УМКД

Шаң ажыратқыштар

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«ӨНДІРІСТІК ЖЕЛДЕТУ»

5В072400 - «Технологиялық машиналар мен жабдықтар»
мамандығы үшін

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2013

Мазмұны

1. ГЛОССАРИЙ

Аспирациялық қондырғылар – өндірістік бөлмеге шаң шығуына кедергi
келтiретiн машиналар қаптамасында вакуум тудыратын соратын қондырғылар.
Аэрация - ұйымдастырылған табиғи желдету.
Аэрогель - технологиялық жабдықтың бетіне шаңның қонуы.
Аэрозоль - ауада өлшенген күйде болатын шаң.
Барометр - атмосфералық қысымды өлшейтін құрал.
Вакуумды қысым (вакуум) - атмосфералық және абсолюттiк қысым аралығында
атмосфералық айырмаға дейiнгі қысымның жетіспеушілігі.
Желдеткiш - газды (ауалы) ортаның қысым ағынын тудыратын
аэродинамикалық машина.
Дефлектор - жел түтiгiнде күштiң әсерiнен сиретiлу құрастыратын
құрылғы.
Дифференциалды манометр - екi кез келген нүктелердегi қысымның
айырмасын өлшейтін құрал.
Инфильтрация - ұйымдаспаған табиғи желдету.
Артықша қысым (манометрлік) - атмосфералық қысымның артықшылығы, яғни
абсолюттi және атмосфералық қысымның аралығында айырым.
Манометр - артықша қысымды өлшейтін құрал.
Желдеткiш қуаты - желдеткiш тұтынатын қуат.
Желдеткiштiң ағыны - желдеткiштен шығатын және кiретін меншіктi
энергиялар айырымасы.
Желдеткiштiң номиналды режимі - техникалық көрсеткiшті қамтамасыз
ететiн желдеткiштiң жұмыс тәртiбi.
Желдеткiштiң көлемдiлігi - уақыт бiрлiгiне берiлетiн желдеткiштің
газдық (ауалы) ортасының көлемі.
Желдеткiштiң оңтайлы режимі - пайдалы әсер коэффициентiнiң мәнi ең
үлкен күйiндегі сораптың жұмыс тәртiбi.
Желдеткiштiң пайдалы қуаты - газдық (ауаға) ортаға берiлетiн
желдеткiштің қуаты.
Ауаағардың сипаттамасы - шығыннан құбырдағы күштiң жиынтық жоғалтуының
тәуелдiлiк графигi.
Желдеткiштің сипаттамасы - беруден желдеткiштiң артық қысымын
графикалық түрiндегі тәуелдiлiгі.

2. Дәріс тақырыптары және олардың қысқаша мазмұны

Дәріс 1. Бөлмелердегі ауа алмасу.
Дәріс жоспары.
1. Өндірістегі желдету жүйелерінің түрлері.
2. Сору қондырғылары.
3. Негізгі есептеулер.

Өндіріс процесі кезінде бөлменің ауасы әрдайым әр түрлі зиянды
заттармен ластанады, адамдардың денсаулығына, кейде шығарылып жатқан өнімге
кері әсерін тигізеді. Сондай зиянды заттарға әртүрлі түрдегі шаң, бу, газ,
сонымен бірге артық жылу мен ылғал, химиялық бу, жалпы уытты
заттектер немесе тітіркенгіштік әсері, улы және сусыз шаң, зиянды
радиоактивті факторлар жатады.
Қоршаған ауаның ластануы жалпы жылудың бөлінуі, ылғалдылық пен
көмірқышқыл газы, жылу мен ылғалдың бөліну мөлшеріне байланысты физикалық
дәрежесі адамға артық жүктеме және қоршаған ортаның температурасына қатысты
болады.
Қазіргі заман талабына сай адам өміріне жасанды құрал тиімділігі ауа
ортасына қажет.
Техникалық желдету ауадан зиянды заттарды жою жолымен күресу және
соңғы таза өтемақы жүйесін пайдаға асыру мақсатымен қызмет етеді.
Желдету жүйесі ұстаным әсеріне қарай: табиғи және механикалық болып
бөлінеді. Табиғи желдету жүйесі сирек кездеседі, оның ерекшелігі жалпы ауа
алмасу, яғни бөлмені барлық ауамен алмасуды қамсыздандыру.
Механикалық желдету жүйесі жалпы ауа алмасуда, жергілікті де бола
алады. Жергілікті жүйеде құрылғы арқылы зиянның бөлінуіне қарсы әртүрлі
қорғаныс түрін жасайды, ауа жергілікті ауа шығару нұсқауымен, яғни ауа
өтемақысы, жергілікті ауа шығаруды жою, бөлме ішіне жаңа таза ауаның
берілуімен жойылады.
Бидай өңдеу зауыттары мен нан шығару кәсіпорындарында негізінен сорғыш
желдеткіш қондырғылары қолданылады. Ауаны сору кезінде машинаның
қаптамасында вакуум пайда болады, ол шаңның бөлмеге таралмауын қамтамасыз
етеді. Сору қондырғыларын көбіне аспирациялық деп атайды.
Алдымен ағынды ауаның көлемдік шығынын анықтайды (Vв.в.) м3 / сағ:
[pic]
(1)
Q – жылу шығыны, кДж/сағ;
ρВ.В. – енгізілетін ауаның тығыздығы, кг/м3
tуд. – шығарылатын ауаның температурасы, 0С
tВ.В. - енгізілетін ауаның температурасы, 0С

Механикалық сору желдеткішінің қозғаушы күші сыртқы және ішкі ауалар
айырмасына тең болады (Δр):

Δр = g·h· (ρн - ρв)
(2)

h – төменгі және жоғарғы тесіктер ортасындағы биіктік, м;
ρн – сыртқы ауа тығыздығы, кг/м3;
ρв– ішкі ауа тығыздығы, кг/м3.
Осы қысымдар айырмасы жергілікті кедергіні жоюға жұмсалады:

[pic]
(3)

ξпр. – жергілікті кедергі коэффициенті, ξпр. = 1,0;
w - ауа қозғаласының орташа жылдамдығы, м/с.
(2) және (3) теңдіктерден ауа қозғаласының орташа жылдамдығын
анықтаймыз (w):

[pic] (4)

Қажетті қима ауданы (F):

[pic]
(5)
μ – ауа шығынының коэффициенті.

Табиғи желдету жүйесі бөлмеде болатын әртүрлі көлемі көп мөлшердегі
сыртқы салқын ауа мен жылу, ауа алмасуымен жүзеге асады, сонымен бірге жел
әсерінен де болуы мүмкін. Ал механикалық желдету жүйесіндегі ауа алмасу тек
желдеткіш жұмысы арқылы жүзеге асады.
Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Өндірістегі зиянды заттарға нелер жатады? 2. Ауадан зиянды заттарды
жоюдың қандай жолдары бар? 3. Желдету жүйесінің негізгі ұстанымдары қандай?
4. Сорғыш желдеткіш қондырғылары қандай кәсіпорындарда қолданылады? 5.
Желдеткіштер үшін ауа қозғаласының орташа жылдамдығының жалпы теңдеуі
қалай жазылады?

Ұсынылатын әдебиет:
4.1.1. Ерёмкин А.И. Тепловой режим зданий. М.: Стройиздат, 1988.
4.1.2. Внутренние санитарно-технические устройства. Ч.З. Вентиляция и
кондиционирование воздуха. Кн. 1,2 / Богословский В.Н., Пирумов А.И.,
Посохин В.Н. и др. /Под ред. Павлова Н.Н. и Шиллера Ю.И., - 4-е изд.;
перераб. И доп. – М.: Стройиздат, 1992.
4.1.3. Волков О.Д. Проектирование вентиляции промышленного здания. –
Харьков: Высшая школа, 1989.

Дәріс 2. Желдету қондырғыларын есептеу.
Дәріс жоспары.
1. Желдету қондырғыларының өндiрiстегі негiзгi жұмысы
2. Желдетудiң жұмысының түрлері.
3. Желдету желiлерi негізгі түрлері.
4. Аспирациялық және желдеткіш қондырғылардың тиімділігін бағалау.

Желдету қондырғыларының өндiрiстегі негiзгi жұмысы - машиналарды,
механизмдерді және өндiрiстiк бөлмелердi шаңнан тазарту. Астықты қабылдау,
орын ауыстыру, тазарту және өңдеу процестері кезінде шаң пайда болады.
Астықты өңдеу кезінде көп мөлшерде жылу мен ылғал бөлінеді, бұл шаңмен
бірге зеңнiң және микроорганизмдардың пайда болуына әкеліп соғады. Желдету
желiлерiнiң дұрыс жұмыс істемеуі немесе оның болмауынан өнiм желімденіп
қалады. Станоктардағы біліктердің бұдыр беттері мен елеуiштердiң тесіктері
бітеліп, соның салдарынан өнiмнiң ұнтақталуы нашарлайды, сүзетiн бетi
азаяды. Бұл технологиялық процестің дұрыс жүруіне кедергі келтіріп,
кәсiпорынның өнiмдiлiгiн азайтады және өнiм сапасын нашарлатады.
Желдетудiң жұмысы келесiдей:
1. Сақталатын астықтың үйiндiсiндегi белгілі бір температураны ұстап тұру.
2. Астықты қоспалар мен шаңнан тазарту.
3. Машиналардың беттерi мен жұмыс органдарын, сонымен ұнтақталатын
өнiмдердi суыту.
4. Машиналар, механизмдер, елеуіштердiң iшкi беттерiне ылғалды
конденсациялауды болдырмау.
5. Жұмысшылар мен өндiрiстiк процесс үшiн ауаның оңтайлы параметрлерін
құру.
6. Өрттер және жарылыстарды болдырмау үшiн машиналардың сыртқы беттерiн
шаңнан тазарту.
Тамақ өндірісінде желдету желiлерiн жергiлiктi және орталық деп
жіктейді. Жергiлiктi желдету желiсi бір машинаны ғана шаңнан тазартады. Ал
орталық желдету желiсi бiрнеше машиналарды шаңнан тазартады.
Ауа беру тәсіліне байланысты шаң ажыратқышты сықайтын және соратын
желдету қондырғыларына бөледі.
Сықаушы желдету желiсi - бұл тозаңды ауа шаң ажыратқышқа желдеткiш
арқылы толтырылатын желi. Блок-схемасы:
Шаң тазартқыш машина - ауа құбыры - желдеткiш - ауа құбыры- шаң ажыратқыш.
Сықаушы желiлерде тозаңды ауа желдеткiш арқылы өтедi.
Соратын желдету желiсi - бұл шаң ажыратқыш арқылы желдеткiшпен
тозаңды ауаны сорып алу желiсі. Блок-схемасы:
Шаң тазартқыш машина - ауа құбыры - шаң ажыратқыш- ауаөткiзгiш - желдеткiш.
Соратын желiде желдеткiш арқылы тазаланған ауа өтеді.
Желдету желiлерi шаң басу, шаңнан тазарту және бөлме ауасының
шарттарына байланысты жартылай рециркуляцияланған ауаны бiр сатылы немесе
екi сатылық тазартуды жүзеге асырады.
Тозаңды ауа жабдықтан сорылып және тазартудан кейiн сыртқы
шығарылады. Қысқы мерзiмде тазаланған жылы ауаның сыртқа шығарылуы және
суық ауаның кіруі бөлменің жылулық тепе-теңдiгін бұзады. Жылулық тепе-
теңдiкті ұстап тұру үшін суық ауаны калориферлерде жылыту керек. Ең
пайдалысы тазаланған ауаның рециркуляциясын, сонымен қатар цехтарда
орналасқан жұмыс iстейтiн машиналардың жылуын қолдану болып табылады.
Аспирациялық және желдеткіш қондырғылардың тиімділігін бағалау
Өнеркәсіптік өндірісті еңбек гигиенасына қатысты дамытудың қазіргі
заманғы кезеңінде өндірістік желдеткіштер елеулі рөл атқарады. Оның
маңыздылығы өндірістік бөлмелер ауасына қоршаған орта факторлары мен еңбек
процесінің адам организміне әсер етуін азайтатын немесе болдырмайтын
өлшемдерді тән ететін неғұрлым тиімді іс-шаралардың бірі болып
табылатындығымен айқындалады. Шамалары елеулі дәрежеде желдеткіштің
тиімділігі және ұтымдылығымен айқындалатын факторлар: зиянды химиялық
заттар, өндірістік шаң, ауаның температурасы, ылғалдылығы мен қозғалысының
жылдамдығы. Сондай-ақ кәсіпорындардың еңбекті қорғауға бөлетін қаражатының
негізгі бөлігі желдеткіш жабдықтарды сатып алу мен пайдалануға жұмсалатынын
атап айтқан жөн. Сонымен бірге, еңбекті қорғау саласындағы практика
көрсеткендей, жекелеген жағдайларда желдеткіш жабдықтар дұрыс
орнатылмағандықтан немесе дұрыс пайдаланылмағандықтан, оларды сатып алу мен
пайдалануға жұмсалатын қаражат өзін өзі ақтамайды.
Кәсіпорын аумағында таза ауаны сақтау - жабдықтарды цехтарды желдету
үшін қолдану және жұмыс орындарында қолайлы жағдай жасау үшін пайдаланудың
негізгі шарты.
Шығарылатын ауаны қоспалардан тазарту дәрежесінің коэффициентін
айқындау (зиянды заттар концентрациясы мен тазартқанға дейінгі,
тазартқаннан кейінгі зиянды заттар концентрациясының процентпен көрсетілген
арақатынасы) ауаны тазарту қондырғыларының жұмыс істеуінің негізгі
техникалық сипаттамалары болып табылады.
Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Желдету қондырғыларының өндiрiстегі негiзгi жұмысы қандай? 2. Тамақ
өндірісінде желдету желiлерiнің қалай жіктеледі? 3. Сықаушы желдету
желiсiнің блок-схемасы? 4. Соратын желдету желiсiнің блок-схемасы? 5.
Желдеткіштің тиімділігі мен ұтымдылығын айқындайтын қандай факторлар бар?

Дәріс 3. Шаң және шаң аралас ауалы қоспалар
Дәріс жоспары.
1. Шаң. Шаң бөлшектері.
2. Шаңның негізгі түрлері.
3. Өрттер және жарылыстарды болдырмау шарттары.

Шаң - ауада болатын қатты заттардың (аэрозоль) майдалы бөлшектерiнiң
жиынтығы. Тозаңды ауа дисперсиялық жүйенi құрайды. Ол қоршаған
(дисперсиялық орта) ауада (дисперсиялық орта) таралған майда қатты
бөлшектерден тұрады.
Тозаңдарды қатты дисперстiк фазасы бар тозаңдар (шаң және түтiн)
және сұйық фазалы тозаңдардан (тұман ) деп бөледі.
Тұну жылдамдығы төмен шаң бөлшектер белгiсiз уақыт ішінде өлшенген
күйде бола алады. Тозаң тәрiздi бөлшектердiң қасиеттерi бастапқы
ұнтақталмалған заттың қасиеттерiне қарағанда айырмашылығы болады. Бұл
айырмашылықтар негізінен бөлшектенген заттың жиынтық бетiнiң үлкеюiне
байланысты.
Шаң бөлшектерi келесі қасиеттерге ие: жанудағы жоғары химия
белсендiлiгi; ғимараттарды конструкциялау және жабдықтар бетiндегi үлкен
электростатикалық зарядтарды жинау және көтеру қабiлеттiлiгі; сулы булар
мен газдардың көп мөлшерлерін сiңiру.
Өндiрiсте сусымалы материалдарды ұсақтау, тасымалдау, тазарту және
iрiктеу кезінде шаң пайда болады. Шаңды негізінен органикалық,
бейорганикалық және аралас деп бөледі. Органикалық шаң ұнда, қантта,
мақтада және тағы басқаларда болады. Шаңды дисперсиялық, тығыздық,
бөлшектердiң формасы, тұтанғыштық, сорғыштық және тағы басқа физика-
химиялық қасиеттері бойынша жіктейді.
Өнеркәсiптiк шаң көбінесе полидисперсиялы болады. Бөлшектердiң
өлшемдерi микрон үлесіне жүздiк микронға дейін болады. Iрiсi: d= 250-50
мкм, орташа: d= 50-10 мкм; майда: d= 10 мкм аз.
Шаң адамның ағзасы үшiн зиянды. Оның әсер ету дәрежесi бөлшектердiң
өлшемдері мен химиялық құрамына байланысты болады. Өлшемі 5 мкм төмен майда
шаңдар өте қауiпті болып табылады. Шаңдарды улы және улы емес шаңдар деп
ажыратады. Шаңның механикалық, химиялық, биологиялық әсерінен адам ағзасына
зиян келтiріледі. Тiптi улы емес шаңның өзі әртүрлi қауiптi аурулардың
пайда болуына себепшi бола алады. Астықтың өңдеу бойынша нан қабылдау
кәсiпорындары және зауыттарындағы барлық операциялар шаң тудырады. Қалыпты
жұмыс iстейтiн желдеткіштер өндiрiстiк бөлмеге шаңның таралуына жол
бермейді. Өндiрiстiк бөлмелердегі шаңды тазалау үшiн стационарлы
пневматикалық қондырғыларды және басқа жабдықтарды қолданады.
Көп кәсiпорындардағы өнеркәсiптiк шаң өрт және жарылғыш тудырады.
Жарылғыш қаупi бойынша шаңды үш класқа бөледі. Ұн шаңын жарылысты тез
тудыратын және оңай тұтанатындықтан бiрiншi класқа жатқызады. Оны тұтату
үшiн жағылған сiрiңке жылуы да жеткiлiктi. Астық дақылының шаңы да оңай
тұтанады, бiрақ жоғары температуралы жылу көзін талап етедi. Шаңның
жарылысы тұтану көзінен және ауадағы шаңның нақты концентрациясынан болуы
мүмкiн. Жоғары температураның көзi статикалық электр разрядтары бола алады.
Жарылыс қаупi концентрациясының төменгi шегі элеватордан шығатын шаң үшiн
40-90 г/м3; диiрменнен (ұннан жасалған) 10-50 г/м3; ұн құрама жем үшiн 7-25
г/м3 аралығында болады. Жану кезінде жалынның орташа жылдамдығы 5-10 м/с;
ал жарылыста 500 м/с жетедi.
Тозаңды беттердiң кенеттен соғулар немесе сiлкiндiрулер кезінде
жарылысты концентрациялы аэрогелдiң тозаңға айналуы салдарынан жарылыс
пайда болуы мүмкін. Сондықтан ауадағы шаң ғана емес, сонымен бірге
жабдықтағы, қабырғалардағы, төбедегі және ғимараттың құрылыс
құрылымдарындағы шаңдар қауiптi.
Өрттер және жарылыстарды болдырмау шарттары:
1. Барлық жерлерде санитарлық талаптардан аспайтын ауаның шаңдануына жол
бермеу.
2. Жабдықтар мен қабырғалардан шаңды жүйелi және мұқият тазалап отыруды
қадағалау.
3. Қабырғалар және төбелердiң өңдеуi тегiс емес болуы керек.
4. Ұшқын мен жылу көздерін тудыратын заттарға толық мүмкiндiк бермеу.
Сонымен қатар жалпы өртке қарсы нормалардағы талаптарды қатаң орындау
керек.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Шаң дегеніміз не? 2. Шаң бөлшектерінің негізгі қасиеттері қандай?
3. Өнеркәсiптiк шаң бөлшектерінің қандай өлшемдері бар? 4. Шаңның адам
ағзасына тигізер қандай зияны бар? 5. Өрттер және жарылыстарды болдырмаудың
қандай шарттары бар?

Дәріс 4, 5. Шаң ажыратқыштар. Циклондар.
Дәріс жоспары.
1. Тазартудың негiзгi әдiстерi.
2. Циклондар. Олардың негізгі есептеулері.
3. Өнеркәсiптiк циклондардың жіктелуі.

Желдету қондырғылары атмосфераға ластанған ауаны шығарады, ол
тіршілік қауіпсіздігінің талаптары бойынша ұннан және астық дақыл мен
ластанулардан тазартады.
Көптеген шаң ажыратқыштарда бiр уақытта ауаны тазартудың бiрнеше
тәсілдерін қолданады. Тазартудың негiзгi әдiстерi:
1. шаң тұндыратын камералардағы (гравитациялық шаң ажыратқыштар) ауырлық
күшінiң әсерiнен тұну.
2. ортадан тепкiш күштер әсерінен тұну (циклондар ).
3. маталы, жеңді және тағы басқа сүзгiлерде шаңдарды бөліп алу.
4. электр әдiсiмен жоғары дисперсиялы шаңдарды бөлу алу.
Шаң ажыратқыштың жұмысы ауаны тазарту коэффициентімен сипатталады η0
(%)
[pic]
(1)
С1; С2 - тазартуға дейінгі және тазартудан кейiнгі ауадағы шаңның
концентрациясы, г/м3.
Екi рет тазартудан кейінгі ауаны тазартудың жалпы коэффициенті η0

ηо = η1+η2 – η1·η2
(2)

Кеңінен таралған ол циклондарда шаңның бөлінуі. Шаң ажыратқыштың
тиімділігі шамаға пропорционал.

Рц = m·w2 / R
(3)
Сондықтан, тазарту тиiмдiлiгі ауаның қозғалыс жылдамдығы (w) мен
циклонның радиусына (R) тәуелдi болады. Циклонның осы түрі үшiн
жылдамдықтың оңтайлы мәнiнен асып кетуi оның жұмысының тиiмдiлiгiн
азайтады, сонымен бiрге ағымдардың кері әсерi және атмосфераға газ
шығаратын тотық құбыр арқылы шаң бөлшектердiң шығарылуы күшейеді.
Ауаны шаңнан құрғақ тазартудың кеңінен таралған шаң ажыратқыштар
циклондар болып табылады. Олардың құрылымы қарапайым, сенiмдi және үнемдi.
Тазарту коэффициенті η0 = 97-98%; кейбір құрылымдар үшін η0=99%. Сонымен
бiрге майда бөлшектенген және жеңiл шаңдармен жұмыс iстегенде циклондардың
көптеген түрлерi тиiмдiлiгi санитарлық-гигиеналық талаптарды
қанағаттандырмайды.
Өнеркәсiптiк циклондарды келесi белгiлер бойынша жіктейді:
1. Ауаны енгiзу әдiсі бойынша. Бұрандалы, жазық спиральді, спиральді-
бұрандалы.
2. Ауа ағынының айналу бағыты бойынша. Оң және сол.
3. Формасы бойынша. Цилиндрлiк Нц > Нк; конустық Нк > Нц.
4. Биiктiгі бойынша. Биік Но / Dн > 2 ; төмен Но / Dн < 2.
Астық дақылының шаңынан ауаны орташа тазарту үшiн циклонға ауаның
жылдамдығы w = 14 -16 м/с және жергілікті кедергісі ξ= 4 болатын цилиндрлiк
түрдегі циклондарды пайдаланады. Газ шығаратын тотық құбырдағы қысым
шығындары Δр> 100 Па кезінде циклон конусына шлюзді тығын орнатады.
Цилиндрлі бөлігінің диаметрі 960 -1928 мм болатын циклондардың шаң
ұстау коэффициенті 92 % жоғары болмайды. Ауаны толық тазаламау себебінен
мұндай циклондарды өндірістен тысқары орындарға оналастырады. Циклондардың
өнімділігі жоғары болады, олардың өнімділігі машинаның көлеміндей жұмыс
істейді, сондықтан оларды әрбір машинаға жекелей орнатады.
Диаметрі кішірек (D=450–650 мм) циклондар жоғары шаң ұстау
коэффициентін көрсетеді (96 %-ға дейін), сондықтан оларды өндіріс аумағына
орналастыруға болады. Ауаны өткізу қабілеті аз болғандықтан циклондарды әр
машинаға 4–6-дан орнатады, сондықтан оларды топты циклондар деп атайды.
Ауаны бұдан да жоғары сапалы тазарту үшін диаметрі 200–350 мм циклондар
қолданылады, олардың шаң ұстау коэффициенті 98–99 % құрайды. Бұл
циклондардың өнімділігі аз болғандықтан оларды әрбір машинаға 6–12 данадан
орнатады, сондықтан оларды батареялы немесе мультициклондар деп атайды.
Циклондардың кемшілігі талшықты шаңдар ортасында жұмыс істеу мүмкіндігінің
шектелуі болып табылады.
Көлденең циклонның шаң ұстау коэффициенті көп емес (90–95 % ке дейін),
циклон ауаны жеңіл араласпалардан үлкен бөліктерді алдын ала тазарту үшін
арналған. Ауаны жоғары дәрежеде тазарту үшін, көлденең циклондардан шығатын
ауаға батареялы циклондарды орналастырады.
Құрғақ шаңды ауаны тазартқанда циклонның қабырғасында статикалық тоқ
жиналуы мүмкін, сондықтан олардың қаптамасы міндетті түрде жермен
байланыстырылуы керек.
Циклондарды желдеткіш желілерінен келетін ауа шығынының
қосындыларынан таңдап алады. Циклонның қысым шығыны (Δр в Па):

[pic]
(4)

Циклонның кiретiн түтiгiнiң диаметрi (D, м):

[pic]
(5)

D мәнi бойынша кестеден циклонның стандартты маркаларын алады.
Циклонға Dст бойынша ауа ағынының кiру жылдамдығын (wД, м/с) есептейдi
[pic]
(6)

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Ауаны шаңнан тазартудың қандай тәсілдері қолданылады? 2. Шаң
ажыратқыштың жұмысы қандай және немен сипатталады? 3. Ауаны шаңнан құрғақ
тазартудың кеңінен таралған қандай түрлері бар? 4. Өнеркәсiптiк циклондар
қандай белгiлер бойынша жіктеледі? 5. Циклондардың негізгі есептеулері?

Дәріс 6. Инерциялық шаң ажыратқыштар. Маталы жеңді сүзгiлер.
Дәріс жоспары.
1. Инерциялық шаң ажыратқыштардың түрлері.
2. Маталы жеңді сүзгiлер.
3. Сүзгілердің негізгі есептеулері.

Инерциялық шаң ажыратқыштарды, эжекторлы шаң жинағышты, бұрыштық
инерциялы бөлгiштi, сақиналы инерциялық бөлгiштердi қолданылады.
Инерциялық шаң ажыратқыш негiзінің диаметрi бiртiндеп кiшiрейтiн
конусты сақиналардан тұрады. Конустылық бұрышы 600. Бiр өстегі сақиналар
адымы 12-16 мм. Ауа конус негiзiне тесіктер арқылы кіріп, сақиналар
арасындағы саңылау арқылы сыртқа шығады (90-94%). Ауадағы шаң ағын
қозғалысының күрт өзгеруінен инерция күштерінiң әсерiнен бөлiнедi. Шаң
бөлшектерi конустық сақиналардың көлбеу беттерiне соғылып, шағылысып шаң
ажыратқыш өсіне қарай қозғалады, онда ол ауа ағыны арқылы шаң ажыратқыш
саңылауына орын алмастырады да циклонға келіп түседі.
Эжекторлы шаң жинағышта тура осы принцип бойынша жұмыс iстейдi,
айырмашылығы шаң бөлшектері екi сатылы шағылысудан өтеді.
Екi шаң ажыратқышта тиiмдi, шағын, аз габариттi. Артықшылықтары:
материалдың үздiксiздігі мен тұрақты кедергiсі, өндiрiстiк аудандарды талап
етпейдi, өйткенi оларды аспирациялық ауақұбырларында тiкелей орнатады.
Маталы жеңді сүзгiлер. Осы сүзгiлер ауаны тазартуда (99% және одан да
көп) жоғарғы тиiмдiлiктi болып табылады. Бұдан басқа, мұндай сүзгiлер нақты
тығыздықтағы сүзу маталарын таңдап алуда тазалау дәрежесiн, сонымен бiрге
тазаланған ауада (10 мг/м3-тен аспайтын) шаңның шоғырлануын реттеу
мүмкiндiгімен ерекшеленеді.
Сүзу маталарда тозаңды ауаның кiретін жағында бiржақты түгi болады.
МЕСТ 7715-70 бойынша лавсанды матаны қолданады. Синтетикалық маталар
статикке қарсы өңделеді.
Сiңіру сүзгiсінiң сүзу матасына берiлетiн меншiктi жүктеме 90-150
м3/м2·сағ. құрайды.
Сүзгiнiң кедергiсiн (қысым шығынын) график бойынша анықтайды.
Сору (ФВ) сүзгiлерінiң кемшiлiктерi: матаның бiтелiп қалуында қысым
шығындарының жоғарлауы, циклондармен салыстырғанда пайдаланудағы
ыңғайсыздығы.
Сору (ФВ) сүзгiлерінiң металды шкафты төрт өлшемдi түрлерiн ФВ-30, ФВ-
45, ФВ-60, ФВ-90 қолданады.
Пневмокөлiк қондырғылары үшiн жоғары вакуумды ФВВ-45, ФВВ-60, ФВВ-90
жеңді сүзгiлердi қолданады. Бұл сүзгiлер тұрығының берiктiлігiмен және
тығыз бекiтiлгендігімен ерекшеленеді. Сору сүзгiсінiң сүзу матасына түсетін
меншiктi жүктеме 90 м3 / м2·сағ.
Сүзгiні ауа шығынының қосындысы VФ (м3/сағ) мен меншiктi жүктеме VУ
(м3/м2·сағ) бойынша таңдап алады. Ауа шығынының қосындысы бойынша сүзгi
бетiнiң ауданын Fф, м2 есептейді:

Fф = VФ / VУ

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Инерциялық шаң ажыратқыштардың қандай түрлерін білесің? 2. Қандай
шаң ажыратқыш тиімді болып табылады? 3. Маталы жеңді сүзгiлердің жіктелуі?
4. Сору (ФВ) сүзгiлерінiң қандай негізгі кемшiлiктерi бар? 5. Сүзу бетiнiң
ауданы қалай есептеледі?

Дәріс 8. Ауаны екiншiлік тазартуға арналған шаң ажыратқыштар
Дәріс жоспары.
1. Ауа алмасудың санитарлы-гигиеналық нормалары.
2. Циркуляциялы және ауа тазартуы бар желдету қондырғылары.
3. Ауаны екiншiлік тазартуға арналған шаң ажыратқыштардың түрлері.
Нан қабылдау кәсiпорындары мен астық өңдеу зауыттарында бөлмелердегі
ауа алмасу желдету қондырғылары арқылы бөлме ішіндегі ауа сорылу бекітілген
нормадан біршама ауытқуы байқалады.
Жұмыс бөлмелерiндегi ауа алмасу санитарлы-гигиеналық нормалар
деңгейінде ауа ылғалдылығы мен температурасын, сонымен бiрге технологиялық
процестің шарттарын қолдануға мүмкiндiк бермейдi. Әсiресе қысқы мерзiмде
жоғарғы ауа алмасулар кәсiпорындардың жұмыстарында кездеседі: еңбек
жағдайлары нашарлайды, жұмысшылардың сырқаттануы жоғарлайды, өрт
қауiпсiздiгiнiң орындалуы қиындайды, жылыту тиiмсiздеу болады.
Циркуляциялы және ауа тазартуы бар желдету қондырғыларын жылдың барлық
мезгілдерінде қолдана отырып, өндiрiстiк бөлмелердегi жоғарғы ауа алмасу
мен вакуумды жояды. Cанитарлық нормалардың орындалуы жоғарғы дәрежелі
тазартуды, сонымен бiрге өрт - және жарылыс қауiпсiздiгін қамтамасыз ететiн
ауаны екiншiлік тазартуға арналған шаң ажыратқыштарды таңдаумен байланысты.
Ауаны екiншiлік тазартуға арналған шаң ажыратқыштарды құрғақ және ылғалды
деп бөледі.
Жуу-сүзу камераларын, гидродинамикалық шаң ұстағыштарды, өздiгiнен
тазаратын сүзгiлерді, циклонды сүзгiлерді, ауалы салқындатқыштарды
қолданады.
Гидродинамикалық шаң ұстағыштарды ауаны шаңнан екiншiлік тазарту үшiн
қолданады. Оның тозаңды ауаны өткiзу қабiлеттiлігі 10000 м3/сағ.
Ауалы салқындатқыштарды бiр үлгiдегi секциялардан жинап жасайды.
Кемшiлiктері: өлшемдері үлкен, пайдалануда сенiмсiздiгі, су шығыны, құнының
жоғары болуы.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Жұмыс бөлмелерiндегi ауа алмасудың санитарлы-гигиеналық нормалары
қандай? 2. Ауаны екiншiлік тазартуға арналған шаң ажыратқыштардың қандай
түрлерін білесің? 3. Гидродинамикалық шаң ұстағыштар қандай қондырғыларда
қолданылады? 4. Салқындатқыштардың кемшіліктері туралы не білесің?

Ұсынылатын әдебиет:
4.1.2. Внутренние санитарно-технические устройства. Ч.З. Вентиляция и
кондиционирование воздуха. Кн. 1,2 / Богословский В.Н., Пирумов А.И.,
Посохин В.Н. и др. /Под ред. Павлова Н.Н. и Шиллера Ю.И., - 4-е изд.;
перераб. И доп. – М.: Стройиздат, 1992.

Дәріс 9, 10. Желдеткiштер
Дәріс жоспары.
1. Желдеткiштер. Олардың жіктелуі.
2. Жлдеткіштердің негізгі түрлері мен есептеулері.

Желдеткiштер – ауа мен газдардың орын ауыстыруына арналған
аэродинамикалық машиналар. Желдеткiштердiң жұмысшы органы – қалақтары бар
ортадан тепкiш дөңгелектер. Желдеткiштерге 15 КП-дан аспайтын қысымды ауа
үрлегiш машиналар жатады.
Артықша қысымы бойынша желдеткiштер келесідей жіктеледі:
1. төмен қысымдағы желдеткiштер (1000 Па-ға дейiн).
2. орташа қысымдағы желдеткiштер (3000 Па-ға дейiн)
3. жоғарғы қысымдағы желдеткiштер (3000 Па-дан астам).
Желдеткiштiң аэродинамикалық қасиеттерi жылдам айналу критериімен
және қысым коэффициенттерiмен сипатталады. Жылдам айналу критериі меншiктi
айналу жиiлiгiмен өрнектеледi: (nу):
[pic]

мұнда n – жұмысшы дөңгелектің айналу жиiлiгi, айн/мин;
Vс – ауаның көлемдiк шығыны, м3/с;
Δр – желдеткiштiң қысымы, Па.
Жылдам айналу критериі осы топтаманың барлық нөмiрлерiнде тұрақты,
өлшемдерде әртүрлi, бiрақ геометриялық ұқсас және осы желдеткiштердiң
аэродинамикалық қасиеттерiн сипаттайды.
Қысым коэффициентi КР:
[pic]

мұнда u - қабырғалардағы айналу жылдамдығы, м/с.
Ортадан тепкiш желдеткiштер үшiн КР = 0,4 – 1,5.
Өстік желдеткiштер үшiн КР = 0,05 – 0,2.
Әртүрлi күйдегі қаптамасы бар ортадан тепкiш желдеткiштерді дайындайды
және сыртқы тесігінің бағытына қарай келесідей белгiлейді: В - жоғары; Н -
төмен; П - оңға; Л – солға. Бұдан басқа, 450 жағдайында ВЛ, ВП, НЛ, НП деп
белгіленеді.
Сонымен қатар желдеткiштердi оңға айналатын және солға айналатын деп
бөледі.
МЕСТ 10616-63 сәйкес желдеткiштер өлшемінiң сипаттамасы үшiн олардың
әрқайсысына нөмiрлер тағайындайды, яғни № 5 - D=500 мм; № 6,3 - D=630 мм.
Ц - ортадан тепкiш. ЦП - шаңды ортадан тепкiш. Әрiптiң жанындағы цифр
- 10• Кр.
Мысалы, Ц4-70 №6 маркалы желдеткiш, 1 орындау, оң: ЦВ Кр=0,4;
меншiктi жылдам айналуы nу = 70; D=600 мм; 1 сұлба бойынша орындалған, оңға
айналатын.
МЕСТ сәйкес жаңадан шыққан желдеткiштерде ПӘК= 0,6 – 0,7 болуы керек.

Төмен қысымды ЦВ-ға ВРН № 2,5, орташа қысымды ЭВР, Ц9-57, Ц9-55, ВРС
жатады. Сонымен бiрге арнайы шаңды ЦВ шығарады: олар максималды қысымды
ВЦП, ЦП6-46, ЦП7-40.
Шаңды желдеткiштердiң 6-8 қалақтары болады. 45-50 м/с желдеткiштiң
шеңберлік жылдамдықтарында ЦП6-46 желдеткіші 2000-2500 Па қысымды тудырады.
ЦП7-40 желдеткіші 69 м/сқа дейiн шеңберлік жылдамдық кезінде 4000 Па-ға
дейiн қысым тудырады, сондықтан оны қалдықтар тасымалдау үшiн қолдануға
болады. Ц 10-28 желдеткiші 1000-нан 7500 дейінгі аралықтағы қысымды
тудырады. Жұмысшы дөңгелегі 48 қалақты екi жазық дискілерден тұрады.
Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Желдеткіштер дегеніміз не? 2. Артықша қысымы бойынша желдеткiштер
қалай жіктеледі? 3. Желдеткiштiң аэродинамикалық қасиеттерi қандай
коэффициенттермен сипатталады? 4. Қысым коэффициентiнің жалпы теңдеуі қалай
жазылады?

Дәріс 11. Желдеткіш желілерін есептеу
Дәріс жоспары.
1. Желдеткіш желілерінің негізгі есептелуі.
2. Желдету торабын есептеу.

Желдеткіш желілерін есептеуді гидравликалық желiлер есептеуi негiзiнде
жүргізеді.
Есептеуге қажетті бастапқы мәндер:
1. Желiнiң әрбiр шектi нүктесiндегі ауаның шығыны; Vсi (м3/с).
2. Жабдықтың аэродинамикалық кедергiсiнiң шамасы (әрбiр жабдықтағы қысым
шығыны); Δpi (Па).
3. Ауа ағынының қозғалыс жылдамдығы wi (м/с).
4. Бөлiмшелер ұзындықтары көрсетілген желiдегi ауа өткізгіштердің орналасу
сұлбасы.
Есептеуде желдеткiштің артықша қысымының шамаларын Δpо (Па) және ауа
өткізгіштердің көлденең қимасының өлшемдерiн анықтайды.

Δро = ΣΔрi + ΣΔрмi

Δрi - желiнiң i - бөлiміндегі қысым шығыны, Па;
Δрмi - аспирациялайтын машинадағы i - бөлiміндегі қысым шығыны, Па.
Астық және ұн құрама жем өнеркәсiбiндегі желдету торабын есептеу
кезінде ауа ағынын тасымалдаудың номиналды қозғалыс жылдамдығы w=12-15 м/с
құрайды.
Тiк құбырөткізгіштер аз жылдамдықты, ал көлденең құбырөткізгіштер
жоғарғы жылдамдықты болады.
1. Желiлерді нөмiрленген бөлiмшелерге бөледi. Бөлiмшелер ұзындығын және
бөлшектер сипаттамаларын аспирациялық желiнiң сызбалары бойынша орнатады.
2. Әрбiр бөлiмше жеке-жеке есептейді.
3. Жеке бөлiмшелердегi қысым шығындары бойынша тармақтардағы магистралдiк
бағыттарды анықтайды.
4. Шаң ажыратқыштарды таңдап, ондағы қысым шығындарын анықтайды.
5. Магистраль бойынша бөлiмшелердегi қысым шығындарын жинақтап,
тармақтардағы қысым шығындарын есепке алмай желiдегi толық қысым шығындарын
анықтайды.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Желдеткіш желілерін есептеуге қажетті бастапқы мәндер қандай? 2.
Есептеуде қандай шамаларды анықтайды? 3. Тiк құбырөткізгіштер қандай
жылдамдықта болады? 4. Көлденең құбырөткізгіштер қандай жылдамдықта болады?

Дәріс 12, 13. Цехтағы жылуды есептеу
Дәріс жоспары.
1. Жылу есептеудің жіктелуі.
2. Олардың түрлері мен негізгі есептеулері.

1. Күн радиациясынан Qтп1, Вт:
Qтп1 = Fост·q·А
мұндағы: Fост – шыны беті, м2;
q – 1м2 шыны беттегі радиация, q = 138 Вт/м2;
А – шыны сипаттамасының коэффициенті. Екі еселенген шынылауда (таза шыны)
А = 1,15; ластануда А = 0,80.
2. Өндірістік пештерден Qтп2 , Вт:
Qтп2 = 1000·Nуст· q0 · η
Nуст – пештің бекітілген номиналды қуаты, кВт;
q0 – пештің бекітілген номиналды қуатынан цехқа жылу бөліну, %;
электрпештері үшін q0 = 70%; қалған пештер үшін q0 = 40 - 60%.
η - барлық пештердің бір уақытта жұмыс істеу коэффициенті; η=0,8-1,0.
3. Құбырөткізгіштер мен аппараттардың ыстық беттерінен Qтп3 , Вт:
Qтп3 = α·F·(tпов. – tв)
α – изоляцияланған беттерден конвекция және сәуле шашумен жылу беру
коэффициенті, Вт/м2·град
α = 9,3 + 0,047·(tпов. – tв) + 7·v0,5
v – ауа ағының жылдамдығы, м/с; жабдық бетінен ауаның еркін конвекциясы
кезінде v = 0,2 -0,4 м/с.
4. Суытылатын өнімдерден (материалдардан) Qтп4
Qтп4 = Gс·с·(tн. – tк)
Gс – ауада суытылған өнімнің массалық секундтық шығыны, кг/с.
с – өнімнің орташа меншікті жылусиымдылығы; Дж/кг·град.
5. Механикалық энергияның жылулыққа өтуінен Qтп5 (электрқозғалтқыштар,
станоктар) в Вт:
Qтп5 = 1000·Nуст· ам
Nуст – электрқозғалтқыштардың номиналды бекітілген қуаты, кВт.
ам – ауаның жылумен араласуының интегралдық коэффициенті; а= 0,15- 0,70.
Тамақ өнеркәсібі үшін а= 0,20.
6. Электр жарықтарынан Qтп6 , Вт.
Qтп6 = 1000·Nэо· аэо
Nэо- жарықтандыру құралдарының тағайындалған қуаты, кВт;
аэо – электршамдары түрлерінің коэффициенті.
Кесте аэо коэффициентінің мәні.
|Электршамдарының |Ашық |Күңгiрт шынылы |Ашық қыздыру |Жабық күңгірт |
|түрлері |люминесценттi |жабық |шамдары |қалпақты |
| | |люминесценттi | |қыздыру шамдары|
|аэо мәні |0,9 |0,6 |1,0 |0,7 |

7. Ыстық су бетінен Qтп7 , Вт.
Qтп7 = (5,7 + 4,1v)·(tву – tауа)
v – су бетіндегі ауаның қозғалыс жылдамдығы, v = 0,15 м/с;
tводы. - су температурасы, 0С;
tвозд - ауа температурасы, 0С.
8. Жұмыс істейтін адамдардан Qтп8 в Вт.
Qтп8 = q·n
q – бір адам бөлетін жылу шығыны, Вт.
n - цехтағы жұмысшылар саны.
Кесте
|Жылулық |Бөлмедегі ауа температурасы, 0С |
|көрсеткіштер,| |
|Вт | |
| |10 |15 |20 |25 |30 |35 |
|Жеңіл жұмыс | | | | | | |
|кезінде |151 |122 |99 |64 |41 |6 |
|Орташа жұмыс| | | | | | |
|кезінде |173 |134 |105 |70 |41 |6 |
|Ауыр жұмыс | | | | | | |
|кезінде |198 |163 |128 |93 |53 |12 |

9. Жалпы жылулық жүктеме, Qотп , Вт.

Qотп = Qтп1+ Qтп2 + Qтп3 + Qтп4 + Qтп5 + Qтп6 + Qтп7 + Qтп8

10. Қысқы мерзiмде сорғыш желдеткіш арқылы сорылатын ауаның көлемдiк
шығыны,Vс м3:

11. Жазғы мерзiмде сорғыш желдеткіш арқылы сорылатын ауаның көлемдiк
шығыны,Vс м3:
[pic]

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Цехтағы жылудың күн радиациясынан есептелуінің қандай негізгі
теңдеулері бар? 2. Жылудың өндірістік пештерде қалай есептеуге болады? 3.
Жылудың құбырөткізгіштер мен аппараттардың ыстық беттерінде қалай
есептейді? 4. аэо коэффициентінің мәні қандай? 5. Қандай жылулық
көрсеткіштерді білесің?

Дәріс 14. Желдеткішті есептеу
Дәріс жоспары.
1. Желдеткіштерді есептеу.
2. Желдеткіштердің негізгі тендеуі. Желдеткiш өнiмдiлiгiн есептеу.
3. Ауаағарлар. Олардың түрлері.

Жоба бойынша МЕСТ 14918-80 қалыңдығы 0,5...0,7 мм болатын жұқа
мырыштан жасалған ауаағарларды дайындауға арналған тартылу желдеткіштері
қарастырылады.
Жобада қарастырылған жабдық пен материалдардың ҚР өрт пен гигиеналық
сертификаттары бар.
Желдеткіш микроклимат талаптарына сәйкес көрсеткiштердiң мүмкiндік
шамаларын қамтамасыз етедi.
Құйылу желдеткіші келесілерді қамтамасыз етедi:
- қысқы мерзiмде +18 +20 [pic] дейiнгі ауаның жылытуын;
- жазғы мерзiмде +12 +14 [pic]дейiнгі ауаның сууын.
Құйылу желдеткішінің ауасы механикалық қоспалардан тазартылады.
Желдеткiштiң өнiмдiлiгi келесі формула бойынша анықталады:

[pic]

мұнда [pic] бөлменің көлемі, [pic]
К – ауаалмастырғыштың мерзімі.
3.2.1 Сығындыға желдеткiштiң өнiмдiлiгiн анықтау

[pic]

3.2.2 Құйылуға желдеткiштiң өнiмдiлiгiн анықтау

[pic]

[pic]
3 сурет – Тартылу желдеткішінің сұлбасы

3.2.3 Тартылу ауаағарындағы жергiлiктi кедергiлер коэффициенттерiнiң
жиынтығы анықталады

[pic]
мұнда [pic] тартылу ауаағарындағы торлар саны
[pic]

[pic]
4 сурет – Құйылу желдеткішінің сұлбасы

3.2.4 Құйылу ауаағарындағы жергiлiктi кедергiлер коэффициенттерiнiң
жиынтығы анықталады
[pic]

мұнда [pic] құйылу ауаағарындағы торлар саны

[pic]

3.2.5 Ауаөткізгіштердегі қысым шығынын келесі формуламен анықтаймыз.

[pic]

мұнда [pic] ауаөткізгіш ұзындығы, м
[pic]үйкеліс кедергісінің келтірілген коэффициенті,
[pic]динамикалық қысым.
3.2.6 Құйылу ауаағарларындағы қысым шығыны келесідей анықталады:
[pic]
3.2.7 Тартылу ауаағарларындағы қысым шығыны келесідей анықталады:
[pic]
Каталог бойынша құйылу ауаағарына электрқозғалтқыш қуаты 4,5 кВт,
П.Ә.К.=0,4 болатын Ц4-76 маркалы желдеткіш таңдалынып алынады. Ал тартылу
ауаағарына электрқозғалтқыш қуаты 3,2 кВт, П.Ә.К.=0,7 болатын Ц4-70
маркалы желдеткіш таңдалынып алынады.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Желдеткіштерді қалай есептейді? 2. Құйылу желдеткіші қандай
факторларды қамтамасыз етеді? 3. Желдеткiштiң өнiмдiлiгiн қалай анықтаймыз?
4. Сығындыға желдеткiштiң өнiмдiлiгiн қалай анықтаймыз? 5. Құйылуға
желдеткiштiң өнiмдiлiгiн қалай анықталады? 6. Ауаағарлардың негізгі
теңдеулері қалай есептеледі?

Дәріс 15,16. Желдеткіштік және технологиялық қоқыстарды санитарлық
тазалау
Дәріс жоспары.
1. Қоқыстарды санитарлық тазалау.
2. Өндірістік калорифердің жіктелуі.
3. Жылу беру коэффициентінің негізгі теңдеуі.

Өнеркәсіптік кәсіпорындарда цехтар мен бөлімдерге келетін ауа ғана
емес, сонымен қатар олардан шығатын ауада, өнеркәсіп аймағындағы және оған
жақын жатқан тұрғын кварталдарға ауа ластануын болдырмау мақсатында
тазаланады.
Өнеркәсіптік бөлімдердің жалпы ауа алмасу желдеткіштерінен және
жергілікті ауа соры жүйесінен атмосфераға шығарылатын ауа, өнеркәсіптік
кәсіпорындарды жобалаудың санитарлық нормасына сәйкес СНиП2.03.05-86,
тазалануы және атмосфераға жайылуы керек.
Ауаны қыздыру үшін үстемді түрде болат пластиналы және бейметалды
спиральді-дөңгелек қабырғалы калорифер пайдаланылады.
Пластиналы калорифердің жылу беру беті 16*12 мм диаметрлі болат
құбырдан және бір бірінен 4,8 мм арақашықтықта отырғызылған қалыңдығы 0,55
мм темір пластинадан жасалған.
Өндірісте калорифердің ауа қозғалысына бағыттас 3 және 4 жылуөткізгіш
құбыршадан тұратын орташа С және үлкен Б типтерін қолданады:
1. КВСБ-П және КВББ-П моделді №6-дан №12ні қоса жеті типті калориферлер:
КВС6В... КВС12Б-П – болатты және пластикалы.
2. КСк3 және КСк4 моделді №6-дан №12ні қоса жеті өлшем типті
калориферлер: КСк3-6... КСк3-12; КСк4-6...КСк4-12 - спиральді-дөңгелек
қабырғалы бейметалл.
3. КПС-П және КПБ-П моделді №6-дан №12ні қоса жеті өлшем типті
калориферлер: КПС6-П...КПС12-П; КПБ6-П...КПБ12-П – болат пластиналы;
4. КП3-СК және КП4-СК моделді №6-дан №12ні қоса жеті өлшем типті
калориферлер: КП36-СК...КП312-СККП46-СК...КП412-СК – спиральді-
дөңгелек қабырғалы бейметалл.
[pic]
1-сурет. КВСБ-П маркалы болат пластиналы калорифер.
1 – жалғастырғыш штуцер; 2 – жылутасығыш өтетін трубка; 3 – құбырлы
шатыр; 4 – коллекторлық қақпақ; 5 – трубканың барлық бойымен гофририрленген
болат пластиналар; 6 – бүйір қалқанша.
[pic]
2-сурет. Калориферлерді қондырудың схемасы мен оларға жылужетекті жалғау
А – ауамен; Б– жылутасығышпен: 1 – параллель; 2 – тізбектей

Калориферлердің барлық моделдері параллель немесе тізбектей қондырылуы
мүмкін. Азғантай температура төмендеу кезінде айтарлықтай ауа көлемін
жылыту үшін параллель қондырғы пайдаланылады. Калорифераны қыздырып
температурасын көтеру қажет болған жағдайда тізбектей қондырылады.
Калорифердің жылубергіштігін және температура өзгерісінің бөлме ауасына
берілетінін реттеу үшін сай келетін арматура пайдаланып, клапан
қондырылған ауажол жасайды. Құбыржолды калориферге жалғастыру параллельді
және тізбектей схемамен жүзеге асады. Жылу тасығышта – буға тек параллельді
схеманы пайдаланылады.
Жылуберу коэффициенті, ауа өтуіне аэродинамикалық кедергі мен қызатын
бетінің 1м2-қа келетін ауданының металл массасы калорифердің техника-
экономикалық көрсеткіштері болып табылады.
Жылу беру коэффициентін анықтаған кезде калорифердің әрбір тірі
қимасында ауа қозғалысының массалық жылдамдығын νρ, кг/(см2), пайдаланады.
Сызықтық емес, себебі барлық ауа қозғалыс жолының тұрақты боп қалады, сол
уақытта сызықтық жылдамдық ауаны қыздыру мен көлемін өзгерту салдарынан
болады. νρ, кг/(см2), өлшем бірлігі келесі формуламен анықталады:
νρ=Lp/3600 fж, (1)

мұнда: Lp– калорифер арқылы өтетін ауа көлемі, м3/сағ;
fж – ауа өтетін калорифердің тірі қимадағы ауданы (саңылаулар ауданы),
м2.
Әдетте калорифердегі ауа қозғалысының массалық жылдамдығын 5-7 кг/см2
төңірегінде қабылдайды.
Калорифер құбырындағы су қозғалысының жылдамдығын төменгі формуламен
анықтайды ω, м/с.

ω=Q10-3/ρcfтр(tг – t0), (2)
мұнда: Q – ауа қыздыруға кететін жылу шығыны, Вт;
fж – ауа өтетін калорифердің тірі қимадағы ауданы (саңылаулар ауданы),
м2.
ρ – оның калорифердегі орташа температура кезіндегі тығыздығы, кг/м3;
с – 4,19-ға тең ауаның меншікті жылусыйымдылығы, Кдж/(кг К);
tг - калориферге бағытталған ыстық судың температурасы, ˚С;
tо - кері судың температурасы, ˚С.

Калориферді таңдау үшін жылу шығынын Q, Вт есептейді:

Q=0,278 Lρc(tк - tн) (3)
Мұнда: 0,278 – аударма коэффициенті ВтКдж/сағ;
L – қыздырылатын ауа көлемі, м3/сағ;
ρ - ауа тығыздығы, кг/м3;
с – 1 Кдж/(кг К)-ке тең ауаның меншікті жылусыйымдылығы;
tк – калорифердегі ауа қызатын соңғы тепаратурасы, ˚С .
Калорифер қызатын бетінің ауданы (м2) келесі өрнекпен анықталады:

Fк=Q/k(t́ср-tср) (4)
мұнда: Q – ауаны қыздыруға кететін жылу мөлшері, Вт;
k – калорифердің жылуберу коэффициенті, Вт/(м2 К);
tср – бу немесе су сияқты жылутасығыштың орташа температурасы, ˚С.
Су жылутасығышының орташа температурасы:

tср=(tг+tо)/2 (5)
мұндағы tг– 130 -150 тең калориферге кірген кездегі судың
температурасы;
tо – 70˚С–қа тең судың калориферден шыққан кезіндегі температурасы.
Ауаның орташа температурасы:

tcp=(tн+tк)/2 (6)
мұндағы tн, tк– ауаның калориферге кірердегі және шығардағы
температуралары.
Жылуберу коэффициенті k калорифердің моделіне, жылутасығыш түріне, оның
қозғалыс жылдамдығы мен ауаның қозғалысының массалық жылдамдығына
байланысты формула, таблица мен графика арқылы анықтала береді.
Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Өнеркәсіптік бөлімдердің жалпы ауа алмасу қалай жүргізіледі? 2.
Өндірістегі калорифердің қандай түрлерін білесің? 3. Калориферлерді
қондырудың қандай схемаларын білесің? 4. Жылу беру коэффициентін қалай
анықтауға болады? 5. Калориферлерді есептеудің жалпы теңдеуі қалай
жазылады?

Дәріс 17,18. Жылу ағындарын өлшеу
Дәріс жоспары.
1. Жылу ағындары. Негізгі есептеулері.
2. Жылу беру режимдері. Олардың негізгі теңдеулері.
Жылу ағындарын анықтау үшін қосымша қабырға принципіне негізделген жылу
өлшегіштер қолданылады. Егер қосымша қабырғаның жылу өткізу коэффициенті
белгілі болса, жылу ағынын анықтау үшін оның беттеріндегі температураларды
өлшеген жеткілікті. Бұл жағдайда жылу ағыны былай анықталады:
[pic]

мұнда ( - қосымша қабырғаның жылу өткізгіштігі, Вт/(м2(°С);
( - қабырға қалыңдығы, м;
(t – қабырғаның екі жақ бетіндегі температуралар айырымы, оС.

Қоршау конструкцияларының жылу сақтау сапасы олардың жылу беруге
келтірілген кедергісімен R0 және термиялық кедергісімен Rк сипатталады.
Оларды эксперименталды анықтау қалыпты жағдайдағы жылу беру режиміне
негізделеді:

[pic];
[pic];
[pic]; [pic]; [pic],

мұнда, q – жылу ағыны, Вт/м2;
Riк – конструкцияның i-қабатының термиялық коэффициенті, м2(°С/Вт;
li - i-қабаттың қалыңдығы, м;
(iк- конструкцияның i-қабатының жылуөткізгіштік коэффициенті,
Вт/м2(°С;
(в – конструкцияның ішкі қабатының жылу қабылдау коэффициенті,
Вт/(м2(°С);
(н – конструкцияның сыртқы бетінің жылу беру коэффициенті, Вт/(м2(°С);
Rв – ішкі беттің жылу қабылдау кедергісі, м2·°С/Вт;
Rн – сыртқы беттің жылу беруге кедергісі, м2·°С/Вт;
(в – ішкі бет температурасы, °С;
(н – сыртқы бет температурасы, °С.

Жылу ағынының шамасын q1, ішкі және сыртқы ауа температурлар айырымын
(t және ішкі және сыртқы бет температураларының айырымын (( анықтаған соң,
конструкцияның термиялық кедергісін анықтаймыз:

[pic],

мұнда (t = tв – tн – ішкі және сыртқы ауа температураларының айырымы, °С;
((= (в - (н – қоршаудың ішкі және сыртқы беттерінің температуралар
айырымы, °С;
q1 - өлшенген жылу ағыны, Вт/м2(°С;
R – жылу ағынын өлшегіштің термиялық кедергісі, м2((С/Вт.

Өлшеу нәтижесінде алынған жылу ағыны q1, шын мәніндегі жылу ағынынан
біраз өзгеше, себебі жылу ағынын өлшегіш негізгі қабырғаға қосымша
болғандықтан, өлшенген жылу ағыны нақты жылу ағынынан азырақ болады.
Өрнектің екінші мүшесі жылу ағынын өлшегіштің термиялық кедергісін
көрсетеді. Бұл жағдайда нақты жылу ағынының шамасы мына қатынаспен
анықталады:
[pic]

Жылу берудің Rн және жылу қабылдаудың Rв кедергілері мына өрнектермен
анықталады:
[pic];
[pic].

Қоршаудың жылу өткізу кедергісі

[pic]
Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Жылу ағындарын қалай анықтайды? 2. Жылу беру режиміне не
негізделеді? 3. Конструкцияның термиялық кедергіні қалай анықтаймыз? 4.
Жылу ағынын қалай өлшейміз?

Дәріс 19,20. Ғимараттың ауа-жылу режимін зерттеу
Дәріс жоспары.
1. Ғимараттағы ауа-жылу режимін зерттеу.
2. Өлшеу аспатарына қойылатын талаптар
3. Бөлмелердегі ауа температурасы мен салыстырмалы ылғалдылықты
есептеу.
4. Бөлменің жылу-ауа режимдерінің жіктелуі.

Ғимараттарға зерттеулер жүргізгенде микроклимат көрсеткіштерін,
температура, ылғалдылық, және ауа қозғалысының жылдамдығын өлшеу жұмыстарын
ғимараттың толыққанды жұмыс істеу уақытында, яғни бөлмелердегі барлық
техниканың жұмыс жасауын, адамдардың болуын ескере отырып жасауға болады.
Қабырға, еден, жабын беттердің температурасын tв сол беттің ортасынан
өлшеуге болады.
Бөлме микроклиматының көрсеткіштерін арнайы тіркеуден және тексеруден
өткен, сәйкестік сертификаты бар аспаптармен өлшеуге болады.
Өлшеу аспаптарының өлшеу және мүмкін қателік диапазоны 1-кесте
талаптарына сай болғаны дұрыс.
1-кесте
Өлшеу аспатарына қойылатын талаптар
|Көрсеткіш атаулары |Өлшеу диапазоны |Шектік |
| | |ауытқу |
|Құрғақ термометр температурасы, °С |-30-50 |(0,2 |
|Ылғал термометр температурасы, °С |0-50 |(0,2 |
|Бет температурасы, °С |0-50 |(0,2 |
|Нәтижелік температура, °С |5-40 |(0,2 |
|Салыстырмалы ылғалдылық, % |0-90 |(5 |
|Ауа жылдамдығы температурасы, м/с |0-0,5; ( 0,5 |(0,05; |
| | |(0,1 |
|Жылумен сәулелену қарқыны, Вт/м2 |10-350 |(5,0 |
| |( 350 |(50 |

Ғимаратқа сырттан келетін жылу Q(, және ыстық су Qгв мөлшерлері
ғимаратта орнатылған есептеу құралы арқылы өлшеуге болады. Егер ғимаратта
есептеу құралдары орнатылмаған болса, тасымалданатын ультрадыбысты шығын
есептеу құралын пайдалануға болады.
Ғимараттың қоршау конструкциялары арқылы жоғалатын жылу мөлшерін былай
анықтауға болады.

Qмн = ([kiFi(tв - tн)],
(2)

мұнда: ki – i-конструкцияның (қабырға, терезе, жабын және т.б.)
жылутасымалдау коэффициенті, қоршау конструкциясының құрамына байланысты
анықталады.
Fi –конструкцияның бет ауданы, сызбалар бойынша немесе өлшеніп алынады;

tв – ішкі ауа температурасы, жұмыс аумағында және төбелік жабыннан 0,2-
0,3 м төмен аумақта өлшенеді.
tн – сыртқы ауаның есептік температурасы, °С.
Инфильтрациямен жоғалатын жылу мөлшері:

Qинф = (СpLинф(tв – tн),

Lинф – инфильтрацияланатын ауа мөлшері, төмендегі өрнекпен анықталады:
Lинф = [pic],
мұндағы (Pi – қоршау конструкциясының ішкі және сыртқы жағындағы статикалық
қысым айырымы, Па, микроманометрмен өлшенеді немесе ішкі және сыртқы ауа
температуралары мен жел жылдамдығына байланысты есептеледі;
((F)i, - қоршау конструкцияларының қуыстарының эквивалентті ауданы, м2,
конструкция түріне байланысты қабылданады немесе келесі әдіс бойынша
эксперименталды түрде анықталады. Жылдың жылы кезеңінде:
- сыртқы қоршаудағы барлық ойықтарды жабылады;
- ауа шығару жүйесінің барлық қондырғыларын іске қосады және оның
өнімділігін анықталады Gш;
- бөлме іші мен сыртындағы статикалық қысым айырымы өлшенеді (Ррз;
- қоршау конструкцияларының қуыстарының эквивалентті ауданын ((F)зд
мына өрнекпен анықталады
[pic].
Жылдың суық кезеңінде:
- сынақты барлық жылыту аспаптары және желдету жүйелері жұмыс жасап
тұрған уақытта жүргізіледі;
- биіктік бойынша сыртқы және ішкі ауаның орташа темрепаруралары
анықталады (t;
- бөлменің төменгі және жоғарғы аймақтарында терезелердің ортасының ара-
қашықтықтары анықталады h;
- қоршау конструкцияларындағы ауданы F0 ойықтардың ашық (Ррз1 және
жабық (Ррз2 тұрған кездеріндегі ішкі және сыртқы ауаның статикалық
қысымдарының айырымы анықталады;
- ашық ойықтарда ауа шығынының коэффициентін (пр 0,64 (ойықтар тік
бұрышты болса) немесе 0,8 (ойықтар дөңгелек формалы болса) қабылданады;
- қоршау конструкцияларының қуыстарының эквивалентті ауданы мына
өрнекпен анықталады:
[pic];
төменгі аймақта
[pic],
мұндағы
[pic],
[pic].
Желдету жүйесіндегі ауа шығыны 5-қосымшаның (4) өрнегі бойынша
анықталады.
Өрнек құрамына кіретін параметрлер:
L – желдету жүйесіндегі ауа шығыны, зерттеу уақытында өлшенеді;
tв – ауа шығару жүйесі арқылы әкетілетін ауа температурасы, зерттеу
уақытында өлшенеді. Есепке орташаланған температура (ауаның массалық
шығыны бойынша алынады).
Kt – ауа алмасу тиімділігінің коэффициенті
[pic]
мұндағы tпр – берілетін ауа температурасы;
tуд – шығарылатын ауа температурасы.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Ғимараттағы ауа-жылу режимін қалай анықтайды? 2. Өлшеу аспатарына
қандай талаптар қойылады? 3. Қандай өлшеу аспаптарын білесің? 4.
Температуралар мен салыстырмалы ылғалдылықты қалай өлшейді? 5. Бөлменің
жылу-ауа режимдері қалай жіктеледі? Осы шамалар қалай жылу ағынын
анықтайды? 6. Жылу беру және жылу алмасу коэффициенттерінің мәні және өлшем
бірліктері қандай?

Дәріс 21,22. Жылуэнергетикалық зерттеу
Дәріс жоспары.
1. Жылуэнергетикалық зерттеу. Зерттеудің мақсаты.
2. Энергетикалық зерттеу жүйесі.
3. Энергия, су және отын шығындарының меншікті сипаттары.
4. Энергия үнемі.

Жылуэнергетикалық зерттеу – энергия ресурстарын үнемдеудің құралы
болып табылады және ресурстарды пайдалану сапасын анықтаумен қатар,
негізгі жылу жоғалу орындарын тауып, оларды жоюдың шараларын жоспарлап,
орындалу уақытын және экономикалық тиімділігін анықтап береді. Энергия
ресурстарын үнемдеу мәселесіне кәсіби деңгейде қарау нәтижесінде ғимаратты
пайдалануда жұмсалатын шығындарды 2-3 есеге дейін азайтуға болады.
Жылуэнергетикалық зерттеудің мақсаты – нақты нысанда энергияның жұмсалу
тиімділігін анықтау және энергия шығындарын азайтуға бағытталған шараларды
белгілеу.
Құрылыс нысандары мен ғимараттарына энергиялық аудит жүргізу кезінде
жылу, электр энергиялары, отын, газ және су ресурстарын пайдалану
зерттеледі. Жылыту, желдету, сумен қамту, жарықтандыру жүйелеріндегі
энергия шығындары жоба құжаттармен нормаларға сәйкестігін зерттейді.
Арналуы әртүрлі ғимараттарда өнімнің өзіндік құны мен үстеме
шығындрындағы энергетикалық құраушының өсімі ғимаратты қайта жаңғыртуда
энергетикалық және материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру
қажеттігін көрсетеді.
Энергетикалық зерттеу жүйесіне келесі шаралар жиынтығы кіреді:
- құрылыс, инженерлік және қаражаттық-экономикалық құжаттарды талдау;
- ғимараттың, коммуникациялар мен қондырғылардың негізгі энергетикалық
сипаттарын өлшей отырып, зерттеулер жүргізу;
- энергия үнемдеу технологиялары мен шараларын енгізудің бағдарламасын
жасау;
- энергия үнемдеу бағдарламасының орындалуын бақылау;
- ғимаратты күту қызметіндегі жұмысшыларды оқыту және тестілеу.
Жылуэнергетикалық зерттеу екі бөліктен тұрады:
- ғимараттағы энергия ағындарын зерттеу;
- энергияны тиімді пайдалану ұсыныстарын жасау.
Энергиялық аудит үш деңгейде орындалуы мүмкін:
- жобаны талдау барысында;
- кейбір параметрлерді өлшей отырып, жоба құжаттарын толықтыру
барысында;
- аспаппен зерттеу барысында.
Энергия, су және отын шығындарының меншікті сипаттары 1-кестеде
келтірілген.
1-кесте
|Меншікті сипаттар |Өлшем бірліктері |
|Жылу |Гкал/м2(жыл; Гкал/м3(жыл; кВт(сағ/м2(жыл; |
| |кВт(сағ/м3(жыл; Гкал/град(тәул; кВт(сағ/градус-тәул|
|Электр энергиясы |кВт(сағ/м2(жыл; кВт(сағ/м3(жыл |
|Газ |нм3/м2(жыл; нм3/м3(жыл |
|Сұйық |л/м2(жыл; л/м3(жыл; кг/м2(жыл; кг/м3(жыл |
|Тұрмыстық су |л/адам.жыл; л/м2(жыл; л/м3(жыл |

Сырттай бақылау және жұмыс қабілетін тексеру арқылы инженерлік жүйелер
алдын-ала бағаланады және инженерлік жүйелердің мынадай ақаулары
анықталады:
- ғимарат қоршауларының қыс кезінде ылғалдануы немесе қатуы;
- есік-терезелердің ауа өткізгіштігі, өтпе-желдердің болуы;
- жылу, электр, су көздерінің, отынның қай түрі пайдаланылады;
- жылыту, сумен және электрмен қамтуда үзілістердің болуы;
- инженерік жүйелерді басқару жүйесі және олардың техникалық күйі;
- жылу жетіспеушілігі немесе артық жылу байқалатын бөлмелердің болуы,
ыстық немесе суық беттердің орын алуы;
- су құбырында қысымның жеткілікті болуы;
- инженерлік жүйелердің шұғыл жөндеу жұмыстарды қажет етуі.
Мынадай жоба құжаттары талданады (энергияны тиімді тұтыну тұрғысынан):
- ғимарат сызбалары – жоспарлар мен қималар;
- қоршау конструкцияларының жылутехникалық сипаттары;
- жылыту, желдету, сумен, электрмен қамту және автоматика схемалары;
- қазандық схемасы;
- негізгі орнатылған инженерлік қондырғы.
Жоба құжаттарын қарағанда олардың нақты зерттеу өткізілетін жүйеге
сәйкестігі тексеріліп, қажет болған жағдайда өзгерістер енгізіледі.
Жылу теңгеруі мен ғимаратта энергия тұтынудың таралуы – жылыту,
желдету, ыстық сумен қамту және т.б. жүйелерден түсетін жылу мен жоғалатын
жылу мөлшерлерінің қатынасын анықтауға мүмкіндік береді. Жылу теңгеруі
келесі тәуелділікпен анықталады:

Q( = Qмн + Qвент + Qинф + Qгв – Qвн,

мұндағы Q( - барлық сыртқы көздерден алынатын жылу мөлшері;
Qмн – ғимараттың қоршау конструкциялары арқылы жоғалатын жылу, кВт;
Qинф – инфильтрациямен жоғалатын жылу;
Qвент – желдету жүйесінің жылу жүктемесі;
Qгв – ыстық сумен қамту жүйесінің жылу жүктемесі;
Qвн – ішкі жылу бөлінулер.
Жылу теңгеруінің дәлдігі көптеген факторлерге (өлшеу аспаптарының
дәлдігі, өлшеулердің ұзақтығы мен көлеміне және т.б.) байланысты болады.
Теңгеру жасағанда жүйелер мен технологиялық қондырғылардың жұмыс
тәртібіне, микроклимат көрсеткіштерінің есепті жағдайларға сәйкестігіне,
жылу тасымалдағыш параметрлеріне, ғимараттың инециялық күйіне, сыртқы ауа
температурасының динамикасына көңіл бөлген жөн.
Алынатын энергия үнемі нақты шығындар мен нормативтік көрсеткіштерді
(олар бар болған жағдайда) немесе әлемдік тәжиірбеде бар көрсеткіштерді
салыстыру негізінде бекітіледі.
Алынатын энергия үнемін анықтағанда– тек микроклиматтың қажетті
параметрлерін қамтамасыз еткен және ауа тазалығы мен экологиялық талаптар
орындалған жағдайда ғана энергия шығынын азайту мүмкін екендігін ескеру
керек.
Алынатын энергия үнемі - энергия үнемдеу шараларын енгізе отырып,
қоршаған ортаны қорғау талаптарын, микроклимат көрсеткіштерін және ауа
тазалығын қамтамасыз етумен (кВт*сағ; кДж; СО2 эмиссиясы тоннасы)
бағаланады.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Жылуэнергетикалық зерттеулер қалай жүргізіледі? 2. Жылуэнергетикалық
зерттеудің мақсаты қандай? 3. Энергетикалық зерттеу жүйесінің шаралар
жиынтығына нелер кіреді? 4. Жылуэнергетикалық зерттеулер неше бөліктен
тұрады? 5. Инженерлік жүйелердің қандай ақаулары анықталады? 6. Энергияны
тиімді тұтыну тұрғысынан қандай жоба құжаттары талданады? 7. Жылу теңгеруі
қандай тәуелділікпен анықталады?

Дәріс 23,24. Ауаағарлар желiлерiн аэродинамикалық сынау
және ауа шығындарын реттеу
Дәріс жоспары.
1. Ауаағарлар желiлерi. Оларға сынақ өткізу.
2. Ауаның шығыны. Өлшеу аспаптарына қойылатын талаптар.
3. Желiнi реттеудiң негiзгi әдiстерi.

Ауаағарлар желiлерiнің аэродинамикалық сыналуы және ауа
шығындарының реттелуі барлық тармақтардағы ашық дроссельді құрылғыларда
жүргізіледі.
Егер ашық дроссельді құрылғыларда желдеткiштiң электрқозғалтқышы қызып
кетсе, желiнiң магистралдi бөлiмшесiнде дроссельдi жабады. Соратын немесе
сықайтын желілердегі ортақ ауаағарлар фланецтарының арасындағы дроссельді
құрылғылардың орнына диафрагма орнатады. Дроссельді шынжырдағы өлшенетiн
тоқ күшi қажетті мәнге дейін төмендемесе ғана орнатады. Осыдан кейін желiнi
сынауға кiрiседi.
Желiлерді сынауда мыналарды анықтайды:
1. барлық ауа қабылдағыш және ауа шығарушы калориферлерде, шаң тұтқыш
құрылғыларда, сулы камералар мен желiнiң барлық тармақтарындағы ауаның
нақты шығындарын;
2. сулы камералар және жергiлiктi сорғыштар, шаң тұтқыш құрылғылар мен
калориферлік қондырғылардағы ауаның өту кедергiсін;
3. құйылу саңылауларынан ауаның шығу жылдамдығын.
Ауаның шығынын пневмометрлiк құбыршамен және микроманометрмен
немесе шығын өлшегiшпен өлшеуге болады. Сонымен бiрге әрбiр өлшелетiн
қимада барлық үш қысымдардың (статикалық, динамикалық және толық) мәндерiн
анықтайды.
Ауаағарлар желiлерiндегі ауаның сорылу шамасын тартылу немесе
құйылу саңылаулары арқылы өтетiн ауа мен желдеткiш шығындарының айырмасы
ретінде анықтайды.
Желi бойынша басқа орынға ауыстырылатын ауаның шығыны дроссельді
құрылғылар немесе бiржақты диафрагмалар көмегiмен реттеледi.
Iс жүзiнде желiнi реттеудiң келесi үш негiзгi әдiстерiн қолданады.
1. Желiнiң бөлiмшелерiнің сипаттамасын қолданып, ауаның нақты және тиiстi
шығындарының қатынастарын теңестiру.
2. Нақты және тиiстi шығындардың қатынастардың бiртiндеп теңестiру.
3. Нақты және тиiстi шығындарды алдын ала берілген қатынасқа бiртiндеп
жуықтау.
Бiрiншi әдiс дроссельді құрылғылар ауаағарлар бөлiмшелерiнiң
жергiлiктi кедергiсінен кемiнде бес диаметр қашықтықта орнатылған жағдайда
ғана қолданады.
Екiншi әдiсті тармақты желiлердi реттеу кезінде, реттейтiн құрылғысы
жоқ қондырғылардағы және тармақтардағы қысым шығындарын өлшеуге мүмкiн емес
жағдайларда қолданады.
Үшiншi әдiсті аз тармақты желiлерде және дроссельді қондырғылардағы
шарттар болмағанда қолданады.
Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Ауаағарлар желiлерiнің аэродинамикалық сыналуы қалай жүргізіледі? 2.
Желiлерді сынауда нелер анықталады? 3. Желiнi реттеудiң қандай негiзгi
әдiстерi қолданылады?

Дәріс 25,26. Ауаағарларды саңлаусыздыққа сынау
Дәріс жоспары.
1. Тасымалданатын желдеткіштердің қолданылуы.
2. Ауаағарлардың тармақталған желiсi.
3. Негiзгi есептеулері.

Тасымалданатын желдеткiштi келесi жағдайларда:
1. Сирек кездесетiн және эксперименттік ғимараттарды тұрғызу кезінде.
2. Ғимаратты қоршайтын құрылымдардағы ауаағарларының төсемi кезінде.
3. Ауаағарларды жоғарғы саңлаусыздықты талап ететiн желдету және ауа
тазарту жүйелерінiң монтажы кезінде қолдану жүргізіледі.
Уақытша қуат көзінде тасымалданатын желдеткiштi қолдану негiзгi желдету
жабдығын қолдануға және қосуға дейiнгі монтаждау кезеңiнде ауа науаларының
саңылаусыздыққа тексеруге мүмкiншiлiк бередi.
Тасымалданатын желдеткiш ретiнде доңғалақтың айналу жиiлiгi 1400-2900
айн/мин, №2,5-шi қатарлы ортадан тепкiш желдеткiштi қолдану қабылданған.
Ауаағарлардағы ауаны өлшеу кезінде желдеткiштiң сiңіру түтiгiне ұзындығы 1-
1,5 м ауаағарды қосады. Ауаағар диаметрiн ауаның қозғалыс жылдамдығын 1-10
м/с есепке алу арқылы анықтайды.
Жұмыстың алдында мыналарды анықтау керек:
- құрастырылған ауаағарларды және жобаның басқа элементтерiнің
сәйкестiгiн тексеру;
- барлық құйылу немесе тарту саңылауларына тығын орнату;
- ауаның сыртқа шығуының мүмкiндік шамасын анықтау.
Ауаның сыртқа шығуының мүмкiндік шамасын анықтау үшiн ауаағарлардың
тармақталған желiсiн шартты түрде тармақтарға бөледі. Тармақ саны
тармақталу санына тең, ал әрбiр тармақтың ұзындығы тармақталу
ұзындықтарының 2-3 шамасын құрайды. Ауа кемуiнiң мүмкiндік (V сағат) шамасы
(Vчас) былай анықталады:
[pic]
мұнда С – саңылаусыздық коэффициенті, (металлды ауаағарлар үшiн С = 0,01 –
0,02; құрылыстық ауаағарлар үшiн С = 0,04 – 0,05; пластмассалы ауаағарлар
үшiн С = 0,05 – 0,01).
ℓi - сыналып отырған бөлiмшенiң ұзындығы;
ℓbi - тармақтың ұзындығы.
Нақты ауа кемудi анықтау үшiн тасымалданатын желдеткiштi сыналып
отырған бөлiмшелерге қосады.
1. Тасымалданатын желдеткiштiң қаптамасынан және (L, кг/ч) дәнекерленетін
ауаағарындағы (L, кг/сағ) және дәнекерленетін ауаағарындағы статикалық
қысым (р, Па) өтетiн ауаның шығындарын өлшейдi.
2. Ауаның статикалық қысымын өлшеуге арналған микроманометрi бар сыналатын
ауаағарға тасымалданатын желдету қондырғыларын қосады. Ауаның шығыны мен
статикалық қысымдарын өлшейдi. Ауа шығынын сыналатын ауаағарындағы
статикалық қысымның 2-3 мәндерiнде өлшейдi.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Тасымалданатын желдеткiштi қандай жағдайларда қолданады? 2.
Тасымалданатын желдеткiш ретiнде қандай желдеткіштер пайдаланылады? 3.
Жұмыстың алдында нелерді анықтау керек? 4. Тасымалданатын желдеткiштi
қандай бөлiмшелерге жіктейді?

Дәріс 27,28. Ауа таратқыш құрылғыларды сынау және реттеу. Дайындау
жұмыстары
Дәріс жоспары.
1. Ауа таратқыш құрылғыларды сынау және реттеу.
2. Ауа таратқыш құрылғыларды қалпына келтіру шаралары.
3. Дайындау жұмыстары.

Ауа өлшемдерi санитарлық нормалар мен технологиялық талаптарға сәйкес
келмесе ғана ауа таратқыш құрылғыларды сынайды. Ауа таратқыш құрылғыларды
қалпына келтірудің мақсаты - нормалар бойынша өндiрiстiк бөлмеде ауаның
қозғалысын және бiрқалыпты температураның бөлiнуiн қамтамасыз ету.
Ауа таратқыш құрылғыларды қалпына келтіру желдету немесе ауа тазарту
жүйелерiнiң жөндеуiнің қорытынды кезеңі болып табылады және келесi
шарттарда орындалады:
1. Ортақ шығын, ауаның олардың iшiнен алып тасталатын ауасы берiлетiн
баспанаға жобалық мәлiметпен сәйкес келедi.
2. Әрбiр ауа таратқыш арқылы берiлетiн ауаның шығыны есептiк мәндерге
сәйкес келедi.
3. Бөлмедегі артықша жылулардың нақты мәндерi және температуралардың
жұмысшы айырымы жобалыққа сәйкес келедi.
Үлкен көлемдi өндiрiстiк цехтарда жылу шығару аудандары бойынша
бiрқалыпты үлестiруді сынау және ауа таратқыштарды жөндеу ғимараттың бiр
немесе екi жапсарлас құрылыс модулдарында жүзеге асырылуы мүмкiн. Бұл
қоғамдық - коммуналдық ғимараттар үшiн қажет. Ғимараттың жеке модуліне
өткiзiлген сынақ нәтижелерi барлық ұқсас модулдарға таратылады.
Дайындау жұмыстары:
1. Жоспардағы ауа таратқыш құрылымдардың сипаттамасы бар анықтама
мәлiметiмен, берiлетiн ауаның бастапқы есептiк температурасымен танысу және
ауаның таралу сұлбасы танысу.
2. Ауаның қозғалыс бағытын көрсететiн шартты түрдегi белгiлеулердi, ауаның
таралу сұлбасындағы құйылудың шамаланған траекториясын анықтау.
3. Көзбен бақылау әдiсi бойынша құйылу және ауа ағындарының таралу
сұлбаларын болжалды траекторияларын тексеру және түзету. Көзбен бақылау
жеке облыстар (аймақтар) бойынша ауаның түтiнделуі арқылы iске асады.
4. Жеке облыстар бойынша жылдамдық шектерiндегi есептiк максималдан 0,5
мәнiне дейін аралықта анықталады.
5. Орналастырылу және бақылау нүктесi мен өлшелетiн (t, w, φ)
параметрлердi сынауда бағдарлама құру бөлме өлшемiне, жұмыс орыны мен
жабдықтың орналасуына байланысты белгiленедi. Бақылау нүктелерiндегi ауа
өлшемдерін еденнен 1, 5-2 м биiктiкте өлшейдi.
Өнеркәсiптiк желдетудi жөндеу кезінде өлшемдердiң 2-3 циклдарын
өткiзедi. Ауа температурасы және қозғалысын әрбiр нүктелерде бiр уақытта
электротермоанемометрмен өлшейдi. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығын құрғақ
және ылғалды ауа температурасы бойынша аспирациялық психрометрлі термометр
арқылы өлшейді.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Ауа таратқыш құрылғыларды қалай сынайды? 2. Ауа таратқыш
құрылғыларды қалпына келтірудің қандай шарттары бар? 3. Дайындау жұмыстары
қалай жүргізіледі? 4. Электротермоанемометрмен не өлшейдi?

Дәріс 29,30. Ауа таратқыш құрылғыларды қалпына келтіру
және сынауды жүргізу
Дәріс жоспары.
1. Ауа таратқыш құрылғыларды сынау.
2. Өндірістік факторлар.
3. Бөлмеде ауа алмастыруды ұйымдастыру.
4. Ауа таратқыш құрылғылардың негiзгi түрлері.

Өндірістік бөлмедегі желдету жұмысы сыртқы ауаның температурасы мен
ылғалдылығына қатыссыз ауада анықталған температура мен ылғалдылық туғызу,
яғни нұсқаулы нормаларды қанағаттандыратын ауа құрамын сақтай отырып,
жасанды климат жасау. Желдету өндіріс ғимараттарының бөлмелерінде адамның
шаршауын азайтып, оның жұмысының шаруашлық өнімділігін артыратын қолайлы
жағдайлар жасаумен қатар, бір уақытта технологиялық үдірістердің қалыпты
жүргізілуін қамтамассыз етеді. Өндірістік технологиялық процесстерді әр
түрлі зиянды зат-тардың шығыуымен байланысты: газдар, жылу, булар және
шаңдар. Өндіріс бөлмесіне үскен көптеген газдар мен булар адамның
денсаулығына қауіпті. Желдетіудің көмегімен бөлмеден зиянды ауаны шығарып,
таза ауа енгізеді. Желдеткіш құрылғымен жұмыс істегенде адам үшін қауіпті
бу, газ және шаң, сонымен қатар бөлменің ауа темперарурасы және оның
салыстырмалы ылғалдылығының концентрация денгейі санитарлық нормалармен
тағайындалған шекті шамаға дейін төмендейді. Салқындату немесе жылыту
кезінде анықталған температураны сқтау мүмкіндлігі, яғни адам ағзасының
термореттеу қоршаған ортаның температурасы, салыстырмалы ылғалдылығы және
ауаның қозғалу жылдамдығына байланысты болады. Жасалған әдістерге сүйенсек,
бір түрде жылыулық сезіну туғызатын көптеген метроологиялық факторлар
үйлесімін іріктеуге болады. Кез келген механикалық жұмыс соңында жылуға
айналатынын бір түрдегі энергияның басқа түрге айналуы арқылы жүретіні
белгілі. С ондықтан адамның орындайтын жұмысы неғұрлым қарқынды болса, онда
ол соғұрлым көп мөлшерде жылу шығарады және оның көп бірлігін қоршаған
ортаға береді. Егер адам денесі мен қоршаған орта арасындағы жылу алмасу
қарқыны азайса, онда бұл жағдайда адам ағзасында жылу жиналады да оның
температурасы көтеріле бастайды. Сонымен қатар адам денесінің температурасы
қалыпты жағдайдан аз болғанда, ең аз дегенде 1ºС-қа көтеріліп немесе
төмендесе бұл адамның көңіл-күйінің өзгеріуіне әкеп соғады. Адам ағзасы
қоршаған ауаның әсеріне қарсы тұрады, қалыпты жылу теңдестігін сақтауға
және қорғаныс реакцялары арқылы дене температурасының тұрақтылығын сақтауға
ұмтылады.
а) адам температурасының әр түрлілігі мен ауа есебінен конвекция
б) адам температурасының әр түрлілігі мен адам тұрған бөлменің ішкі
қоршау беттері есебінен сәулеленуі
в) адамды қоршаған температура және ауа ылғалдылығына байланысты тер
шығару
“а” және “в” факторлары ауа қозғалысына да қатысты. Сәйкесінше
бөлмедегі температура t салыстырмалы ылғалдығы φ және ауаның қозғалыс
жылдамдығы ω адам денесінің жылулық теңдестігін анықтайды, осы арқылы оның
көңіл-күйін де анықтауға болады. Әдістеме жолдары арқылы алынған
метроологиялық берілгендер желдету жүйесін құру кезінде маңызды болады. Ауа
алмасуының қалай жүргізілуіне байланысты желдету жасанды және табиғи болып
бөлінеді.
Бөлмеде ауа алмастыруды ұйымдастыру әдісі бойынша желдету
жалпы, жергілікті және аралас болып бөлінеді. Жалпы желдету жұмыс
аймақтарында басты түрде барлық бөлмелерде бірдей ауа ортасын (температура,
ылғалдылық, ағзаның тазалығы және жылдамдылығы) тудыру шартын қарастырады.
Сынауға қатысушылар санын бақылау нүктелерiнiң санына байланысты
анықтайды. Екi техник-жөндеушi температура, ауаның ылғалдылығы мен
қозғалысының мәнiн жұмыс журналына өлшеп жазып алуы керек. Бөлменiң жылулық
немесе ылғалдылық режимдерінің тұрақтылығы кезінде өлшеудің бiр циклінің
орташа ұзақтығы ортамен 20-30 минутты құрайды. Сынаудан кейiн жұмыс
журналдардағы жазулар өңделіп, тиiстi кестелерге толтырылады.
Егер кесте бойынша нақты ауа өлшемдерi жобада немесе санитарлық
нормаларда қабылданғаннан айтарлықтай айырмашылығы болса, онда ауа таратқыш
жүйесi жөндеуге жатқызылады.
Жөндеудің бiрiншi кезеңінде ауа таратқыштан шыққан ауа
жылдамдықтарының бiрқалыптылық дәрежесiн анықтайды. Ауа жылдамдығын
электротермоанемометрмен немесе пневмометрлiк құбырлармен өлшейдi.
Соңында тиiстi жылдамдық өрiсiн алу үшiн түзулену бөлiмшенiң ұзындығы
ауа таратқыш құрылғысының түтiгі 4d астам болуы керек.
Көп жағдайларда түтiктер фланецтары арасындағы жылдамдықтар өрiсiн
теңестiру үшiн жергiлiктi кедергiлер (диафрагма, тор) орнатады. Онда
жергілікті кедергі мына формуламен анықталады:
ξ = ртолық / рдинам.
Ауа таратқыш құрылғылар келесідей негiзгi түрлерге: реттелетiн
торлар; төбелi (плафондар) ауа таратқыштар; тесiлген ауа таратқыштар;
шоғырланған ауа таратқыштар деп бөлінеді.
Реттелетiн торлар. Реттелетiн торлар типі Ерiтiндi түр керегеден тұрады
қондырма құйылатын керегенiң жазықтығына тiк бұрышымен ауаның шығарылым
қамтамасыз ететiн жылжымайтын қабырғалардың түрiндегi шығынның көп ашпалы
реттеуiшi және бағдарлаушы аппарат қосатын. Құйылатын қондырмалар бiрнеше
түрлердi даярлайды.
Содан соң цехтың (бөлме) жұмысшы облысы орналастырылған нақты ауа
өлшемдер жұмыстардың бағдарламасы бойынша өлшейдi. Бұл өлшемдердiң өңдеген
нәтижелерi кестелерге толтырып және жоба бойынша СНО қабылданған тиiстi
көрсеткiштермен салыстырады.

Өзінді тексеруге арналған сұрақтар.
1. Ауа таратқыш құрылғыларды қалай сынайды? 2. Ауа таратқыш
құрылғыларды қалпына келтірудің қандай шарттары бар? 3. Қандай факторлар
ауа қозғалысына да қатысты болады? 4. Бөлмеде ауа алмастыруды ұйымдастыру
әдістері бар?

4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

Әрбір студентке пәнді оқу барысында жеке үй тапсырмалары беріледі. Үй
тапсырмалары пәннің негізгі бөлімдерінің барлығын қамтиды және теориялық
білімдері қандай деңгейде меңгерілгенін және сол теориялық білімдері
практикалық есептерді шешуге қолдана алатындығын көрсетеді.
Әрбір тапсырма А4 формат беттерде орындалу және есептеу жұмыстарына
қойылатын талаптарға сай рәсімделіп жазылуы қажет. Өздік жұмыс анық
жазуымен жазылу керек. Есептеу - графикалық жұмыстың сыртқы бетінде
студенттің аты-жөні, мамандығы, курсы, тобы, вариант номері және тапсыру
уақыты көрсетулі керек.
Есептерді шешу кезінде оларға қысқаша түсініктемелер беріледі,
есептерде қолданатын барлық формулар міндетті түрде көрсетіледі және
қажетті сызбалады масштабын ескеріп орындалады. Үй жұмысының соңында
пайдаланылған әдебиеттерге сілтеме жасау қажет.
Тапсырмаларды орындауды оны тапсырудың соңғы күніне қалдырмаңыз.
Өкінішке орай кебір студенттер солай жасайды. Сізге бұл жағдайда күрделірек
есептерді шешу кезінде қиыншылықтар туындайды.
Егер сіз тапсырма жұмыстарын орындағанда белгіленген графикті
ұстансаңыз, есептерді шешу кезінде туындаған сұрақтарға ОСӨЖ өткізу кезінде
жауап бере аламын.
Бақылау есептерінің номерін студенттің сынақ кітапшасының соңғы саны
бойынша (кесте 1), ал есепте көрсетілген шамалардың сандық мәндерін
студенттің сынақ кітапшасының соңғы санының алдындағы сан бойынша алады
(кесте 2).
Есептерді шығаруға қажетті жетіспейтін параметрлерді берілген
оқулықтың қосымша кестелерінен немесе басқа анықтамалық оқулықтардын алуға
болады.

Практикалық сабақтар тақырыптары және олардың қысқаша мазмұны
Есеп 1.
Ұн тартатын цехтағы бiр машинаның аспирациясы үшiн қарапайым
ауаөткізгішті есептеу. Циклонды есептеу. Желдеткiш таңдап алу.
|[pic] |

Машина 1

[pic]

Машина 3

Пәндер