiк
жүру бейiмдiлiгi, сана, ақыл, сезiм мүшелерi дамуының бейiмдiлiгi, шартсыз
рефлекстер, нәсiлдiк және ұлттық белгiлер) және даралық (жүйке жүйесiнiң
түрi, анатомиялық-физиологиялық (нышан) тума қабілеттер).Ағзаның тектiлiк
негiзi немесе генотипi төмендегi суреттегідей болып бөлінеді (сурет 1).
Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар, қоршаған орта: адам және қоғам
өмiрiндегi әлеуметтiк-экономикалық, тарихи қалыптасқан жағдайлар әсер
етеді. Қоршаған орта макро және микро болып бөлiнедi. Макро-орта бұл –
адамға қажетті әлеуметтiк-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы (өндiргiш
күштер мен өндiрiстiк қатынастар деңгейi, өмiрдiң қаржы жағдайлары,
мәдениеттiң даму деңгейi, бұқаралық ақпараттар құралдары). Микро-орта бұл –
баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол – адамды әрдайым қоршайтын және
оның дамуына әсер ететiн өзара байланысты заттар, құбылыстар мен адамдар
әлемi. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгiлi бiр мөлшерде, табиғи
немесе географиялық орта (климат), табиғат жағдайлары әсер етедi.
Тәрбие – жеке тұлғаны қалыптастырудың ең маңызды факторы.
Тұқым қуалаушылық, орта және тәрбие жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының
негiзгi объективтi факторлары болып табылады. Бұл орайда тұқымқуалаушылыққа
(биологиялық факторға) жалпы адамзаттықпен қатар тұлғалық гендік қордыда
қамтиды. Іс-әрекеттiң кез-келген түрiне деген анатомиялық-физиологиялық
нышандар жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуында ерекше рөл атқарады.(мысалы,
есту мүшелерiнiң құрылысы, ойлау қабiлетiндегi ерекшелiктер, т.б.). Олар
баланың қабiлеттiлiгi, дарындылығы және дарыны дамуының алғышарттары болып
табылады. Кейбiр жағдайларда бұл нышандар өте ерте (сәби кезiнде және
мектепке дейiнгi жасында), кейбiр жағдайларда кешiрек, ал ендi бiрде, ер
жеткен кезде ғана көрiнiс бере бастайды.
Биологиялық нышандар мен қасиеттердiң дамуы адамның функционалды пісіп
жетiлуі мен қалыптасу процесiн сипаттайды, содан кейiн оның сүйектерi,
бұлшық еттерi, сонымен қатар iшкi мүшелерi мен жүйелерi дамиды. Адамның
биологиялық пісіп жетiлуі мен өзгеру процесi оның дамуы мен мiнез-құлығының
жас кезеңдерiнде көрініс табады. Адамға табиғи берілген белгілерді
дамытуда ең маңыздысы, жанұяда болсын, қоғамдық тәрбиелiк-бiлiм беру
орындарында болсын, оларға дер кезiнде сауатты диагностика беру болып
табылады. Қазiргi уақытта баланың іс-әрекеттiң қандай түрiне бейiмдiлiгi
бар екенiн анықтайтын алуан түрлi әдiстер бар. Олардың iшiнде тест әдiстерi
кеңiнен қолданылады.
Тәрбие мен бiлiм беруде адамның табиғи қасиеттерiн ескеру қажет, оның
нышандары мен қабiлеттiлiгiн анықтай отырып, олардың ары қарай дамуының
амал-тәсiлдерiн, формалары мен әдiстерiн айқындау керек.
Қызметтiң қандай да бiр түрiне деген анатомиялық-физиологиялық
нышандарының одан ары жемiстi дамуы үшiн баланың оған деген ықыласын
арттырып, оны сол іс-әрекетке араластыра отырып, сол салада тәжiрибе
жинастыруға жағдай жасау қажет.
“Жеке тұлға” деген ұғымда адамның қоғамдық мәнi ашылады. К.Маркстiң
айтуынша, адамның мәні жеке индивидке тән абстрактiлiк емес, өз болмысында
ол барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның
дамуына әсерi туралы сөз болғанда, ең алдымен, кең мағынада қолданылған
әлеуметтiк орта деп түсiну керек, өйткенi адамның жеке тұлғалық қасиеттерi
әртүрлi орталық қатынастар әсерiнен, яғни, адамдармен және түрлi қоғамдық
институттармен өзара-қатынасы арқасында қалыптасады.
Қоршаған ортаның адамның дамуына әсерiн қарастыра отырып, философиялық
және педагогикалық ағымдардың көбiсi адамның жеке тұлға боп қалыптасуы
үшiн, сөйлеу, ойлау, тiк жүру секiлдi адамға ғана тән нышандар дамуы үшiн
адами қоғам, әлеуметтiк орта қажет дейдi. Сәби жасынан жануарлар ортасына
тап болған балалар туралы оқиғалар олардың бойында осы адами нышандардың
дамымағаны дәлел бола алады, ол қасиеттердiң қалыптасуына деген
қабiлеттерiнiң табандалып қалғаны соншалықты, олар адамдармен қарым-қатынас
жасаудың ең қарапайым формаларын үлкен қиыншылықпен үйренiп, заманына сай
адамның тұрмыс қалпын қабылдай алмады.
“Әлеуметтiк орта” деген ұғым, кең мағынасында, қоғамдық өмiрдiң
материалдық жағдайлары, әлеуметтiк және мемлекеттiк құрылыс, өндiрiстiк,
қоғамдық қатынастар жүйесi және олар анықтап отырған әлуметтiк жүйе сипаты
мен қоғамда пайда болған әртүрлi мекемелер қызметiн қамтиды. Шынында да,
жеке тұлғаның әлеуметтiк бейнесi, белгiлi бiр мөлшерде, оның қай мемлекетке
жататыны арқылы көрiнедi, адам дүниеге келгеннен соң қандай да бiр қоғамның
азаматы болады. Адамның дамуына барынша әсер ететiн әлеуметтiк орта,
әсiресе қазiргi уақытта, ең алдымен, экономикадағы өзгерiстер, идеологияның
өзгеруi, қала мен ауылдағы өмiр жағдайлары, миграциялық процестер (яғни,
адамдардың белгiлi бiр мемлекет территориясы аясында көшiп-қонуы, сонымен
қатар, одан көшiп кетуi), демографиялық процестер, сәбилердiң дүниеге
келуiндегi, өмiр ұзақтығындағы өзгерiстер, т.с.с. жатады. Жеке тұлғаның
қалыптасуында географиялық орта белгілі рөл атқарады. Баланың айналасы-
үйдегі ортаға көп көңіл бөлінеді.
Қоғамдық мекемелердегі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырғанда мұғалiмдер
мен тәрбиешiлер балаға кең әлеуметтiк ортамен қатар, мектептен тыс ең жақын
айналасының әсерiн ескерулерi тиiс, өйткенi кейде аулада, көшеде,
оқушыларға, әсiресе жасөспiрiмдерге белгiлi бiр мөлшерде әсер ететiн
жағымсыз (қоғамға қарсы) топтар пайда болуы мүмкiн.
Бұл орайда, оқушыларды жақын айналасының қоғамдық-экономикалық
өмiрiнiң әртүрлi саласына белсендi әлеуметтiк іс-әрекетке араластыру
қажеттiлiгi туындайтынын ескеру керек. Тұқымқуалаушылықпен, ортамен қатар
тәрбие үшiншi шешушi фактор болып табылады, тәрбие – педагогтардың
басшылығымен әлеуметтiк тәжiрибенi меңгерудегi баланың саналы мақсатты
басқарылатын іс-әрекетi. Тәрбиенiң зор күшiн көптеген өткен кезеңнің
прогрессивтi педагогтары мойындаған. Мысалы, ұлы славян педагогы Ян Амос
Коменский табиғат адамға дүниеге келген сәтiнде бiлiм игеруге мүмкіндік
бередi, бiрақ бұл тек тәрбие мен бiлiм арқасында ғана дами алады деп
оқытқан. Белгiлi педагог А. С. Макаренко педагогикалық теория мен
тәжiрибеде “қиын”, тiптi “т?рбиесі ?иын” балалармен жұмыста тәрбиенiң
игiлiктi күшiн дәлелдеген болатын.
Тәрбие – бұл тұлғаның қалыптасуына мақсатты бағытталған процесс,
сонымен қатар тәрбие туа біткен нышандарды түзетеді және микро-ортаны
өзгертеді.. Барлық балалар тәрбиелiк-бiлiм беру мекемелерiнен өтедi, ол
мекемелер педагогикалық процестi сауатты құрастырып, оқушылардың жан-жақты
іс-әрекетiн нәтижелі ұйымдастырады, өйткенi ол жеке тұлғаның дамуының
шешушi шарты болып табылады.
Тәрбие жеке тұлғаның тәрбиелiлiгi нәтижесiнiң белгiлi бiр эталонының
болуын талап етедi. Тәрбие мен оқыту адамның қоғамдық қажеттi бiлiм, бiлiк,
дағдылардың белгiлi бiр жиынтығымен қарулануын, оның қоғам өмiрi мен
еңбегiне дайындығын, осы қоғамдағы нормалар мен мiнез-құлық ережелерiн
сақтауын, адамдармен қарым-қатынасын, оның әлеуметтiк институттармен ара
қатынасын алдын-ала болжайды Тек тәрбие ғана жеке тұлғаның дамуының
әлеуметтiк бағдарламасын жүзеге асыратын, оның нышандары мен қабiлеттiлiгiн
жетiлдiретiн шешушi құрал.
Тәрбиенiң оның мақсаттылығынан басқа ерекше өзгешелiктерiнiң бiрi оның
осы бiр әлеуметтiк қызметтi орындау үшiн қоғамның арнайы дайындаған
адамдары арқылы жүзеге асырылуы. Педагогиканың ұлы классигi К. Д. Ушинский
жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиешiнiң ерекше орны туралы былай деген:
“Тәрбиешi тұлғасының жас жанға әсерi оқулықтармен де, моральдық
нұсқаулармен де, жазалау мен мадақтау жүйесiмен де алмастыруға болмайтын
тәрбиелiк күштi құрайды”.
Осылайша жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының жемiстi болуының шарты
тарихи анықталған және әрдайым өзгерiп отыратын үш фактор: тума қасиеттері,
орта және тәрбие болып табылады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тәрбиеге шешушi мән бере отырып, өзара
күрделi
байланыста болып отырған мақсатты тәрбие мен баланың дамуының ара
қатынасының мәнiн дұрыс түсiне бiлу керек.
Психологиялық-педагогикалық теорияда бұл мәселеге қатысты әр түрлi
көзқарастар бар. Олардың бiрi баланың дамуы, тәрбие мен оқытудың тәуелсiз,
яғни тез түрде жүзеге асады дейдi (Э.Мейман. А.Ф.Лазурский,
Ж.Пиаже). Бұл орайда тәрбие мен оқыту дамуға бейiмделедi, “баланың дамуының
соңында бірге жүредi” (Л.С.Выготский). Келесi бiр көзқарас бойынша даму іс-
әрекеттiң тарихи қалыптасқан формаларын меңгеруi арқылы жүзеге асырылады
(яғни, оқыту мен тәрбие көмегiмен), бұл орайда оқыту мен тәрбие баланың
дамуының қол жеткiзген деңгейiнде ғана
тоқтап қоймай, сонымен қатар алдағы міндетін шешу (К.Д.Ушинский,
П.П.Блонский, Л.С.Выготский). Л.С.Выготский оқыту мен дамудың ара
қатынасын зерттей отырып, оқытуды ұйымдастыруда баланың “дамудың ең жақын
аймағына” сүйену керектiгiн айтқан. Ол былай деп жазған: “Дамудың алдында
болған оқыту ғана жақсы болып табылады”. Сондықтан, тәрбиенiң ең маңызды
құралы – табиғи нышандар жиынтығын мұқият айқындау, сол арқылы оларға және
қоршаған орта жағдайларына сүйене отырып, баланың соған сай іс-әрекетін
арнайы ұйымдастыру.
“Бала дамуының ең жақын аймағы” туралы сөз ете отырып,
Л.С.Выготский оқушының тапсырманы өздігінен орындауға әзiрлiгiнiң
дәрежесiн айтқан болатын. Осылайша ол бұл әзiрлiктi екi деңгейге бөлген
болатын: оқушы тапсырманы мұғалiмнiң көмегiнсiз орындайды (ол осы кезеңдегi
өз дамуының деңгейiне жеттi), ары қарай оған мұғалiмнiң көмегiн қажет
ететiн қиынырақ тапсырма беру керек, яғни жаңа танымдық мәселе қойылады
(қиындық, қарама-қайшылық), бұл оқушының ақыл-ойының дамуын ынталандырады.
Педагогикалық процесс-педагогикалық теорияның объектісі болатындығын
көрсету.
Қазіргі кезеңдегі тұтас педагогикалық процестің мәні туралы түсінік
ғалымдардың бірнеше ұрпақтарының күш салуларының арқасында жинақталады,
өйткені педагогикадық құбылыстар компонентетрінің, қасиеттері, заңдылықтар
туралы дербес білімдері бірте-бірте жинақталады. Бірақ, бөлік туралы білім
әлі біртұтас туралы білім емес. «Педагогикалық процесс» деген сөздік
(термин) ғылыми айналымға ХІХ ғасырдың екінші жартысында (П.Ф.Каптерев)
енгізілгенімен, ұғымның мазмұндық сипаттамасын тек қана тұлға теориясы, іс-
әрекет теориясының дамуы арқылы құбылыстарды зерттеуде жүйелілік тәсіл
қолдануды қалыптастыру арқасында мүмкін болды.
Тұлғаның тұтас педагогикалық процесте дамуына сипаттама беру.
Педагогикалық процестің белгілері, спалары мен қасиеттері.
Тұлғаны қалыптастыру ұзақ процесс, ол қарама-қайшылықтарды шешумен бұл іс-
әректетегі ересектердің мәдениеттердің заттық өзгерілген формасын
субъектінің әрекеттік қабілеттеріне өзгерту мен көзқарас формасындағы
адамзаттың әрекет күштері мен қабілеттерінің заттық формаға ауысуының
бірлігі.
Демек, егер педагогикалық процестің түпкі мақсаты адамның тұлға ретінде
қалыптасуы болса, онда педагогиклық процестің элементар бірлігі, оның
«кереге көзі» бастапқы абстракция болып «қалыптасудың қас қағым сәті» болуы
керек.
Бұл процестің ең кіші бірлігі, одан әрі оны тану сапалық қасиеттерін
жоғалтпай мүмкін болмайды.
Тұлғаның қалыптасуы даму барысында негізгі қайшылықтарды жеңуде жүзеге
асады. Бірақ бұл үшін, бөліну болған жөн- ересектер қызметін алады, яғни.
әлеуметтік тәжірибеде алынған іс-әрекет тәсілдерін айқындаушы. Сонымен
бірге қозғалыс формаларындағы адамзаттың әрекет күштері мен қабілеттерінің
заттық формаға ауысуы жүзеге сасады. Тұлғаның іс-әрекет субъектісне
алмасуы, оқушының даму процесінде қалай болатындығы көрінеді.
Барлық мәдени байлықтарды және іс-әректтер түрлерін меңгеру пәндік оқыту
арқылы жүргізген тиімді. Бұнымен тағы бер жүйенің пайда болуы байланысты,
оған мұғалім «сынып ұстаздары» элементі ретінде кіреді. Сынып ұстаздарының
балалардың бастапқы ұжымы мен өзара әрекетері барыснда жоғары деңгейдегі
жүйе «сынып оқушылары» пайда болады.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.“Жеке тұлға” деген ұғымды және оның құрылымдық компоненттерiнiң мағынасын
ашыңыз.
2.Жеке тұлғаның қалыптасуымен байланысты негiзгi ұғымдарды сипаттаңыз.
3.Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негiзгi теориялық-?діснамалық амал-
тәсiлдерiнiң сипаттамасын берiңiз.
4. Ғылыми-зерттеу әдісі дегеніміз не?
5.Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
6.Субъектiнiң іс-әрекетi жеке тұлғаның қалыптасуының басты факторы екенiн
дәлелдеңiз.
Әдебиеттер:
1.Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
2.С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
3.Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
4.Бержанов К.Б., Мусин С.М., Педагогика тарихы.
Тақырып 6. Тәрбиелеу мақсаттары, оның әлеуметтік шарттары. Әлеуметтендіру
педагогикалық құбылыс ретінде. Педагогикалық процестегі мұғалім мен
оқушылар ұжымының өзара байланысы және өзара әрекеті.
Мақсаты : Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері жөнінде түсінік беру, тәрбие
жұмысының түрлерімен таныстыру.
Жоспар:
1.Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері.
2.Тәрбиенің құралдары, формалары мен әдістері туралы түсінік.
3.Тәрбие жұмысының түрлері.
4.Тәрбие принциптері.
1. Тəрбие педагогикада бірнеше қырларымен танылған:
– əлеуметтік мағынада – бұл аға буын жинақтаған тəжірибені жас ұрпақ
өкілдеріне өткізу. Тəжірибе дегеніміз – адамзаттың өз тарихи даму барысында
жасаған рухани мұрасы, дəлірек айтсақ : адамдарға белгілі болған білімдер,
ептіліктер, ойлау тəсілдері, құқықтық, адамгершілік жəне т.б. нормалар.
– педагогикалық мағынада – бұл тəрбиеленушіге ықпал жасау үшін
ұйымдастырылған арнайы іс-əрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсатты
процесс.
Тəрбие қоғамдық талаптарға сəйкес болуы міндетті. Егер қоғам құқықтық
демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше ондағы адам тəрбиесі
адамгершілік, азаматтық заңдар мен қылық-əрекет нормалары рухында жүріп
жатуы қажетті. Жалпы адамзаттық құндылықтар қалыптастырудың маңыздылығын
ескерумен бірге əлеуметтік ортаның кездейсоқ та, мақсатты бағытта да əсер,
ықпал жасайтынын естен шығармаған жөн.
Қазіргі заман тəрбиесі гуманистік негізде болып, тұлғаның əлеуметтік-мəдени
(өмір жəне əрекет-қылық кейпін таңдау жəне іске асыру), даралықты (тұлғаның
өзіндік қалыптасуы), жауапкерлікті қатынас (құндылықтар таңдау)
бағыттарында дамуына орайласады. Мұндай тəрбие технологиялық
икемшілдігіменен (адамның қабылдау жəне психологиялық даму заңдылықтарына
сай орындалады), көңіл-күйге сəйкестігімен (көңіл-күй тəжірибесін
қалыптастырады), сұхбаттастығымен (екінші біреуге ұсыну үшін емес, өз
меншікті тəжірибесін құрастыру үшін), жағдайға орай орындалуымен (негізгі
құралы – тəрбиелік жағдай), болашаққа бағытталуымен (дамудағы тұлғаға
арналады) ерекшеленеді.
Сонымен, тəрбие – бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім
мен оқушының ықпалдасты əрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған
тəрбиелік жүйе жағдайында мақсаты тұлға қалыптастыру болған əлеуметтік
процесс.
Берілген анықтаманың мазмұндық құрылымына зер салайық:
«мақсаты тұлға қалыптастыру болған əлеуметтік процесс» мəні- процесс нақты
мақсаты болғанда ғана тəрбие деп аталуы мүмкін.
«əлеуметтік процесс» мəні – тəрбие əрқашан адамды ұнамды өзгеріске
келтіруші көптеген қоғамдық іс-əрекеттердің арнайы түрі.
«тұлға қалыптастыру» мəні – бұл тəрбиеге басқарым, оны іске асыруға жағдай
жасау, тəрбиелік іс-əрекеттерді ұйымдастыру (зорлау, əкімшіл ықпал мүлде
болмауы тиіс). Қалыптастыру екі өзара байланыстан тұрады: педагогикалық
қызмет жəне тəрбиеленушінің жауап іс-əрекеті.
«арнайы ұйымдастырылған тəрбиелік жүйе» мəні: неліктен жүйе? Себебі
практикалық іс-əрекет процесінде қандай да жалғыз əдіс, тəсіл, жоба
қолданумен шектелуге болмайды. Бұлардың бəрі өзара байланыста, бірін-бірі
толықтырып, жетілдіретін болса ғана, оқу нəтижесі тиімді болады.
«тəрбиелеуші мен тəрбиеленушінің ықпалдасты əрекеттері» мəні – тəрбие
процесі кері байланысқа міндетті түрде негізделуі тиіс, ол болмаған
жағдайда мұғалім қызметінің нəтижесі жөнінде əңгіме болуы мүмкін емес.
Тəрбие процесінде ықпалдасты іс-əрекеттердің арқасында тəрбиеленуші
ұсынылған ұйымдастырылып, белгілі тəжірибені игереді. Осыдан,
тəрбиелеушінің басты міндеті – оқушыны көргенін, оқығанын қайталап, оларды
өз бойына сіңіріп, өзінің меншікті əрекеті ретінде қайта жаңғырта алатындай
оқу жұмыстарына қосудың жолдарын табу. Сонымен, тəрбие- бұл əрқилы іс-
əрекет түрлерін ұйымдастыру процесі. Тəрбие теориясында мұндай бағыт
тұлғалық- іс-əрекеттік атауын алған. Оның мəні: адам барша əлеуметтік
тəжірибеден өзіне табиғаты жағынан жақын, əрі қызықтысын таңдайды.
Тұлғалық – іс-əрекеттік бағыттың негізгі мазмұндық бірліктері төмендегідей:
- сан қилы тұлғааралық қатынастардың бəрінің негізі – ортақтасу (общение):
- іс-əрекет барысында тұлға дамуына басшылық жасау;
- тұлға дамуы мен əлеуметтенуі.
Гуманистік педагогикада тəрбие –көзделген мақсатқа жеткізуші тəрбиелеуші
мен тəрбиеленуші арасындағы тиімді қызметтестік процесі.
Мақсат –адамның қол жеткізуі тиіс нəтижені саналық деңгейде алдын-ала
ниеттеуі.
Тəрбие мұраттарын анықтауда жаңа жағдайлар мен жаңа қоғамға икемдескен адам
мұраты арқау етіледі. Тəрбие мазмұны, формасы, əдістері – бəрі де мақсатқа
тəуелді. Тəрбие мақсатын түсінуден оны іске асырудың технологияларын
таңдауға жол ашылады. Жан-жақты əрі үйлесімді дамыған тұлға тəрбиелеу
мақсаты ҚР «Білім туралы» Заңында бекітілген.
Оның баптары:
- тəрбие процесінің мазмұнын анықтайды;
- тəрбие нəтижесінің шарттарын белгілейді;
- педагог қызметінің өлшемдері ретінде қызмет етеді;
- тəрбие жүйесін толықтай айқындайды.
Тəрбие мақсаттары жалпы (барша адамдарға арналған) жəне даралықты (жеке
адамға арналған) болып бөлінеді.
Тəрбие мақсатын белгілеуде жекеленген іс-əрекеттердің ғана емес, бүкіл
оқу–тəрбие процесінің де бірлік элементі ретінде психологиялық-
педагогикалық диагностика маңызды роль атқарады. Осыдан, тұлғаны зерттеудің
əрқилы əдістерін білу жəне олар негізінде тұлға мен ұжымды зерттеудің
бағдарламаларын түзе алу қажеттіктері туындайды.
Бір тəрбиелік жүйеде əрдайым бір тəрбие мақсаты көзделеді, ал мақсатқа орай
орындалатын міндеттер (жалпы не нақты) көптеген болуы мүмкін. Тəрбие
мақсаттары қоғамның даму қажеттерімен айқындалып, əлеуметтік жəне
техникалық прогреске, қоғам, ересектер мен балалардың мүмкіндіктеріне
тəуелді келеді. Тəрбиелік іс-əрекет нəтижесінде көрініс беретін көкейкесті
мақсаттар : əр адамның даралықты дамуы жəне оның əлеуметтенуі, ал бұл өз
кезегінде ақыл-ес, адамгершілік, əсемдік (эстетикалық), азаматтық, еңбектік
жəне тəн-дене тəрбиесі міндеттерінің орындалуымен анықталады.
Тəрбие міндеттерінің шешімі тұлға мəдениеттілігінің негізін қалайды.
2.Тәрбиенің құралдары, формалары мен әдістері туралы түсінік.
Мектеп пен жанұяның педагогикалық процесінде оқушылардың жеке тұлғасын
қалыптастыру жүзеге асады. Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін
мұғалім оның теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, міндеттерін,
мазмұнын, құралдары, формалары және әдістерін, тәсілдерін ажырата білуі
керек. Құралдары формалар мен әдістер педагогикалық процеске қатысушылардың
іс-әрекетінің қозғаушы күші болып табылады, соның арқасында жеке
тұлғаның қалыптасуы жүзеге асады (Н. Д. Хмель).
Материалистік диалектика адам табиғатын биологиялық пен әлеуметтіктің
(тұқымқалаушылық мүмкіндіктер мен әлеуметтік ортаның) бірлігі деп
түсіндіреді. Адам, басқа да тіршілік иесі сияқты, табиғат және қоғаммен
өзара әрекеттестікте болады, оларды өзінше қабылдайды, яғни осы
әрекеттестіктің белсенді қатысушысы.
Қоршаған дүниені өзгерте отырып, адам өзін де өзгертеді (К. Маркс).
Бұл ретте әр түрлі іс-әрекеттің орны ерекше. Адамның психикасы мен санасы
қоршаған ортамен әрекеттестігі арқасында және нақты бір іс-әрекет барысында
дамиды. Бұл ретте индивидумның іс-әрекеті жеке дара емес, басқа адамдардың
(ата-ана, мұғалімдер, оқушылар т.б.) іс-әрекетімен тығыз байланыста жүзеге
асады. Сондықтан жалпы адамзаттық мәдениетті игеру үшін бала қоршаған
ортамен басқа адамдар арқылы әрекеттестікте болуы керек, яғни олармен қарым-
қатынас жасауы қажет. Осылайша, іс-әрекет пен қарым-қатынас жеке тұлғаның
қалыптасуының ең маңызды шарты болып табылады. Педагогикалық ықпал етудің
амалдары да осылар.
Педагогикалық ықпал ету тәсілдері дегеніміз жеке тұлғаның қоршаған
ортамен мақсатты әрекеттестігін ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан
педагогикалық құралға жеке тұлғаның әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи,
әлеуметтік, материалдызқ, рухани) және осы әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-
әрекеттің түрлері (қарым-қатынас, таным, ойын, еңбек, т.б.) жатады.
Педагогикалық құралға қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы
педагогикалық ықпал ету арқылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің
субъектілері-әрекеттестігінің формалары мен әдіс-тәсілдер арқылы шешілетін
белгілі бір
мақсаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалық тұрғыдан
аяқталған, белгілі бір уақыт аралығындағы педагогикалық процесс.
Ұйымдастыру формалары тұтас педагогикалық процеске қатысушылардың
қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі ретінде де қарастырылады.
Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын былай жіктеуге болады:
- қатысушылар құрамы (жеке даралық, шағын топтық, топтық, ұжымдық, жаппай);
-тұтас педагогикалық процестің оқу жұмысында қолданылуы (сабақ, семинар,
факультатив, экскурсия);
таным іс-әрекетінің сыныпта және сыныптан тыс уақыттағы байланысы (бірлесіп
жасайтын жұмыс, аз топпен жұмыс, білімді тексеру, оқу жағдайындағы кездесу
т.б.)
- оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекеті кезіндегі өзара әрекеттестігі
(ертеңгілік, пәндік кеш, конференция, олимпиада т.б.).
Тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыру формалары әдістер мен әдістемелік
тәсілдер арқылы жүзеге асады. Тәрбие әдістері дегеніміз тәрбие мақсат-
міндеттерін шешуге бағытталған тәрбиеші мен оқушының өзара байланысты іс-
әрекеті. Педагогикалық процеске қатысушылардың тәсілдері мен нақты
әрекеттері, оқушылардың белсенді іс-әрекетінің ынталануы тәрбие мақсатына
бағытталуы керек. Тәсіл деген де ұғым бар. Әдістемелік тәсіл дегеніміз
әдістің жеке көрінісі. Әдіске қарағанда ол бағыныңқы сипатта болады.
Формалар, әдістер, тәсілдер сияқты ұғымдар шынайы педагогикалық процесте
өзара тығыз байланыста болады. Біріншіден, олар бір-біріне тәуелді
(формалар мен әдістер, әдістемелік тәсілдер құралдар арқылы жүзеге асады);
екіншіден, күнделікті тәжірибеде олардың арасында белгілі бір айырмашылық
жоқ. Тәрбие әдістері мен тәсілдері әрқашан бірін-бірі алмастырып отырады:
кей жағдайларда әдіс тәсілге айналады.
Педагогикалық процестің қозғаушы механизімінің негізгі
компоненттерінің өзара байланысы кесте түрінде 1 суретте.
Педагогикалық процестің қозғаушы тетігі сияқты құрал, форма әдістердің
оқу кезінде және оқудан тыс кезде қолдану аясына қарай өзіндік
ерекшеліктері бар. Оқу процесінде негізгі әрекеттің түрі таным болып
табылады. Бірақ іс-әрекеттің басқа түрлері (ойын, қарым-қатынас, еңбек т.б.
) оқу кезінде қолданылмасада керісінше әр
түрлі іс-әрекет түрлері оқушының тұлғалық интелектісіне ғана әсер етіп
қоймайды. Оқу- танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың әдістері мен формалары
ойын элементтерімен, өнер құралдарымен, қарым-қатынаспен сабақтасып жатады.
Оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасы ғана емес,оқушының бір-бірімен өзара
қарым-қатынасыпедагогикалық технология, ұжымдық танымдық іс-әрекет мысал
бола алады.
Оқу әдістері оқыту процесінің негізі болып табылады (мұғалімнің
баяндамасы, оқулықпен жұмыс, әр түрлі әңгіме-сұқбаттар, жаттығулар), бірақ
олармен қоса мадақтау, көңіл-күй жағдайларын тудыру, сендіру, талап қою
және ұялту сияқты ынталандыру әдістері де қолданылады.
Сабақ – оқуды ұйымдастырудың басты формасы. Соңғы жылдардағы
педагогикалық технологиялардың дамуы оқыту формаларын айтарлықтай байытуда:
конференциялар, ғылыми айтыстар, оқуға байланысты кездесулер, пікірталастар
кеңінен қолданылуда.
Оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекетін ұйымдастыруда оқыту мен тәрбиенің
барлық амалдары, формалары мен әдістері қолданылуда. Алайда, бұл ретте іс-
әрекеттің барлық түрлері кеңінен қолданылады: танымдық (үйірмелер,
факультативтер, оқушылардың ғылыми қоғамдастықтары), еңбек (өз өзіне қызмет
ету, еңбек десанттары, әр түрлі мектеп бизнесі), ойын (танымдық, спорттық,
іскерлік), эстетикалық (студиялар, мектеп театрлары, фестивальдар). Іс-
әрекеттің барлық түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бұл іс-
әрекеттер барысында мұғалім оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің
қалыптасуына, олардың мінез-құлқы мен тіршілік әрекетін ұйымдастыруға әсер
ететін тәрбие әдістерін қолданады.
Тәрбие әдістері, әсіресе ынталандыру әдістері, сыныптан тыс жұмыспен
қоса оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруда да кеңінен қолданылады (әр
түрлі мадақтаулар, жарыстар). Олар оқушылардың танымдық тілек-қалаулары мен
қажеттіліктерінің дамуына әсер етеді. Оқыту әдістері ақпаратты игеруге,
жалпы оқу және арнайы сипаттағы білік пен дағдыларды (оқу пәндері бойынша
біліктерді) қалыптастыруға бағытталған.Оқыту мен тәрбие әдістері, өзінің
арнайы қызметтері бола тұра (оқыту міндеттері, тәрбие міндеттері), тұтас
педагогикалық процесте бірлікте қолданылады.
Тәрбие әдістерінің жіктелуі.
Педагогикалық әдебиеттер мен тәжірибеде тәрбие әдістерінің көптеген
түрлерінің сипаттамасын кездестіруге болады. Тәжірибеде мақсат пен нақты
жағдайларға сай әдістерді таңдап алу қиын. Сондықтан оларды тәртіпке
келтіру, яғни жіктеу қажет.
Жіктеу – арнайы белгілері арқылы құрастырылған жүйе. Әдістерді жіктеу
олардың жалпы және өзіне тән, маңызды мен кездейсоқ, теориялық пен
тәжірибелік жақтарын анықтауға көмектесіп, оларды дұрыс таңдап, нәтижелі
қолдануға әсер етеді.
Жіктеуге сүйене отырып, мұғалім әдістер жүйесін түсініп қана қоймай,
әр түрлі әдістер мен олардың түрлерінің қызметі мен өзіне тән
ерекшеліктерін де жете түсінеді.
Көптеген зерттеушілер әдістерді жіктеуде мына қағидаларға сүйенеді:
- жеке тұлға іс-әрекет нәтижесінде дамып, қалыптасады;
- оқушыларды тәрбиелеу процесі - өте күрделі іс-әрекет, оның негізі–
өз санасы, сезімдері, дүниеге, адамдарға, өз өзіне деген қатынасы,
күрделі ішкі дүниесі
- (мотивтері, тілек-талаптары, ынтасы), өзінің ұйымдасқан және
ұйымдаспаған тәжірибесі бар өсіп келе жатқан адам;
- жеке тұлғаның қалыптасып келе жатқан қасиеттері құрылысы жағынан
күрделі.
Адамгершілік, эстетикалық және басқа қасиеттер сезімдерден, санадан
(түсінік), сенімдерден, әдеттерден тұрады.
Осы қағидалар бойынша кей әдістер, көп жағдайда, мотивтерге,
мақсаттарға, қатынастарға, мағұлматтарға, түсініктерге, пікірлерге әсер
етеді, ал енді кейбіреулері мінез-құлықтың қандай да бір түрін
қалыптастыратын әдеттерге ықпал етеді, ал басқалары балалардың мінез-құлқын
реттейді. Қазіргі уақытта тәрбие әдістері мінез-құлыққа негізделген,
мотивтік-мақсатты мазмұнды, процессуалдық жақтарын біріктіретін бағыттылық-
интегративтік сипаттамасы негізінде жіктеу объективті және ең ыңғайлысы
болып есептеледі (Т.И. Щукина). Осы сипаттамаға сәйкес тәрбие әдістері үш
топқа бөлінеді:
-жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері;
-іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру әдістері;
-мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістері.
Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістеріне: түсіндіру, баяндау,
сендіру, насихат, әңгіме, лекция, этикалық әңгіме нұсқау беру, пікір сайыс,
баяндама, дебат, үлгі жатады.
Іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру әдістеріне: жаттығу, әдеттену, педагогикалық талап, қоғамдық
пікір, тапсырма, тәрбиелік ситуация (сюжеттік рольдік, іскерлік) ойындар.
Мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістеріне:жарыс, мадақтау,
жазалау жатады.
Сананы қалыптастыру әдістері.
Бала тәрбиелеу оның дүниеге келген сәтінен басталады. Бірақ әлеуметтік
тәжірибені саналы түрде меңгеру кешірек қалыптасады. Дұрыс ұйымдастырылған
тәрбие тәрбиеленушінің тәрбие барысында қалыптасуға тиіс мінез-құлық
ережелерін игеруіне ықпал етеді. Бала белгілі бір қасиеттің мәнін
түсінбейінше, оны баланың бойында тәрбиелеу мүмкін емес.
Жеке тұлғаның қасиеттерінің мәнін түсіне келе баланың жас ерекшеліктеріне
қарай өзіндік көзқарастары, түсініктері, сенімдері, мұрат-мақсаттары
қалыптасады. Бұл міндеттерді шешу үшін «Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру
әдістері» деген әдістер қолданылады.
Бұл топтағы әдістердің сезімдерді, көңіл-күй эмоциясын қалыптастыруда
маңызы зор. Егер оқушылар педагогикалық әсерге жауап бермесе, жеке тұлғалық
қасиеттерді қалыптастыру жүзеге аспайды. Оқушылардың тәрбие мазмұнына сай
іс-әрекетке белсенді түрде араласу қажеттілігі болған жағдайда ғана алға
қойылған мақсат орындалады. Осылайша, жеке тұлғаның санасын қалыптастыру
әдістері оқушыларды алған білімдерін күнделікті тәжірибеде белсенді
қолдануға, яғни мінез-құлық әдеттерін қалыптастыруға дайындайды.
Белгілі бір әдеттерді қолданудың қажеттілігін түсіну тәрбие процесінде
әр түрлі әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ескі мектепте, мысалы,
бұл үшін ғибратты әңгімелер, нақылдар, мысалдармен қоса оқушыларға қажетті
білімді жеткізудің басқа да жанама және көркем тәсілдері кеңінен
қолданылған қорытындыны оқушылардың өздері жасауы тиіс. Қазіргі мектепте
ықпал етудің дәстүрлі тәсілдері (талап қою, насихат, нұсқау) жиі
қолдануда.Бұндай әдістердің нәтижесі өте төмен. Тәжірибесі мол тәрбиешілер
өз жұмыстарында ұмыт болған адамгершілік-имандылыққа, Крыловтың
мысалдарына, Абайдың қара сөздеріне, халық педагогикасының амал-тәсілдеріне
көптеп сүйенуде. Этикалық тақырыптағы әңгімелер, түсіндірмелер,
түсініктемелер, лекциялар, этикалық әңгіме-сұхбаттар, ақыл-кеңестер,
иландыру, сендіру мысалдар кеңінен қолданыс табуда.
Осы топтағы әдістердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен қолдану
аясы бар. Сырттай оңай болып көрінгенімен, олардың әрқайсысы мұғалімнің
жоғары білімін талап етеді. Олар жүйелі түрде, бір-бірімен тығыз байланыста
қолданылады. Сөз бен сезім арқылы әсер ету әдістерінің ең күрделілерін
қарастырайық.
Этикалық тақырыптағы әңгіме көбінесе, төменгі және орта сыныптарда
қолданылады. Бұл дегеніміз адамгершілік мазмұны бар деректер мен оқиғаларды
әсерлі де қызықты етіп айту. Жақсы әңгіме оқушыларға мінез-құлықтың
адамгершілік нормаларын түсінуге көмектеседі, сезімге әсер етіп, әңгімедегі
оқиғаларға деген оқушылардың оң не теріс қатынасын қалыптастырады.
Этикалық тақырыптағы әңгіменің нәтижелі болуы мынаған байланысты:
- әңгіме мазмұнының оқушылардың жас ерекшеліктері мен олардың
әлеуметтік тәжірибесіне сәйкес болуы;
- әңгіменің қызықты, әсерлі, түсінікті болуы, онда адамгершілік ой-
пікірлермен қоса мысалдардың, жағдайлардың болуы;
- әңгімені оқу барысында әңгіме-сұхбаттың жүргізілуі; оқушылардың
әңгімені талдауға атсалысып, өздерінің ой-пікірлерін білдіре алулары өте
маңызды;
- әңгімеге қоса суреттерді қолдану (бейнелеу өнерінің туындылары,
фотографиялар); әңгімені дұрыс қабылдауда музыканың орны ерекше;
- мазмұндама тілінің әдеби сауатты болуы.
Этикалық әңгімені қабылдауда бөлме ішінің жабдықталуының да маңызы
бар. Жоспарланған әңгімелер жайлы бөлмелерде, оқушылар ешқайда асықпаған
еркін жағдайда жүргізіледі. Этикалық әңгімеден кейін оқушылар мазмұны мен
көңіл-күйі жағынан өзгеше бір іске (мысалы, спортты? жарыс) кірісіп кетсе,
әңгіменің тәрбиелік мәні төмендейді.
Күнделікті тәжірибеде тәрбиелік процесте түсініктеме жиі қолданылады.
Бұл оқушыларға сезім мен сөз арқылы әсер ету әдісі. Түсініктеменің
әңгімеден өзгеше маңызды белгісі – оқушыларға немесе жеке тұлғаға қандай да
бір жағымсыз жағдайлар бойынша әсер ету. Түсініктеменің әдіс-тәсілдері әр
түрлі: төменгі сыныптарда «Былай істеу керек» деген сияқты тура
пайымдаулар, жасөспірімдермен жұмыс кезінде терең мотивация, белгілі бір
адамгершілік ұғымдарының қоғамдық мәніне түсініктеме беру қажет.
Түсініктемені оқушыларға мінез-құлықтың адамгершілік нормаларын
түсіндірудің қажеттілігі туындаған жағдайда ғана қолдану керек. Бірақ
мектептегі, көпшілік орындардағы қоқыс тастауға, түкіруге, партаға сурет
салуға, дөрекілік жасауға болмайды деген сияқты күнделікті мінез-құлық
нормалары туралы сөз болғанда түсініктемені қолданудың қажеті жоқ. Мұнда
үзілді-кесілді талап ету қажет. Түсініктеме қандай да бір жаңа адамгершілік
қасиетті, оқушылардың белгілі бір әрекетке деген дұрыс қатынасын
қалыптастыру үшін қолданылады. Түсініктеме көбінесе сендіруге негізделеді.
Сендіру оқушының психикасына астыртын әсер етіп, іс-әрекеттің мақсаттары
мен мотивтерін қалыптастырады. Ол ақыл-кеңес, есіне түсіру, тілек-ұсыныс
түрінде қолданылады.
Тәрбие тәжірибесінде түсініктеме мен сендірумен қоса кейде насихат
сияқты әдіс қолданылады. Оқушының бойындағы жағымды қасиеттерге сүйену:
абырой, ар-намысы мен ұяты сияқты насихатты дұрыс қолданудың алғы шарттарын
қалыптастырады. Бұл әдістің педагогикалық нәтижелілігі мұғалімнің беделіне,
оның жеке тұлғалық қасиеттеріне байланысты.
Сананы қалыптастырудың аталған әдістерін (әңгіме, түсініктеме,
сендіру, насихат) ретсіз қолданғанда ол үгіттеуге айналады. Мұндай
жағдайларда олар оқушы бойында қарсы әрекет, мұғалімнің тілегіне кері
әрекет ету ниетін оятады.
Этикалық әңгіме-сұхбат дегеніміз адамгершілік мәселелерді мұғалімдер
мен оқушылардың бірігіп жүйелі де бір ізді талқылау түрі. Әңгіме-сұхбаттың
жай әңгіме мен нұсқаудан айырмашылығы онда мұғалім оқушыларды өз ой-
пікірлерін,
көзқарастарын, бағаларын білдіруге шақырады. Әңгіме-сұхбат теңдік пен
ынтымақтастық негізінде құрылады. Этикалық әңгіме-сұхбаттың мақсаты –
адамгершілік түсініктерді тереңдету мен бекіту, білімді қортындылау,
адамгершілік көзқарастар мен сенімдер жүйесін қалыптастыру. 5-8 сынып
оқушылар тәрбиесінде әңгіме-сұхбаттың алар орны ерекше, өйткені баланың
өзіндік ой-пікірлері, көзқарастары мен сенімдері осы жаста қалыптасады.
Этикалық әңгіме-сұхбатқа оқушылардың белсенді қатыса алуы үшін оның
жоспары мен негізгі мәселелері оқушыларға алдын-ала беріледі. Баяндамалар
алдын-ала дайындалады. Әңгіме-сұхбат кезінде оқушылар жағдайлар бойынша
қойылымдар ойнайды. Алдын-ала әдебиеттер тізімі беріледі, оқушылар өмірден
немесе
әдебиеттерден деректер мен мысалдар жинастырады. Жүргізуші (әдетте
сынып жетекшісі) баяндама жасап, әңгіме-сұхбатқа қатысушылар алдына
мәселелер қояды, олардың белсенділігін оятады, әр түрлі көзқарастарды
тыңдап, оқушыларға баяндамаларға баға беруді ұсынады, айтылған ой-
пікірлерлі толықтырып, түзеп, қортындылайды, әңгіме-сұхбаттың қортындысын
шығарады. Әңгіме-сұхбаттың сол әңгіме кезінде талқыланған мінез-құлық
ережелерін жүзеге асыра алатын шынайы пайдалы іспен аяқталуы оң нәтиже
береді.
Этикалық әңгіме-сұхбаттың нәтижелі болуының шарттары:
- әңгіме-сұхбаттың мәселелік сипатта болуы, яғни көзқарастар мен
пікірлер таласы;
- әңгіме-сұхбат тақырыбының күкейкесті, оқушылар тілек-талаптарына сай
болуы;
- әңгіме-сұхбат мазмұнының оқушылардың тәжірибесі мен жас
ерекшеліктеріне сай болуы;
- әңгіме-сұхбаттың оқушыларды өз ойын жеткізуге, басқалардың пікірін
сыйлауға, шыдамдылықпен әрі дәйекті түрде дұрыс көзқарасты қалыптастыруға
үйретуі;
- әңгіме-сұхбат лекцияға айналмауы керек (мұғалім ғана сөйлеп,
оқушылар тыңдап отырады);
- әңгіме-сұхбаттың жағымды әрі жайлы ортада жүргізілуі; оған
әңгіме-сұхбат жүргізілетін бөлменің іші, дауыстың сенімділік ырғағы,
оқушылар жауабын ден қойып тыңдау, дұрыс жауаптарды мақтап, дұрыс
еместерін сыпайы түрде түзету, орынды айтылған әзіл-сықақ, мазмұнның дұрыс
таңдалып алуы жағдай жасайды.
Осындай алдын-ала дайындалған (жоспарлық, бағдарламалық) әңгіме-
сұхбаттардан басқа ұжымдағы пайда болған қиыншылықтарға байланысты
жоспардан тыс, ауық-ауық әңгіме-сұхбаттар да жүргізіледі. Әңгіме-сұхбаттың
ерекше бір түрі – әңгіме-экспромт, ол аяқ асты пайда болған жағдайларға
байланысты жүргізіледі. Жеке дара этикалық әңгіме-сұхбаттар (көбінесе
тәрбиесі төмен оқушымен) жоғары білімділікті талап етеді. Жолдастарының
алдында мұндай әңгіме-сұхбат өте қықа болуы қажет, оқушының абыройы
тапталмау керек. Мұндай әңгіме-сұхбатты сырласу
ретінде жүргізу нәтижелі болады. Егер оқушы өз кінәсін түсінсе, әңгіме-
сұхбаттың қажеті де жоқ. А.С. Макаренко мұндай амалды кейінге қалдырылған
әңгіме-сұхбат деп атаған.
Пікірсайыс–сананы, сенімді, мақсат-мұраттарды, құндылық бағыттарды
қалыптастырудың күрделі әдісі. Пікірсайыс дегеніміз оқушыларды толғандырып
жүрген тақырыптар бойынша әр түрлі пікірлерді қалыптастыратын пікірталас.
Пікірсайыс орта және жоғарғы сыныптарда адамгершілік, саяси, экономикалық,
экологиялық, эстетикалық тақырыптарда жүргізіледі.
Пікірсайыстың тақырыбы тыңдалып алынғаннан кейін, өзіндік пайымдауды
қажет ететін 5-6 сұрақ белгіленеді. Пікірсайысқа қатысушыларды осы
сұрақтармен тыныстырып (сыныпта немесе мектеп қабырғасына іліп қойып),
әдебиеттер ұсынылады. Пікірсайыстағы баяндама еркін әрі қызу болуы қажет.
Пікірсайыс жүргізушісі қызметін, әдетте мұғалім атқарады, бірақ ерекше
дайындығы бар оқушылар да жүргізуші бола алады. Пікірсайыс кезінде мұғалім
оқушылардың айтысын бағыттап, олардың ойларын тәртіпке келтіріп, дәлелге
сүйенуге үйретеді. Мұғалім оқушылардың пікірін зер салып тыңдауы керек.
Пікірсайысты жекелеп өткізгеннен гөрі, оқушылармен бірігіп оқу жылы бойы
өткізілетін айтыстар тізімін жасап алған дұрыс.
Соңғы жылдары мектептерде айтыстың, ізденістің, мәселелерге жауап
берудің пікірталас сияқты формасы кеңінен қолданылуды. Пікірсайыс
ерекшелігі пікірталастарға оқушылар топтары қатысады. Олар алдын-ала
баяндамалар дайындайды, онда өмірлік маңызы бар мәселені шешудің ең тиімді
деген жобасы оқушының тілегі бойынша жазылады. Пікірталастардың жүргізушісі
және командаларды бағалайтын қазылар алқасы сайланады. Пікірталастардың бір
түрі «Болашақтың қаласы» телекөрермендерге кеңінен танымал. Мұндай
пікірталас ойын ретінде жүргізіледі (үкімет, спикер).
Үлгіге негізделген әдіс. Үлгі балалардың, жасөспірімдердің, жастардың
қандай да бір үлгілерге еліктеуіне негізделген. Бұл – санасыз еліктеуден
саналы еліктеуге, бейнені көшіруден өзіндік бағытын қалыптастыруға, ойын
ретінде еліктеуден өмірде шынайы еліктеуге, сырттай еліктеуден іштей
еліктеуге ұмтылу. Тәрбие процесінде қолданылатын үлгілер өте көп (ата-ана,
үлкендер, жолдастары, әдеби шығармалардың, кино мен спектакльдердің
қа?армандары). Беделді, білімді, оқушылармен қарым-қатынасы демократиялық
негізде құралған мұғалім де оқушыларға үлгі бола алады. Үлгі тәрбиенің
барлық әдістерінде (түсініктеме, әңгіме-сұхбат, пікірсайыс) қолданылады.
3.Тəрбие əдістері –бұл тəрбие көздеген мақсатқа жетудің жолдары, тəсілдері.
Мектеп тəжірибесіне орай əдістердің жəне бір анықтамасы – қажетті сапаларды
қалыптастыру
мақсатымен тəрбиеленушілердің санасына, еркіне, сезіміне жəне қылық-
əрекетіне ықпал жасау тəсілдері.
Əдістер түрі сан-алуан да шексіз көп. Ал оның нақты көрінуі өз
шəкірттерінің білімдік күш-қуаты мен жалпы мүмкіндіктерін жете танып,
оларды өтілетін материал сипатына байланыстырып жəне басқа да көп оқу
жағдаяттарын зерделі саралай білген педагог əрекетіне тəуелді. Қай тұлға,
қанша тұлға араласса, əдіс формасы да сондай əрі сонша – бұл заңдылық.
Əлбетте, əдістердің бəрі бірдей тиімді деп айту қиын. Ол үшін сол əдістің
түзілу, қолдану жағдайларын білу қажет. Нақты мақсатқа байланысты
дайындалған көп əдістердің ішінен біреуі ғана тиімді болуы мүмкін.
Тəрбие тəжірибесі алдымен ежелден келе жатқан дəстүрлі əдістерге арқа
сүйегенді тəуір көреді. Алайда, көптеген жағдайларда олардың да тиімсіз
болып қалатыны бар, сондықтан да тəрбиеші əрдайым тəрбиенің нақты
шарттарына сай келер көздеген мақсатқа үлкен үнем жəне мол табыспен ,
жылдам жеткізетін жаңа əдістерді іздестіруге мəжбүр. Тəрбие əдістерін
құрастыру, таңдау жəне дұрыс қолдану – педагогикалық шеберлік шыңы.
Тəрбие тəсілі – жалпы əдіс бөлігі, нақты жақсаруға жеткізетін жеке əрекет.
Көркемдеп айтатын болсақ, тəсіл- тəрбиешінің өз шəкірттерімен бірге
мақсатқа тезірек жету үшін таптап өткен соқпағы. Егер осы тəсілмен басқа да
тəрбиешілер пайдалана бастаса, тəсілдер уақыт озуымен даңғыл жолға -
əдістерге айналады. Əдістер мен тəсілдер байланысының тығыз екені осыдан
көрінеді.
Тəрбие құрал-жабдықтары. Тəрбие жеке ықпалдарды байқатса, құрал-жабдықтар
тəсілдердің жиынтығынан құралады. Мысалы, еңбек –тəрбие құралы, ал көрсету,
еңбекті бағалау, жұмыс қателігін білдіру –тəсілдер. Сөз (кең мағынада) –
тəрбие
жабдығы, ал ілікпе сөз, əзіл ескертпе, ескертпе теңеу – осы жабдық
құрамындағы тəсіл. Бұл тұрғыдан кейде тəрбие əдісін көзделген мақсат үшін
қолданылатын тəсілдер мен құрал-жабдықтар жүйесі деп те атайды.
Əдіс баламалары өте көп. Олар арасынан мақсаттар мен нақты жағдайларға сай
келетіндерін таңдап алу үшін оларды қандай да бір ретке келтіріп,
топтастыру, яғни классификациялау қажет. Əдістер классификациясы дегеніміз
қандай да белгісі бойынша бір топқа келтірілген əдістер жүйесі. Осы
классификацияға арқа сүйеп, педагог барша жүйені анық білуімен бірге оның
қажеті мен өзіне тəн сипаттарын тереңірек түсінеді.
Тəрбие əдісі- көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне негіз болар белгілер
сан-алуан. Солар арасында аса танымал болғандарын атап өтейік. Сипаты
бойынша əдістер – сендіру, жаттықтыру, мадақтау жəне жазалау. Мұндағы
«сипат» мəні – əдістің бағыт-бағдарын, қолдану аймағын, ерекшеліктерін жəне
т.б. білдіреді.
Сана қалыптастыру əдістері
Тəрбие процесінің жалпы құрылымынан байқағанымыздай, дұрыс ұйымдастырылған
тəрбиенің бірінші сатысы- оқушылардың өздерінде қалыптасуы қажет əрекет-
қылық нормалары мен ережелерін білу (түсіну). Ең алдымен қандай да сапаны
туындатып, орнықтыру үшін, сол сапаның мəн-мағынасын жете түсініп алу
міндетті. Адамның
көзқарастарын, ұғымдарын, наным-сенімдерін кемелдендіруге бағытталған
əдістер тұлға санасын қалыптастыру əдістері атамасын алған. Бұл топ
əдістері екінші кезеңде іске қосылатын – сезім, көңіл-күй толғаныстарын
қалыптастыруда аса қажет. Егер оқушы педагогикалық ықпалға бейтараптылық
пен немқұрайлылық танытатын болса, тəрбие процесі шабандайды, мақсатқа жете
алмайды. Егер оқушы қабылдаған идеясын өзін толғантқан жарқын бейнеге
айналдыра алса ғана, оның бойында ізгі де жарқын сезімдер туады. Өткен
жылдар оқулықтарында бұл əдістер тобы сендіру əдістері деп аталған, себебі
олардың міндеті – тұрақты наным-сенімдер қалыптастыру болған. Оқушы əрекет-
қылығына дем беретін оның білімі мен білігі емес, ең алдымен ол көзделген
адами сапаның қоғамдық қажеттігі мен өзіне пайдалылығын танып, оны өз
нанымы негізінде əрекет-қылыққа айналдыруы, ал бұл сана қалыптасуымен бірге
жүретін психикалық құбылыс. Тəрбие мазмұнымен белгіленген іс-əрекетке бала
белсенді араласуға дайын болған жағдайда ғана қолданылатын əдіс өз
нəтижесін береді.
Этикалық тақырыптағы əңгіме – инабаттық мазмұнға негізделген деректер мен
оқиғалардың үлкен көңіл көтеріңкілігімен əсерлі баяндау əдісі. Сезімге
ықпал ете отырып, əңгіме моральдық бағамдар мен əрекет-қылық нормаларының
мəнін түсініп, ұғуға жəрдемдеседі. Ол адамгершілік ұғым, түсініктерінің
мазмұнын ашып қоймастан, оқушылардың инабаттылық талаптарына сəйкес болымды
тұлғалық əрекеттеріне деген ұнамды қатынас өрбітіп, мінез-құлықтың оңды
өзгерісіне ықпал жасайды. əдептілік əңгімелері бірнеше қызмет жасайды: 1)
білім көзі; 2) тұлғаның адамгершілік сапаларын басқалардың имандылық
қасиеттерімен толықтырады; 3) тəрбиелік ұнамды үлгі-өнегені өрнек ретінде
ұсынады.
Тəрбие тəжірибесінде ұғындыру мен сендіруге қоса үгіттеу əдісіне де
жүгінуге тура келеді. Үгіттеу əрекеті тəрбиеші ұстанған қатынас формасына
түгелдей тəуелді. Үгіттеу арқылы педагог тəрбиеленуші тұлғасында ұнамды
қалыптарды жобалайды, жақсылық сезімін ұялатады, жоғары нəтижелерге
жететініне сендіреді. Үгіттеуден болатын тиімділік тəрбиеші абыройына, оның
жеке адамгершілік болмысына тəуелді, өз сөздері мен əрекеттерінің
дұрыстығына кепіл бола алған жағдайда ғана оның үгіті мақсатына жетеді.
Бала тəрбиесінде ұнамды үлгі-өнегеге арқа сүйеу, мадақ, өз қадірін сезіну,
ар-намысты қолдан бермеу секілді алғы шарттарды пайдаланған педагог қай
күрделі жағдайда да үгіт жұмысының өз нысанына жетіп, жемісті боларына
толық сенуіне болады.
Үгіттеу арқылы кейде оқушыны өз қылығынан ұялу, өкіну сезіміне келтіруге
болады. Педагог баланың мұндай сезімдерін оятып қана қоймастан, келеңсіз
əрекеттерін түзетудің жолдарын да көрсетеді. Бұл жағдайларда орынсыз
əрекеттің, оның салдарының мəнін дəлелді ашып берумен бірге тəрбиеленуші
мінезіне ұнамды ықпал жасаушы тəрбие көздерін тауып, қолданады. Кейде
орынсыз қылық білместіктің салдарынан болады. Мұндайда үгіт ұғындыру жəне
сендірумен бірге
қолданылып, оқушы өз қателерін мойындап, мінезін оң қалыпқа келтіргендей
əсерде жүргізіледі.
Əдептілік сұхбаттары тəрбиеленушілерді өздерін толғантқан барша сұрақтар
бойынша дұрыс баға беріп, пікір жүргізуге жəрдем береді. Болған жағдай,
оқиғалар мен əрқандай қылықтарды талқыға сала отырып, балалар олардың мəн-
мағынасын жеңіл түсінуге мүмкіндік алады. Көп жағдайларда əдептілік
сұхбаттарды да өткізуге нақты дерек, оқиға, балалардың қылығы себеп болады.
Мұндай сөйлесулерді болған оқиғалардың «ізін суытпай» не сол оқиғаның
кінəкəрі сəл өзіне келіп, «жүрегі орнына» түсіп, мəн-жайды аңғаратындай
болған соң ұйымдастырған жөн.
Өмір өнегесі ұдайы оңды болса, тіпті жақсы, бірақ олай бола бермейді,
балаға əсер етуші кері өрнек аяқ астында. Оқушылар назарын өмір, адам
келеңсіздіктеріне аударып бару, болымсыз қылықтар салдарын талдап, олардан
қорытынды шығару –міндетті шарт. Мезетімен орынды пайдаланған ұнамды үлгі
тəрбиеленушіні жаман қылықтан сақтандыруға жəрдем беретінін де ескерген
жөн.
Тəрбие тəрбиешінің жеке басы үлгі-өнегесіне, оның қылық-
əрекетіне,қамқорлығындағы балаларға қатынасына, дүниетанымына,
іскерлігіменабыройына тəуелді.
Ұстаз үлгісінің оңды ықпалы оның сөзі мен ісінің жарасымдылығына,
балалардың бəріне бірдей ақ пейілді қатынасына орай арта түседі. Бұл
тəрбиешінің беделіне, ол бастаған істің жүйелілігі мен бірізділігіне де
байланысты.
Сонымен, сана қалыптастыру əдістері тұлғаның ізгілену тəрбиесінде маңызды
рөл атқарады. Мұндай əдістер түрі: əдептілік əңгімелері, түсіндіру,
ұғындыру, əдептілік сұхбаттары, үгіттеу, сендіру, көрсетпе нұсқау, үлгі
тəрбие əдістерінің тиімділігі олардың қалай қолданылуына, педагог таңдаған
гуманистік бағытқа тəуелді.
Іс-əрекет ұйымдастыру əдістері
Тəрбие көзделген əрекет-қылық (поведение) типін қалыптастыруы міндетті.
Тұлға тəрбиелілігі түсінік, ұғымнан көрінбейді, ол адамның нақты іс-
əрекетімен бағаланады. Бұл тұрғыдан іс-əрекет ұйымдастыру мен қылық
қалыптастыру тəрбие процесінің
өзегі ретінде қарастырылады. Аталған топтағы əдістердің бəрі
тəрбиеленушілердің практикалық іс-əрекетіне негізделген. Мұндай іс-əрекетті
басқару үшін педагог оны құрамды бөліктерге – нақты істер жəне қылықтарға
жіктейді.
Қажетті тұлға сапаларын қалыптастырудың жалпыланған əдісі – жаттықтыру.
Балада қалыптасатын қылық, əрекеттің қай-қайсысы да жаттығып, дағдыланудан.
Балаға басқалардың қалай жазатынын əңгімелеп, жазуға, атақты күйші өнерін
көрсетіп, домбыра тартуға үйрету мүмкін емес. Тəрбиеленушіні мақсатты
бағытталған белсенді əрекетке ынталандырмай, жоспарланған мінез бітісін де
орнықтыруға болмайды.
Жаттықтыру мəні – талап етілген əрекеттерді көп мəрте қайталаумен автоматты
орындалу дəрежесіне жеткізу. Жаттығулар нəтижесі – тұлғаның бекіген
сапалары: əдеттер мен дағдылар.
Жаттықтыру істерінің тиімділігін келесі шарттар анықтайды:
1) жаттығулар жүйесі;
2) олар мазмұны;
3) түсініктілігі мен жеңілдігі;
4) көлемі;
5) қайталау жиілігі;
6) бақылау мен түзету;
7) тəрбиеленушілердің тұлғалық сапалары;
8) жаттығулардың орындалу мерзімі мен орны;
9) жеке-дара, топтық, ұжымдық жаттығулар формасы;
10) жаттығу сеп-түрткілері мен оған деген ынта себептері.
Жаттығулар жиілігі, көлемі жəне жетіскен нəтижелер арасында тікелей
тəуелділік бар: жаттығу неғұрлым көп орындалса, олар жəрдемімен қалыптасушы
сапалар дамуы да соғұрлым жоғары келеді. Бұл тəуелділік тұлғалық
ерекшеліктерімен реттеліп барады. Бірдей тең деңгейлі сапаны қалыптастыру
үшін əр оқушының орындайтын
жаттығуларының саны əрқилы: бір бала көзделген сапаға аз санды жаттығудан
жететін болса, екінші біреуінде ондаған, жүздеген жаттығу əрекеті қажет.
Сапа неғұрлым күрделі келсе, оған байланысты əдеттерді қалыптастырып,
тұрақтандыру үшін соғұрлым көп жаттығу орындап, көп мəрте қайталау керек.
Жаттығулар жүйесін жоспарлауда тəрбиеші ең алдымен өз тəрбиеленушілеріне
қандай дағдылар мен əдеттерді қалыптастыруы қажет болатынын ойластырып
алғаны жөн. Жаттығулардың көзделген қылық-əрекетке сəйкес болуы
(адекватность) – əдісінен баланың өмірлік қажетті, мəнді жəне пайдалы
дағдылары мен əдеттері қалыптасады. Сондықтан жаттығулар қалай болса, солай
ойдан шығарылмай, өмірден алынуы тиіс. Бірінші кезекте жалпы адамзаттық
ізгілі сапалар тұрғызушы жаттығулар пайдаланылады.
Үйретіп көндіру тəрбие процесінің барша кезеңдерінде де тиімді, бірақ бала
дамуының алғашқы сатысында əбден қажет. Бұл əдісті пайдалану шарттары:
1. Тəрбие шарттарын екі тараптың да анық, дұрыс түсінуі. Егер тəрбиеші
алдына қойған көндіру мақсатының мəнін, пайдасын жете пайымдамаса, онда
əдіс баланы түгелдей бағындырумен орындалады. Баланың өзі нені
қажетсінетінін түбегейлі түсінген жағдайда ғана əдіс өз нəтижесін береді.
2. Қандай да талапқа көндіруде, айтар ойыңызды сөзбен анық, түсінімді
өрнектеңіз, ерекше пікіріңізді «олай бол да, солай бол» деп қайырмаңыз.
Дұрысы «Көршіңе сəлем берсең – ол да жылы сəлемдеседі», «Салақтың болашағы
жоқ, тырнағы өскен, құлағы кір – адам шоршытады» сияқты насихат жолымен
ұғындырған жөн.
3. Əрбір уақыт аралығына қонымды, оқушы мүмкіндігіне сай əрекет
жоспарлаңыз. Асығыстық мақсатты жақындатпайды, керісінше, алыстатады.
Алғашында дəл орындауға, кейін тез орындауға үйретіңіз.
4. Қалай орындалуын, одан болар нəтижені көрсете біліңіз. Салақтық пен
тазалықты, ұқыптылық пен салғырттықты нақты мысалмен көрсете түсіндіріп,
бала жанын қозғаңыз, өз тəрбиесіздігінен ұялып, оқушыны өзінің келеңсіз
əрекетінен жеркенуге мəжбүр етіңіз.
5. Көндірудің бірізді – параллель схемасын қолданыңыз. Егер тұлға сапаларын
біртіндеп, кезегімен тəрбиелейтін болсаңыз – уақыт жеткізе алмаймыз. Барша
сапаларды параллель де қалыптастырып болмайды. Сондықтан, қай сапалар өзара
табиғи байланысты болатынын анықтап, оларды бірқатар тəрбиелеңіз, екіншіде
қай сапа қандай қасиетке негіз боларын біліп алып, оларды бірінен соң
екіншісін қалыптастырыңыз.
6. Көндіру тілектестік пен мүдделілікке негізделген, бірақ бірқалыпты
қатаң, үздіксіз бақылау бар жерде нəтижесін береді. Бақылау оқушының
өзіндік бақылауына ұласуы қажет.
7. Көндірудің педагогикалық тиімді нəтижесі ойынмен бірге келеді. Бала
белгілі қағидаларды ойын барысында еш зорлықсыз-ақ, өз қалауымен орындайды.
Көндіру үшін баланы ойынға тартудың себептері: 1) қажетті іс-əрекет мақсаты
оқушылар үшін тартымсыз болса; 2) мақсатқа жету жолы іс логикасына орай
баланы жалықтыратын, қолайсыз болса.
Тəрбиелік жағдайлар – арнайы жасалған шарттарға орай тəрбиеленуші іс-
əрекеті мен мінез-қылығын қалыптастыру əдісі. Тəрбиелік жағдайлар
(ситуация) тиімділігін көтерудің екі жолын еске ұстаған жөн:
- жағдай жалған, жасанды болмай, нақты өмірде кездесетін қарама-
қарсылықтары мен қүрделіліктерден құралуы тиіс. Тəрбиеші əдейі жағдай
туындатушы шарттарды түзеді, ал ситуациялар табиғи қалпында өтуі тиіс.
Мектеп өмірі мұндай ситуацияларға бай: «Оқушы – мұғалім», «Оқушы – жол
тəртібінің сақшысы», «Оқушы – ертеңгі серуен басшысы» жəне т.б. тосын
жағдайлар. Мұғалім ескертпесін күткен тəрбиеленуші оған алдын ала
дайындалады, ал əрекет тосын болса, көп жағдайда бала мұғалім айтқанына
көнеді. Оқушының тосын қылығына мұғалім кеңпейілділік, қайырымдылық танытуы
лазым. Бірақ бұл жағдайдағы басты шарт: бала мұғалім əрекетін дұрыс
түсініп, оны əлсіздік, сенімсіздік демей, жоғары адамгершілік тұрғысынан
қабылдауы тиіс. Қай жағдайда да мұғалімнің ситуация дамуына тікелей
араласпағаны жөн.
Аталған əдіс басқа тəрбие əдістерінің баршасымен тығыз байланысты.
Тұлға мінез-қылығын қалыптастыру əдістері тəрбиеде өте қажет. Олардың бəрі
тəрбие процесінің өзегін құрайды. Атап айтсақ, бұл əдістер: жаттықтыру,
талап, көндіру, тəрбиелік жағдайлар (ситуациялар).
Ынталандыру əдістері
Тəрбиеленушіні белгілі іс-əрекетті орындатуға талаптандыру ниетімен
қолданылатын əдістер тобында ынталандырудың орны өз алдына. Бұл əдістің
ежелден-ақ мадақтау мен жазалау түрі белгілі. XX ғасыр педагогикасы жəне
бір өте əсерлі ынталандыру əдісі – жарыстыру əдісін алға тартып отыр.
Кейінгі он жылдықта дəстүрлі ықпал əдістеріне қосымша субъектив-
прагматикалық əдістің тиімділігі жариялануда. Ғылыми зерттеулер мен
практика нақтылағандай, бүгінгі жастардың ерекшелігі - өмірге болған
прагматикалық (пайдакүнемдік) қатынасы. Осыдан қазіргі заман оқушысы өзіне,
өз жолдастарына тəрбие маған не береді, неге, қай уақытта ол қажет, одан
түсер пайда қандай жəне қаншалықты деген сұрақтарды үстемелеп қоятын болды.
Осы секілді пайдакүнемдік – прагматикалық бағытты ескере отырып, кейбір шет
ел педагогикалық жүйелері тəрбие процесін тəрбиеші мен тəрбиеленуші
арасындағы коммерциялық қатынас сипатында бағалайды. Ал мұндай қатынас
өзегі – пайда. Əдіс əлі қалыптасып, ресми қабылданған емес, бірақ тұрмыста
тəрбиеші мен тəрбиеленушілер арасында түзілетін келісім-шарттар жүйесімен
біртіндеп тұрақтануда.
Мадақтау – тəрбиеленушілер əрекетіне ұнамды баға беру. Мадақтау ықпалы
оқушының ұнамды көңіл-күй сезімін көтеруге негізделген. Осыдан да мадақтау
балада өзіне деген сенім орнықтырып, жұмысқа деген жағымды көңіл қатынасын
оятады, жауапкершілік арттырады. Мадақтау түрліше орындалуы мүмкін. Олар
арасында тəрбие процесінде жиі қолданылатындары – қолдау, қуаттау, алғыс
жариялау, құрметті құқықтар беру, мақтау қағаздары мен сыйлықтар беру жəне
т.б.
Қарапайымды бола тұра, мадақтау өте жауапкерлі де іс. Мадақ шектен тыс
əсіреге айналып кетпей, орынсыз кем де болмауы керек. Санамен сарапталмаған
əсіре мадақ баланы бұзады. Осыдан мадақтаудың психологиялық қырлары мен
оның салдарын ескерген жөн:
1. Мадақ-марапат сырттай көзге түсіп, əйгілену ниетімен емес, мақтаушы
мұғалім мен марапатталушы оқушының, яғни екі тараптың бірдей жан дүниелік
қалауы мен қабылдауынан болуы шарт.
2. Мадақтау арқылы тəрбиеленушіні басқа балаларға қарсы қойып алмауды да
ойластырған жөн. Сондықтан тек табысқа жеткен оқушыны ғана мақтап
шектелместен, шын ықыласымен еңбектенген, өз ісіне адалдық танытатындардың
бəріне де жылы лебіз, мадақ сөзді аянбаған жөн.
3. Мадақ қолдана отырып, кім, не үшін, қаншалықты сыйға тұрарлық екенін
сараптауды ұмытпаңыз. Əсіре мадақ астамшылдыққа апарады.
4. Əрқандай мадақ жеке тұлғалық ерекшеліктерді ескерумен беріледі. Өзіне
сенімі жоқ, үлгерімі төмен оқушыны қолдап-қуаттау қажет. Қандай да ұнамды
сапасын танып, педагог сол арқылы балада сенім оятады, ұмтылыс пен
дербестік, кедергілерден сескенбеу қасиетін баулиды. Өзіне тəрбиеші,
төңірегіндегі адамдар сенімін артқан бала, өз кемшіліктерін де «жүгендеп»,
оңды жолға түсе бастайды.
5. Бүгінгі мектеп тəрбиесіндегі басты міндеттерден жазбау. Мадақтау
мəселесін шешуде өз шəкірттеріңізбен пікір алысуды да жадтан шығармаңыз.
Жарыс, бəсеке. Көп бала топтала қалса, сол бойда өзара бедел таластыра
бастайды. Балалар табиғатына аса тəн құбылыс – бəсекелестік.
Төңірегіндегілер арасында өз беделін танытып, оны бекіту – əр адамның тума
қажеті. Ал бұл қажеттілікті іске асыру басқалармен жарысуды керек етеді.
Жарыс нəтижесі баланың ұжымдағы беделін ұзақ уақытқа айқындап, бекітеді.
Гуманистік педагогика жазалауды да жоққа шығармайды, бірақ оның шегін,
сипатын, орындалу жолдарын өзгертуді талап етеді.
Жазалау –келеңсіз қылықтарды шектеп, тежеу үшін, басқалар алдында, өз
тұрғысынан айыбын мойындау сезімін ояту мақсатында қолданылатын
педагогикалық ықпал əдісі.
Басқа тəрбие əдістері секілді жазалау да қылық-əрекеттердің сырттай
себептерінің тұлғалық ішкі ықылас-ниеттерге ауысуына негізделген. Мектеп
тəжірибесінде жазалаудың келесідей түрлері қолданылуда; 1) қосымша
міндеттер таңу; 2) кей құқықтардан айыру не шектеу; 3) моральдық сөгіс, не
айып тағу. Тəрбие барысында жазалаудың келесі формалары қабылданған:
жақтырмау, ескерту, сөгіс жариялау, алдын ала сақтандыру, айыпқа сай талап
қою.
Жазалау əдісінің тиімділігін анықтаушы шарттар төмендегідей:
1. Оқушы «пір» тұтқан абыройлы адам тарапынан болған жаза əсерлі келеді.
Келеңсіз қылығы тек тəрбиеші емес, дос, жолдастарының да жақтырмауына,
ескертуіне ұшыраса, айып сезімі күштілеу болады. Сондықтан тəрбиеші ұжымдық
пікірге көбірек жүгінгені жөн.
2. Бүкіл сыныпқа жаза қолдануға болмайды.
3. Жаза шешімі қабылданса, ол орындалуы шарт.
4. Жаза тиімділігі оның оқушыға түсінімді болып, оны əділ деп қабылдауынан.
Өтелген жаза қайтып еске алынбайды, оқушымен қалыпты қатынас жалғасын
табады.
5. Жазала, бірақ оқушының намысына тиюші болма. Тəрбиеші жазаны өз жек
көргендігінен емес, педагогикалық қажеттіктен қолданады. «Келеңсіз қылық -
жаза» формуласы мүлтіксіз орындалуы шарт.
6. Жазалау мəселесін шешуде негізінен келеңсіз қылықтарды, болымсыз мінез
бітістері мен əдістерді шектеу, тежеуге бағытталған тəрбие əрекеттері
тізбегін біртіндеп қолданып, басты, мəні нақты, ұнамды сапаларды
орнықтыруға қаратылған іс-əрекеттерге өту қажет.
7. Жазалау əдісін қолдануға негіз- дау-дамайлы жағдай (ситуация). Бірақ
көрінген орынсыз қылық пен ережеден ауытқу жанжал туындатпайды, сондықтан,
парықсыз жаза қолдана беруге болмайды. Жазалау мəселесінде жалпы, барша
жағдайға жаза тағайындау мүмкін емес, əрқандай тəртіп бұзу өзінің дара
сипатына ие: оны істеген кім, қандай жағдайда болды, себептері не – осы
жəйттерді ескерумен жаза жеңіл не өте қатал болуы ықтимал.
8. Жазалау - өте ауыр да əсерлі əдіс. Жаза таңдаудағы педагог қателігін
түзету өте қиын. Сондықтан, жүз берген жағдай жөнінде толық та анық түсінім
болмағанша, асығыстықпен жаза қолдануға болмайды. Кері жағдайда жаза өз
əділдігі мен пайдасын жоғалтады.
9. Педагогикалық процестегі жаза – кек алу құралы емес. Балада жазаның оның
өз пайдасы үшін қолданылып жатқанына сенім тудырыңыз. əрқандай жаза əр
баланың жеке ерекшеліктеріне орай қолданылғаны дұрыс.
10. Жазаның жеке балаға,оны даралығына сай қолдануы – əділдіктен ауытқу
емес. Бұл өте маңызды проблема. Егер педагог оқушының жеке тұлғалық
ерекшеліктеріне мəн беретін болса, жаза да, мадақтау да жікке келеді, ал,
егер ол тек келеңсіз қылықтың өзіне мəн беріп, қай тəрбиеленуші тарапынан
болғанына назар аудармаса, жаза түрлері жіктелінбей қолданылып, тұлғалық
бағыт заңдылығына қайшы келеді. Мұғалім өз педагогикалық позициясын
балаларға түсіндіруі шарт, сонда ғана шəкірттер жаза əділдігін мойындайды.
11. Əрқандай жаза педагогикалық əдептілікті, жас кезеңдері психологиясын,
сонымен бірге тек жазамен істі оңғаруға болмайтынын түсінген жөн. Осыдан да
жаза басқа тəрбие əдістерімен бірлікті қолданылады.
Субъектив – прагматикалық əдіс негізі – тəрбиесіздік пен білімсіздіктің,
тəртіп пен қоғамдық талаптарды өрескел бұзудың пайдасыз екенін түсінуде.
Қоғамдық жəне экономикалық қатынастар баланы ерте жастан қатаң конкуренттік
тайталасқа қосып, өмірге тыңғылықты дайындық көруге мəжбүрлейді. Осыдан да
нарықтық экономикаға ертерек көшіп, дамыған елдердегі мектептік білім мен
тəрбие қарапайым тұрмыс-тіршілік қажетіне (утилитарное) бағытталып, басты
мақсат – шəкірттерді оқу орнын бітірген соң жұмыс табу, тіршілік қамын
жасауға тəрбиелейді. Біздің өткен кеңестік дəуірдегі тəрбиеміз, керісінше,
оқушыға бəрін білдірді, бірақ субъектив – прагматикалық тəрбиені
буржуазиялық деп жоққа шығарғандықтан, мектеп түлегі білгенін тұрмыста
қолдана алмай, жеке де, қоғамдық та пайдаға жарата алмады.
Тəрбие əдістерін таңдау – күрделі проблемалардың бірі.
Тəрбиешінің кəсіби қызметтерін орындау барысындағы тəрбие əдістерін таңдауы
əрі оларды пайдалануы көптеген қалыптасқан шарттар мен мүмкіндіктерге
тəуелді.
Мұндай шарттар түрі: ниеттелген тəрбие мақсаттары мен міндеттері;
тəрбиеленушілердің жас жəне даралық ерекшеліктері; тəрбие мезеті;
шəкірттердің қызығулары мен қажеттері; оларды қоршаған əлеуметтік
жағдайлар; тəрбиеленуші қатысқан топтың қалыптасу деңгейі; күтілген
нəтижелер; тəрбиешінің өз басы мүмкіндіктері. Тəрбие əдісін таңдау
негізінде тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы гуманистік қатынас болуы
шарт. Қолданылатын əдістердің тиімділігі келесі жағдайларға байланысты:
таңдалған əдістің шынайы əрі нақты шарттарға сəйкестенуі; əдісті қолдану
мезетіндегі тəрбиеленушілердің психологиялық қалпын кəсіби көрегендікпен
сезе білу; əрқилы тəрбие əдістерін өзара үйлестіре пайдалану; таңдалған
əдісті тəрбие
шараларымен толықтыра түсу; əрбір əдісті қисынды нəтижеге жеткенше орынды
пайдалану.
Тəрбие əдісін таңдай отырып, тəрбиеші əрбір тəрбиеленушіге өз жасампаздық
іскерлігін жүзеге асыруға, даралық шығармашылығын танытуға, табыс көздерін
іздестіре білуге, нəтижелерді болжастыруға, көзделген мақсатты іске асыруға
толық мүмкіндік беретіндерін пайдалануға ұмтылуы қажет.
4.Тəрбие процесінің принциптері (тəрбие принциптері) бұл тəрбие процесінің
мазмұнына, əдістеріне, ұйымдастыру жолдарына қойылатын негізгі талаптарды
айғақтайтын жалпы бастау тұжырымдары. Олар тəрбие процесінің анайылығын
аңдатып, педагогтарға нақты педагогикалық міндеттерді шешуде бағыт-бағдар
береді.
Тəрбие процесіне арқау болар принциптер өз алдына жүйеге бірігеді.
Осы жүйедегі гуманистік педагогика принциптері келесідей:
- тұлғалық бағыт принципі;
- тəрбиенің жеке тұлғалық жəне қоғамдық бағыттарының бірлігі принципі;
- тəрбиенің өмір, еңбекпен байланыстылық принципі;
- тəрбиеде ұнамды өнегені пайдалану принципі;
- тəрбиелік ықпалдар бірлігі принципі.
Тұлғалық бағыт принципі. Тəрбие процесінде тұлғалық бағыт принципі
тəрбиеленушілердің жас ерекшеліктері мен даралығын, əсіресе жалпы жəне жеке
адами қасиет - сапалары мен мүмкіндіктерін ескеру негізінде іске асырылады.
Адами қасиет сапалар мəні: тұлғаның өмірлік бағыт-бағдары, тіршілік
жоспары, құндылықты бағамдары, қалыптасқан жандүниелік ұстамдары, іс-
əрекеті мен мінезіндегі басымды сеп-түрткілер. Тұлғаның осы аталған жетекші
сапаларынан бөлектене қарастырылатын жас не даралық ерекшеліктер (мінез,
темперамент, ерік жəне.т.б.) жоғары дəрежелі кісілік қадір-қасиеттерді
қалыптастыруға бағышталған тəрбиені қамтамасыз ете алмайды, жас деңгейін,
даралық ерекшеліктерді білу маңызды, солай да болса, жоғарыда аталған
сапалардың жетекшілік ролін тану ғана баланың жас мүмкіндіктері мен жеке
ептіліктерін дұрыс пайдаланудың көзін ашады.
Тұлғалық бағыт принципінің тəрбиеші алдына қоятын талаптары:
1) тəрбиеленушілердің жеке темпераменттік ерекшеліктерін, мінез бітістерін,
көзқарастарын, талғамдарын, əдеттерін үздіксіз зерттеп, жете білу; 2)
тəрбие процесін диагностикалаумен бірге баланың ойлау қабілеті, сеп-
түрткілер, ұстанымдары, өмірлік бағыты, өмір мен еңбекке деген көзқарасы,
құндылықты бағамдары, тіршілік жоспарлары секілді тұлғалық сапалардың нақты
қалыптасу деңгейін түбегейлі тану; 3) əр оқушыны тұлғаның ілгерілей дамуын
қамтамасыз етуші күш-қуатына сəйкес əрі біртіндеп күрделеніп баратын
тəрбиелік істерге ұдайы қатыстырып бару; 4) мақсатты іске асыруға кедергі
болар себептерді өз уақытында анықтау əрі аластау, ал егер бұл мүмкін
болмаса, жаңа жағдайлар мен шарттарға тəуелді тəрбие бағытына дер мезетінде
өзгерістер енгізу; 5) барынша тұлғаның өз белсенділігін арқау ету; 6)
тəрбиені тұлғаның өзіндік тəрбиесімен ұштастыру, оқушыға өзіндік тəрбие
мақсаттарын, əдістері мен формаларын таңдауға жəрдем беру; 7) оқушыда
дербестік, ынталылық, өзіндік іс-əрекет қабілеттерін дамыту, тек
басшылықпен шектелмей, табысқа жеткізер іс-əрекеттерді ұтымды ұйымдастыру
жəне бағыттай білу.
Осы талаптардың бірлікті орындалуы мектеп тəжірибесінде бұрыннан танымал
жас ерекшеліктері мен даралық ескеру принциптерінің қарабайырлығын жояды,
тəрбиешіні процестің үстірт белгілеріне шегеленбей, тереңде жатқан мəн-
мағыналық байланыстарға назар аударуға бағыттайды, осы процесте көрінетін
тəрбие заңдылықтары мен себеп-салдарлы қатынастарды тануға жетекшілік
етеді.
Тəрбиенің жеке тұлғалық жəне қоғамдық бағыттарының бірлігі принципі. Озат
ойлы педагогтар тəрбиені «өсиет пен өнеге, сендіру жəне зорлау жəрдемімен
адамдарды нəзік шақтан іс-əрекетке қосып, игерілген ережелерді тұрмыста
қолдануға үйретуші қоғамдық құрылым» (Г. Сент-Джон) ретінде таныған. əр
дəуірде бұл принцип мəні ауысып барған: бірде жеке тұлғалық бағыт басымдау
болып, кейде қоғамдық, мемлекеттік бағыттар жетекшілік еткен. Алайда,
тəрбиенің басты міндеті - адамды белсенді қоғамдық əрі рахат жеке өмірге
дайындау - қай заманда да сақталып қала береді.
Бұл принцип бойынша педагогтың барша қызметі өсіп келе жатқан əулет
тəрбиесін мемлекеттің тəрбиелік стратегиясына сəйкес орындауға жəне
əлеуметтік үйлесімге келген тұлғаны қалыптастыруға бағытталуы тиіс.
Мемлекет қызметіндегі тұлға ретінде тəрбиеші тəрбие саласындағы мемлекеттік
тапсырысты орындайды. Егер мемлекет жəне қоғам мүдделері сəйкес келсе,
азаматтардың жеке мүдделерімен үйлесімді болса,
онда тəрбие принциптері де тəрбие мақсаттары мен міндеттерінің саласында
өзіне тиісті орын алады. Ал бұл жағдай керісінше болса, принцип іске аспай
қалады, себебі тəрбиешінің тəрбие істері қорына толыққанды тəрбие үшін
қажет нақты деректер түспейді.
Бұл принципті іске асыру барысында əсіре ұрандаудан, желікпе үндеулерден,
бөспе сөзділіктен аулақ болған абзал, себебі тəрбие ең алдымен құнды əрекет-
қылық жəне қарым-қатынас тəжірибесін жинақтауға мүмкіндік беретін пайдалы
іс-əрекет, қызмет процесінде жүзеге келеді. Алайда, оқушы араласқан нақты
іс-əрекет (ойын, еңбек, қоғамдық істер, оқу, спорттық жəне т.б.) тəрбиелік
мəнге ие болуы үшін, оның субъекті - балада сол əрекетке деген қоғамдық
құнды сеп-түрткілерді қалыптастыру қажет. Егер олар жоғары ізгілікті,
қоғамдық мəн-мағынасымен елеулі болып келсе, əрекет-қылықтар нəтижесінде
орындалатын қызмет те үлкен тəрбиелік ықпалға ие болады. Əр тұлғаның
əлеуметтік сапаларын орнықтыруда оқушылардың қоғамдық пайдалы еңбегі
олардың мақсатты бағытталған сана-сезімін қалыптастыру істерімен ұштасуы
қажет. Баланы қандай да іс-əрекетке ойыстыруға қолданылған сөз, ауызекі
нұсқау, нақты тұрмыстық пайдалы қызмет пен ұнамды əлеуметтік тəжірибеде өз
бекімін табуы тиіс. Тəрбиенің өмір жəне еңбекпен байланыстық принципі. «
Мектеп үшін емес - өмір үшін» - ұранымен күтіп алады екен ежелгі Рим
мектептері өз оқушыларын. Адамзаттың алғашқы қадамдарының өзінде –ақ адам
тəрбиесімен шұғылданған тұлғалар өмір мен тұрмыс практикасынан ажыралған
тəрбиенің мағынасыз болатынын түсінген.
Адам тұлғасын қалыптастыру оның іс-əрекетімен, қоғамдық жəне еңбектік
қатынастарға келуімен тікелей тəуелді байланыста. Адамның ұнамды сапалары
еңбекте ғана дамиды: неғұрлым ол ауқымды, мақсатқа орай болса, тұлғаның
дамуы мен əлеуметтену деңгейі де жоғары келеді. Осыдан да тəрбиеленушілерді
қоғамдық өмірге, əрқилы пайдалы істерге араластырумен оларға болған ұнамды
көзқарас пен қарым-қатынастарын қалыптастырып бару міндетті шара. Тең
құқықты мүше ретінде еңбек процесіне қатыса отырып, бала адамгершілікке
баулынады, рухани жəне тəндік дамуға келеді, еңбектің қоғамдық мəнді сеп-
түрткілерін ажырататын болады, өзінің моральдық сапа-қасиеттерін бекітеді,
одан əрі жетілдіреді.
Тəрбиені өмірмен байланыстыру принципі педагогтардан екі бағытта белсенді
қызмет атқаруды талап етеді: 1) тəрбиеленушілерді адамдардың қоғамдық өмірі
жəне еңбегімен қолма-қол əрі кең таныстырып, жалпы тұрмыста болып жатқан
əлеуметтік өзгерістерді мезетінде түсіндіріп бару; 2) тəрбиеленушілерді
шынайы өмір қатынастарына тартып, араластыру, қоғамдық пайдалы іс-
əрекеттердің сан-алуан түрлеріне қызығулары мен бейімділіктеріне сəйкес
қосып, оның нəтижесінен рахат сезінуге баулу.
Аталған принципті іске асыру барысында педагог орындауы тиіс міндеттер
төмендегідей:
- қоғам мен адам өміріндегі еңбектің маңызын əр балаға жете түсіндіру;
- материалды жəне рухани дүние өндіруші еңбек адамдарына болған құрметке
баулу;
- шаршап-жалықпай еңбектену қабілетін дамыту, қоғам жəне өз мүддесі үшін
адал да шығармашылықпен іс қылу ниеттерін өрістете түсу;
- қазіргі заман өндірісінің жалпы негіздері жөніндегі ақпараты жеткізу;
- еңбек аясында өз басы мүдделері мен қоғамдық міндеттерді үйлестіре
білуге, қоғам қажеттері мен өз ниеттеріне орай кəсіп таңдауға үйрету;
- қоғамдық игілік жəне табиғат байлықтарына құндылықпен қатынас жасауға
баулу;
- қоғамдық мүлікке байланысты ысырапшылдыққа, жауапкерсіздікке, талан-
тараждыққа, табиғат байлықтарына болған жыртқыштыққа төзбеушілік сезімін
ояту.
Тəрбиені өмір жəне еңбекпен ұтымды ұштастыру мақсатында келесі ережелерді
ұстанған жөн:
1. Желең сөз емес, оқушылардың нақты əрі қолынан келер ісі пайдалылау.
Осыған орай тəрбиеші сабақ жəне сыныптан тыс жұмыстарға қойылатын талаптар
бағдарламасын түзіп, оларды бірізділік принципі негізінде іске асырып баруы
шарт.
2. Өз əрекеттерін жанұя талаптарымен үйлестіре отырып, тəрбиеші əр оқушыға
оның басты міндеті оқу екенін жете түсіндіруі лазым. Бұған қосымша –үйге
жəрдемдесу, əлі жететін басқа да тапсырмаларды орындау.
3. Бала, əдетте, қандай да істі орындауға құштар; енжарлық, селқостық,
іссіздік-бала табиғатына жат құбылыстар.
4. Дəрістер мен сыныптан тыс тəрбие жұмыстарында өлкетану материалдарын
пайдаланған өте тиімді.
5. Ересектермен қатар еңбекке араласуынан балалар қолға алған жұмыстарды
жауапкершілікпен бағамдауға үйренеді, ал бұл олардың азаматтық сапаларының
дамуына жəрдем береді.
6. Бала тəрбие процесінде өз еңбегінің басқа адамдарға, қоғамға қажет əрі
пайдалы екенін сезінуі тиіс.
Тəрбиеде өнеге-үлгіні сүйеніш ету принципі. Егер өз тəрбиеленушісінде
педагог тырнақтай да жақсылық нышанын байқап, оны тəрбие процесінде
пайдаланатын болса, оның шəкірт жанына жол тауып, тезірек табысқа жетуі
сөзсіз. Дана педагогтар тіпті тəрбиесі жетімсіз балалар мінезінен де ұнамды
бітістер тауып, оларды тəрбие мақсатына орай басқа да қасиет-сапаларды
қалыптастырып, тұрақтандыруға шеберлікпен қолдана алған. Ұнамды үлгі-
өнегелерді сүйеніш ету принципінің талаптары қарапайым: педагог баланың
ұнамды мінез бітісін табады, оны пайдаланып, басқа, əлі қалыптаспаған не
кері кеткен мінез бітістерін дамытады, қажетті деңгейге жетілдіріп, өзге
əрекет-қылық сапаларымен үйлестіреді.
Баланың ұнамды сапалары (жануарларға мейірім, тума қайырымдылық,
ықыластылық, жомарттық жəне.т.б.) келеңсіз қасиеттермен (уəдесіздік, өтірік
айту, еріншектік жəне т. б.) бірге жүреді. Бірақ түгелдей «бұзық» не тума
«сүйкімді» бала болмайды. Адамдағы болымды қасиеттерді молынша көбейтіп,
кері сапаларды мүмкіндігінше азайту –тұлғаны ізгілендіру жолындағы тəрбие
қолынан келер маңызды міндет.
Тəрбиеші қызметі табысты болып, тез əрі ұнамды нəтижеге жетуі үшін, ол
келесі ережелерді ұстануы қажет:
1. Тəрбие процесінде дау-дамайға, тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы
қайшылыққа, күш жəне көзқарас тайталасына жол бермеу міндетті. Тек
қызметтестік, ымырашылдық пен шыдамдылық жəне бала тағдырына мүсіркей
араласумен ғана ұнамды нəтижелерге жету мүмкін.
2. Оқушы қылық-əрекетіндегі тек олқылықтар мен кемшіліктерге ғана назар
аудара беру қателік. Əрдайым жақсы нышандарды тауып, қолдау шарт, əлбетте,
келеңсіз сапаларды түзету қажет. Дегенмен, мүмкін болғанша, алдымен ұнамды
қасиеттерді анықтап, қажет болса қалыптастырып, одан əрі оларды жетілдіре
түсу тиімді.
3. Педагогикалық тұрғыдан тəрбиеленушілердің ұнамды қызығулары мен
бейімділіктеріне (танымдақ,эстетикалық,табиғат жəне жануарларға
қайырымдылық жəне т. б) арқа сүйеген тиімділеу, олар жəрдемімен көптеген
еңбек, имандылық, эстетикалық тəрбие міндеттерін шешуге болады. Ұнамды үлгі-
өнегені пайдалану принципі тəрбие процесінің табиғатына берілген жетекші
өзекті таба білуге байланысты. Əр нақты жағдайға орай осы өзекті табу-бала
тəрбиесі жолында жанпидалыққа түскен қай педагогтың да қолынан келетін іс.
4. Ұнамды тəрбие аясын (фон) түзу-өнеге пайдалану принципінің жəне бір
шарты. Бұл ая құрамы - тəрбиеленушілердің тіршілік, іс-əрекет ауқымы мен
тəрбиелік қатынастар стилі. Байыпты, іскерлік жағдай жасалып, əркім өз
ісімен шұғылданып, басқаларға кедергі болмаса, еңбектену мен тынығу жоғары
дəрежеде ұйымдастырылса, «қабырға да көмектесіп» дегендей сергек те сенімді
алға ілгерілеу болады. Жұмыс орнының барша қолайлылықтары алдын ала
ойластырылып, үйлесімді əрекеттер мен бірдің екіншіге болған қамқорлығы
сезілсе, мұның бəрі қызмет бабындағы адамға ұнамды əсер етпей қоймайды.
5. Қателіктерінен үздіксіз кері əсерге ұшыраған бала өзіне, өз күш-қуаты
мен мүмкіндіктеріне сенуден қалады. Тəжірибелі педагогтар ғұлама Гомерден
қалған «Мадақ бар жерде-Жаратқан мен сəби жүреді» қанатты ойды ұстанып,
балаға деген жылы, қолдау лебізін бір де аямайды, болашақта қолға кіретін
жетістіктері үшін де алдын ала мақтауға жомарт келеді. Олар баланың жақсы
қылығын күні бұрын жобалап, оның нəтижелі боларына баланы сендіреді, өз
шəкірттерін қызметтес жолдасына айналдырып, қателескен жерінде қол ұшын
береді.
Тəрбиелік ықпалдар бірлігі принципі. Бұл принциптен туындайтын мақсат-бала
тəрбиесіне қатысты ықпалдардың баршасын (жанұя, мектеп, мектептен тыс
қоғамдық
мекемелер, жалпы қауым) бірлікті іске қосып, тəрбиеленушілерге өзара
үйлестіріліп, келісілген талаптар қоюды жүйелеу. Егер мұндай бірлік пен
үйлесім болмаса, тəрбие процесінің қатысушылары А.И.Крыловтың кейіпкерлері
Шаян, Аққу жəне Шортан секілді əрекеттерін жан-жаққа шашыратып алмауына кім
кепіл? Бұдан үлкен зиян көретін алдымен тəрбиеленуші: кімге сеніп, кімге
еретінін білмей сарсаң болады, өзіне абырой тұтқан «пірлерінің» ішінен
жөндісін айыра алмай, күйзеліске келеді. Ал мұндай жүктемеден белі
қатаймаған баланы құтқару үшін тəрбиелік ықпалдардың бəрін бір арнаға
келтіріп, тұлғаға бағытталған күштердің ұнамды əсерін көтеру-тəрбиелік
ықпалдар бірлігі принципінің басты талабы.
Аталған принципті іске асырудың төменде келтірілген ережелері тəрбиешіге өз
қызметінің барша саласында кезігетін жағдайларды ескеруге көмектеседі:
1) Тəрбиеленуші тұлғасы отбасы, жолдас-достары, төңірегіндегі ересек
адамдар, қоғамдық мекемелер мен оқушылар ұжымы жəне т.б. ықпалында
қалыптасады. Осы сан қилы ықпалдар арасында біршама маңызды рөл сынып ұжымы
мен тəрбиеші тұлғасына тиісті болатынын еске ұстай отырып, басқа да
тəрбиелік əсер көздері болатынын ұмытпаған жөн. Сыныптағы оқушылар мен
тəрбиешіден болатын талаптардың бір-біріне қайшы келмей бір бағытта болғаны
аса қажет.
2) Тұлға қалыптастырудағы бас жетекші – отбасы. Өз баласының даралық
ерекшеліктерін тереңнен сезіну, оның тəрбиесінде қайталанбас жол таба білу
мен сол тəрбиеге мейір, жүрек жылуын қосу тек ата-аналарға ғана берілген
шеберлік.
Бұл тұрғыдан оларды ешқандай тəрбиеші –педагог не оның істері ауыстыра
алмайды. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» -деп атам қазақ бекерге
айтпаған. Осыдан, талап – отбасымен қажет байланысты қолдап, қуаттау,
бекіте түсу, қай тəрбиелік мəселе болса да, оны ата-аналармен бірлесе шешу.
3) Тұрмыста осы тəрбиеге байланысты кейде табиғи тəрбиелеуші – жанұя ресми
тəрбиеші- педагог талаптарын ұнатпай қалатын да жағдайлар кезігіп қалады.
Көп жағдайда ата-аналар өз балаларын шектен тыс еркелетіп, олардың
жанаярлыққа түсуіне қолқа болады да педагогтардың сол бала тəрбиесіндегі
барша жетістіктерін демде желге ұшырады. Мұндай келісімсіздіктерді жоюда
бала тəрбиесін оңды жолға қоялық дегендердің бəрі ортақтастық табуға ынталы
болғаны жөн.
4) Кейде тəрбиеші ұжым, қоғамдық ұйымдар пікірлерімен келіспей, өз
əріптестерін сынға алатын жағдайлар да болып қалады. Бұл балалар
көзқарастары мен нанымдарына əсер етпей қоймайды. Сондықтан бала тəрбиесі
мекемелерінің мүшелері өзара келісімде, бірлікті қызмет жүргізгені жөн.
5) Ұштастық пен бірізділік принциптері талаптарына орайлас дəрістерге жəне
оқудан тыс тəрбие жұмыстарын бір жүйеде алып барған орынды. Тəрбие
жұмысында бұрыннан орныққан ұнамды қасиет сапаларды ескерген жөн.
Педагогикалық ықпалдар мен
талаптар біртіндеп күрделеніп баруы керек. Бірлікті талаптардың орындалуы
жолында отбасы мен ата-аналарға тікелей кеңесші – тəрбиеші-педагог.
6) Тəрбиелік ықпалдары үйелестіру тəсілі – тəрбиеге қатысты адамдардың,
қызмет түрлері мен əлеуметтік мекемелердің басын қосып күш біріктіру.
Осыдан да тəрбиеші қоғамдық мекемелер, əлеуметтік қауымдастықтар жəне
отбасымен байланыс түзуде шаршап –шалдығу білдірмегені жөн.
Сонымен, тəрбие принциптері – тəрбие процесінің мазмұнына, əдістеріне,
ұйымдасуына қойылатын негізгі талаптарды анықтаушы жалпы бастау
тұжырымдары. Бүгінгі таңдағы гуманистік педагогика ұстанған принциптері:
тəрбиені нақты тұлғаға бағыттау; жеке жəне қоғамдық тəрбие бағыттарын
үйлестіре, байланыстыру; тəрбиені өмір жəне еңбекпен ұштастыру; тəрбиелік
ұнамды үлгі - өнегені арқау ету; тəрбиелік ықпалдарды біріктіре, пайдалану.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1) Тәрбиенің тәсілдері, түрлері мен әдістерінің тұтас педагогикалық
процесте алар орны қандай?
2) Оларды неге педагогикалық процестің қозғаушы күші деп атайды?
3) Іс-әрекеттің түрлері (таным, қарым-қатынас, ойын, еңбек) тәрбиелік
ықпал етудің амалдары екенін дәлелдеңіз.
4) «Педагогикалық ықпал ету тәсілдері», «түрлері», «тәрбие әдістері»
ұғымдарының анықтамасын берңііз.
5) Педагогикада тәрбие әдістерінің қандай топтары бар? Осы топтар
құрамындағы тәрбиенің нақты тәсілдерін атаңыз.
6) Оқушылардың санасы мен мінез-құлқын қалыптастыру әдістерін
сипаттаңыз.
7) Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мен оң тәжірибесін
қалыптастыру әдістерін түсіндіріңіз.
8) Оқушылардың мінез-құлқын ынталандыру әдістерін жіктеңіз.
9) Этикалық әңгіме-сұхбат әдісінің мәнін ашыңыз.
Мадақтау мен жазалау әдістерін қолданудың негізгі шарттарын атаңыз.
Әдебиеттер:
Әбиев Ж. Педагогика. Алматы., 2004.
ҚоянбаевЖ.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттеріне
арналған оқу құралы.- Алматы, 2004-420 бет.
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К. Жалпы педагогика. Алматы,2005.
Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А., 2002
Тақырып 7. Отбасылық тәрбие негіздері.
Мақсаты : жанұя тәрбиесінің тұтас педагогикалық процесс ретінде мәнін ашу.
Жоспар:
1.Жанұя- тәрбие факторы.
2.Жанұя тәрбиесінің құқықтық негізі.
3.Жанұяның тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері.
4.Жанұяның тәрбиесіне сипаттама.
5.Мектеп пне жанұяның әрекеттестегі.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1.Жанұяның педагогикалық процесінің құрылымын ашыңыз. «Жанұяның
педагогикалық процесінің компоненттері және олардың ара - қатынасы»
сызбасын жасаңыз.
2. Педагогикалық процестің заңдылықтары мен принциптерінің жанұядағы бала
тәрбиесінің нәтижелілігіне ықпал әсерін көрсетіңіз.
3.Жанұяның педагогикалық процесі дамуының қозғаушы күші неде?
4. Жанұяның педагогикалық процесінің дұрыс ұйымдасқан ы туралы қандай
көрсеткіштер арқылы білуге болады?
5. Жанұяның педагогикалық процесінің негізгі сипаттарын зерттеу үшін
диагностикалық әдістер жиынтығы керек екенін дәлелдеңіз?
6.Сынып жетекшісіне тәрбиелік жұмыс жоспарын құруда жанұяның педагогикалық
процесінің қандай көрсеткіштерін ескеру керек?
7.Мектеп пен жанұяның ынтымақтастық әрекетінің негізгі формаларын атаңыз?
Әдебиеттер:
Сластенин В.А., Исаев И.Ф. Педагогика Уч. пособие. – М.: Школа-пресс, 1997.-
512 с.
Харламов В.Ф. Педагогика. М., 1999.-512 с.
Селиванов В.С. Основы общей педагогики: теория и методика воспитания. М.,
2000.
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Щуркова Н.Е. Педагогические технологии. М., 2002
Щуркова Н.Е. Программа воспитания. М., 1998
Никандров Н.Д. Духовные ценности и воспитание человека// педагогика. –
1998. - №4.
Тақырып 8. Оқыту үрдісі: мақсаты, міндеттері, қызметі. Оқыту
әдістері,формалары, ұстанымдары, заңдары.
Мақсаты : Дидактика туралы ұғымның мазмұнын ашу .Оқыту әдістері туралы
мәлімет беру, қолдану жолдарымен таныстыру, дүрыс таңдау принциптерімен
таныстыру.
Оқудың сынып-сабақтық формасының ерекшелігімен таныстыру, сабаққа қойылатын
негізгі талаптармен таныстыру.
Жоспар:
Дидактика туралы ұғым, оның негізгі категориялары.
Оқу процесінің қызметтері.
Оқу заңдары, заңдылықтары және принциптері.
Заңдар, заңдылықтар және принциптер мен ережелер жөнінде түсінік.
Принциптер және оларға байланысты оқу ережелері.
Оқыту әдіс- тәсіл және ережелері түсінігі мен мәні.
Оқыту әдістерін топтастыру.
Оқытуды ұйымадастырудың негізгі формасы туралы түсінік.
Оқытудың сабақтық-сыныптық формасы.
Сабаққа қойылатын негізгі талаптар.
1.Біртұтас педагогикалық процесті құраушы екі басты бірліктің біреуі – оқу
процесі. Бұл процесс өте күрделі, сипаты жағынан ол тек тəрбие жəне даму
процестерінен кейін тұруы мүмкін. Сондықтан оған толық та жан-жақты
анықтама беру қиынға соғады. Оқу процесі əр текті жəне табиғаты жағынан
əртүрлі көптеген жағдаяттардың мың санды байланыстары мен қатынастарын
қамтиды. Процесс анықтамаларының көптігі де осыдан болар.
Ежелгі жəне ортағасырлық ойшылдардың шығармаларында “оқу”, “оқу процесі” ең
алдымен мақсаты - оқушы болған оқыту қызметін (преподавание) білдірген.
Ғасырымыздың басында оқу ұғымы енді осы процесті құрайтын екі бірлікті –
оқыту қызметі мен оқып- үйренуді қамтитын болды. Оқыту – оқу материалын
игеруге ынталандырушы мұғалімдердің қызметін, ал оқып- үйрену (учение)
ұсынылған білімдерді игеруге бағышталған оқушылар іс-əрекетін танытады.
Кейінгі жылдары «оқу» ұғымы оқушылардың танымдық іс-əрекет тəсілдерін
қалыптастырушы мұғалімнің басқару іс-əрекетін де , мұғалімдер мен
оқушылардың бірлікті іс-əрекетін де аңдататын болды. Мұғалім мен оқушының
бірлікті іс-əрекеті болған оқу процесінің мəні оқыту мен оқып үйренудің
бірлігін аңдатады. Бүгінгі түсінім тұрғысынан оқу келесі белгілерімен
сипатталады:
1) екі тараптылық;
2) мұғалім мен оқушының бірлікті əрекеті;
3) басқарым мұғалім тарапынан;
4) жоспарлы ұйымдасу жəне басқару;
5) біртұтастық жəне бірлік;
6) оқушылардың жас даму заңдылықтарына сəйкестік;
7) оқушылардың дамуы мен тəрбиесіне жетекшілік.
Оқу жəне білімдену проблемалары педагогиканың дидактика деп аталатын
бөлімінде зерттеледі. «Дидактика» термині грек тілінен енген, аудармасы
«үйретуші» дегенді білдіреді. Алғашқы рет бұл сөз неміс педагогы
Вольфганг Ратке (1571-1635) шығармаларында қолданылып, оқыту өнері мəнін
аңдатқан. Ал Я.А.Коменский дидактиканы «баршаны барлық нəрсеге
үйретудің əмбебап өнері» деп түсіндірген. XIX ғасырдың басында неміс
педагогы И.Гербарт дидактиканы тəрбиелеп оқытудың өз алдына тұтас жəне
қайшылықсыз теориясы ретінде таныған. Дидактиканың негізгі міндеттері
В.Ратке заманынан бермен қарай бірде өзгерместен келе жатыр. Олар: нені
үйрету жəне қалай үйрету проблемасын шешу; қазіргі заман педагогикасы
бұларға қоса –қашан, қай жерде, кімді жəне не үшін оқыту қажет деген
мəселелерді қарқынды зерттеуде. Дидактиканың негізгі категорияларын
танытушы келесі ұғымдар белгіленген: оқыту, оқып-үйрену, оқу, білімдену,
білім, ептілік, дағды, сонымен бірге оқу мақсаты, мазмұны, ұйымдастырылуы,
түрлері, формалары, əдістері, құрал-жабдықтары, нəтижесі (өнімі).
Дидактикалық жүйе жəне оқу технологиясы да осы категориялық ұғымдар
тұрғысынан танылуы тиіс. Осыдан қысқа да ауқымды анықтама келіп шығады:
дидактика- бұл оқу жəне білімдену, олардың мақсаттары, мазмұны, əдістері,
құрал-жабдықтары, ұйымдастырылуы мен нəтижелері жөніндегі ғылым.
Дидактика өз пəні аймағында іске қосылатын заңдылықтарды зерттейді, оқу
процесінің барысы мен нəтижесіне негіз болар тəуелділіктерді талдайды,
жоспарланған мақсаттар мен міндеттердің орындалуын қамтамасыз етуші
əдістер, ұйымдастыру формалары мен құрал-жабдықтарын белгілейді. Осының
арқасында ол екі басты функцияны атқарады: 1) теориялық (диагностика жəне
болжастыру); 2) практикалық (қалыпты іс-əрекет, құралдар дайындау).
Дидактика барша пəндер бойынша жəне оқу іс-əрекетінің барлық деңгейіне
орайластырылған оқу жүйесін біріктіреді. Зерттелуші болмысты қамту
шеңберіне байланысты дидактика жалпы жəне жекеленген болып бөлінеді. Жалпы
дидактиканың зерттейтін пəні: оқыту мен оқып үйренуді, оларды туындатқан
жағдаяттары мен оларды орындау шарттары жəне соның арқасында жетілетін
нəтижелерімен бірге анықтау. Жекеленген (нақты) дидактика оқыту əдістемесі
деп аталады. Ол əртүрлі оқу пəндерінің желісін, мазмұнын, оқыту формалары
мен əдістерін қарастырады. Əр оқу пəні өз əдістемесіне ие.
Дидактикалық процесс мəнін түсіну үшін «оқу» жəне «оқу процесі»
түсініктерінің мəн-мағынасын ажыратып алған жөн. Кейде бұл категориялар
теңдестіріле қарастырылады. Іс жүзінде олай емес. «Оқу» түсінігі құбылысты
білдіреді, ал «оқу процесі»- бұл процестің уақыт жəне кеңістікте дамуы,
оның кезеңдерінің бірізді ауысып баруы.
Ұзақ уақыттар желісінде оқу процесі негізінен оқыту қызметі ретінде
қарастырылды, яғни мұғалім жұмысы деп есептелінді. Уақыт өтумен бұл
түсінікке кең мағына беріліп, оқушы іс-əрекеттеріне ерекше назар
аударылатын болды.
Оқу процесі бірнеше қызметтерді – білімдендіру, дамыту, тəрбиелеу,
ынталандыру жəне ұйымдастыру – атқарады. Бұлардың бəрі кешенді іске
қосылады, алайда, тəжірибелік іс-əрекетті дұрыс ұйымдастыру, оқу
міндеттерін тиімді жоспарлау үшін олардың əрбірін өз алдына қарастырған
жөн.
Оқу процесінің білімдендіру қызметі ең алдымен білім, ептілік, дағдыларды,
шығармашылық іс-əрекет тəжірибесін қалыптастыруға бағытталады.
Білім (знание) – бұл деректер, мəлімет, ұғымдар, ережелер, заңдар,
теориялар, формулалар мен сипаттамаларды , т.с.с. түсіну, есте қалдырып,
қажеттікке орай қайта жаңғырту.
Оқу барысында ғылыми білімдер тұлға меншігіне айналып, оның тəжірибелік
қорына енуі қажет. Бұл қызметтің іске асырылуынан білім толықтығы,
жүйелілігі жəне саналылығы, оның бекімі мен əрекетшеңдігі қамтамасыз
етіледі. Оқушы ғылым негіздері мен іс-əрекет түрлері бойынша мəліметтер
жинақтайды, игерілген білімдерді саналы пайдалана білу негіздері қаланып,
оларды тұрмыстық міндеттерді шешуге қолдануға үйренеді.
Білімдендіру қызметі сонымен бірге оқушыға тек білім игертіп қана
шектелмей, олардың ептіліктері мен дағдыларын қалыптастыруға арқау болады.
Ептіліктер – бұл адамның ережелерге сүйене отырып, қандай да нақты
əрекеттерді орындау қабілеті. Дəлірек айтсақ, ептілік дегеніміз – білімді
практикамен байланыстыра қолдану тəсілдерін, жолдарын меңгеру.
Дағды – бұл саналы іс-əрекеттің автоматтастырылған бірлігі. Басқаша айтсақ,
дағды – ойланбай орындалатын, жоғары дəрежеде жетілген ептілік.
Ептілік жаттығулар нəтижесінде қалыптасады. Дағды қалануы үшін көп санды
қайталаулар қажет.
Ептіліктер мен дағдылар жалпы оқулық жəне арнайы оқулық болып ажыралады.
Арнайы оқу ептіліктері мен дағдылары нақты оқу пəні мен белгілі ғылым
саласына байланысты қалыптастырылады. Мысалы, физика, химия пəндері бойынша
– зертханалық тəжірибелер өткізу, заттай көрнекіліктер пайдалану;
географиядан – картамен жұмыс, масштабты өлшемдер, компас не басқа
құралдарды қолдану; математикадан – логарифмдік сызғышпен, есептеу
машиналарымен, əрқилы модельдермен жəне т.б. жұмыс алып бару ептіліктері
мен дағдылары орнығады.
Арнайылардан тыс оқу процесінде оқушылар барша пəндерге қатысы бар жалпы
оқу ептіліктері мен дағдыларын да игереді. Мысалы, оқу жəне жазу дағдылары;
өзіндік таным жұмыстарын тиімді ұйымдастыру ептіліктері; оқулық,
анықтамалар, библиографиялық тізімдермен жұмыс.
Оқу процесі білім беру қызметімен бір уақытта тəрбиелік міндеттерді де іске
асырып барады. Оқудың тəрбиелік қызметтері осы əлеуметтік процестің өз
табиғатына орай орындалады. Осыдан оқу процесінде оқушыларда көзқарастар,
ғылыми дүниетаным, табиғат, қоғам жəне ойлау заңдылықтарын пайымдау,
қоғамдық талап, тəртіп нормаларын мойындау əрі оған байланысты заңдарға
бойсыну қабілеттері қалыптасады. Тұлғаның қажетсіну сезімі, іс-əрекеттік,
əлеуметтік мінез-құлық, құндылық жəне құндылықты бағыт-бағдарлар да осы оқу
процесінде пайда болып, жетіліп отырады.
Білім беру жəне тəрбиелеу қызметтерімен бір қатар оқу процесі балаға дамыту
ықпалын да жасайды. Оқып, білім игере отырып, оқушы жан-жақты дамуы тиіс,
яғни тұлғаның сөйлеу тілі, ой толғауы, сезімдік жəне қозғалыс ептіліктері
көңіл-күй-еріктік, қажетсіну қабілет-қасиеттері ілгерілі даму өзгерістеріне
келеді. “Даму басы - оқу”(Л.С.Выготский)- бұл аса маңызды психологиялық
заңдылық. Сабақ барысында мұғалім қаруы болған білім мазмұны, ол қолданған
оқу формалары мен əдістері, сондай-ақ оқушылардың белсенді, саналы да
əрқилы іс-əрекеттері – бəрі де даму өзегі.
Дұрыс ұйымдастырылған оқу əрқашан дамыту қызметін атқаратыны сөзсіз,
дегенмен оның нəтижелі іске асуы арнайы бағыт-бағдардың болуына тəуелді.
Педагогика теориясы мен тəжірибесінде дамыту мақсатына орай ерекше оқу
технологиялары нақтыланған:
- ақыл-ой əрекеттерін кезеңмен дамыту бағыты (И.Я.Талызина);
- теориялық материалдар көлемін арттыра беру (Л.В.Занков);
- жоғары қарқын жəне қиыншылық деңгейінде оқыту (Л.В.Занков);
- оқушылардың өз оқу əрекеттерін сезінуін қамтамасыз ету (Л.В.Занков);
- проблемді оқыту (А.М.Матюшкин, М.И.Махмутов);
- оқудың дамытушы əдістер жүйесін қолдану (И.Я. Лернер, М.Н.Скаткин);
- оқудағы мазмұндық қорытындылау тұжырымы (В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин);
- оқушылардың танымдық іс-əрекеттерінің белсенділігін көтеру əдістерін
қолдану (Г.И.Щукин);
- төңіректері қоғам, адам, өнермен қатынастардан болатын толғаныс, көңіл-
күй, сезімталдық дамыту жолдары пайдалану арқылы оқу тиімділігін арттыру
бағыты (Д.Кабалевский, И.Волков).
Білім беру, тəрбиелеу жəне дамыту қызметтерімен қатар педагогика ғылымында
оқудың ынталандыру жəне ұйымдасу қызметтері де өз алдына қарастырылуда.
Оқу процесін шəкірттерді алдағы оқу-танымдық жұмыстарға еріксіз
тартатындай, келер сабаққа ынтық болып күтетіндей дəрежеде құрастыру,
оқушыны жаңаны білуге ынталандыратындай етіп ұйымдастыру қажет.
Оқу процесінің жоғары да аталған барша қызметтері бір-бірінен оқшауланған
құбылыстар емес, олардың бəрі өзара шартты байланыста əрі сабақ бөліктері
мен кезеңдерінің бəрінде бірдей орындалып барады.
Оқу теориясының негізгі құрылым бірліктері – бұл ғылым тарапынан анықталған
заңдар мен заңдылықтар. Заңдар мен заңдылықтар құбылыстар, процестер мен
олардың нəтижелері арасындағы жалпы, объектив, тұрақты жəне қайталанып
келетін байланыстар мен тəуелділіктердің мəнін ашады. Дидактикалық
процестің негізін құрайтын аса маңызды жəне негізгі заңдылықтар мен заңдар
оқу принциптері немесе дидактикалық принциптер деп аталады. Бұл принциптер
арқасында оқу процесіне қатысы бар көптеген заңдылықтардың мəн-мағынасы
ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың қызметтері реттеледі, барлық оқу
пəндерін өтуде жəне оқудың барша кезеңдерінде олар өздерінің жалпы мəнін
сақтайды. Принциптер дидактикалық процестің біртұтас концепциясын құрай
отырып, табиғи бірлікте əрекетке келеді. Қазіргі кезеңдегі оқу жүйесінің
ірге тасын Я.А. Коменский қалаған. Ғұлама- педагог пікірінше, оқудың негізі
– табиғи сəйкестік принципі, ал барша қалған принциптер осы табиғи
сəйкестікке сай бірізді іске асырылып барады. А.Дистервег бұл жүйені жаңа
талаптарға негізделген нақты ережелермен толықтырды. Бұл ережелер 1) оқу
мазмұнына; 2) оқытушыларға; 3) оқушыларға қатысты болды. К.Д.Ушинский
тиімді оқуға қажет келесі шарттарды белгілеп берді: уақытқа сай болуы,
бірізділік, табиғилық, тұрақтылық, игеру беріктігі, анықтығы, оқушылардың
дербестік əрекеті, жүктемелердің аса ауыр не өте жеңіл болмауы, дұрыстық.
Қазіргі заман гуманистік дидактикасында оқу принциптері табиғи сəйкестік
басты принципінің төңірегінде жүйелі біріккен. Бұл жүйедегі дидактикалық
принциптер төмендегідей:
1) саналылық жəне белсенділік;
2) көрнекілік;
3) жүйелілік жəне бірізділік;
4) беріктік;
5) түсіністік;
6) ғылымилық;
7) көңіл-күй;
8) теория мен практиканың байланысы.
Принциптер нұсқау-көрсетпе (норматив) қызметтерін атқарады. Олар
мұғалімге кейбір жағдайларда қандай əрекетке келуі жөнінде тек кеңес немесе
сілтеме беріп қоймайды, жалпы заңдылықтар ретінде бұл принциптер
педагогикалық əрекеттер бірлігіне негіз қалаумен бірге олардың толық
орындалуын талап етеді.
Принциптерді білу жəне оларды оқу-тəрбие процесінде толықтай іске асыру
педагогикалық шеберліктің негізін құрайды жəне ол педагогикалық
біліктілікті анықтауда алдымен ескеріледі.
Педагогиканың принциптік талаптары ережелер жүйесі арқылы іске асырылады.
Ереже – бұл педагогикалық іс-əрекеттің нақты жағдайларда белгілі
мақсаттарға жеткізу тəсілінің суреттемесі (описание). Көбіне оқу ережесі
деп қандай да принципті қолданудың жеке тараптарын ашып беретін жетекші
тұжырымдарды түсінеміз.
Неміс педагогі Э. Мейман бірнеше ерекше заңдарды негіздеп, ұсынды:
- жеке адамның дамуы əуел бастан көбіне оның табиғи нышандарына тəуелді
жүріп жатады;
- ең алдымен бала тіршілігі мен оның қарапайым қажеттерін қанағаттандыруға
арналған сапа-қасиеттер дамиды;
- балалардың жан жəне тəн дамуы əрқилы деңгейде өтеді.
Теоретиктер мен практиктер ашып, бүгінгі педагогикаға енгізген заңдылықтар
саны ұланғайыр (мысалы, И.П.Подласый өз оқулығында 70-тен астам заңдылықты
хаттаған).
Оқудың əрқилы заңдылықтарын реттестіріп, жинақтауға орай, оларды жалпы жəне
жеке (нақты) заңдылықтар деп бөлу қабылданған.
Жалпы заңдылықтар қалаған білім беру процесіне тəн болып, оқудың бүкіл
жүйесін қамтиды. Олардың арасында аса көп еленетіндері:
- оқу мақсаттары. Оқу мақсаты қоғам дамуының деңгейі мен қарқынына, оның
қажеттері мен мүмкіндіктеріне, педагогика ғылымы мен практикасының даму
деңгейі мен жетістіктеріне байланысты;
- оқу мазмұны. Оқу мазмұны қоғамдық қажеттер мен оқу мақсаттарына, ғылыми-
техникалық жəне əлеуметтік процестің қарқынына, оқушылардың жас
мүмкіндіктеріне, оқу теориясы мен практикасының даму деңгейіне, оқу
мекемелерінің материалды- техникалық жəне экономикалық жағдайларына тəуелді
келеді;
- оқу сапасы. Оқу сапасы өткен кезеңдегі оқу процестерінің нəтижелілігіне,
оқу материалының сипаты мен көлеміне, мұғалімнің ұйымдастыру –
педагогикалық шеберлігіне, оқушының оқып-үйренуге болған қабілетіне, оқу
уақытына байланысты;
- оқу əдістері. Дидактикалық əдістер тиімділігі əдістерді білу мен қолдану
ептілігіне, оқу-мақсаттарына, мазмұнына, оқушылардың жеке деңгейі мен оқуды
меңгеру қабілетіне, материалдық-техникалық қамсыздығына, оқу процесінің
ұйымдасуына тəуелді;
- оқуды басқару. Оқудың нəтижелі болуы оқу жүйесіндегі кері байланыстың
жеделдік сипатына, реттеу-түзету ықпалдарының орынды келуіне орайласады;
- оқуға ынталандыру. Оқу нəтижесі шəкірттің білім игеруге деген іштей ынта-
ықыласы мен оқу əрекеттерінің өзіне тəн тартымына (внутренние стимулы);
оқу əрекетіне мүмкіндік жасаушы сыртқы жағдайлар (қоғамдық, экономикалық,
педагогикалық).
Жеке (нақты) заңдылықтар оқу жүйесінің кейбір тараптарына орай іске
қосылады. Оқу процесінің жеке (нақты) заңдылықтары:
- дидактиканың тек өзіне тəн (оқу нəтижесі қолданылған оқу əдістері мен
құрал-жабдықтарына, оқытушының кəсіби шеберлігіне жəне т.б. байланысты);
- таным теориясына (гносеологиялық) сай (оқу нəтижесі оқушылардың танымдық
белсенділігіне, ептілігіне жəне оқуды қажетсінуіне, т.б. тəуелді);
- психологиялы? (оқу нəтижесі шəкірттердің оқу-үйрену мүмкіндіктеріне,
зейін деңгейі мен тұрақтануына, ой-ақыл ерекшеліктеріне жəне т.б.
байланысты);
- əлеуметтік (жеке адамның дамуы төңірегіндегі басқа адамдармен тікелей не
жанама қарым-қатынасына, қоршаған ортаның ақыл-парасат дəрежесіне,
мұғалімнің оқушымен қатынас жасау стиліне жəне т.б. тəуелді);
- ұйымдастырушылық (оқу процесінің тиімділігі оның ұйымдастырылу
дəрежесіне, сол процестің оқушыда оқуға болған ынтаны, қажеттікті
тəрбиелеуге бағытталуына, таным қызығушылығын қалыптастыруына, қанағаттану
лəззатына бөлеп, танымдық белсенділікті қанаттандыруына жəне т.б. тікелей
байланысты);
Оқу заңдылықтарының нақты көріністері принциптерде жəне оларға орай
қабылданған ережелерде байқалады.
Ережелер мұғалімге қандай да бір жағдайларда нақты əрекеттерді жасауға
сілтеме беріп, белгілі бір талаптарды орындауға бағыттайды. Ал бұл
нұсқаулардың қалай орындалуы мұғалімге тəуелді. Мысалы, оқушы сабақ басына
кешігіп, сыныпқа қоңыраудан соң кіріп келді. Мұндай жағдайда мұғалім
ережеге сай оқушыға қандай да ықпалды əрекет жасауы қажет, себебі тəртіп
бұзу ескерусіз қалмауы тиіс. Ал бұл ескерту қалай орындалады- оның жолы
бүтіндей жəне толығымен нақты ситуацияға, оқушы тұлғасына, мектепте
қабылданған тəртіптерге, қалыптасқан қатынастарға жəне көптеген басқа да
себептерге байланысты.
Білімдену процесінің табысты болуы көбіне қолданылатын оқу əдістеріне
тəуелді.
Оқу əдісі – білім игеру мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған оқытушы мен
оқушының бірлікті іс -əрекеттік қимыл - тəсілдері. Оқу мақсаты жолындағы
ұстаздың оқыту жұмысы мен шəкірттің оқып- үйрену əрекеттерінің өзара
байланыстылығы жəне анайылығы осы оқу əдісінен көрінеді.
Дидактикада кең қолданым тауып жүрген жəне бір түсініктер легі –бұл “оқу
тəсілі” жəне “оқу ережелері”.
Оқу тəсілдері- оқу əдісінің құрамды бөлігі немесе бір қыры, яғни жалпы
“əдіс” түсінігіне байланысты жалқы ұғым. Бұл екі ұғымды өз алдына шектеп
болмайды, олардың ара қатынасы ауыспалы, өзгермелі.
Кей жағдайларда əдіс педагогикалық міндетті шешудің дербес жолы есептелсе
жəне бір ықшам оқу-
тəрбие мəселесіне орай- тəсіл болуы мүмкін. Мысалы, егер мұғалім жаңа
білімдерді сөздік, ауызша əдіспен (түсіндіру, əңгімелеу, сұхбат) ұсыну
барысында көрнекі құралдарды пайдаланса, онда бұл көрнекілік –тəсіл ретінде
қабылданады. Егер де көрнекіліктер білім игертудің негізгі құралы болып,
солар негізінде оқушылар жаңа білім ақпараттарын қабылдаса, онда көрнекілік
- əдіс, ал мұғалімнің қалған оқу іс-əрекеттерінің бəрі тəсіл болып
есептеледі.
Сонымен, əдіс көптеген тəсілдерден құралады, бірақ олардың жəй жиынтығын
білдірмейді. Тəсілдер арқылы оқытушы мен оқушының оқу жұмыстарын
орындаудағы өзіндік ерекшелігі көрініп, оқу субъекттері іс-əрекеттеріне
даралық сипат береді.
Оқу ережелері (дидиактикалық ережелер) – оқу процесінің қалыпты
педагогикалық жағдайларында қандай жəне қайтіп əрекет жасау қажеттігін
көрсететін нақты ұсыныс.
Ереже əрқандай тəсілдің сипаттамасы, норматив моделі есебінде қолданылады.
Нақты міндет шешіміне пайдаланатын ережелер жүйесі - əдістің норматив-
сипаттама моделін құрайды.
Оқу əдістері – тарихи категория. Өндіріс күштерінің деңгейі мен өндірістік
қатынастар сипаты педагогикалық процестің мақсаттарына, мазмұнына, құрал
жабдықтарына өз ықпалын тигізеді. Олардың ауысуымен оқу əдістері де
өзгеріске келеді.
Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінде өскелең əулетке тəжірибе өткізу
ересектер мен балалардың бірлікті іс-əркеттік процесінде орындалып жатты.
Бұл дəуірлердегі басты оқу əдісі еліктіру, еліктеу жолымен іске асты.
Ересектер қалай əрекетке келсе, балалар соны қайталап, қорек табу, от жағу,
киім-кешек дайындау ж.т.б. үйренді. Негізгі оқуды өзгертпей, қайта жасау
(репроедуктив), (“мендей етіп істе”) əдісі алынды. Кейінгі замандардағы
барша əдістер осы қайталай жасау əдісінен өз бастауларын алды.
Мектептердің ресми формаларының ұйымдастырылуы заманынан оқудың сөздік
(ауызша) əдістері пайда болды. Мұғалім дайын ақпаратты сөзбен жеткізіп
отырды, оқушылар оны есіте отырып, игерумен болады. Қоғамға жазудың келуі,
кітап баспасының өркендеуі, білімді жария етуде, жинақтауда жəне əулеттен
əулетке жеткізуде (код) таңбаны пайдалануға мүмкіндік берді. Енді сөз
негізгі ақпарат ұсыну құралына айналып, ал кітап бойынша оқыту мұғалім мен
оқушының ең көп тараған өзара ықпал жасау əдісі болды.
Кітап əрқилы қолданылды. Ортағасыр мектебінде оқушылар негізінен діни
мазмұндағы мəтіндерді қарадүрсін жаттаумен шектелді. Осыдан жалаң, жаттанды
оқу (догматикалық) əдісі үрдіске айналды.
Бұл əдістің сəл жетілген түрі сұрақ қою, дайын жауаптар берумен (софистика)
байланыстырылды.
Ұлы жаңалықтар ашу жəне ойлап табу дəуірінде бұрын оқытудың жалғыз- ақ жолы
болған сөздік əдіс өз маңызын жоғалта бастады. Өркендеудегі қоғам қажетіне
орай оқу процесіне бақылау, эксперимент, өзіндік жұмыс, жаттығу,
яғни оқушыда белсенділік, саналылық, ынталылық оятуға бағытталған əдістер
ене бастады. Көрнекі оқу əдісі де кең тарады.
XІХ-ХХ ғ.ғ. шектерінде сөздік əдіске балама ретінде бала қажеттері мен
қызығуларын біршама толық ескеретін, оның өзіндік əрекеттерінің дамуына жол
ашатын эвристикалық (шығармашылдық) əдіс маңызды орын иелей бастады.
“Кітаби” əдістердің орнына “табиғи” əдістер келді. Яғни оқу шынайы болмыс,
қоршаған дүниемен байланыстырылатын болды. Ұстаз бен оқушыны енді оқудың
практикалық əдістерін қажет ететін “іс-əрекет арқылы оқып- үйрену” əдісі
қызықтыра бастады. Мұндай оқуда қол еңбегіне, еңбекпен байланысты іс-
əрекеттерге, сонымен бірге оқушылардың кітаппен жұмыс істеуіне көп мəн
беріліп, балалардың өз тəжірибесі негізінде дербестік қабілетін дамыту
басты назарға алынды. Шамалап ізденіс, зерттеу əдістері қалыптасты.
Дегенмен, білім дамуының əр кезеңдерінде қолданымға келген əдістердің қай-
қайсысы да өз бетінше жеке қажетті педагогикалық нəтижені қамтамасыз ете
алмайды. Оқу əдістерінің əрбірі өз алдына əмбебап қызмет атқармайды. Оқу
барысында əрқилы əдістерді өзара байланыстыра қолдану, пайдалану ғана
тиімді өнімін береді.
Оқу əдістерін топтастыру
Осы заманғы педагогикалық процесте қолданылатын əдістер саны, түрі орасан
көп. Осыдан, оларды ғылыми топтастыру қажеттігі туындайды. Бұл оқу
əдістеріндегі жалпылық пен жалқылықты мəнділік пен кездейсоқтықты анықтауға
жəрдемдеседі, оларды мақсатқа орай əрі тиімді пайдалануға себін тигізеді.
Қазіргі күнде педагогикада əдістерді топтастырудың үш жолы кең танылған.
1. Оқу əдістерін дидактикалық мақсаттарға орай топтастыру.
Мұндай топтастыруға байланысты əдістерді бөлу ең алдымен оқу мақсатын
назарға алады. Бұл жағдайда оқу мақсатына қол жеткізуге бағытталған мұғалім
əрекетіне көп көңіл бөлінеді. Мақсатты көздеген əдістер тобына енетіндер:
- білім жинақтау əдісі;
- ептілік жəне дағды қалыптастыру əдісі;
- білімді қолдану, пайдалану əдісі;
- білім, ептілік, дағдыларды бекіту мен тексеру (бақылау) əдістері.
2. Оқу əдістерін білім көзі бойынша топтастыру.
Тəжірибеде негізгі үш білім көзі нақты танылған: сөз, көрнекілік, іс-
əрекеттік (практика). Осыған орай ажырататынымыз: сөздік əдістер (білім
көзі ретінде ауызша не жазба сөз қызмет етеді); көрнекі əдістер (білім көзі-
бақылауға түскен заттар, құбылыстар, көрнекі құралдар) жəне іс-əрекеттік
əдістер (білім жəне ептіліктер ойын, оқу, қарапайым еңбектік істер
процесінде қалыптасады).
Оқу əдістері жүйесінде басты орын сөздік əдістерге беріледі. Олар-
əңгімелеу, түсіндіру, сұхбат, сөз-жарыс, пікір-талас, дəрісбаян (лекция),
кітаппен жұмыс.
Əңгімелеу – оқу материалын тыңдарманға сипаттама не баян формасында
монологты, бірізді сөйлеп жеткізу.
Түсіндіру – бұл игеруге қажет обьект, құбылыс, кейбір ұғымдар заңдылықтары
мен мəнді қасиеттерін талқы, талдау, мысал келтіру жолымен дəлелдеп, оқушы
санасына енгізу. Сұхбат – оқудың диалогтық əдісі: педагог бірізді сұрақтар
қоя отырып, оқушыны жаңа материалды түсіну, ұғу деңгейіне көтереді не
ұсынылған материалдың қаншалықты меңгерілгенін тексереді.
Дəрісбаян (лекция) - көлемді материалды монологтық жолмен баяндау.
Дəрісбаянның басқа сөздік əдістерден өзгешелігі – қатаң құрылымды, мол
ақпаратты, баяндалуы қисынды, білім мəнін ашу жүйелікке негізделеді.
Дəрісбаян ғылыми-көпшілік жəне академиялық болып ажыралады. Өткен
материалды қорытындылауға, қайталауға шолу дəрісбаяндары қолданылады.
Қазіргі кезеңде дəрісбаян əдісін қолданудың көкейкестілігі ірі бөлімдер мен
жеке тақырыптарды игеруде оқу материалын топтап ұсыну (блок) тəсілін
пайдалану қажетттігінен туындап отыр.
Оқу сөз-жарысы (дискуссия) əдіс ретінде нақты проблема бойынша пікір
алмасуға, жекеленген көзқарастар білдіруге негізделеді. Сөз-жарыс
барысындағы оқушының ой-пікірі өзінің меншікті шешімі не басқа тұлғалардың
ғылыми –теориялық ұсыныстары болуы мүмкін. Оқу сөз –жарысының басты қызметі
–шəкірттердің танымдық ұмтылыстарына дем беру.
Сөз жарыс жəрдемімен оған қатысушылар жаңа білімдерді игереді, өз
пікірлерінің дұрыстығына не қателігіне көзін жеткізеді, өз көзқарастарын
қорғап қалуға үйренеді, басқалар ой топшылауларымен есептесу қажеттігін
түсінеді.
Кітаппен (оқулықпен) жұмыс – кітап оқу сөздік əдісінің аса маңызды
түрлерінің бірі. Бұл əдістің тиімділігі –оқушы өзіне қолайлы жағдайда, өз
түсініміне орай оқу материалын қалауынша қайталап игеруге мүмкіндік алады.
Баспа көздерімен оқу жұмысын атқарудың бірнеше жолы бар:
- конспектілеу - оқылған ақпараттың қысқаша жазбасы не баяны.
Конспектілеу түрлері- түгелдей көшіру, іріктеумен таңдап жазу, толық не
қысқа конспект түзу. Оқушы конспектіні үшінші тұлғаның атынан емес, өз
атынан жасағаны жөн, осы жағдайда оның дербес ойлау қабілеті дамиды;
- тезистер түзу - негізгі идеяларды белгілі бірізділікпен қысқаша баяндау;
- реферат құрастыру – тақырып бойынша бірнеше ақпарат көздеріне шолу беріп,
олардың мазмұны мен формасына өз бағасын беру;
- мəтін жоспарын жасау - мəтінді бөлімдерге келтіріп, əрқайсысына атама
беру; жоспар жай не күрделі болуы мүмкін;
- сілтемелер беру (цитирование)- мəтіннен өзгертілместен бөліп алынған
көшірме. Сілтемеге байланысты қойылатын талаптар: əдептілік болуы,
мағынаның өзгеріске түспеуі, сілтеме алынған еңбектің авторын, атамасын,
баспа орыны мен атын, жария жылын, бетін дəл келтіру;
- түсініктеме беру (аннотация)- оқылғанның мəнді тараптарын жойып алмастан,
қысқа, ықшам баяндау (ауызша не жазба);
- пікір беру (рецензирование)- оқылған жөнінде өз ойын білдіруге арналған
қысқаша ауызша не жазба баян.
- анықтама (справка) түзу –ізденіс нəтижесінде жинақталған ақпарат бойынша
мəлімет. Анықтамалар түрі - өмірнамалық дерек, сандық- статистикалық,
жағрапиялық, терминологиялық жəне т.б.
- формальды –қисынды модель жасау - оқылғанды сөз-сүлбе (схема) күйінде
жеткізу;
- тақырыптық тезаурус құрастыру - тақырып, бөлім не түгелдей пəн бойынша
тірек ұғымдардың реттелген жиынтық тізімін жасау;
- идеялар матрицасын жасау - біртекті заттар, құбылыстар жөнінде
келтірілген түрлі авторлар еңбектеріндегі салыстырмалы сипаттамаларда кесте
формасына келтіру;
- пиктографиялық жазба –сөзсіз бейнелеу.
Білім көзіне орай топтастырудың жəне бір реті - бұл көрнекілік əдістер.
Көрнекі əдістерді пайдалану барысында ақпараттық материалды игеру оқу
процесінде көрнекі құралдар сүлбе (схема), кесте, сурет, модельдер,
приборлар, техникалық құралдарды тікелей қолдануға тəуелді. Бұлардың бəрі
оқушының сезім тетіктеріне ықпал жасауға негізделіп, сөздік жəне
практикалық əдістермен бірге пайдаланылады.
Оқудың практикалық əдістері - оқушының іс-əрекетіне, оқу қызметтеріне
негізделеді. Бұлардың басты міндеті –тəжірибелік ептіліктер мен дағдылар
қалыптастыру. Мұндай топтастыруда жаттығу, лабораториялық жəне тəжірибелік
əдістері бірігеді.
Жаттығулар – материалды игеру не игерілгеннің сапасын көтеру мақсатында оқу
əрекеттерін (ақыл не қызметтік) көп мəрте қайталаумен орындау.
Жаттығулар ауызша, жазба, графикалық жəне оқу-еңбектік болып ажыралады.
Ауызша жаттығулар оқушылардың сөйлеу мəдениетінің, қисынды ойлау, ес,
зейін, таным мүмкіндіктерінің дамуына ықпал жасайды.
Жазба жаттығулардың басты міндеті игерілген білімді бекіту жəне олар
бойынша қажетті ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырып, қолдануға
бейімдеу.
Оқу-еңбектік жаттығулар ерекше əдістер тобын құрайды. Бұларды пайдалану
нəтижесінде оқушылар теориялық біліктерін еңбек іс-əрекеттерінде қолдануға
үйреніп, еңбек құрал-саймандарымен, лабораториялық жабдықтармен қатынас
жасауға дағдыланады, құрастырушылық-техникалық ептіліктерін дамытады.
Оқушылардың өзіндік əрекеті мен дербес жұмыс істеуіне байланысты қалаған
жаттығу қайта жасау, дағдылану, шығармашылдық сипатына ие.
Оқу процесінің белсенділігін көтеру, оқу тапсырмаларының сапалы орындалуына
түсіндірмелі жаттығулардың тиімділігі орасан. Бұлардың мəні – оқушы орындап
жатқан əрекетіне сипаттама береді, осыдан жаттығу ісі мен білімі көтеріңкі
саналылықпен меңгеріледі.
Лабораториялық жұмыстар əдіс ретінде оқушылардың өз бетінше арнайы
приборлар мен құралдарды пайдалана отырып, тəжірибе не эксперимент
жүргізуіне негізделген. Жұмыс дара не топта жүргізіледі. Бұл əдісті қолдану
барысында оқушылар жоғары белсенділік жəне дербестікпен қатысып, зерттеу
істеріне етене араласуға мүмкіндік алады.
3. Оқу əдістерін шəкірттердің танымдық əрекеттеріне орай топтастыру
Танымдық іс-əрекет сипаты оқушының ойлау белсенділігінің деңгейінен
көрінеді. Мұндай топтастыру тұрғысынан келесі əдістер түрі ажыралады:
түсіндірме – көрнекілі (ақпаратты – рецептивті, іштей түсіну), қайталай
жасау (репрадуктивті), проблемді баяндау, бөлшектеп ізденіс (эвристикалы)
жəне зерттеу.
Түсіндірме – көрнекілі əдістің мəні – оқытушы əрқилы құрал-жабдықтар
көмегімен дайын ақпаратты хабарлайды, ал оқушылар оны қабылдайды, түсінеді
жəне есте қалдырады. Оқушылардың танымдық іс-əрекеті дайын білімдерді есте
қалдыруымен еленеді, бірақ бұл бейсаналық деңгейде де болып, ақыл-ой
белсенділігіне ешқандайда əсер етпеуі ықтимал. Осыдан түсіндірме, яғни
ақпаратты- іштей түсіну əдісі əрдайым тиімді бола бермейді.
Қайта жасау (репродуктивті) əдісте оқытушы ақпаратты дайын күйінде
хабарлап, түсіндіреді, ал оқушылар оны меңгеріп, ұстаз тапсырмасымен сол
күйінде қайталап айтып береді. Білім өзгеріске түспейді, оқушыдан
шығармашыл белсенділік талап етілмейді.
Қайта жасау əдісінің, ақпараттық іштей түйсіну əдісіндегідей басты
тиімділігі- уақыт, күш қуат үнемділігі.
Бұл əдіс қысқа уақытта, көп күш жұмсамай ауқымды көлемдегі білім қоры мен
ептіліктерді түсіндіріп жеткізуге мүмкіндік береді. Сабақ барысындағы көп
қайталаудан білім бекімі бірқанша жоғары болады. Бірақ бұл əдіс те
оқушылардың ой белсенділігін көтеруде өзінің тиімсіздігімен байқалады.
Проблемді оқу əдісі - оқу процесіндегі орындаушылық қызметтен шығармашыл іс-
əрекетке өту құралы ретінде танылады. Бұл əдістің мəні – оқытушы мəселе
ұсына отырып, оның шешімін береді, таным процесіндегі ой өрісінің даму
жолын көрсетеді. Оқушылар дайын білімдерді, қорытындыларды тек қана
түсініп, есте қалдырумен шектеліп қалмай, дəлелдер қисынына, ой пайымдау
тəсіліне бақылау қояды. Мұндай əдісті қолдану барысында оқушылар таным
процесінің тікелей қатысушысы болмағанымен, мұғалімнің ой топшылауларына
зер сала отырып, өздеріде проблема шешуге үйреніп барады.
Танымдық процестің біршама жоғары деңгейде танылғаны - бұл бөлшектеп
ізденіс (эвристикалық) əдісі. Бұл əдіске байланысты оқушылар күрделі оқу
проблемасын толықтай бастан-аяқ шешпестен, проблеманы бөлшектерге келтіріп,
оларды бірінің ізімен екіншісіне жауап тауып отырады.
Оқытушы мұндайда оқушының ізденіс əрекетіндегі əр қадамына назар сала
отырып, оған бағыт-бағдар сілтейді.
Оқудың зерттеу əдісі – оқушының білім игерудегі шығармашылдық ізденісіне
басты назар аударады. Бұл əдісті қолданудағы басты мақсат- оқушының білім
игерудегі саналылығын көтеру, құбылыстар мен оқиғаларды нақты күйінде
қабылдамай, олардың мəн-мағынасына тереңдей ұғынуға үйрету, қорытындылар
жасауға баулып, игерген білім, ептілік жəне дағдыларын тұрмыста қолдануға
жаттықтыру.
Бұл əдістің бір кемшілігі – көп уақыт жұмсауды талап етеді.
Жоғарыда аталған дəстүрлі əдістерінің бəрі оқушының таңдау, есте қалдыру,
мұғалімнің айтқанын қайталау əрекеттерін дамытуға бағытталып, шын мəніндегі
шығармашыл еңбек, белсенді таным мүмкіндіктерін өрбітуде тиімсіздік
танытады. Бұл кемшілікті белсенді жəне жедел əдістермен толықтыруға болады.
Оқудың белсенді əдістері – оқушы іс-əрекетіне өнімділік, шығармашыл-
жасампаздық жəне ізденісті - зерттеу сипатын беретін жол-жобалар тобы. Оқу
танымдық процесте шəкірт белсенділігін көтеруге дидактикалық ойындар, нақты
ситуатцияларды талдау, іскерлік ойындар, проблемді мəселелерді шешу,
алгоритм бойынша оқу, ақыл шабуылы (“мазговая атака”), жеке ұғымдармен
жұмыс істеу.
Жедел əдістер – қысқа уақыт аралығында оқу сеанстарына ұзақтай ендіру
жолымен көзделген іс-əрекетке үйретуде қолданылады (шомдыру əдісі). Бұл
əдістер бизнес, маркетинг, шет ел тілдерін, практикалық психология мен
педагогиканы оқытуда кең қолданылуда.
Қазіргі уақыттары жалпы педагогикада теориялық негізін тауып, оқу-тəрбие
процесіне еніп жатқан бұрын соңды естімеген əдістер тобын келтіруге болады:
суггестопедия - иландыру жолымен оқыту; гипнопедия –ұйқыда оқыту;
фармакопедия - дəрі-дəрмек қолданып оқыту. Бұл əдістердің бəрі адамның
табиғатындағы, ішкі мүмкіндіктеріне қозғау салып оқытуға бағытталған.
Сонымен, əдіс көп, оның топтастырылуы да сан қилы, əрқайсысы өз алдына
тиімді де, кемшілігі де жоқ емес.Осынысына көз жібере отырып, зерделі ұстаз
оқу мақсатына, мазмұнына, алдындағы оқу субъектіне сай келетін нақты əдіс
таңдайды, оны қолданудың жолдарына мəн береді.
2.Оқушылардың білім мазмұнын игеру іс-əрекеттері əрқилы формада жүзеге асып
барады.
Латын сөзі «форма» тысқы бейне, сырттай көрініс, қандай да нəрсенің
құрылымы дегенді аңдатады. Оқуға байланысты форма екі мағынада қолданылады:
1) оқу формасы; 2) оқу-ұйымдастыру формасы.
Дидактикалық категория ретінде оқу формасы оқу процесі ұйымдастырылуының
сырттай көрінісін білдіреді. Ол оқу процесінің мақсаттары, мазмұны,
əдістері мен құрал-жабдықтарына, материалдық жағдайларына, қатысушылар
құрамы жəне т.б. элементтеріне тəуелді.
Оқушылар санына, оқу уақыты мен орынына, іске асыру тəртібіне орай оқу
формасы əрқилы болып келеді. Қазіргі мектеп тəжірибесінде келесідей оқу
формалары қалыптасқан: жеке-дара, топтық, толық сыныптық, ұжымдық,
жұптастық, дəрісханалық жəне дəрісханадан тыс сыныптық жəне сыныптан тыс,
мектептік жəне мектептен тыс, əлбетте, мұндай топтастырудың (классификация)
жетілген ғылыми негіздемесі əзірге болмай тұр. Дегенмен, осы тұрғыдан оқу
формаларының көптүрлілігін біршама ретке келтіру мүмкін.
Жеке-дара оқу формасы мұғалімнің бір оқушымен педагогикалық қатынасқа
келуінен құралады.
Оқудың топтық формасында оқушылар əрқилы мүдде- мақсатқа орайласқан
топтарда оқиды, тəрбиеленеді.
Толық сыныппен жұмыс (фронталь) формасы оқуда мұғалім бір мезетте барша
оқушылармен, біркелкі тапсырма, міндет белгілеп, сынып қатысушыларының
бəріне ортақ іс-əрекеттер төңірегінде бірқалыпты оқу жұмыстарын алып
барады.
Оқудың ұжымдық формасы. Бұл оқу түрінің фронталь оқу формасынан өзгешелігі:
сынып оқушылары өздеріне тəн ара қатынас, өзара ықпал жасау ерекшеліктерін
сақтаумен біртұтас, мақсат-мүддесі ортақ, біртекті жұмыс бағытында бірігіп,
бекіген ұжым ретінде қарастырылады.
Жұптасып оқуда негізгі өзара байланысты оқу əрекеттері екі оқушының
қатысуымен орындалады.
Дəрісханалық жəне дəрісханадан тыс, сыныптық жəне сыныптан тыс, мектеп
ішілік жəне мектептен тыс оқу жұмыстары өздерінің өткізілетін орындарымен
белгіленеді.
Оқу ұйымдастыру формасы – бұл оқу процесінің жекеленген бөлігінің құрылымы,
дəрістің белгілі бір түрі (сабақ, дəрісбаян, семинар, саяхат, факультатив
дəріс, емтихан, сынақ жəне т.б.)
Оқудың ұйымдастырылу формалары əрқилы негіздемелерге байланысты
қарастырылуы мүмкін.
- Оқу процесінде басым болған мақсатқа орай – кіріспе сабақ; білімді
тереңдете оқыту дəрісі; практикалық сабақ; білімді жүйелестіру жəне
қорытындылау сабағы; білім, ептілік жəне дағдыларды бақылау, тексеру
сабағы; аралас сабақ формалары.
- Дидактикалық мақсаттарға орай – теориялық, практикалық, еңбектік, аралас
сабақтар формалары;
Жеке-дара өтілетін дəріс түрлері: репетиторлық , тьюторлық, менторлық,
гувернерлық, отбасылық оқу, өзіндік оқу.
Ұжымды-топтық сабақ түрлері өз ішіне дəрісбаян, семинар, конференция,
олимпиада, оқу саяхаттары жəне іскерлік ойындарды қамтиды.
Даралықты-ұжымды дəрістер-пəн, тақырып жұмыстарына толық шомдыру
(погружение), шығармашылдық апталары, ғылыми апталар, жоба (курстық,
диплом) жұмыстары.
Оқу формаларының қалыптасуы мен жетіліп баруы
Оқу формалары қозғалысты, қоғам, өндіріс, ғылымның даму деңгейіне тəуелді
пайда болады, өрістейді, бірі бірімен ауысып отырады. Əлемдік білім
тəжірибесі тарихында əрқилы оқу жүйелері қалыптасып, олардың əрқайсысы
өзіне ыңғайлы оқу формаларына сəйкес, қолданылған.
Алғашқы адамзаттық қауымның өзінде-ақ тəжірибені бір адамнан екіншіге,
ересектен жас əулет өкіліне өткізу мақсатында жеке-дара оқыту жүйесі іске
асырылды. Бірақ мұндай жолмен көп санды оқушы қамту мүмкін болмады.
Қоғамның бұдан былайғы дамуы сауатты адамдардың көп болғанын қажет етті.
Осыдан жеке–дара оқыту басқаша ұйымдастыру формаларымен ауыса бастады.
Дегенмен, жеке-дара оқыту өз маңызын осы күнге дейін жоғалтпастан,
репетиторлық, тьютарлық, менторлық, гувернерлық оқу формаларында қолданым
табуда.
Репетиторлық, əдетте, оқушыны емтихан жəне сынақ тапсыруға дайындаумен
байланысты.
Тьюторлық пен менторлық шет елдерде кең тараған жеке-дара оқыту формасы.
Оқушының білім жолындағы іс-əрекетінің өнімділігін арттыруда өте пайдалы.
Ментор немесе ұстаз –оқушы кеңесшісі, оқылып жатқан пəн мазмұнына даралық
сипат береді, тапсырмалар орындауға жəрдемдеседі, тұрмысқа бейімделуге
көмек көрсетеді. Тьютор-оқушыға ғылыми жетекшілік жасап, оны
конференцияларға, ғылыми іс-шараларға дайындайды.
Соңғы кездерде отбасылық оқу-тəрбие формасы - гувернерлық қайта жаңғыруда.
Ғылыми білімдердің дамуы мен білім аймағына көпшілік қауымның тартылуымен
жеке-дара оқыту жүйесі даралықты-топтық оқыту формасымен ауысуда. Мұндай
оқытуда мұғалім балалардың бүтін бір тобымен оқу жұмысын алып барады, бірақ
дəріс жеке оқушымен жұмыс сипатын жоймайды. Мұғалім дайындығы əр деңгейлі,
əр жастағы 10-15 баламен шұғылданады. Ол кезегімен əр оқушыдан өтілген
материалды сұрастырып, əрқайсысына жаңа оқу материалын жеке түсіндіріп,
дара тапсырмалар беріп отырады. Балалардың бəрі бірдей, мұғалім
пайымдауынша, дəріске байланысты ғылым негізін, кəсіп не өнерге тиесілі
материалды меңгергенше аталған оқу жұмыстары қайталанады. Дəрістің басталуы
мен аяқталуы, оқу мерзімі əр оқушы үшін даралықты сипатымен ерекшеленеді.
Осыдан оқушы мектепке оқу жылының өзі қалаған мерзімінде, күннің өзі
таңдаған мезетінде келуге құқылы болды.
Даралықты-топтық оқу əрқандай өзгерістерге ұшырап, біздің заманымызға дейін
сақталып келді. Ауылдық жердегі оқушы саны өте аз бастауыш мектептер мұның
айғағы. Бір оқу бөлмесінде бірінші сынып бағдарламасымен
оқитын 2-3 бала, бірнешесі-екінші сынып материалын игеріп жатқан оқушылар
отыруы мүмкін.
Орта ғасырларда қоғамның əлеуметтік-экономикалық ілгерілі дамуына
байланысты білімді тұлғалардың көптеп қажет болуынан білімдену аймағы
өрістей кеңіді. Бір қатар жастағы балаларды бір топқа біріктіре оқыту
мүмкіндігі туындады. Осыдан оқудың сынып-сабақтық жүйесі пайда болды. Бұл
жүйе XVI ғ. Белорусия мен Украина мектептерінде қалыптасып, өзінің
теориялық негіздемесін XVIІ ғ. Ян Амос Коменскийдің “Ұлы дидактика”
кітабында тапты.
Бұл жұйенің сыныптық белгісі-белгілі бекіген құрамды, теңдей жастағы
балалар тобының (сыныбының) болуы. Сабақтық аталуы-оқу процесі қатаң
белгіленген уақыт аралығында – дəрісте өткізілуінен.
Сабақ теориясына Я.А. Коменский дəуірінен кейінгі кезеңде елеулі үлес
қосқан белгілі орыс педагогі К.Д. Ушинский болды.
Сынып-сабақтық жүйе барша елдерде кеңінен тарап, уақыт озуына қарамастан
өзінің негізгі белгілерімен əлі күнге дейін сақталуда.
Алайда, XVIІІ ғ. соңына қарай сынып - сабақтық жүйе орнына қолданылғандай
оқуды ұйымдастырудың жаңа формаларын іздестіру көбіне оқушылар санын
ұлғайту жəне оқу процесін басқару проблемаларымен байланысты болды.
Сынып-сабақтық жүйені реформалаудың алғашқы қадамын XVIІІ ғ. аяғында- XIХ
ғ. басында ағылшын священнигі А. Белл мен мұғалімі Дж. Ланкастер жасады.
Олардың ниеті- жұмысшылар арасында бастау білімдерді кеңінен ен жайдыру
қажеттігі мен оқыту жəне мұғалім дайындығына жұмсалатын қаржыны көбейтпеу
аралығындағы қарама-қайшылықты үйлестіру еді.
ХІХ ғ. ақырында АҚШ-та батав жүйесі, ал Батыс Европада мангейм жүйесі
аталған таңдамалы оқу формалары пайда болды. Біріншісінің мəні-мұғалім
уақыты екі бөліктен тұрады: алғашқысы-бүкіл сыныпен ұжымдық оқу ісіне
арналады да, ал екінші бөлімінде қажетсінген оқушылармен жеке жұмыстар
жүргізіледі.
Мангейм (Европада) қаласында қолданылған мангейм оқу формасы негізінен
сынып сабақтық оқу талаптарын сақтай отырып, оқушылардың қабілеттеріне,
ақыл-парасат даму деңгейі мен дайындық дəрежесіне қарай əртүрлі сыныпқа
бөліп отыруды көздеді.
1905 ж. Дальтон (АҚШ) қаласында алғашқы рет Елена Праксхерт қолданып,
дальтон-план аталған жекеленген оқу жүйесі пайда болды. Бұл жүйе
педагогикада көбіне зертханалық немесе шеберханалық оқу жүйесі деп те
аталады. Жүйенің алға қойған мақсаты-оқушыға өзіне тиімді шапшаңдық жəне
қарқынмен оқып, өз қабілетіне орай білім игеруге мүмкіндік беру. Оқушылар
əр пəнге байланысты жылдық тапсырмаларын алу мен белгіленген мерзімде олар
бойынша есеп беріп отырды. Дəстүрлі сабақ формасындағы оқу шегерілді,
баршаға ортақ дəрістер кестесі болмады. Оқушылар табысты оқуы
үшін қажетті оқулықтардың, əдістемелік нұсқаулардың бəрімен қамтамасыз
етілмеді. Ұжымдық оқу жұмысы күніне бір сағат өтіліп, қалған уақытта олар
пəн шеберханалары мен зертханаларында өзіндік жеке дəріспен айналысты.
Жұмыс тəжірибесі көрсеткендей, оқушылардың көбінің мұғалім жəрдемінсіз
дербес білім игеруге шамасы жетпейтіні белгілі болды. Сонымен дальтон –план
педагогикалық іс-тəжірибеде кең өріс жая алмады.
1920-жылдары дальтон-план ғалымдар мен мектеп қызметкерлері тарапынан қатаң
сынға кезікті. Дегенмен, сол уақыттың өзінде ол ССРО-да пайда болған оқудың
бригадалық- зертхана формасына өрнекке алынып, қатаң құрылымды сабақты
ығыстырды. Бригадалық –зертхана оқуының дальтон-планнан ерекшелігі – бүкіл
сыныптың ұжымдық жұмысы бригадалы топ оқу ісі мен əр оқушының жеке оқуы
арасындағы байланысқа негізделді. Жалпы дəрістерде оқу жұмыстары
жоспарланды, тапсырмалар талқыланды, мұғалім қиын сұрақтарды түсіндірді
жəне көпшілік оқу іс-əрекетін қорытындылады. Бригада тапсырмасын белгілей
отырып, мұғалім оның орындалу уақытын көрсетті, əр оқушының міндетті оқу
тапсырмасын анықтап, қажет болса, əрбір оқушының шамасын байқап, оған
бөлінген тапсырмаларға даралықты сипат беріп отырды.
Əмбебап оқу жүйесі ретінде қабылданған бригадалы-зертхана оқуына тəн
сипаттар: мұғалімнің жетекші ролі мойындалмады, оның қызметі оқушыларға
ретті кеңес берумен шегерілді.
1960 жылдары американдық педагогика профессоры Л.Трамп ізденісіне
байланысты жарық көрген Трамп жоспарымен оқу жүйесі үлкен маңызға ие болды.
Оқуды ұйымдастырудың бұл формасында үлкен дəрісханалардағы (100-150 адам)
оқуды 10-15 адамдық шағын топтар мен жеке оқушылар
жұмыстарын байланыстыра жүргізу көзделді. Əрқилы техникалық жабдықтармен
өтілетін жалпы дəрісбаяндарға оқу уақытының 40%, дəрісбаяндарды талқылау
жəне кей бөлімдерді тереңдей меңгеру мен ептілік жəне дағдылар қалыптастыру
семинарларына 20% бөлініп, ал қалған уақытты (40%) оқушылар мұғалім не
жетекші оқушы басшылығында өз бетінше оқу ізденісіне пайдаланды. Бұл жүйеде
сынып шегеріліп, шағын топтар құрамы тұрақсыз болды.
Қазіргі уақытта Трамп жоспары бойынша аз санды жеке меншікті мектептер ғана
жұмыс істейді, ал көпшілік оқу орындарында бұл жүйенің кейбір элементтері
сақталған, атап айтсақ, олар – бір пəнді оқытушылар бригадасы алып барады
(біреулері дəрісбаяндар жүргізсе, басқалары семинарлар ұйымдастырады);
үлкен топ оқушыларымен дəріс жүргізу үшін арнайы білімі болмаған
жəрдемшілер тартылады; кіші топтарда өзіндік жұмыстар ұймдастырылады. Жалпы
білім беретін мектепке жоғары оқу орындарындағы білім жүйесін қарадүрсін
енгізумен бірге Трамп жоспары даралықты оқу принципін ұстана отырып,
оқушыға білім мазмұны мен оны игеру əдістерін таңдауда толық еркіндік
береді. Бұл жоғарыда аталған кей жүйелердегі
мұғалімнің жетекшілігін мойындамай, білім стандартынан бас тартудың əлі де
сақталуына жол қойып отыр.
Оқу ұжымдастырудың ерекше формасы шомдыру (погружение): оқушы белгілі уақыт
(бір не екі апта) аралығында бір немесе екі пəнді игерумен ғана айналысады.
Осыған сəйкес Вальдорф мектептерінде дəуірлер бойынша оқу ұйымдастырылған.
Оқуды ұйымдастыру формалары дамуының қысқаша тарихы осылайша.
Жоғарыда аталған барша жаппай оқыту формаларының арасында үлкен
тұрақтылығымен сақталғаны сынып-сабақтық оқу жүйесі. Шынымен де, осы оқу
формасы педагогикалық ой мен жаппай мектеп озық тəжірибесінің аса
құндылықты жемісі.
Оқу процесін ұйымдастыру формалары
Оқу процесі əрқилы ұйымдастырылуы мүмкін. Оның ұйымдастырылу формалары да
сан түрлі: сабақ (дəстүрлі түсінімде), дəрісбаян, семинар, конференция,
зертхана-практикалық дəріс, практикум, факультатив, оқу саяхаты, курстық
жоба, дипломдық жоба, өндірістік практика, өзіндік үй жұмысы, кеңес,
емтихан, сынақ, пəн үйірмесі, шеберхана, студия, ғылыми қоғам, олимпиада,
конкурс жəне т.б.
Қазіргі заманда еліміз мектептері тəжірибесінде оқушыларға келелі тəлім-
тəрбие берудің бірден-бір формасы да, құралы да– сабақ өз маңызын жойған
емес.
Сабақ – оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Бұл оқу барысында
педагог дəл белгіленген уақыт аралығында оқушылардың тұрақты тобымен
(сыныбымен) шəкірттерге игерілуі тиіс пəн негіздерін қабылдауына тиімді
жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен əдістерін
қолданып, танымдық жəне басқа да іс-əрекеттерді
ұйымдастырады, онымен бірге оқушыларды тəрбиелеп, олардың шығармашыл
қабілеттері мен рухани күштерінің көзін ашып, жетілдіріп, дамыта түседі. Əр
сабақ негізгі бірліктерден құралады.Олар – жаңа материалды түсіндіру,
бекіту, қайталау, білім, ептілік, дағдыларды тексеру. Бұлардың əрбірі
мұғалім мен оқушының қандай да өзіндік сипатына ие іс-əрекетімен ұштасады.
Аталған бірліктер сан қилы байланысқа түсіп, сабақ құрылымының, оның
кезеңдері арасындағы көптеген сан жəне сападағы көрініс береді.
Сабақ құрылымы – бұл белгілі бірізділікті жəне өзара қарым-қатынасқа келген
дəріс бірліктерінің байланыс тұтастығы. Құрылым əрқашан дидактикалық
мақсатқа, оқу материалының мазмұнына, оқушылардың жас айырмашылықтары мен
ұжым сипатындағы сынып ерекшеліктеріне тəуелді. Сабақ құрылымының
көптүрлілігі сабақ типтерінің де сан алуандығына жол ашады.
Бүгінгі дидактикада сабақ типтерінің жалпылай қабылданған нақты
классификациясы жоқ. Мұның басты себебі – сабақта мұғалім мен оқушы
арасындағы өзара байланысқа түсетін ықпалдас іс-əрекеттердің алдын ала
болжамға келе бермейтін күрделілігі мен көп тараптылығында.
Бүгінгі дидактика сабақ типтерін олардың басты сипатына орай төмендегіше
топтастырады:
дидактикалық мақсаттарға байланысты сабақ типтері:
- жаңа білім материалын хабарлау;
- білімді бекіту;
- ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырып, бекіту;
- қорытындылау;
- білім, ептілік жəне дағдыларды тексеру (бақылау) сабағы.
Оқу дəрістерін өткізу тəсілі бойынша сабақ типтері:
- оқу саяхаттары;
- кино-теле-сабақтар;
- өзіндік жұмыс сабақтары жəне т.б.
Дəріс бірліктерінің басымдылығын негізге алған арнайы сабақ типтері:
- жаңа материалды игеру;
- бекіту;
- қайталау;
- білімді бақылау, тексеру.
Егер арнайы сабақ типтерінің мақсаттары мен жұмыс түрлері не олардың
элементтері бір дəрісте тоғысатын болса, ондай сабақты аралас сабақ деп
атау қабылданған.
Сабақтан басқа да, жоғары да айтылғандай, оқуды ұйымдастырудың əртүрлі
формасы баршылық. Солар арасында аса ерекше көзге түсетіні – дəрісбаян
(лекция).
Дəрісбаян – оқу процесінің өзіндік анайы құрылымымен танылған тəлім-тəрбие
формасы. Дəрістің басынан ақырына дейін оқытушы жаңа оқу материалын
баяндап, ұсынады, ал оқушылар сол материалды белсенділікпен қабылдайды.
Дəрісбаян оқу ақпаратын ұсынудың ең тиімді тəсіл жолы, себебі оқу материалы
қисыны нақтыланған формада шоғырландырылып беріледі. Мұндай сабақ аяқ асты,
суырып салмалыққа мүмкіндік береді, осыдан дəріс тыңдармандардың
белсенділік көтеріңкілігіне дем беріп, сабаққа араласып отыруына қолдау-
қуаттау көрсетеді, сонымен бірге оқу процесіне шығармашыл сипат ендіріп,
сабақ ақпаратына болған қызығушылықты арттырады.
Дидактикалық мақсаттарына жəне оқу процесіндегі орнына байланысты
дəрісбаян: кіріспе, айқындау (установочная), ағымдық , қорытындылау жəне
шолу- түрлерімен ажыралады.
Оқу дəрістерін өткізу əдіс-тəсілдеріне орай дəрісбаян түрлері төмендегідей:
- ақпараттық дəрісбаян – түсіндірме-көрнекілік əдіспен өткізілетін
дəстүрлі, ежелден келе жатқан оқу түрі;
- проблемді дəрісбаян- оқу материалының ұсынылуы шешімі қажет болған
сұрақтар, мəселе-міндеттер, жағдай-ситуациялар қолданумен өтілетін оқу
формасы. Таным процесі-ғылыми ізденіс, диалог, талдау, əрқилы көзқарастарды
салыстыру жəне т.б. жолдармен орындалатын оқу шарты;
- көрнекілі (визуалды) дəрісбаян – оқу материалын техникалық оқу
құралдарын, аудио, теледидар қолдану арқылы, түсіндірме бере отырып, оқыту
жүйесі;
- бинарлы дəрісбаян (диалогты дəрісбаян) – оқу материалын екі оқытушының -
бірі ғалым, екіншісі – практик немесе екі ғылыми бағыт өкілдерінің сұхбаты
негізінде жеткізу формасы;
- шатастыру дəрісбаяны (лекция провокация) –мұндай дəрістер алдын ала
жоспарланған қателіктермен беріледі. Мұндағы мақсат –оқушылар ынтасына дем
беріп, ұсынылып жатқан материалға бақылау қоюға жəне көзделген олқылықтарды
байқауға үйрету. Дəрісбаян соңында тыңдаушылар білімі сарапқа салынып,
жіберілген қателіктерге талдау беріледі;
- дəрісбаян –конференция – ғылыми-практикалық сабақ түрінде күн ілгері
белгіленген, оқу бағдарламасына сəйкес проблемалар төңірегінде баяндамалар
тыңдау жолымен өткізіледі. Сабақ аяғында оқытушы қорытынды жасайды,
ақпаратты толықтырады əрі нақтылайды, негізгі тұжырымдар жасайды;
- Кеңес дəрісбаяндар «сұрақ-жауап» не «сұрақ-жауап-сөз-жарыс» күйінде
материалды оқушыға жеткізу формасы;
- Екеу дəрісбаяны (лекции вдвоем)- бір пəн не тақырып бойынша екі маман бір
уақытта дəріс жүргізеді. Оқушылар қатысына орай оқытушы рейтингі
анықталады.
Дəрісбаян түрлері басқа да негіздемелер бойынша:
- жалпы мақсаттарына байланысты оқыту-ағарту, үгіттік, насихаттық,
тəрбиелік, дамытушылық дəрісбаяндары ажыралады;
- мазмұны бойынша; академиялық жəне ғылыми көпшілік дəрісбаяндары белгілі;
- ықпал-əсеріне орай: көңіл-күй, түсінім, иландыру деңгейіндегі
дəрісбаяндар қолданылуда.
Құрылымдық жағынан, əдетте, дəрісбаян үш: кіріспе, негізгі жəне қорытынды –
бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімде тақырып нақтыланады, жоспар мен міндеттер
таныстырылады, негізгі жəне қосымша əдебиеттер көретіледі, өтілген
материалдармен байланыстар түзіледі, тақырыптың теориялық жəне практикалық
маңызы сипатталады. Негізгі бөлімде проблема мазмұны ашылып, өзекті идеялар
мен ұстанымдар нақтыланады, олар арасындағы байланыстар, қатынастар
көрсетіліп, құбылыстар талданады, қалыптасқан тəжірибе мен ғылыми
зерттеулерге баға беріледі, даму болашағы жөнінде жол - жоба анықталады.
Қорытынды бөлім қызметтерінің мəні – мазмұн нақтылы үйретіліп, негізгі
теориялық көзқарастар қысқаша қайталанып, жалпыланады, қорытынды ой-сөз
жүйесіне келтіріліп, сұрақтарға жауаптар беріледі.
Семинар -меңгеріліп жатқан мəселелер, баяндамалар мен рефераттарды ұжымдық
талқылау формасында өтетін оқу дəрісі. Семинарлардың басқа сабақтардан
өзгешелігі - оқушылардың оқу-танымдық іс-əрекеттері көбіне олардың өзіндік
жұмыстары негізінде ұйымдастырылады. Семинар желісінде тұңғыш дерек
көздерінен, құжаттардан, қосымша əдебиеттерден, оқудан тыс ізденістер
барысында алынған оқушылардың білімдері тереңдетіледі, жүйеге келтіріледі
жəне бақыланады; дүниетанымдық бағыт-ұстанымдары , бағалау-сұрыптау ой-
пікірлері жүйелі бекімге келтіріледі.
Оқу конференциясы – білім арттыру, бекіту жəне жетілдіруге бағытталған оқу
ұйымдастыру формасы. Əдетте, мұндай форма бірнеше топтардың қатысуымен
өткізіледі.
Зертхана-практикалық сабақтар, практикумдар – оқушылардың мұғалімдер
тапсырмалары жəне басшылығында зертханалық тəжірибе жұмыстар орындауына
арналған оқу ұйымдастыру формасы. Бұл оқу түрі пəн кабинеттерінде ,
зертханаларда, шеберханаларда, оқу-тəжірибе алаңдарында, оқушылардың
өндірістік бригадаларының қатысуымен өндіріс комбинаттарында өткізіледі.
Мұндай дəрістердің негізгі дидактикалық мақсаттары - өтілген теориялық
материалдардың эксперименталды негіздемесіне көз жеткізу; эксперимент
техникасын меңгерту; тəжірибелер өткізу арқылы оқу-тұрмыстық міндеттерді
шешу ептіліктерін қалыптастыру; əрқилы оқу жабдықтары мен техникалық
құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
Бұл сабақтар сонымен бірге бағдарламадағы ірі бөлімдерде берілген теориялық
материалдар игерімін бақылау, қадағалау үшін қолданылады. Факультатив
сабақтар - оқу пəндерін оқушылардың өз таңдауы жəне қызығуларына орай
тереңдете оқуына арналып, шəкірттердің ғылыми-теориялық білімдері мен
практикалық ептіліктерін дамытуды көздейді.
Білім беру міндеттеріне сəйкес факультатив түрлері келесідей:
- негізгі оқу пəндерін тереңдете игеру;
- қосымша пəндерді (логика, риторика, шет ел тілдері жəне т.б.) меңгеру;
- мамандық (стенография, компьютерлі, бағдарлама түзу) алуға байланысты
қосымша пəндерді өту;
Факультатив бағыттары теориялық, тəжірибелік немесе аралас болуы мүмкін.
Оқу саяхаттары -əрқилы нысандар мен қоршаған дүние құбылыстарын оқушылардың
тікелей бақылау жəне зерттеуіне арналып, өндіріс, мұражай, көрме, табиғат
аясы жағдайларында жүргізілетін оқу ұйымдастыру формасы.
Бақылау нысандарына байланысты оқу саяхаттары өндірістік , табиғат тану,
өлке тану, əдеби, жағрапиялық жəне т.б. болып ажыралады.
Саяхаттық оқу формасының дамыған түрі – бұл экспедиция –экологиялық
жағдайлармен таныуға , тарихи деректер, жəне ауызекі əдебиет материалдарын
жинауға бағышталған оқу жорықтары.
Курстық (жоба) жұмыс –оқу ұйымдастыру формасы ретінде жоғары мектеп
жүйесінде оқу пəнін игерудің қорытынды кезеңінде пайдаланылады. Ол
меңгерілген бөлімдерді болашақ мамандардың іс-əрекет аймағымен байланысқан
өндіріс-техникалық не басқа міндет, мəселелерін шешуде пайдалану
мүмкіндігін ашады.
Оқу жоспарлары мен бағдарламаларына сəйкес білім орындарының оқушылары
курстық жоба не курстық жұмыс жазады. Мұндай жұмыстар жалпығылымдық ,
математикалық не арнайы пəндер бойынша дайындалады. Оларды орындау
барысында студенттер техникалық, технологиялық жəне математикалық
проблемаларды шешеді.
Курстық жұмыс жалпы гуманитарлық, жалпы кəсіби жəне арнайы пəндер бойынша
жазылады. Олардың дайындалу барысында оқушылар оқу-ізденіс, зерттеу
сипатындағы мəселе, міндеттермен айналысады.
Дипломдық жоба- білім беру мекемесіндегі бүкіл оқу процесінің аяқталу
кезеңінде қолданылатын оқу ұйымдастыру формасы. Бітіруші түлек ғылыми-
теориялық, өндірістік-экономикалық маңызы бар тақырыпта диплом жобасын
түзеді не дипломдық жұмыс жазады жəне қорғайды, соның негізінде Мемлекеттік
біліктілік комиссиясы студентке мамандық біліктілігі лауазымын беру жөнінде
шешім қабылдайды.
Өндірістік практика - жоғары мектепте оқу процесін ұйымдастырудың көп
формаларының бірі.
Өндірістік практиканың дидактикалық мақсаттары – кəсіби ептіліктер мен
дағдылар қалыптастыру, сонымен бірге шынайы болмыста қолдану арқылы
игерілген білімдерді кеңіту, бекіту, қорытындылау жəне жүйелеу.
Өндірістік практиканың құрылымы практикалық оқу мазмұнына байланысты
айқындалып, нəтижеде ол маманның кəсіби іс-əрекетке болған біртұтас
дайындығын, яғни нақты маманның өз біліктілігінің сипаттамасына сəйкес
кəсіби қызмет лауазымдарын атқаруға дайын болуын қамтамасыз етуі шарт.
Үйдегі өзіндік жұмыстар - дəрісхана оқуларынан тыс білім игеру процесінің
құрамдас бөлігі. Мұндай оқу қызметінің маңызы бүгінгі таңда өте жоғары,
себебі қазіргі нарықтық кезең əрбір оқушыдан үздіксіз өзіндік білім
жинақтау мен дербес танымдық іс-қызмет дағдыларын қалыптастырып, жетілдіріп
баруды талап етуде.
Оқушының ой-өрісі, ерік қабілеті мен ұнамды мінез қасиеттерінің дамуы осы
үйдегі өзіндік оқу жұмыстарының дұрыс жолға қойылуынан.
Кеңес – оқу формасы ретінде оқушыға жетімсіз игерілген не тіпті игерілмеген
оқу материалы бойынша жəрдем көрсету мақсатында ұйымдастырылады. Пəнді
тереңдей меңгеруге қызығу білдірген оқушыларға өз алдына кеңес өткізіледі.
Кеңестерде оқушылар емтихан жəне сынақтарда қойылатын талаптармен
таныстырылады.
Жеке-дара жəне топтық кеңес түрлері ажыралады.
Емтихан- оқушылар білімін жүйелестіру, анықтау жəне бақылау мақсатында
ұйымдастырылатын оқу формасы. Емтихандардың білім игерудегі маңызы – көп
күш-қуат талап ететін қиыншылық жағдайларында оқушының ақыл-парасат, ерік,
мінез қабілеттерін жүзеге шығарып, жедел дамуына дем беру.
Емтихан өткізудің əрқилы формалары: емтихан билеттеріндегі сұрақтарға жауап
беру, шығармашылық жұмыс орындау, жарыстарға қатысу, зерттеу нəтижелерін
қорғау, тест сынақтары жəне т.б. – қолданылады.
Сынақ - міндет, мəні бойынша емтихандармен жақын оқу формасы. Сынақты
емтихан алдындағы дайындық оқу ісі ретінде қарастыруға да болады.
Пəн үйірмелері жəне осы тектес басқа да оқу формалары (шеберханалар,
зертханалар, кафедра, студия)- бағыт-бағдары, мазмұны, жұмыс əдістері, оқу
уақыттары жəне т.б. бойынша көп түрлілігімен ерекшеленеді. Пəн
үйірмелеріндегі оқу-жұмыстары шəкірттердің қызығулары мен бейімділіктерін,
оқуға болған ұнамды қатынастарын дамытып, білім игеру сапасын арттырады.
Үйірме жұмысының негізінде ғылыми қоғамдар (кіші академиялар жəне т.б.)
ұйымдастырылуы мүмкін. Олар мектептегі көптеген үйірмелер жұмыстарының
басын біріктіріп, реттестіреді; көпшілік шараларға ұйытқы болады,
конкурстар мен олимпиадалар ұйымдастырып, өткізеді.
Конкурс жəне олимпиадалар –оқушылардың білім игеру жолындағы белсенді
қызметтеріне дем беріп, оларды өрістете түседі, шығармашылық қабілеттерін
арттырады, бəсеке, жарыс жеңісіне ынталандырады. Конкурстар мен
олимпиадалар əрқилы деңгейде: мектеп, аймақтық, республикалық, халықаралық
- өткізіледі. Соңғы кезеңдерде мұндай оқу формаларының қашықтықтан интернет
торабы арқылы ұйымдастырылатын мүмкіндіктері пайда болды.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
1. Оқудың ұйымдастырылу түрі деген не?
2. Оқудың сынып-сабақтық формасының ерекшелігі неде?
3. Сабақ құрылымының əртүрлі болуының себебі қандай?
4. Оқу процесінің əртүрлі ұйымдасу формаларына өз тəжірибеңізден мысал
келтіріңіз.
5. Негізгі оқу түрлері жəне олардың ерекшеліктері қандай?
Әдебиеттер:
1.Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
2.С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
3.Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
4.Бержанов К.Б., Мусин С.М., Педагогика тарихы. Алматы-2004.
5.Дүсембекова Ш.Д. Педагогика. Семей 2004 ж.
Тақырып 9. Қазіргі педагогикалық технологиялар .
Мақсаты:педагогикалық технологиялар туралы тұтас білімді қалыптастыру және
күнделікті оқыту технологиясының жетістіктерімен кемшіліктері.
Жоспар:
Технология туралы ұғымдар.Педагогикалық технологияларға негізгі
сипаттамалар.
Оқытудың әдеттегі дәстүрлі технологиясы.
Кейбір жаңа педагогикалық технологиялар.
Біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың технологиясы.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
«Технология» ұғымына анықтама беріңіз. Технология ғылым ретінде және
технология практика дегеніміз?
Педагогикалық технологияларының мәнін ашып көрсетіңіз.
Дәстүрлі оқыту технологиялардың концептуалдық анықтамаларын атаңыз.
Дәстүрлі оқыту технологиялардың жақсы да жаман жақтарын атап көрсетіңіз?
Ынтымақтастық педагогикасы өкілдерін атап шығыңыз.
Республикадағы инновациялық меткептерден мысалдар келтіріңіз.
«Ұстаздарды дайындаудағы технологиялық» нені көздейді?
Әдебиеттер
Әбиев Ж. Педагогика. Алматы., 2004.
ҚоянбаевЖ.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттеріне
арналған оқу құралы.- Алматы, 2004-420 бет.
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А., 2002
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Щуркова Н.Е. Педагогические технологии. М., 2002
Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – М., 1998.
Тақырып 10. Мектепті басқару және менеджмент. Мектептегі әдістемелік
қызмет және мұғалімдерді аттестациялау.
Мақсаты: Менеджмент түсінігіне анықтама беру және оның мәнін ашу, білім
беру жүйесін басқару және білім менеджерінің қызметімен таныстыру.
Мектепті басқарудың максаты мен міндеттерін анықтау. Қазіргі заман мектебі
жұмысын басқару әдісінің теориялық негізін айқындау.
Жоспар:
Менеджмент түсінігі және оның мәні.
Білім беру жүйесін басқару және білім менеджерінің қызметі.
Мектепті басқарудың максаты мен міндеттері.
Менеджменттің негізінде мектепті баскару және педагогикалык басқару.
Педагогикалык баскарудың мәні.
Мектептің әдістемелік жұмысы.
Мектеп жұмысын жосларлау.
Басқару - өте ежелгі тәжірибе болып табылады. Адамдар топтар мен ұйымдарға
бірігіп өмір сүре бастаған кезден басқару қажеттілігі пайда болады. Ерте
кездегі Вавилонды, Египет пирамидаларын, Македонияны, Римді еске алатын
болсақ, соның ббарлығы да үлкен үйлестіру, ұйымдастыру қызметтері арқылы
жүзеге асрылып кедеді. Дегенмен, басқару- қызмет пен тәжірибе ретінде өте
ежелгі сипатқа ие болғанымен, ғылым және зерттеу саласы түрінде
салыстырмалы түрде алғанда жаңа боып табылады. Өйткені көп басқару қызметі
орындайтын орта буын басшыларының болмауы, басқару қызметтерінің нақты және
деректі түрде бөлінбеуі, басшылықтың мұрагерлік және тәртіп алу арқылы
берілу әдісі осыған түрткі болады. Қорыта айтқанда, 20 ғасырға дейінгі
кезең де жүйелі, жан- жақты түрде басқару ғылымы жайлы ешкім терең ойлана
қоймады. Мәселен, 20- ғасырдың басындағы Нью- Ланардегі Робер Оуеннің
батыл да тамаша әлеуметтік сипаттағы тәжірибесін ешбір бассшы өз
тәжірибесінде қолданған емес. Басқаша айтқанда, соңгғы ғасырға дейін
басқарудың ғылыми- әдістемелік маңызы айтарлықтай дамымай келді.
Өндірісті шоғырландыру мен жаратылыстану техникалық білімдері
жетістіктері нәтижесінде басқаруға ғылыми жүйе ретінде қызығып көңіл бөлу
20 ғасырдың басынан орын алды. 1911 жылы жарияланған Фредарик У. Тейлордың
«Ғылыми басқакру қағидалары» атты еңбегі осы үлкен ғылыми бастаманың
ұйытқысы еді. Тейлордың пікірінше тиімді ғылыми басқару ұдайы бақылау,
тәжірибе жасау және ой- саналық, топшылау арқылы анықталған көрсеткіштер
көмегімен бизенсті жпандандыратын қызмет саласы болып саналады. Тейлор өз
теориясын тұжырымдай келе, мынада йтоқтамға келеді: «дәстүрл әдістің орнына
– ғылымо, қарама- қарсылықтың орнына – үйлесімділік, дербес жұмыстың орнына
ынтымақтастық, еңбек өнімділігін арттыру, өте қажетті барынша қолайлы
жағдай жасау...»
Кең мағынасыда алғанда, басқару дегеніміз- қоғамдық ұдайы өндірісті
нысаналы түрде үйлестіріп отыру. Басқару табиғаттың барлық құбылыстарына
тән. Бүкіл айналадағы дүниеден оның үш компонентін: өлі табиғаттағы тірі
табиғатты және адам қоғамын бөліп көрсетуге болады. Мұның өзі басқару
процестерін былайша ірі көлемде саралауға мүмкіндік береді: өлі табиғаттағы
басқару процестері техникалық жүйелер (техникалық жүйелерді басқару), Ф.
Энгельс еңбек құралдарын басқаруға «заттарды басқару» деген анықтама
берген:
- тірі организмдерді (биологиялық жүйелердегі) басқару процестері;
- қоғамдағы (әлеуметтік жүйедегі) басқару процестері
«Техникалық жүйелердегі басқару дегеніміз» - адамның көрінеу қатысуынсыз
өлі табиғаттағы (станоктармен механизмдермен) басқару. Бұл жүйелермен
техникалық ғылымдар айналысады.
«Биологиялық жүйелерді басқару» - тірі табиғаттағы, биологиялық
дүниедегі басқару. Ол басқару процесіне философиялық сипат береді.
Басқарудың бұл саласы- жаратылыстану ғылымы зерттейтін тақырып.
«Әлеуметтік (қоғамдық) жүйелерді басқару дегеніміз»- шын мәнінде келгенде
адамдарды басқару. Қоғамның ең басты «өндіргіш күші» ретінде адамдар
табиғат пен қоғам заңдарын танып, оларды материалдық игіліктерді өндіру мен
тұтыну процесінде пайдаланады. Зерттеу объекті - әлеуметтік- экономикаық
жүйелер, ал пәні өндірісті басқару жүйесі болады. Француз экономисі, «саяси
экономия» деген терминнің авторы Антуан Монкретьеннің (шамамен 1575-1621)
өзі де елдің шаруашылығын ең алдымен мемлекеттік басқару объектісі деп
ойлаған болатын. Басқарудың бұл жағы әлеуметтік ғылымдар зерттейтін
тақырып. Басты ерекшелігі басқарудың нысаналылығында, саналы көзқараста
болып табылады.
Бұл жүйе саяси, экономикалық, рухани, әлеуметтік (әлеуметтік қатынастар)
басқару болып бөлінеді – олар қоғам өмірінің тиісті салаларын көрсетеді.
Қоғам өмірінің осы салаларын негізге алғанда әлеуметтік басқару үш түрге:
экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, қоғам өмірінің, рухани саласын
басқару түрлеріне бөлінеді.
Әлеуметтік экономикалық процестердің өздері тұрақты және үздіксіз
болғандықтан, экономиканы басқару үздіксіз сипатталады.
Бұл жүйенің факторлары: еңбек бөлінісі, мамандандыру, кооперация, қоғам
өмірінің үздіксіздігі, нысаналылық.
Басқару ол біздің айналамыздағы дүние элементтерінің бірі болып табылады.
Бірақ басқару процестерін тарихтан тыс және басқаруды жүзеге асыру
саласынан қол үзген деп қарастыруға болмайды.
Басқарудың анықтамалары көп. Олардың кейбіреулері мынандай:
Басқару дегеніміз жүйенің жаңа сол жүйеге арналған күйге көшуі (академик
Берг);
Басқару – не істеуге тура келетінін және мұны қайткенде, мейлінше жақсы
және арзан істеуге болатынын білу өнері (Тейлор).
Басқа да бірқатар анықтамалар бар.
Жалпы қорытынды мынандай: басқарудың нақты тарихи және саяси сипатын барлық
(басқару анқтымасының) авторлары атап көрсетеді. Оның нысаналылығы атап
айтылады.
Басқарудың екі жағы бар. Бірінші жағы еңбек бөлісінің қажеттігіне
байланысты. Екінші жағы басқару қашанда билігі бар өкілеттікпен (әлеуметтік
экономикалық аспект), белгілі бір мақсатт іске асырумен байланысты.
Барлық қоғамдық жүйелер ішінен зерттеу үшін басқару ғылымы қоғамдық
өндірісті басқаруды таңдап алады. Ол мынандай буындардан: жалпы
қоғамдық өндірісті басқару, материалдық игіліктер өндіруді басқару, рухани
игіліктер өндіруді басқару және қызмет көрстеуд басқару буындарынан тұрады.
Бұл арада оларардың арасында көлбеу байланыстар бар екені әбден айқын
көрінеді. Материалдық игіліктер өндіру басым болады, өйткені басқарудың
басты обектісі сол. Ол материалдық негіз ретінде рухани игіліктер өндіру
мен қызмет көрсетуді алдын – ала анықтайды, ал сонымен қатар, олар
материалдық игіліктер өндіруге ықпал жасайды.
Басқарудың бастапқы негізі басқарудың қалыптастырылуы мен мақсатын таңдап
алу болып табылады. Адамның кез- келген қызметінің басты белгісі – нысаналы
қызмет. Сондықтан да ерекше әлеуметтік қызмет ретінде басқаруға нысаналық
тән.
Әлеуметтік басқарудың айырмашылығы мынада: басқару субъектісі басқару
объектісіне қызметтің мақсатын анықтау жолымен ықпал жасайды.
Өтпелі кезең жағдайында экономиканы басқарудың орасан зор мақсаты нарықтық
қатынастарды реттеу әдістерінің икемді жүйесін жасау, халық шарушылығының
әлеуметтік жағынан бағдарланған, қоғам мүшелерінің лайықты өмір сүруі үшін
материалдық жағдайлар жасай алатын нарықтық экономикаға оңтайлы енуі
қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар, басқарудың перспективалы мақсаттарының бірі оны
кәсіпорындар мен аймақтар деңгейінде демократияландыруды одан әрі тереңдете
түсуі тиіс.
Өндірісті басқарудың ғылыми негіздері дербес ғылым болып табылады.
Оны жеке ғылымға бөлу факторлары мыналар: а) басқарудың әлеуметтік маңызы;
ә) эмпериктік білім жинақтау; б) ғылымды дамытудың материалдық
мүмкіндіктері.
Өндірісті басқарудың ғылыми негіздері үш бөліктен тұрады, олар
ғылымның пәні, әдісі, теориясы.
«Басқарудың ғылыми негіздері» және «басқару теориясы» (ғылым) деген
ұғымдарының ара жігін ажырата білуі керек.
Басқару теориясы басқару практикасында объективті заңдарды саналы
пайдаланудың формаларын зерттеумен шектеле алмайды, бірақ ол ең алдымен бір
тұтас нәрсе ретінде басқару заңдарын және басқарудың барлық бөліктерін
тұтас етіп( белгілі жүйеге) интеграциялау заңдарын тұжырымдауға тиіс.
Басқару теориясы екі бөліктен тұрса да, ғылым ретінде біртұтас.
Олардың біреуі қисынды талдау негізінде өндірісті басқарудың жалпы заңдары
мен қағидаларын зерттейді, ал сөздің тар мағынасында алғанда ол басшылық
теориясы деп аталады. Екіші бөлігі басқару өнері деп аталады. Ол нақты
тәжірибе негізінен алынған тәжірибелік қорытындылар арқылы басшылардың
белгілі бір категориялары үшін басқару үлгілерінің жүйеге келтірілген
жиынтығын қалптастырып, сол арқылы басқару теориясын байыта түседі. Басқару
ғылымның пәні экономиканы басқару процесінде пайда
болатын қызметкерлердің қатынасы болып табылады немесе басқа бір анықтамасы-
басқару қатынасын басқару ғылымының пәні деп анықтауға болады.
Басқару қатынастары аса маңызды әлеуметтік – экономиклық категория
болып табылады. Өндірісті басқару теориясында бұл категорияның ерекше орын
алу себебі – оның зерттейтін пәні- басқару қатынастары болуына байланысты.
Басқару қатынастары мынандай ұйымдастырушылық түрлерге бөлінеді:
біріншіден басқарушы және басқарылушы жүйелер арсындағы, яғни тікелей
басқару субъектісі мен тікелей өндіру объектісі арасындағы қатынастарға,
екіншіден басқарылушы жүйенің өз ішінде де басқару қатынастары болады:
а) басқару сатылары арасындабасқару аппаратының арасындағы қатынастар
( тік байланыстар);
ә) әрбір сатыны басқару буындарының арасында. б) басқарушы
жүйенің әртүрлі сатыларындағы аттас функционалдық басқару буындары
арасындағы қатнастар: мысалы министрліктің оспар- экономикалық бөлімі
арасындағы қатынастар және т.б.
Үшіншіден, басшылар мен әрбір басқару буныындағы бағыныштылар
арасындағы қатынастар (субординация қатынастары).
Төртіншіден, басшылар арасындағы және бағыныштылар арасындағы
қатынастар (координация қатынастары).
Белгілі қатынастар жүйесі тұрғысынан алғанда, басқару; ішкі және
сыртқы болып бөлінеді.
Қатынастардың сипаты және жасаушыларының санына қарай оларды
басқаруды: жүйеаралық, жеке адамдар арасындағы, және аралас сондай- ақ,
коллективтік және жеке қатынастарға бөлуге болады, ал олар өз кезегінде:
тура, топтық және айқас қатынастарға бөлінеді.
Басқару қатынастары жасалу уақты бойынша: уақытша және тұрақты
қатынастар болып бөлінеді.
Басқару қатынастары объектіге ықпал ету бағыты және дәрежесі жөнінен
тікелей (бұйрықтар, өкімдер) және жанама (кеңестер, консультациялар,
хабарламалар) қатынастарға бөлінеді.
Менеджмент дегенді негізінде өз еңбегін пайдаланып, интелектісін және басқа
да адамдардың тәртібін пайдаланып жетекшінің қойылған мақсатқа жете білуі.
Басқаша айтқанда бұл ғылым саласы және адамдарды және әлеуметтік
процестерді басқару өнері.
Педагогикалық менеджмент – бұл қағидалардың, әдістердің, ұйымдастырылған
формалардың, технологиялық әдіс жинақтарының қызметін көтеруге және
дамытуға бағытталған педагогикалық жүйелерді басқару.
Білім беру процесінің астарында оны құраушы үш процесс бар:
Оқу-тәрбиелік, оқу- танымдық және өзіндік білім алу процестері.
Педагогикалық менеджмент анықтамасына қарап, кез келген оқытушы оқу
-танымдық процесінің менеджері екенін көреміз (оларды басқару субъектісі
ретінде) ал, орта білім беру мекемелерінің жетекшісі- жалпы алғандағы оқу-
тәрбиелік процесінің менеджері (осы процесті басқаратын субъект ретінде).
Педагогикалық менеджметтің (білім беру процесін басқарудың теориясы,
әдістемесі және технологиясы) өзіндік ерекшелігі және өзіне ғана тән
заңдылықтары бар. Бұл ерекшелік ең алдымен өзіндік құралынан,
қажеттілігінен, қаруынан және менеджер еңбегінің нәтижесінен көрінеді.
Менеджер еңбегінің құралы- білім беру процесіндегі басқарылатын субъектінің
қызметі болып табылады.Еңбек қажеттілігі- ақпарат.Еңбек қаруы- сөз, тіл,
сөйлеу.
Оқу-танымдық процесі менеджерінің еңбегінің нәтижесі оқушылардың білім алу
, тәрбиелену және даму дәрежелері болып табылады.
Тәжірибе көрсеткендей орта білім беру мекемелерінде білім беруді басқарудың
төмен болу себебі- жүйеге немқұрайлықпен қарау. Ол осы жүйедегі бір-бірімен
байланысты субъектілердің арасында қарама-қайшылық туғызады. Соның
нәтижесінде субъекті және объекті болып бөлінеді. Педагогикалық менеджмент
тұрғысынан осы орта білім беру мекемелері жетекшілері мен оқытушыларының
қызметі оқу-тәрбие, оқу-танымдық процесінің менеджері ретінде осы
немқұрайлық пен шығармашылық арасындағы қарама-қайшылықты шешу болып
табылады.
Орта білім беру мекемелеріндегі оқушылардың оқу-танымдық процестерін
оқытушымен басқару проблемасын жақсартудың бірден-бір шарты олардың жете
білушілігі мен оқытушыға лайықты кәсіби шеберліктермен қамтамасыз
ету.Менеджмент субъектісі ретінде оқытушының жете білушілігі оның кәсіби
функцияларын орындау даярлығымен, әлеуметтік құрылулармен үйлесімді
бірлікте болуымен және оның психо-педагогикалық дайындалуымен сипатталады.
Мұндағы ең бастысы – педагогикалық шеберлік.Зерттеулердің негізінде
«педагогикалық шеберлік» түсінігіне біз келесі мағыналарды кіргіземіз:
мұғалімнің оқу мақсаттарын, тәрбилеудің және олардың диалектикалық өзара
байланыста және бірлікте дамуын шеше білу;
оқушылардың назарын аудару және оқылатын материалмен қызықтырып әкету;
оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктерін есепке алу,сонымен қатар
олардың даму дәрежесін ескеріп сол негізінде дара және дифференцияланған
күтіммен қамсыздандыру;
адамгершілікте және демократиялық негізде оқушылармен өзара қарым-қатынас
құра білу;
ең қиын және оқушылардың күтпеген сұрақ қою кездерінде өзін жоғалтып алмау;
оқыту барысында теория мен тәжірибені біріктіре білу;
өз жұмысында алдыңғы жаңа педагогикалық ғылымдар мен тәжірибелерді сауатты
қолдана білу;
«еңбек қаруын» пайдалана білу- сөзбен,сөйлеумен;
Сын ойлай білу және айқын белсенді позициялы болу, қиындықтардың алдында
ойыннан қалыс қалмау және оқушыларға сөздердің органикалық
бірлігін,сенімділікті және істі көрсете білу;
өз сабақтарын түрлендіре білу.
Студенттің өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
«Мектепті басқару» термині нені білдіреді?
Меткепті басқару қызметтеріне сипаттама беріңіз.
Педагогикалық қызметкерлерді аттестациялаудың негізігі мақсаты қандай?
Білім берудің мемлкеттік стандарты дегеніміз не және оған қандай талаптар
қойлады?
Қазақстандағы білім жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттарын атаңдар?
1.Теориялық жетістіктер.
2.Педагогикалық менеджметтің әдіснамалық проблемалары
3.«Менеджмент» ұғымына берілген анықтама түрлері.
Әдебиеттер:
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Щуркова Н.Е. Педагогические технологии. М., 2002
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Внутришкольные управление. Вопросы теории и практики//Под ред. Т.Ц.Шамовой.
М., 1991.
Поташник М.М. Управление школой. М., 1994.
Государственные стандарты среднего образования Республики Казахстан /
К.У.Устемиров. – Алматы, 1998.
Закон РК «Образовании». – Алматы, 1999.
Бердалиев К.Б., Өмірзаков С.П., Есенгазиев Б.К., Ерғалиев Қ.Р. Басқару
негіздері.-Алматы, 1997
Практикалық тақырыптары және оның қысқаша мазмұны
1.Тақырыптың атауы: Қазақстандағы кеңес кезеңдегі (1917-1991жж.)
педагогика ғылыми мен білім жүйесі. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы
педагогика ғылымы мен білім жүйесі.
Сабақтың мақсаты: ҚР қазіргі заманғы білім беру жүйесімен таныстыру, білім
беру философиясының мәні ашу.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтар бойынша дайындалу барысында тест әдістемесінің қолдану тарихын
кезеңдерге бөліп қарастырған жөн. Әр кезеңдегі атақты ғалымдардың
еңбектерін ескеру қажет.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазіргі кездегі білім берудің мәні қандай?
2. Білім беру философиясы жайлы түсінік
3. Педагогикалык парадигма дегеніміз не?
4. Білім беру философиясының пәніне, нысанасына нені жатқызуға болады?
5. Білім беру құндылык екендігін қалай негіздеуге болады?
6.Білім беру неліктен процесс, іс-әрекет ретінде карастырылады?
7.Білім мазмұны қалай түсіндіріледі?
8.Білім мазмұнының мəнін анықтауға байланысты теориялық бағыттар қандай?
9.Білім мазмұнын іріктеу негіздері қандай?
10.Мемлекеттік білім стандартының міндеті неде?
11.Мемлекеттік білім стандартының негізгі бірліктерін атаңыз.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
1. ҚР «Білім туралы» заңы. Астана. - 2007.
2. Гсршунский Б.С. Философия образования для XXI века. - М. 1998.
3.Педагогика: Қазақша және орысша түсіндірме терминологиялық сөздік
//Ғыл.жетекш. жасаған және жалпы ред. Басқарған проф. Ш.К.Беркімбаева, проф
А.Қ.Құсаинов. - Алматы; 2007. - 248 бет.
2.Тақырыптың атауы : Мұғалімдерді кәсіби даярлаудың педагогикалық
теориясы. Педагогика -адамды тәрбиелеу туралы ғылым.
Мұғалімдердің оқушылардың негізгі құдіреттіліктерін қалыптастыруға
дайындығы оның кәсіби табысты қызметінің шарты ретінде.
Сабақтың мақсаты: Мұғалімге қойылатын талаптар, оның құқықтары мен
міндеттерімен таныстыру, әлеуметтік маңызымен таныстыру.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар:
Мұғалім мамандығының әлеуметтік маңызын ашу. Мұғалімнің жеке басы және оның
педагогикалық процестегі ролі қандай?
Бақылау сұрақтары:
1. Мұғалім мамандығның әлеуметтік маңызы неде?
2. Мұғалім мамандығының гуманистік сипаты неде?
3. Педагогикалық іс-әрекеттің ұжымдық сипаты неде?
4.Неліктен қоғам дамуына байланысты мұғалім тұлғасына қойылатын
талаптар да өзгеріп отырады?
5. Мұғалім профессиограммасы дегеніміз не?
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана, Ақорда, 2007 жылғы
шілденің 27-сі. № 319-Ш ҚРЗ.
ҚР білім береуді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
багдарламасы. Астана, 2005. 31 бет.
Берікханова А.Е. Педагогикалық мамандыққа кріспе. Оқу құралы.: А.2009ж
Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
3.Тақырыптың атауы : Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің мәні мен мазмұны.
Жеке тұлғаны тәрбиелеу , қалыптастыру дамыту факторлары. Тұтас
педагогикалық процестің мәні.
Сабақтың мақсаты:. Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің мәні мен мазмұнына
түсінік беру. Жеке тұлға ұғымының мазмұнымен таныстыру, индвид, жеке
тұлға, даралық ұғымдарының мәнін ашу. Болмысты ғылыми тану тәсілері
туралы түсінікті қалыптастыру, ғылыми педагогикалық ойлауды дамыту.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар:
Семинар сабағына дайындалу барысында қазіргі кездегі басылымдар бетіндегі
ғылыми мақалалардың мазмұнымен танысу керек.
Бақылау сұрақтары:
1.“Жеке тұлға” деген ұғымды және оның құрылымдық компоненттерiнiң
мағынасын ашыңыз.
2.Жеке тұлғаның қалыптасуымен байланысты негiзгi ұғымдарды сипаттаңыз.
3.Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негiзгi теориялық-?діснамалық амал-
тәсiлдерiнiң сипаттамасын берiңiз.
4. Ғылыми-зерттеу әдісі дегеніміз не?
5.Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
6.Субъектiнiң іс-әрекетi жеке тұлғаның қалыптасуының басты факторы екенiн
дәлелдеңiз.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
1.Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
2.С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
3.Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
4.Бержанов К.Б., Мусин С.М., Педагогика тарихы.
4.Тақырыптың атауы : Тәрбиелеу мақсаттары, оның әлеуметтік шарттары.
Әлеуметтендіру педагогикалық құбылыс ретінде. Педагогикалық процестегі
мұғалім мен оқушылар ұжымының өзара байланысы және өзара әрекеті.
Сабақтың мақсаты: Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері жөнінде түсінік беру,
тәрбие жұмысының түрлерімен таныстыру.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар:
Педагогикалық процестегі балалар ұжымының жағдайын зерделеу әістемесін
ашып көрсету. Педагогикалық процесте балалар ұжымы мен мұғалім
ықпалдастығын ашатын педагогикалық жағдайларды таңдау.
Бақылау сұрақтары:
1) Тәрбиенің тәсілдері, түрлері мен әдістерінің тұтас педагогикалық
процесте алар орны қандай?
2) Оларды неге педагогикалық процестің қозғаушы күші деп атайды?
3) Іс-әрекеттің түрлері (таным, қарым-қатынас, ойын, еңбек) тәрбиелік
ықпал етудің амалдары екенін дәлелдеңіз.
4) «Педагогикалық ықпал ету тәсілдері», «түрлері», «тәрбие әдістері»
ұғымдарының анықтамасын берңііз.
5) Педагогикада тәрбие әдістерінің қандай топтары бар? Осы топтар
құрамындағы тәрбиенің нақты тәсілдерін атаңыз.
6) Оқушылардың санасы мен мінез-құлқын қалыптастыру әдістерін
сипаттаңыз.
7) Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мен оң тәжірибесін қалыптастыру
әдістерін түсіндіріңіз.
8) Оқушылардың мінез-құлқын ынталандыру әдістерін жіктеңіз.
9) Этикалық әңгіме-сұхбат әдісінің мәнін ашыңыз.
Мадақтау мен жазалау әдістерін қолданудың негізгі шарттарын атаңыз.
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
Әбиев Ж. Педагогика. Алматы., 2004.
ҚоянбаевЖ.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттеріне
арналған оқу құралы.- Алматы, 2004-420 бет.
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К. Жалпы педагогика. Алматы,2005.
Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А., 2002
5.Тақырыптың атауы: Отбасылық тәрбие негіздері
Сабақтың мақсаты: жанұя тәрбиесінің тұтас педагогикалық процесс ретінде
мәнін ашу.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар
Жанұяның педагогикалық процесінің негізгі сипаттарын зерттеу үшін
диагностикалық әдістер жиынтығын зерттеу керек
Бақылау сұрақтары:
1.Жанұяның педагогикалық процесінің құрылымын ашыңыз. «Жанұяның
педагогикалық процесінің компоненттері және олардың ара - қатынасы»
сызбасын жасаңыз.
2. Педагогикалық процестің заңдылықтары мен принциптерінің жанұядағы бала
тәрбиесінің нәтижелілігіне ықпал әсерін көрсетіңіз.
3.Жанұяның педагогикалық процесі дамуының қозғаушы күші неде?
4. Жанұяның педагогикалық процесінің дұрыс ұйымдасқан ы туралы қандай
көрсеткіштер арқылы білуге болады?
5. Жанұяның педагогикалық процесінің негізгі сипаттарын зерттеу үшін
диагностикалық әдістер жиынтығы керек екенін дәлелдеңіз?
6.Сынып жетекшісіне тәрбиелік жұмыс жоспарын құруда жанұяның педагогикалық
процесінің қандай көрсеткіштерін ескеру керек?
7.Мектеп пен жанұяның ынтымақтастық әрекетінің негізгі формаларын атаңыз?
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
Сластенин В.А., Исаев И.Ф. Педагогика Уч. пособие. – М.: Школа-пресс, 1997.-
512 с.
Харламов В.Ф. Педагогика. М., 1999.-512 с.
Селиванов В.С. Основы общей педагогики: теория и методика воспитания. М.,
2000.
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Щуркова Н.Е. Педагогические технологии. М., 2002
Щуркова Н.Е. Программа воспитания. М., 1998
Никандров Н.Д. Духовные ценности и воспитание человека// педагогика. –
1998. - №4.
6.Тақырыптың атауы: Оқыту үрдісі: мақсаты, міндеттері, қызметі. Оқыту
әдістері,формалары, ұстанымдары, заңдары.
Сабақтың мақсаты: Оқыту әдістері туралы мәлімет беру, қолдану жолдарымен
таныстыру, дүрыс таңдау принциптерімен таныстыру.
Оқудың сынып-сабақтық формасының ерекшелігімен таныстыру, сабаққа қойылатын
негізгі талаптармен таныстыру.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар:
Сабақтың даму тарихын педагогикалық ғылыми еңбектер арқылы ашу.Оқыту
әдістемесінің салыстырмалы тиімдлігін көрсету. Сұрақтарды қарастыру
барысында әдістемелердің өткізілу нұсқауларын мысалға келтіріп, талдау
қажет.
Бақылау сұрақтары:
Оқудың ұйымдастырылу түрі деген не?
Оқудың сынып-сабақтық формасының ерекшелігі неде?
Сабақ құрылымының əртүрлі болуының себебі қандай?
Оқу процесінің əртүрлі ұйымдасу формаларына өз тəжірибеңізден мысал
келтіріңіз.
Негізгі оқу түрлері жəне олардың ерекшеліктері қандай?
Оқыту әдістерді топтастыру.
Оқыту әдістері, құралдары және оларды жіктеу
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
Бабаев С.Б, Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы 2006.
С.Ш. Әбенбаев, А.М. Құдиярова, Ж.Ә. Әбиев «Педагогика» Астана 2003.
Ж. Әбиев, А.М. Құдиярова, С. Бабаев «Педагогика» Алматы 2004.
Бержанов К.Б., Мусин С.М., Педагогика тарихы. Алматы-2004.
Дүсембекова Ш.Д. Педагогика. Семей 2004 ж.
ҚоянбаевЖ.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттеріне
арналған оқу құралы.- Алматы, 2004-420 бет.
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А., 2002
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
7.Тақырыптың атауы Қазіргі педагогикалық технологиялар .
Сабақтың мақсаты:педагогикалық технологиялар туралы тұтас білімді
қалыптастыру және күнделікті оқыту технологиясының жетістіктерімен
кемшіліктері.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар:
Республикадағы инновациялық меткептерден мысалдар келтіру. Дәстүрлі оқыту
технологиялардың концептуалдық анықтама беру.
Бақылау сұрақтары:
«Технология» ұғымына анықтама беріңіз. Технология ғылым ретінде және
технология практика дегеніміз?
Педагогикалық технологияларының мәнін ашып көрсетіңіз.
Дәстүрлі оқыту технологиялардың концептуалдық анықтамаларын атаңыз.
Дәстүрлі оқыту технологиялардың жақсы да жаман жақтарын атап көрсетіңіз?
Ынтымақтастық педагогикасы өкілдерін атап шығыңыз.
Республикадағы инновациялық меткептерден мысалдар келтіріңіз.
«Ұстаздарды дайындаудағы технологиялық» нені көздейді?
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
ҚоянбаевЖ.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттеріне
арналған оқу құралы.- Алматы, 2004-420 бет.
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Щуркова Н.Е. Педагогические технологии. М., 2002
Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – М., 1998.
8.Тақырыптың атауы: Мектепті басқару және менеджмент. Мектептегі
әдістемелік қызмет және мұғалімдерді аттестациялау.
Сабақтың мақсаты:қазіргі заман мектебі жұмысын басқару әдісінің теориялық
негізін айқындау.
Тапсырманы орындауға әдістемелік нұсқаулар:
«Мектепті басқару мен басшылық ету» ұғымының ашу.Республикадағы орта білім
беру жүйесінің маңызды жақтары мен даму барысын көрсету.
Бақылау сұрақтары:
«Мектепті басқару» термині нені білдіреді?
Мектепті басқару қызметтеріне сипаттама беріңіз.
Педагогикалық қызметкерлерді аттестациялаудың негізігі мақсаты қандай?
Білім берудің мемлкеттік стандарты дегеніміз не және оған қандай талаптар
қойлады?
Қазақстандағы білім жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттарын атаңдар?
Оқытылатын тақырып бойынша әдебиеттер тізімі:
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Щуркова Н.Е. Педагогические технологии. М., 2002
Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
Внутришкольные управление. Вопросы теории и практики//Под ред. Т.Ц.Шамовой.
М., 1991.
Поташник М.М. Управление школой. М., 1994.
Государственные стандарты среднего образования Республики Казахстан /
К.У.Устемиров. – Алматы, 1998.
Закон РК «Образовании». – Алматы, 1999.
5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
Кесте 1
|Неделя|СОӨЖ |СӨЖ |
| | | |
|1 |- |- |
|2 |- |- |
|3 |Тақырыбы:Педагогика -адамды |СӨЖ мазмұны: Педагогика -адамды |
| |тәрбиелеу туралы ғылым. |тәрбиелеу туралы ғылым. (кластер |
| |ОСӨЖ мазмұны: -педагогика пәні |құру) |
| |бойынша картотека құрастыру | |
| |(20-30 әдебиеттің атаулары) | |
|4 |- |- |
|5 |Тақырыбы:Қазақстанның тәуелсіздік |СӨЖ мазмұны: Шетелдік педагогика |
| |жылдарындағы педагогика ғылымы |тарихындағы педагогикалық идеалар|
| |мен білім жүйесі. |мен мектеп, тәрбие. Қазақ |
| |ОСӨЖ мазмұны: Қазақстанның |педагогика тарихындағы |
| |тәуелсіздік жылдарындағы |педагогикалық идеалар мен |
| |педагогика ғылымы мен білім |мектеп.Microsoft Power Point |
| |жүйесі.(тақырып бойынша реферат |презентация дайындау. |
| |дайындау 15-20 бет, А4) | |
|6 |- |- |
|7 |Тақырыбы: Тақырыбы: Тәрбиелеу |СӨЖ мазмұны: Тәрбиелеу мақсаттары,|
| |мақсаттары, оның әлеуметтік |оның әлеуметтік шарттары. Кесте |
| |шарттары. |құру (5-10 бет, А4) |
| |ОСӨЖ мазмұны: Педагогикалық | |
| |процестегі мұғалім мен оқушылар | |
| |ұжымының өзара байланысы және | |
| |өзара әрекеті.(реферат жазу) | |
|8 |- |- |
|9 |- |- |
|10 |Тақырыбы: Оқыту үрдісі: |СӨЖ мазмұны: Оқыту |
| |мақсаты, міндеттері, қызметі. |әдістері,формалары, ұстанымдары, |
| |ОСӨЖ мазмұны: әдістерге қысқаша |заңдары . Кесте құру (5-10 бет, |
| |тоқталу, салыстыру, кесте құру |А4) |
| |(«Әдіс», «Сипаты», «Кемшіліктері»,| |
| |«Артықшылығы») | |
|11 |- |- |
|12 |Тақырыбы: Қазіргі педагогикалық|СӨЖ мазмұны: Педагогикалық |
| |технологиялар . |технологиялардың жүйесін жасау. |
| |ОСӨЖ мазмұны: Педагогикалық | |
| |технология мәселелерін зерттеген | |
| |ғалымдар еңбегінің каталогын | |
| |жасау. | |
|13 |- |- |
|14 |- |- |
|15 |Тақырыбы: Мектепті басқару және|СӨЖ мазмұны: Педагог портфолиосын|
| |менеджмент. |жасау. |
| |ОСӨЖ мазмұны: Мектептегі | |
| |әдістемелік қызмет және | |
| |мұғалімдерді аттестациялау. | |
| |(реферат жазу 5 бет, А4) | |
І –рубеждік бақылау
1.Білім беру мекемесінің іс-әрекетін, құрылымын анықтайтын ережелер
жиынтығы:
+«Білім туралы» Заң.
Оқу жоспары мен бағдарламасы.
Білім беру тұжырымдамалары.
Қаулылар мен жарғы.
Білім беру стандарттары.
2.Әдістемелік жұмыстың мақсаты – бұл:
+Оқыту мен тәрбиелеудің тәжірибесіне қызмет ету.
Білім берушілік қызмет атқару.
Тәрбиелік қызметті жүзеге асыру.
Сабақтың міндетін орындау.
Нақты пәнге байланысты қызмет ету.
3.Аттестациялаудың мақсаты – бұл:
+Білім беру қызметкерлерінің мамандығы, педагогикалық кәсібилігі мен іс-
әрекеті деңгейлерінің өсуін, еңбегінің нәтижелі болуы мен бағалауының
тиімді жүйесін құру.
Мектеп ішіндегі моралдық, психологиялық жағдайды зерттеу.
Мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым-қатынасты анықтау.
Мектептің материалдық-техникалық базасын жақсарту.
Мектеп әкімшілігінің қызметін күшейту.
4.Мектептегі әдістемелік жұмысты ұйымдастыру формаларына әсер ететін
факторлар:
Мектеп әкімшілігінің қызметін күшейту, басқару стилін өзгерту.
+Мемлекеттің білім беру саласындағы саясаты, нормативті құжаттары,
мұғалімдердің педагогикалық мәдениеті, жаңашылдық деңгейі, әдістемелік
сауаттылығы, ұжым арасындағы қарым-қатынастар, мектептің технологиялық
мүмкіндіктері.
Мектептегі тәрбие жұмысының жоспарын жетілдіру.
Сынып жетекшілермен конференциялар өткізу.
Мектептегі ата-аналар комитетінің жұмысын жақсарту.
5. қажетті педагогикалық ақпараттар түрлері:
Апталық, күнделікті ақпараттар.
Өнер адамдары туралы ақпараттар.
+Бастапқы ақпарат, тактикалық ақпарат, жедел ақпарат.
Саяси ақпарат, спорттық ақпарат, әдеби ақпарат.
Техникалық құралдар туралы ақпараттар.
6.Педагогикалық ақпарат – бұл:
Мұғалімнің жалпы мәдени дайындығы, кәсіби-адамгершілік мәдениеті,
зерттеушілік мәдениеті, жаңашылдық іс-әрекетке қатысуы, диагностика
жүргізуі, әдіснамалық мәдениеті, басқару мәдениеті жөніндегі мәліметтер.
Оқу-тәрбие процесінің сапалық деңгейі, оқыту процесінің нәтижесі, жеке
оқушының үлгерімі туралы сипаттама.
+Тануға қажетті нысан туралы кез келген мәлімет ғана емес, педагогикалық
процестің негізгі сипаттамалар жағдайын бейнелейтін маңызы бар ақпараттар.
Педагогикалық процесс жағдайының себептерін анықтау, «педагог-оқушы»
жүйесінің мүмкіндіктерін, олардың арасындағы қарама-қайшылықтарын айқындау
және сипаттау үшін қажетті білім мен әрекеттің жиынтығы.
Мұғалімдердің әдістемелік жұмыстарының деңгейі, кәсібилігі, ізгілік қарым-
қатынасы туралы пікір.
7.Педагогика тығыз байланысты
Кибернетикамен
+Психологиямен.
Демографиямен
Статистикамен.
Географиямен
8.Тұлғаны әлеуметтендіру институтына жататындар:
Форма, әдіс,тәсіл.
+Отбасы, мектеп,микросреда (шағын орта) .
Диспут, тәрбие сағаты, конференция.
Педагогикалық кеңес, әдістемелік бірлестік.
Ата-аналар жиналысы.
9.Қазіргі оқыту теориясының әдіснамалық негізі:
+Таным теориясы.
Табиғаттың даму заңдылығы.
Қоғамның даму заңдылығы.
Білім алушылардың жас ерекшеліктері.
Білім беру туралы деректі құжаттар.
10.Білім берудегі ҚР мемлекттік саясатының принциптеріне жатпайтындар.
Білім берудің зайырлы сипаты.
+Ерлер мен әйелдерді бөлек оқыту.
Үздіксіз білім беру.
Барлық азаматтардың тең құқылығы.
Жалпы орта білімнің ақысыз оқытылуы.
11.Жеке тұлғаның ғылыми ақиқат жүйесі ретіндегі пікірінің құрастырушылық
сипатының формасы болып табылады:
+Білім.
Көз жеткізуі.
Көзқарасы .
Идеалары.
Құндылықтары.
12.Ынталандыруды өзгертуге бағытталған реакциялардың өзгерістері
сипатталатын теориялар:
Когнитивтік.
+Бихевиористтік.
Ассоциативті.
Прагматизмі.
Іс-әрекеттік.
13.Теориялық ойлаумен, тәжіриблік іс-әрекетте сезімдік қабылдаудың
бірлігімен көрінетін іс-әрекеттің аталуы:
Еңбек ету.
Тәжірибелік.
Өз бетінше.
+Танымдық.
Ойын.
14.Білім:
+Адамның әлемді сезінуі.
Оқулықтың мазмұны.
Жаңа материалдың мазмұны.
Оқушының үй тапсырмасы.
Адамның көзқарасының жүйесі.
15.Педагогика алғашқыда қай ғылым саласында дамыды:
Психологиялық.
+Философиялық.
Антрпологиялық.
Этикалық.
Эстетикалық.
16.Педагогика жатады:
Жаратылыстану ғылымдарына.
+Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарға.
Техникалық ғылымдарға.
Арнайы ғылымдарға.
Экономикалық ғылымдарға.
17.Қалай және қайтіп оқыту қажет деген көзқарасты қарастыратын ғылыми жүйе:
Тәрбие.
Оқу.
Даму.
+Дидактика.
Сабақ беру.
18.Оқытудың мотивтері:
Оқу жұмыстарына немқұрайды қарау.
Қоршаған ортаға теріс қатынас.
+Оқушының белсенді оқу әрекетіне және білім алу мазмұнын нәтижелі тануға
іштей оянуы
Оқуды қаламау.
Білім алушының оқу процесіне қатысуы.
19.Дидактика пәні:
Тәрбие.
+Оқу процесі және заңдылықтары.
Педагогикалық шеберлік.
Оқытудың принциптері.
Үздіксіз білім беру
20.Оқыту процесінің жалпы заңдылықтарын ашатын педагогиканың жеке
бөлімдері:
Мектептану.
+Дидактика.
Педагогика тарихы.
Тәрбие теориясы.
Этнопедагогика.
21.Мемлекеттің жинақы тарихи қалыптасқан және өзара байланысты оқу тәрбие
мекемелері және оның бағдарламалары:
+Оқу жүйесі
Кәсіби даярлық жүйесі.
Үздіксіз білім беру.
Өзін-өзі бейімдендіру.
Жалпыға бірдей орта білім беру.
22.ҚР білім беру жүйесін басқару мына негізде жүргізіледі:
Гуманитарлық білім берудің тұжырымдамасы.
Этномәдени білім беру тұжырымдамасы.
Жергілікті білім беру бөлімдерінің қатысуына.
Тіл туралы заңға.
+Білім беру заңына.
23.Қазіргі білім берудің даму тенденциясына не жатпайды.
Ақпараттандыру.
+Ұлттандыру.
Ізгілендіру.
Демократияландыру.
Компьютерлендіру.
24.“Ұлы дидактиканы” жазған кім:
Ж.Ж. Руссо.
И.Герберт.
+Я.А.Коменский.
А.Дистервег.
Джон Локк
25.Қазіргі замандағы педагогиканың атқаратын қызметі :
+Ғылыми-теориялық, практикалық,болжам жасаушылық .
Оқытушылық, тәрбиелік, тәжірибелік.
Қалыптастырушылық,болжам жасаушылық, дамытушылық.
Экономикалық ғылыми-теориялық, тәжірибелік.
Мативоциялық, тәжірибелік экономикалық
26.Педагогикалық процестің компоненттері:
Педагогтар, оқушылар
бала-бақша, мектеп, жоғары оқу орындары
+Мақсат, міндет, мазмұн, әдіс, форма, нәтиже
Оқыту бағдарламалары, оқулықтар, оқу жоспары
оқыту, тәрбиелеу, дамыту
27.Оқыту- бұл .
+Оқыту процесіндегі мұғалімнің іс-әрекеті.
Оқытудағы педагогтық қажеттілігі.
Оқыту процесінде тұлғаның білім алуы.
Педагогикалық процесс бойынша педагогтың кәсіби мүмкіндігі.
Жаңа материалды түсіндіру.
28.Мемлекеттің білім беру жүйесіне жатқызылады:
Мектеп,конфессиалды ұйымдар,спорттық бірлестіктер.
Отбасы,пәндік үйірмелер,мектептен тыс ұйымдар.
+Білім беру ұйымдарының жиынтығы (орта білім беру мекемелері,жоо,
коледждер) .
ЖОО, әскери ұйымдар,консерваториялар.
Лицей,балалар үйі,діни ұйымдар.
29.Жалпы білім берумен түсіндіріледі:
Барлық өндірістік процестердің негізгі қағидаларымен таныстыру.
+Оқушыларды табиғат пен қоғам туралы ғылым негіздерімен , таныстыру;
дүниетанымын кеңейту, эстетикалық мәдениетті, адамгершілікті дамыту
Адамды белгілі бір кәсіпке дайындау
Қарапайым өндірістік құралдармен жұмыс істеу дағдысын меңгеру
Ғылыми дүниетанымын қалыптастыру.
30.Жеке тұлғаның объективті қоғамдық қатынасқа икемделуі:
Әдет.
Дағды.
Даму.
+Әлеуметтану
Іскерлік.
31.Жеке тұлғаның дамуындағы негізгі қозғаушы күшіне жататындар:
Тұқымқуалаушылық.
Тәрбиенің принциптері.
Тәрбие әдісі.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдісі.
+Қарама-қайшылық .
32.Жеке тұлғаны қалыптастыру:
Әр түрлі жағдайлардың адамдардың саналы қызметіне тәуелсіз түрде ықпал
етуі.
Адам ағзасындағы сандық өзгерістер процесі мен нәтижесі.
Білімді игеру барысында теориялық және тәжірибелік істерді атқаруға
өздігінен салалы түрде дайындығы.
Нақты тәрбие міндеттеріне бағытталған тәрбие жұмыстарының нәтижесі .
+Барлық әлеуметтік,идеологиялық,психологиялық және т.с.с ықпалымен адамның
әлеуметтік жан иесі ретінде қалыптасуы.
33.Оқытудың мотивтері:
Оқу жұмыстарына немқұрайды қарау.
+Оқушының белсенді оқу әрекетіне және білім алу мазмұнын нәтижелі тануға
іштей оянуы
Қоршаған ортаға теріс қатынас.
Оқуды қаламау.
Білім алушының оқу процесіне қатысуы.
34.Тұлғаның дамуына әсер ететін жетекші факторлар:
Қарым-қатынас.
Өзін-өзі тәрбиелеу.
+Орта,тәрбие тұқымқуалаушылық.
Отбасы.
Жолдастары.
35.Әлеуметті жетілуді қандай сапалар сипаттайды:
+Жауапкершілік, өздігінен дамуға ұмтылу, әлемге позитивті қатынас,
толеранттылық.
Тұқымқуалаушылық,авторитарлық,жігерлілік.
Альтруизм,еңбексүйгіштік.
Қайсарлық,іскерлік,эгоистік.
Нәтижеге талпынушылық,тапқырлық.
36.Тұлғаның қалыптастыру бойынша саналы іс-әрекеттің өзіндік адамгершілік
сапасы:
Өзін-өзі дамыту.
+Өзін-өзі тәрбиелеу.
Өзін-өзі білімін көтеру.
Өзін-өзі басқару.
Өзіндік жетілдіру.
37.Қарым-қатынас ол:
+Айнала қоршаған дүниемен адамдар арасындағы байланысты тұрақтандырушы.
Адамның мінез-құлқы.
Алған білімді меңгеру.
Қазіргі заманды түсінудің проблемасы.
Тұлғаның көзін жеткізу.
38.Жеке тұлғаны қалыптастырудың шешуші факторы:
+Іс-әрекет.
Макросреда.
Микросреда.
Жолдастары.
Ақпарат құралдары.
39.Педагогиканың ғылым ретіндегі дамуын анықтады:
Ғылыми қызметкерлердің қажеттілігі.
Ата-аналардың балалар бақыты жөніндегі қамқорлығы.
Тұқымды сақтаудың биологиялық заңы.
+Адамның өмір мен еңбекке дайындалуының обьективтік қажеттілігі.
Тәрбиенің өмірдегі ролін арттыру.
40.Адамгершілік тәрбиесі - бұл
адамгершілік идеалын құру
адамгершілік сапасын қалыптастыру процесі
моральдық принциптер жүйесімен таныстыру
+моральдық қасиетер, адамгершілік мінез сипаттары, жүріс-тұрыс дағдалары
мен әдеттерін қалыптастыру процесі
мораль туралы білімдерді беру процесі
41.“Педагогика”терминінің шыққан жері:
Македония.
+Ертедегі Греция
Римде.
Чехияда.
Қытайда.
42.Педагогика өз алдына ғылым болып қай ғасырда бөлініп шықты?:
XV ғасырда.
XVI ғасырда.
+XVII ғасырда.
XIX ғасырда.
XVIII ғасырда.
43.Мұғалім білуге тиіс емес:
Балалар құқық декларациясы.
Білім беру заңы.
ҚР конституциясы.
+ҚР қылмыс кодекісі.
Мектеп уставы
44.Педагогиканың білімге жататын:
+Педагогиканың категориялары,ұғым,заңдылық әдіс тәсілдерімен оқу-тәрбиені
ұйымдастыру.
Жалпы мектепке дейінгі жасөспірім,салыстырмалы,әскери,коррекциялық
педагогика.
Педагогика тарихы,антропология,педагогика.
Әлеуметтану психология,педология, физиолгия, актология.
Мәдениет тарихы.
45.Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекет сапасының шешуші көрсеткіші не болып
табылады:
+Оқушы тұлға ретінде дамыту деңгейі.
Оқушылардың үлгерімі.
Ата-аналармен жұмыс істей білуі.
Оқушыларға жеке қатынасты жүзеге асыру біліктілігі.
Оқушылардың сабақтағы белсенділігі.
46.Мұғалімнің профессиограммасына жатпайды:
Болашақ маман жұмысының түрі мен жағдайларына қысқаша сипаттама.
Кәсіби қажеттіліктің нормативтері мен көрсеткіштері.
Жас маман таңдауға құралған бағалау шкалалары.
Болашақ кәсіби мұғалімдерді даярлауға қойылатын талаптар.
+Мұғалімдерді даярлау мақсатындағы приоритеттердің алмасуы.
47.Педагогикалық іс-әрекет компонентіне жатпайтындар:
Конструктивті.
Ұйымдастырушы.
Мазмұнды.
+Ізденіс.
Коммуникативті.
48.Педагогикалық біліктілік:
Педагогикалық жобалау дағдысы мен тәжірибесінің барлығы .
Обьективтік шындық заттары мен құбылыстары туралы игерілген мәліметтердің,
ұғымдардың,түсініктердің жиынтығы .
Адамның мүдделерімен қызығушылығын тәжірибе жүзінде орындауға бағытталған
әрекет.
Адам санасы сенім мен көзқарас жүйелерін игеруге негізделген әрекет.
+Мұғалімнің жемісі, әрекеті, мақсатты оқытуды тарату.
49.Мұғалімнің инновациялық әрекетіне жататын:
Оқушылармен ойын әрекетін ұйымдастыру.
Танымдық әрекетін белсендіру.
Оқытудың дәстүрлі әдісін қолдану.
Мұғалімдердің озық тәжірибесін оқып үйрену.
+Оқытудың авторлық моделін жасау.
50.Мектеп пен отбасы әрекеттестігінің бағыттары
саяхаттарға, театрға, көрмелерге бару
ата-аналар жиналыстары мен конференциялары
+ата-аналармен ұйымдастырушылық педагогикалық жұмыс, ата-аналардың
педагогикалық сауаттылығын дамыту, ата-аналармен баланың үлгерімі мен
тәрбиесін жақсарту үшін жүйелі жеке дара жұмыстарын жүргізу
сқрақ-жауап кештер, қамқорлық кеңестерімен жұмыс
отбасы тәрбиесінің тәжірибесін талдап қорыту, тарату
ІІ-рубеждік бақылау
1.Өзін-өзі тәрбиелеу:
+Өзін-өзі меңгеру.
Жасырын тәрбие.
Коммунистік тәрбие.
Ақыл-ой тәрбиесі.
Политехникалық тәрбие.
2.Өзін-өзі тәрбиелеу әдісі:
Салауатты қоғамдық пікір қалыптастыру.
Мадақтау және жазалау.
Ұжымда жағымды дәстүр туғызу.
Оқушының тәртібін қадағалау.
+Өзін басқа адамның орнына қою.
3.Өз-өзіне өз уақытта нұсқау жасауы:
Көз жеткізуі.
Өзін-өзі бақылау.
+Өзіндік бұйрық .
Өзін-өзі сендіру
Өзін-өзі тиянақтау.
4.Педагогика
Баланың даму заңдылығы оқытады және оны тәрбиелеу жолдарын айқындайды.
Тұлғаның кәсіби қалыптасу проблемасын қарастырады.
Бұл тәрбиешінің тәрбиеленушіге дүниетану көзқарасына қалыптастыру
мақсатындағы өнері.
Жеткіншек ұрпақты дамытуға байланысты сұрақтарды оқытумен айналысады.
+Адамды тәрбиелеу туралы ғылым.
5.Педагогика ғылымдары:
Дидактика, психология, тарих, мектептану,тәрбие теориясы, мектеп
гигиенасы,салыстырмалы педагогика.
+Жалпы педагогика,жасөспірімдер педагогикасы,арнайы педагогика,жеке
пәндерді оқыту әдісі,арнайы пдагогика,педагогика тарихы.
Жалпы пдагогика, этика,эстетика,мектепке дейінгі педагогика, мектепті
басқару, мектеп тарихы
Жалпы педагогика этика,эстетика.
Мектепке дейінгі педагогика,волеология,әлеуметтік педагогика,дидактика,
тәрбие теориясы.
6.Педагогика пәніне не кіреді:
Оқыту процесі.
Тәрбие процесі.
+Педагогикалық процесс.
Білім беру жүйесі.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті .
7.Педагогикалық ғылым жүйесіне келесі пәндер кірмейді:
Мектепке дейінгі педагогика.
Тәрбие теориясы.
Психология.
Оқыту теориясы.
+Жоғарғы мектеп педагогикасы.
8.Ата-анасынан балаға тұқым қуалау бойынша берілетін:
Ойлау қабілеті
Мінез-құлқы.
Әр түрлі іс-әрекетке қабілеті.
+Адамның жеке даму қабілетіне негіз болатын нышандар.
Адамдарға қарым-қатынасы.
9.Жеке тұлғаның дамуындағы негізгі фактор:
+Тұқымқуалаушылық .
Ұжымдағы психологиялық жағдай.
Ата-анасы.
Жолдастары.
Мұғалімімдердің пікірі.
10.Даму –бұл:
Сандық өзгерістердің адам ағзасына жиналуы.
Ескіні жою, жаңаның пайда болуы.
Өмір мен қызмет барысында жүзеге асатын адамның әлеуметтік тіршілік иесі
ретінде қалыптасуы.
+Уақыт ішінде әрқилы факторлардың ықпалымен жүзеге асатын адам ағзасындағы
сандық және сапалық өзгерістер.
Алдын-ала көзделген сапалық қасиеттердің адамдарда қалыптасуының белгілі
бір мақсатқа бағытталған процесі.
11.Бала тұлғасы дамуның жағдайлары:
Жеке гигиенамен дұрыс тамақтандырудың бірлестігі.
Өзара қатынасудың қалыптасуы.
+Оқушының даму ортасындағы сипаттары.
Дене жаңашылықтарының болуы.
Сезімдерді тәрбиелеу.
12.Оқушылардың дамуы бір-бірімен байланысты 3 бағытта жүреді:
+Биологиялық,психолгиялық,әлеуметтік.
Психологиялық,физиологиялық,адамгершілік.
Әлеуметтік,еңбек,экономикалық.
Құқықтық,ақыл-ой,экологиялық.
Тұқым қуалаушылық, биологиялық, эстетикалық,діни.
13.Адамға тұқым арқылы берілетін:
Таланттылық,салмақтылық.
+Анотомиялық, физиологиялық ерекшеліктері .
Адамгершілік, мінез-құлық стилі.
Еңбексүйгіштік,ізгілігі.
Хоббиі,өмір сүруі.
14.Жеке тұлғаны оқытумен тәрбиелеудің нәтижесі неге байланысты емес:
Тұқымқуалаушылыққа.
Оқу әректінің сипатына.
Оқулықтың сапасына.
Оқытушының талантына.
+Табиғат жағдайынан.
15.Жоғарғы сынып оқушыларының негізгі іс-әрекетінің түрі:
+Оқу танымдық.
Ойын ойнау.
Еңбек.
Спортпен шұғылдану.
Көркем шығармашылық.
16.Бастауыш мектеп оқушыларының қарым-қатынасына әсер етушілер :
Ата-ананың пікірі.
Жолдастарының пікірі .
+Оқытушының пікірі.
Өз пікірі.
Ұжымының пікірі.
17.Бірдей жастағы оқушылардың даму деңгейі шамамен:
Отбасы.
+Сыпып.
Клуб.
Секция.
Мектеп.
18.Оқытуды ұйымдастыру формалары бір-бірінен мынадай түсініктер арқылы
ерекшеленеді.
оқушылардың өзіндік дәрежесімен
қалыптасқан іскерлік пен дадының мазмұнымен, оқушылардың жеке жұмыс
дәрежесімен
+Оқушылардың құрамымен, сабақты өткізу орны мен уақыты, мұғалім мен
оқушылардың іс-әрекетінің сипатымен, бұл әрекетті мұғалім таапынан
басқарумен
оқыту әдістерімен, мұғалім мен оқушылардың байланыс түрлерімен
мұғалім мен оқушылардың іс-әрекет сипатымен
19. 5-6 сынып оқушыларының мінез-құлқы мен үлгерімінің төмендеу себептері:
Балалардың оқудан шаршауы.
Бастауыш сынып мұғалімдеріне қарағанда сынып жетекшісінің аз уақыт бөлуі.
5-6 сыныпта бастауыш мектеп оқуда жан-жақты дамуын қамтамасыз етпейді.
+Оқушының оқыту шартының өзгеруіне, сонымен бірге жас ерекшелігінің
әсеріне, жаңа талаптарға іштей дайын еместігі.
Жас ерекшелігінің әсері.
20.Жоғарғы сынып оқушыларының бір нәрсеге қарым-қатынасының қалыптасуына
көбірек әсер ететін :
Ата-ана пікірі.
Қызметкерлердің пікірі.
Оқушы пікірі.
+Өз пікірі.
Ұжымының пікірі.
21.Бастауыш мектеп оқушыларының қарым-қатынасына әсер етушілер :
Ата-ананың пікірі.
Жолдастарының пікірі .
+Оқытушының пікірі.
Өз пікірі.
Ұжымының пікірі.
22.5-8 сынып оқушыларының қарым-қатынасына әсер етушілер:
Ата-анасының пікірі.
+Жолдастарының пікірі.
Оқытушының пікірі.
Өз пікірі.
Туыстарының пікірі.
23.Педагогикалық зерттеудің қортындысы негізделеді :
Ішкі сезім.
+Педагогикалық эксперимент.
Ресми оппонент пікірі.
Экспериментке қатысушылардың контингенті.
Зертеушінің тұлғасы.
24.Оқушылардың тәрбиелік деңгейінің әдістеріне жатпайтындар:
Сабақ барысында мұғалімнің оқушыларды бақылауы.
Адамгершілік тақырыбына шағын шығарма жазу.
Оқушылармен әңгімелесу.
+Кинотеатрға бару.
Тәрбие теориясы
25.Ғылыми зерттеу әдісіне жататындар:
Кезекші мұғалім асханадағы тәртіпті бақылайды.
+Педагог курстың жекелеген тақырыптарын оқып-үйрену барысында оқушылардың
дамуын компьютер бағдарламасының көмегімен бақылайды.
Сынып жетекшісі оқушылар киімінің ұқыптылығын қадағалайда.
Экскурсия кезінде биалогияның мұғалімі оқушылармен бірге құмырсқалардың
мінез-құлқын бақылайды.
Жас мұғалім тәжірибелі әріптесінің қиын оқу материалын түсіндіру
барысындағы әрекеттерін бақылайды.
26.Әңгімелесу зерттеу әдісі ретінде:
Әлде қандай пдагогикалық құбылысты қабылдау.
Мұғалімдердің озық тәжірибесін оқыту.
+Қажетті ақпаратты алу мақсатындағы өздігінен қосымша әдісі.
Кез-келген әдісті арнайы ұйымдастырылған тексеру.
Қатаң қадағаланатын жағдайларда өткізілінетін алдына белгілі бір мақсатқа
бағытталған,сынаққа түскендердің барлығына арналған біркелкі зерттеу.
27.Зерттеудің ауызша сұрақ әдісі:
+Интервью.
Әңгіме.
Байқау.
Дискуссия.
Ситуацияны талдау.
28.Педагогикалық зерттеудің теориялық деңгейіне жатпайтын әдістер:
Әдебиеттерді оқу.
Анализ және синтез.
Моделдеу.
+Анкета жүргізу.
Болжам жасау.
29.Жеке тұлғаны үнемі зерттеу әдісі:
Салыстыру.
Абстрактілеу.
Индукция.
Деукукция.
+Байқау.
30.Мұғалімнің зерттеу әрекетінің кезеңдеріне:
Педагогикалық консилиум.
+Проблеманы анықтау.
Әдістемелік кеңестің отырысы.
Ата-аналарды педагогикалық ағарту.
Қоғамды ұйымдарды тарту.
31.Мектептің оқу ісінің меңгерушісінің (завуч) міндетіне жатпайды:
Әдістемелік жұмысты ұйымдастыру.
Сабақ кестесін жасау
Оқушылардың үлгерімі және тәртібін бақылау.
Оқу бағдарламасының орындалуын қадағалау.
+Оқу процесін қаржыландыруға байланысты сұрақтарды шешу.
32.Мектептен тыс, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушының міндетіне
не жатпайды:
Мектептегі сабақтан тыс тәрбие жұмысын жоспарлау.
Сынып жетекшілерге тәрбие іс шараларын өткізуді ұйымдастыруға әдістемелік
көмек.
+Сабақ кестесін жасау.
Тәрбие жұмысының жоспарының орындалуын бақылау.
Белсенді оқушылардың сабақтан тыс тәрбие жұмысын өткізулеріне әдістемелік
көмек.
33.Педагогикалық кеңестің мәжілісінде қарастырылмайтын мәселелер:
Педагогикалық озық тәжірибені тарату.
Жаңа педагогикалық технологияны ендіру.
Әдістемелік ұйымдардың жұмысы.
+Мұғалімнің қосымша оқыған жұмысы (репиторлық) .
Тәрбие жұмысының тиімділігін арттыру проблемалары.
34.Мектептану – бұл оқу тәрбие мекемелелерін басқару:
Оқу және тәрбие теориясын оқытатын педагогиканың тарауы .
Кейбір жеке пәндерді оқыту әдістемесін қарастыратын педагогиканың бөлімі.
+Басқару туралы ғылым.
Оқытудың түрлері туралы ғылым.
Адамды тәрбиелеу туралы ғылым.
35.Жалпы мектептік жоспарға кіретіндер:
Тақырыптық жоспар.
+Мектептегі тәрбие жұмысының жоспары.
Сабақ жоспары.
Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстық жоспары.
Сынып белсенділерінің жұмыс жоспары.
36.Педагогикалық іс-әрекеттің конструктивті компонентін анықтайтын біліктер
тобы
қатынас құру, жоспарлау
ұжым құру, қатынас құру
педагогтың оқушылармен қатынасын құру
+оқу материалын таңдап алу, жоспарлау, құру
оқушыны түрлі іс-әрекетке қатыстыру, ұжым құру, біріккен іс-әрекет
ұйымдастыру
37.Педагогиканың негізгі категориялары:
Материя.
+Тәрбие.
Іс-әрект.
Оқымыстылық
Тұқым қуалаушылық.
38.Педагогикада қолданылатын ұғымдар (категория) :
+Жеке тұлға.
Көрініс.
Мемлекет.
Этнос.
Дін.
39.Педагогика ғылымының объектісі:
Жеке тұлға.
Оқушы.
Мұғалім.
Ұжым.
+Педагогикалық іс -әрекеттің объективті жүріп жатқан жағдайы.
40.Педагогика пәніне жататындар:
Бала.
Оқушылар ұжымы.
Жанұя.
+Процесс.
Мұғалімдер ұжымы .
41.Қабылдау, пайымдау, қорыту, бекіту, практикада қолдану бұл -
оқыту процесінің компоненттері
сабақ элементтері
педагогикалық процесс кезеңдері
+білімді игеру процесінің кезеңдері
іс-әрекет компоненттері
42.Тәрбие прициптеріне жататандар:
Тұқым қулаушылық әсері.
+Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі саналылық қажеттіліктің сәйкестілігі.
Ортаның әсері.
Ойын іс-әрекетіне қатысу.
Жеке тұлғаның қалыптасу процесі.
43.Педагогикалық процестің негізгі компоненттеріне жатпайды:
Білім беру мазмұны.
Білім беру мақсаты.
Тәрбиенің міндеттері.
Оқытудың түрлері.
+Мұғалімдерді даярлау.
44.Мұғалім сабақта бірнеше оқушыға зейінін бөледі, бұл уақытта басқалары өз
бетімен жұмыс жасайды. Бұл оқыту формасын:-
фронтальдық
жеке
ұжымдық
аралас
+жекеленген-топтық
45.Тұтас педагогикалық процестің тәрбиелік механизіміне не жатады:
Педагогикалық технология .
+Оқытушымен оқушы өзара қарым-қатынасы.
Құралдары,түрлері,әдіс-тісілдері.
Оқытудың технологиялық құралдары.
Мақсаты,міндеті,мазмұны.
46.Оқыту белгілеріне қайсысы жатпайды:
Екі жақтылық сипат.
Мұғаліммен оқушылардың бірлескен іс-әрекеті.
+Әкімшілік бақылау.
Оқушылардың дамуы мен тәрбиесін басқару.
Мұғалім тарапынан басшылық.
47.А.С .Макаренко тұтас педагогикалық процесс ретінде қарастырады:
Тәрбиемен оқытудың бірлігі.
Оқытудың білімділік,дамытушылық және тәрбиелік қызметінің бірлігі .
Оқушылардың өзіндік сипаты.
+Оқу-тәрбие процесінің оқудан тыс уақыттағы қатынасушылардың өзіндік
әрекеттері.
Оның даму жағдайы.
48.Б.Т Лихачев тұтас педагогикалық процесс ретінде қарастырады:
Тәрбие мен оқытудың бірлігі.
Оқытудың білімділік,дамытушылық және тәрбиелік қызметінің бірлігі.
Оқушылардың өзіндік сипаты.
+Оқу-тәрбие процесінің оқудан тыс уақыттағы қатынасушылардың өзіндік
әрекеттері.
Оның даму жағдайы.
49.Тұтас педагогикалық процестің құрамына кіреді:
Мұғаліммен оқушы.
Оқытушылармен оқушылар.
Мақсаты, мазмұны.
+Мұғалім оқушы,мақсат міндет,мазмұн форма,құрал әдіс тәсіл.
Мақсат міндет тапсырма.
50.Балаларды мектептен тыс тәрбиелеу мен білім беру саласындағы теориялық
және қолданбалы зерттеулерден тұратын ғылым:
Жас ерекшелік педагогикасы.
+Әлеуметтік педагогика.
Сурдопедагогика.
Тифлопедагогика.
Дефектология
6 ӘДЕБИЕТТЕР
Негізгі әдебиеттер:
1. Әбиев Ж. Педагогика. Алматы., 2004.
2.ҚоянбаевЖ.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттеріне
арналған оқу құралы.- Алматы, 2004-420 бет.
3.Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық Университеті. Алматы: “Нұрлы
Әлем”, 2003.
4.Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К. Жалпы педагогика. Алматы,2005.
5.Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. А., 2002
6.Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студентов
педагогических вузов: в 2кн. – М., 1999.
7.Педагогика. Уч. пособие./ Под ред. П.И. Пидкасистого. М., 1996.-602 с.
8.Сластенин В.А., Исаев И.Ф. Педагогика Уч. пособие. – М.: Школа-пресс,
1997.-512 с.
9.Харламов В.Ф. Педагогика. М., 1999.-512 с.
10.Селиванов В.С. Основы общей педагогики: теория и методика воспитания.
М., 2000.
11.Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии/ под ред.
С.А.Смирнова. М., 1999
12.Внутришкольные управление. Вопросы теории и практики//Под ред.
Т.Ц.Шамовой. М., 1991.
13.Смирнов В.И. Общая педагогика в тезисах, иллюстрациях. М., 2000
14.Лихачев Б.Т. Педагогика. М., 19
15.Щуркова Н.Е. Педагогические технологии. М., 2002
16.Поташник М.М. Управление школой. М., 1994.
Қосымша әдебиеттер.
1. Государственные стандарты среднего образования Республики Казахстан /
К.У.Устемиров. – Алматы, 1998.
2. Щуркова Н.Е. Программа воспитания. М., 1998
3.Дистанционное обучение / Под ред. Е.С.Полат. – М., 1998.
4.Дьяченко В.К., Кусаинов Г.М. Основы современной дидактики – Алматы, 1996.
5.Закон РК «Образовании». – Алматы, 1999.
6.Конаржевский Ю.А. Анализ урока. М., 2000
7.Клайн П. Справочное руководство по конструированию тестов. – Киев, 1994.
8.Учитель Казахстана. – 2001. – 17 июня.
9.Никандров Н.Д. Духовные ценности и воспитание человека// педагогика. –
1998. - №4.
10.Салина Р.М., Миронова В.Г. Тестирование в учебном процессе. – Алматы,
1994.
11.Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – М., 1998.
12.Сенько Ю.В.Гуманитарные основы педагогического образования. – М., 2000.
13.Шишов С.Е., Кальней В.А. Мониторинг качества образования в школе. – М.,
1999
-----------------------
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |3-деңгейлі
СМЖ құжаты |ПОӘК |ПОӘК 042-18.19-1 /2013
| | ПОӘК «Педагогика»
пәніне арналған оқу –әдістемелік материалдар
|____2013 жылғы
№ 2 басылым | | |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz