Файл қосу
Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК |ПОӘК 042-17-2.1.003/03 |
| | |-2014 |
|ПОӘК |Басылым № 1 | |
|«Мемлекеттік басқарудың |11.09.2014 ж. | |
|теориясы және практикасы» | | |
|пәнінен оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ПРАКТИКАСЫ»
6М051000 - «МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ» мамандығы
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ
Семей – 2014
МАЗМҰНЫ
1.Глоссарий
2.Дәрістер
3.Практикалық сабақтар
4.Магистранттардың өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
Аралас экономика – мемлекеттік ұлттық шаруашылығының белгілі бір
бөлігі және секторы үкімет мекемелеріне немесе мемлекеттік өкіметтің
жергілікті органдарына тиесілі және солар басқаратын, оның басқа бір бөлігі
жеке азаматтарға немесе ұжымға тиесілі және солар басқаратаын экономика.
Бақылау – нақты заңдарда,нұсқауларда, ережелерде, шарттарда,
келісімдерде көзделген қажетті жай күйге келуін тексеру мақсатымен
субьектінің қызметін басқару жүйесінің, процесстің құрамдас бөлігі.
Басқару құрылымы – бұл өзара тұрақты қарым-қатынаста болатын және
қызмет етумен қамтамасыз ететін өзара байланысқан элементтердің жиынтығы.
Басқарудың әкімшілік әдістері – бірлескен қызмет барысында міндетті
түрде орындалуға тиіс нормативтік актілер, директивалар, бұйрықтар,
нұсқаулар мен өкілдер, басқа да жарлықтар арқылы адамдардың қатынасына
ықпал ету құралдарының жиынтығы.
Басқарудың экономикалық әдісі – қызметкердің материалдық мүдделеріне
ықпал ету үшін обьективтік заңдылықтар мен сипаттарды сапалы түрде
пайдалануға негізделген басқаоу әдістерінің тобы.
Басқарушылық инфрақұрылым – басқару процессін қамтамасыз ететін
ұйымдар мен мекемелердің, олардың бөлімдерінің жүйесі.
Басқарушылық шешімдер – басқару органдарының басқару обьектісіне
нысаналы түрде ықпал жасауының негізгі элементі, іс әрекеттің мақсатын
тұжырымдау, оны іске асыру.
Құқықтық мемлекет – демократиялық мемлекет, онда құық пен заңның,
барлық адамдардың заң және тәуелсіз ел алдында теңдігі қамтамасыз етіледі,
бүкіл билікті ұйымдасытру, оны бөлуге негізделеді.
Мемлекеттік аппарат – мемлекеттік билік пен мемлекеттің қызметтерін
жүзеге асыратын органдар жүйесі.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық органдары – құықтық нысанда
экономиканы тура және жанама басқаруға қатыса отырып, заңдық және
нормативтік актілердің орындалуын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік реттеу – үкіметтің экономикалық қызметті өзгертетін немесе
бақылайтын ережелері мен заңдары.
Өкілдік ықпал ету – басқару серпінін көрсетеді және межелі
бағдарламаны қолдау, ауытқуға жол бермеу, басқару органдарының қалыпты
жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатымен басқарудың жекелеген бөліктерін
немесе бүкіл жүйесін өзгерту.
Траст – сенім қоры, сенімділік, яғни мүлікті бағалы қағазды,
кәсіпорындарды, фирмаларды сенімгерлік жолмен басқару өкілділігінің
формасы.
Уәкілетті орган – мемлекеттік құрылыстың түрлі салаларында мемлекеттік
саясат жүргізу үшін үкімет айқындайтын орган.
Ұйымдық ықпал ету – міндеттерді дәл бөлуде, басшылардың құқықтары мен
міндеттерін белгілеуде, басқарудағы негізгі қағидаларды тәптіштеу.
2 ДӘРІСТЕР
Модуль 1 Мемлекеттің мәні және басқарудың теориялык-әдістемелік
негіздері
Дәріс №1. Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
1. Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
2. Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамалары
3. Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық
құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін
субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті
жағдайларын да ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс
ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен көпқырлылығы және соған
сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып
отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: «
мемлекет түсінігн анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен
көптеген әр түрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан
сайын күрделене түседі» деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада
қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның
қандай да бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке
басқару органдары немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің
халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады.
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде
ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше
мағынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және
органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет
заңды тұлға, « құқықтық феномен», ерекше корпорация ретінде
қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында
белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет
мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері
ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс әрекетін және тәртібін
бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық
арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл
Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне
қарамастан, жеке тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс әрекетінде
құқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді.
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі
жөнінде өткен ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған
пікірталас жалғасын табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы,
қысым көрсету құралы ретінде біржақты түсіндіру әлі де болса
сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе қолында билігі бар саяси
күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде қарастырылады. Кейбір
мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға қайырым жасауға
міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым ретінде
сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық
теориясымен, әкімшілік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен
зерделенетін көпқырлы құбылыс.Әрбір ғылым мемлекеттік басқару
органдарының қызметінің белгілі бір аспектсін,олардың құрылымын,
мазмұнын ,бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінің маңызды бағыты адамдардың қоғамдық өмірін
басқару. Ал адамдардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару
теориясының объектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да
мемлекетті әрбір адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол
адамдардың қоғамдық қатынастар жүйесімен байланысты, олардың сана
сезіміне, тәртібіне және қызметіне қатысады, белгілі бір аумақта
өмірді, оның ішінде экономикалық өмірді ұйымдастыруға әсер етеді.
Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгіленген аумақта өмір сүретін
адамдарды біріктіреді және олардың өзара іс әрекетін қамтамасыз
етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық
ұйымдастырылуының белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес,
біріншіден, ру тайпалық қарым қатынастар қоғамдық қатынастармен
ауыстырылады. Екіншіден, әр түрлі адамдардың ұлттық, діни және
әлеуметтік белгілеріне қатысты бейтарап құрылым қалыптасады. Тарихи
түрде мемлекет адамдардың жаңа қауымдастығын құрады.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін
жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын – ортақ
қажеттіліктерді, мүдделерді, мақсаттарды, айқындаумен және қоғамның
мемлекеттік құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатан адамдар
тобын белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл
аппараттың күрделі құрылымы мен жан жақты бағытталған қызметі
болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң
Мемлекет қоғамның ажырағысыз бөлігі болғандықтан барлык дерлік
гуманитарлық ғылымдар мемлекеттік басқару мәселелерін қарастырады. Сол
сияқты мемлекеттік басқару ісінде де және ол туралы ғылымды қалыптастыру
процесінде де басқа да гуманитарлық емес ғылымдардың әдістері мен
мәліметтері қолданылады. Бірақ ғылымның әр саласы мемлекеттік басқару
мәселесін өзінің зерттеу тұрғысынан қарастырады.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-
құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және
қалыптасатын саяси-құқыктық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып
табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей
ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды
сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі
ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік
басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік
институттар); мемлекеттік билік ( саяси, әкімшілік, экономикалық және
т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару,
нормативті-құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық,
әлеуметтік-саяси, нормативтік-құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды
бейнелейтін ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару зандылығы мен
қағидалары, басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезендерін бейнелейтін
ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стратегия, мемлекеттік шешімдер мен
қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды
шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер,
әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар;
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік
билік (үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті
орталықтандыру жэне орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын
ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктер.
Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа жалпы
теориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері
қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері бойынша бірнеше түрге
бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты: тұтас қоғамды басқару,
экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, саяси басқару, рухани-
идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық
(тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру,
денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын
қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Дәріс №2. Басқарудағы жүйелілік көзқарас, басқару функциялары мен
құрылымы
1. Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі
2. Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізі
Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мәселе
мемлекеттік басқару теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі
болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект
қатынастарын түсінуге және объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Бұл мәселеде ешқандай проблема жоқ тәрізді: басқару субъектісі -
мемлекет, ал объектісі - қоғам. Бірақ бұлай қорытынды жасау асығыстық. Осы
жерде мемлекет деген түсінікті анықтап алу қажет (өйткені мемлекет үғымына
әр түрлі анықтама беруге болады): субъект ретінде біз мемлекетті немесе
адамдардың саяси одағын қарастырамыз ба, әлде саяси-құқықтық институт
ретіндегі мемлекетті қарастырамыз ба? деген орынды сұрақ туындайды.
Соңғысын, яғни саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті біз басқару
субъектісі ретінде қарастырамыз.
Жалпы, «кім басқаруға тиіс» деген сұрақ ежелден келе жатыр. Бұл
сұрақты ертедегі грек философы Платон қойған. Демократияны жақтаушылар
халық басқаруға тиіс деп санаса, элитарлық демократияның өкілдері басқару
міндетін жүзеге асыру үшін арнайы дайындықтан өткен элитаны басқару
субъектісі деп білді. Авторитарлық режимді қорғаушылар мемлекет пен
қоғамды тандаулы тұлғалар — көсемдер мен лидерлер басқару керек деп
есептейді.
Мемлекеттік басқару теориясында субъект түсінігі біржақты емес.
Сондықтан саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі, лауазымды
қызмет субъектісі түсініктерін ажыратып алу керек. Оларды ажырату шарттары
мынадай: мемлекеттік билікке қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге
асыру сипатына қарай.
Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып
табылатын және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы
органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің
билігін жүзеге асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға катысатын
субъектіні айтамыз. Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік топтар (халықтың
көрнекті өкілдері, еңбек үжымдары, қоғамдық-саяси ұйымдар және тағы басқа
қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы
маңызды саяси мәселелер бойынша шешім қабылдауға қатысады. Билік
құрылымдарының өкілдерін сайлау және референдум - осындай шешім
қабылдаудың негізгі процедуралары болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және
қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға
конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен
заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырып, олар әр түрлі деңгейдегі
мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын
ұйымдастырады және бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер
мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік
институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси
бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша
бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік
басқару субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша,
2) билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне карай, 3)қызмет саласына
қарай, 4) басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, 5) құрамына
қарай бөлінеді.
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір
функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың зандарды әзірлеуі мен
қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң
мемлекеттік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің
арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарын формальды
реттеуші. Зандардың әрекетгілігі оның орындалуында. Атқарушы билік
субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіреді.
Мысалы :Үкімет зандарды орындауға, сонымен қатар накты, қоғамдық маңызды
қызмет түрлерін жоспарлауға, шешімдерді жүзеге асыруға, олардың орындалуын
ұйымдастыруға және бақылауға міндетті. Оның құрамына билік құрылымдарымен
қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық
сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси
жетекшілік ететін органдар кіреді.
Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі болып
табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады.
Билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық
және жергілікті басқару органдары болып бөлінеді. Олардың өзара қарым-
қатынастары қызмет саласы мен өкілеттігінің, яғни билік жүргізу мен
басқару әрекеттерін жүзеге асыруға қатысты құқықтары мен қызметтеріне
байланысты анықталады.
Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме
түсінігін қарастырудан бастаған жон. Себебі ол тек ғылыми танымның
жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық, саясаттану
және басқа да жалпығылымдық қағидалардың жәе оларды негіздейтін
теориялардың жиынтығы. Әдістеме бұл таным процесінің негізгі бастамасы
және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен
бірге іс жүзінде қолданылатын жалпытеориялық талаптардың жүйесі.
Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі
әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық
әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың
ішінен жалпыфилософиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың
жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сиякты
саяси-әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер
дүниетанымдық негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр
қырынан және әр алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да
біршама объективті бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді
объективті тұрғыдан түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік
тұжырымдамаларды өзара байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүкіндік
береді.
Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен
жіктеуге әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың
ерекшелігін ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі:
1) жалпы ортақ қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу, кері
байланыс,оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм, жариялылық,
құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу); 2) қоғамның түрлі салаларында
(экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани) және әр түрлі қоғамдық
құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау барысында қолданылатын
жекелеген қағидалар; 3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-
технологиялык жақтарын қарастыратын ұйымдастырушылық-технологиялық
қағидалар.Бұл «жіктеу» соңғы емес. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару
кағидалары жүйесінің көптеген түрі келтірілген, олар шектеулі емес.
Сондықтан мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданылатын барлық
қағидаларды қамту мүмкін емес. Осыған байланысты мемлекеттік басқару
ісінде барынша маңызды болып табылатын қағидаларға ғана тоқталғанды жөн
санаймыз.
Мемлекеттік басқарудың объективтілік қағидасы бастапқы болып
табылады және барлық басқарушылық процестерде объективті зандалықтарды,
қоғамдық күштердің нақты мүмкіндіктерін ескеруді көздейді. Яғни қойылған
мақсаттар мен оларға жету мүмкіндіктерінің шамалас болуы. Бұл қағида
мемлекеттік басқару жүйесінің: а) қоғамның ең алдымен, басқарылатын
объектілердің сипатына, даму деңгейіне және заңдылықтарына, ә)белгілі
тарихи уақыт аралығындағы қойылатын және қол жеткізілетін қоғамдық
мақсаттарға, б) басқару барысында қолданылатын құралдар мен қорларға, в)
жүйелі қоғамдық құбылыс ретіндегі басқарудың қызмет ету мен даму
заңдылықтарына байланыстылығын білдіреді.
Объективтілік қағидасы сонымен қатар мақсаттарды жүзеге асырумен,
объективтік жағдайлармен және қоғамның субъективті факторымен байланысты
болатын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру, оның қызмет ету және даму
зандылықтарының, қатынастарының өзара байланыстарының кең ауқымын
бейнелейді. Әдетте табиғи және қоғамдық зандылықтардан субъективтік,
волюнтаристік ауытқулар нәтижесінде бұл қағиданың басшылыққа алынбауы
қоғам өмірін көптеген шығындарға алып келеді, оның күш-қуатын
негізделмеген немесе теріс бағытқа бағыттайды, дамуына кедергі жасайды,
мемлекеттік-басқарушылық ықпалдарды адамдардың оң қабылдай алмауын
тудырады.
Аталған мемлекеттік басқару қағидаларын сипаттау күрделі
интеллектуалдық мәселе болып табылады. Ал оларды тиімді қолдану теория
жүзіндегі зандылықтарды мемлекеттік билік органдарының қызметтерінде нақты
іске асыруына байланысты. Оның келесідей алғы шарттары бар: біріншіден,
мемлекеттік басқару заңдылықтарын субъектіге қойылатын талаптарды,
қоғамдық өзгерістерді ескере отырып, тұрақты әрі түбегейлі зерттеу;
екіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын колдану механизмін үнемі
жетілдіріп, теория мен практиканы сәйкестендіру; үшіншіден, мемлекеттік
басқару қағидаларын қолдануды қамтамасыз ететін ынталандыру, кепілдік беру
жүйесін Калыптастыру, яғни нормативтік жағынан қамтамасыз ету. Мемлекеттік
басқару қағидаларын тиімді қолдану үшін әрбір қағиданы жеке қолдану
мәселесін, жекелеген қағидаларды ерекше қолдану шартын, тұастай қағидалар
жүйесін жалпылай ортақ қолдану шартын айқындау қажет. Қағидалардың
тиімділігі ең алдымен объекті мен субъекті арасындағы тәуелділікке
байланысты. Мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары қағидалар
жүйесінің талаптарына қаншалықты сай болса, мемлекеттік басқару нәтижелері
де соншалықты әлеуметтік жағынан тиімді болады. Сондықтан мемлекеттік
басқару қағидасын тиімді қолданудың басты шарты мемлекеттік басқару
жүйелілігіне, ол арқылы қоғмдық өмірдің кешенділігіне және ұйымдастыру
ісіне байланысты.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011.
Дәріс № 3. Мемлекеттік басқару үрдісінде мемлекет пен қоғамның өзара
әрекеттесуі
1. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
2. Мемлекет функциялары жөніндегі ұғым және олардың жіктелуі
Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді
сипаты саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік
және субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық,
эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі
ретіндегі мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу
барысында объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін
тудырады. Объективті әдіс зерттелуші объектіні — мемлекет пен оның
қызметін қандай да бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін,
тарихи қажетті процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды
білдіреді. Ол зерттеуші субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық
қызметтің объективті нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін
түсіндіру әдісі. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері
ұйымдастырған саяси-әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері
ретінде қарастыруды ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге
тәуелсіз болатын объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес,
керісінше, қоғамның қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері,
зерттеушінің көзқарасы талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс
субъектінің ой-пікірі, ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік
ақиқатты сипттауға және түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік
әдістердің ішінде нақты өмірдегі құбылыстар мен процестерді бақылау,
салыстыру, қорытындылау басқарушылық қызмет пен қатынастардың сипаттама
моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық
қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық
әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын
қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің
жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен
түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі
болып табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын
факторлардың ықпалынан туындаған мемлекеттік басқару субъектілері мен
объектілерінің қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар
алу тәсілі. Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық
ұсыныстардың негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі.
Мемлекеттік басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін
қажетті эмпирикалық деректердің маңызды көзі болып табылады.
Кез келген тарихи тұрпаттағы мемлекетті ғылыми тұрғыдан танып
білу биліктің ерекше ұйымы ретіндегі мемлекеттің ғана емес, жалпы
қоғамның да негізгі сапалық сипаттамалары мен бағыт бағдарын
білдіретін оның функцияларын қарастыруды көздейді.
Мемлекеттің функциялары – бұл мемлекеттің жалпы адами мәні мен
әлеуметтік тағайындалуы көрініс табатын және нақтыланатын оның
ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыттары. Бұл анықтамада
мемлекет функциясының маңызды белгілері көрсетілген:
1. Мемлекеттің функциялары оның жалпы адами мәнін тікелей ашып
көрсетеді және нақтылайды; олардың мазмұны қоғам мүшелерінің
ұлттық, жеке бастық және топтық мүдделерін ескереді.
2. Мемлекеттің функцияларында оның қоғам өмірінің әр түрлі
саласында атқаратын рөлі айқындалып, ел ішінде және халықаралық
аренада атқаратын жан-жақты практикалық қызметі көрніс табады;
3. Мемлекеттің функциялары оның тарихи міндеттері мен мақсаттарына
байланысты пайда болады және дамиды, мемлекет өзінің әлеуметтік
міндетін өз қызметінің тұрақты қалыптасқан бағытын құрайтын тиісті
функцияларды іске асыру арқылы атқарады;
4. Әр түрлі тарихи тұрпаттағы мемлекеттердің функцияларында оларға
тән даму ерекшеліктері мен заңдылықтары, қоғам өміріндегі
әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани өзгерістердің деңгейі
нақты көрініс табады.
Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда
буржуазияның «барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін
күресудің және өз үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз
туындататындығы туралы тезистің әділдігін саяси режим толықтай растап
отыр, сонымен бірге осы екі әдіс бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі
үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы
қозғалысына жол беруден бас тарту әдісі, барлық елдерді және ескі
мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды мойындамау әдісі. Екінші әдіс -
либерализм әдісі, саяси құқықтарды дамытуға, реформаларға қадам басу және
т.с.с.» Әр түрлі елдерде мемлекеттік билікті жүзеге асырудың осы
әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына байланысты саяси режимдердің
тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда, авторитарлық, тотаритарлық,
демократиялық.
Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның
жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу азаматтардың бостандығына шек қою
әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құқықтары мен
саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және
басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекеттік органдар
рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше
кеңейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік
өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекеттік билік
органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен
сипатталады.
Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға
болады. Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX
ғасырдың 30-40 жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық
құқықтар мен бостандыктарды толыктай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар
мен мекемелерді құртып жіберді, басқарудың террористік әдістерін алдыңғьі
орынға қойып, оны кеңінен қолданды. Мемлекеттік биліктің әлеуметтік
негізін билік пен байлықгы аңсаған буржуазия, орга буржуазия және жұмысшы
таппен шаруалардың алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы
қоғамда әлеуметгік-таптық қайшылықтардьщ шиеленісуінің, үстеп таптың саяси
билігінің дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек
либералды-де-мократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі
болып табылады. Ол мемлекеттік биліктен айырылу қаупі туындағандыктан
террористік әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретінде
соғысқа дейінгі кезенде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді
атауға болады.
Бұл елдердегі фашистік режимдерге тон белгілер: басқарудың
репрессивті әдістерін кедей топтардың құқықтарын қорғау жөніндегі
әлеуметтік және саяси демагогиямен ұштастыру; бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы антикоммунизм мен антисемитизмді орнату;халыққа қарсы жүргізіліп
жатқан саясатты оларга қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу, фашистік
лидерлердің жүргізіп жатқан саясатын қолдамайтындарды куғынға ұшырату.
Билеуші топтың әскерге, полицияға және басқа да жазалау органдарына үнемі
арқа сүйеуі, фашистік Германия мен Италияның көсемі болған - Фюрердің,
Дученің сөзсіз билігі.
Аталмыш режимнің келесі ерекшеліктеріне атқарушы биліктің заң
шығарушы билік алдындағы абсолютті басымдығын жатқызуға болады. Атқарушы
билікгің диктатурасы барлық жерде «түбегейлі реформаларды» жүргізу,
«ұлттың бірлігі» үшін, «шынайы демократияны» орнату үшін, «заңдылық пен
әділеттіліктің үстемдігі» үшін күрес жүргізу сылтауымен орнатылады. Бұл
жағдайда парламенттік құрылымныц ешбір іс-әрекет жасауға мүмкіндігі болмай
саяси оқшау күйде қалады. Халықтың өкілетті билігі жылпостар тобының
билігімен ауыстырылады. Парламент өзінің дәстүрлі құзіретінен - заң шығару
ісінен айрылады. Мысалы, 1933 жылғы 23 наурызда Германияда қабылданған
«халықтың және мемлекеттің кедейшілік жағдайын жою» туралы заңға сәйкес
барлық заң шығару ісі үкіметке бекітілді. Ол парламенттің қандай да бір
санкциясынсыз кез келген заң қабылдау өкілеттігіне ие болды. Бұл жағдайда
осы қабылданған зандардың конституцияға сәйкескелмеуі де мүмкін еді.
Халықаралық келісімдер парламенттің бекітулерін (ратификациясын)
қажетсінбеді. Канцлер заң жобаларын әзірлеу мен оны үкіметтің қарауына
ұсынудың айрықша құқығына ие болды. Ал заң жобалары оларды бекіткеннен
кейін келесі күні күшіне енді.
Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен
бостандығын жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық
мүмкіншілігін қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес
себептерден көбінесе нақтылықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады.
Осы режим жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге
бағытталған десе де болады.
Демократиялық - құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және
процессуалды заң шеңберінде халыктың қалыптасқан демократиялық еркін
жүзеге асыру.
Буржуазиялық-демократиялық режимге тән белгілер: азаматтар мен
олардың ұйымдарының әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтарының
конституциялык жариялануы және ішінара жүзеге асырылуы, бірқатар саяси
(оның ішінде оппозициялық) партиялардың болуы, мемлекеттік биліктің
орталық және жергілікті органдарының сайлануы мен алмастырылуы,
буржуазиялық-демократиялық зандылық пен конституциялық қағидасының, билік
бөлінісі қағидасының ресми мойындалуы және т.б.
Мемлекеттік басқарудың демократиялық түрі халықпен сайланатын және
онымен ауыстырылатын саяси институттар мен басқарушы лауазымды тұлғалардың
иерархиялық құрылымы ретінде көрініс табады. Басқарудың бұл түріне билік
құрылымдарының қоғамның бақылауында болуын көздейтін жоғарыдан төмен қарай
және керісінше, төменнен жоғары қарай жүзеге асатын сатылы мемлекеттік
билік тән. Қазіргі кезде осы демократиялық саяси режим орнатуға ұмтылыс
жасалуда.
Әлемдік қоғамдастықта аталган авторитарлық және демократиялық
жүйелердің әр түрлі түрлері, оның ішінде аралас және өтпелі түрлері
белгілі болғандықтан, берілген типология біршама салыстырмалы сипатқа ие.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011.
Модуль 2. Мемлекеттік саясат және мемлекеттік билік
Дәріс №4. Мемлекеттік басқару үрдісінде мемлекеттік саясатты жүзеге
асыру
1. Басқару ісінің мәні және құрылымы
2. Басқару мәдениеті туралы ұғым және оның элементтері
Саяси институттар мен әкімшілік басқару органдарының қызметі тиісті
мемлекеттік саяси және әкімшілік шешімдерді қабылдау мен іске асыруда
көрініс табады. Шешімдерді талдау
- мемлекеттік басқару теориясының ажырамас аспектісі болып табылады.
Шешімдердің тұрпаты, оларды әзірлеу тәсілдері бойынша, әр түрлі
субъектілердің қатысу деңгейлеріне қарай қоғамдық-саяси жүйенің накты
сипаттары туралы айтуға болады. Басқарушылық шешімдер барлық деңгейлерде -
ұлттық, аймақтық, муниципалдық деңгейлерде қабылданады. Сәйкесінше тиісті
мемлекеттік және жергілікті басқару органдары шешім қабылдау субъектілері
болып табылады. Шешімдерде қарастырылатын мәселелер басқарылатын
объектілердің қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкес анықталады. Осы
шешімдердің тұрпаты мен дейгейлеріндегі айырмашьшықтарға қарамастан,
қабылдау және іске асыру процестерін сипаттайтын оларға кейбір ортақ
белгілер тән. Сондықтан теориялық талдау басқару субъектілерінің қызмет
ету жағдайларының жалпы белгілерімен қатар ерекшеліктерін де қарастырады.
Сонымен мемлекеттік билік және жергілікті басқару органдары
мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын кәсіби даярлықты және
қажетті амалдарды, тәсілдерді, нысандарды, әдістерді қолдануды талап
ететін адамдар еңбегінің ерекше түрі
- басқару ісі арқылы жүзеге асырады.
Басқару ісі-қолданбалы сипаттағы құбылыс, себебі ол басқару мақсаты
мен функцияларын жузеге асыруға, басқарушылық шешімдер мен әрекеттерді
әзірлеп, нақты өмірде қолдануга бағытталған.
Басқару ісі басқару шешімдерін қабылдап, іске асыруға бағытталған
интеллектуалдық мазмұнымен ерекшеленеді, өйткені ол қоғамдық процестердің
ағымын және жағдайын, адамдардың сана-сезімін, тәртібін, қызметін
өзгертетін басқарушылық шешімдерді дайындауға, қабылдауға және іс жүзінде
жүзеге асыруға бағытталған. Ол әлеуметтік нақтылықты, ондағы қорларды,
құралдарды, резервтерді анықтайды, оны жетілдіру мен жаңа деңгейге
көшірудің оңтайлы әдістерін табады. Оның басты мән-мағынасы басқарылатын
процестің жаңа сапасын ашу, ал бүл шығармашылық күш-қуатты қажет етеді.
Басқару ісі ақпараттық мәнге ие, яғни ең алдымен басқару
ақпараттарын қалыптастыру, ой елегінен өткізу, мәселені талдау, бір жүйеге
келтіру процестері орындалады. Мемлекеттік басқаруда тек қандай да бір
жалпы қоғамдық процесті сипаттайтын, оның жағдайы мен динамикасын,
қозғаушы күштерін айқындайтын ақпараттар ғана жарамды болып табылады.
Басқару ісі сондай-ақ субъектінің ерік-қалауын білдіретін күрделі
әлеуметтік-психологиялық құбылыс болып табылады. Онымен айналысатын әрбір
адам талдау, бағалау, таңдау, шешім қабылдау, бағыну және орындау, бұйрық
беру мен бақылау амалдарын ойлау қабілеті, ерік қалауы арқылы атқарады.
Бұл мемлекеттік билік органдарының ұжымдарында ерекше әлеуметтік-
психологиялық жағдайды, мінез-құлық пен қызметтің белгілі бір түрін
қалыптастырады. Ерікті үнемі шыңдау, жауапкершілік жүгі, тәртіптілік,
мемлекеттік қызметті атқаруға бағыныштылық-мемлекеттік органдарда
басқарушьшық қызметпен айналысатын адамдарға тән қасиеттер. Егер бұл
қасиеттер болмаса онда мұндай орган жүзеге асыратын басқарушылық ықпалдар
адамдар арасында беделге ие болмайды.
Басқару мәдениеті адамзат мәдениетінің кұрамдас бөлігі болып
табылғанымен де, басқа мәдениет түрлері мен нысан-дарынан ажырататын оның
өзіне тән ерекшеліктері бар. Басқару аппаратының әрбір қызметкерінің оны
білуі тек қажеттілік емес, сонымен қатар тікелей міндеті болып табылады,
өйткені кез келген кұрылымның, ұйымның тиімді жұмыс жасауы оның
қызметкерлерінің мәдениеті жоғары болуымен байланысты. Басқару мәдениеті —
басқару процесін ұйымдастыру мен жүзеге асырудағы, басқарушылық еңбекті
ұйымдастырудағы жетістіктердің, сондай-ак қоғамдық мораль, этика,
эстетика, құқык нормалары мен қағидаларына сай келетін басқару жүйесі мен
қызметкерлерге қойылатын талаптардың жиынтығы. Ол жалпы түрде экономиканы
басқару жүйесіне қойылатын талаптардың сақталу деңгейін бағалауға
мүмкіндік береді. Экономиканы басқару жүйесін жалпы жүйелік
көрсеткіштермен бағалауға болады, олардың ең негізгілері болып
табылатындар:
- максаткерлік (жүйенің мақсатқа қол жеткізу қабілеттілігі);
- тұтастығы (жүйенің басқа бөлігінде жоқ қасиеттердің жүйеде болуы
мен қолданылуы);
- байланыстылығы (тиімді технологиялық, ақпараттық, өндірістік және
басқа байланыстардың болуы);
- ашық сипатта болуы (жүйенің басқалармен өзара іс-әрекеті және
сыртқы ақпаратты қабылдауы);
- серпінділік (жүйенің қандай да бір факторлардың әсерінен өзгеру
жылдамдығы);
- дамуға ұмтылыс (жүйе құрамының қандай да бір
факторлардың әсері негізінде күрделену тенденциясы).
Бірақ тәжірибе жүзінде басқару жүйесі мәдениетін аталған жалпы
жүйелік көрсеткіштермен бағалау қиындыктар тудыратындықтан, оның деңгейі
жалпы жүйелік емес, жүйенің жеке элементтерінің көрсеткіштері бойынша
бағаланады. Оған қызметкерлердің, әсіресе, басқарушылардың мәдениетін,
басқару процесі мәдениетін, басқару техникасын, еңбек жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштер жатады.
Басқару мәдениеті элементтерінің көп түрлілігі басқару процесесінде
көптеген, атап айтқанда: моральдық, заңдақ, экономикалық,
ұйымдастырушылық, техникалық, эстетикалық нормалардың сақталу қажеттілігін
алдын-ала айқындайды.
Моральдық нормалар адамның мінез-құлқын адамгершілік пен мораль
тұрғысынан реттейді және олар Қазақстан Республикасының Конституциясында
бекітілген. Оларға Отанға деген маххаббат, патриоттық сезім, қоғамдық
парызды жоғары қою, адамдар арасындағы имандылық қатынас пен өзара
сыйластық, республиканың ұлттары мен халықтары арасындағы достық жатады.
Бұл нормалар елдегі барлық қатынастарды, оның ішінде басқару ісіндегі
қатынастарды да реттейді. Басқару процесіндегі моральдық нормалардың қатаң
сакталуы оның мәдениет деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Зандық нормалар мемлекеттік-құқықтық және ұйымдастырушьшық-құқықтық
нормативтік актілерде көрініс табады. Мемлекеттік органдар әрбір дейгейде
басқару шегін, қоғамдық өндіріс жүйесіндегі кәсіпорынның алатын орнын,
басқарушылық қызмет түрімен айналысатын адамдардың құқығы мен
өкілеттіктерін белгілейді. Кәсіпорын туралы заң оны басқарудың бірнеше
тұстарын анықтайды, меншік туралы заң бекітілген зандар шеңберінде әр
түрлі қызмет түрімен айналысуға мүмкіндік береді. Алайда осы заңдық-
нормативтік актілер әрбір кәсіпорынның өзіндік ерекшелігін ескере
бермейді. Сондықтан да министрліктер мен ведомстволардың зандарын негізге
ала отырып әрбір кәсіпорын өндірістің жеке ерекшеліктері мен өзіне тән
қасиеттерін ескеретін өзінің жеке үйымдастырушылық-нормативтік актілерін
әзірлейді, мысалы, жұмысқа уақтылы келіп, мезгілінде кету, қызмет сатысы
бойынша жоғарылау және тағы басқалар. Басқару мәдениетінің деңгейі
көбінесе басқарудың зандық нормаларын әзірлеу және оларды басқару
процесінде қолдану жағдайына байланысты болады.
Экономикалық нормалар кәсіпорын қызметі барысында қол жеткізуге
тиісті экономикалық көрсеткіштерді белгілейді. Оларға жататындар: жеке
қорлар көлемін, шетелдік инвестицияларды алу және өтеу тәртібін
белгілейтін қаржы-несиелік нормалар және т.б.; тиімділік және бюджетпен
қарым-қатынас нормасы, бюджетке төленетін салық тәртібі мен көлемін, табыс
көлемін есептеу және бөлу тәртібі. Мемлекеттің, кәсіпорынның экономикасын
басқару жүйесінің қызметін реттейтін басқа да экономикалық нормалар
баршылық. Бұл нормалардың болуы және басқару процесінде олардың сақталу
деңгейі де басқару мәдениетін сипаттайды.
Ұйымдастырушылық нормалар мемлекетті басқару құрылымын, жекелеген
министрліктердің, ведомстволардың, департаменттердің құрамы мен қызмет
тәртібін, сондай-ақ олардың өзара қарым-қатынастары мен өзара іс-
әрекеттерін белгілейді. Біздің елімізде ел экономикасын басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымының тиімділігін арттыру және оларды ұстауға
қажетті шығындарды азайту мақсатында оны жетілдіру процесі үнемі
жүргізілуде. ¥йымдастырушылық нормаларды әзірлеу мен қолдану барысында
қызметкерлердің атқаратын міндеттері, ақпараттардың көлемі, мерзімділігі,
қалыптасу орны, оларды әзірлеу мен қолдану процесі, мемлекеттік
шенеуніктердің жауапкершілігі нақты айқындалып, белгіленуі тиіс.
Техникалық нормалар нақты еңбек пен затқа айналған еңбек арасындағы
қатынастарды белгілейді. Басқару жүйесі кәсіпорынның басқарушылық
функциясын орындайтын бөлімшелерін техникалық құралдармен жарақтандыру
кезінде ғылыми ұсыныстарды негізге ала отырып, тиісті жабдыктау нормаларын
қолданады. Басқару процесінде қолданылатын техникалық құралдар мен
жабдықтарға да, басқару аппараты қызметкерлерін қоршаған сыртқы ортаға да
эстетикалық талаптар мен нормалар қойылып, таратылады.
Басқару мәдениетінің талаптарын ескеру және жүзеге асыру
басқарушылық еңбекті ұйымдастыру деңгейін көтеруге, әр түрлі басқару
операциялары мен процесін ықшамдауға, басқару қызметкерлерінің еңбек
жағдайын жақсартуға, жұмыстарының дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз етуге
және тиісінше мемлекеттік басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011.
Дәріс 5 Мемлекеттік билік пен мемлкеттік басқару: қарым-қатынасы мен
өзара әрекеттесу механизмі
1. Мемлекеттік басқару қызметін жақсартудағы адами дамудың рөлі
2. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
3. Мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірбиесінің ерекшеліктері
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында егемендікке қол жеткізген
Қазақстанға өз халқына лайықты әлеуметтік-бағдардағы қоғам құрудың өзіне
берілген тарихи мүмкіндігін ұтымды пайдалану міндетін дұрыс атқару керек
болды. Сол кездің өзінде-ақ елдің өркениетгі деңгейі қоғамдық дамудың
перспективалы бағыттарын ұстану қажеттілігін саналы түрде әрі ғылыми
негізде аныктауға мүмкіндік берді. Осы бағытта құкықтық мемлекет, азаматтық
қоғам мен нарықтық экономиканы құру идеялары, алдыңғы қатарлы елдерде
ойдағыдай жүзеге асырылған оңтайлы тәжірибелер бағдарға алынды. Әлеуметтік
мемлекет құру стратегиялық мақсат ретінде анықталып, еліміздің Ата заңында
көрсетілгендей, «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды». Соған сәйкес
мемлекеттің алдына шешуді талап ететін көптеген міндеттердің қойылуы заңды
да.
Мемлекет кез келген қоғамдық-экономикалық жүйеде өзгеріссіз қалатын
өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету функциясымен қатар оңтайлы
институционалдық-құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруды және нарыктық
механизм кемшіліктерінің орнын толтыруды өз міндеті етіп қояды. Өйткені,
А.Смит тұжырымдағандай, аталмыш механизм кемшіліксіз емес және өзінің
мүмкіндігінің шектеулілігіне орай халықтың сұранысын үнемі, бүтіндей және
тиімді қанағаттандыра бермейді. Сондыктан да оның қызметін мемлекет
тарапынан реттеу қажеттілігі туындайтыны сөзсіз. Ең алдымен олардың
қатарына адами даму мәселесін жатқызу ләзім.
Елімізде тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдерінде мемлекеттіліктің
қалыптасуы, тәуелсіздікті нығайту, экономиканы тоқырау жағдайынан шығару
және ел ішінде тұрақтылықты сақтау үшін жағдай жасау маңызды басымдылықтар
ретінде қарастырылды да, оларды орындау үшін жағдай жасау мақсаты алдыңғы
орынға шықты. Осыдан барып адами фактор мәселесі екінші орында қалып, ал
көп жағдайда ескерілмеді де. Сондыктан халқымыздың басым бөлігінің өмір
сүру сапасының көрсеткіштері күрт төмендеп кетті. Оны қалпына келтіру үшін
өте ауқымды шаралар кешенін жүзеге асыру, көптеген қаржы жұмсау, осыларға
қажетті экономикалық мүмкіндіктерді пайдалану керек болды. Экономиканы,
әлеуметтік сфераны және басқаруды қайта құрудың бастапқы кезеңдерінде
жіберілген осы кемшіліктер адам мүддесін кейінге қалдырудың зияны ұшан-
теңіз екенін, ал тұракты даму халыкты тиісті тұрмыс деңгейімен қамтамасыз
етпейінше мүмкін еместігін түсінуге алып келді. Өйткені, әлемдік тәжірибе
дәлелдегендей, қазіргі заманда қоғамның ілгері дамуының негізгі күші
адамға, оның хал-жағдайына, көңіл-күйіне, білім мен біліктілігіне,
жаңашылдық пен жасампаздық қасиеттеріне тығыз байланысты болып отыр. Осыған
орай кейінгі жылдары әлеуметтік салалар мен адами дамуға да көңіл бөліне
бастады. Күн тәртібінде тек экономикалық даму, оның тұрактылығын қамтамасыз
ету мәселелері ғана емес, осының негізінде әлеуметтік жағдайды, ел тұрмысын
айтарлықтай жақсарту міндеті тұрды. Ал, ол мемлекеттің әлеуметтік саясатын
жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етілетіні белгілі.
Бүл саясат, әдетте, адамдардың әр түрлі қоғамдық, кәсіби, аумақтық
және басқа да топтарын қамти отырып, мемлекеттің экономикалық саясатының
шеңберінде жүргізілетін қызметінің нақты бағыты ретінде қарастырылады.
¥лттық табысты бөлгенде адами даму мүдделерін бірінші орынға қою әлеуметтік
саясаттың негізгі мәселесі болып табылады да, қоғамның әрбір мүшесінің аса
маңызды қажеттіліктерін толыктай қанағаттандыруды қамтамасыз ету
мақсатындағы мемлекеттік әділеттілік әлеуметтік саясатты іске асырудың
басты шартын құрайды. Сонымен қатар оны іске асыру барысында қоғамның
әрбір мүшесі (отбасы) өзінің тұрмыстық және мәдени-әлеуметтік жағдайын
жақсартуға барлық күш-жігерін жұмсауы керек екендігі ескеріліп, мемлекет
соған құқықтық-ұйымдастырушылық негіз қалыптастырып отыруы керек екендігін
тәжірибе көрсетіп отыр.
Азаматтық қоғам - саяси жүйеден тәуелсіз әрекет ететін және оған ықпал
етуге қабілетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен институттардың және жеке
индивидтер мен әлеуметтік субъектілердің қоғамдастығы. Өзге де азаматтармен
тең занды құқыққа ие болатын, азаматқа айналған адам тұлғасының маңызының
артуы азаматтық қоғамды құрудың маңызды алға шарты болып есептеледі. Өзінің
қызметіне еркін мақсаттар қоя алатын және оларға жетудің тәсілдерін
анықтайтын егеменді тұлға азаматтық қоғамның басты әрекет етуші субъектісі
болып табылады. Оған ортақ мақсаттарды, мүдделерді, құндылықтарды жүзеге
асыру жолында өзге түлғалармен қатынастар орнату және өзінің жеке басының
мүддесін, оған ету жолдарын ортақ игіліктерге қызмет етуге бағыттау тән.
Әлеуметтік субъектілердің осындай түрін қалыптастыру арқылы накты
институционалдық алғышарттар қажет, ең алдымен мақсаттарды білдіру үшін
азаматтардың өзіндік ұйымдастырылуын мүмкін әрі заңды ете алатын
демократиялық кұқықтар мен еркіндіктің болуы керек. Бірақ институционалдық
алғышарттардың болуы жеткіліксіз. Одан өзге мәдени және әлеуметтік-
психологиялық алғы шарттар қажет. Себебі осы үрдіске мәнді ықпал ететін,
Қазақстанда азаматтық қоғамды қалыптастырудың бірнеше ерекшеліктері бар:
біріншіден, қоғамдық өмірдің маңызды мәселелеріне бүкіл шешім қабылдауды
әрдайым өзіне алған мемлекеттік билікке бағыну әдеті азаматтардың
әлеуметтік психологиясында орныққан жәйт; екіншіден, халықтың санасында
ұжымдық әрекет, бірігіп тіршілік ету әдеті басым; үшіншіден, халықтың
негізгі бөлігінің ешқашанда шынайы меншік иесі болмауы. Осыған байланысты
қазіргі кезде мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі тек стратегияны, жаңа
заң актілерін және ережелерін әзірлеу ғана емес, сонымен қатар адамдардың
оларға бейімделуіне жағдай жасау.
Азаматтардың экономикалық еркіндігі мен өз бетінше жұмыс істеуіне қол
жеткізу, білікті, іскер қызметкерлерден мейлінше жоғары деңгейлі табысы бар
«орта тапты» қалыптастыру азаматтық қоғамды кұру үшін үлкен мәнге ие
болуда. Кейінгі жылдары елімізде азаматтық қоғамды қалыптастыруға қолайлы,
қажетті жағдайлар жасалуда. Алайда бүл процесс оған мемлекет тарапынан
тұракты көңіл аударуды қажет етеді. Мемлекет өз кезегінде азаматтарды
құқықтармен қамтамасыз етіп ғана қоймай, сонымен бірге оны қолдану жолдарын
түсіндіреді, олардың толықтай жүзеге асуына қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік пен толық мемлекеттік егемендікке
қол жеткізген соң азаматтық қоғам мен құқыктық мемлекет құруға бағыт алды.
Өткен жылдар ішінде мемлекеттіліктің негізгі институттарының саяси-
құқықтық мазмұны өзгерді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сай парламенттік-президенттік басқару нысаны таза
президенттік басқару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік
жүйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жағдайға, мемлекеттік биліктің
барлык, үш тармағының келісіп жұмыс істеуіне, ішкі және сыртқы саясаттың
қалыптасуына ықпал етеді.
Заң шығарушы билік институты да өзгерді. Бір палаталы Жоғары Кеңестен
екі палаталы Парламентке ауысу жүзеге асырылды. Парламент аса маңызды
қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды
белгілейтін зандар шығаруға хақылы.
Атқарушы билік Үкіметтің тікелей басшылық етуімен қызмет етеді, оларға
күнделікті мемлекеттік басқару, заңдардың орындалуын ұйымдастыру,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу,
экономикалық реформаларды жүзеге асыру жүктелген.
Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот жүйесі де өзгеріске
ұшырады. Жалпы және төрелік соттар бүгінде Жоғарғы сот басқаратын бір
жүйеге біріктірілді. Үш жыл (1992-1995) қызмет атқарған бұрынғы
Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Заң қорғау
органдарының жүйесі де қайта ұйымдастырылуда. Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздігінің атрибуттарын қалыптастыру аяқталуда, республикалық гвардия
құрылған, мемлекеттік рәміздер бекітіліп, қолданылуда. Республика өзінің
ұлттық валютасын енгізді.
Бүгінгі танда Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру
және құқықтық мемлекет құру процестері жүзеге асырылуда. Құқықтық мемлекет
құру дамудың бірнеше кезеңдерін қамтиды және мемлекеттік органдардан,
лауазымды тұлғалардан, қоғамнан, халықтан байсалдылық пен күш-жігерді талап
етеді. Мемлекеттік және қоғамдық қызметтің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз
етуді, қоғамның заңдық және моральдық-адамгершілік негізін дамытуды қажет
етеді. Құқықтардың жаңаруын жылдамдатуды, оны қолдану механизмін
жетілдіруді ойластыру, азаматтардың оған құрметпен қарауын қалыптастыру,
қоғамдағы нақты кұқықтық қатынастар мен басқа да заңдық байланыстарды іске
асыру бойынша шараларды белгілеуді көздейді. Қалыптасқан құқықтық
нигилизмді, яғни қүқықтың әлеуметтік құндылығын жоққа шығаруды, заңның
талаптарын саналы түрде орындамауды жою, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен
лауазымды тұлғалар, азаматтар тарапынан зандарға жеңіл-желпі қарап,
немқұрайлық танытуын жою, адамдардың құқықтық санасын позитивті түрде
қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндеттеріне жатады. Мәселені осындай
кешенді түрде шешу құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың
принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Дәріс №6. Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-функционалдық
құрылымы
1. Еліміздегі мемлекеттік басқаруды жетілдіру бағыттары
2. Мемлекеттік басқаруды демократияландыру оның қарқынды дамуының кепілі
Мемлекеттік басқару жүйесі қоғам дамуының «іргетасы» - экономика мен
әлеуметтік өмірімізде ұдайы болып жататын өзгерістерге «құлақ түріп» отыруы
керек. Өйткені жаңағы тынымсыз өзгерістер уақытында еленбейтін, сондықтан
да есепке алынбайтын болса, онда олар бұрынырақ қалыптасқан басқару
жүйесіне қайшы келіп, оны әрі қарай жетілдіре өзгертуге мәжбүр етеді. Мұны
қоғам дамуының ғасырлар ғана емес, өткен мыңжылдықтар тәжірибесі айқын
дәлелдеп отыр. Ол дәлелдер марксизм ілімдерінің маңызды тармақтарының бірі
— қоғамның өндіргіш күш-куатында болатын жан-жақты өзгерістер өндірістік-
экономикалық қатынастардың да сәйкесті өзгеруіне алып келетіндігі жөніндегі
ғылыми тұжырымды толығымен растап отыр. Осындай қатынастар жүйесіне
мемлекеттік басқарудан туындайтын қарым-қатынастарды да жатқызуға болар
еді. Өйткені мемлекеттің даму негізі экономика болса, онда аталмыш қарым-
қатынастар да ең алдымен әлеуметтік-шаруашылық сипатта болып, осы бағыттағы
заңнамалық шешімдерге сүйенеді.
Елімізде мемлекеттік басқаруды жетілдірудің саяси астарына да үлкен
көңіл бөлу қажет. Өйткені қоғамның экономикалық, әлеуметтік және
интеллектуалдық әлеуеті өркендеген сайын оны басқару жүйесінің саяси негізі
де сәйкесінше өзгеріп отырады. Ол осындай өзгерістерге ұшырамаған жағдайда
аталмыш әлеуеттің өркендеуі жолында жасанды кедергілер кездесуі әбден
мүмкін — бұл адамзат тарихында талай рет дәлелденген ақиқат. Сондыктан да
еліміз "әуелі экономика, содан соң — саясат" қағидасын ұстана отырып,
әлеуметтік-шаруашылық бағытта ірі табыстарға қол жеткізгесін ғана саяси
реформа мәселелерін күн тәртібіне қойып, олардың негізгі арқауы —
мемлекеттік басқаруды демократияландырудың ағымдағы өзекті істерін жүзеге
асырып келеді. Осындай саяси да, тәжірибелік те маңызы зор ауқымды істің
бастамасы Ел Басшысы 2007 жылғы мамыр айының 16-шы жұлдызындағы ҚР
Парламент палаталарының бірлескен мәжілісінде жасаған баяндама болып
табылады. Бұл баянадамадан туындайтын шаралар тәуелсіз Отанымыздың саяси
тарихының жаңа беттерін ашуға заңнамалық негіз құрастыратын болады. Олардың
маңызын айқындай түсу үшін осы уақытқа дейін экономикалық дамуымыз бен
саяси тұрақтылығымыздың іргетасы болып келген Атазаңымыздың (1995ж.) біраз
негізгі ұстанымдарына токтала кеткен жөн. Әңгіме, ең алдымен, Президент,
Парламент және Үкімет арасындағы конституциялық және биліктік байланыстар
мен олардың мемлекет басқарудағы орны жайында болғаны ләзім.
Еліміздегі мемлекеттік билік жүйесі Конституциямыздьщ 3-ші бабына
сәйкес құрылып, оның үш тармағының (заң шығарушы, атқарушы органдар мен сот
жүйесі) күнделікті қызметі өзара үйлесімділік пен бірін-бірі тежемелілік
жағдайда іске асырылып келеді. Бұл жерде мемлекеттік басқарудың құрылымы
мен кәсіби деңгейін жақсарта беру талабы "Қазақстан —2030" Стратегиясын
іске асыру міндеттерінен де туындайды. Осы міндеттердің бірі
-орталықтандырылған басқарушы органдар (Үкіметті қоса есептегенде) өздеріне
онша тән емес қызметтерді орталыктан аймақтарға және мемлекеттен жекеше
секторга беру, сөйтіп олардан арылу арқасында мемлекеттік басқаруды
жетілдіре беру болып табылады. Дегенмен, осындай түбегейлі міндеттерді
жүзеге асыру үшін еліміздің Атазаңына да өзгерістер енгізу өмір талабынан
туындап отыр.
Осы уақытқа дейін әлгі заңға сәйкес құрылған мемлекеттік басқару
жүйесінің қағидалық сызбасы төмендегідей еді (122-бетті қараңыз).
Жалпыхалықтық сайлау нәтижесінде ел Президенті лауазымына ие болған адам
Парламент келісімін ала отырып Премьер-Министрді, соңғысының ұсынысымен
Министрлер мен облыс және Астана, Алматы қалаларының әкімдерін
тағайындайды.
Бес жылдық мерзімге сайланған 77 депуттаттан (67-сі бір мандатты
аумактық округтан,10 адам саяси партиялар тізімі бойынша) тұратын Мәжіліс
Үкімет енгізген заң мәтіндерін талқылап, қажет деп есептеген жағдайда
оларды Сенаттың назарына ұсынады. Ал, қажет деп есептемеген жағдайда ол
мәтіндерді Сенат Мәжіліске, Мәжіліс - Үкіметке қайтаруға құқылы. Бұл -
жаңағы заң мәтіндері әлі де жетілдіруді талап етеді деген сөз.
Қазіргі Конституциядағы ұстанымдарға байланысты мемлекеттік басқару
органдары арасындағы тежемелік және тепе-тендік жүйесін пайдаланудың да
біраз тәжірибесі жинақталды. Оған сүйенетін болсақ, кезінде Президенттік
билікті күшейтудің бірден-бір дұрыс бағыт болғанына көз жеткіземіз. Сонау
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің сызбасы тәуелсіздіктің
алғашқы жылдарында (1991-1993жж.) оны күшейтудің көптеген объективті
себептерін ескеру керек болды. Олардың негізгілері ретінде мыналарды атап
көрсеткеніміз жөн:
— тарихи масштабпен алғанда қасқағым сәтте құлап түскен алып
империяның бір "пұшпағында" республикамыздың мемлекеттілігін қамтамасыз
етіп, оны тәуелсіз ел ретінде қалыптастыру керек болды;
- республикалар одағынан тұратын мемлекет ыдырағанда болмай тұрмайтын
экономикалық дағдарысты бастан кешіріп, одан тезірек шығу жолдарын
қарастыру, ол жолда еліміз халықтарының менталитетін, табиғи - экономикалық
және интеллектуалдық ресурстарды, ішкі және сыртқы саяси ахуалды және т.б.
айтарлыктай ақиқаттарды ескеру керек болды;
- қол жеткен тәуелсіздігімізді қорғау және нығайту мақсатында ішкі
саяси жағдайды ушықтырмау ісін еліміздің қорғаныс күштерін жаңадан жасақтау
жұмысымен ұштастыру керек болды;
- көрші және алыстағы елдермен дипломатиялық, саяси, экономикалық және
гуманитарлық байланыстарды орна-тып, оларды жан-жакты дамыту керек болды;
- отанымыздың ұзындығы 15 мың шақырымнан асатын шекарасын дәлірек
анықтап, "іргемізді" бекітіп алу мақсатында көптеген және кезек
күттірмейтін саяси-экономикалық мәселелерді шешу керек болды;
- мемлекеттің унитарлық болмысын ескере отырып, оның әлеуметтік-
шаруашылық жүйесін тікелей (вертикаль) және көлденең (горизонталь) басқару
жүйесін қалыптасқан жағдайға сәйкес шапшаңырақ жетілдіріп отыру керек
болды;
- еліміздің саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуы бағыттары мен
стратегиясын негіздеп, оларды сатылап іске асырудың түбегейлі мәселелерін
өзара логикалық байланыста шешіп отыру керек болды.
Әрине, осы жоғарыда аталған проблемаларды ойластырып шешуде
парламенттің рөлі айтарлықтай екені белгілі. Мемлекеттік құрылыс пен
экономикалық құрылым түрі мен бағыттарының заңнамалық негізін
қалыптастырудагы оның рөлі тіпті бөлекше. Дей тұрғанмен тал сол кезеңде
қоғамдың өмір талабынан туындаған күрделі мәселелерді жедел шешу мүддесіне
тек парламенттік көзқараспен келу уақыт жағынан ұтылысқа алып келер
еді.Осыны өз уақытында түсінуге экономикалық, саяси-әлеуметтік және
қоғамдық дамуымызға жанашыр болып жүрген алдыңғы қатарлы қайраткерлер мен
саясаткерлердің интеллектуалдық деңгейінің жеткені де еліміздің бақыты
болып есептелуге тиіс. Осындай түсіністіктің арқасында ғана Парламент
Президенттік билікті күшейту жөнінде шешім қабылдауы және соңғы 15 жылдық
тарихымыз сол шешімнің дұрыс болғандығын дәлелдеп берді.
Ал, Қазақстандағы ендігі жағдай мүлдем басқаша. Еліміз экономикасының
іргетасы қаланып, "кабырғасы" қатайды. Оның жылма-жылғы өсу қарқыны жоғары
(8-10%) және тұрақты болып отыр. Шаруашылыктағы жетістіктер әлеуметтік
мәселелерді де түбегейлі шешуге мүмкіндік беріп отыр. Еңбекші халыктың
табысы көбейді, кедейшілікпен күрес те жемісін беріп келеді, кызмет жасауға
мүмкіндігі жоқ адамдарды мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғау күшейтілді.
Соңғы 5 жылда халықтың табиғи өсімі әрбір 1000 адамға шаққанда 3,09-ға
көбейіп, 2005 жылы 8,05—ке жетті. Жан басына есептегендегі кіріс пен әрбір
жұмыскердің орташа еңбекақысы да осы мерзім ішінде 2 еседей өсті.
Тағайындалған зейнетақы жөнінде де осыны айтуға болады. Еліміздегі банктік-
несиелік құрылымдар мен қаржылық нарық жүйесі бұрынғы кеңестік
республикалармен салыстырғанда алдыңғы қатарға шығып, бүкіләлемдік деңгейде
таныла бастады. Қазақстанның осы деңгейдегі экономикалық және саяси орны да
барған сайын айқындала түсуде. Оның мемлекеттілік нысандары, қорғаныстық
және интеллектуалдық әлеуеті күшейтілді, соның арқасында халықаралық беделі
бұрын-соңды болып көрмеген деңгейге көтерілді. Осының барлығы уақытында,
бірақ эволюциялық қағидамен жүргізілген экономикалық реформалар мен
мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіріп отырудың нәтижесі ретінде
бағаланғаны ләзім.
Ендігі жерде мемлекетіміз бен экономикамыздың бәсекелестілігін
арттыру, сөйтіп алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу мақсатында саяси
реформаларды іске асыруды қолға алуға әбден болады. Өйткені ол үшін керекті
факторлар, алғышарттар, экономикалық мүмкіндіктер, ішкі және сыртқы саяси
жағдайлар жасалды. Сондыктан да Ел Басшысы биылғы халқымызға арнаған "Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақастан" атты Жолдауында да, Қазақстанды
демократияландыруды жаңа сатыға көтеру жөніндегі Парламент мәжілісінде
(16.05.2007ж.) жасаған баяндамасында да тек әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді ғана емес, саяси өмірімізге енгізілетін өзгерістерді негіздеп
берді. Олардың көпшілігі алдымыздагы 10 жыл аясында жүзеге асырылуы керек.
Ең әуелі аталмыш Жолдаудың негізгі қағидаларына токталуымыз дұрыс
болар еді. Қысқаша айтқанда, олардың мән-мағынасын төмендегіше топтауға
болады:
- халықтың табысы мен әл-ауқатын өсіру, сөйтін оның өмір сүру деңгейін
көтеру мақсатын іске асыруға саннан гөрі сапалық сипат беру; Бұл маңызды
интегралдық көрсеткіш - адами даму индексін (адамдар өмірінің орташа
ұзактығы, денсаулық пен білімділік деңгейі, жан басына шаққандағы жалпы
ішкі өнім көлемі) едәуір жоғарылауга мүмкіндік туғызады;
- қоғамдық және экономикалық өмірімізді жан-жакты жаңғырту және осы
мақсатта іске асырылатын шаралардың басыңқылыктарын анықтай отырып, оларды
жеделдету;
- әлемдік экономиканың дамуы мен жаһандану үрдісі заңдылықтарын
теориялық-әдіснамалық негізде нақтылай отырып және өзіміздің бәсекелестік
артықшылықтарымызды тиімді пайдалана отырып бәсекеге неғұрлым қабілетті елу
елдің қауымдастығына кіру бағытына қарай жедел қарқынмен жылжуымызды
қамтамасыз ету;
- Қазақстанның жаңа кезендегі негізгі міндеттерін (экономикалық өсуді
басқару, өңірлік экономиканың сапалы дамуы, өндеуші секторды тиімді дамыту,
өндірістің шикізаттық емес секторын әртараптандыра дамыту, осы заманғы
инфрақұрылымды дамыту, "парасатты экономика" негіздерін қалыптастыра отырып
оны инновациялық экономика дамуымен ұштастыру, әлеуметтік саланы нарық
қағидаттары негізінде дамыта отырып, оны атаулы әлеуметтік қолдаумен
сәйкестендіру, саяси жүйемізді жаңартуды әлеуметтік-шаруашылық өміріміздегі
жағдаяттармен сәй-кестендіру, халықаралық тәжірибенің біз үшін оңтайлы
жақтарын ескере отырып әкімшілік реформаны сатылап іске асыру және
еліміздің Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы жетістіктерін алға
апара беру) орындауға барлық әкімшілік-экономикалық тетіктер мен
интеллектуалдық ресурстарымызды тиімді пайдалану;
- жана Қазақстанды кұру үшін халықтың патриотизмі мен саяси
еріктілігін шешуші факторлар ретінде пайдалану.
Бұған қоса осы жолдаудың ІІ-ші бөлімінді Ел Басшысы "Ішкі және сыртқы
саясатымыздың аса маңызды 30 серпінді бағытын айқындап берді. Олар
төмендегідей атаулармен 6 топқа бөліп қарастырылған:
1. Қазакстанды қазір қолымызда бар мүмкіндіктерді айқындау мен
пайдалану, сондай-ақ жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы
әлемдік экономикаға ойдағыдай кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат.
2. Әртараптандыру, инфрақүрылымдық дамыту және жоғары технологиялық
одан әрі индустрияандыру негіздерін жасау арқылы Қазақстан экономикасының
өсуі мен тұрлаулылығын басқаруға бағытталған мемлекеттік саясат.
3. Еңбек нарығы дамуының серпіні мен келешегіне сәйкес келетін білім
беру және кәсіптік қайта даярлаудың халықаралық стандарттарын қамтамасыз
етуте бағытталған мемлекеттік саясат.
4. Осы заманғы әлеуметгік саясат: басты назарда—адамдардың сұранысы
мен қажеттіліктері және жұмыс орындарын жасақтау.
5. Жаңа кезеңнің ығытына қарай саяси және әкімшілік даму.
6. Қазақстанның жаңа өңірлік және геосаяси жауапкершілігі. Бұл
топтамаларда көрсетілген бағыттар "Қазақстан-2030"
Стратегиясы аясында алдағы 10-шақты жылда іске асырылуға тиісті
стратегиялық мәні бар шаралар жүйесі болып табылады. Олардың саяси -
ұйымдастырушылық жағы Президенттің жоғарыда көрсетілген Парламент
мәжілісіндегі сөзінде айқынырақ көрініс тапты. Әңгіме, ең алдымен, елімізде
іске асырылатын саяси реформалардың негізін қалау үшін Атазаңымызға
енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар жөнінде болып отыр. Олар жөнінде Ел
Басшысы үстіміздегі жылғы мамыр айының 16-ші жұлдызында Парламент
палаталарының бірлескен мәжілісінде арнайы сөз сөйлеп, жаңағы өзгертулер
мен толыктырулардың 2 жыл бойы жүргізілген дайындық жұмыстарының
қорытындысы ретіндегі мәні мен мағынасын ашып берді және экономика мен
әлеуметтік жағдаятымыз жақсарғаннан кейін енді саяси реформаларға қадам
басатын күн туғанын дәлелдеп, олардың негізгі астарлары мен бағыттарына
тоқталды.
Қысқаша қайырып айтқанда, ол бағыттардың мәнін төиендегіше көрсетуге
болады:
- Президент пен парламент арасындағы біраз биліктік өкілеттілік пен
жауапкершілікті қайта бөліп, сол арқылы Парламенттің рөлін күшейту; ол үшін
Мәжіліс депутаттарын сайлағанда пропорционалды сайлау жүйесіне көшіп, сол
тетік арқылы саяси паргиялардың рөлі мен жауапкершілігін арттыру;
- жаңадан сайланған Президенттің басқару мерзімін 7 жыл-дан 5 жылға
дейін қысқарту арқылы оны басқа билік субъектілерінің сайлануы мерзімімен
сәйкестендіру және еліміздегі демократияландыру үрдісін тұрақтандыру мен
өрбіте беру;
- Сенат пен Мәжіліс депутаттарының санын көбейту (сәйкесінше, 8 және
30 адамға) арқылы Қазақстан халықтары Ассамблеясының саяси рөлін
жоғарылату;
- Үкіметтің тек Президент алдында ғана емес, сондай-ақ ендігі жерде
Парламент алдындағы жауапкершілігін жоғарылату арқылы мемлекеттік басқару
қызметінің тиімділігіне, жоғары сапасына және ашықтығына қол жеткізу;
- оларға қол жеткізу бағытындағы маңызды шара ретінде Парламент пен
оның палаталары тарапынан Үкіметке сенімсіздік білдіру үрдісін жеңілдету
және ол үшін бұрынғыдай депутаттардың дауыс беруінің үштен екісін емес, жәй
көпшілік дауыс беруді есепке алу;
- ендігі жерде Премьер-Министрді Президенттің тиісті жарлығымен
тағайындауды Мәжілістің партиялық фрак-цияларымен ақылдасқаннан кейін
Мәжіліс депутаттарының көпшілігінің келісімімен ғана іске асыру;
- қоғамдық бірлестіктер мен саяси партиялар қызметін мемлекет
тарапынан қаржыландыру және сол арқылы олардың саяси өміріміздегі рөлін
жоғарылату;
- жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне көшу және оның алғышарты
ретінде облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен Астананың әкімдерін
сәйкес маслихаттардың келісімімен тағайындау;
- сот жүйесін және оның жұмысын жетілдіру;
- халықаралық келісім мен Қазақстан халқы Ассамблеясын нығайта беру;
- азаматтық қоғам институттарьш қолдап отыру мақсатында жүйелі
шараларды іске асыру;
- азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғау жүйесін нығайту және т.б.
Осындай көлемді өзгерістер мен толықтыруларды Атазаңымызға енгізу (бұл
жөнінде Парламент толыққанды шешім қабылдады) еліміз тарихындағы және оның
саяси өміріндегі айтулы уақиға болды және бұны тек қана отандық емес, дүние
жүзіне танымал шетелдік саяси қайраткерлер де растап отыр. Ендігі жерде
қазақстандыктар Парламент пен саяси партиялардың қоғам дамуындағы рөлі
күшейтілген жағдайда, бірақ Президенттік басқару аясьінда өмір сүретін
болады.
Әрине, әрбір тарихи кезенде өмір талабынан туындайтын проблемаларды
шешіп отыру барысында мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіре беру
міндетін атқаруға тура келеді. Ол - болашақтың ісі.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Модуль 3 Мемлекеттік басқарудағы заңдылық және аумақтық ұйымдастыру
Дәріс №7. Мемлекеттік басқарудағы қатынастарды құқықтық реттеу
1. Құқықтық реттеудің мәні мен маңызы
2. Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
3. Мемлекеттік басқару ісінде заңдылықты қамтамасыз ету мен тәртіп
мәселелері
Мемлекеттік-құқықтық ілімдер тарихында құқық белгілі нысанда
қабылданатын заңның алғышарты ретінде қарастырылады. Құқық адамдардың
коғамдық және жеке іс-әрекеттерін реттеудегі қажеттіліктерімен және
мүдделерімен байланысты. Ол тұлғаның бостандығын, адамгершілікті,
әлеуметтік әділеттілікті, қоғамдық процестердің тарихи тұрақтылығы мен
беріктігін қамтиды. Яғни, құқық билік етуші топтардың, монархтың еркі
емес, солардың қалауы бойынша пайда болмайды, жоғары мемлекеттік билік
(парламент немесе президенттің) бекіткен жай заң емес, адамдардың
ынтымақтастығын, бір-біріне байланыстылығын білдіретін олардың сана-
сезімінің, мінез-құлқының қызметтерінің және қатынастарының белгілі
құрамдас бөлігі (компоненті).
Құқық заңда бекітілген жағдайда әсер етудің зандық күшіне ие болады
(мемлекеттік құрылымдар арқылы жүзеге асады), немесе адамдардың құқықтық
сана-сезімдерінде, дәстүрлерінде, әдет-ғұрыптарында көрініс тауып, тікелей
жүзеге асырылады. Оның өзіне тән екі міндеті бар:қоғамдағы қарым-
қатынастарды дұрыс реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың
байланысын бақылап, қорғап отыру. Осы міндеттерге сәйкес құқықтық өзіне
тән екі функциясы туындайды: реттеуші және қорғаушы. Құқықтың реттеу
функциясы - нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың орыңдалу
жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Құқықтық қорғау функциясы - аса
маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға (сақтауга) бағытталады. Жаман
қатынастарға тыйым салу.
Құқыктық реттеу әлеуметтік, нормативтік және тәжірибелік
аспектілердің бірлігін білдіреді. Адамдардың жеке қарым-қатынасын емес,
олардың қоғамдық қатынастарын реттейтіндіктен құқықтық реттеу әлеуметтік
сипатқа ие болады. Ол адамдардың сана-сезімдерінде олардың болашақтағы
өмірі үшін өзекті, маңызды мәселелердің қалыптасуымен байланысты.
Болашақта қолданыста болатын тәртіп нормасынан (ережесінен) тұратын
құжатты әзірлеу өткен кезендегі ақпараттар (қажеттіліктер, мұқтаждықтар),
белгілі бір әлеуметтік игіліктерге деген сұраныстар негізінде жүргізіледі.
Сондықтан құқықтық реттеу әлеуметтік мағынада болжамдық сипатқа ие болады,
яғни адамдар өздерінің ертеңгі күнін «құра» алады. Осыған байланысты заң
шығару ісі жеке адамдардың құқықтары мен бостандықтарына, қоғамның еркін
тіршілік-әрекетінің қағидасына (императивіне), қоғамдық қатынастардың
адамгершілігіне (гуманизм), әлеуметтік әділеттілікке, халықтар арасындағы
бейбіт өзара байланыстарға сай болуы керек. Ол ғылыми тілде заңға сәйкес
келушілік (легитимность) және заңдылық түсініктерімен сипатталады. Егер
заңдылық іс-әрекеттің заң нормаларының талаптарына сай болуымен анықталса,
легитимділік (заңға сәйкес келушілік) заңның құқық мәнісіне сай болуының,
яғни заңның қаншалықты қоғамдық өмірдің объективті негіздеріне сәйкес
келетіндігін және сол арқылы адамдардың сенімін тудыратынын білдіреді.
Нормативтік аспект дегеніміз - адамдар әрекетінің нормаларын немесе
ережелерін әзірлеп, занды түрде бекіту. Оның элементтері: 1) гипотеза-
өмірдегі карым-қатынастар мен әр түрл і жағдайлардан туындайтын
нормалардың бір бөлігі; 2) диспозиция — іс-әрекет (тәртіп) ережесінің мән-
мазмұнын анықтайтын субъектінің занды құқықтары мен міндеттері; 3) санкция
- тиісті нормалар диспозициясы мен гипотезасының орындалмаған жағдайда
мемлекеттік биліктің қолданатын шараларынан тұратын норманың бір бөлігі.
Құқықтық реттеудің тәжірибелік аспектісі заң нормаларының арнайы
мемлекеттік-ұйымдық құрылымдар арқылы жүзеге асырылу барысын білдіреді.
Осы жерде құқықтық реттеудің аталған аспектісінің ең күрделі екендігін
атап өткен жөн, себебі кейбір қабылданған нормаларды, әсіресе адамның
мінез-құлқын (тәртібін) және іс-әрекетін өзгертуді талап ететін нормаларды
қоғам мүшелерінің бәрі бірдей орындауға ниет білдіріп, оларды оң қабылдай
бермейді. Көбінесе нормативтік талаптардың ескеріліп, оларды адамдардың
орындауы үшін тиісті мемлекеттік құрылымдар тарапынан ықпал ету қажет
болады. Құқықтық реттеу қандай да бір жүріс-тұрыс нормалары (ережелері)
қабылданған (бекітілген) кезде емес, осы нормалар нақты өмірде басшылыққа
алынып және олардың мән-мағынасына сәйкес мінез-құлық пен іс-әрекет жүзеге
асқанда туындайды. Осыған орай құқықтық реттеудің ұтымдылығы мен
тиімділігі маңызды алғышарт ретіндегі занды нормалардың мазмұнымен емес,
олардың нақты жүзеге асырылуымен, адамдардың қарым-қатынастарына, сана-
сезіміне, жүріс-тұрысына, қызметіне тікелей әсер етуімен және тіршілік ету
процестерін өзгерту қабілетімен анықталады.
Сонымен құқыктық реттеу адамдар әрекетінің занды нормаларын,
ережелерін анықтаумен байланысты болатын мемлекет қызметінің бір түрі. Ол
әлеуметтік жағынан негізделген, тиімді жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы
тиіс және іске асырылуы қажет.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеу мемлекеттік органдарды
ұйымдастыру және олардың қызмет ету ережелерін бекіту жөніндегі мемлекет
қызметін білдіреді. Бұл қызмет басқарушылық процестерде мемлекеттік
билікті жүзеге асыру тәсілдерін, құралдарын және процедураларын негізінен
занды тұрғыдан анықтаумен байланысты болғандықтан ерекше мәнге ие. Жалпы
құқықтық реттеу мемлекеттік органдардың функцияларын, ұйымдастырушылық
құрылымдары мен басқарушылық қызметтерін тәртіпке келтіруге арналған.
Құқықтық реттеудің объектілерін құрайтын мемлекеттік және қоғамдық
өмірдің бірнеше аспектілерін атап өтуге болады: . 1. Мемлекет пен қоғам,
азаматтар арасындағы қатынастар;
2. Мемлекеттік органдар арасындағы билік бөлінісі және олардың
құқыктық мәртебесін анықтауға байланысты қалыптасатын қатынастар;
2.1.Мемлекеттік органдардың мемлекеттік басқару жүйесіндегі орнын,
рөлін, функциясын және мақсат-міндеттерін аныктау;
2.2.Мемлекеттік органдардың ұйымдық құрылымын заңды түрде бекіту;
3. Мемлекеттік-басқарушылық процеске қатысушы адамдар арасындағы
қатынастар, мемлекеттік қызметті атқаруға байланысты және өздерінің қандай
да бір мәселелерін шешу үшін мемлекеттік органдарға жүгіну барысында
қалыптасатын қатынастар. Жоғарыда аталып өткендей, мемлекеттік басқару
басқарушылық қатынастарды орнатушылардың ерік қалауынан тәуелсіз болатын,
міндеттілік сипаттағы құбылыс. Ондағы мемлекеттік органдар мен
мемлекеттік лауазым иелері белгілі бағытта, нақты қызмет түрін атқаруға
міндетті, себебі оларға адамдардың тіршілік-әрекетінің мемлекеттік,
қоғамдық және жеке мәселелерін шешуге мемлекет тарапынан өкілеттіктер
берілген. Мемлекеттік басқарудьщ мәні оның басқарушылық ықпалының
басқарылатын объектілерде басқаруға қажеттілік туындаған жағдайда ғана
қалыптасып, жүзеге асырылатындығында. Сондықтан мемлекеттік басқаруда
тиісті органдардың қызмет ету аясы мен бағыты занды түрде белгіленуі тиіс.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеуде мемлекеттік органның
құқықтық мәртебесіне (статусына) басты мән бе-ріледі. Мемлекеттік органның
құқықтық мәртебесі занды мағынаға не болатын үш элементтен тұрады. Оған
біріншіден, мемлекет органдарының біртұтас жүйесіндегі жеке мемлекеттік
органның алатын орнын және өзіндік мән-мағынасын, болмысын жатқызуға
болады. Мемлекеттік органның қай билік түрін (заң шығарушы, атқарушы, сот
билігі) атқаратындығы, қай деңгейде (орталық, жергілікті) орналасатындығы
және атқарушы биліктің мамандандырылған кіші жүйелерінің қайсысына
жататындығы оның құқықтық мәртебесінің анықталуына негіз болады. Және
аталмыш белгілер органдардың тік және көлденең өзара қарым-қатынас
тәртібін, бағынушылық үлгісін айқындайды. Осыған байланысты мемлекеттік
органның қарастырылып отырған құқықгық мәртебесінің осы элементі тиісті
органның мемлекеттік басқару жүйесіндегі орнын және мемлекеттік-құқықтық
мән-мағынасын айқындауға және сипаттауға арналған. Мемлекеттік органның
құзіреті, яғни жекелеген басқарылатын объектілерге қатысты атқаратын
басқарушылық қызметтері мен өкілеттіктері жиынтығының занды түрдегі
көрінісі оның құқықтық мәртебесінің екінші элементін құрайды. Мұнда нақты
мемлекеттік орган үшін басқарушылық қызметтердің жиынтығы, оның сәйкес
өкілеттіктері, басқарушылық қызметтерді жүзеге асыру нысандарын, әдістерін
қамтитын өкілеттіктер құрамы, басқарылатын объектілер мен қаралатын
мәселелердің тізімі болмаса олардың қызмет ету жағдайлары заңды түрде
бекітіледі. Мемлекеттік органның құқықтық статусының үшінші элементіне
оның ұйымдық құрылымының, қызмет ету нысандарының, әдістерінің және
процедураларының занды түрде бекітілуі жатады. Себебі, мемлекеттік
органның өкілеттіктерін жүзеге асыру сол органның сәйкес ұйымдық құрылымын
(штаттық кестесін), оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің атқаратын
қызметтерінің құқықтық ұйымдастырылуын талап етеді. Әрбір мемлекеттік
органның құзіреті бекітілген құқыктық нысандарда және процедураларда
құқықтық әдістерді қолдану арқылы нәтижелі түрде тиісті лауазымды
тұлғалармен жүзеге асырылуы қажет. Жалпы құқықтық реттеу объектісінің
құрамдас бөліктеріне мемлекеттік басқарудың мақсаттары, функциялары,
құрылымы, нысандары, әдістері, кезеңдері, процедуралары және қағидалары
жатады.
Заңдылық дегеніміз қолданылып жүрген құкық нормаларын оның барлық
субъектілерінің (мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың, азаматтар
мен барлық жеке және занды тұлғалардың) қатаң және бұлжытпай сақтауы.
Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқарудағы заңдылық қызмет принципі
ретінде, билікті жүзеге асыру әдісі ретінде, қоғамдық-саяси емірдің режимі
ретінде, түрлі құқық қатынастарына қатысушыларға қойылатын талаптар жүйесі
ретінде қарастырылады. Зандылықтың өзіне тән маңызды белгілері бар, атап
айтқанда, тұтас мемлекетті, барлық мемлекеттік және жергілікті басқару
құрылымдарын толық қамтитын бірыңғайлығы, әр түрлі жағдайларда түрлі
адамдар мен ұйымдық кұрылымдардың оны бірдей түсініп, орындайтындығы,
жаппай қамтитындыгы, яғни мемлекеттік басқарудағы зандардың тек
мемлекеттік, жергілікті органдарына, ондағы қызметкерлерге ғана емес,
сонымен бірге бүкіл қоғамға, азаматтарға таралуы, оның кепілдік беру
мүмкіншілігі әрі тұрақты болуы.
Мемлекеттік басқарудағы зандылықты қамтамасыз ету ең алдымен,
мемлекеттік билікті қалыптастыруға байланысты. Зандылық биліктің бірден
бір құрылымы заңнан жоғары тұра алмайтындай жағдайда қалыптасады. Бұл
билік бөлінісі арқылы қамтамасыз етілуі тиіс, яғни заң шығарушы органдар
атқарушы биліктің қызметін, ал атқарушы билік өзара бірін-бірі бақылауы
қажет.
Құқықтық мемлекетте басқару ісіндегі зандылықты қамтамасыз етуде
біріншіден, сот билігі (Қазақстан Республикасының жоғары соты, жергілікті
соттар, конституциялық кеңес, прокуратура), екіншіден, атқарушы билік,
үшіншіден, халықтың саяси белсенділігі маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік
баскаруда заңдылықты қамтамасыз ету құралы ретінде бақылау механизмдерін
атауға болады. Олар арқылы басқару шешімдерінің заңға сәйкестігі
анықталады. Бақылау механизмдерінің түрлері:
1. Сыртқы бақылау - бұл аткарушы биліктің бір органының екіншісін
бақылауы;
2. Жалпы бақылау жоғары органның сәйкесінше төменгісін қадағалауы;
3. Мамандандырылған сыртқы бақылау, мысалы, кедендік бақылау, халық
тұтынатын тағамдар мен тауарлардың сапасын бақылау, монополияға қарсы,
санитарлық-эпидемиологиялық бақылау, радиациялық-экологиялық, жол
қозғалысын бақылау;
4. Ішкі бақылау - мемлекеттік органдарда жетекшілерінің, арнайы топ
бөлімдерінің бақылау функциясын атқаруы.
Зандылықты қамтамасыз етуде халыктың саяси белсенділігі дегеніміз
өзінің заңды мүдделерін, Конституция бойынша кепілдік берілген құқықтары
мен бостандыктарын қорғауға багытталған әрекеті. Сондай-ақ басқарушы
органдардың заңға қайшы келетін шешімдеріне наразылық білдіруі. Бұл
тұрғыда халыктың белсенділік танытуы демократиялық-құқыктық мемлекет
құрудың кепілі болып табылады.
Мемлекеттік басқаруда зандылық бір жағынан, болашақтағы қоғамдық
қатынастардың логикалық моделін жасау мен оны заң нормаларында бекіту
ретінде қалыптасса, екінші жағынан, заң нормаларын іске асыру нәтижесінде
пайда болатын қоғамдық қатынастардың нақты жағдайы ретінде көрініс табады.
Заңдылықтың осы екінші жағдайда қалыптасуы құқықтық реттілік түсінігін
білдіреді және ол мемлекетте, қоғамда, адамдар арасында болатын, олардың
қажеттіліктерін, мүдделері мен мақсаттарын қамтамасыз ететін тұрақты
құқыктық қатынастар жүйесі ретінде қарастырылады. «Зандылық» және
«құқыктық реттілік» түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты. Алайда
олардың арасында белгілі шек бар. Құ-қыктық реттілік зандылық талаптарының
орындалу деңгейін сипаттайтын заңдылыктың нәтижесі болып табылады. Егер
заңдылық белгілі талаптар қоятын, қоғамдық-саяси өмірдің тәртібін
білдірсе, құкықтық реттілік — сол талаптарды орындау нәтижесінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастардың тәртіпке келтірілген нақты «құқықтық
жағдайы», бір қалыпты құқықтық өмірді білдіреді. Мемлекеттік басқаруда
құқықтық реттіліктің сақталмауы қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың орын
алып, кеңінен таралуына себепкер болады.
Мемлекеттік басқаруды тиімді ету үшін зандылық пен құқықтық
реттіліктің сақталуын қамтамасыз ету қажет. Оған мәжбүр етуден гөрі
әркімнің өзі түсініп, саналы түрде орындау арқылы қол жеткізген абзал. Ал
бұл мемлекеттік басқарудағы тәртіпке байланысты.
Тәртіп — әр адамның келісілген ережелерді, нормаларды орындау, пікір
алмасу, нақтылы бір тапсырмаларды атқару процедураларын мойындап, қатаң
сақтауында тұратын қоғамдық байланыстар нысаны. Ол заңдылықпен тығыз
байланысты, әрі оны қамтамасыз ету құралы болып табылады. Мемлекеттік
басқарудағы тәртіп басқару шешімдері мен іс-әрекеттен және пікір
алмасулардан байқалады. Ол көптеген құрылымдардың өзара іс-әрекетін
ұйымдастыратындықтан мемлекеттік басқарудың жүйелілік көрсеткішін,
басқарушылық күш-жігер мен ресурстардьщ өнімділігін арттыратындықтан
ұтымдылық көрсеткішін, басқарушылық ықпалдарды үйлестіретіндіктен, олардың
адамдарға әсерін арттыратындықтан тиімділік көрсеткішін қалыптастырады.
Тәртіптің жеке іс-әрекеттерде көрініс алуынан (жұмысқа уақытында
келу, құжатты уақытында дайындау мен жіберу және т.б) әрбір мемлекеттік
орган белсенділігінің тұтас нәтижесі қалыптасады, ал одан- қоғамдық
процестерді мемлекеттік басқару деңгейі туындайды.
Тәртіп мемлекеттік орган қызметкерлерінің тиісті басқарушыға
бағынатындығын, басқарушылық шешімдерді орындайтындығын, өздерінің
лауазымдық функциялары мен өкілетікгеріне жауапкершілікпен қарайтындығын
білдіретін орындаушылық мазмұнға не болады. Орындау тұлғаның өзіне, оның
ұятына, сонымен бірге сыртқы жағдайларға: басқарушылық қызмет шамасы мен
нұсқауларының сапасына, басқарушылық ақпараттың толықтығына, қызмет
орнының техникалық қамтамасыз етілуіне, ұйымдық құрылымның тиімділігіне,
кадрларды дайындаудың жалпы және кәсіби деңгейіне, мемлекеттік қызметті
моральдық және материалдық ынталандыруды ойластыруға, ұжымдағы моральдық-
психологиялық климатқа байланысты.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Дәріс №8. Мемлекеттік басқаруды аумақтық ұйымдастыру
1. Мемлекеттік аймақтық саясатының мәні, мақсаты, міндеті, принциптері
2. Аймақтық саясатты басқарудың ерекшеліктері
3. Аймақтық саясаттың әлемдік тәжірибесінің ерекшеліктері
Аймақтық саясат елдің әлеуметтік - экономикалық дамуының стратегиялық
мақсаттары мен міндеттерің шешу үшін мемлекеттің өмір сүру және шаруашылық
жүргізудің аумақтық факторларын тиімді пайдалануға бағыттылған мемлекеттің
жалпы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады.
ҚР аймақтық саясатының мақсаты - халықтың өмір сүруіне тен мүмкіндік
жасау және ұтымды аумақтық еңбек бөлігін және аумақтың өзін-өзі басқаруды
дамыту принциптерін қалыптастыру негізінде әр аймақтың ресурс -
өндірістік қуатың пайдалану.
Аймақтық саясаттың мақсатына жету мына міндеттерді біртіндеп шешуді
талап етеді:
▪ аймақтардың шаруашылық дербестігін қамтамасыз ететін саяси,
экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаты бар шаралар кешенін
әзірлеу:
аумақтық приоритет мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы
стратегиялық қағидаларына сәйкес белгілеу;
мемлекеттің жеке аудандарды іріктеп қолдауын экономикалық белсендікті
мемлекеттік ынталандырумен үйлестіру;
аймақтық және жалпы республикалық тауар еңбек және капитал нарықтарының,
институционалды және нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту;
шағын және орта шаруашылықтардың экономикасын дағдарыстан шығару және
әлеуметтік - экономикалық дамуын жетелдету мақсатымен қолдау және қайта
құру;
артта қалған ауылдар мен селоларды жаңарту үшін материалдық негіз әзірлеу;
экономиканың ұтымды құрылымын қалыптастыру, өндірістің аумақтың
ұйымдастыруын жетілдіру;
өндірістік кешеннің ресурс мақсаты сәйкестігін қамтамасыз ету, аумақтардың
экологиялық-экономикалық ғылыми - техникалық табиғи ресурстарың қалпына
келтіру;
аймақтар бойынша халық өмірінің деңгейі мен сапасындағы айырмашылықтарды
тенестіру, аймақтарды экономика мен әлеуметтік сападағы тоқырауды жою,
әсіресе, аз дамыған аймақтарда[4].
Аймақтық саясатты іс жүзіне асыру мына прициптерге суйенеді:
мемлекет пен оның жеке аймақтары мүддерінің ұтымды үйлесуі;
аймақтардағы іс-әрекеттің мемлекеттің сыртқы саясаты және сыртқы
экономикалық қызметінің негізгі принциптері үйлесімдігі;
шаруашылық жүргізетін субъектілердің тиімді аймақ аралық еңбек бөлісі мен
өндірістің интеграция негізінде әрекет жасау;
аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы міндеттерін шешудегі аймақтардың
экономикалық дербестігі, экономиканы реформалардың әлеуметтің нәтижелерін
жұмсарту және осы мақсатқа қажет қаржы және өндірістік ресурстарды
жұмылдыру;
аймақтарда тұратын халықты әлеуметтік нормативтер және кепілдіктермен
қамтамасыз ету;
аймақтық органдардың тұрғын халық өмірінің деңгейі мен сапасы, минерал -
шикізат, жер, су және басқа ресурстарды ұтымды пайдалану, өсімдік және
жануарлар әлемін будандару үшін жауапкершілігін күшейту.
Осындай аймақтың саясаты мынадай талаптардан құрылуы қажет:
1. Бірыңғай жалпы республикалық рыноктың Қазақстанның аймақтық
нарықтарының шоғырланған жүйесі ретінде қызмет етуін қамтамасыз
ету.
1. Аса маңызды аумақтық приоритеттердің /артықшылық алатын салаларды/
негізін дәлелдеу, өндіргіш күштерді орналастырудың мемлекеттің
макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық жағдайларын ескере
отырып ұтымды ету.
2. Жалпы мемлекеттік және аймақ аралық байланыстар жүйесін құру
барысында жалпы республикалық мүдделердің басым болуын қамтамасыз
ету.
3. Аймақтырдың алуан түрлі экономикалық мүмкіндіктерін, аумақтың еңбек
бөлігі және аймақтардың экономикалық кооперациялардың объективті
артықшылықтарын тиімді пайдалану.
4. Аймақтық дамудың меншіктің ресурстары мен артықшылыққа ие болатын,
артта қалған және қолайсыз аймақтардың мемлекет тарапынаң қолдау
жүйесі толықтырған резервтерді тиімді пайдалану.
5. Артта қалған және тоқырауға ұшыраған аудандарды қолдау арқылы
әлеуметтік жағдайлардағы тектен тыс аймақтың қарама - қарсылықтарды
жою. Әр аймақта молшылықты қамтамасыз ету, тұрған жүйіне қарамастан
барлық азаматтар үшін тең мүмкіндік беру.
6. Республикалық мәні бар аса маңызды аймақтық проблемаларды мемлекет
тарапынаң шешу қажеттілігі. Арал өңірін қайта жаңғырту, бұрынғы
Семей ядролық сынау полигонына жақын орналасқан аудандарды
экономикалық және әлеуметтік сауықтыру және т.б.
7. Көп ерекшеліктері бар аймақтарда нарықтық өзгертулерді жүзеге асыру
барысында әлеуметтік әділдіктің аймақтық принципің жүзеге асыру
үшін мемлекеттік ықпал ету шараларын қамтамасыз ету.
Аймақтық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне байланысты оның мынадай
негізгі бағыттарын атап көрсетеді:
өндірісті қолдау және ішкі және сыртқы рыноктарда сұранысқа ие болған өнім
шығаруды арттыру, аймақтардың экспортық потенциалын арттыру;
экономикалық тұрғыда келешегі жоқ өндірісті экологиялық бақылауды
күшейтумен қоса біртіндеп азайту;
өнеркәсіптің іргелі салалық ірі кәсіпорындарында технологиясы бойынша өзара
тығыз байланысты өндірістерді, жәңе /аймақ аралық/ ұйымдастыру құрылымдарын
капиталды шоғырландыру және өндіріс қызметін жандандыру мақсатымен
қалыптастыру;
жергілікті кәсіпкерлікті, әсіресе халықты жұмыспен қамту және жаңа жұмыс
орындарын ашу мақсатымен шағын және орта бизнесті қолдау;
инвестицияларды, оның ішінде тікелей шетелдік инвестицияларды ел, алуымен
материалдық өндіріс саласы және аймақтың инфрақұрылымға тарту үшін қолайлы
жағдай туғызу;
аймақтың қаржы ресурстарын қаржылы жинақтын, инвестицияларға айналдыруға
қабылетті институционалдық инвесторлар жүйесін қалыптастыру.
Республикалық, аймақтық приоритеттерді анықтау үшін қабылданған
үлгілер жіктеу қолданылады жаңа салық және бюджетті саясатын қалыптастыру
жағынан қарағанда үш аймақты атап көрсетеді.
1 топ - бір адамға шаққандағы кірістері кірістердің орташа
республикалық деңгейінен артатын аймақтар /Ақмола, Ақтөбе, Шығыс-Қазақстан,
Қарағанды, Манғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы/.
2 топ - кірістері орташа республикалық деңгейге жақын аймақтар
/Атырау, Жезқазған, Солтүстік Қазақстан облыстары/.
3 топ - бір адамға шақандағы орташа кірістің ең төменгі деңгейімен
сипатталатын аудандар /Алматы, Жамбыл, Батыс-Қазақстан, Қызыл-Орда және
Оңтүстік Қазақстан облыстары/.
Осы жіктеуге сәйкес республиканың аумақтық дамуының приоритеттеріне 1
және 2 топ жатады. Даму деңгейі жоғары, /қазақстандық өлшемдер бойынша
аумағында негізгі экономика және өнеркәсіп қуаты шоғырланған аймақтарға
республика экономикасын дағдарыстан шығару және одан әрі өсіру жөнінде
үлкен үміт артылады.
Бүгінгі таңда аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуындағы
алшақтықтарды, кризистік құбылыстарды және бөлек территориялардың
дамуы жағынан артта қалуын шешпей, саяси тұрақты қоғам мен
тұрақты өспелі ұлттық экономика құру мүмкін емес.
Кейбір аймақтардың экономикалық артта қалуының және бір
қалыпты дамымауының себебі мынада:
- Қайта өндірістегі циклдік кризистердің жалғасуы, өндірістік
және шаруашылық құрылымдардың бұзылуы;
- Салалық әртараптандырудың төмен деңгейі және сыртқы
рыноктарға тәуелділігі;
- Қазіргі өндіріс факторларының жаңа ғылыми техникалық
ресурстар талаптарына сай келмеуі;
- Климаттық және табиғи жағдайлардың, экологиялық апаттардың
болуы;
- Жергілікті халықтың тарихи және әлеуметтік мәдени
ерекшеліктері мен демографиялық тенденциялардың төмен болуы.
Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуы, келешек өрлеуі
көбінесе оның аймақтарының, облыстарының даму деңгейімен
сипатталады. Қазақстанның әрбір облысы өзінше қалыптасқан күрделі,
аумақты, өз ерешелігі мол әкімдік- шаруашылық кешен. Оның
көлемінде көптеген ірі-ірі экономикалық мәселелерді шешу әбден
мүмкін. Облыстық органдардың орталықсыздандыруды пайдалана отырып
көптеген мәселелерді өз бетімен бақылау және оны тез шешуге
мүмкіндігі мол. Экономикалық, әлеуметтік, саясаттық процесстердің
қандай жағдайда өтіп жатқаны туралы мәліметтер аумақты шеңберінде
тез пайдаланып керекті басқару шешім қабылданады.Бұл
экономикалық бостандықтың шешімі.
Осыған орай біздің экономика ғылымының шұғылданатын мәселесі:
нақтылы облыстар, райондар, қалалардағы шаруашылықтың құбылыстары
мен процесстерін зерттеу болып табылады. Мәселенің осылай
қойылуына көптеген жағдайлар әсер етеді. Олар мыналар:
- Тоталитарлық жүйе кезінде облыстардың жағдайларына
орталықтандырылған басқарушылық тарапынан мүлде көңіл бөлінбеуі;
- Өз кезеңіндегі салалық басқарудың күйреуі;
- Республикада жалпы экономикада салалық негіздерінің
әлсізденуі, технологиялық бірліктің ажырауы;
- Республика егеменді алғаннан кейін халық шаруашылығын жаңадан
жіктеу қажеттілігі.
Ол өндірісті аймақтарда жаңартуға тікелей әсер етеді.
Нарықтық механизмді аймақтық экономиканы басқарудың негізгі
қозғалтқыш күші деп ұғыну.
Қазақстанда оңтайлы құбылыстың бірі аймақтық басқару бет
бұрыс жасалуы.
Мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық саясаты реформалардың
салмақ орталығын аймақтар деңгейіне дәйектілікпен ауыстыру және
жергілікті басқару органдарының тиімді өзара іс-қимылын, аймақтық
өзін-өзі басқару қағидаларын дамыту арқылы жүзеге асырылады[11].
Үкімет тарапынан барлық деңгейдегі бюджеттегі қалыптастырдың
жергілікті өкімет органдарының өкілеттілін күшейтуді көздейтін
пәрменді жүйесін еңгізу маңызды. Аймақтарға орталықтандырылған
көмектердің атаулығын қамтамассыз ету, жергілікті бюджеттерге
орталықтандырылған қолдау ұсынудың нысандарын әртараптандыру, ай-
мақтардың ерекшелігін ескере отырып білім беруге, денсаулық
сақтауға, халықты әлеуметтік қорғауға арналған мақсатты субвенциялар-
ды тәжірибеге енгізу, реттелетін кірістерден жоғары тұрған
бюджеттерге аударымдардың тұрақты жылдық мөлшерін белгілеу қажет.
Жергілікті атқарушы органдарға кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы
күрес, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту,жұмыс істелмейтін өндірістерді
қайта құрылымдау және бөліктеу, дәрменсіз кәсіпорындарды, оның ішінде
агроөнеркәсіп кешенінде санациялау, банкроттық және тарату рәсімдерін
жүзеге асыру мәселелерінде міндеттер мен жауапкершіліктерді шешу
жүктеледі.
Аймақтар бойынша өзекті тапсырмаларының бірі ол – еңбек нарығының
ерекше фактороларын зерттеу және ондағы оқылықтардағы жою арқылы
Қазақстанның еңбек нарығын толықтай қамтамассыз ететін кәсіби мамандар
дайындау. Сондықтан осыған негіз ретінде қазақстанның барлық аймақтарындағы
оқу орындары тек мемлекеттік стандарттарда жұмыс істемей,
халықаралық стандарттарға сай жұмыс істеуі бүгінгі күні қолға
алынуда. Сонымн қоса, кәсіби білім беру сапасына да мемлекеттік
реттеу органдарының назары, бақылауы ашық болуы қажет.
Аумақтық шаруашылық жүргізу ісінде күрделі қайта құру процесі жүруде.
Ғылым мен практика аймақтың басқару жүйесін жетілдіру, аймақтардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік реттеуін ұйымдастыру
ісіне деген көзқарас қалыптастырудың оңтайлы жолдарын іздестіруде.
Нарыққа көшу барысында аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы
деңгейлерінде айырмашылық шаруашылықтың аймақтық ұйымдастырылуындағы
сәйкессіздектердің нәтижесінде тереңдей түсті. Нарықтың реформалардың
мемлекеттік және аймақтық басқару құрылымдарының барлық бағыттары бойынша
біркелкілігі мен үйлесімдігінің жоқтағы реформалардың бірыңгай мемлекеттік
саясатын мақсатты түрде жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.
Аймақтарды дағдарыстан шығудың жолдарын таңдаған кезде аймақтың
басқару органдарының назарынан стратегиялық міндеттерді шешу қажетілігі тыс
қалады, ал жалпы мемлекеттік деңгейде - шешім қабылдағанда аймақтық
ерекшеліктері ескеріле бермейді.
Сонымен қатар экономиканы басқарудың аймақтық деңгейі нарық
өзгешеліктеріне мүлдем дайын еместігін өмір дәлелдеді. Басқарудың
әміршілдік-әкімшілдік жүйесі жағдайында кез келген аумақтың экономикасын
одақтық, республикалық, салалық органдар басқару, ал аймақтың экономикасын
тұтас басқару деген болмаған.
Өзгеру процестері және шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайлары нарықтың
қатынастарды қалыптастырудағы аумақтық ерекшеліктерімен байланысты қосымша
проблемаларды туғызады. Бұл мемлекет дамуының жаңа кезеңінде негізі бар
аймақтық саясатты құрып жүзеге асыруды талап етеді.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Дәріс №9. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі
1. ҚР Президенті мәртебесі
2. ҚР Президентінің Парламентке қатысты өкілеттілігі
3. Қазақстан Республикасы Президентінің актілері
Республика Президенті — мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары
лауазымды тұлға.
Республика Президенті — халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандыктарының нышаны әрі кепілі:-
Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп
жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін
қамтамасыз етеді.
Республика Президентіне халық пен мемлекеттің атынан сөйлеу құқығы
беріледі.
Республика Президентіне, оның абыройы мен қадір-қасиетіне ешкімнің
тиісуіне болмайды. Республика Президентінің абыройы мен кадр-қасиетіне
нұқсан келтіру заң бойынша қудаланады.
Республика Президентін сайлау конституциялық заңға сәйкес жүзеге
асырылады. Республика Президентінің қызметіне кірісуі
1. Республика Президенті "Қазақстан халқына адал қызмет етуге,
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен зандарын қатаң сақтауға,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге, Қазақстан
Республикасы Президенттінің жүктелген мәртебелі міндетін адал атқаруға
салтанатты түрде ант етемін", — деп халыққа ант берген сәттен бастап
қызметіне кіріседі. Республика Президенті анттың мәтінін мемлекеттік тілде
айтады.
2. Ант беру қаңтардың екінші сәрсенбісінде салтанатты жағдайда
Парламент депутаттарының, Конституциялық Кеңес мүшелерінің, Жоғаргы Сот
судьяларының, сондай-ақ Республиканың барлық бұрынғы Президенттерінің
қатысуымен еткізіледі. Конституцияның 48-бабында көзделген жағдайда
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігін өзіне қабылдаған адам
Республика Президентінің өкілеттігін қабылдаған күннен бастап бір айдың
ішінде ант береді.
3. Республика Президенті Республика Конституциясына ант етеді. Ант
берілгеннен кейін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Гимні орындалады.
Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы Президентке Қазақстан Республикасы
Президентінің куәлігін, омырауға тағатын белгісін, байрағын және "Алтын
қыран" орденін тапсырады.
4. Егер бір тұлға Республика Президенті болып екінші өкілеттік
мерзіміне сайланған жағдайда Қазақстан Республикасы Президентінің омырауға
тағатын белгісі, байрағы және "Алтын Қыран" ордені оған қайталап
тапсырылмайды.
4-бап. Республика Президентінің өкілеттік мерзімі
1.1. Республика Президенті бес жыл мерзімге сайланады.
Бесжылдық өкілеттік мерзімі 2005 жылғы 4 желтоқсандағы сайлауда
сайланған Республика Президентінің жеті жылдық өкілеттік мерзімінің
аяқталуына байланысты өткізілетін президенттік сайлау қорытындысы бойынша
Республика Президенті болып сайланған адамға қолданылатын болады.
2. Республика Президентінің өкілеттігі жаңадан сайланған Республика
Президенті қызметіне кіріскен сәттен бастап, сондай-ақ Президент қызметінен
мерзімінен бұрын босатылған немесе кетірілген не ол қайтыс болған жағдайда
тоқтатылады.
3. Қазақстан Республикасының 1999 жылгы 6 мамырдағы № 378-1
Конституциялық заңымен алып тасталды.
4. Бір тұлға қатарынан екі реттен артық Республика Президенті болып
сайлана алмайды. Бұл шектеу Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне
қолданылмайды.
5-бап. Республика Президенті лауазымында болуға байланысты шектеулер
1. Республика Президентінің өкілді органның депутаты болуға, өзге де
ақы төленетін қызметтерді атқаруға және кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
хақы жоқ.
2. Қазақстан Республикасының 2007жылғы 19 маусымдағы № 265-ІІІ
Конституциялық Заңымен 5 баптың2 тармагы алыл тасталды.
6-бап. Республика Президентінің айырым белгілері
1. Республика Президентінің айырым белгілері—Қазақстан Республикасы
Президентінің омырауға тағатын белгісі мен байрағы болады.
2. Омырауға тағатын белгінің сипаттамасын Орталық сайлау комиссиясы
аныктайды. Байрақтың сипаттамасын, омырауға тағатын белгі мен байрақты
ресми пайдалану тәртібін Республика Президенті белгілейді.
3. Республика Президенті қызметі бойынша "Алтын Қыран" орденінің иесі
болып табылады.
4. "Алтын Қыран" орденінің сипаттамасы, аталған орденді берудің
негіздері мен тәртібі Республика зандарымен белгіленеді.
II тарау
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігі
7-бап. Республика Президентінің сыртқы саясаттағы өкілеттігі
1. Республика Президенті
1) келіссөздер жүргізеді және Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарына қол қояды;
2) келіссөздер жүргізуге және Республиканың мемлекетаралық шарттарына
қол қоюға өкілеттік береді;
3) 7 баптың 1 тармағының З тармақшасы Қазақстан Республикасының 1999
жылғы 6 мамырдағы № 378-1 Конституциялық Заңымен алып тасталды.
4) бекіту грамоталарына қол қояды;
5) Республика жасасқан, бекітуге жатпайтын халықаралық шарттардың
күшін тоқтата тұру туралы шешім қабылдайды;
6) Парламентке Республика жасасқан халықаралық шарттарды денонсациялау
туралы ұсыныс енгізеді.
2. Республика Президенті Қазақстан Республикасының дипломатиялық
өкілдіктерінің басшыларын тағайындайды және кері шақырып алады.
3. Республика Президенті өзінің жанында тіркелген шет мемлекеттердің
дипломатиялық және өзге де өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақырып
алу грамоталарын қабылдайды.
8-бап. Республика Президентінің мемлекеттің қорғаныс қабілетін және
қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы өкілеттігі
Республика Президенті:
1) Республика Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады,
Қарулы күштердің жоғары қолбасшылық құрамын қызметке тағайындайды және
қызметтен босатады:
2) Республиканың демократиялық институттарына, оның тәуелсіздігі мен
аумақтық тұтастығына, саяси тұрақтылығына, азаматтарының қауіпсіздігіне
елеулі және тікелей қатер төнген әрі мемлекеттің конституциялық
органдарының қалыпты жұмыс істеуі бұзылған ретте, Премьер-Министрмен және
Республика Парламенті Палаталарының Төрағаларымен ресми консультациялар
алысқаннан кейін, бұл туралы Республика Парламентіне дереу хабарлай отырып,
Қазақстанның бүкіл аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай
енгізуді, Республиканың Қарулы Күштерін қолдануды қоса алғанда, аталған жағ-
даяттар талап ететін шараларды қолданады;
3) Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан
тікелей қатер төнген ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның
жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы
мобилизация жариялап, бұл туралы Республика Парламентіне дереу хабарлайды;
4) Парламент Палаталарының бірлескен отырысының қарауына Республика
Қарулы Күштерін бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау жөніндегі халықаралық
міндеттемелерді орындау үшін пайдалану туралы ұсыныс енгізеді;
5) өзіне бағынысты Республика Президентінің Күзет қызметін және
Республикалы құланды жасақтайды;
Республика Президенті Парламентке және оның Палатасына кезекті және
кезектен тыс сайлау тағайындайды;
Конституцияның51-бабының4-тармағында белгіленген талаптарды сақтай
отырып, Сенатта коғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің
білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын
тағайындайды. Сенаттың тағайындалатын мүшелері өкілеттіктерінен айырылған
немесе олардың өкілеттіктері тоқтатылған жағдайда бір ай мерзімде шығып
қалғандардың орнына Сенат депутаттарын тағайындайды;
3) сайлау нәтижелері жариялаған күннен бастап отыз күннен кешіктірмей
Парламенттің бірінші сессиясын шақырады;
4) Парламент депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын
қабылдайды;
5) Парламент сенатының Төрағасы лауазымына кандидатура ұсынады;
6) әдетте, Парламент сессияларын ашады;
7) Парламент сессиялары аралығындағы кезенде ез бастамасымен,
палаталар төрағаларының немесе Парламент депутаттары жалпы санының кемінде
үштен бірінің ұсынысымен Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақыра алады,
онда сессияны шақыруға негіз болған мәселелер ғана қаралады;
8) Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды, занды
халыққа жария етеді не занды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан
талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады; егер Парламент Конституцияның 54-
бабы 2-тармағының 2) тармақшасында белгіленген талаптарды сақтай отырып,
бұрын қабылданған шешімді растайтын болса, бір ай ішінде заңға қол қояды;
59) Парламенттің қарауына Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы жоба беруге хақылы;
9-1) заң шығару бастамасы тәртібімен Парламент Мәжілісінің қарауына
заңнамалық актілер жобаларын өзінің арнайы жолдауымен енгізеді;
10) заң жобаларын қараудың басымдығын белгілеуге, сондай-ақ заң
жобасын қарауды шұғыл деп жариялауға, яғни Парламенттің осы жобаны оның
енгізілген күнінен бастап бір ай ішінде қарауға міндетті екендігін
білдіретін ұсыныс енгізуге құқығы бар. Осы талапты Парламент орындамаған
жағдайда Республика Президенті Заң күші бар,
3 Қазақстан Республикасы Президентінің актілері
Республика Президент: Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында
міндетті күші бар жарлықтар мен өкімдер шығарады.
Республика Конституциясының53-бабының4)тармақшасында көзделген ретте
Президент заңдар шығарады, ал Конституцияның 61-бабының 2 тармағында
көзделген ретте заң күші бар жарлықтарын шығарады. Парламент пен оның
Палаталарының құзыретіне енбейтін өзге жағдайларда Республика Президенті
заңға тәуелді актілер—жарлыктар және өкімдер шығарады.
Республика Президенті қол қоятын Парламент актілері, сондай-ақ Үкімет
бастамасымен шығарылатын Президент актілері, тиісінше осы актілердің
заңдылығы үшін заңдық жауапкершілік жуктелетін Парламенттің әр Палатасы
Төрағаларының не Премьер-Министрдің алдын-ала қолдары қойылып тиянакталады.
4. Республика Президенті тиісті Жарлыктар мен өкімдер шығаратын
мәселелер тізбесі осы Конституциялық заңның 21 және 22-баптары бойынша
аныкталады. Қажет болған жағдайларда Республика Президенті өз
өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде өзінің тиісті өкілеттіктерінің қандай
акт нысанында, Жарлық немесе өкім нысанында жүзеге асырыла-тындығын дербес
аныктай алады.
21-бап. Республика Президентінің жарлықтары
1. Республика Президентінің жарлыктары Республика Конституциясы мен
зандарының негізінде және соларды орындау үшін шығарылады.
2. Республика Президентініңжарлыктарымен:
1) Президенттің Республика Президентінің актілерін шығаруды талап
ететін конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
2) мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жұмыс істеуін
және өкімет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және
заңдармен белгіленген жауаптылығын қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
3) Парламенттің зандық құзыретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен
басқа да мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген құзыретіне жатпайтын
мәселелерді кұқықтық реттеу жүзеге асырылады;
4) Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік-саяси
дамуының стратегиялық мәселелері бойынша шешімдер қабылданады.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Модуль 4 Мемлекеттік басқарушылық қызметі және жауапкершілігі
Дәріс №10 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі
1. Қазақстан республикасының үкіметі
2. Республика Үкіметінің құзыреті, актілері, есептілігі және
жауапкершілігі
3. Республика Үкіметінің мемлекеттік органдармен қарым-қатынасы
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы № 2688
Конституциялық Заңы. Осы конституциялық заң Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес Қазақстан Үкіметінің құзыретін, ұйымдастырылуы мен
қызметінің тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің мәртебесі алқалы орган болып
табылады, Қазақстан Республикасының атқарушы билігін, атқарушы органдардың
жүйесін басқарады және олардың қызметіне басқаруын жасайды.
Республика Үкіметі қызметінің құқыктық негізі
Республика Конституциясының, осы Конституциялық заңның, Республиканың
мол өзге де нормативтік актілерінің негізінде және оларды орындау үшін іс-
қимыл қамтиды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрылуы, құрылымы және құрамы
Үкіметті Республика Президенті Қазақстан Республикасының
Конституциясында -тәртіппен құрады.
Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсыныстарды Премьер-Министр
тағайындайды. кейін он күн мерзімде Республика Премьер-Министрі Республика
Президентіне Үкіметтің құрылымын министрліктер және өзге де орталық
атқарушы органдар. Үкіметтің құрамына Үкімет мүшелері — Республиканың
Премьер-Министрі, оның , министрлер және Республиканың өзге де лауазымды
адамдары кіреді.
3-1-бап. Қазақстан Республикасының Үкіметі мүшесінің ант беруі
Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшесі Қазақстан халқына және
Президентіне мазмұнда ант береді:
"Қазақстан Республикасының халқы мен Президенті алдында өз Отаным —
Қазақстан Республикасының экономикалық және рухани даму ісіне барлық күш-
жігерім мен шіімімді жұмсауға, мемлекеттің Конституциясы мен заңдарын қатаң
сақтауға, өзімнің іірлық іс-әрекетімде заңдылық пен әділеттік, азаматтық
және ұлтаралық татулық іринциптерін үстануға, Қазақстан халқына адал
қызмететуге, өз елімнің мемлекеттілігі .дүниежүзілік қоғамдастықтағы
беделін нығайта беруге салтанатты түрде ант беремін.2. Үкімет мүшелерінің
антын Республика Президенті өзі белгілейтін тәртіппен қабылдайды. 4-бап.
Республика Үкіметінің өкілеттік мерзімі
1. Республика Үкіметі Президенттіңөкілеттік мерзімі біткенше іс-қимыл
жасайды және каңадан сайланған Республика Президенті алдында
өзініңөкілеттігін доғарады. Республика үкіметінің жаңа құрамы бекітілгенге
дейін Республика Үкіметі өз міндеттерін атқара береді
2 Республика Үкіметінің құзыреті, актілері, есептілігі және
жауапкершілігі
Республика Үкіметінің құзыреті
әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын, оны жүзеге және
тактикалық шараларды әзірлейді; жеттік бағдарламаларды әзірлейді;
әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық дамудың индикативтік
жоспар, жүзеге асырады;
I) Президенті белгілейтін тәртіппен республикалық бюджетті әзірлеу
мен қатысады, Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы
ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
республиканың қаржы жүйесін нығайту жөніндегі шараларды әзірлейді және
жүзеге, мемлекеттік валюта, қаржы және материалдық ресурстарды жасақтау мен
пайдалану заңның сакталуына мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді; және
инвестициялық саясатты жүзеге асырады;
баға түзу саясатын талдап жасайды және жүзеге асырады; мемлекет
реттеудің қолданылатын өнімдер, тауарлар мен қызметтердің номенклатурасын
белгілейді;
меншікті басқаруды.ұйымдастырады, оны пайдалану жөніндегі шаралар
жасайды және жүзеге асырады, мемлекеттік меншік қүқығын қорғауды
қамтамасыз.ізетеді; ақы төлеу, азаматтарды әлеуметтік қорғау, мемлекеттік
әлеуметтік қамсыздандыру мол әлеуметтік сақтандыру жүйесін және шарттарын
белгілейді;
мемлекеттік аймақтық саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеп, жүзеге
асырады: проблемалар мен аймактардың әлеуметтік-экономикалық дамуы
мәселелерін қамтамасыз етеді;
II) техниканы дамытудың, жаңа технологияларды енгізудің, мәдениетті,
шешімді, денсаулық сақтау Ісін, туризм мен спортты дамытудың мемлекеттік
саясатын және жүзеге асырады;
табиғи ресурстар мен айналадағы табиғи ортаны тиімді пайдалануды және
қорғау-қамтасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеп, жүзеге асырады; I I)
құқықтық саясатты іске асыруды қамтамасыз етеді; азаматтардың құқықтары мен
қорғау және сақтау, зандылық пен құкык тәртібін, Республиканың қауіпсіздігі
- таныс қабілетін, Республиканың аумактық тұтастығы мен мемлекеттік
шекарасын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеп, жүзеге асырады;
IА) келіссөздер жүргізу мен үкіметаралық келісімдерге қол қою туралы
шешімдер қабылдап р'еспубликаның шет мемлекеттермен, халықаралық және
аймактық ұйымдармен қарым қатынасын дамытуды қамтамасыз етеді; сыртқы
экономикалық саясатты іске асыру жөнінде шаралар әзірлейді, сыртқы сауданы
дамыту жөнінде шаралар қолданады.іі; халықаралық қаржы ұйымдарымен
ынтымақтастыкты және өзара іс-қимылды жүзеге асырады
15)9 баптың 15 тармақшасы Қазақстан Республикасының 1999 жылгы 6
мамырдагы / Конституциялық заңымен алып тасталды.
16) Үкімет жанындағы консультативтік-кеңесші органдарды құрады және
таратады; 17)9 баптың 17 тармақшасы Қазақстан Республикасының 1999жылғы 6
мамырдагы /" л/9-1 Конституциялық заңымен алып тасталды.
18) өзіне Конституция, заңдар және Президент актілері жүктеген езге де
функцияларды тағайындайды.
10-бап. Республика Үкіметінің актілері
1. Республика Үкіметі Республика Конституциясының, зандарының,
Президент актілерін езге нормативтік құқыктық актілердің негізінде және
оларды орындау үшін норматив; және жеке қаулылар шығарады.
2. Үкімет қаулылары Үкімет мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен
қабылданды. Үкімет қаулыларына Республика Премьер-Министрі қол қояды.
3. Республика Премьер-Министрі өкімдер шығарады. Премьер-Министрдің
өкімде әкімшілік-өкімдік, жедел және жеке-дара сипаттағы мәселелер бойынша
шығарылады.
4. Өздерінің құзыреті шегінде қабылданған Үкімет қаулылары мен
Республика Премьер Министрі өкімдерінің Республиканың бүкіл аумағында
міндетті күші болады.
5. Үкімет қаулылар мен Республика Премьер-Министрінің өкімдері
Республика Үкіметі Регламентінде белгіленген тәртіппен әзірленеді және
қабылданады.
6. Үкімет қаулыларының күшін Республика Президенті мен Үкіметі жоя
алады.
7. Премьер-Министрдіңөкімдерініңкүшін Республика Президенту Үкіметі
және Премье Министрі жоя алады.
11-бап. Республика Үкіметінің есептілігі мен жауапкершілігі
1. Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Конституцияда және осы
Конституциялық заң белгіленген нысандарда Республика Президентінің алдында
жауапты.
2. Үкімет мүшелері өз құзыретінің шегінде өз бетінше шешім қабылдайды,
Республикалық Премьер-Министрінің алдында өздеріне бағынысты мемлекеттік
органдардың жұмысы немесе өздеріне тапсырылған жұмыс аясы үшін дербес жауап
береді.
3. Үкімет Республика Конституциясында көзделген жағдайларда Парламент
Мәжілісі және Парламенттің алдында жауапты.
4. Республика Конституциясының 57-бабының 6)-тармақшасында көзделген
ретте Үкім мүшелері Парламент Палаталарына есеп береді.
1. Республика Үкіметі:
1) Республика Президенте Президент тапсырмаларының орындалуы және өз
қызметіні басқа да бағыттары туралы ұдайы хабардар етіп отырады;
2) Республика Президенті актілерінің орындалуын ұйымдастырады және
олардың министрліктердің, өзгеде орталық, сондай-ақ жергілікті атқарушы
органдардың орындауы бақылауды жүзеге асырады;
3)заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізу туралы Президенттің
тапсырмаларын орындайды;
4) мемлекеттік бағдарламаларды Президенттің бекітуіне усынады.
2. Үкімет Республика Президентімен Үкіметтің заң жобалары жөніндегі
жұмыстарынь жоспарларын келіседі.
3. Республика Президенті толығымен немесе бір бөлігінде Республика
Үкіметі мен Премьер-Министрі актілерінің күшін жояды не тоқтата тұрады.
13-бап. Республика Парламентімен қарым-қатынасы
1. Республика Үкіметінің заң шығару бастамашылығы құқығы болады, ол
тек қана Пая ламент Мәжілісінде жүзеге асырылады. Заң актісінің жобасын
енгізу туралы шешім Үкіметті тиісті қаулысын шығару жолымен қабылданады.
зандарының орындалуын қамтамасыз етеді, оларды министрліктердің, және
жергілікті атқарушы органдардың орындауын бақылайды;
11 республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті табыс
кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты ұлғайтуды көздейтін
орының жобалары жөнінде қорытындылар береді;
депутаттарының сұрауларына жауап береді.
Министрліктермен, Республика Үкіметінің құрамына кірмейтін оталық
атқарушы органдармен қарым-қатынасы
Министрлікгердің және Республика Үкіметінің құрамына кірмейтін
орталықатқарушы кызметіне басшылыкты жүзеге асырады, олардың Республика
зандарын, Үкіметі актілерін орындауын қамтамасыз етеді; және өзге де
орталық атқарушы органдар басшыларының ұсынуы
министрліктер мен өзге де орталықатқарушы органдар туралы ережелерді,
олар органдарындағы және оларға ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік 11
адам санын ескере отырып, солардың штат санының лимиттерін бекітеді;
Республика Үкіметінің құрамына кірмейтін орталықатқарушы орган толығымен не
бір бөлігінде күшін жояды немесе тоқтата тұрады; кім құамына кірмейтін
орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке және қызметтен босатады;
Үкімет құрамына кірмейтін орталықатқарушы органдар басшылары бойынша
олардың орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметтен ii. Оған
Республика Президенті қызметке тағайындайтын және қызметтен босаталық
атқарушы органдар басшыларының орынбасарлары енбейді;
Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен және
11 актілерімен жүктелген езге де функцияларды атқарады.
Қазақтан Республикасының 2007 жылғы 19 маусымдағы № 267-111
Конституциялық
15 бап алып тасталды.
Жергілікті атқарушы органдармен қарым-қатынасы
1, Республика Үкіметі:
I) мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі Республика атқарушы
органдарының басшылықты жүзеге асырады, олардың Республика зандарын,
Президенті мен иц актілерін орындауын бақылайды; жергілікті атқарушы
органдар актілерінің күшін толығымен немесе бір бөлігінде жояды тұрады,
оларды жою не токтата тұру туралы Республика Президентінің қарау енгізеді;
Тиісті жергілікті атқарушы органдарды басқаратын әкімшілік-аумактық
бөліністердің Республика Президенті мен Үкіметінің өкілдері болып табылады
және Республика мемлекеттік басқару мәселелері жөнінде ұсыныстар енгізеді.
!-бап. Республика Үкіметінің республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын өзге де мемлекеттік органдармен қарым-қатынасы
Республика Үкіметі зандарда белгіленген тәртіппен өзге де, соның
ішінде республикалық қаржыландырылатын, арнаулы мемлекеттік органдардың
қызметін қаржылық материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселелерін
шешеді.
Мемлекеттік органдардың қарауындағы мемлекеттік басқару салаларындағы
көзделген шектес ала аралық үйлестіруді қамтамасыз етеді; шешімдер
қабылдауда дербес болады;
республика Премьер-Министрінің алдында өздеріне бағынышты мемлекеттік
орган дербес жауап береді;
мемлекеттік органдардың қарауындағы мемлекеттік басқару саласындағы
жайына және заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті мен
орындалуын қамтамасыз ету үшін жауапты.
және өзге де орталық атқарушы органдардың басшылары болып мүшелері өз
қызметін олар туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі сәйкес жүзеге
асырады.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Дәріс №11. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі мемлекеттік қызмет
1. Мемлекеттік қызмет ұғымы, принциптері және негізгі міндеттері
2. Мемлекеттік органдағы кадр қызметі және олардың құқықтары
Әкімшілік құқықтың құрамдас бір бөлігі мемлекеттік қызмет болып
табылады.
Мемлекеттік қызмет – мемлекет қызметінің бір саласы және мемлекеттік
қызметшілердің мемлекеттік органдардағы биліктің міндеттері мен
функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару
жөніндегі қызметі болып табылады.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайларын Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы реттейді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметтің ұйымдастырылуы мен
атқарылуы келесі принциптермен негіз алады: заңдылық, қазақстандық
патриотизм, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы, азаматтар
құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері
алдындағы басымдылығын; Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке қол
жеткізуге және өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік
қызмет бойынша жоғарылатуға тең құқығы және Заңның 3-ші бабында айтылған
тағы басқа принциптері.
Мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының құрамына мемлекеттік
қызметшілердің саяси және әкімшілік лауазымдары кіреді. Мемлекеттік саяси
қызметшілердің мемлекеттік қызметке тағайындау, не сайлау негізінде кіруі,
ал мемлекеттік әкімшілік қызметке орналасуы конкурстық негізде жүргізіледі.
Мемлекеттік қызметке кіретін адамдарға мынадай талаптар қойылады: олар
Қазақстан Республикасының азаматтары болу, жасы 18-ден кем болмауы, қажетті
білімі, кәсіби даярлық деңгейі болуы керек және т.б. Ерікті еңбек ету
құқығы. Қазақстан Республикасы Конституцияның 24-бабына сәйкес: “Әркімнің
еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауынақұқығы бар”.
Бұл Қазақстан Республикасының әрбір азаматы өз қалауынша жұмысқа тұра алады
және одан өз еркімен шығып кете алады дегенді білдіреді. Жұмыспен
айналысқысы келетінін, қанша жұмыс істегісі келетінін азамат өзі шешеді.
Конституцияның келтірілген бабында: “Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша,
не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі” делінген.
Бұл егер адам қылмыс жасаса еріксіз еңбек ету қолданылуымүмкін дегенді
білдіреді. Сондай-ақ жағдай қоғам мен адам қауіпсіздігіне қауіп төндірсе
олар құтқару жұмыстарына еріксіз тартылуы мүмкін[4].
Қызмет түрін ерікті түрде таңдау мынаны білдіреді. Азамта қайда жұмыс
істегісі келсе, сонда істей алады. Ол мемлекеттік ұйым немесе жеке меншік
болуы мүмкін немесе үйінде отырып, үй жұмысымен айналысуы мүмкін. Сондай-ақ
ол кітап жаза алады, сурет сала алады және де басқа еңбекпен айналыса
алады. Ол кәсіпкерлікпен, мал өсірумен, бақташылықпен, т.б. айналысуы
мүмкін.
Қызмет түрін ерікті таңдауға қойылатын шектеудің мәні мынада, адам
сауда жасауға заңды тыйым салынған заттарды ста алмайды, адамдарды заңсыз
емдеуді жүзеге асыра алмайды. Мысалы, есірткі заттарын сатумен айналысу
және т.б.
Еңбек шарты. Қазіргі жағдайларда еңбек қатынастарына тұру үшін еңбек
шартын жасау керек. Оның қарастырылған “Азаматтық құқық” тарауындағы
азаматтық құқық шартынан айырмашылығы мынада: еңбек шартының міндеті –
қызметкердің және жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттерін белгілеу. Еңбек
шарты қызметкер мен жұмыс берушінің арасында заңнамаға сәйкес жасалуы
керек.
Еңбек шартының мерзімі. Еңбек шарты әрқашан уақытша шеңберде әрекет
етеді. Бірқатар жағдайларда уақытша шеңберлер шарттың әрекет етуі мерзіміне
байланысты болады. Шартқа отырған тараптар оның әрекет ету мерзімін түрліше
белгілеуі мүмкін. Дәлірек айтқанда, екі ұшты мерзім қояды. Ол қызметкер
жұмысқа тұрақты мерзімге қабылданады деген сөз. Бұл жағдайда қызметкер
шарттың мерзімі өтуіне байланысты жұмыстан шығарылмайды.
Жұмысқа қабылдау кезеңіндегі сынақ мерзімі. Қызметкердің тапсырылған
жұмысқа сай келетінін тексеру үшін сынақ белгіленуі мүмкін. Сынақ мерзімі
туралы қызметкерді жұмысқа қабылдау кезінде ескертіледі. Сынақ мерзімі үш
айдан аспауы тиіс. Ол қызметкердің ауырып қалуына, басқа да дәлелді
себептерге байланысты тоқтатылуы мүмкін. Олар “Қазақстан Республикасындағы
еңбек туралы” заңның 30-бабында көрсетілген. Қызметкер әскери қызметке
шақырылуы мүмкін. Бұл жағдайда қызметкер шақыру туралы құжатын көрсеткен
соң үш күндік мерзім ішінде жұмыстан босатылады.
Егер қызметкер қылмысы үшін сотталса, шарт бұзылады және қолданылған
жаза бұрынғы жұмысын одан әрі жалғастыруға мүмкіндік бермейді. Еңбек
жағдайларында жұмыс беруші, қызметкерге оның атқаратынынан артық талап қоя
алмайды. Қызметкер еңбек шарты бойынша өзіне алған міндеттерді орындаудан
жалтара алмайды.
Еңбек жағдайлары қызметкердің өмірі мен денмаулығы қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге, гигиена талаптарға сай болуы тиіс.Қызметкердің толық
қанды демалуға, қажетті материалдық қажеттіктерін қанағаттандыруға
мүмкіндігі болуға тиіс. Оның білім алуға(жалғастыруға), т.б. мүмкіндігі
болуы керек. Еңбек жағдайлары бойынша заңнамалық талаптар азаматтардың
табиғи, әлеуметтік мұқтаждарына(сұранымдарына) сәйкес белгіленеді[4].
Мемлекеттiк органдардың кадр қызметi өз құзыретi шегiнде келесілерді
жүзеге асырады:
1) мемлекеттiк органдардың мемлекеттiк қызметшiлердiң мемлекеттiк
қызмет өткеруiне байланысты шешiмдерiн ресiмдейдi, қызметшiлердiң жеке
iстерiн жүргiзедi, мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбек кiтапшаларына (қызмет
ету тiзiмдерiне) қажеттi жазбалар енгiзедi;
2) мемлекеттiк қызметшiлердiң заңда белгiленген шектеулердi қабылдауы
туралы келiсiмін жазбаша нысанда белгiлейдi (өзiне қабылдаған шектеулердi
бұзған жағдайда құқықтық салдарлар туралы хабардар етедi);
3) мемлекеттiк қызметшiлерге олардың құқықтық жағдайының мәселелерi
жөнiнде ақыл-кеңес бередi, мемлекеттiк қызметте болумен байланысты
шектеулердiң сақталуын бақылайды;
4) уәкiлеттi органға ұсыну үшiн бос лауазымдар тiзiмiн, бос
лауазымдарды толтыру жөнiнде өтiнiмдер және өзге де қажеттi ақпарат
дайындайды;
5) мемлекеттiк қызметшiлердi оқытуды, қайта даярлауды (қайта
мамандандыруды) және олардың бiлiктiлiгiн арттыруды ұйымдастырады;
6) заңдарда белгiленген өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң қызметiн саралау бойынша қарастыратын
болсақ мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдарының құрамына мемлекеттiк
қызметшiлердiң саяси және әкiмшiлiк лауазымдары кіредi.
Саяси лауазымдарға мыналар жатады:
1) Қазақстан Республикасының Президентi тағайындайтын мемлекеттiк
саяси қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Палаталары және Парламент
Палаталарының Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттiк саяси
қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
3) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының аппаратын басқаратын
мемлекеттік саяси қызметші, оның орынбасарлары;
4) Конституцияға сәйкес Президент пен Үкiметтiң өкiлдерi болып
табылатын мемлекеттiк саяси қызметшiлер;
5) орталық атқарушы органдарды басқаратын мемлекеттiк саяси
қызметшiлер (басшылар) олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар жатады.
Саяси лауазымдарға Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін
өзге лауазымдар да жатқызылуы мүмкін.
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін лауазымдар санаттары
белгіленеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттар
бойынша тізілімін уәкілетті органның ұсынуы бойынша Қазақстан
Республикасының Президенті бекітеді. Мемлекеттiк саяси қызметшілер үшiн
лауазым санаттары белгiленбейдi[10].
Мемлекеттiк қызметшiлердiң құқықтарына келесілерді жатқызуға болады:
1)Республиканың азаматтарына Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және заңдарымен кепiлдiк берiлетiн
құқықтар мен бостандықтарды пайдалануға;
2) өз өкiлеттiгi шегiнде мәселелердi қарауға және олар бойынша
шешiмдер қабылдауға қатысуға, тиiстi органдар мен лауазымды адамдардың
оларды орындауын талап етуге;
3) белгiленген тәртiппен лауазымдық мiндеттердi орындау үшiн қажеттi
ақпарат пен материалдар алуға;
4) лауазымдық мiндеттердi атқару үшiн белгiленген тәртiппен меншiк
нысандарына қарамастан, ұйымдарда болуға;
5) басшыдан мемлекеттiк қызметшiнiң атқаратын лауазымына сәйкес
қызметтiк өкiлеттiк мiндеттерi мен көлемiн дәл белгiлеудi талап етуге;
6) жеке басының қадiр-қасиетiнiң құрметтелуiне, басшылар, өзге де
лауазымды адамдар және азаматтар тарапынан өзiне әдiл және құрметпен
көзқарас жасалуына;
7) өзi атқаратын лауазымға жұмыс сапасына, тәжiрибесiне және осы Заңда
белгiленген өзге де негiздерге қарай ынталандырылуына және еңбегiне ақы
төленуiне;
8) тиiстi бюджет қаражаты есебiнен қайта даярлануға (қайта
мамандануға) және бiлiктiлiгiн арттыруға;
9) өзiнiң мемлекеттiк қызмет өткеруiне қатысты материалдармен
кедергiсiз танысуға, қажет болған жағдайларда жеке түсiнiктеме беруге;
10) бiлiктiлiгi мен қабілетi, өзiнiң қызметтiк мiндеттерiн адал
орындауы ескеріле отырып, қызметi бойынша жоғарылауға;
11) қызметшiнiң пiкiрiнше негiзсiз айып тағылған жағдайда қызметтiк
тексеру жүргiзiлуiн талап етуге;
12) еңбегiнiң қорғалуына, денсаулығының сақталуына, қауiпсiз және
жоғары өнiмдi жұмыс iстеуi үшiн қажеттi еңбек жағдайына;
13) әлеуметтiк және құқықтық қорғалуға;
14) мемлекеттiк қызметтен өз қалауы бойынша босауға;
15) зейнетақымен және әлеуметтiк қамсыздандырылуға;
16) жоғары тұрған мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдарға
мемлекеттiк қызметтi жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар енгізуге құқығы бар.
Мемлекеттiк қызметте болуға байланысты
шектеулер: мемлекеттiк қызметшiнiң өкiлдi органдардың депутаты және
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшесi болуға; педагогтiк, ғылыми
және өзге де шығармашылық қызметтi қоспағанда, басқа да ақылы қызметпен
айналысуға; кәсiпкерлiк қызметпен айналысуға, соның iшiнде, егер
коммерциялық ұйымды басқаруға тiкелей қатысу Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оның қызметтiк мiндетiне кiрмейтiн болса, ұйымдық-құқықтық
нысанына қарамастан, коммерциялық ұйымды басқаруға қатысуға; үшiншi
тұлғалардың істерi бойынша өзi қызмет iстейтiн не өзiне тiкелей бағынысты
немесе өзiнiң бақылауындағы мемлекеттік органда өкiл болуға; өзiнiң
қызметтiк iс-әрекетiн материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық
қамтамасыз ету құралдарын, басқа да мемлекеттiк мүлiк пен қызметтiк
ақпаратты қызметтiк емес мақсатта пайдалануға; ереуiлдердi қоса алғанда,
мемлекеттiк органдардың қалыпты жұмыс iстеуiне және қызметтiк мiндеттердi
орындауға кедергi келтiретiн әрекеттерге қатысуға; лауазымдық өкiлеттiгiн
орындауға байланысты азаматтар мен заңды тұлғалар көрсететiн қызметтi жеке
мақсатына пайдалануға құқығы жоқ.
Мемлекеттiк қызметшi белгiленген тәртiпке және заңдарға сәйкес,
қызметке кiргеннен кейiн бiр ай iшiнде мемлекеттiк қызмет өткеру уақытына
өзiнiң меншiгiндегi коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлестi
(акциялар пакеттерiн) және осы адамдарға заңды тиесiлi ақшаны, сондай-ақ
мүлiктiк жалға берілген өзге де мүлiктi қоспағанда, пайдалану табыс алуға
әкеп соғатын өзге де мүлiктi сенiм бiлдiрiлген басқаруға беруге
мiндеттi. Мүлікті сенімгерлік басқару шарты нотариалды куәландырылуға тиіс.
Мемлекеттiк қызметшiнiң сенiм бiлдiрiлген басқаруға берiлген мүлiктен,
соның iшiнде сыйақы, дивидендтер, ұтыстар, мүлiктi жалға беруден және басқа
да заңды көздерден түскен табыс нысанында табыс алуға құқығы бар.
Заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттiк қызметшiге
өзiнiң жақын туыстары ата-аналары, балалары, бала асырап алушылар, асырап
алған балалар, ата-анасы бiр және ата-анасы бөлек аға-iнiлерi мен апа-
сiңлiлерi, аталары, әжелерi, немерелерi) немесе ерi (зайыбы) атқаратын
қызметке тiкелей бағынысты лауазым атқаруына болмайды[11].
Мемлекеттiк қызметшiлердiң жақын туыстары мен жекжаттарына
(жұбайлардың аға-iнiлерiне, апа-сiңлiлерiне, ата-аналары мен балаларына)
қатысты лауазымдық өкiлеттiктерiн жүзеге асыруына Қазақстан Республикасының
заң актiлерiмен шектеулер көзделуi мүмкiн.
Мемлекеттiк қызметке: белгiленген тәртiппен әрекетке қабілетсiз немесе
әрекетке қабiлетi шектеулi деп танылған; сот белгiлi бiр мерзiм iшiнде
мемлекеттiк лауазымдар атқару құқығынан айырған; бiлiктiлiк талаптарында
тиiстi қызметтердi атқару үшiн денсаулық жағдайына арнаулы талаптар
белгiленген реттерде медициналық мекеменiң қорытындысына сәйкес лауазымдық
өкiлеттiктi орындауға кедергi келтiретiн науқасы бар; өзiнiң мәртебесiн
және соған негізделген беделiн жеке басылық, топтық және өзге де қызметтiк
емес мүдделерге пайдалануға алып келуi ықтимал әрекеттерге жол бермеу
мақсатында өзiне заңмен белгiленген шектеулердi қабылдаудан бас тартқан;
жұмыстан босату түріндегі тәртіптік жазаны қоспағанда, мемлекеттiк қызметке
кiрер алдында екi жыл iшiнде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығы үшiн
тәртiптiк жауапкершiлiкке тартылған; мемлекеттiк қызметке кiрер алдында бiр
жыл iшiнде қасақана құқық бұзушылығы үшiн сот тәртiбiмен әкiмшiлiк жаза
қолданылған; мемлекеттiк қызметке кiргенге дейiн үш жыл iшiнде сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшiн сот тәртiбiмен әкiмшiлiк жаза
қолданылған; сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған; сыбайлас жемқорлық құқық
бұзушылық жасағаны үшін жұмыстан босатылған; мемлекеттiк қызметке кiру
уақытына өтелмеген немесе заңда белгiленген тәртiппен алынбаған соттылығы
бар адамдарды қабылдауға болмайды.
Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң мемлекеттiк қызметке кiруi тағайындау
не сайлау негiзiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
заңдарында белгiленген басқа да реттерде, тәртiп пен жағдайларда жүзеге
асырылады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметке кiру құқығына келесілерді жатқызады:
1. Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттiк әкiмшiлiк
лауазымға орналасуға құқығы бар.
2. Мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік әкімшілік лауазымға орналасуы
ол тиісті бос тұрған лауазымға қойылатын біліктілік талаптарына сай келген
жағдайда, мемлекеттік қызметшінің және уәкілетті органның немесе оның
аумақтық бөлімшесінің келісімімен конкурстық іріктеусіз ауысу тәртібімен
жүзеге асырылуы мүмкін.
Мемлекеттiк қызметшiнiң сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны
үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен алынбаған
тәртіптiк жазасы болған жағдайда, мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға ауысу
тәртiбiмен орналасуына жол берiлмейдi.
Өз өкiлеттiгiн доғарған, терiс себептермен доғарғандарын қоспағанда,
және қойылатын бiлiктiлiк талаптарына сай келетiн Парламент депутаттарының,
тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн мәслихат депутаттарының, мемлекеттiк саяси
қызметшiлердiң, судьялардың мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға конкурстық
iрiктеусiз орналасу құқығы бар. Парламент депутаттарының, тұрақты негiзде
жұмыс iстейтiн мәслихат депутаттарының, мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң,
судьялардың мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасу тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Президентi айқындайды.
Мемлекеттiк қызметке кiру кезiнде жынысына, нәсiлiне, қай ұлтқа
жататынына, тiлiне, әлеуметтiк тегiне, мүлiктiк жағдайына, тұрғылықты
жерiне, дiнге қатынасына, сенiмiне, қоғамдық бiрлестiктерге қатыстылығына
және кез келген өзге де мән-жайларға қарай қандай да болсын тiкелей немесе
жанама шектеулер белгілеуге жол берiлмейдi[12].
Мемлекеттiк қызметке кiру кезiнде қойылатын
талаптарға мыналар жатады:
1. Мемлекеттiк қызметке кiретiн адамдар мынадай талаптарға:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуға;
2) егер Республиканың заңдарында тиiстi лауазымдар жөнiнде өзгеше
белгiленбесе, жасы он сегiз жастан кем болмауға;
3) қажеттi бiлiмi, кәсiби даярлық деңгейi болуға және
белгіленген бiлiктiлiк талаптарына сәйкес келуге тиiс.
2. Азамат мемлекеттiк қызметке кiрген кезде салық қызметi органдарына
өзi алған табысы мен өзiне меншiк құқығымен тиесiлi, салық салу объектiсi
болып табылатын мүлкi туралы мәлiметтердi табыс етуге мiндеттi.
3. Мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасу азаматтар мiндеттi арнайы
тексеруден өткеннен кейiн жүзеге асырылады.
4. Мемлекеттiк саяси қызметке кiру үшiн қойылатын қосымша талаптарды
Қазақстан Республикасының Президентi айқындайды.
5. Мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарын
мемлекеттік органдар лауазымдар санаттарына қойылатын үлгі
біліктілік талаптары негізінде әзірлейді және бекітеді.
Мемлекеттiк әкiмшілiк лауазымға орналасуға арналған конкурс
мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасуға арналған конкурс Қазақстан
Республикасы азаматтарының мемлекеттiк қызметке тең қол жеткiзу құқығын
қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасуға арналған
конкурсты өткiзудiң шарттары мен тәртiбiн, оның iшiнде конкурстық комиссия
құру тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi. Конкурсты бос лауазымдар бар
мемлекеттік орган не Қазақстан Республикасы Президентінің шешімі бойынша
уәкілетті орган конкурс өткізу туралы мемлекеттік тілде және орыс тілінде
хабарландыру жарияланғаннан кейін өткізеді.
Конкурс орталық мемлекеттік органдар мен олардың аумақтық
бөлімшелерінде және ведомстволарда өткізілген кезде хабарландырулар
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына таралатын мерзімді баспасөз
басылымдарында жарияланады. Жергілікті мемлекеттік органдарда конкурс
өткізу туралы хабарландырулар тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік аумағына
таралатын мерзімді баспасөз басылымдарында жарияланады.
Конкурстық комиссияның шешiмi мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға
орналасуға не мұндай лауазымға кiруге бас тартылуға негiз болып табылады.
Конкурстық комиссияның оң қорытындысын алған конкурсқа қатысушылардың
мемлекеттiк әкiмшілiк лауазымға орналасуға құқығы бар.
Мемлекеттiк органның басшысы жарияланған лауазымға конкурстық
комиссияның оң қорытындысын алған қатысушыны қабылдауға мiндеттi. Бұл
орайда мемлекеттiк қызметке кiру үшiн заңдарда көзделген талаптар сақталуға
тиiс. Конкурстық комиссияның оң қорытындысын алмаған, бiрақ ол мемлекеттiк
қызмет үшiн ұсынған конкурсқа қатысушылар уәкiлеттi орган және оның
аумақтық бөлiмшелерi құратын кадрлар резервiне тiркелуi мүмкiн. Кадрлар
резервiне тiркелген конкурсқа қатысушылар оларды тiркеу күнiнен бастап бiр
жыл iшiнде қосымша конкурстан өтпестен тиiстi мемлекеттiк әкiмшiлiк
лауазымға орналаса алады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға кiру кезiндегi
сынақ мемлекеттiк әкiмшілік қызметке алғаш рет немесе қызметiн тоқтатқаннан
кейiн жаңадан қабылданған, сондай-ақ жоғары дәрежелi санаттағы мемлекеттiк
әкiмшiлiк лауазымға қабылданған азамат үшiн үш айға дейiнгi мерзiмге сынақ
белгіленуi мүмкiн. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi дәлелдi себептермен
қызметте болмаған кезең сынақ мерзiмiне есептелмейдi. Мемлекеттiк әкiмшiлiк
қызметшi сынақ нәтижесi қанағаттанғысыз болған жағдайда уәкiлеттi органмен
немесе оның аумақтық бөлiмшесiмен келiсе отырып, сынақ, мерзiмiнен өтпеген
адам ретiнде жұмыстан шығарылуы мүмкiн.Егер сынақ мерзiмi өтiп, мемлекеттiк
әкiмшiлiк қызметшi мемлекеттiк қызметтi жалғастыра берсе, ол сынақтан өткен
болып саналады және сынақ мерзiмi мемлекеттiк қызмет стажына есептеледi.
Одан кейiнгi жұмыстан босатуға Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген негiздер бойынша ғана жол берiледi.
Біз алға қойган мақсаттарға жетуіміз үшін өзімізден көш ілгері алдағы
елдердің тәжірибесін зерттеп, ел басқару, экономика, әлеуметтік сала
қайсыбір түрінде болсын тәсілдерді енгізуге тиіспіз. Қызметшілер мамандарды
және басқару кадрларын даярлауға кажетгі халықаралық стандартқа сай
академиялық орталықтар, шет мемлекеттердің ұлттық окыту ұйымдары біріккен
басқару мектептерін ашуға, ондағы оқытушылардың сапалык құрамы жоғары
талапқа сай қалыптастыруга жуық уақытта қол жеткізу үшін көп қызмет
атқарылуы тиіс.
Бұл ретте, мемлекеттік қызмет саласында сыртқы тәжірибелерді саралалау
маңызы ерекше екендігі сөзсіз. Дегенмен де, мемлекеттік қызмет барлық ел
экономикалық жэне әлеуметтік инфрақұрылымның маңызды бір құрамдас бөлігі
болып қалыптасқан, ал атқарушы биліктің әрекетке кабілетгі аппаратын құру
өткір проблемасы көптеген елдердің алдында тұрған мәселе.
Басқарудың мемлекетгік әкімшілік жүйесі дамыған елдерде олар
мемлекеттік қызмет институттарын ұтымды ұйымдастыруымен, шенеуніктердің
кәсіпқойлығы мен құзыреттілігі және көп реттерде олардың қьзметін
бақылаудың жақсы жолға қойылғандығымен айқындалатын жоғары тиімділігімен
ерекшеленеді.
Сондықтан да, Қазақстан үшін баскару саласында едәуір нәтижелерге
жеткізген АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония силқты мемлекет
ердің тәжірибесі ерекше қызьғушылық танытады.
Дамыған елдердің мемлекетгік басқару саласында, кадр әлеуетін бас
мемлекеттік басқару теориясында да іс жүзінде басьм бағыт болып табылады.
Мемлекетгік қызметті реттейтін заңнамалар экономикада, саясатта және
әлеуметтік салада болатын ауытқулардың әсерінен өзгерістерге ұшырап,
толықтырылып отырады[7].
АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Францияда заманауи мемлекеттік қызме негізі
мәселен бізден бір ғасырдан астам уақыт бұрын каланған. Бұл, бар дамыған
елдерде мемлекеттік қызметтің ірге тасының каланып, керегесін көтеру
процесінің ұзақ уақыттар бойы жүретіндігін көрсетеді.
Шетелдерде мемлекетгік қызметпен және кадр саясатымен айналысса
шенеуніктердің жұмысын қадағалайтын, үміткерлерге іріктеу жүргізетін олар
кәсіби деңгейі мен кызмет ету нәтижесін бағалайтын арнайы құрылым
айналысады.
Дамыған мемлекеттердің кадр қызметтері өз қызметінде ұйымдағы басқару
тәсілі, жұмысшылардың біліктілігі, олардың тәртібі, жаңалық пен өзгеріст
әсерін ұдайы талдап, зерттеп, жетілдіріп отырады. Заңдармен айқындалған,
сақталатын іріктеу, көтермелеу және шенеуніктерді жазалау процедуралар
мемлекеттік басқарудың тиімді кызметін қамтамасыз етуге бағыттал
Мемлекеттік қызметшілермен жұмыс істеу жүйесі: лауазымдық міндетт сапалы
атқаруы, персоналдың шүғыл шешім қабылдай білуі, кәсіптік дең сияқты
көрсеткіштермен бағаланады.
Халықаралық тәжірибені саралау нәтижесі негізінен әлемде eкi
белгіленген мемлекеітік қызмет жүйесі қалыптасқандығын көрсетеді.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Дәріс №12 Басқарушылық қызмет стилін жетілдіру және оны жүзеге
асырудағы жауапкершілік
1. Басқару қызметінің стилі: түсінігі, мазмұны, түрлері және жетілдіре беру
қажеттілігі
2. Мемлекеттік басқару қызметіндегі стиль мен жауапкершіліктің өзара
байланысы
Басқару қызметкерлерінің мәдениеті әр түрлі қасиеттері бойынша көрініс
тапса да, олардың мәдениетінің толық және нақты бағасын жұмыс істеу стиліне
қарап беруге болады. Басқарушылық қызмет стилі дегеніміз - билік
органдарының, қызметкерлерінің күнделікті қызметінде қолданатын әдіс
-тәсілдер, құралдар жүйесі, бағынышты қызметкерлерге қатысты жүріс - тұрыс
үлгісі. Оның қоғамның басқа салаларындағы қызмет стилінен ерекшеліктері
мемлекеттік-биліктік өкілеттіктерге сүйеніп, оны қолданумен байланысты
болатын, нақтылай және толықтай нормативтік реттеліп отыратын, басқару
әсерін қалыптастыруды және іске асыруды мақсат тұтатын басқару
қызметкерлерінің әлеуметтік белсенділігімен айқындалады.
Мемлекеттік басқару стилі келесі элементтерден тұрады:
1. Мемлекеттік билік органдарының мақсаттық, функционалдық және
ұйымдық сипаттамалары;
2. Басқару органдары қызметтерінің заңды түрде бекітілген және жүзеге
асырылатын әдістері, процедуралары, ны-сандары;
3. Қызметкерлердің жалпы мәдени, кәсіби және жеке қабілет деңгейі.
Басқарушылық қызмет стилі саяси режимдерге байланысты және соған
сәйкес қалыптасады. Осыған орай ғылыми әдебиеттерде бірнеше басқару
стилдері қарастырылған, атап айтқанда, директивті (әкімшілік,
автократиялық, авторитарлық), демократиялық (ұжымдық, кооперативтік) және
либералдық.
Директивті стильге биліктің шектен тыс орталықтандырылуы, көпшілікпен
және бағыныштылармен санаспаушылық тән, мұнда нені қалай істеу керектігін
басшы өзі шешеді.
Демократиялық стильде - бағыныштыларға еркіндік беру арқылы, олардың
белсенді түрде араласуы нәтижесінде шешімдер әзірленіп, қабылданады.
Жұмысты орындауға қажетті алғышарттар жасалып,оның нәтижесі әділ
бағаланады.Адамдармен сыйласымды қатынастар орнатылады.
Либералдық стиль - басшының бағыныштылардың іс-әрекеттеріне
араласпауымен сипатталады. Ол жауапкершіліктен қашқақтап, тіпті ұжым
қызметінің ең күрделі мәселелерін шешуге де қатыспайды.
Аталып өткен стильдерден басқа әркім нені және қалай істегісі келсе өз
бетінше орындайтын анархиялық стиль; белгілі бір шараны орындау, атқару
кезінде ғана аса белсенділік танытатын, келесі жағдайларға дейін салғыртсу,
әрекетсіздік білдірілетін кампаниялық стиль (кампанейский), көбінесе
бұйрыққа, кызметтік тәуелділікке негізделіп, дөрекі психологиялық қысым
жасалатын еріктілік стиль түрлері белгілі. Сонымен қатар нормативтік, яғни
көпшілік мойындаған, қоғам қолдайтын жалпы ортақ стильді, нақтылы басқару
қызметінің жағдайларына, түрлеріне және қызметкерлердің қабілетіне
байланысты қалыптасатын жеке стилъдерді де атауға болады.
Американдық психолог Курт Левин (1890-1947 жж.) директивті басқарудағы
қызметті ең өнімді деп санаған. Демократиялық басқару ең көп тараған және
өнімділік пен сапа көрсеткіштеріне қол жеткізуге мүмкіндік туғызады.
Басқарудың либералды стилі барлық жағынан нашар болып шықты. Левин мінез-
құлыктық бағыттың өкілі болып табылады, себебі оған дейін басқару
тиімділігін басқарушының жеке қасиеттерімен емес, бағынышты қызметкерлерге
қатысты жүріс-тұрыс үлгісімен анықтайтын тұлғалық және жағдайлық теориялар
орын алған болатын. Осыған байланысты стильдер автократиялық және
демократиялық болып жіктеледі. Авторлар сәйкесінше оларды «барлық күш-
жігерін жұмысқа жұмылдырған» және «барлық күш-жігерін адамдарға бағыттаған»
деп бөледі.
Барлық күш-жігерін жұмысқа жұмылдырған басшы үнемі мәселенің дұрыс
қойылуы мен еңбек өнімділігін арттыру жайлы ойлайды. Ал «барлық күш-жігерін
адамдарға бағыттаған» басшы еңбек өнімділігінің өсуін тек адами
қатынастарды жетілдіру жолдары арқылы ғана өз мақсаты етіп қояды.
Бірақ басшы тек жұмысқа ғана өз назарын аударып, қызметкерлеріне
мүлдем көңіл бөлмеуге болмайтындығы кейіннен белгілі болды. Ол қандай да
бір дәрежеде адами қатынастарды ынталандыруға, қарамағындағылардың
кажеттілігін қанағаттандыруға мәжбүрлі. Авторитарлық бағыттың да, адами
қатынастар позициясын ұстанушылардың да жақтаушылары бар. Бұл екі бағыт та
тәжірибе жүзінде оң қолдаута ие болды және олар жұмыспен қанағаттанушылық,
жоғары еңбек өнімділігінің болуымен бағаланады. Алайда, тәжірибе жүзінде
бұл көрсеткіштердің өсуін қандай да бір стильмен байланыстыруға болмайды.
Жұмыспен қанағаттанушылық пен еңбек өнімділігінің жоғары болуы авторитарлық
басқарудың нәтижесінде және керісінше, қарама-қарсы нәтижелер демократиялық
басқару стилінде де болуы мүмкін.
Накты өмірде аталмыш басқару стильдерінің ешбірі де таза күйінде
көрініс таппайды. Әрбір басшының мінез-құлқынан (жүріс-тұрысынан) аталған
үш стильдің барлығына тән жалпы ерекшелікгерді кездестіруге болады. Әр
түрлі адамдар мен ұжымдарды басқаруға сәйкес келе беретін әмбебап басқару
стилі жоқ. Көбіне олар ұштасып, сабақтасып, қандай да бір стильдің
басымдыққа ие болуымен сипатталады. Дегенмен мемлекеттік басқарудың
демократиялық стилінің мақсатқа сай, нәтижелі және перспективалы екендігін
тарихи тәжірибе көрсетіп отыр. Бұл стиль басқарушылық процестерді
тұрактандыруға және сол арқылы ұтымды әрі тиімді қоғамдық дамуды қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Қандай да бір стильді дұрыс тандау басқарушылардың оларга тән
қасиеттері мен жеке ерекшеліктері, бағыныштылардың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктері сияқты көптеген факторларға байланысты. Ғалымдардың
зерттеулерінің нәтижесінде басқарушының әр түрлі бағыныштылармен өзара
қарым-қатынас орнату барысында бірнеше басқару стильдерін ұстанатындығы
аныкталған. Ал ол басқару ісіндегі бағыныштылардың жауап-кершілігіне
байланысты болған.
Жалпы түрде жауапкершілік өзара байланысты жақтардың мүдделері мен
бостандықтарын қамтамасыз ететін қатынасты, адам бойындағы қасиетті
білдіреді. Ол үш кұрамдас бөліктердің өзара байланысының нәтижесінде
қалыптасады: а) борыштық сезім; ә) іс-әрекетті бағалау; б) шектеу қою,
жазалау шараларын қолдану.
Жауапкершілік алғышарттардан, объектіден, мазмұн мен өлшемнен тұрады.
Алғышарттар қоғамдық қатынастардың, адамдардың жүріс-тұрысының және
қызметінің нақты деңгейін және сапасын қамтамасыз етуге деген қоғамның
(мемлекеттің), азаматтардың қажеттіліктерінен туындайды. Мұндай
қажеттіліктер қоғамның нормативтік жүйесінде көрініс тауып, бекітіледі.
Жауапкершіліктің маңызды элементін оның объектісі құрайды, себебі үнемі бір
нәрсеге жауап беруге тура келеді, мысалы, материалдық, моральдық, құкықтық,
саяси, жеке, ұжымдық жауапкершілік болады. Жауапкершіліктің мазмұны
міндетті және мақсатты әлеуметтік байланыстарды қамтамасыз етуге
бағытталған іс-әрекеттерде көрініс табады. Осыдан жауапкершілікті барлық
аспектісі түрғысынан жүзеге асырмайынша азамат та, қоғам да, мемлекет те
қанағаттана алмайтынын білдіретін оның кешенді сипаты туындайды.
Жауапкершіліктің өлшемі субъектінің өз іс-әрекетінің әлеуметтік салдарларын
немесе нәтижесін түсінумен байланысты. Ол қорғалатын қоғамдық қатынастардың
әлеуметтік мәнділігіне, қоғамның адамға артатын сеніміне, тұлғаның даму
деңгейіне, өзінің жасаған іс-әрекеттерінің әлеуметтік маңыздылығын
сезінумен аныкталады. Басқару ісіндегі жауапкершілікті қамтамасыз ету үшін
мәжбүр ету, шара қолдану, жазалау, ынталандыру шаралары қолданылып, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі басқару стилін айқындайды.
Осыған байлансты өткен ғасырдың 60-шы жылдары американдық профессор
Дуглас Мак Грегор адамдардың тұрпатын ажырататын «X» теориясы мен «У»
теориясына негізделген, басқаруды ұйымдастырудың екі тұжырымдамасын
ұсынған.
«X» теориясы бойынша қатардағы адамның жұмыс істеуге ынтасының
болмауы және одан жалтару жолдарын іздеуі тән, сондықтан белгіленген
мақсаттарға жету үшін адамдардың көпшілігін мәжбүр ету, бақылау, бағыттау
қажет; қатардағы адам көбінесе оны бақылап отыруды қалайды,
жауапкершіліктен аулақ болуға, өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ұмтылады,
атаққұмарлыққа талпынбайды; адамдар көбінесе қауіпсіздікті қажет етеді. Д.
Мак Грегордың пікірінше мұндай адамдарға қатысты басшы авторитарлық стильді
және формальды емес әдістерді қолдануды ұйғарады. Ол осыларды ескере
отырып, қарамағындағыларға психологиялық әсер етеді, өкілеттіктерді
орталықтандырып, бір жерден шешім қабылдайды. Авторитарлық лидер билік
арқылы өзінің еркін қарамағындағыларға жүктейді, мойындатады.
«У» теориясы бойынша қатардағы адамға атқаратын жұмысынан жалтару
міндет емес, себебі ол еңбек белгілі жағ-дайларға байланысты тиісті жаза
алу немесе табыс көзі болуы мүмкін; қызметкерлердің қызметіне сыртқы
бақылау орнату олардың күш-жігерін жұмылдырудың жалғыз құралы емес, егер
адам мақсатының орындалуына мүдделі болса өзін-өзі басқару мен бакылауды
жүзеге асыра алады; ынталы қызметкер үшін ең жоғары марапат - оның өзін-өзі
көрсетуін жүзеге асыру; қызметкердің өзін-өзі көрсетуін жүзеге асыру
барысында ұжымның мақсаттарына қол жеткізіледі; қатардағы адам тиісті
жағдайларда жауапкершілікті өз мойнына алуға үйренеді; көптеген адамдар
ұйымның мәселелерін шешуге елеулі үлестерін қоса алады. Осындай
қызметкерлерге қатысты басшы басқарудың демократиялық стилін және формальды
емес әдістерін қолданады. Басшы-демократ өз еркін қол астындағыларға
міндеттемейді, орындаушылардың өзін-өзі көрсетуге деген ұмтылыстарын жоғары
мақсаттарға жету жолының басты кепілі деп біледі. Ол ұйымның мақсаты мен
топ мақсаты арасында байланыс орнатып, кейін атқарылған жұмыстарға баға
береді. Бүл басқару стилінің ашық түрі, мүнда сенімділік орын алып, адамдар
мәселені өздері шешіп, басшыға тек керек кезде ғана барады.
Мак Грегордың пайымдауынша «X» теориясына сәйкес әкімшілік
қызметкерлер тек «сызыктық» қызметкерлерді бақылау үшін қолданылса, онда
олардың өзара байланыстарында түсінбеушілік туындауы мүмкін. Ал «У»
теориясына байланысты әкімшілік қызметкерлердің рөлі қалған басқару
деңгейлеріне тек қана кәсіби көмек көрсетумен шектеледі.
Қазіргі кезде басшыға қабылданған стильдердің тек біреуін ғана ұстану
міндет емес, әр уақытта оның әрекеті нақты қалыптасқан жағдайға қарай
анықталады. Орын алып отырған жағдайды дұрыс қолдана алса ғана ол жақсы
көшбасшы бола алады. Ол үшін қарамағындағылардың қабілетін, олардың
қойылған мәселені шешу мүмкіндігін, өз өкілеттігін жақсы білуі қажет.
Міндеттерді атқару барысында қалыптасқан жағдай өзгеруі мүмкін, ал бұл
қол астындағыларға ықпал ету тәсілдерін, яғни басқару стилін өзгертуді
талап етеді. Жалпы басқару сияқты көшбасшылық та (лидерлік) өнер, сондыктан
керек кезінде басқару стилін өзгерте алатын, яғни өндіріс пен сыртқы ортада
орын алған жағдайға бейімделе алатын адам тиімді басшы болып табылады. Ал
бұл өз кезегінде бейімделген басқару стилі туралы сөз етуге мүмкіндік
береді. Ол көп жағдайда басқару стилін жетілдіру қажеттілігін тудырады.
Мемлекеттік басқару стилін жетілдіру көптеген мәселелерді талдап,
шешуді көздейді. Бірақ осы мәселелерді жинактай, зерделей келе ең алдымен,
қызметтің дұрыс, тиімді ұйымдастырылуына басты мэн берілуі қажет екендігін
аңғаруға болады. Себебі басқару жүйесінің дұрыс үйымдастырылуы мемлекеттік
басқарудың ұтымдылығы мен тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік беретіні
мәлім. Бұл процесс біріншіден, билік органдарындағы мемлекетгік лауазым мен
жұмыс орнын ұйымдастырудан басталады. Лауазымның мемлекеттік орган
құрылымындағы орны мен рөлі аныкталып, ол атқаратын жұмыстың мазмұны
(қызмет ауқымы, нысаны, әдістері, өкілеттігі, ынталандыру мен санкция және
т. б) көрсетіледі, басқа лауазымдармен сыртқы өзара байланысы (қарым-
қатынас тәртібі, ақпараттық, техникалық және тағы басқа қызмет көрсету)
ұйымдастырылады. Осыған қоса мемлекеттік органдағы әрбір лауазым
праксеологиялық (кабинетпен, жұмыс орнына қажет құрал-жабдықпен, жарықпен
жабдықтау және т.б.) және эргономикалық (байланыс құралдары, қол
астындағылармен байланыс жүйесі, компьютер және т.б.) тұрғыдан жабдықтауды
қажет етеді. Қазіргі таңда әрбір адамның өзін толыктай көрсете білуіне,
қабілет мүмкіндігін қолдана алуына жағдай жасау арқылы лауазымдық қызметтің
тиімділігін арттыруға көңіл бөлінуде. Келесі атқаратын міндет органдардың
буындары (звенолары) мен құрылымдарын ұйымдастырумен байланысты. Бұл жерде
сөз басқару функцияларын көлденеңнен құрылымдық бөлімшелерге шоғырландыру
туралы болып отыр. Мұндай шоғырландырудың өзіндік артықшылықтары бар:
басқару ісіне мазмұнды, мәнді сипат береді, ақпараттармен өзара алмасуға
мүмкіндік береді, басқарушылар мен орындаушылардың арасында байланысты
нығайтады, мемлекеттік басқару стилін жетілдірудің көптеген мәселелерін
шешуге ықпалын тигізеді. Бұдан кейін жетекші қызметін атқару барысын
ұйымдық қамтамасыз ету міндеті туындайды. Жетекшінің қызметін үйымдастыру
басқарылатын органның қызмет ету стилін қалыптастыруда шешуші рөль атқарады
және ол басқару қызметінің стратегиясын әзірлеуге, қарастырылатын
мәселелердің тәртібін белгілеуге, қоршаған ортамен айланыс орнатуға,
жиналыс, пікір алмасулар өткізуге мүмкіндік беретіндей ұйымдастырылуы
қажет.
Басқару қызметімен айналысатын жеке адамдардың бойынан ынталандыру мен
жауапкершілік іспетті қасиеттердің үнемі табылуы бүл процесте қажетті
нәтижелерге қол жеткізудің басты негізін қүрайды. Дегенмен тек жеке
адамдардың ізденгіштігіне, өзін-өзі дамытуға ұмтылыс жасауына ғана үміт
артпай, басқару тәжірибесін игеру ұйымдасқан түрде жүргізіліп, ол өз
кезегінде басқару стилінің ажырағысыз бөлігіне айналганы дұрыс. Осыған
байланысты мемлекеттік басқару стилін жетілдірудің төменгідей негізгі
бағыттарына тоқталып өткен жөн. Алдымен басқару қызметінің басқару әсеріне
багытталуьш қарастырайық. Басқарудың накты сипаты, болмысы тек тиісті
үрдістерге оның тигізетін ықпалында көрініс табады. Басқару ықпалы қоғамдық
даму үрдістерінде бір қалыпты, тиімді жағдайды қалыптастырып, дамытқан,
өзгерткен жағдайда ғана орын алады. Егер басқару ықпалы қабылданған
шешімдерге, жүргізілген ұйымдастырушылық шараларға, басшының жұмсаған күш-
жігеріне қарамастан объектіге жетіп, жүзеге асырылмаса, онда басқару да
болмайды.
Бұл жерде әңгіме мемлекеттік басқару стилін дамыту бағыты ретіндегі
басқару ісінің нәтижелілігі жөнінде болып отыр.
Басқару қызметімен айналысатын адамдардың еңбегін бекітілген нормалар
арқылы өлшеу мүмкін емес, себебі бұл үрдісте жұмсалатын күш-жігер
интеллектуалдық, шығармашылық (творчестволық), коммуникациялық сипатта
болады. Бірақ аталмыш қызмет ой мен істің бір жерден шығуын сипаттайтын,
нақты тәжірибе жүзінде іске асатын жасампаздық, шығармашылық
(творчестволық) қызмет. Сондыктан басқару әсерін қамтамасыз етудің
келесідей: «ой-пікір (идея) - әрекет - әсер—нәтиже» жүйесін қалыптастыру
орынды. Бұл жүйе тиісті лауазымды тұлғалар қызметінің жасампаздық,
тәжірибелік тұстарын үнемі талдап және бағалап отыруға мүмкіндік береді.
Басқару қызметінің нәтижелілігі қолданылатын әдістерге, процедураларға,
нысандарға, лауазымды тұлғалардың білім-біліктілігіне, қабілетіне,
талантына байланысты екені белгілі. Практикалық қызмет талданып, ой
елегінен өткізілмесе, оны жетілдіру қиындық тудырады және керісінше,
теориялық ой-пікірлер тәжірибе жүзінде туындап және онда жүзеге аспаса,
олар тек тілек түрінде ешбір нәтижесіз қалып қояды. Сондықтан басқару
қызметінің шығармашылық, ізденгіштік, практикалық тұстарын бірге
қарастырған жөн.
Басқару қызметін ұйымдастыруда ұжымдық (коллегиялық) нысан кеңінен
қолданылуы тиіс. Басқару ақпаратының күрделілігі және көп түрлі болуы,
басқару үрдістерінің өзгермелілігі, шешілуін күтетін мәселелердің
кешенділігі, жүйелік өзара байланыстылығы жағдайында басқару қызметінің
аталмыш нысаны оның ұтымдылығының негізгі алғашарты болып табылады. Тек
мазмұны жағынан әр түрлі білімнің, біліктіліктің, тәжірибенің бірігуі, сан
қилы мақсаттарды, мүдделер мен құндылықтарды, себеп-салдарларды жан-жакты
ескерудің нәтижесінде ғана тиімді басқару шешімдерін немесе іс-әрекеттерін
әзірлеп, жүзеге асыруға болады.
Басқару қызметінің жағдайы мен сапасын талдау және бағалау басқару
стилін жетілдірудің келесі бағытын құрайды. Оның басты мақсаты —
басқарылатын үрдістер жөнінде шындыққа жанасатын мәліметтер алу негізінде
қабылданатын басқару шешімдері мен жүзеге асырылатын іс-әрекеттердің
тиімділігін қамтамасыз ету.
Басқару қызметкерлерінің қоғаммен, әр түрлі ұйымдармен, топтармен,
бірлестіктермен байланыстарын күшейтудің де баскару стилін жетілдіруде
маңызы зор. Лауазымды тұлғалардың азаматтармен өзара байланыстар, қарым-
қатынастар орнатуы арқылы басқару тікелей қабылданып, кездесу барысында
алған әсер негізінде басқарудың мән-мағынасы айқындалады.
Басқару қызметкерлерінің саяси, басқару және құқыктық мәдениетін
арттыру да басқару қызметінің стиліне өзінің әсерін тигізеді.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР
Практикалық сабақтың тақырыбы №1 Мемлекеттік басақарудың теориялық
астары
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Сабақтың мақсаты: Басқаружәне оның қоғамдағы рөлі, мемлекеттік
басқарудың эволюциясы мен басқару мектептері, басқаруда қоғам мен табиғат
заңдарын пайдалану мехнаизмдері, басқарудағы дамудың әлеуметтік
экономикалық заңдарының механизмдерімен студенттерді таныстыру.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №1
1.Басқару ғылымының анықтамасы, обьектісі мен әдістері
2.Басқару ғылымы мектептерінің қалыптасуы мен айырмашылқтары
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №2 Басқарудағы жүйелілік көзқарас,
басқару функциялары мен құрылымы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2
Сабақтың мақсаты: Басқаруда объективті заңдарды қолдану механизмі,
басқарудың функциялары, оның құрылымы, мемлекеттік басқару принципін
жүйелеу, мемлекеттік басқару принциптерінің түрлері және оларды қолданумен
студенттерді таныстыру.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №2
1.«Мемлекеттік басқарудың жалпы басқарудан айырмашылығы»
2. Мемлекеттік басқарудағы принцип жүйесінің сызбасын жасау.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №3 Мемлекеттік басқару үрдісінде
мемлекет пен қоғамның өзара әрекеттесуі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №3
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырып бойынша студенттерге мемлекет қоғамдық
үрдістерді басқару субьектісі ретінде, мемлекеттің негізгі сипаттамалары,
қоғамдық функциялары мен мемлекеттік басқару түрлері, мемлекеттік басқаруды
жүзеге асырудың әлеуметтік механизмі әкімшілік- мемлекеттік мекемелердегі
бюрократия мен бюрократияшылдық туралы қарастырылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №3
1.Мемлекеттік басқарудағы өзара тәуелділік элементтерін талдау
2. «Мемлекеттің қоғаммен әрекеттесуіндегі үкіметтік емес ұйымдардың
рөлі»
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №4 Мемлекеттік басқару үрдісінде
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4
Сабақтың мақсаты: Студенттерге мемлекеттік саясатты жасақтау
негіздері, мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға қатысатын басқару органдары,
мемлекеттік шешімдердің түрлері мен ннысандары, басқарушылық шешімдерді
жасақтаудың әдістемелік негіздері және тиімділігін бағалау түсініктемелер
ұсынылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №4
1.«Мемлекет және саясат»
2.Мемлекет саясаты және олардың реттеу құралдары қандай?
3. Мемлекеттік басқарудағы заңдылық мәні
4. ҚР сот билігі статусын анықтау
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №5 Мемлекеттік билік пен мемлкеттік
басқару: қарым-қатынасы мен өзара әрекеттесу механизмі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №5
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта мемлекеттік билік түсінігі,
мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқарудың өзара байланысы, ҚР
мемлекеттік билік жүйесінің біртұтастығы және жүзеге асыру тәсілдері туралы
студенттерге түсініктеме беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №5
1.Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. объективті негізделген болуы;
C. әлеуметтік сипатта болуы;
D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;
E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.
2. Шопенгауэр келесі тұжырымдама арқылы не айтқан: «Бұл аңның танауына
тағатын адамның эгоизмі:
A. Саясат туралы;
B. Экономика туралы;
C. Мемлекет туралы;
D. Заңдылық туралы;
E. Қоғам туралы.
3. Ежелгі рим ғалымы және мемлекеттің қалаушысы Цицерон келесі
тұжырымдама арқылы не айтқан: «Бұл халықтың байлығы, ал халық ол қоғамдық
мүдде және құқық бойынша бір бірімен байланысты көптеген адамдардың
бірігуі»:
A. Мемлекет туралы;
B. Экономика туралы;
C. Саясат туралы;
D. Заңдылық туралы;
E. Қоғам туралы.
4.Кез келген мемлекетті сипаттайтын белгісін айтыңыз:
A. Тәуелсіздігі;
B. Шекарамен шектелген аймағы;
C. Азаматтық қоғам;
D. Материалды атрибуттары (армия, полиция, разведка);
E. Жоғарыдағының белгілерінің барлығы.
5.Мемлекеттің пайда болу теориясының бұл мағынасы оны жақтаушылар тек
қана мемлекеттің және құқықтың құдайдан шыққан деген, олар құқықтық
мемлекеттік үкіметті мәңгілік деп түсінген:
A. Патриархалды теория;
B. Теологикалық(теократикалық) теория;
C. Мемлекеттің келісім шарт теориясы;
D. Билеп алу теориясы;
E. Әлеуметтік-экономикалық теория.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №6 Мемлекеттік басқарудың
ұйымдастырушылық-функционалдық құрылымы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №6
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта мемлекеттік билік пен мемлекеттік
басқару, мемлекеттік басқару қағидалары: мәні, жіктелуі, мемлекеттік
басқарушылық шешімдерді қабылдау үрдісі, мемлкеттік басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымы туралы қарастырылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №6
1. «ҚР Мемлекеттік басқару және мемлекеттік саясат»- Реферат
2.Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы- Эссе
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №7 Мемлекеттік басқарудағы қатынастарды
құқықтық реттеу
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №7
Сабақтың мақсаты: Мемлекеттік басқарудағы заңдылық мәні, мемлекеттік
басқарудағы заңдылықты қамту, мемлекеттік басқарудағы тәртіп бойынша
студенттерге түсінік беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №7
1. Саяси лауазымдарға төмендегілердің қайсысы жатады?
А. жауаптардың барлығы дұрыс;
B. ҚР Президент тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
C. ҚР Парламентінің палаталары және олардың төрағалары тағайындайтын
мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары;
D. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік қызметшілер;
E. ҚР Жоғарғы Сотының қызметшілері, олардың орынбасарлары, орталық
атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік саяси
қызметшілер, олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар.
2. Басқару ақпараттарының негізгі көздері.
A. халықаралық ұйымдардың мәліметтері, заңдар, мемлекеттік органдардың
жарлықтары мемлекеттік және қоғам қайраткерлерінің баяндамалары;
B. заң актілерінің нормалары, азаматтардың заңды мүдделерін, құқықтары
мен бостандықтарын орындау оісөнінде мемлекеттік органдар алдында мәселе
қоюы,жоғары мемлекеттік органдардың нұсцаулары, бақылау барысында
анықталатын фактілер, қарым-қатынастар; күрделі мәселелер, қарама-
қайшылықтар, төтенше жағдайлар;
C. статистикалық жылнамалар, халық санағының мәліметтері, coт
шешімдері;
D. заң актілерінің нормалары, күрделі мәселелер, фактілер, қарым-
қатынастар, әр түрлі отырыстардың хаттамалары;
E. бухгалтерлік, қаржылық актілер, қызметкерлер хабарламасы.
3. Мемлекеттік басқару субъектілері қандай белгілер бойынша бөлінеді?
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. мемлекеттік билік түрі бойынша;
C. билік пен басқаруды ұйымдастыру денгейіне қарай;
D. қызмет саласына қарай, қүрамына қарай;
E. басқару субъектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай.
4.Мемлекеттік билікке қатысты және басқару функциясын жүзеге асыру
сипатына қарай мемлекеттік басқару субъектісі қалай бөлінеді?
A. лауазымды қызмет субъектісі;
B. азаматтық құқықтық қатынас субъектісі, авторлық құқық субъектісі;
C. әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі, саясат субъектісі;
D. саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі; лауазымды қызмет
субъектісі;
E. авторлық құқық субъектісі, әкімшілік-құқықтық қатынастар
субъектісі.
5. Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. объективті негізделген болуы;
C. әлеуметтік сипатта болуы;
D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;
E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №8 Мемлекеттік басқаруды аумақтық
ұйымдастыру
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №8
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта экономиканы мемлекеттік басқарудың
негізгі бағыттары: мазмұны,басқару субьектісі және обьектісі, мемлекеттік
жоспарлау, болжау,бағдарлама құру, экономиканы мемлекеттік реттеу,
жергілікті басқару туралы студенттерге түсініктемелер беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №8
1. Экономиканы мемлекеттік реттеу
2. Басқарудың аймақтық модельдері
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №9 Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік органдар жүйесі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №9
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта студенттерге ҚР Президентінің
Конституциялық мәртебесі, Парламенттің өкілеттігі және жұмыс істеу
нысандары, Сот билігінің түсінігі және оның қоғамдағы рөлі туралы
түсініктер ұсынылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №9
1. «ҚР мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдары»
2. «ҚР мемлекеттік басқару құрылымы»
3. «ҚР 2011-2015 жылдарға арналған Даму Стратегиясы»
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011.
Практикалық сабақтың тақырыбы №10. Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік органдар жүйесі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №10
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Қазақстан Республикасының үкіметі,
Республика Үкіметінің құзыреті, актілері, есептілігі және жауапкершілігі,
Республика Үкіметінің мемлекеттік органдармен қарым-қатынасы туралы
ұсынылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №10
1. ҚР Үкіметінің мәртебесі
2. ҚР Үкіметінің актілері
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №11 Мемлекеттік басқару жүйесіндегі
мемлекеттік қызмет
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №11
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырып бойынша мемлекеттік басқарудың
интеллектуалдық әлеуеті, мемлекеттік қызмет түрлері, «Мемлекеттік қызмет
туралы» Қазақстан Республикасының Заңының негізгі ережелері ұсынылады
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №11
1. «Билік және жоғарғы оқу орны»
2. ҚР мемлекеттік қызметі туралы заңы
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №12. Мемлекетті басқару стилін жетілдіру
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №12
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта мемлекетті басқару стилінің түсінігі
және оның элементтері, мемлекеттік басқару стилін рационалдылығының
ұйымдастырушылық- құқықтық кепілдемесі туралы түсінік беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №12
1. Мемлекеттік басқару стилінің түрлері
2. Бюрократиялық басқару стилінің артықшылығы мен кемшіліктері
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
Практикалық сабақтың тақырыбы №13. Мемлекетті басқару жөніндегі
қызметтің әлеуметтік – экономикалық тиімділік проблемасы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс
сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда
көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға
дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №13
Сабақтың мақсаты:
Бұл тақырыпта мемлекеттік басқару нәтижелерін талдау әдістемесі және
оларды бағалау, жалпымемлекеттік және аймақтық деңгейлердегі басқарушылық
қызмет тиімділігінің экономикалық астары, мемлекеттік басқарудың жалпы
әлеуметтік тиімділігін бағалаудың мәні мен шарттарын таныстыру
қарастырылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары № 13
«ҚР Мемлекеттік басқару құрылымының сызбасын келтіріп және оған толық
сипаттама беріңіз»
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011
4 МАГИСТРАНТТАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1 Қоғам мен байланыс және мемлекеттік ұйымдардағы мәдениет
4.2 Мемлекеттік басқару және мемлекеттік саясаты
4.3 Мемлекеттік басқарушылық шешімдерді қабылдау үрдісі
4.4 Мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару
4.5 Мемлекетті басқарудағы заңдылық пен тәртіптілік
4.6 Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы
4.7 Мемлекеттік басқарудың интеллектуалдық әлеуеті
4.8 Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеу әдістері және ерекшеліктері
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz