Файл қосу
Жасушаның бөлінуі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|МСЖ 3 деңгей құжаты |ОӘК |П 042-18.22.1.9/03-2013 |
|ПОӘК | № басылым | |
|«Физико-химиялық | | |
|биологияның кәзіргі | | |
|мәселелері» | | |
|пәнінің оқу-әдістемелік | | |
|құжаттар жиынтығы | | |
6М060700 «Биология» магистрантарға арналған
«Физико-химиялық биологияның кәзіргі мәселелері»
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ
Семей
2013
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Зертханалық сабақтар
4. Магистрантардың өз бетімен істейтін жұмыстары
1. Глоссарий
Ангстрем Актин
Агранулярлы тор
Активті орталық
Адаптация
Аденозинтрифосфат
Амитоз
Анафаза
Бактериялар
Биобластар
Вакуольдер
Гаметогенез
Гендер
Геном
Гиалурон қышқылы
Гранулярлы тор
Дальтонизм
Жылуөнімі
Жабысқақтық
Жасушасыз құрылым
Зигота
Ширатпа
Нислля денешігі
Көру пигменттері
Изолейцин
Кариолизис
Кариотип
Кинетохор
Полимерлер
Псевдопоидия
Пуриндік негіз
Протоплазма
Полисомалар
Протофибрилдер
Протеолитикалық ферменттер
Радиоактивті изотоптар
Сиал қышқылы
Суберин
Сперматозоидтар
Сперматогенез
Тітіркендіру
Трансляция
Тромбоциттер
Трипсиноген
Урацил
Фагосома
Фагоцитоз
Фермент
Ферритин
Фосфатазалар
Хемотаксис
Хитин
Хлоропласт
Хлорофилл
Хроматидтер
Хромомерлер
Центриоль
Цитозин
Циклоз
Центромерлер
Эластин
Эндоплазма
Эндоплазмалық тор
Эухроматин
2. Дәрістер
№1 тақырыбы: КІРІСПЕ
Жалпы сұрақтары: Клетканың даму тарихы. Клеткалық биологияның жетістіктері
және оның қазіргі мәселелері. Клеткалық биологияның биология ғылымдар
жүйесіндегі орны және маңызы.
Биология көптеген мамандықтардың негізі. Қазіргі кезде биология
негіздермен таныс емес адам өзін білімдімін деп санай алмайды. Ғылым
ретінде биологияның негізгі міндеті: ғылыми заңдарға негізделе отырып, тірі
табиғаттың барлық құбылыстарының және бүкіл организмдерге оның құрам
бөліктерінің жеке бөліктерінің қасиеттерінің түбегейлі өзгеше екендігін
түсіндіру. Әлі күнге дейін тіршілік дегеніміз не және ол қашан қалай пайда
болды деген сұраққа арнайы анықтама берілген жоқ. Біздің мүмкіндігіміз тірі
материя мен өлі материя арасындағы айырмашылықты айыруымызбен ғана
шектеледі. Бұл: 1) Тамақ (тамақ барлық тіршілік иесіне қажет). Олар оны зат
пен энергия көзі ретінде әрі қарай өсу және тіршілік ету үшін пайдаланады.
Өсімдіктер мен жануарлардың бір-бірінен айырмашылығы-олардың тамақ табу
тәсілінде. Барлық өсімдіктер фотосинтезге бейім, яғни жарық энергиясын
пайдаланып қоректік затты өздері жасайды. Фотосинтез - автотрофты қоректің
бір формасы. Жануарлар басқа организмдердің органикалық заттарын
пайдаланып, ферменттер арқылы органикалық затты ыдыратып, осы ыдыратқан
азықты сіңіре отырып қоректенеді. 2) Тыныс алу, автотрофты немесе
гетеротрофты қоректік нәтижесінде алынған қоректік заттың негізгі массасы
энергия көзі ретінде қолданылады. Шыққан энергия барлық тірі жасушаларда
табылған (АТФ)-аденозинтрифосфат молекуласына жазылады. 3) Тітіркендіру-
барлық тіршілік иелері ішкі және сыртқы ортаның өзгерісіне керсінше жауап
қайтарады, ол олардың өмір сүруі үшін қажет. 4) Қозғалыс- жануарлардың
өсімдіктерден айырмашылығы олардың бір орынан екінші орынға орын
ауыстыруында, яғни қозғалыста болуында. 5) Көбею-әр организмнің өмір сүруі
шектеулі, ал барлық тіршілік «мәңгі». Әр түрдің әрі қарай өмір сүруі
жыныстық немесе жыныссыз жол арқылы дамитын ата-анасың немесе тұқымның
негізгі белгілерін сақтау. 6) Өсу-тірі табиғат объектілері сыртқы қабатқа
жаңа затты қосу арқылы өседі. Тіршілік иелері автотрофты немесе
гетеротрофты қоректену процесінде организм алатын қоректік заттар арқылы
іштен өседі. Бұл алты белгі барлық тірі организмдерде кездеседі және оның
өлі не тірі екенін көрсететін бірден-бір жалғыз белгі.
Жасуша биологияның зерттеу объектісі-жасуша барлық жануарлар мен
өсімдіктердің тіршілігі, құрылысының негізі болып келеді. Жасуша тірі
материяның әр түрлі денгейінде өмір сүреді. Жасуша организмнің негізгі
құрылымы және басты элементі болып табылады. Сондықтан да әртүрлі
белгілерді зерттеу механизмі, жынысын анықтау, организмнің өсуі, оның әр
бөлігінің регенерациясы, секреция әдістері, жүйке жолдарының негізгі жеке
механизмі және т.б.сол жағдайда жемісті болады, егер де бұл сұрақ «жасуша
денгейінде» қарастырмаса, басқаша айтқанда жалпы биологиялық сұрақтарды оқу
және ұғыну үшін жасушаның құрылысы мен компоненті түбегейлі қаралу керек.
М. Шлейден 1838 ж. өсiмдiк организмi клеткалық агрегат деп пайымдап,
жасуша ерекшеленбеген заттан түзiлетiндiгiн дәлелдеп, бұл үрдiсте ядро
маңызды рөл атқаратындығына назар аударды. Ол жасушаның құрылуы тек ядролық
затқа байланысты екендiгiн көрсеттi. Т. Шванн хайуанаттар организмiн
зертеуде М. Шлейден тұжырымын басшылыққа алып, түрлi ұлпалар құрылысын,
дамуын жан-жақты зерттеп, өзiнiң, басқа зерттеушiлердiң қорытындыларын
сараптай отырып, 1839 ж. атақты клетка теориясын жарыққа шығарды. Бұл
жаңалық табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетiстiктердiң
бiрi едi. Клетка теориясы дамуын 5 кезеңге: ХIХ ғасырға дейiнгi; ХIХ
ғасырда теорияның пайда болуы; теорияның ХХ ғасырдың ортасына дейiнгi
дамуы; ХХ ғасырдың ортасындағы теорияның дағдарысы; теорияның қазiргi күйi
деп бөлуге болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Клеткалық биология нені зерттейді?
2. Дамудың қысқаша тарихы
3. Клеткалық биология қандай проблемаларды қарастырады?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11- 23 ( қосымша )
№2 тақырып: Жасуша эволюциясының негізгі кезеңдері
Жалпы сұрақтары: Тіршілік алдыңдағы молекулалық эволюция.
Аминоқышқылдардың, нуклеотидтердің, липидтердің атомдар мен жай
қосылыстардың пайда болуын қамтамасыз еткен геохимиялық және геофизикалық
факторлар. Жасуша эволюциясының жолы көп клеткалы организмдердің пайда
болуы
Қазіргі организмдердің негізін салушылар (архебионттар) жасуша
компоненттерінің барысымен: плазмалеммалар, цитоплазмалық және генетикалық
аппараттармен сипатталады. Заттардың айырбас жүйелері( электрон –
транспорттық шынжырдың ) және елестету жүйелері , тапсырулар және (
нуклеинді қышқылдардың репликация, биосинтез ақ тиін генетикалық код
негізінде ) мұрагерлік хабар орындаулары болды.
Органикалық әлемнің одан арғы даму экожүйелерінің құрамында
организмдердің бөлек топтарының эволюциясы жатыр. Экожүйе кемінде 3
компоненттің қосылуынан пайда болады : продуценттердің, консументтердің
және редуценттердің . Органикалық әлемнің даму кезеңдерінде қоректенудің
негізгі тәсілдері : фотоавтотрофты ( голофитті ), голозойлы гетероторфты
және фотоавтотрофты сапротрофты құрылуы тиісті болды. Гетероторфты (
голофитті) қоректену үлгісі дене бетімен жансыз заттардың жұтуын қосып
жатыр және хемосинтез немесе фотосинтезді қосып жатыр . Бүкіл денесімен
қоректену сапротрофтылармен гетероторфтылардың барлық ерітілген органикалық
заттардың жұту үлгісі болып жатыр , ал голозойлы қоректенумен салыстырғанда
гетероторфты үлгісі жанында – ірі тамақты кішкентай бөлшектердің басып алу
және олардың езіліп кетуін қамтамасыз етеді .
Дайын органикалық заттардың молдық шарттарында гетероторфты (
сапротрофты ) алғашқы қоректену тәсілі негізінде жатыр . Сапротрофты-
гетероторфты қоректенуде нақ архебионттар үлкен бөлімді мамандандырады .
Оларда күрделі ферментті жүйелер қалыптасып жатыр. Генетикалық хабар
көлемінің артуы- ядролық қабықтың көрінуіне әртүрлі мембраналардың және
қозғалыс органоидтарының көрінуіне әкелді. Бөлімде гетеротрофты голозойлы
қоректену сапротрофтыға ауысуын ақ тіндердің бұдан былай көрініп жатқанын –
гистон десек, жасушаның бөлінулері: митоз және мейоз эукариотипті
хромосомалардың қазіргі көрінуі жетілген тәсілдер болып есептеледі.
Жасушалардың ұйым үлгісі прокариоттардың үлгісінен асуы болып жатыр.
Архебионттар басқа бөлімде автотрофтық қоректенуді мамандандырды .
Автотрофты қоректенудің ең көне тәсілі - хемосинтез. Ферментті негізде
хемосинтез транспорттық жүйелерінің айырбасталған фотосинтез процестерінің
жиынтығы , негізінен көректенуде жарық энергияның арқасында әр түрлі -
пигменттердің (бактериохлорофиллалар , a , b , c , d хлорофиллдер және
басқалардың ) фотосинтезінің көрінісі жатыр. Көмірсутектердің молдығы ,
құрылушылардың бекіту жанында әр түрлі полисахаридтердің синтез жасауына
рұқсат етеді.
Барлық саналған белгілер гетеротрофтар және автотрофтар ароморфозына
әкеліп жатыр.
Ертеректе органикалық әлем эволюция сатыларында жердің жетілгені әр
түрлі организмдер аралық гендермен айырбас кең көп таралған ( гендердің
тасымалдауы трансдукция жолымен , түр аралық будандастырудың және -
симбиоздың ) болуы мүмкін еді. Гетероторфты қасиет синтезогенезде және
организмдердің фотоавтотрофты жасушаларының бір ғана бірігуі жүреді.
Балдырлардың әртүрлі бөлімдерінің құрылуына – бірінші қазіргі өсімдіктер
әлемі себепші болды. .
Өсімдіктердің эволюция негізгі кезеңдері
Балдырлардың фотоавтотрофты алғашқы - су организмдерінің көп санды
біртекті емес тобын айтамыз. Балдырлардың қазып алынатын күй-жағдайында
кембрийге дейін белгілі болған (570 млн жылдардың басында), ал қазіргі
белгілі бөлімдер барлық протерозеой және мезозой басында бар болатын .
Балдырлар денелерінің морфологиялық ұйымдары үлгілерінің жиынын
таллома деп атаймыз. Балдырлардың қатарында ( мысалы , қоңыр балдырдың )
күрделі жасалған талломы пластинкалы болып келеді, және жасушалардың
бірсыпыра саралануы байқалып жатыр . Көп клеткалы балдырлардың ризоиды –
таллома бойлары , қызмет ететіндер үшін – субстратқа бекінеді. Бірақ
қазіргі балдырларда маталаржоқ болып жатыр, сондықтан ең төмендегілерге
оларды апарып беріп жатыр. Сайып келгенде, ароморфозсыз балдырларда
биологиялық алға басу басым: аллогенез жолымен және катагенезбен жарым-
жартыны (бірсыпыра түрлерге процес жоғалту , жатып ішерлерге фотосинтезге
қабілеттілік жоғалтуы ) десек болады.
Құрлыққа өсімдіктердің жылжуын ароморфоз қатарынан көруімізге болады:
• Дифференцияциаланған маталардың көрінуі: жамылғылық, шығарып
салушы, механикалық, дифференцияциаланған маталардың
фотосинтездеушісінің көрінуі, меристема көрінуімен тығыз
байлаулы және паренхималы болып келеді
• Дифференцияциаланған органдардың көрінуі : қашудың ( көміртекті
қоректену органының ) және түбірдің ( минералды қоректену
органының ).
• Гаметангиимен көп клеткалылардың көрініп жатуы: антеридии және
архегонии .
• Заттардың айырбасында маңызды өзгертулердің болып жатуы.
Ең жақсы өсімдіктердің одан арғы эволюциясы екі сызыққа бөлінді :
гаметофитті және спорофитті.
Жануарлар эволюциясының негізгі кезеңдері
Эукариотты организмдер мамандандырушы гетероторфты қоректенуде
жауарлардан шыққандығын дәлелдеді.
Біріншіден, дара клеткалы организмдермен пара-пар. Көптеген аралық
жайлар балдырлар және саңырауқұлақтар олардан кейінгі орынға ие болды.
Дара клеткалы патшалық тармағы осы шағын үлгілермен: саркомастигофоралар,
инфузорияның және әр түрлілердің көп клеткалы жануарлардан шығатынын
топтастырған.
Көп клеткалы омыртқасыз жауарлардан шығатын белгілі үлгілер барлық
протерозой дәуірінде көрініс тапты. Көп клеткалылардың шығу тегінің екі
негізгі теориясы бар. 1) Гастреи теориясы сәйкесінше ( Геккель Э), негізгі
екіқабатты ұрық инвагинациясы тәсілімен құру болып табылады. 2) Фагоцителлы
теориясы сәйкесінше негізгі екіқабатты ұрық иммиграциясы тәсілімен құруы (
ауыспалы бластомер мен бөліктердің бластулы қуысына). мүмкін, бұлар екі
теорияны да өзара толықтырып жатыр .
Мезозой дәуірі мен юралық дәуірінде сүтқоректі жануарлар бес
(көпбүгіршікті, үшбүгіршікті, трикодонттар, симметродонттар, пантотериялар
) кластан өтеді. Класты басынан кешірген ең алғашқы жануарлар боатын, ал
басқа – қалталы және сүтқоректі жануарлар болса, плацента көрінуінің
арқасында қазіргі дәуірге биологиялық алға басу күй-жағдайына көшіп өтіп
отыр .
Қазіргі топтардың ішінде ұлы мұз болып қату заманына сүт қоректі
жануарлардың ақырғы саралауын – плейстоцендер аяқтады . Замандас көріністі
құрамға маңызды ықпалын жасау сүт қоректі жануарлардың жасанды факторын
көрсетіп отыр . Тарихи уақытқа тур , стеллерова сиыры , тарпан және басқа
түрлер жойылған болатын .
Соңыда - приматтардың бөлімінде дәуірлер ароморфоздың ерекше үлгісін
көрді, ол- бас миының үлкен жарты шарларының қабықтық жетілуі еді.
Организмдердің жетілген жаңа түрі нәтижесінде – ақылды адам дүниеге келді.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіршілік алдындағы молекулалық эволюцияны атаңыз
2. Жасуша эволюциясының жолы және көп клеткалы организмдердің пайда болуы
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11,12,20,22 ( қосымша )
№3 тақырып: Жасушалардың негізгі типтері және алуан түрлілігі
Жалпы сұрақтары: Бактериялар, өсімдіктер, жануарлар, адамның
клеткалаларының ортақ және меншікті қасиеттері, гомология және клеткалардың
мамандануы . Көп жасушалы организмдердің жасушаларының қызметтік бөлінуі,
тотипотенттік және клетка дифференцировкасы.
Жасуша - тірі организмдердің құрылысы және функционалдық бірлігі.
Мына бірлікке сондай белгілерді өзіне тән , елестету сияқты , метаболизм ,
реактивтік, құбылмалық, жиынтық өмірін анықтау алып жатыр . Алғашқы рет
жасуша анықтамасын Макс Шультце (1861) жылы берді . Бактериялардың
жасушалары және прокариоттық балдырларының синтезі қабылданған атау, ал
қалған өкілдерің торлары тіріні – эукариоттық деп атаған.
Замандас анықтаманы айтып жатыр ,-«тор ашық элементарлық тірі жүйе ,
өсімдік және малдан шығатын организмдардың негізгі құрылысы бірлігі бар ,
қабілетті өзін-өзі жаңартуға , өздігінен жөнге келудің және дамып жетілуі
».
Жасушалардың пішіні әр түрлі болып келеді: дөңгелек , шар тәрізді , сопақ ,
призмалық , жұлдыз тәрізді. Прокариоттық жасуша - тірі қарапайым үлгісі ,
қайсыларға бактериялар , вирустар және көк - жасыл балдырлар жатады.
Бактерияларды аз мөлшерде бөліп қарастырылады : олардың ұзындығы -0,1 , ал
диаметр -1 мкм, құнарлы топырақ құрамында бір грамында бактериялардың 2,5
млрд, болып келеді. Органикалық зат өз тіршілік әрекеті нәтижесінде , олар
табиғатта биогенді элементтерге айналып жүруін қамсыздандырып жатыр .
Сонымен қатар, олар адам өмірінде маңызды мағынаны ие болып жатыр себебі
биохимиялық реакциялардың оларға әр түрлілік байланысты қолданылып жатыр,
көптеген биотехнологиялық процестерде кездеседі. Төрт түрлі бактериялар:
коктар ( сфериялықтар ), бациллалар ( палочковидные ), спириллы (
спираллевидные ), вибриондар ( иілген түрінде үтірлердің ). Грам бойынша
бір бактерия бояушыларды – грам оң , боялушылар емес - грамтеріс . 1898ж
Голландиялық Бейеринк вирусты ойлап тапты.
1) вирустар өте ұсақ тірі организмдар; 2) олар жасушалы емес, өздігінен
дамиды; 3) қарапайым жасалған тірі жасушаға кіріп, олар түзіліп, нуклеин
қышқылды молекулалары немесе РНК қоршалған белоктықтық немесе
липопротеиндік қабықпен қапталған; 4) олар өз үй иелерінде шексіз тіршілік
етеді; 5) вирус бір орында тұрып, тіршілік еткен жеріне қаупін тигізеді.
Вирустар түзіледі :1) өзек – ДНК-мен көз алдына келген генетикалық
материалдың немесе РНК-ның; 2) капсулада - қорғау белоктық қабықта; 3)
нуклеокапсулада - күрделі құрылымны; 4) қабық - бірсыпыра вирустарда ,
сондайлардың ВИЧ сияқты - және тұмау вирустары , қосымша қабат болып жатыр;
5) капсомеров - ұқсас қайталанатындардың , кейбіреуінде қамтиды.
Балдырлар үлкен топты құрайды. Балдырларды пигмент арқылы ажыратып
алаламыз. Жасыл және қоңыр балдырлар тіршілікте кездеседі. Балдырларды
клеткалық қабырғасы, сыртқы қабатын қорғайды және мембрананы , цитоплазманы
, түйін , кішкене дән , хлоропласт. Торлардың эукариоттық әр түрлі
организмдерде түзіліп жатады : ең жақсы өсімдіктің , көп клеткалы малдан
шығатындар , саңырауқұлақтар және т.б. Эукариоттық жасуша түзіліп екі
негізгі компоненттерді - түйіндер және цитоплазманы тұрады Түйінде
хромосомалар орнында болып жатыр , генетикалық хабарды ұстаушылар ,
транскрипция процесі нәтижесінде цитоплазмаға тұрақты сайлау салыстыра және
бағыттап жатыр, ол жасуша тіршілік әрекетінің әр алуан жүруді бақылап жатыр
, сонымен қатар , анаболизм синтез басталған процестері.
Цитоплазма компоненттері. Цитоплазма сыртқы орталары клеткалы
мембранасымен плазмалемма және органеллалар байланысып жатыр. Гиолоплазма
- құрылым цитоплазмасында тұрақты , мамандандырылғандар торда айқын
функциялардың орындалуында . Олар жалпы мағына органеллалар және арнайы
органеллар . Жалпы органеллаларына жатады: митохондриялар , рибосома ,
Гольджи кешені , лизосома , клеткалық орталық , эндоплазма. Арнайы
органеллаларға цитоскелета компоненттері кірпікшелері, миофибриллар ,
тонофибриллар , нейрофибриллар.
Функционалдық жүйенің органеллалардың торлар - кешендері , түйін
бақылауы астында тор өте маңызды функцияларының орындалуын қамсыздандырып
жатыр . Синтетикалық аппарат , энергетикалық аппарат , аппаратты белгілеп
жатыр - езіліп кетудің , цитоскелет .
Қосудың - цитоплазма уақытша компоненттері , білімділер торлардың
метаболизм өнімдерінің қорлануы нәтижесінде . Оларға жатады: трофикалы ,
пигменттіктер , экскреторндар және түрлері .
Тор мембрандық құрылымдары - цитоплазма құрылымдарының тұтас және
түйіннің : плазмалемасы, органеллалардың қатарының , қосулардың ,
транспорттықтардың , сонымен қатар құрамға ядролық қабықтың қайсылардың
клеткалы мембраналары болады .
Гиалоплазма ( клеткалы шырын ), тор ішкі ортасы, жалпы көлемі 55%-і .
Ол күрделі коллоид мөлдір жүйені ұсынып жатыр , органеллалар , қосуларды
өлшенген , және әртүрлі биополимерлерді асырап жатыр : ақ тиіндер ,
полисахаридтар , нуклеинді қышқылдар және иондар .
Малдан шығатын тән келесі ерекшелік торының айырмашылыққа өсімдіктердің
торларына: 1) бары органоидотпен ерекшелердің ( пластид ), қайсыларға
синтетикалық процестерді, сонымен қатар органикалық заттардың алғашқы
синтезі минералдардың энергия шотының артынан вакуольдердің маңызды жуандық
берік қабық ;2) білім жүйе дамыған ;3) бар болуы , синтез өнімдерінің үлкен
немесе аз сан торларында ;4) қорлану тор осмотикалық қасиеттері недәуір
мөлшерде ескертуші .
Сондай цитоплазма және өсімдік тор түйінін принципта болып жатыр ғой
құрылым , қалай және малдан шығатын торларда . Протопластіні белоктық
қоршалған - мембранамен - плазмалеммой липоидной немесе энтопластом және
екі көршілес тор қабықтарынан құрылушыны клеткалы қабырғамен шек қойылған ,
клетка аралық затпен қосылғандар.
Бактериялардың клеткалы қабырға тіреу каркасымен және құрастыра алып жатыр
балдырлардың синезеленің полимер - глюкопептид муреин . Бактериялы қабырға
қызмет етіп жатыр 20-30% бактериялардың құрғақ салмағынан .
Эндоплазмалық плазмадема арқылы көршілес торлардың ауымен эндоплазмалық
хабар жатыр , вакуольдердің жүйе білімінде қатысу қабылдап жатыр . Пакеттер
жалпақ мембраналар біршама , ұмытшақтар цитоплазмада , қалай және
омыртқасыз торларда Гольджи кішкене денесі өзімен ұсынып жатыр ,
гранулалардың цитоплазмасында бөлек ұмытшақ өсімдіктерге Гольджи кешені
түрді болып жатыр , диктиосома аталатындардың ол пачканы өзімен ұсынып
жатыр төленгендердің, сәл үлкейтілгендердің соңыларда . Өсімдіктердің
митохондриялары ішкі мембраналардың аз бойлығымен құйып алып жатыр ,
қалқалар және де орнына ( кристі ) май тамшыларының немесе қосу гранулалары
түрінде сонымен қатар орналасып жатыр микротүтіктер немесе цитоплазмада
қалыптасып жатыр .
Түйінді орналасып жатыр протопласта орталық бөлімдері және диаметрмен
көп санды дөңгелек уақыттармен жабдықталған қабықпен қоршалған жанында 300
ал . Түйін қабығын тор ауымен эндоплазматическоймен бірыңғай жүйені
құрастырып жатыр .
Түйін ішкі құрылымдары - қабықтардың қандай болмасын кішкене дән және
хромосомаларды айрылған , айырылатындардың электрондық микроскопта , олар
сондықтан айқын кескіндерді болмайды .
Бақылау сұрақтары:
1. Клеткалардың негізгі типтерін және алуан түрлілігін атаңыз
2. Прокариотты жасушаның сипаттамасы
3. Эукариотты жасушаның сипаттамасы
4. Заттардың транспорттық жүйесі, белок синтезі, сіңіру және секреттеу
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11,12,15,19,20,22 ( қосымша )
№4 тақырыбы: Прокариоттық және эукариоттық клеткалардың функционалдық
жүйелері
Жалпы сұрақтары: Жасуша және жасушасыз құрылымдар. Прокариоттық және
эукариоттық жасушалардың функционалдық жүйелері: заттарды тасымалдау
жүйесі, белоктың синтезі,энергиямен камтамасыз ету,сіңіру және секрет бөлу,
қыймылдар және т.б.
Функционалдық жүйенің органеллалардың торлар - кешендері, түйін
бақылауы астында тор өте маңызды функцияларының орындалуын қамсыздандырып
жатыр . Синтетикалық аппарат, энергетикалық аппарат, аппаратты белгілеп
жатыр - езіліп кетудің , цитоқаңқа . заттардың синтезі барысында көбірек
күрделі органикалық қосу тор құруға арналған энергияны жұмсап жатыр
қарапайымдарды , ал күрделі қосулардың энергия босатуымен қосып жатыр .
Бірақ өздері өзіме ақ тиіндер , майлар , көмірсутектер және өнімдер тор
энергетикалық қажеттіліктеріне арналған оларды жанатын не ретінде
жарылуларды тікелей қолданған бола алмайды . Роль мынаны орындап жатыр АТФ
. Синтез АТФ торда , жүзеге асатын митохондриялардың көмегі жанында ,
жүргізіп жатыр оның келесі қолдануына арналған энергия маңызды шоғырлануы.
Энергия бекітуі фотосинтез барысында өсімдік торлармен жүзеге асып жатыр ,
қайсыда жүйелі реакциялардың қатарында күн жарық энергиясын химиялық
энергияға айналдырылып жатыр . Фотосинтез - мынау химиялық энергияға
энергия өзгерту. Плазмолемма фагоцитоз, пиноцитоз, соруды жүзеге асырып
жатыр . Сонымен қатар , ол арқылы осмос және диффузия жүзеге асып жатыр .
Молекула азат көлігі жанында немесе иондарды жылжып жатыр ( енжар ) азат
түрде , жұқтырушымен көлік жанында - кешенде бар болатындармен самой
мембранаға транспорттық молекулалармен , аталатын жұқтырушылары. Егер
заттың қайсыбір газды қоспада немесе ерітіндіде концентрация градиенті бар
болса , онда жылы қозғалыс сол себепті концентрация оны бірте-бірте
тегістеп жатыр . Статикалық бағытталған мына қозғалысты тұрып жатыр , және
диффузиямен оны атап жатыр . Мынау термодинамика екінші заң шарасыз салдары
. Диффузия көбірек баяу мембрана арқылы болып жатыр. Мембрана липидтері
кедергімен қызмет етіп жатыр , жылдамдық шек қойылатын . Екі жол теориясына
сәйкес ( теорияның сүзгі липидногосы ) заттың , ерігіштер липидтарда ,
қабат липид арқылы айырымдай алып жатыр сол уақытта титтей қалғаны
заттарға қолдануды келіп жатыр “ уақыттың ” липидтардың қабатында . Осмос -
мынау су диффузиясы жартылай өткізгішті мембрана арқылы. Сондай
мембраналарды суды жақсы өткізіп жатыр , бірақ аз өткізгіш үшін
ерітілгендердің оған заттардың . Піскен өсімдіктерді торларда негізгімен “
осмотикалық кеңістікпен ” онымен орталық вакуоль келіп жатыр - клеткалы
шырынмен . - мембрана транспорттық ақ тиіндерді асырап жатыр , жұқтырушылар
кім, не ретінде субстраттарды байланыстырып жатыр және мембрана арқылы
олардың тасып жатыр . Бар болып жатыр : катализденетін тасымалдау ( сахара
, амин қышқылының ), кездесетін көлік ( екі әр түрлі субстрат тасымалдауы
бірге немесе бір бағытта немесе қарама-қарсы тұрғандарды бағыттарда .
Түрлер тірі зат қозғалыстары төтенше әр түрлі. Олар миофибрил қысқартуында
, кірпікшелердің қозғалыстарында көрсете алып жатыр және амебатәріздес
қозғалыста , циклозеде ( шеңбер - цитоплазма қозғалысы , болатын тор
сыртқы түр өзгертулері ) өсімдік торлардың цитоплазмасының , қозғалыста
хромосомалардың , хроматид , молекулалардың ауыспалылығында және
органоидтар , секреция процестерінде , фагоцитозды , пиноцитоза және т.б.
Барлық торда қозғалыс түрлері , қалай және оның ауыспалылығының , энергия
қолдануымен үлгі қосуларында АТФ . Секреция процесі темірлілерді циклдік
торларда ағып жатыр , 4 фаза қосып жатыр , әртүрлі дәрежеде өзара қайта
жабылуды алу : негізгі заттардың жұту фазасы ; құпия синтез фазасы ; синтез
жасалған өнім қорлану фазасы ; құпия біржола жою фазасы. Орынмен ( бағытқа
) без құпиясы біржола жоюының эндокриндіктерді ( бөліп шығарушылар -
өнімдер , гормондармен аталатындар қанға ) және - ( дене бетіне бөліп
шығарушы құпиялар , ішкі мүшелердің сәулесіне ), ал механизммен ( тәсілге )
құпия біржола жоюының ( тор құрылымдары бұзу ), - ( құпияға айырылумен
жоғары цитоплазма бөлімдері – терлік , сүттер ) және голокринные (
торлардың толық қиратуымен , бөліспен олардың құпияға үзінділердің -
майланғандар ).
Клеткасыз құрылымдарға : клетка аралық зат , симпласті , синцитии, клетка
аралық зат - қалай сондай торлармен дағдыланып жатыр - фибробласты ,
хондробласты , клетка аралық затты көз алдына келген : аморфты затпен ,
коллагенмен, икемділермен және аргирофильными талшықтармен . Өзімен
Симпластіні ұсынып жатыр , салыстырмалы үлкен көлем зат
цитоплазматическогосы , қайсыда болып жатыр емес бір , ал ядролардың жиыны
. Мысалы , көлденең - жолақ бұлшықет талшық , қайда ядролардың саны 100
дананы жетіп жатыр ; түйелердің плацент көп ядролы торлары ; мегакариоциты
.
Синцитии – клетканың ұстатқыштармен цитоплазматикалық байлаулары (
ретикулярлық мата ).
Бақылау сұрақтары:
1. Заттардың транспорттық жүйесі, белок синтезі,
2.Сіңіру және секреттеу жүйесі
3.Қозғалу жүйесі
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11,12,15,19,20,22 ( қосымша )
№ 5 тақырыбы: Қоршаған ортамен клетканың қарым-қатынасы
Жалпы сұрақтары: Физикалық ортадағы клеткаға әсер ететін негізгі
факторлар. Химиялық қоршаған ортаның табиғи және антропогенді факторлары.
Клетка мен организмдердің кооперациясы және бір –бірімен бәсекелестілігі.
Тірі организмдерге қоршаған орта жағдайлары тура немесе жанама әсер ететін
болса, оны экологиялық фактор деп атаймыз.
Факторларды былай ажыратамыз:
1) абиотикалық ( өлі табиғат) – жарық, температура, ауа және топырақ
ылғалдылығы, топырақтың химиялық құрамы, су, атмосфера және т.б.
2) биотикалық - әртүрлі организмдердің түрішілік және түраралық
қатынасы.
3) антропогендік – тір табиғатқа тікелей адамның қатынасы.
Экологияның басты мәселелерінің бірі – тірі организмдердің қоршаған орта
шарттарына табиғи сұрыпталу барысында бейімделушілігін (адаптациясын)
зерттеу. Температура факторына тән: пойкилотермді (суыққанды жануарлар
–орта жағдайына байланысты дене темтературалары құбылмалы тұрақсыз
жануарлар) ; оларға барлық омыртқасыздар, сонымен қатар балықтар,
бауырыменжорғалаушылар, қосмекенділер және сүтқоректілердің кей түрлері
жатады; ал орта жағдайына байланысты дене температуралары теңесетін және
азды-көпті температураға әсер ететіндер – гомойотермді (жылықанды
жануарлар – дене температуралары қалыпты, қоршаған орта әсеріне тәуелсіз);
оларға құстар және сүтқоректілер жатады. Ал енді жарықтың ролі организмдер
тіршілігінде әртүрлі болып келеді. Біріншіден, жарық - жасыл өсімдіктер
үшін фотосинтез энергия көзі; екіншіден, күн сәулесінің жылулық әсері;
үшіншіден, жарық- көптеген тіршілік процестеріне қатысады, әсіресе,
жануарлар мінез-құлқын реттеп, тітіркендіргіш әсер береді. Көптеген
организмдер ( жануарлар, өсімдіктер, аэробты микроорганизмдер) үшін
молекулалық оттегінің ролі жоғары, өйткені клеткалардың тыныс алуына
қажет.
Бақылау сұрақтары:
1.Қандай факторлар клеткаға әсер етеді?
2.Клетка мен организмдердің кооперациясы және бір-бірімен бәсекелестілігі
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11-23 ( қосымша )
№6 тақырып: Ядролық геномның ұйымдасуы және эволюциясы
Жалпы сұрақтары: Клетка ядросының ұйымдасуына қазіргі кездегі көзқарас.
Ядролық саңылаулардың және ядролық қабықшалардың құрылысы. Хромосоманың
құрылымы және репликациясы. РНК процессингі және синтезі. Геннің
экспрессиясының бақылануы. Клетка дифференцировкасы және оның гендер
экспрессиясымен байланысы. Геннің экспрессиясы және репрессиясындағы ядро
мен цитоплазманың рөлі. Детерминация және компетенция
Ядроның жасушаның өмірінде алатын физиологиялық маңызына баға берген
кезде екі жағдайды айыра білу керек:
1) Генетикалық функциясы және жасушаның дамуына ядроның тигізетін әсері.
2) Жасушадағы ядроның метаболикалық қызметі.
Осы екі жағдайда клетканың ядро-цитоплазмалық дифференциялауын білдіреді.
Ядро мен цитоплазма бір-бірімен байланысты жүйені құрайды, олар бір-
бірінсіз ұзақ уақыт тіршілік ете алмайды. Ядроның формасы жасушаның
формасына байланысты болады.Ол шар тәрізді де болады. Мысалы:лимфоциттер,
мультиполярлық, нейроциттер. Цилиндір тәрізді немесе призма тәрізді
жасушалардың ядролары элипсойд тәрізді болып келеді. Мысалы: бұлшық еттер,
кейбір эпителлилер. Ядроның түрі жасушаның функционалдық жағдайына қарай да
өзгеріп отырады. Көптеген тірі жасушаларда ядро оптикалық гомогенді
болады, ядроның қабығы ғана көрінеді, оның ішінде бір немесе бірнеше жарық
сәулесін сындыратын ядролық денелері болады. Басқа тірі ағзаларда ядро
жасушалары ядрошықтардан басқа әр-түрлі көлемдегі гранулалардан тұрады.
Олар ешқандай құрылымсыз ядро сөлімен қоршалған. Ядроның үлес салмағынан
көп болады. Ал ядроның құрамындағы заттардың ішіндегі ең көп үлес салмағы
бар ол ядрошық. Одан кейін хроматин сонан соң ядро сөлі. Ядро реакциясы
әлсіздеу негізді РН 7,4-7,8 болып келеді, ал цитоплазма реакциясы әлсіздеу
қышқылды РН 6,6-6,8 болады. Ядроның негізгі салмағын 70-90% белоктар
құрайды. Ядро белоктарының арасынан нуклейн қышқылдарымен бойланысы бар
нуклепротеид белоктарын айтуға болады. Көптеген жағдайда ядродағы ДНК
концентрациясы РНК концентрациясынан артық болады. ДНК хроматин ядроларына
жинақталған, ал РНК ядрошықтарға да, хроматиндерге де және де
цитоплазманың әр-түрлі органоидтарында жинақталған. Ядрошық РНК
концентрациясы, ядроның ядрошықтан тыс бөлігіндегі концентрациядан
әлдеқайда жоғары болады.
«Хроматин» терминін өткен ғасырда ядроның боялатын құрамы деп
атаған. Хроматин құрамының көпшілік бөлігі негізгі бояулармен боялады,
кейбіреуі қышқыл бояулармен боялады. Ғасырдың бас кезінде хроматин
құрылымының өзгеріп тұруын жасушаның функционалдық жағдайымен
байланыстырып отырған. Тірі ядрода хроматин бар екендігін көптеген
ядрошықтардың тегіс емес пішіндерінен байқауға болады. Морфологиялық
жағынан қарағанда ядрошық жанындағы хроматин және хромоцентрлар
ядрошықтармен байланысты хроматин құрылымдарының бір тұтас жүйесін құрайды.
Тірі бөлінбейтін ядроның микроскопиялық суреті жасушаның жағдайына
байланысты екенін білеміз..
Цитохимиялық реакция хроматин құрамында нуклейн қышқылдары ДНК және
РНК, липидтер және негізгі қышқылды белоктарға тән бірнеше аминоқышқылдар
бар екені анықталды. Хроматиннің негізгі бөлігі митотикалық хромосомдар
сияқты нуклеопротеиндтерден (ДНК)тұрады.
Хроматин құрамына нуклеин қышқылдары да кіреді. Нуклейн қышқылдары бір-
бірімен заңды қатынастарымен байланысқан. ДНК-ның молекулярлық салмағы
жасушаның басқа заттарының молекулярлық салмақтарынан артық болады.
Жасушаның құрамының ең тығыз бөлігі ядрошық болып табылады.
Ядрошықтың шамасы жасушаның физиологиялық жағдайына байланысты өзгеріп
отырады.
Ядро сөлінің құрамына ядроның көптеген ферменттері және
гликопротейдтер сияқты әр түрлі белоктар кіреді. Электронды микроскоп
зерттеулері ядро сөлінің тығыздығы және көлемі әр түрлі болып келетін
гранулалар табылды.
Жасушада ядроның маңызы өте зор.
Бақылау сұрақтары:
1. Интерфазалық клетканың құрылысын атаңыз
2. Ядроның құрамына және қызметіне анықтама беріңіз
3. Ядрышықтың құрамына не кіреді?
4. Ядро шырынына не кіреді?
5. Хроматинді құрылымыға не кіреді?
Әдиебеттер: 1-10 (негізгі), 11-23 ( қосымша)
№7 тақырыбы: Клетка бөлінуінің механизмідері
Жалпы сұрақтары: Клеткалардың бөлінуі және өсуі. Клетка циклының фазалары
және олардың бір–бірімен байланасы. Сүтқоректілердегі клетка бөлінуінің
реттелуі. Митоздың стимуляция факторы. Циклиндер. Алғашқы және кейінгі
қалдырылған жауапты қамтамасыз ететің гендер. Миграциялаушы клеткалар.
Бағана клеткалары және олардың популяциясын реттеу. Патологиялық және
қалыпты жағдайдағы бағана клеткалардың рөлі.
Тіршілік циклы әрбір жасушада екі кезеннең тұрады: 1) интерфаза (екі
кезенің арасындағы бөліну), 2) бөліну. Тіршілік цикл бойы ядро күрделі
қатарларға түседі, бірақ күнделікті өзгерістерге, сол уақытта ядролық
қабықша және ядрошық өзгереді, ал хроматиндік зат конденцияланады. Ядро мен
хромосомды зерттей отырып, қызыға түсесін, өйткені олар тұқым құалаушылық
қызметтерінде ең маңызды роль атқарады. Тұқым құалаушылық белгілер
хромасоманың химиялық бөлігінде болады, және ол жеке компонент ядро
құрамында кездеседі. Хромасоманың химиялық құрамы ДНК, РНК
макромолекулаларынаң, кіші молекулалық негіздік белок-гистонаң қышқыл
белотан тұрады. Әрбір хромасомада центромера болады, бұл хромасоманың тең
ортасы. Центромераның орналасуы әр түрлі хромасомаларда әрқилы болуы
мүмкін. Атқаратын қызметіне қарай хромасомалар екі түрлі болады: 1)
аутосомалар, 2) жыныстық хромасомалар. Тұқымқұалаушылықтың материалдық
негізі ұрпақтан-ұрпаққа жасушалардың бөлініі арқылы жүзеге асады. Аналық
және аталық гаметалар қосылғанда, жасуша ұрпақтанады, ұрпақтанған
жасушаларды «зигота» деп аталады.Жынысты жолмен көбею кезінде сперматозоид
пен жұмыртқа жасушалары ядроларының өзара қосылу барысында пайда болады.
Аталық және аналық жыныс бездерінде жасушалар дамиды. Жыныссыз көбею
кезінде жасушадан бүкіл организм түзіледі. Митозды немесе кариокинезді 1879
жылы П.И. Перемежко мен В. Флеменг жазған. Бөлінетін жасуша төрт кезеннең
өтеді. Олар ядро мен цитоплазмадағы өзгерістерге қарай профаза, метафаза,
анафаза және телофаза деп аталады. Мейоздың митоздан ацырмашылығы сол,
біріншіден-оның интерфазасы өте қыска, екіншіден ядросы қатар екі рет
бөлінгендіктен, жасушаның хромасом саны екі есе азаяды, үшіншіден-ол
митоздан ұзақ жүреді, әсіресе, оның профазасы бірнеше күннен жылға дейын
созылады.
Хромосомаларда келесі өзгерістер болады: 1) субмикроскопиялық
өзгерістер, молекулярлық денгейде пайда болған-гендік мутация, 2)
микроскопиялық өзгерістер, жарық микроскопты арқылы анықталған. Мутацияның
келесі түрлерін айырған:
1. Хромосома сегменттерінің жоюлуы-жетіспеушілік немесе деляция.
2. Хромосомаға сегментердің қосылуы-дупликация.
3.Хромосомааралық немесе хромосомашілік сегменттердің материал
жолымен тарамдалуы-транслокация.
4.Хромосомашілік тарамдалу материалы қандай да бір сегментің 180
бұрылуынан;гендердің хромосомада орналасуы керсінше- инверсия. Егер де
қандай да бір сегмент хромосомада 2 рет немесе бірнеше рет болса, онда оны
абберация , дупликация деп атайды.
Бағаналық жасушалар ұлпалардың ұрықтық дамуында, организмнің көптеген
ұлпаларында болып, үзілмейтін қабілетті қолдап, сирек бөлініп, бұзғыш
факторлар әсеріне тұрақты болып, басқа жануарларды дамыта алады.
Алғашқы жалғыз құрушы жасушадан пайда болатын ұқсас жасушалар тобын-
вегетативтік өскін (клон) деп атайды.
Негізін салушы элементтердің барлығы бағаналық жасушалардан тұрады. Олар
барлық тканьдерде эмбриондық даму мен көптеген жетілген организмдерде
орналасады.
Бағаналық жасушаның негізгі құрылымы:
1.Өзін-өзі жетілдіру популяциясын түзеді;
2.Баяу бөлінеді;
3.Бүлінген факторларды қалпына келтіреді;
4.Кейбір тканьдерде плюрипотентті, яғни дифференциялық жасушалар дамуының
біраз түрлерінің қайнар көздері болып табылады.
Дифференциялық бағаналардың әсерінен тікелей пайда болған негізін салушы
жасушалар мен жартылай бағаналы жасушалар; белсенді таралады, олар жасушада
ақырын айналады, дифференциялы піскен жасушаларға бастама береді, және сол
тканьдердің функциясының орындалуын қамтамасыз етеді. Камбиальді элементтер
немесе камбий негізін салушы және бастапқы жасушалар тканьдерінің піскен
элементтерінің популяциясына қолдау жасайды.
Орналасуы бойынша камбиальді элементтер тканьдерде локальді және
диффузды болып айқындалады. Локальді камбийдің ерекшелігі, олардың
элементтері тканьның нақты аймағында орналасқан. Бұндай камбийлі тканьге
көпқабатты эпителий, асқазан эпителийі, сілекей безі эпителийі т.б. жатады.
Ал диффузды камбийдің локальді камбийден ерекшелігі оның элементтері басқа
тканьдермен араласып жатады, әсіресе дифференциялы жасушалармен. Бұндай
камбийге қалқанша эпителийі, қалқанша маңы безі гипофиз және т.б. жатады.
Ең негізгі бағана жасушасы ұрықтық жұмыртқа жасушасы болып табылады
(зигота). Барлығымыз білетіндей одан барлық жасушалардың типі және ұқсас
тірі организм пайда болады. Мысалы Америка, Германия, Франция және италияда
адам эмбрионынан бағаналы жасушаларды алу жұмыстарына тыйым салынған.
Қазақстанда бағаналық жасуша терапеясының негізін салған, академик
А.М. Алиев. Қазіргі таңда Кореяда бағаналық жасуша жұмысы бойынша бес
мемлекеттік бағдарлама жұмыс істейді.
Бақылау сұрақтары:
1.Клеткалардың бөлінуі және өсуі
2.Клетка фазалардың және олардың бір-бірімен байланысы
3.Бағана клеткалары және олардың популяциясың реттелуі
4. Патологиялық және қалыпты жағдайдағы бағана клеткаларының рөлі
Әдиебеттер: 1-10 ( негізгі), 11-23 ( қосымша )
№ 8 тақырыбы: Биомебрананың құрылымы, қызметі және молекулалық ұйымдасуы
Жалпы сұрақтары: Биомембрана тұрақтылығын анықтаушы факторлар.
Биомембрананың ультрақұрылымы мен химиялық құрамы. Белоктар мен липидтердің
биомембранада шоғырлануы. Мембрана ішіндегі компоненттердің молекулааралық
байланыстары мен қозғалысы
Даниели және Давсон липид және протеид қабаттарынын тұратын шекаралық
мембрана үлгісін ұсынады. Оның негізгі үш қасиеті болмақ: 1) липидтерде
еритін заттардың өтімділігі (өткізгіштігі), 2) төменгі үстіртін керу, 3)
үлкен электрлік кедергі.
Бұл авторлардың мәліметтері бойынша жасушалық мембрана липид
молекулаларының екі немесе одан да көп ассиметриялық мономолекулярлық
қабаттарынан құралады. Жасушалық мембраналар әр түрлі болғанымен, олардың
барлығы да 40% липидтерден, 60% белоктардан турады. Плазматикалық мембрана
және оған жанасып тұрған цитоплазма қабаты кейбір жасушаларда арнайы әр
түрлі құрылымдар құруы мүмкін.
Жасушаның құрылымының әртүрлі болғанына қарамастан, олардың барлығына
ортақ қасиет, ол олардың цитоплазма қабатының ерекше ролінің арқасында
пайда болуы, жасушаның қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінде немесе олардың
ұлпа және ағза құрамында интеграциялануы. Плазматикалық мембрананың
коптеген эпителилерінен қарым-қатынасы ерекше роль атқаруы. Ядро қабығы қос
мембранадан құралған. Әрбір мембрана бір-бірінен көлденені 20-дан 40 нм
дейін келетін құыстармен бөлінген екі липидтік биоқабаттан турады. Сыртқы
ядролық мембрана, эндоплазматикаляқ ретикулумның мембраналық жүйесімен
байланысты болады. Оның сыртқы қабаты рибосомалармен себілген
эндоплазматикалық ретикулумның құысы перинуклеарлық кеңістікпен байланысты
болғандықтан екеуі де эндоплазматикалық ретикулумның, арнайы бір бөлімі
ретінде қаралады. Ядро қабығының белгілі бір участкелерінде сыртқы мембрана
ішкі мембранамен қосылып ядролық саңылау құрайды.
Плазматикалық мембрана көптеген маңызды биологиялық қызметтер
атқарады. Олардың ішіндегі ең бастылары- қорғау қызметі мен тасымалдау
қызметі. Тасымалдау қызметіне су мен иондарды және молекулалық заттарды
пассивті түрде тасымалдау мен осы заттарды концентрациясының градиентеріне
қарсы белсенді түрде өткізу және жоғары молекулалық қосылыстар мен
компоненттерді тасымалдаудың түрлі формалары жатады. Сонымен бірге жасушада
пайда болған өнімдерді плазматикалық мембрана жасушадан сыртқа шағаруына
қатысады.
Бақылау сұрақтары:
1. Плазматикалық мембрананың құрылысы неде?
2. Қандай қызмет атқарады?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,20,22 ( қосымша )
№ 9 тақырыбы: Клеткааралық сигнализация
Жалпы сұрақтары: Клеткааралық қарым –қатынас. Эндокринді, паракринді және
синапстық жүйенің химиялық сигнализациясы. Екінші реттік мессенджерлер,
клетка бетінің рецепторлары. Бір клеткадан басқа клеткаға сигнал беру
жолдары. Арахидон қышқылының және оның туындыларының клеткашілік
сигнализация процестеріне қатысуы Cа+ рөлі. STAT- белок көмегімен сигналды
клткалық рецепторлардан геномға жеткізу
Жасушаның тіршілік белгілеріне- заттардың алмасуы, көбеюі, қозғалуы,
өсуі, тітіркенуі, қартаюы, өлуі, секрет бөлуі және жасушаның бөлунуі
жатады.
Заттардың алмасуы арқасында, жасуша ортадан қоректік заттарды
қабылдайды, оны ыдыратып, сініріп, онан кейын қажетсіз заттарды сыртқа
шығарады. Заттардың алмасуы жасуша тіршілігін сақтаудың негізгі шарты: оның
өсуі, дамуы және қызмет атқаруының қайнар көзі болып табылады. Заттардың
алмасуынсыз тіршілік болуы мүмкін емес. Зат алмасуының төрт жолы
болады: 1) осмос және диффузия бұл физика әрекеттері, жасуша қабыгының
көмегімен жүреді, 2) фагоцитоз жануарлар организмінде қоректену және ас
қорыту қызметін птқарады, 3) пиноцитоз Бұның түсу жолы фагоцитозға ұқсас.
Бар айырмашылығы, егер жасушаға фагоцитозда ірі, әрі қатты түйіршіктер
ретінде өтеді. Сөйтіп, цитоплазмаға түскен заттар, олардың органоидтарына
болатын ферменттердің әсерімен қортыла бастайды, 4) сіңіру жануарлар ащы
ішегінің шырышты қабығындағы, бүйрек түтікшелеріндегі эпителий
жасушаларында өтеді. Жасушаның өсуі, қобеюі тек зат алмасу әрекетінің
негізінде ғана жүреді. Егерде ассимиляция диссимиляциядан басым болса. онда
жасушалар өседі. Кейбір жасушалар өмір бойы шетінен жойылып, жаңа
жсушалармен алмасып отырады. Мәселен, жарақаттың жазылып, сүйектің сынған
жерінің бітуі жасушаның көбеюі арқасында жүзеге асады.
Жасуша қозғалысы. Оның екі-белсенді, жігерлі (активті) және ырықсыз
(пассивті) түрлері болады. Белсенді қозғалыс жасушаның өзіне тән жылжыту
мүшелері, арнаулы ерекшеленген түзілістері арқылы байкалады. Оларға- қыл
аяқтылар , шыбыртқы, кірпік тәрізді құрылыстар немесе жасуша ішіндегі
жиырылатын фибрилдер (бұлшық ет талшықтары мен жасушалары) жатады. Ырықсыз
қозғалыс жасушаның тіршілік қасиеттерімен байланыссыз, механикалық
себептердің әсерінен болатың қозгалыс. Оған қан ағысымен қабат жүретін қан
жасушаларының қозғалысы жатады.
Тітіркенгіштік- организмнің сыртқы орта өзгеруіне қарай әрекет
жасауның бір көррінісі. Оны тудыратын факторлар тітіркендіргіштер деп
аталады. Оларға әртүрлі химиялық, сәулелік, электр құбылыстары және басқа
түрлі энергиялар жатады.
Жасушаның қартаюы және өлуі- тітіркенгіштікті тоқтатпаса паранекроз
немесе жансызданудың қасы некробиозға аусады да, біртіндеп жасуша өле
бастайды. Бұл кезде эндоплазмалық тор өз құрылысын, әрі қызметің доғарады.
Ядро ісінеді де, ериді, оны- кариолизиис деп атайды. Жасуша қартаюның үш:1)
физиологиялық, 2) әдеттегілік, 3) қалыпты жағдайдан ауытку түрлері болады.
Қартаю генетикалық, экологтялық факторларға өте байланысты. Қартаймау үшін
қүнделікті күн тәртібін сақтау керек, әсіресе мезгілінде тамақ ішіп, ұйқтау
керек.
Жасушаның секрет бөлуі деп, жасушанын секрет құруын, оған оның
құрамындағы барлық элементтер қатысуын айтады. Секреттерге- ферменттер,
гормондар, сілекейлер т.б. жатады.
Жасушаның бөлінуі. Көп жасушалы жануарлар жасуша негізінен екі
түрлі әдіспен бөлініп, көбейеді. Оның біріншісі, күрделі бөліну- митоз,
екіншісі, тікелей бөліну- амитоз. Мүнда ядро екі, бірнеше бөліктерге
бөлініп, сонымен цитоплазма созындысына айналып, жана жасушалар түзіп,
тікелей бөліну жүреді. Бұлардан басқа, жасушаның бөліну түрлеріне- мейоз
және эндомитоз жатады.
Бақылау сұрақтары:
1. Клеткааралық және клеткаішіліқ байланыстар
2. Регенерация дегеніміз не?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20,22 ( қосымша )
№ 10 тақырыбы: Цитоқаңқаның ұйымдасуы
Жалпы сұрақтары: Қозғалысты қамтамасыз ететін орындаушы механизмдердің
негізгі типтері мен молекулалық ұйымдасуы. Цитоқанқаның транспортты және
тітіркену қызметі. Микротүтікшелер мен актинді жіпшелердің полимеризациясы
және өзара әсерлерінің негізінде қамтамасыз етілетін қозғалыс жүйесі.
Цитоқанқаның құрылысы және қайта құрылуы. Тубулиндер, G және F актин,
миозин, МАР, БАМ басқа цитоқанқа құрылымының негізгі болатын белоктар.
Микрофиламеттер, микротүтікшелер, аралық филаменттер
Ортадағы тұздар концентрациясына олардың активтігінің тәуелділігі,
электр тогындағы қозғалғыштығы мен серологиялық қасиеттері түрліше болады.
G және F- актин, миозин және басқа ақуыздар- цитоқаңқаның құрылымы.
Тасымалдау және қысқарту функциясының цитоқаңқасы.
Цитоқаңқа (цитоскелет)- қозғалмайтын қаңқа емес, тығыз филаменттер
(талшықтар) мен қуыс түтіктерден тұратын майысқақ күрделі жүйе.
Бұл цитоплазмада орналасқан тірі жасуша. Ол барлық жасушаларға,
эукариоттарға да (жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және
қарапайымдылар) прокариоттарға да қатысады. Тiрi организм құрылысының ең
ұсақ құрылымы, қызмет бiрлiгi, басты негiзi - жасуша (торша, клетка, грек.
- «суtоs», лат. - «сеllulа»). Ол прокариотты (лат. prо - дейiн, kа´уоn -
ядро; ядросының айналасында - жарғағы болмайды, хромосомалары цитоплазмамен
тiкелей байланысады. Цитоплазмасында - митохондрийлер, хлоропластар
кездеспейдi, рибосомалар мөлшерi кiшi болады. Мейозбен бөлiнбейдi. Оларға -
бактериялар, актиномицет, көк-жасыл балдырлар, вирустар жатады), эукариотты
(грек. еu - толық, ядролы, көп жасушалы организмдер, ауыл шаруашылық малдар
жасушалары), әртүрлi (қарапайым домалақтан таңқаларлыққа дейiн) болып, әрi
дене (көбеюден басқа қызметтердi толық атқарады) және жыныс жасушалары
(аналық - жұмыртқаклетка, аталық - сперматозоид) деп бөлiнедi. Дене
жасушасы әдетте қосарланған (диплоидты) хромосома жиынтығын, жыныс
жасушалары дара (гаплоиды) хромосома жиынтығын сақтайды. Жасушалардың
бәрiнде iшiн сыртқы ортадан, көршi жасушадан бөлiп тұратын сыртқы қабығы
(плазмолемма, плазмалық жарғақша (грек. plаsmа - iркiлдек сұйықтық; лат.
«mеmbrаnо» - жарғақ), гиалоплазмасы (грек. hyаlоs - шыны; матриксi-құрылысы
әр тектi, құрамы, iшкi тiрегi), тұрақты, тұрақсыз қосындылары бар -
цитоплазма (грек. «kytos» - жасуша); хроматин (грек. chrоmа - түс), ядрошық
(лат. nuclеоlus), қабық (кариотека - грек. kаryоn - ядро, thеkе - қабық),
шырын (нуклео-, кариоплазма, кариолимфа), белоктiк негiз сақталатын - ядро
болады. Организмде жасуша туындылары жасушасыз құрылымдарда кездеседi.
Оларға - симпластар (грек. syn - бiрге, plаstоs - жасалған; остеокласт,
трофобласт сыртқы қабаты, қаңқалық бұлшық ет талшығы), синцитийлер (грек.
syn - бiрге, суtоs - жасуша; даму жолындағы сперматозоидтар), жасушааралық
заттар (коллаген, эластин, аргирофильдi талшықтар, аморфты зат), өз
қызметiн аяқтап, ендi оны жалғастыра алмай, басқа қызметке бейiмделе
бастаған жасуша туындылары (эритроциттер, қан тақташалары, эпидермистiң
мүйiздi қабаты, шаш, тырнақтар) жатады. Жасушаның жалпы құрылыс
ерекшелiктерiн, қызметiн зерттейтiн iлiмдi - цитология, немесе жасуша
биологиясы деп атайды. Ол жасуша құрылымын, өтетiн физиологиялық
процестерге қатысуын, реттеу жолдарын, құрамбөлiктер өндiруiн, орта
жағдайына орай жасушалар бейiмделуiн, түрлi әсерлерге реакция жасауын,
жасушаның дерттанулық өзгерiсiн зерттейдi. Жасуша анықтамасын тұңғыш 1861
ж. немiс ғалымы Макс Шультце «жасуша-iшiнде ядро жататын протоплазма
кесегi. Ол толық тiршiлiк қызметiн атқаруымен сипатталады, оның тiршiлiк
ортасы протоплазма болып келедi. Плазмолемма қызметтерi: жасуша қабығы
екiншi жасушаны, жасуша аралық заттекті танып, оларға (талшықтарға,
негiздiк жарғақшаға) жапсырыла алады; заттарды, бөлшектерiн цитоплазмаға,
одан тасымалдайды; сыртында арнайы сезiмтал жүйке ұштары орналасатындықтан
гормон, медиаторлар, цитокиндер, басқада хабаршы молекуламен өзара iс-қимыл
жасайды. Цитоплазма - қоршап тұрған ортадан плазмолеммамен шектелiп, құрамы
гиалоплазма, тұрақты және тұрақсыз қосындылардан тұратын жасуша құрам
бөлiгiнiң бiрi. Гиалоплазма (грек. hуаlinоs - шыны, мөлдiр), цитозоль,
жасуша шырыны, матриксi -жасуша құрамын бiрiктiрiп, бiр-бiрiмен химиялық
қатынасын қамтамасыз ететiн, күрделi коллоид жүйесi, iшкi тiрегi. Тұрақты
қосындылар (органелла, органоид, грек. «оrgаnоn» - ағза, мүше; «еidоs» -
түрi) - арнайы қызметтер атқаратын, құрамында әртүрлi молекулалар саны бар,
мөлшерi 20 нм-ден 10 мкм дейiнгi жарғақшалы, жарғақшасыз құрылым.
Жарғақшалыларға-цитоплазмалық тор (эндоплазмалық ретикулум), тақташалар
кешенi (Гольджи аппараты), митохондрий, лизосома, пероксисома,
жарғақшасыздарға - рибосома (полирибосома), жасуша орталығы, цитоқаңқа
элементтерi (микротүтiкше, микро-, аралық өскiндер (филаменттер) жатады.
Цитоплазманың тұрақсыз қосындылары, уақытша құрамбөлiктерi, жасуша зат
алмасуынан жиналатын өнiмдерге байланысты болып, қоректiк, секреттiк,
экскреттiк (сыртқа шығарылатын зат), бояутектiк (пигменттiк) деп бөлiнедi.
Қоректiкке май, көмiрсу, белоктар жатады. Ядро (nuсlеus) - жасушаның басты
құрамбөлiктерiнiң бiрi, тектiк аппарат ұстайды. Тектiк хабарды сақтап,
таратады, ұрпақтан ұрпаққа бередi. Кезеңаралық жасуша ядросы кариолеммадан
(қабығынан, қабықшасы), хроматиннен, ядрошықтан, кариоплазмадан (ядро
шырыны, iркiлдек шырын) тұрады.
Тубулин- микротүршіктердің құрамды бөлігі, диаметрі 4 нм шамасындағы
кішкене глобулалық белок. Тубулиннің α және β деп белгіленетін екі түрі
бар. Тубулиндердің құрамында микротүтікшелерді құрауға қажет ГДФ-тің көп
мөлшері үнемі байқалады. Микротүтікшелердің құрамында тубулиндердің басқа
молекулалық массасы жоғары қосымша белоктар болады. Оларды ішіндегі
маңыздыларының бірі қозғалу процесі кезінде энергияны тасымалдауға жауап
беретін динеиндер. Молекулалық массаларымен ажырайтын динеиннің екі формасы
белгілі. Динеин 1-нің молекулалық массасы 600000 тең, диниен 2-нікі 700000-
ға жуық. Қоршаған
Цитоқаңқаның компоненттері микротүтікшелер мен тығыз филаменттер
(талшықтар). Филаментер диаметріне байланысты жіңішке (6-7 нм), аралық (8-
10 нм) және жуан (15-20 нм) филаментер болып бөлінеді.
Цитоқаңқалық элементер жасушаның ішкі тірегін құрайды, жасушаларды өзара
байланыстыру қызметтерін атқарады және жасушааралық қозғалыстарға қатысады.
Филаменттер жасушаның шетінде жиналған немесе цитоплазмада тегіс
орналасқан тор құрайды.
Актин мен миозин бірінші рет бұлшықет жасушаларында байқалған қимыл
жүйесіне жауапты белоктар. Қазіргі кезде барлық жасушаларда байқалғаны
анықталды. Жіңішке актиндік филаминдерді «цитосүйектер», ал жуан миозиндік
филаменттерді-«цитобұлшықеттер» деп атайды.
Актин бірнеше функциялық қызмет атқарады. Мысалы, жасушаның пішінін сақтау
мен оның өзгеруіне, митозға, жасушалардың қозғалуына, цитоплазманың
қозғалуына және т.б. қатысады.
Миозин өзінің құрылымы жағынан актиннен өзгешелеу. Миозин екі ауыр жіне
екі-төрт тізбектен тұратын ірі белок. Бұлшықет талшықтарында миозин
малекулалары жуан жіптер деп аталатын шоғырлар құрайды. Миозин актин сияқты
скелет еттерінде болуымен бірге жасушалардың басқа көптеген типтерінде де
кездеседі, бірақ оның саны актинге қарағанда аз болады. Мидың жасушаларында
миозиннің мөлшері 0,5% (актин 10%), фибробластлердің жасушаларында-жалпы
белоктың 3%-ын құрайды. Әр түрлі жасушалардан алынған миозиндер бір-біріне
ұқсас болады.
Актин мен миозин өзара байланысып актомиозин кешенін құрайды. Актин өз
бетінше жиырыла алмайды. Оның жиырылуы үшін энергияны айналысқа түсіретін
компонент болуы керек. Бұның міндетін миозин атқарады.
Бақылау сұрақтары:
1.Цитоқанқаның ұйымдасуы ?
2.Цитоқанқа қандай қызмет атқарады ?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,16,20 ( қосымша )
№11 дәріс тақырыбы: Клеткадағы энергияның түрлену механизмдері
Жалпы сұрақтары: Энергия түрленнуінің алғашқы механизмі, редокс циклі және
клетка цитозоліндегі макроорганикалық қосылыстардың синтезі. Тотығу
фосфорлану және фотосинтетикалық процестердегі энергияның түрленуі. АТФ
синтезінің хемиосмостық теориясы. Энергия түрленуінің екінші реттік
механизмі Механикалық қозғалысты, трансмембраналық заттардың тасымалдануын,
биосинтезді, клетка бөлінуін энергиямен қамтамасыз ету жолдары
Жасуша механизмді альтерациясында инициялдық және бастаушы қызметінде
жиі ұштасады. Энергия жинау ресинтезі кезеңдерінде анықтап қарасақ, АТФ -
көліктің , сонымен қатар энергия пайдаланулары АТФ пен бірдей.
АТФ ресинтезі оттек тапшылығы нәтижесінде және метаболизм
субстраттарының матадан жасалған дем ферменттерінің белсенділіктерінің
төмендеулері, зақым келулер және митохондриялардың қиратулары, Кребс цикл
реакциялары және молекулалық оттекке электрондардың тасымалдауын жүзеге
асып жатыр , кездесетін – АДФ бұзулып жатыр .
Макроэнергиялық байланыстарда АТФ энергиясы нормада; оның синтезі
орындарға: митохондриялардан және гиалоплазмалардан эффекторлы құрылымдарға
( миофибриллдер, мембрандық иондармен « насостарға» және т.б.) жеткізіп
отырады. АДФ ферментті жүйелерінің қатысуымен - АТФ - транслоказы (
адениннуклеотидтрансферазы ) және креатинин - фосфокиназы ( КФК ) болып
табылады.
Адениннуклеотидтрансфераза энергиясы фосфатты байланыс макроэргияны
қамсыздандырып жатқанда АТФ митохондриялардың матриксынан олардың ішкі
мембранасы арқылы онан әрі креатин креатинфосфата білімімен , біліммен
АДФқа креатинфосфата фосфатты тобын тасып, клеткалы құрылымдардың КФК
эффекторлы цитозоль түзеді. АТФ , және жасуша тіршілік әрекеті
процестерінде қолданылып жатыр Энергия ферментті жүйелері әртүрлі
патогендік агенттермен сонымен қатар зақымдалған болса да, жалпы ұстау
фонында не себепті биік тіпті АТФ торында оның тапшылығы (жасуша
гипоэргозы ) энергия шығыны - үрлеуші құрылымдарда дамуда .
Торлардың энергиямен қамтамасыздандырылуының бұзуылу тәртібінің
жойылуы олардың тіршілік әрекетінің жеткілікті өнім шарттарында дамып
жатқандығының дәлелі. Механизмдердің зақым келу нәтижесімен энергия
пайдаланулары төмендеу шотының артынан ең алдымен АТФ белсенділіктері (
АТФаза - томиозин , +, Na +- тәуелді АТФаза плазмолеммалар , Mg 2+- тәуелді
АТФазы «кальций») болуы мүмкін. Демек , жасушада нормалы немесе жоғары
ұстау шарттарында тіпті жасушаның тіршілік әрекеті тәртібінің жойылуын АТФ
негізге алып отыр .
Жасушалардың мембрандық аппарат функциялары ферментті жүйелердің,
иондардың және сұйықтықтың теңдігінің , сонымен қатар жасуша реттеуі
механизмдерінің энергиямен қамтамасыздандыру тәртібінің бұзылуын жою
факторларының біреуімен ғана өз кезегінде байланыстырады.
Организмде кальций иондарының ролін Рингером деген ағылшын биохимигі
1883 жылғы алғашқы рет көрсеткен. Көп кешікпей Са2+ жетіспеушілігі жанында
жасушадан тыс сұйықтықта болып жатқандығын айқындады :
¦ қан тоқтатудың бұзылуы ;
¦ организмдегі қатты маталар құрылымының өзгеруі ;
¦ клетка аралық әрекеттестіктің бұзылуы .
Егер мембраналардың бүтіндігін бұзсылса, онда каналдардың 3 түрі
арқылы саны торға Са 2+ тигізіп жатыр :
¦ хемосезгіш Са2+- канал , арнайы фармакологиялық дәрілермен ашық
байланысады ;
¦ жылдам потенциал – Са-ге тәуелділер 2+- канал , мембрана қайтадан
зарядтау қысқа мезгіліне дейін ашылады ;
¦ баяулар потенциал – Са мен тәуелділер 2+- канал , клеткалы мембрана
деполяризациясы шоттың артынан тұрақты ашық байлануы. .Гиперкальциемии
шарттарында , сонымен қатар бұзу жанында - процестердің қабыну жанында ,
гипоксии Са артық сан түсуі 2+ торға баяу каналдармен нақ байлаулы .
Жасушадан кальций қашықтауларының бұзылу себептері
Негізінде бұлардың бұзулары - мембрандық насостардың зақым келтіріп
жатқандығында:
• гипоксии ;
• ашығуда ;
• Кребс циклы ферменттерінің белсенділігінің бұзуында;
• процестердің бытырап кетуінде тотықтыратындығы - ;
• АТФ креатинфосфатты митохондрияларынан транспорттық жүйенің
бұзылуында.
Митохондриялардың бұзылуы Са2+- шоғырлаушы функциясы. Жасушада да 2+
Са сандары ұлғаюға ертіп әкеліп жатыр . Барлығы келесі себепті факторларды
көрсетіп отыр:
• тор гиперфункциясы , жоғары шығынмен бірге жүрілуші АТФ ;
• гипоксиямен матадан жасалған ;
• азаю - осмотикалық қысымдар , ауыр металдардың тұздардың әрекеті .
Барлық митохондриялардың ерекшелігі ісіп-кебуінің себебінін сипаттап
беріп жатыр .
Бақылау сұрақтары:
1 Клетканы энергиямен қамамасыз ету.
2. Энергия түрленуінің алғашқы механизмі?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,16,20 ( қосымша )
№ 12 дәріс тақырыбы: Митохондрийдің, пластидтердің молекулалық және
ультрақұрылымы
Жалпы сұрақтары: Митохондрийдің, пластидтердің молекулалық және
ультрақұрылымы. Жоғарғы организмдердегі клеткаларындағы компартмендер
Жасушадағы және ондағы заттардың қозғалуы
Өсімдіктер жасушасының ең негізгі ерекшелігі мықты торша қабаты-
қабықтан тұрады және ол плазмалық мембрананы қоршап, қорғап жатады. Бұл
қабат өсімдіктер жасушасына механикалық біріктік береді. Ең алғаш
микроскоптың комегімен қалың жасуша қабатын Р.Гук тапта да, оны жасуша деп
атады. Жасуша қабығы целлюлоза және пектинен тұрады. Қөп ткандерде жасуша
күрделі және жоғары дифференцианалды құрылымда болады. Кейбіреуінде
біріншілік, екіншілік, үшіншілік қабықтар болады. Бұл үш қабық бір-бірінен
микрофибрилдердің орналасуыны бойынша және химиялық құрамы бойынша
ажыратылады.
Біріншлік және еіншілік қабықтар негізінде полисахаридтердің
целлюлозасынын тұрады. Біріншілік қабықта басқа да лигнин және суберин, ал
жасуша эпидермисында кутин берік жоғары қатар түзеді де, жасушаны судың
құргап кетуінен сақтайды. Саңырауқұлактар мен дрожжылардың жасуша қабаты
хитиннан турады. Кейбір ткандерде үшіншілік қабық болады, ол екіншілік
тканің ішеі құрамына кіреді және спецификалық құрылымнан, химиялық
заттардан тұрады да боялу реакциясы жүреді. Бұл қабық негізінен
целлюлозадан, ксиланадан тұрады.
Плазмадесма цитоплазмамен жатасып жатады, бірақ бір-біріне
қосылмайды. Электронды микроскоппен қарағанда плазмодесманың ішінде бір
жасуша екіншісіне еніп жатады да жұка плазмалық жарғақсасы болады. Осы
плазмадесма арқылы вакуоль немесе вакуольдік жүенің цистерналары
байланысады. Бүндай байланыс жасуша аралық заттардың циркуляциясын
қамтамасыз етеді.Протопласт белокты-липоидтық мембранадан тұрады. Ядро
протопластың орталық бөлігінде орналасады және диаметрі 300 А0 болатын
доңгелек саңылыулар жинақталған қабықшамен қоршалған. Ядро ішкі құрылысы-
ядрошық қабықшасы жөқ.
Вакуольді жүйе жасушаның дифференциалану уақытында цитоплазмамен өте
тығыз байланыста болады. Бұл процесс вакуольге сұйықтың толуына комектесуі
мүмкін. Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында Гольджи аппараты
цитоплазмада әр түрлі болады. Оны диктиосома немесе гольджисома деп атайды.
Диктиосома доға тәрізді пластина пішінді, митохондиряның мөлшеріндей немесе
одан да кішірек келген жұқа болады. Олар аяқ жағында кенейген, толтырылған
көпіршік тәрізді цистернаның манайында көптеген копіршіктер орналасады,
олар диктиосоманың әрекеттерінің өнімдіреді. Диктиосома цитоплазманың
бойында ретсіз, шашыранқы орналасқан.
Өсімдіктер жасушасындағы митохондрийлер жануарлар жасушасындағы
сияқты болып келеді. Ең манызды мәселе митохонрийлер мен хлоропластардың
арасында туады.
Пластидтер- өсімдік жасушасы протопластың органоиды. Бұларда
көмірсутектердің алғашқы және екінші синтезі жүреді. Осы процесс өсімдіктің
зат алмасуы үшін қажет.Пластидтердің түсі бойынша үш негізгі түрі бар:
түссіз лейкопластар, жасыл түске бояған хлоропластар, жасыл емес
хромопластар.Лейкопластар- түссіз пластидтер, олар өсімдіктердің боялмаған
бөліктерінде болады. Лейкопластардың көбірек тараған түрі- аминопластар.
Оларда моно және дисахаридтерден екінші реттік крахмал түзу синтезі жүреді.
Жасыл пластидтер- хлоропластар фотосинтездегі көмірсутектердің жарық
энергиясың қатусуымен алғашқы синтезінің органоиды болып табылады. Бұл
пластидтер тек жарықта пропластидтерден, не басқа дифинетифті пластид
түрлерінен дамиды. Сары қызыл хромопластар протопластидтерде немесе
лейкопластарда каротиноидтардың жинақталуы нәтижесінде қалыптасады.
Қосындаларды пайда болына қарай 3 топқа бөлуге болады: 1)
пластидтердің (крахмал, май, пигмент) қызметінің нәтижесінде пайда
болғандар, 2) вакуольдер жүйесіне жатқызылғандар (алейрондық тұқымдар,
тұздардың кристалдары), 3) цитоплазмадағы диктиосомалар(майлар, эфир
майлары) қызмет нәтижесінде пайда болғандар.
Зат алмасу процесінің әсерінен азық құрамындағы қүрделі органикалық
қосылыстар энергиясы организмде химиялық, жылу, механикалық және электр
энергиясына айналады.
Диффузия - концентрациясы әр түрлі екі түрлі қоспа қосылғанда,
бұлардың молекулалары бірігеді. Егер конценттірірген қант қоспасын сумен
араластырса, онда қант молекуласы биік концентрациядан төмен концитрацияға
таралады. Сондықтан да екі қоспа арасындағы концентрация айрмашылығы
көбрек болса, диффузия тезірек жүреді.
Фагацитоз – жануарлар организіміде қоректену және ас қорту қызметін
атқарады. Фагоцитоз арқылы жасушаға қою, қатты заттар енеді. Қазіргі
деректерге сәйкес фагоцитоз төрт сатыда өтеді 1) аттракция –
лейкоциттердің бөгде заттарға қарай жылжып жақындауы, 2) аккупация – ақ
түйіршіктердің бөгде заттарды қоршауы, 3) пиноцитоз – жылған аяқтары арқылы
бөгде заттарды цитоплазмаға тарту, сіңіру, 4) лизис – ферментердіің
әсерімен бөгде заттардың ыдырауфы, қорытылуы.
Пиноцитоз – жасушаға қатты заттардан басқа сұйық заттар да енеді.
Бұны 1931 жылы Льюис бақылаған. 1934 жылы Маст пен Дайл пиноцитоздың
маңызын амебаның денесіне белоктардың енуімен анықталды. Амеба белокты
қоспалы ішіп, сонымен қоса жасушыға енбейтін заттарды да сіңіреді.
Сіңіру – деп әр түрлі заттардың жасушылар қабаты мен жасуша аралық
кеңістіктер арқылы қан мен лимфаға өтуін қамтамассыз ететін физиологиалық
процесті айтады. Сіңу кезінде қоректік заттар молекуласы үш мембрандық
тоспадан өтеді: энтороциттің ішек қуысына қараған апиқальдық мембранадан,
жасушалардын цитоплазмалық торының микротүтіктерінен, осы жасушаның
капилярларға қараған базальдық мембранасынан. Кейбір заттар жасуша аралық
соңылаулар арқылы өтеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Митохондрийдін құрылысы және қызметі
2. Пластидтердің құрылысы және қызметі
3. Зат алмасу клеткада қандай жолдармен жүреді
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,16,20 ( қосымша )
№13 дәріс тақырыбы: Тұқым қуалау құбылысындағы жасуша құрылымының ролі.
Жасушалардың криоконсервациялануы
Жалпы сұрақтары: Хромасомалардың құрылысы және қызметі. Жыныс жасушалардың
құрылысы және дамуы. Партогенез. Жасушалардың криоконсервациялануы
Тұқым қуалаушылық цитологиялық негіздері . Хромосомалық қайтақұрулар
және олардың механизмдар . Құрылым және еден торлардың дамуы . Партеногенез-
кішкене денеде электрондық микроскоп арқылы тауып жатыр және түйіршікті
компоненттер . - негізін салушы әйелдердің , фибриллы пісіп жетілуі
барысында бидайдың дәндерлері рибонуклео протеинда қайта құрылып жатыр
қайсылардың көбірек РНК-ның ұсақ молекула содан соң құрылып жатыр (
грануланың ), қайсылармен түйіршікті компонент көз алдына келген . Құрылым
нуклеоплазмада , тор хромосомаларының бар болу түрімен интерфазной келіп
жатыр . Хроматин ( бояу ) ұсақ дәндер және материал торлардың түйінінде
және негізгі бояғыш заттармен боялып жатыр. Хроматин ДНК кешенінен түзеліп
жатыр және ақ тиін және хромосомаларға талапқа сай болып жатыр , дара
құрылымдар сияқты интерфазалы түйінде ұзын , жіңішке қатты бұралу жіптермен
көз алдына келген және байқалмайтын . Хромосомалардан әрбір
спирализации анықтығын олардың ұзындығымен бірдей емес . 2 түрді айырып
танып жатыр - – эухроматин және Эухроматин гетерохроматин . хромосомалардың
сегменттеріне , қостізбекті талапқа сай болып жатыр және транскрипция үшін
ашық ( көшіру ). бұлар сегменттерді жарық микроскопқа боялмайды және
белгілі емес . Гетерохроматинды хромосомалардың конденсацияланған , тығыз
ширатылған сегменттеріне талапқа сай болып жатыр ( не транскрипцияға
арналған қол жетпеу олардың істеп жатыр ). ол негізгі бояғыш заттармен
қарқынды боялып жатыр , және жарық микроскопта гранулалардың түрі болып
жатыр . Сайып келгенде , түйін морфологиялық белгілерімен транскрипция
процестерінің белсенділігі бағалауды болады , ал демек , тор синтетикалық
функциялары . Мынау оның жоғарылауы жанында біреудің пайдасына арақатынасты
өзгеріп жатыр -, төмендеу жанында – түйін функциялары толық басу жанында
гетерохроматина . ұстауы ұлғайып жатыр. Ол мөлшерлерде азайып жатыр ,
гетерохроматин тек қана асырап жатыр және қарқынды және біркелкі негізгі
бояғыш заттармен боялып жатыр . Сондай құбылыс кариопикнозомды аталып жатыр
( нығыздау ). торлардың көпшілігінде Барра кішкене денесі ( гетерохроматина
жиналуы , өңір әйел түрлерге біреу Х - хромосоманың лайықты ) кариолеммыда
жатып жатыр , ал қан гранулоцитахінде түйін кішкентай қосымша бөлік түрі
болып жатыр ( дабылдық шыбықтың ). Бар кішкене дене табуы ( әдеттегі
эпителиялықтарды шырышты қабық торларында ауыз қуыстары ) өңір генетиқалық
анықтамаға арналған диагноздық тесті сияқты қолданылып жатыр ( міндетті ,
әйелдерге арналған , қатысушылардың олимпиадаларды ойындарда ).
деконденсированномда күй-жағдайда біреу молекула ұзындығы ( екі есе
серіппенің ) ДНК , әрбір хромосоманы құрушының , бірдей ортада , ал
түйінде барлық хромосомалардың ДНК молекулаларының жалпы ұзындығы )
құрастырып жатыр , ал интерфазы - дәуіріне – көбірек 4 м . нақтылы
механизмдар , транскрипция уақытына жіптердің және репликацияның бұларды
спутыванию кедергі болушы ( жіптердің синтезі - қайтару ), ашылмаған қалып
жатыр , бірақ ДНК молекулаларының тұтас орамалары қажеттілік айқын .
Клеткалы түйінде мынау байланыстың олардың алғыс айтуды жүзеге асып жатыр
арнайы негізгілермен ( гистоновыми ) ақ тиіндермен . Түйінде ДНК тұтас
орамасын қамсыздандырып жатыр : түйін кішкене көлемінде ДНК өте ұзын
молекулаларының реттелген орналастыруы ; гендердің белсенділік функционал
бақылауы . Өзгертімеген түрде түйінде генетиқалық хабар сақтау функциясын
болып жатыр тек қана тор нормалы тіршілік әрекетіне арналған маңызды мағына
және барлығы организмның . Есептелген , не ДНК репликациясы жанында және
нәтижесінде оның зақым келулердің сыртқы факторлармен адам әрбір торына 6
нуклеотид өзгертулерді жыл сайынғы болып жатыр . Репарация процесі
нәтижесінде ДНК молекулаларының көрінген зақым келулері түзеле алып жатыр
немесе орнын баса тұру жолымен айырып танудан кейін және таңбалауларды
учаске лайықты . Мүмкіндігі жоқ оқиғасында ДНК репарациялары өте
маңыздылардың зақым келулерде программаланған опат болу механизмы қосылып
жатыр ( апоптоз ) тор. Өз опат болу бағасымен ол репликация мүмкін
негативтік зардабының организмын құтқарып жатыр және - зақымдалған
генетиқалық материалдың . Репарацияға қабілеттілік үлгілі аласарып жатыр 1%
әрбір жылмен . Мынау төмендеуді кейбір түсіндіре алып жатыр , неге қартаюды
қатерлі аурулардың даму тәуекелі факторымен келіп жатыр .
Еден тордың барлық омыртқалылардың түрде болып жатыр . Олар құрылып жатыр
едендерді еркектердің бездерінде ( - ). Спермиині кішкене басты болып жатыр
( акросома , түйін ), шейкке , құйрық бөлім . Құйрық бөлімді түзеліп жатыр
бастапқы , негізгі және соңғы бөлімдердің . Смерматогенезеде төрт дәуірді
айырып танып жатыр : көбейтудің, бой, пісіп жетілулер және құрудың .
Салыстырумен түрдің сопақ немесе шар тәрізді аналық клетка спермиямисынан
болып жатыр . Аналық клеткаларды қабықтармен жабылған ( алғашқы , екінші
қайтара және үшіншінің ). аналық клеткада түйін , кішкене дән ,
цитоплазманы айырып танып жатыр , және қабықтың . Үш дәуір тек қана
овогенезеде айырып танып жатыр : көбейтудің , бой және пісіп жетілудің .
Ұрықтану әртүрлі әдістері бар болып жатыр.
Сонымен қатарға нормалымен еденмен көбейтумен , қашан жаңа организм көрініп
жатыр жолмен ағып келіп қосылулар екінің гамет бар болып жатыр басқаны
түрді көбейту , бола мінез-құлық еденді , жоғалтыды немесе бір немесе
екеудің мінездемелілердің кезеңді соңғыны т . е . редукцияны және ұрықтану
. Тәуелділікте ананың беріп жатыр бас жаңа организмға еден тор немесе ғой
вегетативтік тор екі категория апомиксис - партеногенез және апогамии
айырып танып жатыр
Айырып танып жатыр генеративті, дене партеногенез . Генеративный
жұмыртқадан организм партеногенез - дамуы редукцированным азигоидныммен
хромосомалардың санымен . Дене партеногенез – даму - немесе жұмыртқа
полиплоидногосы .
Еден торлардың криоконсервации технология дамуын криоконсервированных гамет
банкілерінің жасау мүмкіншілігіне ертіп әкелді және эмбриондардың , не
мәселенің шешімін табу аутоконсервации және донорлықтар өз кезегінде рұқсат
етіп жатыр . Криоконсервация – мынау -196 сұйық азотта терең тоңазыту әдіс
, коорый температууды болып жатыр . Қолдану криопротекторовпен арнайылардың
, ығыстыратындардың - суды , жібітуден кейін өмірге бейімді қалу торларға
рұқсат етіп жатыр . Көптегендерді ұсақталу сатыларына эмбриондардың
криоконсервациясы сонымен қатар елдерде қолданылып жатыр . Эмбриондардың
сапасының тәуелділігінде мына оқиғада еруден кейін тірі қалып жатыр жанында
30-80% эмбрион . Адамгершілік - этикалық және діни проблемалардың , т .
құтылуды рұқсат етіп жатыр ол көп үміт күтерлік әдістерден біреумен ғанамен
витрификация . келіп жатыр . Аналық клетканың сонымен қатар қалай және
сперматозоидтарды еден торлармен келіп жатыр . Әйелге Ұлыбританияда 2002
жылы , кімдердің аналық клеткаларды қыз дүниеге келуді тоңазытылған болатын
.
Бақылау сұрақтары:
1. Жыныс клеткаларының құрылысы
2. Партогенгез дегеніміз не ?
3. Жыныс клеткалардың криоконсервациясы қалай жүреді ?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,16,20 ( қосымша )
№14 тақырыбы: Бағдарланған клеткалық өлім
Жалпы сұрақтары: Клеткалық өлім: некроз және апоптоз. Апоптоз және
некроздың биохимиялық және морфологиялық айырмашылығы. Бағдарланған
клетканың өлуін реттейтін факторлар. Каспазалар, р 53 белоғы, токсиндер
Дифференциация дегеніміз–жалпыға ортақ қасиеттің специализациаяланған
жалқы қасиетке айналуы. Жасушалық дифференциция төқтаусыз организмнің бүкіл
өмір бойында жүреді. Бірақ ең биік интенсивтілікке бұл процес эмбрионалбдық
кезеңде жетеді. Дифференциация процестеріне күрделену және жоғарыланған
дәрежесіне аужуы тән. Бұған гистогинез бен органагинез жатады.
Дифференциация нәтежесінде жасуша белгілі бір функциаларды орындауға
бейімделіп, келесі бір функциаларды орындау мүмкімдігің жоғалтады. Көп
жағдайларда дифференциация уақытша және қайтымды , кейбір жағдайларда
тұрақты және қайтымсыз болады.
Өсуші жасуша популяция. Бұл жағдайда әрбір жасуша организм мен ұзақтылып
бірдей болады, ал жаңа жасушалар тек ұлпаның өсуің қамтамасыз ету үшін
бөліну арқылы пайда болады. Өсуші жасушалық популяцияға мысал ретінде
асқазан асты және қалқанша бездерді, бүйректі, сілекей бездерін айтуға
болады.
Жанарушы жасуша популяция. Бүндай популяцияда көп түзілген жаңа жасушалар
соншама жасушалардың өлуімен теңестірліп отырады бұндай жанарушы
плпуляцияға мысалы ретінде эритроциттті алға болады.
Жасушаның қартаюы және өлуі.
Алғашқы дифференциалданған кезеңінен және дифференциалдану кезеңінен кейін
көпшілік жасмушалар қартаю фазасына өтіп, ол жасушалар өлуімен аяқталады.
Қартайу кезіңде жасушалар түрлі морфологиялық және физико-химиалық
өзгерістер болады. Осындай өзгерістердің бірі – бұл «қажу» менесе «шаршау»
пигментің жинақтауы. Ол жүйке жасушаларында, миокард ұпаларында көп
байқалады. Қартаю кезінде ядро түсі қоюлана бастайды. Бұл процесс – пикноз
деп аталады. Ол жасушаның өлуімен аяқталады. Жасушаның қартаюы соңында
катабиозға және жасушаның өлуіне әкеп соғады
Әркім тор тіршілік циклында 5 дәуір айырып тануды болады : бойы фазасы
және дифференцияциаламаған күй-жағдайда көбейтудің , саралау фаза , нормалы
белсенділік фаза , фаза қартаюда және өлімнің .
Торлардың айқын түрлері мамандандырылған функциялардың орындалуына
лайықтанды , және олардың морфологиясы осыған орай өзгерді . Дәл осылай ,
ашушаң торларды түрді және тітіркенуге лайықты реакция құрылым және өткізу
функциялары ие болды , айқын тітірккендіргіштердің әсеріне сезіну оларға
рұқсат етіп жатыр және организм біреу бөлімінен сигналдарды тапсыру басқаны
. Бұлшық еттерді торларда , миофибриллы ұстаушы , ең жоғары дамудың жетіп
жатыр сократимость - негізгі қасиет , мінездемелі тірі заттардың артынан
жалпы . Мынау құрылым мамандандыру және функцияның және клеткалы саралауды
құрастырып жатыр . Жалпы және біркелкі көбірек бірдеңе саралау айналуда
әрқашан болып жатыр несіз көбірек мамандандырылған және біртекті емес .
Айналу және де мынау морфологиялықтар сияқты қозғап жатыр , дәл осылай және
физиологиялық белгілер . Бойы - мынау көлем артуы , көбейтумен
ескертілінген торлардың , артумен олардың мөлшерлердің немесе артумен
тордан тыс зат көпшіліктері және - қосулардың . Дифференцияциаланған
құрылымдарды ерекше бейімделу қорытындысы деп санау немесе сондай негізгі
клеткалы компоненттердің модификациялары болады , цитоплазматическая сияқты
мембрана , матрикспен клеткалы немесе органоиды .
Баста Биццоцеро мына жүз жылдықтары маталардың таптастыруын ұсыныс
жасауды жасады , олардың бөліп лабияльді , тұрақты және көп жылдықтарды .
Лабияльділерді тор маталарында бөлісу және жаңаруды жылдам қабілетті .
Сондай торлардың үлгісімен эритроциттарды қызмет ете алып жатыр ,
кровотокеде қалып жатыр ортада 120 күн , ал содан соң қиратылып жатыр .
Кровотокта адамға бүлінген торлардың ауыстыруына арналған 2 миллион жаңа
эритроцитты түсуді секунд сайын тиісті . Торлардың пролиферация
заңдылықтарының зерттеу тәжірибелісінде соңғы жылдар ішінде және жаңа
клеткалы көбеюлердің құрулары енгізілген , көбірек дәл әдіс . Бір
әдістерден биохимиялық , бүтін организмда ДНК ұстауы анықтамасында болып
жатыр немесе бөлектерді органдарда . Цитологиялық басқа әдіс , белсенділік
митотической немесе ядролардың сандары , ДНК қосылған радиоактивтілік
негізін салушылары анықтамаға апарылып жатыр . Қолдану нәтижесінде бойы
зерттеуіне арналған суреттелген әдістер жаңа ғана және постэмбриональномда
клеткалы көбеюлердің жаңартулары дәуірде клеткалы көбеюлердің таптастыруы
жасалған болатын . Тұрақты , өсіп тұрған және жаңарушы көбеюлерді айырып
танып жатыр .
Жұмыс жасаудан кейін уақыттардың айқын дәуірі ішінде тор опат болып
жатыр , опат болу есі және де қартаю дәуірі жиі бұрын болып өтіп жатыр .
Торда қартаю жанында морфологиялық және физикалық - химиялық өзгертулердің
қатары болып жатыр .
Қартайған торда түйін өзгертулері , клеткалы мембраналарды анықтауды
болады , ең алдымен оның өткізгіштікпен . Қартаю жанында органикалық және
жансыз заттардың ұстау өзгертуі байқалып жатыр . Бір көрінетін құбылыстар
ең - мынау қанда кальций ұстау артуы және бірсыпыра маталарда . Сүйек
матада декальцинация . жаспен холестерин ұстау жоғарылауы белгіленіп жатыр
және - ақуыздардың . Ферменттердің қатар белсенділік төмендеуі - фосфатаз .
ащы және сілтілі есептеліп жатыр , организмда егде адамдарға жаспен
альдегидтер құрылып жатыр .
Тор қартаюын катабиозуға ақыр аяғында ертіп әкеліп жатыр және тор
өлімдері . Тор өлімімен тіршілік әрекеті құбылыстарының кері айналмайтын
тоқтауын әдеттегі атап жатыр . Торлардың опат болуы жанында морфологиялық
өзгертулердің екі түрін байқала алып жатыр , оның дамуы әртүрлі
механизмдарына талапқа сай болып жатыр - некроз және аппоптоз .
Некрозды өкпек айтылған зақымдағыш факторлардың әрекеті астында көрініп
жатыр - қыздырып жіберудің , тоңазытулар , оттек жетіспеушілігінің , қанмен
қамтамассыз ету бұзулары және д . т .
Аппоптоз - торлардың физиологиялық опат болуы - клеткалы опат болу
белсенді , генетиқалық бақыланатын процесі ішкі бағдарламамен жөнге
салынатын , сыртқы факторлармен ұшырылып жатыр . Стуктурноға - торлардың
функционал өзгертулеріне аппоптозе жанында олардың бетінде мамандандырылған
құрылымдардың торларымен жоғалту келіп жатыр ( микроворсинок , клетка
аралық қосулардың ), проявляется түйін нығыздауы . Цитоплазма конденсациясы
, мөлшерлерде тыржип жатыр және азайып жатыр . Аппоптоза процесін
салыстырма жылдам және әдеттегі созылуды дамып жатыр бірнеше минут бірнеше
сағат .
Торлардың опат болу тездетуін организмда патологиялық процестерді
ұрындырып жатыр . Дәл осылай , көрсетілген , не миокард инфарктісі жанында
және торлардың опат болуы артынан сонша емес инсультта маталардың кең
тигізуін болып жатыр оттек ашығу нәтижесінде , қаншалар себебі сигналдар ,
опат болушы торлармен жұмсалушылар , реакцияның шынжыр механизммен іргедегі
торларды опат болу деп атап жатыр . Торлардың беттеріне өлім арнайы
қабылдағыштары болып жатыр , нормада қоршалған . Сигналдар , опат болушы
торлармен жұмсалушылар , сау торлардың опат болуын ұрындыра алып жатыр .
Ойлауды болады , опат болушы тордан молекула - рипераны клетка аралық
кеңістікке түсіп жатыр және күшті әсер паракринногосы арқасында көршілес
торларға әсер етіп жатыр . Осы арадан бір күн проблемаларынан - факторлар ,
өлім қоршаушы сигналдары табу . Көптеген вирустарды апоптоза процесін
қоршауды біліп жатыр жұқтырғандарды торларда , нәтижесінде ненің сондай
вирустар ( аденорвирусы , тымау вирусы ) алысырақ көбею және таралу
мүмкіншілікті алып жатыр . СПИДа вирусы апоптоза процесін ұрындырып жатыр
иммуналықтарды торларда , олардың опат болуы шақыра . Апоптоза
индикаторларынан біреумен ғанамен сфингеозин келіп жатыр , ісіктердің
білімі басым болып жатыр , белгілі ісуге қарсы дәрілермен әсіресе
қиыстырылған қолдану жанында . Басқа перспективалы бағытпен апоптоза
бұзуымен құралдардың іздеуі келіп жатыр , клеткалы мембраналарға әсер
көрсете алар еді және қабылдағыштардың жұмысын жөнге салу , апоптоза .
молекулаларына реттеушілердің
Тор өмір соңысын бөлуді болады бірнеше дәуірдің ауру :1) дәуірі , қашан
торда қайтқыш зақым келулерді көрініп жатыр , бірге қосылатындар өмірмен
жанталас ,2) дәуірі торда орынды болып жатыр , қалай және ең жақсы
организмда бүтінде , ана оқиғаларда тек қана , қашан өмір затухает өлім ,3)
дәуір некроз ,4) дәуірі бірте-бірте , қашан организм қиратуы болып жатыр .
Айырылатын ядролық қабық жеңіл цитологиялық белгімен тор өлімдері
цитоплазма диффузды бояуын және түйіндер , гранулалардың өңін түсіру және
вакуольдердің , жуандаулардың көрінуі қабылданған есептеу және цитоплазма
құрылым өзгерту және түйіннің .
Мәдениетте торлардың өлім белгілерімен псевдоподиялардың :1) жоғалу және
тор дөңгелектену ,2) коагуляциялауды есептеп жатыр және сморщивание
түйіннің митохондриялардың ,3) лизисы .
Бақылау сұрақтары:
1. Жасуша дифференциациалануы дегеніміз не?
2. Жасушаның өсуі және жанаруы қалай жүреді?
3. Жасуша өлгенде организмде қандай өзгерістер жүреді?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( қосымша )
№15 тақырыбы: Қатерлі ісік клеткалары
Жалпы сұрақтары: Қатерлі ісік клеткаларының құрылысындағы ерекшеліктері
Аурудың туындауына әртүрлі биологиялық, физиқалық, механиқалық және т.б.
әсерлер себеп болады. Олар негізгі немесе қосалқы, арнайы және арнайы
болмаған, тікелей немесе жанама, сыртқы және ішкі болып болінеді.
Денсаулыққа зиянды өндірістік заттар кәсіпке байланысты ауруларды
қоздырады. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуына организмнің иммунды
жүйесінің орны ерекше. Қатерлі ісіктердін клиникалық көріністері, оның
нәтижесі осы иммунды жүйе қызметіне тікелей байланысты.
Қан жүйесінің ісіктері екі топка бөлінеді: 1) қан жасаушы тканьнің
жүйелі ісіктері- немесе лейкоздар, 2) қан жасаушы тканьнің аймақтық
ісіктері немесе қатерлі лимфомалар.
Лейкоздар деп қан жасаушы клеткалардың жүйелі және үдеммелі өсіп
кетіімен сипатталатын ісіктерді түсінеді.
Лейкозды бірінші рет ашқан неміс ғалымы Р.Вирхов (1845) қаның
түріне қарап «ақ қан» ауруы ат берген болатын. Екі жылдан кейін ол
«лейкемия» деген терминді ұсынды. Бірақ лейкоздардың алейкемиялық, яғни
қанда лейкоциттер санының көбеймейтін түрі де бар, сондықтан біздің
ғасырымыздың 20- жылдарыңда «лейкоз»- яғни қан жасаушы тканьнің жүйелі
гиперплазиясы деген гемобластозқабылданды. 1908 жылы Элерман және Банг
тауқтар лейкозын вирус қоздыратынын дәлелдеген. Одан кейын тышкан, кұстар,
теніз шошкасы, ит лейкоздарын да вирустар тдыратыны аныкталды.
Көптеген зерттеулер иондаушы радиацияның лейкоз пайда болуындағы
ролін көрсетіп отыр. Мысалы, атомдық жарылысты басынан кешірген Хиросима
мен Нагасаки түрғындарының арасында басқа жапондықтарға қарағанда лейкоз 11-
18 есе жиі ұшрайтыны анықталған. Семейднгі ядролық полигон айналасындағы
тұрғындар арасында лейкоздар мен лимфосаркомалар санының Қазақстанының
басқа аймактарымен салыстырғанда бірнеше рет көбейгені анық болып отыр.
Рентгенологтар басқа дәрігерлерге қарағанда лейкозбен 8 рет жиі ауыратыны
белгілі.
Көптеген химиялық канцерогендер(бензипирен, холантрен және т.б.)
ісіктермен қатар лейкозды да шақыра алады. Лейкоздардың пайда болуына
гендер мутациясының манызы зор. Жоғарыда айтылған әселер нәтижесінде қан
жасаушы тканьдердің арасында қалыпты құрылысы өзгерген жасушалар пайда
болады. Ісіқ, әрине организмнің иммунды жүйесі әлсіреген ғана дами алады
бәрі де бүтіндей жойылып отырады. Лейкоз бергілі бір жерде, бір жасушаның
көбеюі салдаранан басталады да, кейын бүкіл организмге тарап жүйелі ісікке
айналады. Қазіргі кезде лейкозға тән ісік жасушалары әулеті (клоны) екені
анықталды.
Лейкозды жасушалардын сипатын есепке ала отырып екі топқа бөледі:
1) тіті лейкоздар, 2) созымалы лейкоздар. Жіті лейкоздар жіті жұқпалы
аурулар тәрізді өтіп, сырқаттың ыстығының өте жоғары болуымен, некрозды
баспа, гингивит, геморрагиялық диатез дамуымен сипатталады. Жіті лейкоздар
жалпы лейкоздардың 2% қамтиды. Балаларда лейкоздардың ішінде ең көп
кездесетіні жіті лимфобласты лейкоз.
Созылмалы лейкоздар бірнеше жылдар бойы моноклонды, жетілген
(қатерсіз) ісік түрінде дамиды. Созылмалы лейкоздар:1) миелоциттерден, 2)
лимфоциттерден және 3) моноциттерден туындайтын лейкоздар деп үш топқа
бөлінеді. Ісік жасушалары бір жерде немесе таралып өсе алады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуына не әсер етеді?
2. Лейкоздардын қандай түрлері болады?
3. Организмде қандай өзгерістер жүреді ісік пайда болғанда?
Әдебиеттер: 1-4 ( негізгі), 11, 18,23 ( қосымша )
3. Зертханалық сабақтардың тақырыптары
1-тақырып: Тірі организмнің бірлігі ретінде алғашқы клеткалардың
гипотетикалық пайда болу жолдары. Про- және эукариоттар
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Про- және эукариоттар клеткаларының құрылысы
1-тапсырма. Эукариотты жасушалардың құрылысың анықтау
2-тапсырма . Прокариотты жасушалардың құрылысың анықтау.
Бақылау сұрақтары:
1. Прокариотты және эукариотты жасушалардың айырмашылығы неде?
2. Жасушалардың кандай түрлері болады және олардың әр түрлері неге
байланысты?
3. Жасушаға, косындыларға, органоидтарға, симпластка, жасуша аралық
заттарға анықтама берініз
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі), 11-23 ( қосымша)
2-тақырып. Көп клеткалы организм клеткаларының қызметіне қарай ерекшеленуі
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Тотипотенттік, дифференциация, компетенция, детерминация. Клетканың
дифференциалануы және гендер экспрессияымен байланысы
1-тапсырма. Тотипотенттік, диффернциация, компетенция және детерминация
қызметтерін анықтау
2-тапсырма. Клетканың дифференциалануы және гендер экспрессиясымен
байланысын анықтау
Бақылау сұрақтары :
1. Детерминация, диффернциация дегеніміз не?
2. Компетенция және тотипотенттік қызметіне анықтама берініз
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11-23 (қосымша)
3 тақырып: Бағана клеткалар туралы қазіргі қөзқарастар
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Бағана клеткалардың қалыпты жағдайдағы және патологиядағы рөлі. Бағана
клеткалардың медицинаға қолдану мүмкіндіктері
1-тапсырма. Бағана клеткалар туралы қазіргі қөзқарастар
2-тапсырма. Бағана клеткалардың медицинаға қолдану мүмкіндіктерін анықтау
Бақылау сұрақтары:
1. Бағана клеткалардың құрылысын атаныз
2. Бағана клеткалардың қалыпты жағдайдағы және патологиядағы рөлі
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша)
4 тақырып: Клеткалардың функционаллдық жүйесі
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Клеткалардың функционалдық жүйесін анықтау
1-тапсырма. Заттардың транспорттық жүйесін анықтау
2-тапсырма. Белок синтезі, энергиямн қамтамасыз ету, секреция және қозғалу
жүйелерін анықтау
Бақылау сұрақтары:
1. Заттар клеткаға және клеткадан қалай жүреді
2. Белок синтезі, энергиямн қамтамасыз ету, секреция және қозғалу
жүйелерін анықтау
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша)
5 тақырып: Клетка ядросының құрылысы және қызметі
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Интерфазалық ядроның құрылысын және қызметін анықтау
3. Ядроның түрлерін, клеткадағы тіршілік әрекетерін және ген информациясын
тасымалдаун анықтау
1 тапсырма. Өсімдік жасушалардағы ядроның құрылысын препараттардан,
кестелерден зерттеу. Кішкене ұлғайтқышпен сарымсақтың тамырларынан жасалған
препапараттан тік бүрыш формалы жасушаны тауп алу керек. Үлкен ұлгайткышпен
ядроның құрамына кіретің бөліктерді көру кажет.
2 тапсырма. Жануарлар жасушасының ядросындағы бөліктерді әзірлеу кажет.
Бауырдан жасалған препаратынан ірі торшаны іздеп, оны үлкен ұлғайткышта
қарап, ядрошығын, хроматин барын, хроматин үйіндісің, ядро шырынын және
қабығын тауп алу кажет.Мүндай 1-2 торшаның бейнесін дәптеріне салып алып,
ядро құрылысын белгілеу керек:1 -ядро, а) кариолемма, б) кариоплазма, в)
хроматин, г) ядрышық
Бақылау сұрақтары:
1. Ядронын құрылысы және қызметтері қандай?
2. Гетерохроматин және эухроматин дегеніміз не?
3. Ядрышықтын химиялық қүрамына не кіреді?
Әдебиеттер: 1-11- (негізгі) 11- 23 (қосымша)
6 тақырып: Клеткалық цикл. Клеткалардың бөлінуі
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Клетканың циклін аттарын еске сактау, сипаттау
3. Митоз, амитоз, мейоз. Көп клеткалы организмдердегі клеткалық бөлінуінің
реттелуін зерттеу
4. Хромосоманың құрылысын анықтау
1 тапсырма. Ұзақтылығы 11 сағат болатын клеткалық циклді сүретке салып,
ондағы митоздық, синтез алды, синтездік және синтез сонғы кезендерінің
үзақтылығын бегілеу керек.
2 тапсырма. Кішкене ұлғайткышпен-өсімдік жасушалардын митозын қарау
керек. Үлкен ұлғайткышпен тік бұрыш формалы, жасушалардын сүретін салып
мыналарды белгілеу керек: 1- прфаза (тығыз түйін сатысындағы), а)
цитолемма, б) ядро, в) оралым секілді хромосомалар, г) ядрышық, 2- профаза
(түйіннің қопсый бастаған кезендегісі), а) цитолемма, б) миксоплазма, в)
оралым секілді хромосомалар, 3- метафаза, а) аналық жұлдыз (жасушаның
экваториалды жазықтығындағы хромосомалардың екі екеселенген саны), 4-
анафаза, а) бөлініп шыққан жасуша ортасына қарай орын ауыстырған қос
хромосомалар, 5- телофаза, а) бөлініп шыққан жасуша түзіле бастаған ядросы,
б! бөлініп шыққан жасуша қабығы.
3 тапсырма. Препараттардан жасушаның амитоз жолымен бөлінетінің менгеру
керек. Дәптерге сүретін салып, белгілеу керек.
4 тапсырма. Субметацентрикалық метафазадағы хромасоманың сүретін салып,
мыналарды белгілеу керек: 1- хроматидтер, 2- центромера, 3- қайталама
қауыстырғыш, 4- хромосоманың матриксі.
Бақылау сұрактар:
1. Жасуша бөліну түрлерің атаныз
2. Клеткалық циклінің аттарын сипаттау
3.Хромосоманың құрылысына сипатама берініз.
7 тақырып: Клеткалар мемраналардың құрылымы туралы қазіргі кездегі
көзқарастар
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Мембраналардың тасмалдау қызметін анықтау
1 тапсырма. Биомембрананың ультрақұрылымы мен химиялық құрамын анықтау
2 тапсырма. Биомембрана тұрақтылығын анықтаушы факторларды менгеру
3 тапсырма. Белоктар мен липидтердің биомембранада шоғырлануын
зерттеу
Бақылау сұрақтары:
1. Биомембрананың химиялық құрамыны не кіреді?
2. Биомембрана қандай қататтардан турады?
3. Зат алмасуы мембрана арқылы қандай жолдармен жүреді?
4. Мембрананың сыртында қандай құрылымдар орналасады?
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,16,17,21,22 (қосымша)
8 тақырып: Клеткааралық байланыстар. Клетканың үстінгі бетіндегі
рецепторлар және екінші месенджерлер
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Клетканың үстінгі бетіндегі рецепторлар және екінші месенджерлер
Клеткааралық байланыстардын ультрақұрылымдық ұйымдасуы
1. тапсырма. Клетканың үстінгі бетіндегі рецепторларды анықтау
2. тапсырма. Екінші мессенджерді анықтау.
3.тапсырма. Кестеден жасуша аралық байланыстардын сүретін салып,
мыналарды белгілеу керек: 1- қарапайым байланыс, 2- құлып тәрізді
байланыс, 3-тығыз тұйықтаушы байланыс, 4- десмосома, 5- қүысты байланыс
Бақылау сұрақтары:
1. Клетка рецепторлары дегеніміз не?
2. Екінші мессенджердерге анықтаа берініз
3. Клеткааралық байланыстарды анықтау
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,16,17,21,22 (қосымша)
9 тақырып. Клетка цитоқанқасы. Цитоканқаның тасымалдаушы және
жиырылғыштық қызметтері
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Тубулиндер, G және F актин, миозин және басқа да белоктар цитоқанқаның
элементтері. Микрофиламеттер, микротүтікшелер анықтау
1 тапсырма. Цитоқанқаның құрылысын және қызметін анықтау
2 тапсырма. Микрофиламеттер, микротүтікшелердің анықтау
Бақылау сұрақтары:
1. Цитоқанқаның қызметтерің атап берініз.
2. Цитоқанқаның құрылысын атаныз
3. Микрофиламеттер, микротүтікшелердің қандай қызмет атқарады
Әдебиеттер: 1-10 (основная), 11,12,14,15,20,22 (дополнительная)
10 тақырып: Клетканы энергиямен қамтамасыз ету
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Митохондрийлер мен пластидтердің құрылысын анықтау
1 тапсырма. Митохондрийлердің субмикроскопиялық құрылысың менгеру керек.
Кестеден митохондрийлердің құрылысың дәптерге салып алып, мыныларды
белгілеу керек: 1- сыртқы мембрана, 2- ішкі мембрана, 3-кристалар, 4-
матрикс
2 тапсырма. Пластидтердің құрылсын анықтау
Бақылау сұрақтары:
1. Митохондрийлер мен пластидтердің қызметің ата
2.Митохондрийлердің құрылысына сипатама берініз
3. Пластидтердін құрылысына сипатама берніз
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,16,17,21,22 (қосымша)
11 тақырып: Клеткааралық сигнализация. Регенерация және репарация
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Клеткааралық және клеткашілік сигнализацияны анықау . Регенерация
және репарация
1 тапсырма. Клеткааралық және клеткашілік сигнализацияны анықау
2 тапсырма. Регенерация мен репарацияны анықтау
Бақылау сұрақтары:
1.Клеткааралық және клеткашілік сигнализацияның түрлері
2. Регенерация және репарация дегеніміз не?
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,16,17,21,22 (қосымша)
12 тақырып: Клетканың ферментері мен метаболизмі.
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. Клетканың ферментері мен метаболизмі
1 тапсырма. Клетканың ферментері мен метаболизмді анықтау
Бақылау сұрақтары:
1. Ферментерге анықтама берініз
2. Метаболизмге анықтама берініз
Литература: 1-3(негізгі) 11,19,23 (қосымша)
13 тақырып. Өсімдік жасушалардының жалпы құрылысы.
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Өсімдік жасушалардың морфофункционалдық құрылысын зерттеу.
1 тапсырма. Препараттардаң , кестелерден эукариотты жасушалардың құрылысын
зертеп, сүретін салып алып, мыналарды белгіленіз: 1- пластидтер, 2- қалын
сыртқы қабығы, 3- көпіршіктер, 4- жасушаларда заттардың синтезі.
2 тапсырма. Прокариотты және эукариотты жасушалардың айырмашылығың
анықтаныздар.
3 тапсырма. Өсімдік жасушаның химиялық құрамын зерттеу.
Бақылау сұрақтары:
1.Өсімдік жасушалармен жануарлар жасушаларының айырмашылығы неде?
2. Өсімдік жасушаның құрылысын сипатаныз.
3. Өсімдік жасушаларда қандай химиялық элементтер кездеседі?
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
14 тақырып. Клеткалық өлу
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2.Некроз және апоптоз. Некроз және апоптоздың морфологиялық және
биохимиялық белгілірі
1 тапсырма. Дифференциациаланудың белгілерін менгеру.
2 тапсырма. Жасушалардың жанаруын және тіршілік үзақтылығың зерттеу.
3 тапсырма. Жасуша қартайғанда оның құрамында қандай биохимиялық
өзгерістер жүреді. Қартаюды қандай факторлар тудырады.
4 тапсырма. Некробиозды, аппоптозды зерттеу.
Бақылау сұрактары:
1. Дифференциациалану деніміз не?
2. Жасушаның тіршілік ұзақтылығына сипатама берініз.
3. Жасуша қартайғанда және өлгенде ол қандай өзгерістерге ұшы
райды?
4. Жасушаның қартаюы неге байланысты?
5. Некробиоз және аппоптоз дегеніміз не?
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
15 тақырып. Клетканың сыртқы ортамен байланысы
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Клеткаға әсер ететін сыртқы ораның физикалық және химиялық
факторлары
1 тапсырма. Клеткаға әсер ететін сыртқы ораның физикалық және химиялық
факторларыды зертеу
Бақылау сұрақтары:
1 Клеткаға әсер ететін сыртқы факторларды атаңыз
Әдебиеттер: 1-3 (негізгі) 11,19 (қосымша)
4. Магистранттардың өз бетімен істейтін жұмыстары
1 такырып. Тұкым куалау құбылысындағы жасуша құрылымының ролі
1 тапсырма. Тұкым куалау құбылысыныңцитологиялық негізін зерттеу.
2 тапсырма. Мутациялардың құбылыстарың зерттеу.
3 тапсырма. 1-ші кестені толтырыныздар.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
2 тақырып. Жасушаның физиологиясы
1 тапсырма. Кірпікшелердің кимылдатқыш қызметін зертеп сүретін салып,
мыналарды белгілеу керек: 1- маятник тәрізді, 2- ілмек тәрізді, 3- шунқыр
тәрізді, 4- толқын тәрізді.
2 тапсырма. Фагоцитозды, пиноцитозды, лизосомаларды зерттеу.
3 тапсырма. Жасушадағы жүйке қозғыштығы мен синаптикалық берілісті
зерттеу.
4 тапсырма. Хромафинді жасушада секрецияның механизмін зерттеп суретін
салып, мыналарды белгілу керек: 1-синаптикалық көпіршіктер, 2-
митохондрийлер, 3- секреттік тамшылар, 4- жасуша мембраасы, 5- тамшаның
мембранасы, 6- Гольджи аппараты, 7- ядро, 8- ядроның мембранасы, 9-
синаптикалық мембрана.
3 тақырып. Жасушаның физико-химиялық сипатамалары
1 тапсырма. Жасушаның осмос қасиетің. Жасушадағы судың күйін зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
4 тақырып. Екіқабатты мембранді органоидтар. Митохондрийлер. Пластидтер.
1 тапсырма. Кристалардың құрылысың зерттеу.
2 тапсырма. Митохондрийлердің бүршіктену арқылы бөлінуің зерттеу.
3 тапсырма. Хромопластың, лейкопластың, амилопластың, хромопластың
құрылысын зертеп сүретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1- сыртқы
мембрана, 2- ішкі мембрана, 3- матрикс (строма), 4- строманың ламеласы, 5-
грана, 6- тиликоид, 7- кразмальді дән, 8- май тамшысы.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
5 тақырып. Мембрансыз органоидтар
1 тапсырма. Микротүтікшілердің, кірпікшілердің, қыл аяқтылардың құрылысын
зерттеу.
2 тапсырма. Фибрилярлы құрылымдардың құрылысың зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
6 тақырып. Жасуша регенерациясы
1 тапсырма. Балдырлардың регенерациясың зерттеу.
2 тапсырма. Жүйке жасуша аксоның кескенен кейын регенерация арқылы қалпына
келуің зертеп сүретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1- әдеттегі нейрон,
2- хроиолиз кезендегі нейрон, 3- нейроның алғашқы қалпына келу кезені.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
7 тақырып. Цитогенетиалық жасуша негізі
1 тапсырма. Ядроның құрылысын және химиясың зерттеу.
2 тапсырма. Хромасоманың құрылысын зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
8 тақырып. Цитогенетиалық молекулярлы негізі
1 тапсырма. Ядродағы ДНК мөлшерін зерттеу.
2 тапсырма. Жасушаның тіршілік цикліндегі ядролы РНҚ-н зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
9 тақырып. Кезең аралық ядроның хроматині
1 тапсырма. Хроматин мен ядро қабығының байланысың зерттеу.
2 тапсырма. Редупликация және транскрипция кезіндегі хроматинің құрылысың
зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
10 тақырып. Ядрышық
1 тапсырма. Ядрошықтың ультроқұрылымың зерттеу.
2 тапсырма. Редупликация және транскрипция кезіндегі хроматинің құрылысың
зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
11 тақырып. Ядро қабығы
1 тапсырма. Жасуша бөліну кезіндегі ядро қабығының құрылысын зерттеу.
2 тапсырма. Ядро қабығының химиялық құрамын зертеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
12 тақырып. Цитоплазманың мембраналары
1 тапсырма. Жасуша мембраналардың химиялық құрамын, қасиеттерің зерттеу.
Дәптерге мембраналардың қасиеттерін көшіріп алыныз:
1. Функциональді күйіне қарай мембраналар өзгереді
2. Аққуызды липидты қабаттар мембрананың негізің құрады.
3. Мембранада аққуыздар және липидтер ассиметрикалық орналасады.
4. Сыртқы мембраналардың өсуі көпіршіктердың кеңеюына байланысты.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
13 тақырып. Жасушадағы заттар және куаттар алмасуының жалпы зандылықтары
1 тапсырма. Ферменттердің әрекеттерің зерттеу.
2 тапсырма. Жасушада зат алмасуын және қуаттардың өзгеруің зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
14 тақырып. Жасушаның тірек-қимыл жүйесі
1 тапсырма. Бұлшықет жиырылуың зерттеу.
2 тапсырма. Жасушаның кірпіктер және талшық арқылы козғалысың зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
15 тақырып. Жасушаның патологиясы
1 тапсырма. Кесте арқылы жасушадағы патологиялық өзгерістерді зертеп
сүретін салып, мыналарды бергілеу керек: 1- плазматикалық мембрана, 2-
митохондрийлер, 3- полисомалар, 4- ядрышық, 5- ядро, 6- Гольджи аппараты, 7-
гранулярлы эндоплазмалық тор, 8- лизосомалар.
2 тапсырма. Жасушаның кірпіктер және талшық арқылы козғалысың зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
5. Магистранттардің өздік жұмысы
1 тақырып. Клеткалық биологияның қазіргі әдістері (2 сағ)
1тапсырма. Қазіргі кездегі жасуша биологиясында қолданылатын әдістермен
танысу
2 тапсырма. Жарықтық және электрондық микроскоп құрылысы. Микроскоппен
жұмыс істеу ережесі
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі)11,12,15,20,22 (қосымша)
2 тақырып. Клетка эволюциясының жылдамдығы және факторлары. Геномдардың
әр түрлілігі: бактериялар, археялар, эукариоттар (2 сағ)
1тапсырма. Прокариотты клеткадағы геномдардың әр түрлілігі
2 тапсырма. Бактериялар, археялар,эукариоттар құрылысын оқу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22(қосымша)
3 тақырып. Про- және эукариот клеткаларының жан – жақты ерекшеліктері (2
сағ)
1тапсырма. Прокариотты клеткалардың құрылысымен танысу
2 тапсырма. Эукариотты клеткалардың құрылысымен танысу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
4 тақырып. Клеткалар гомеостазының сақталуы және ортаның факторлары (2
сағ)
1тапсырма. Клеткалық гомеостаздың орта факторлары
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
5 тақырып. Клетканың өсуі және дамуы (2 сағ.)
1тапсырма. Өсу фазасын қарастыру
2 тапсырма. Клеткалардың бөліну түрлері
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
6 тақырып . Клеткалық компартаменттер және белоктарының іріктелуі (2 сағ)
1тапсырма. Клеткалық компартаменттер және белоктарының іріктелуін зеттеу
2 тапсырма. Ақуыз түрлері
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
7 тақырып . Клеткаішілік зат алмасу (2 сағ)
1тапсырма. Клеткадағы зат алмасу түрлерін зеттеу
2 тапсырма. Клеткадан заттардың шығу жолдарын зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
8 тақырып. Энергетикалық конверсия: митоходрия және пластидтердің қызметі
(2 сағ)
1тапсырма. Митохондрияның құрылысы мен функциясын зерттеу
2 тапсырма. Пластидтің құрылысы мен функциясын зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
9 тақырып. Цитоқаңқаның динамикалық құрылысы (2 сағ)
1тапсырма. Цитоқаңқаның құрылысын зерттеу
2 тапсырма.Цитоқаңқаның функциясын зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
10 тақырып. Ядролық геномның эволюциясы және ұйымдасуы (2 сағ)
1тапсырма.Ядроның құрылыс мен функциясын зерттеу
2 тапсырма. Ядрошықтың ультрақұрылысын зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
11 тақырып . Клеткалық цикл, клеткалық бөлінудің бақылау және клеткалық
өсуі (2 сағ)
1тапсырма. Клеткалық циклды зерттеу
2 тапсырма.Клетканың бөлінуі және өсуі
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22(қосымша)
12 тақырып . Клетка дифференцировкасының мәселері, канцерогенез(2 сағ)
1тапсырма.Клеткалық дифференцировка мәселелерін зеттеу
2 тапсырма. Канцерогенезді оқу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
13 тақырып . Камбиальді және бағана клеткалардың рөліне қазіргі кездегі
көзқарас (2 сағ)
1тапсырма. Камбиальді клеткалардың рөлімен танысу
2 тапсырма. Патологиялық және қалыпты жағдайдағы бағана клеткаларының рөлі
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
14 тақырып. Клетканың өлуі : некроз және апоптоз (2 сағ)
1тапсырма. Некрозды оқу
2 тапсырма. Апоптозды оқу
3 тапсырма. Клетканың патологиялық өзгеруімен схема бойынша танысу.
Суреттеу және белгілеу: 1-плазмалық мембрана, 2-митохондрия, 3-полисомалар,
4-ядрошықтар, 5-ядро, 6- Гольджи аппараты, 7-гранулярлы ЭР, 8- лизосомалар.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі)11,12,15,20,22(қосымша)
15 тақырып. Жасушаның тітіркенуі (2 сағ)
1тапсырма. Жасушаның тітіркену түрлерімен танысу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі)11,12,15,20,22 (қосымша)
МӨЖ тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау
Магистранттардың өздік жұмысы (МӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді., бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытушының көмегінсіз, магистранттардың
міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай
да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.
МӨЖ тапсырмаларын орындау барысында магистранттар пән бойынша әдебиеттермен
кітапханада жұмыс жасауы тиіс. Өздік жұмыстың қорытындысы жазбаша немесе
сабақта талданады. Көбінесе ауызша жауап беру арқылы құрылымдар жөнінде
морфология және цитофизиологиялық процестердің маңызын жетік меңгеруге
мүмкіншілік алады. Кей сұрақтар кестелерді толтыруды, суреттер салуды талап
етеді.
6. ОБМӨЖ және МӨЖ жоспары
6 кесте
|№ |ОБСӨЖ |МӨЖ |
|реті| | |
| |аудиториялық |аудиториядан тыс | |
|1 |Кіріспе |Микроскоп құрылысы. |Клеткалық |
| | |Микроскопен жұмыс істеу |биологияның |
| | |ережесі |қазіргі әдістері |
|2 |Клеткалық эволюциясының|Биологиялық мембраналардың |Клетка |
| |негізгі кезендері |химиялық құрамы және қызметі |эволюциясының |
| | | |жылдамдығы және |
| | | |факторлары. |
| | | |Геномдардың әр |
| | | |түрлілігі: |
| | | |бактериялар, |
| | | |археялар, |
| | | |эукариоттар |
|3 |Клеткалардың негізгі |Жасушадағы органоидтар мен |Про- және эукариот|
| |типтері және алуан |косындалар |клеткаларының жан |
| |түрлілігі | |– жақты |
| | | |ерекшеліктері |
|4 |Эукариотты және |Балдырлар, бактериялар және |Клеткалар |
| |прокариотты |актиномициттердің |гомеостазының |
| |клеткалардың | |сақталуы және |
| |функциональдық жүйесі | |ортаның факторлары|
|5 |Қоршаған ортамен |Вирустар |Клетканың өсуі |
| |клетканың қарым- | |және дамуы |
| |қатынасы | | |
|6 |Ядролық геномның |Өсімдік жасушаларының қабығы. |Клеткалық |
| |ұйымдасуы және |Химиялық құрамы |компартменттер |
| |эволюциясы | |және блоктарың |
| | | |іріктелуі |
|7 |Клетка бөлінуінің |Митохондрийлердің |Клеткаішілік зат |
| |механизмідері |құрылысындағы ерекшеліктері. |алмасу |
| | |Митохондрийлердің құрылысы | |
| | |және қызметі | |
|8 |Биомебрананың құрылымы,|Жасушааралық байланыстар |Энергетикалық |
| |қызметі және | |конверсия: |
| |молекулалық ұйымдасуы | |митоходрия және |
| | | |пластидтердің |
| | | |қызметі |
|9 |Клеткааралық |Жасушаның зақымдауына әсер |Клеткалық |
| |сигнализация | |коммуникацияның |
| | | |механизмі |
|10 |Цитоқаңқаның ұйымдасуы |Вакуольді жүйе |Ядролық геномның |
| | | |эволюциясы және |
| | | |ұйымдасуы |
|11 |Клеткадағы энергияның |Некобиоз түралы түсінік |Клеткалық цикл, |
| |түрлену механизмдері | |клеткалық |
| | | |бөлінудің бақылау |
| | | |және клеткалық |
| | | |өсуі |
|12 |Митохондрийдің, |Жыныстық көбеюдің цитологиялық|Клетка |
| |пластидтердің | |дифференцировкасын|
| |молекулалық және | |ың мәселері, |
| |ультрақұрылымы | |канцерогенез |
|13 |Тұқым қуалау |Жыныс жасушалардың |Камбиальді және |
| |құбылысындағы жасуша |консервациялануы |бағана |
| |құрылымның ролі. | |клеткалардың |
| |Жасушалардың | |рөліне қазіргі |
| |криоконсервациялануы | |кездегі көзқарас |
|14 |Бағдарланған клеткалық |Жасуша зат алмасуы |Клетканың өлуі: |
| |өлім | |некроз және |
| | | |апоптоз |
|15 |Қатерлі ісік клеткалары|Қатерлі ісік жасушалардың |Клетка |
| | |пайда болуына қандай факторлар|регенерациясы |
| | |әсер етеді. Жасушалардың | |
| | |трансформациясы | |
7. «Клеткалық биология» пәнінің күнтізбелік кестесі
7 кесте
|Бақылау |Балл |Апталар |Балл |
|түрі | | |саны |
| | |1 |2 |
|А |4,0 |95-100 |Өте жақсы |
|А- |3,67 |90-94 | |
|В+ |3,33 |85-89 |Жақсы |
|В |3,0 |80-84 | |
|В- |2,67 |75-79 | |
|С+ |2,33 |70-74 |Қанағаттарлық |
|С |2,0 |65-69 | |
|С- |1,67 |60-64 | |
|Д+ |1,33 |55-59 | |
|Д |1,0 |50-54 | |
|F |0 |0-49 |Қанағаттарлықсыз |
|I |NA | |Аяқталмаған |
|P | |өтті |Пәнді өтті |
Пән емтихан бағалау үшін модуль, межелік бақылау (60%), қорытынды бағалау
емтихан, - (40%), барлығы 100% құратын үлгерімінің ең үлкен қосындысы
алынады.
«Клетка биологиясы » пәнінің емтихан сұрақтары
1. Клетка биологиясы нені оқытады ?
2. Клетка эволюциясының негізгі кезеңдерін атаңыз.
3. Эукариоттық клеткаға сипаттама беріңіз
4. Клетка биологиясының негізгі мәселелері мен қазіргі жетістіктері
5. Прокариоттық клетка дегеніміз не?
6. Заттардың тасымалдануы қалай іске асады?
7. Клеткааралық сигнализация қалай іске асады?
8. Митозда қандай фазалар ажыратады?
9. Ядроның клетка тіршілігіндегі рөлі ?
10. Ақуыз синтезі қалай жүзеге асырылады?
11. Клетканың тіршілік белгілерін атаңыз
12.Заттардың тасымалдануы, энергиямен қамтамасыздандырылуы қалай іске
асырылады?
13. Клетканың өсуі дегеніміз не?
14. Клеткалық қабаттың рецепторын атаңыз
15. Клетканың қозғалуы қайтіп іске асырылады?
16. Клеткаға қандай физиологиялық фактор әсер етеді?
17. Клетканың өсуі ненің арқасында жүреді?
18. Клеткалық дифференцация дегеніміз не?
19. Клеткада рибосомалар және перексисомалар қандай функция атқарады?
20.Пиноцитоз дегеніміз не және ол қалай жүреді?
21. Клетканың өсуі ненің арқасында жүреді?
22. Митохондрийдің молекулалық және құрылымдық жүйесі
23. Тұқым қуалау құбылыстарының жасуша құрылымындағы рөлі қандай?
24. Клеткаға әсер ететін табиғи және антропогендік факторларды атаңыз
25. Рибосоманың түзілуі және РНҚ синтезі қайда жүреді?
26. Клетка мен организдердің кооперациясы және бір–бірімен бәкелестігі
қалай жүреді?
27. Плазмалық мембраның маңызы неде?
28. Бағана клеткаларының маңызы неде?
29. Гендік экспресиялық бақылау қалай іске асады?
30.Клеткалық және клеткасыз құрылым нені білдіреді? Клеткааралық байланыс
жөнінде түсінік.
31. Клеткада заттардың алмасуы қандай жолдармен жүреді?
32. Компетенция және детерминация дегеніміз не ?
33. Ядрошықтың және ядролық саңылаудың құрылысы
34.Ядро құрылымының компоненттерін атаңыз, олар қандай функция атқарады?
35. Хромосома құрылымы мен репликациясы
36.Эукариотты клетканың прокариотты клеткадан айырмашылығын атаңыз
37. Клеткалық цикл, клетканың өсуін және бөлінуін бақылау
38. Аппаптозға сипаттама беріңіз
39. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуына не әсер етеді?
40. Жасушасыз құрылымды атаңыз
41. Өсу клеткаларының бағанының құрылысы
42. Биомембрананың тұрақтылығын қандай факторлар анықтайды?
43. Клетканың жалпылық және бірегейлігін атаңыз
44. Генетикалық ақпарат қайда сақталады? Хромосома құрылымын сипаттаңыз
45. Клеткаға сипаттама беріңіз. Клетканың алуан түрлілігін сіз білесіз бе?
46.Жыныс клеткаларының криоконсервациясы қалай іске асады?
47. Пластидтің молекулалық және құрылымдық жүйесі
48. Сүтқоректілердегі клетка бөлінуінің реттелуі қалай жүреді?
49. Клетканың тітіркенуі дегеніміз не?
50. Секрецияның түрлерін атаңыз, секрет қайда түзіледі?
51. Биомемрананың химиялық құрамы мен ультрақұрылысы
52. Цитоқаңқаның транспорттық функциясы
53. Клеткааралық және клеткаішілік сигнализация қалай іске асады?
54. Жыныс клеткаларының жетілуі мен құрылымын сипаттаңыз
55. Некроз и апоптоз дегеніміз не?
56. Биомембранадағы белоктар мен липидтердің шоғырлануы
57. Патологиялық және қалыпты жағдайдағы бағана клеткаларының рөлі
58. Жасуша өлгенде қандай өзгерістер жүреді?
59. Мембрананың тасымалдау функциясы
60. Бағана клеткаларының медицинада қолданылу мүмкіндіктерін атаңыз
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz