Файл қосу
Екілік кодтардың әдістері
|Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті |
|Физика- математика факультеті |
|3 деңгейлі СМК құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042.39.1.106/03-2013 |
| | | |
|ПОӘК |01.09.2010 ж | |
|«Информатиканың |№1 басылым | |
|теоретикалық негізі» |05.01.2014 ж | |
|пәнінен |№2 басылым | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
«Информатиканың теоретикалық негізі»
пәнін оқыту –әдістемелік кешен
5В060200 – «Информатика» мамандығы үшін
арналған
оқу-әдістемелік материалдар
Семей, 2014 ж
МАЗМҰНЫ
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Зертханалық жұмыстар
5. Студенттердің өздік жұмыстарының жоспары
1. Глоссарий
Алфавит – әріптердің орналасқан дұрыс тізбесі
Анализ – байланыстың ерекше түрі.
Аналолыгтық түрдегі ақпарат –хабарлама түрінде, ақпарат сақтайтын,
сигналдар арқылы қызмет атқаратын, уақыт ағымына сәйкес функционалдық
қызмет түрі
Бит – ақпараттың ең кіші бірлігі.
Декодер – кодтаудың арифметикалық пайдалану түрі
Дискретті канал – байланыс каналы, дискретті хабарламаны жасаушы
Документ – кез –келген программа негізінде құрылған құжаттама.
Информатика – фундаментальды жаратылыстану ғылымы , ақпараттын
құрылымын, қасиетін зерттейді, процесстар, ақпаратты өңдеудің (жинау,
сақтау, беру) ( А.П.Ершов және Б.Н.Наумов анықтамалары).
Информация (статистік анықтамасы) – ақпараттың табиғи және ағымды
қолданылу түрін айтады.
Информациялық процесс – ақпараттың уақыт өтуіне байланысты өзгеруі
немесе күтілетін хабарлама.
Массив – біржақты мәліметтер түрлері.
Машинналық сөз – (1) екілік элементтердің бірдеңгейлігі, компьютер
жадысында орналасқан біртекті сөздер; (2) мәліметтер, компьютер жадысының
бір ұяшығында орналасқан.
|Модельдеу - кез-келген құбылыстардың, процесстердің немесе объект |
|жүйелерінің қасиеттері мен сипаттамаларын зерттеу үшін олардың үлгісін |
|құру (жасау) және талдау; бар немесе жаңадан құрастырылған |
|объектілердің сипатын анықтау немесе айқындау үшін олардың |
|аналогтарында (моделбдеріне) объекілердің әр түрлі табиғатын зерттеу |
|әдісі. |
|Модель – модельдеу объектісінің нақты қасиеттері мен белгілерін |
|таңдалған формаға келтіру. |
|Компьютерлік модель - таңдалынған программалық ортаға бейімделінген |
|ақпараттық модельді ұсыну формасы |
|Семантикалық модель - семантикалық жадта ұғымдарды граф түрінде ұсыну. |
|Аналогтық модельдер - өзі нақты объект ретінде іс атқаратын, бірақ дәл|
|сондай бейнеде көрінбейтін объект аналогы. |
|Сенсуалдық модельдер - адам сезіміне ықпал ететін сезімдік, эмоциялық |
|(музыка, поэзия) модельдер. |
|Концептуалдық модель - зерттелетін объектіге және анықталған зерттеу |
|шеңберіне қатысты себеп-салдарлық байланыстар мен заңдылықтарды |
|айқындауды сипаттайды. |
| |
| |
Дәріс тақырыбы 1-4. Информатика пәні ғылыми тұрғыдан объектісі және
құрамдас бөліктері.
Дәріс жоспары:
1. Информатика пәнінің негізгі ұғымдары.
2. Мақсаты мен міндеті.
Информатика – ақпаратты немесе деректерді жинақтау, сақтау, өңдеу,
тасымалдау әдістерін есептеу техникасы құралдарымен жүйелендіретін, осы
құралдардың жұмыс істеу принциптерін және оларды басқару әдістерін
зерттейтін техникалық ғылым.
Анықтамасына қарағанда информатика технологияға жақын болғандықтан,
оның пәнін ақпараттық технология дейді.
Информатика пәнінің негізгі түсініктері:
- есептеу техникасы құралдарының аппараттық жабдықтары;
- есептеу техникасы құралдарының программалық жабдықтары;
- аппараттық және программалық жабдықтарды байланыстырушы құралдар;
- аппараттық және программалық жабдықтар мен қолданушы арасын
байланыстырушы құралдар;
Бұл түсініктерден информатикадағы баса назар аударатын сұрақ - өзара
байланыс. Бұл түсінік интерфейс деген ұғымды қалыптастырады. Интерфейс -
аппараттық және программалық жабдықтар мен қолданушы арасын байланыстыратын
құралдар мен әдістер. Оны қолданушы интерфейсі дейді. Сол сияқты аппараттық
- программалық интерфейс, программалық интерфейс, аппараттық интерфейс
деген ұғымдар да мағынасына қарай туындайды.
Информатиканың басты мақсаты - есептеу техникасы құралдары көмегімен
аппараттық және программалық жабдықтармен жұмыс істеу әдістері мен
тәсілдерін жүйелендіру.
Информатика – практикалық ғылым. Оның жетістіктері практикада іске
асып, тиімділікті жоғарылататын қажетті уақытында қолданылуы керек.
Ақпараттық процесстерді техникалық жабдықтаудың барлық этаптарында
информатика үшін маңызды қасиет – тиімділік. Аппараттық құралдар үшін
тиімділік қасиеті оның өнімділігінің бағасынан жоғары болуымен бағаланады.
Программалық жабдықтың тиімділігі олармен жұмыс істейтін адамдардың
жұмысының жеңілдеп, өнімді болуымен бағаланады.
Информатика сөзі француздардың ақпарат және автоматика сөздерінің
тіркесінен құралған. Мағынасы – ақпаратты автоматты түрде өңдеу.
Информатиканың көзі негізгі екі ғылыммен байланысты: құжаталистика
(өнеркәсіптік қатынастардың дамуына байланысты құжаттер айналымын тиімді
жүргізу) және кибернетика (математикалық логиканы қолдану арқылы есептеу
мәселелерін, басқа мәселелерді шешу).
Сонымен қорыта келгенде айтарымыз информатика пәні ақпаратты ЭЕМ
көмегімен өңдеуді, сақтауды, тасымалдайтын ғылым.
Информатика пәні үш бағытта зерттеледі:
- HardWare – ЕТ-ның аппараттық жабдықтарын зерттеу;
- SoftWare – ЕТ-ның программалық жабдықтарын зерттеу;
- BrainWare – ЕТ-ның қолданбалы программалар жиынын зерттеу.
“ Ақпарат”– сөзі латынның түсіндіру, баяндау, мәлімет деген ұғымдарды
білдіретін informatio сөзінен шыққан.
Қазіргі кезде ақпарат күнделікті тұрмысқа, ғылымның әр түрлі:
философия, экономика, физика, математика, информатика т.б. салаларына
кеңінен енді. Бірақ әрбір ғылымның ақпарат туралы түсінігі бар.
Ақпарат деген сөзді біз қалай түсінеміз, ойланайық. Оны
қолдану мысалдарынан қарастырайық. Ақпаратты біз ауызша немесе
жазбаша түрде, тіпті қимыл-қозғалыс түрінде бере аламыз.
Біз бәріміз бала кезімізден бастап ақпарат алмасу процесіне
қатысамыз. Кітап, газет және журнал оқығанда, радио тыңдап,
теледидар көргенде, мұғаліммен, ата - аналармен, достарымызбен
әңгімелескенде әртүрлі ақпарат аламыз.
Бізді дүние жүзіндегі күнделікті жаңалықтармен таныстыратын
газетттерді, радио мен теледидарды «бұқаралық ақпарат құралдары» деп
атаймыз. Диктор теледидар арқылы «Оқиға болып жатқан жерден
қосымша хабар келіп түсті» деп хабарлайды. Сендер бір-біріңнен:”кеше
біздің футбол командамыз жөнінде жаңалық естідің бе ?” немесе
«бүгін соңғы хабарды естідің бе ?» деп сұрайсыңдар. Бұл
мысалдарда “ақпарат” деген сөз белгілі бір хабардың, жаңалықтардың,
өткен оқиғалардың мазмұнын білдіреді.
ХV ғасырда мәліметті қағазға басып щығару станогының пайда
болуы кітап шығару ісін жолға қойып, адамзаттың алтын ойларын
тікелей көпшілікке жеткізуге мүмкіндік жасады. Кітаптарды,
оқулықтарды көптеп басып шығару, көпшілік кітапханаларының ашылуы
адамзатты жалпы сауаттылыққа жетелеп, мәдениеттің жаңа даму
кезеңін бастады деуге болады.
XIX-XX ғасырларда телеграфтың, радионың пайда болуы ақпаратты кез
келген қашықтықта жарық сәулесінің таралу жылдамдығын жеткізуге
мүмкіндік берді, ал теледидардың шығуы үйде отырып-ақ, дүние
жүзінде не болып жатқанын біліп, кино, спектакльдерді көріп, оқып
үйрену бағдарламаларының толық жүзеге асыра алатын күйге жеткізді.
Мәліметтерді іздеу мен өңдеудің бұрын болмаѓан жаңа
мүмкіндіктерін ХХ ғасырдың ортасында шыққан электрондық есептеу
машиналары (ЭЕМ, шет елдерде олар компьютер деп аталған ) берді.
ЭЕМ әуелде есеп – қисап жұмыстарын автоматтандыру үшін шығарылған
еді. Кейіннен олардағы мәліметттерді магниттік таспаларға жазып,
қағазға басып, ЭЕМ экранына шығару қасиеттері бар екені
анықталды. Оларды дамыта отырып, архив жасау ісінде, мәліметтерді
теріп түзетуде, сызу мен графикалық жұмыстарда, өндірісті
автоматтандыруда және де басқа адамның көптеген қызмет салаларында
қолдана бастады.
Ақпарат тек қарым-қатынас нәтижесінде, яғни оны алу немесе
беру кезінде ғана алып қоймай, адам миы бұрынғы қабылдаған
мәліметтерді, хабарларды, білімін өңдеу процесінде де туу мүмкін.
Сонымен ақпарат тірі табиғатта да, өлі табиғатта да болады, ол
әрқашан сөзбен ғана жеткізілмейді, яғни ақпарат алудың сан алуан
түрі бар деп айта аламыз. Ақпарат қарым-қатынас жасау, өз бетімен
ойлану, зерттеу т.б. әрекеттер нәтижесінде пайда болады.
Ақпаратқа үзілді-кесілді анықтама бере алмаймыз. Оны
қоршаған дүние туралы және онда жүріп жатқан процесстер туралы
хабарлар мен мағлұматтар деп түсінуге болады.
Ақпарат – белгілі бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс, және т.б)
туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мәліметтер тобы.
Ақпарат материя және энергиялармен қатар бізді қоршаѓан ортаның
фундаментальды негізі болып табылады.
Біріншіден, адам ақпараттарды сақтай алады. Біз кітап, газет,
журналдарды оқығанда, өзіміздің миымызға ақпарат жинаймыз. Сіз радиодан
бұрын естіген деректерді бірнеше күн өткеннен кейін біреуге айтуымыз
мүмкін. Демек, адам миы ақпаратты тек қабылдап ғана қоймай, оны сақтай
да алады. Адам миына әсер ететін ақпараттар көлемі өте үлкен, сондықтан
оларды дәлме-дәл сақтау мүмкін емес, яғни қабылдаған ақпаратты біреуге
қайта айтқаныңызда, ол дәлме-дәл болмайды. Сондықтан да ақпараттарды
сақтап тұру үшін сыртқы ақпарат сақтаушылар пайдаланылады. Олардың
қатарына қағаз, папирус, пергамент, фотопленка, таспалар, дискілер және
т.б енеді.
Екіншіден, адам ақпараттарды шығарып бере алады. Адам өз миында
сақталған ақпараттарды біреуге айтып бере алады. Әңгіме кезінде бір адам
айтушы (ақпарат жолдаушы), ал екінші адам тыңдаушы (ақпарат қабылдаушы)
болады. Кітап оқыған кезде сіз қабылдаушы боласыз да, ал автор жолдаушы
болып табылады. Ал оқыған кітабыңыздың мазмұнын біреуге айтсаңыз, сіз
ақпарат жолдаушы боласыз да, ал тыңдаушы адам қабылдаушы болады.
Ақпарат алмасу үшін жолдаушы және қабылдаушы болуы керек. Хабар беруге
пайдаланылатын құралды ақпарат беру арнасы (канал передачи информации) деп
атайды. Оған теледидар, радио, компьютерлік желі, басылѓан құжаттар және
т.б. жатады.
Үшінщіден, адам ақпараттарды өңдей алады. Ақпараттарды өңдеу деп бір
ақпарат негізінде жаңа ақпарат алуды айтады. Ақпараттар өңделгенде, оның
берілу түрі, алу жолдары өзгереді, бірақ оның мағынасы өзгермейді.
Мысалы, есептеі шешу үшін сіз мыналарды орындайсыз:
1. Есептің берілуін оқулықтан оқисыз – ақпарат аласыз.
2. Есепті шешесіз, яғни ақпараттарды өңдейсіз.
3. Нәтижені оқытушыға көрсетіп, оған ақпарат бересіз.
Ақпараттарды өңдеу үздіксіз процесс, тіпті сіз ұйықтап
жатқанда да ақпараттарды өңдеу процесі жалғаса береді.
Алынған деректерді өңдей отырып, математикалық есептерді шеше отырып,
адам бұрын өзінде болмаған жаңа ақпарат құра алады.
Адам өзі қоршаған ортадан ақпарат қабылдайды, оларды
реттейді, салыстырады, талдайды, соның нәтижесінде жаңа ақпарат құра
алады.
Сонымен, адам ақпараттарды сақтай алады, өңдейді шығарып бере
алады. Бұл жағдайда адам қалайда бір амалдар орындайды, оны ақпарат
процесс дейді. Ақпараттық процесті, әр түрлі құрылғыларды пайдалана
отырып, өзі ұйымдастыра алады. Ол құрылғылар қатарына: қағаз,
магниттік таспа, дискі, калькулятор, компьютер және тағы басқалар
жатады.
Адам ақпаратты үздіксіз қабылдап отырады. Ақпарат, адамға ауа,
су, жылу қандай қажет болса, сондай қажет.
Айталық, сіз дыбыс, сәуле жоқ бітеу кеңістіктің ішінде қамалып
қалдыңыз екен делік. Бірнеше күннен кейін еш нәрсе сезбейтін,
ешқандай әрекет істей алмайтын болып, орыныңыздан қозғала алмайсыз.
өйткені сізге сырттан ақпарат берілмейді.
Адам өмір сүру үшін әрқашанда сырттан иіс, сезім және басқа
да ақпарат қабылдап отыруы қажет, онсыз тіршілік болмайды.
Адамның ең басты сезім мүшесі – көру және есту. Кітаптан,
теледидардан және басқа да ақпарат көздерінен сол мүшелер арқылы
ақпарат қабылдап отырамыз. Сырттан қабылдайтын ақпараттың 90%-і
сол мөшелер арқылы қабылданады
Қалай дегенмен де, басқа мүшелердің ролін жоққа шығаруға болмайды.
Мысалы, шай ішкенде, оның тәтті немесе тәтті емес екендігін
сеземіз, ыстық немесе суық затқа қол тигізгенде, олардың
температурасының қандай екенін, қатты немесе жұмсақ екендігін
байқаймыз.
Адам қабылдайтын ақпараттар таңба (белгі) және образды
түрде болуы мүмкін.
Образды ақпарат деп дәм, иіс, сезім сияқты табиѓи
ақпарат көздерінен алынатын ақпараттарды айтады.
Таңба түріндегі ақапараттарға сөз, жазу және тағы басқа
ақпараттар жатады.
Жазба мәтін әртүрлі белгілерден (а,в, “.” “,” “ – “ …)
тұрады. Сөздер дыбыстық белгілерден – фонемалардан тұрады. Фонемадан
сөз және сөйлемдер құрастырылады. Сөз және жазу бір – біріне
ұқсайды. Олар әріптердің сөз буындарының комбинацияларынан
құрастырылады.
Таңба түрінде қатысуды қатынасу тілі дейді. Қатынасу
тілдері табиғи және жасанды болып бөлінеді.
Табиғи тілге кәдімгі ұлттардың жазба және сөйлеу тілдері
жатады. Мысалы, оларға қазақ, орыс, ағылшын және де басқа тілдер
жатады.
Жасанды тілдерге формалды, математика, физика, музыка,
компьютер тілдері жатады.
Әр тілдің өзіне сәйкес алфавиттері, сөз құрастыратын
белгілері (символдары ) болады. Мысалы, қазақ тілінің 43 символы, орыс
тілінің 33 символы, ағылшын тілінің 28 символы бар, ал морзе тілі екі-
ақ белгіден: ”.” “ , “ “–“тұрады.
Сандарды құрастыратын алфавиттер көп. Мысалы: екілік, сегіздік, ондық
және он алтылық. Жүйенің негізі қанша болса, ол жүйеге сонша символ
енеді. Мысалы, екілік жүйеге тек екі символ: 0 және 1 енеді.
Қандай да бір алфавитті пайдаланып ақпарат жазуды кодтау деп атайды.
Бір ғана ақпаратты әртүрлі жолда жазуға болады. Бір белгі
тобынан екінші белгі тобына көшіру жолын код деп атайды.
Мысалы, мектепте оқитын оқушылар саны - тоғыз жүз алпыс жеті дегенді
әр түрлі жүйеде кодтап, былай жазуға болады: 96710 , 17078 , 3С716
, 11110001112. Бұл жазу түрінде оқушылар саны жөніндегі ақпарат
өзгермейді, бірақ оның жазылу түрі өзгереді.
Ақпараттардың сақталу, қабылдану, берілу және өңделу
жолдары ақпараттардың жазылу (кодталу ) түріне көп тәуелді болады.
Ақпараттардың кодталу (кейде оны шифрлау деп те атайды) оның
кері кодталуына (декодталуына – декодирование) қолайлы болатындай
етіліп жасалуы қажет
Кодталғанда қанша аз алфавит пайдаланылса, кері кодтау сонша жеңіл
болады. Практика жүзінде ақпараттарды кодтау үшін Морзе алфавиті
немесе екілік алфавит пайдаланылады.
Мысалы, баяғыда жасалған телеграф аппаратын пайдаланғанда,
қосқышты өшіріп және жағып отыру арқылы ақпарат берілген. Ақпаратты
пайдаланушының қағазында қосқышты басып тұруы уақытына байланысты
сызықша және нүкте жазылып отырған. Ондай хабарларды беруге
төмендегі Морзе әрпі пайдаланылған.
A .- F..-. L.-.. Q--.- V…-
B -… G- -. M- - R.-. W. - -
C- . - . H …. N -. S…. X-..-
D -… I.. O- - - - T- Y-.-
-
E . J.- - - - P.- - . U..-
Z- -..
K-.- 0- - - - - 1.- - - - 2..- - - 3
- -
4….- 5….. 6-…. 7- -… 8- - - ..
9- - - - .
Екілік алфавитте 0 мен 1 белгілері пайдаланылған, оларды ондық
алфавиттен ажырату үшін екілік код деп атаған. Ағылшын тілінде
екілік белгі, Binary digit сөзінен қысқартылып, бит деп
аталѓан.Бұдан кейін ол екілік белгінің (0 немесе 1-ді ) бит деп
атайтын боламыз.
Ақпаратты осы екі таңбаның көмегімен кодтау оларды
сақтау мен жеткізу құрылғыларының конструкциясын мейілінше
жеңілдетеді. Екілік сандар алфавитінің қарапайымдылығы оның
есептеуіш техникасында кең таралуына себеп болды. Ақпаратты
екілік кодпен көрсету үшін, құрылғы екі күйді айыра білуі
(тануы) керек, мысалы, 1-құрылғыда тоқ барын, ал 0 жоғын,
немесе 1-жоғары кернеу, 0 төмен кернеу екенін білдіреді. Екілік
алфавит физикалық жүзеге асырудың қарапайымдылығынан басқа
сенімділік пен үнемділік қасиеттеріне де ие.
- [pic]
Рис. 2.1. Ақпараттың негізгі түсінігі схемасы
Егер екілік алфавит өте маңызды болса, онда көмегімен
таңбалы ақпаратты қалай ұсынуға болады? 0 және 1 белгілері төрт
символды ғана таңбалауға мүмкіндік береді, олар:00,01,10,11, бұл -
өте аз. Тек орыс тілінің сөздерінен кодтау үшін, тыныс белгілері
мен цифрларды санамағанда, 33 символ қажет. Кез келген мәтіндік
ақпаратты кодтау үшін, кемінде 200-ден астам символ қажет.
Сондықтан символдарды кодтау үшін, 8 биттен, яғни 8 екілік
таңбалардан тұратын тіркестерді (8 нөлдер мен бірлерден) қолдану
қабылданған. 8 биттен тұратын кодты байт деп атайды
8. нөл мен бірлердің, яғни 1 байттың көмегімен 256 символды
кодтауға болады:00000000, 00000001, 00000010, …,11111111.
Енді орыс алфавитінің әріптерін ғана кодтап қоймай, ағылшын, қазақ
әріптерін де, цифрларды да, тіпті арнайы графикалық
(псевдографикалық) таңбаларды да т.б. кодтайды. Символдардың кодталу
комбинацияларының (тіркестерінің ) жиынтығын кодтау кестесі деп
атайды.
Ақпарат оны тіркейтін құрылғыға дыбыс, электромагнитті
(сәуле, толқын, және т.б. ), химиялық, гравитациялық(қысым, тартылу…)
табиғаты бар нақты физикалық әрекет түрінде келіп түседі. Бұл
әрекет сигнал деп аталады.
Сигнал дегеніміз - оның көмегімен адам немесе құрылғы
ақпарат қабылдайтын физикалық процесс.
Сигнал – ақпарат тасуыш. Ақпарат жіберу дегеніміз – сигналдар
тізбегін жеткізу.
Сигналдар аналогтық (үздіксіз ) және дискретті (үзілісті) болуы
мүмкін. Аналогтық сигналдардың мысалдары: температура, ток, кернеу,
яғни уақыт аралығында үздіксіз өзгеретін процесс.
Сигналдарды дискретті түрде ұсынғанда, ол сан қатары, алфавит
әріптері, музыкалық шығарманың нота таңбалары, түстер палитрасының
реңдерінің жиыны т.б.туралы ақпарат әкеле алады. Дискретті ақпартты
кейбір алфавиттің символдары түрінде ұсынуды - кодтау деп, ал кері
процессті кері кодтау деп атайды.
Кез келген аналогтық ақпартты белгілі дәлдік дәрежесімен
дискретті түрде ұсынуға болады.
Егер ақпарат толық, объективті, жаңа, пайдалы әрі нақты
болса, ол біз үшін бағалы болады. Ақпаратты техникалық жағынан
өлшеуге болады. Техникада мамандарға ақпараттың қанша мөлшері хабар
жіберу жүйесі арқылы өтетінін, алдыңғы ақпарат жадта қанша орын
керек болатынын анықтап отыру керек. Сондықтан техникада жіберілетін
хабардың мағынасына қарамай, адамның ақпаратты бағалауын ескермей,
өздерінің ақпаратты сандық бағалауын енгізеді. Техникада сақталатын,
өңделетін немесе жіберілетін таңбалар, символдар тізбегі ақпарат деп
саналады. Бұл ретте берілетін ақпараттың көлемі нақты хабардағы
символдар санын санау арқылы анықталады.
Демек хабардың ақпараттық көлемі деп – хабардың ұзындығын,
яғни хабарды жазу үшін пайдаланылған символдар санын айтады.
Есептеуіш техникада кез келген хабардыњ жазылуы екілік
алфавитте жасалатыны бізге мәлім. Ендеше сақталатын, берілетін
ақпарат кµлемі ондаѓы екілік белгілер санына тең. Осылай
қарастырғанда хабардыњ ењ кіші өлшемі бір екілік разрядқа немесе 1
битке тењ болады. Ақпаратты өлшеу бірлігі 1 битке тең. Одан
қолайлырақ өлшем бірлігі - сегіз екілік разрядтың жиынтығы – 1
байт, ол символдарды кодтауда жиі қолданылады. Бір байт 8 битке
тең.
Сонымен хабардың ақпараттық көлемі - бит немесе байтта
өлшенетін оның ұзындығы.
Қолайлылық үшін битпен және байтпен бірге ақпарат көлемін
өлшеудің үлкенірек бірліктері енгізілген:
1. байт =8 бит;
1. Кбайт (килобайт)= 1024 байт = 1000 байт;
1. Мбайт (мегабайт)= 1024 Кбайт =1 (миллион байт);
1. Гбайт (гигабайт) = 1024 Мбайт = 1(миллиард байт);
Ақпаратты өлшеу бірлігі белгілі болғаннан кейін, ол қандай
жылдамдықпен берілетінін, яғни бір секундта ақпараттың қандай көлемі
берілетінін анықтауға болады. Ақпараттың жеткізілу жылдамдығы
бит/сек, байт/сек, Кбайт/сек, Мбайт/сек, Гбайт/сек өлшем
бірліктерінің біреуімен өлшенеді. Мысалы, телефон кабелі арқылы
жеткізілетін ақпараттың жылдамдығы 4Кбайт/секундқа, ал сөйлеу
жылдамдығы 16 байт/секундқа жуық.
Ақпарат өзімен-өзі болмайды. Ол іздестірудің, жинаудың, сақтаудың,
жеткізу мен өңдеудің және пайдалану барысында, басқаша айтқанда,
ақпараттық процесстерде айқындалады.
Ақпараттық процестерді зерттейтін ғылым информатика деп аталады.
Ақпараттық процесстерді жүзеге асыратын негізгі құрал –
компьютер. Ақпаратты автоматты түрде өңдеуге арналған аппараттық және
бағдарламалық құралдар кешенін компьютер деп атайды.
Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. «Информатика» сөзінің ғылыми тұрғыдан алғандағы анықтамасы
2. Информатика пәнінің ғылыми тарихы туралы не білесін?
3. Ақпарат түсінігі туралы не білесіз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Информатика негіздері /Айдосов, Бөрібаев Алматы, 1990 ж.
2. М.Қ.Байжұманов, Л.Қ. Жапсарбаева. Информатика. Астана-2004
3. Дәулетқұлов А.Б. «Жаңа информациялық технологиялар: информатикадан 30
сабақ», Алматы, 2003 жыл
4. Қамардинов О. «Информатика негіздері», Алматы, Рауан, 1998 ж.
5. Основы информатики и вычислительной техники/ А.Г. Гейн,
В.Г. Житомирский, Е.В. Линецкий и др. — М.: Просвещение, 1991.
6. Аветисян Р.Д., Аветисян Д.В. Теоретические основы информатики. — М.:
РГГУ, 1997.
7. Могилев А.В. и др. Практикум по информатике: Учеб.пособие для студентов
высш. Учеб.заведений/ А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.
Е.К.Хеннера. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 608 с.
8. Стариченко Б.Е. Теоретические основы информатики: Учебное пособие для
вузов. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Горячая линия – Телеком, 2003. –
312 с., ил.
9. Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд./ Под ред.проф. Н.В.Макаровой.
– М.: Финансы и статистика, 2001. – 768 с.: ил.
10. Савельев А.Я. Основы информатики: Учеб. Для вузов. – М.: Изд-во МГТУ
им. Н.Э.Баумана, 2001 – 328 с., ил. (сер. Информатика в техническом
университете)
11. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: пер. с англ. – 2-е изд., испр.-
СПб.: Невский Диалект, 2001. – 352 с.: ил.
Дәріс тақырыбы 5-8. Ақпарат, анықтамасы, түрлері.
Дәріс жоспары:
1. Ақпарат, анықтамасы.
2. Ақпараттың түрлері.
Табиғаттағы барлық процесстер сигналдар көмегімен жүреді десек,
сигналдардың тіркелуінен деректер құралады. Деректер әдістердің көмегімен
алмасады, қолданылады, түрленеді. Деректер мен олар үшін қолданылатын
әдістердің өзара байланысынан ақпарат құралады. Ақпараттық процесстің
жүруінде құралатын динамикалық объектіні ақпарат дейді.
1. Ақпараттың динамикалық мазмұны. Ақпарат динамикалық өзгеріп отырады,
деректер мен әдістердің өзара байланысы сәтінде ғана пайда болып
ақпараттық процес жүру моментінде өмір сүреді. Одан басқа уақытта ол
ақпарат емес дерек болып саналады.
2. Әдістердің адекваттылық талаптары. Бірдей деректер қолдану уақытында
ақпаратпен өзарабайланыс адекваттылығы дәрежесінен тәуелді басқа ақпарат
беруі мүмкін. Мысалы бір тілді білмеген адам сол тілде жазылған ақпарат
үшін басқа ақпарат ала алады (қағазының сапасы, түр – түсі, белгісіз
таңбалар, бет саны т.б.), ал шындығында бұл ақпараттың толық өзі емес.
Сондықтан ол ақпаратты толық алу үшін адекватты әдістер көзі пайдалану
керек.
3. Деректер мен әдістердің өзара байланысының диалектикалық мазмұны.
Деректер объективті болады, яғни материалды денелер мен өрістерде болған
өзгерістерден туындаған объективті сигналдардың тіркелу нәтижесі. Ал
әдістер субъективті, себебі субъектілер – адамдар көмегімен дайындалатын,
құрылатын жасанды әдістер немесе биологиялық әдістерден пайда болады.
Ақпараттың қасиеттері:
1. Ақпараттың объективтілігі мен субъективтілігі.
2. Толықтығы – ақпарат сапасын анықтайды, белгілі бір мәселені шешуге
ақпараттың жеткіліктілігі.
3. Ақиқаттық – деректерді қажетсіз сигналдардан тазарту арқылы
ақиқат99тандыру: әр уақытта ақпаратты алу уақытында қосымша сигналдар
пайда болады, оларды ақпараттық шу дейді, сол шуды төмендету үшін
деректерді көбейту керек немесе күрделі әдістер қолдану керек.
4. Адекваттылығы – істің объективті жағдайы мен іс жүзіндегі сәйкестік
дәрежесі. Толық емес және ақиқаттығы төмен ақпарат негізінде құрылатын
жаңа ақпарат адекватты емес болады. Бірақ ақпарат толық, ақиқат болса да
оған адекватты емес әдістер қолданса адекватты емес ақпарат алынуы
мүмкін.
5. Мүмкінділік қасиеті – ақпарат алу мүмкіндігінің өлшемі. Деректерді алу
мүмкіндігі мен оларды тарататын әдістердің мүмкіндігі қатысады.
Актуальдылығы – уақыт талабына сай көкейкестілігі. Көкейкесті, толық
ақпарат қымбат, құнды болады. Егер ақпарат ақиқат, адекватты, бірақ
ескірген ақпараттан қате шешім алуға болады.
Ақпараттың қасиеті деректердің қасиеттері мен әдістердің қасиетінен
тәуелді. Деректердің түрлері олардың типі деп аталады.
Ақпараттық процесс барысында деректер бір түрден екінші түрге
әдістердің көмегімен алмасады.
Деректерді өңдеу операциялары:
1. деректерді жинақтау
2. қалыптастыру
3. фильтрлеу – сүзу
4. сорттау – реттеу
5. архивтеу – қысу
6. қорғау
7. тасымалдау
8. алмастыру.
Ақпаратты сақтау мен тасымалдау үшін деректер сақтаушы (қағаз, қатты
диск, иілгіш магнитті диск, лазерлі диск, магниттік лента, флеш)
қолданылады. Деректерді сақтауға ыңғайлы болуы үшін құрылымдайды: сызықты,
таблицалық, иерархиялық деп. Деректерді сақтағаннан кейін мекен-жайытік
деректер деп аталатын жаңа деректер құрылады. Оларды файлдар дейді. Файлдар
есептеу техникасының жадысында сақталады және ішіндегі ақпараты екілік
кодпен кодталады. Олардың өлшем бірлігі биттен басталады.
Ақпараттың цифрлар көмегімен бейнелену, кодталу ережелерін санау жүйесі
дейді. Санау жүйелері позициялық және позияциялық емес болып екі топқа
бөлінеді. Позициялық санау жүйесіндегі санның әрбір цифры тұрған орнына
қарай мән қабылдайды. Сол үшін санның разрядтары анықталады. N цифрдан
тұратын санның мәні келесідей жазылады:
[pic]
мұндағы m-жүйе негізі,мантисса деп аталады, xi – i-ші позиция символы,
0<=xi<=m; 0<=i<=(n-1), mi – i-ші таңба орнының салмағы.
56310=5*102+6*101+3*100 деп жіктеледі. Мұндағы i=0,1,2; xi=3,6,5;
mi=100, 101, 102; ximi=3+60+500=563.
Компьютердің аппараттық құралдары:
• Кодтау және мәліметтер мен бағдарламаларды компьютердің жадында
екілік көрсетілуде ұсынуға арналған енгізу құрылғыларынан;
• Ішкі және сыртқы болып бөлінетін, деректерді, бағдарламаларды,
аралық есептеулердің нәтижелерін сақтауға арналған компьютер
жадынан;
• Мәліметтерді өңдеудің және өңдеу процесін басқарудың негізгі
құрылғысы-процессордан;
• өңдеу нәтижелерін кері кодтауға және оларды адамға қолайлы
түрде шығарып беруге арналған шығару құрылғысынан;
• бұл барлық құрылғылардың арасында ақпарат жеткізу қызметін
атқаратын ақпараттық кеңарнадан тұрады;
Ақпаратты автоматты түрде өңдеу - адамның қатысынсыз өңдеу,
бұл кезде компьютер алдын-ала берілген бағдарлама бойынша ақпаратты
өңдеуді алғашқы мәліметтерді енгізуден бастап нәтиже алғанға дейін
жүргізіледі.
Кірістік мәліметтердің түрі мынадай болуы мүмкін:
|Мәтіндік ақпарат: |Оқулықтағы мәтін, дәптерді |
| |шығарма, ауа райын болжау, |
| |радио арқылы хабар т.б. |
|Сандық ақпарат: |Көбейту кестесі арифметикалық |
| |Мысал, хоккей ойындағы есеп т.б|
|Графикалық ақпарат: |Суреттер, схемалар, сызбалар, |
| |фотосуреттер т.б. |
|Музыкалық (дыбыстық) ақпарат: |Дыбыстар, музыка, сөз. |
|Бейне ақпарат: |Түрлі түсті графика, дыбыс, |
| |фильмдер, екі және үш өлшемді |
| |жылжымалы объектілер. |
Мәліметтерді бағдарламалармен өңдейді. Бағдарлама – нұсқаулар тізбегі,
оларды орындау барысында компьютер белгілі әрекеттер жасайды немесе
мәліметтерді өңдеу мәселесін шешеді.
1-сурет. Компьютердің құрылғыларының схемасы.
Бағдарламалық құралдар - әр түрлі мақсаттарға арналған бағдарламалық
жиынтық. Компьютердің бағдарламалық құралдарын бағдарламалық жасақтама
деп те атайды.
Олар:
• жүйелік деп те аталатын, компьютердің барлық құрылғылары мен
мәліметтерді өңдеуді жақсарту қорларының жұмыстарын басқаратын;
• қолданбалы деп аталған, мәліметтерді өңдеуге арналған;
• бағдарламалау жүйелері деп аталатын, басқа бағдарламаларды өңдеу
қызметін атқаратын бағдарламалардан тұрады.
Мәтіндік, графикалық, дыбыстық, сандық, бейнелік мәліметтерді өңдеуге
арналған, редакторлар мен электрондық кестелер деп аталатын арнайы
бағдарламалар бар.
Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.«Ақпарат» сөзінің ғылыми тұрғыдан алғандағы анықтамасы
4. Ақпараттың жіктелуі
5. Ақпарат қолданылу аумағы
Ұсынылатын әдебиеттер:
12. Информатика негіздері /Айдосов, Бөрібаев Алматы, 1990 ж.
13. М.Қ.Байжұманов, Л.Қ. Жапсарбаева. Информатика. Астана-2004
14. Дәулетқұлов А.Б. «Жаңа информациялық технологиялар: информатикадан 30
сабақ», Алматы, 2003 жыл
15. Қамардинов О. «Информатика негіздері», Алматы, Рауан, 1998 ж.
16. Основы информатики и вычислительной техники/ А.Г. Гейн,
В.Г. Житомирский, Е.В. Линецкий и др. — М.: Просвещение, 1991.
17. Аветисян Р.Д., Аветисян Д.В. Теоретические основы информатики. — М.:
РГГУ, 1997.
18. Могилев А.В. и др. Практикум по информатике: Учеб.пособие для студентов
высш. Учеб.заведений/ А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.
Е.К.Хеннера. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 608 с.
19. Стариченко Б.Е. Теоретические основы информатики: Учебное пособие для
вузов. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Горячая линия – Телеком, 2003. –
312 с., ил.
20. Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд./ Под ред.проф. Н.В.Макаровой.
– М.: Финансы и статистика, 2001. – 768 с.: ил.
21. Савельев А.Я. Основы информатики: Учеб. Для вузов. – М.: Изд-во МГТУ
им. Н.Э.Баумана, 2001 – 328 с., ил. (сер. Информатика в техническом
университете)
22. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: пер. с англ. – 2-е изд., испр.-
СПб.: Невский Диалект, 2001. – 352 с.: ил.
Дәріс тақырыбы 9-12. СИМВОЛДЫҚ АҚПАРАТТЫ КОДТАУ.
Дәріс жоспары:
1. Кодтаудың есептерге қойылуы, Шенонның бірінші теоремасы
2. Екілік кодтардың әдістері.
Декодер – кодтаудың арифметикалық пайдалану түрі
Дискретті канал – байланыс каналы, дискретті хабарламаны
жасаушы
Код- бір альфавиттің белгілерін сандармен қосунемесе олардың құрамын
басқасымен ауыстыру
Кодтау теориясы теоретикалық информатиканың бір бөлімі болып табылады.
Айырбастау мен шифрлеу шифрлеудің ең қарапайым түрі болады. Шифрленген
мәтін символдары басқа бір (моноалфавитті құрылым) немесе бірнеше
(полиалфавитті құрылым) алфавит символдарымен ауыстырылады.
Ең қарапайым әдіс бұл хаттың дәл осы немесе басқа алфавит әріптерімен
ауыстырылуы. Шифрленетін символдар: а, б, в, г, д, е, ё, ж, з келесі
символдармен ауыстырамыз: м, л, о, т, в, ж, ф, к. Бірақ бұл шифрлеудің
тұрақтылығы өте төмен.
Шифрленген мәтіннің статистикалық характирискалары берілген
мәтіндікімен бірдей болады. Сондықтан хат жазылған тілдің стандартты
символдар шығу жиілігін біле отырып және шифрленген хат символдары бойынша
ауыстыру кестесін қалыпқа келтіруге болады. Символдар шығуының жиілігін
нақты бағасын алу үшін недәуір ұзақ хат қажет. Сондықтан жай ауыстыруды хат
өте қысқа болғанда қолданады.
Әдістердің тұрақтылығы 20-30 символдар арасында болады.
BIOSтың 9 үзу өңдеуіші скан-кодтарды ASCII кодтарына айналдырады. ASCII-
кодтардың екі типі болады: бірбайтты және кеңейтілген.
Бірбайтты кодтар - алфавитті-цифрлік символдардың коды, псевдографика
кодтары, кейбір басқарушы символдар кодтары (соңғылары әр шеткері құрылғы
үшін әртүрлі құрастырылады).
Кеңейтілген ASCII-кодтар - екібайтты, бірінші байты әрқашан 0, екінші
байты кодтан тұрады. Мұндай кодтар литерлік бейнеленуі жоқ пернелермен
байланысты: функционалды пернелер, меңзерді басқару пернелері, т.б. BIOSтың
9 үзу өңдеуіші талап етілген ASCII-кодтарды өндіреді және пернетақта
буферіне жазады. Әрі қарай енгізуді орындайтын программа, BIOS-қа немесе
DOS-қа хабарласады да жүйенің құралдары буферден символдан таңдап алып,
программаға береді.
Пернетақта буфері деректер облысы BIOS-та. Бұл буфер адрестері
0040:001тан 0040:003C-қа дейінгі жадыда орналасады. Буфер циклденген кезек
сияқты ұйымдастырылған, яғни жадының көрсетілген облысын толтыру кезінде
жазу оның бас жағынан басталады. BIOS деректер облысының екі сөзі кезектің
басы және соңы деп аталатын адрестерінен тұрады (BIOS деректер облысының
басына қатысты орын ауыстырады), ("басы" және " құйрығы"). Бұл сөздердің
адрестері - 0040:001A және 0040:001C сәйкесінше. Әрбір код BIOS буферінде
екі байтпен көрсетілген. Кеңейтілген ACSII кодтардың бірінші байты 0, ал
екінші байты - ASCII-код. Бірбайтты кодтар үшін бірінші байт ASCII-кодтан
тұрады, ал екіншісі перненің ASCII-кодын тудырған скан-кодынан тұрады.
BIOS пернетақта буферінде 15 сөз орналасады, олар енгізілген перненің коды,
16-шы сөзі резервті – онда аяқталу белгісін 0x0D1C көрсетеді. Буферге жаңа
кодты қосу кезек соңына кодты адресі бойынша жазу және құйрық көрсеткішін
модификациялаудан тұрады. Буферден кодты өшіру – кезек басы адресі бойынша
кодты таңдау және бас көрсеткішін модификациялау. Буферді тазалау үшін
кезек құйрығы көрсеткішін кезек басы көрсеткішіне теңестіру жеткілікті.
Барлық пернелер және біріктірілген пернелер ASCII-кодтарды
тудырмайды. Скан-код тудырмайтын пернелер екі топқа бөлінеді: ауыстырып-
қосқыш пернелер, арнаулы әрекеттер орындаушы пернелер. Ауыстырып-қосқыш
пернелерге жататындар: Shift, Ctrl, Alt, CapsLock, NumLock, ScrollLock,
Insert (Insert пернесі сонымен бірге кеңейтілген ASCII-код 0x0052
тудырады). Ауыстырып-қосқыш пернелерді басу BIOS программалармен өңделеді,
нәтижесінде BIOS деректер облысында пернетақта жағдайының жалаушалары
өзгереді (0040: 0017, 0040:0018 адресі бойынша екі байт).
Арнаулы әрекеттер орындаушы пернелер BIOS өңдеушісімен танылады,
ASCII-кодты тудырудың орнына алдын ала бекітілген әрекеттерді орындайды.
Жұмыс өнімділігі ауыстыру кестесінің символдарын іздеумен анықталады.
Жұмыс өнімділігін төмендету үшін шифрлеп ауыстыру кестесі шифрленген
символдар бойынша реттеледі. Ал шифрден шығару үшін дешифрлеу кестесі
қолданылады. Бұл кесте ауыстырылатын символдарды реттеу бойынша ауыстыру
кестесінен алынады.
Ақпараттың цифрлар көмегімен бейнелену, кодталу ережелерін санау жүйесі
дейді. Санау жүйелері позициялық және позияциялық емес болып екі топқа
бөлінеді. Позициялық санау жүйесіндегі санның әрбір цифры тұрған орнына
қарай мән қабылдайды. Сол үшін санның разрядтары анықталады. N цифрдан
тұратын санның мәні келесідей жазылады:
[pic]
мұндағы m-жүйе негізі,мантисса деп аталады, xi – i-ші позиция символы,
0<=xi<=m; 0<=i<=(n-1), mi – i-ші таңба орнының салмағы.
56310=5*102+6*101+3*100 деп жіктеледі. Мұндағы i=0,1,2; xi=3,6,5;
mi=100, 101, 102; ximi=3+60+500=563.
Позициялық санау жүйесіндегі санау жүйелері екілік, сегіздік, он
алтылық, отыз екілік деп бөлінеді. Ондық санау жүйесінің негізі 10,
екіліктікі – екі, т.б. болып табылады. Ондық санау жүйесі 0 ден 9-ға
дейінгі араб цифрларынан тұрады. Екілік санау жүйесі 0 мен 1ден тұрады.
Сегіздік санау жүйесі 0 ден 7-ге дейінгі сандардан тұрады, он алтылық санау
жйүесі 0 ден 9-ға дейінгі цифрлар мен алфавит бойынша латынның әріптерінен
құралады: 0, 1, ..., 9, A, B, C, D, E, F.
Бір санау жүйесінен келесі санау жүйесіне көшіру белгілі бір
ережелермен орындалады.
1. Ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне көшу үшін санның бүтін
бөлігін санау жүйесінің негізіне: 2-ге, қалдығы 0 немесе 1 болғанша
толығымен 2-ге бөлінбейтін сан қалғанша бөледі. Барлық қалдықтарды
төменнен жоғары қарай нәтиже ретінде жазады. Мысалы:
19:2=9+1
9:2=4+1
4:2=2+0
2:2=1
1 2-ге бөлінбейді, процесті тоқтатамыз, сонда нәтиже былай жазылады:
1910=10112.
Егер санның бөлшек бөлігі бар болса, бөлшек бөлігін 2-ге көбейтеді,
одан шыққан санның бөлшек бөлігін тағы да 2-ге көбейтеді, осы процессті
соңғы цифр тұрақты бола бастағанға дейін жүргізеді. Нәтижесі ретінде
көбейту уақытында пайда болған сандардың бүтін бөліктерін жоғарыдан төмен
жазады. Мысалы:
5,6410 саны берілсін.
5:2=2+1
2:2=1+0
0.64*2=1.28
0.28*2=0.56
0.56*2=1.12
0.12*2=0.24
Сонда нәтиже былай жазылады: 5,6410=01,10102.
Басқа санау жүйелеріне көшіру үшін осы ереже қолданылады. Тек 16-лық
санау жүйесіндегі қалдық 9-дан асып кетсе орнына сәйкес латын әрпі
жазылады.
Позициялық емес санау жүйесіне рим санау жүйесі жатады.
Ақпарат компьютердің ішкі және сыртқы жадында сақталады.
Компьютердің ішкі жады негізгі болып табылады, себебі процессор тек
осы жадпен тікелей жұмыс істеді. Оны көп жағдайларда оперативті
(жедел) жад деп атайды, өйткені ол компьютерді әрқашан ақпаратпен
қамтамасыз ете отырып, үздіксіз жұмыс істейді.
Компьютерді өшіргенде оперативті жадтағы ақпарат өшеді.
Компьютердің сыртқы жады ақпаратты көп мерзімге сақтауға
арналған, ол иілгіш және қатқыл дискілерде, магнитті таспаларда,
оптикалық және магнитті – оптикалық дискілерде орналастырылады.
Мәліметтер мен бағдарламалар ішкі жадтың ұяшықтарына байт
немесе байттар тобы түрінде жазылады. Олармен ұяшықтардың адрестері
бойынша қатынасады.
Ақпарат тасуышқа атауы бар белгілі бір үлестер (порциялар)
түрінде жазылады. Мұндай құрылым файлдық, ал үлестер файл деп
аталады. Дәл айтқанда, файл – бір типтегі байттардың тізбегі.
Файл сөзі ағылшын тілінен аударғанда « қапшық » дегенді
білдіреді. Нені файл деуге болады? Файл дегеніміз – бағдарламалар,
мәліметтер немесе олардың бөліктері. Файл атауы өзара екі нүктемен
бөлінген бөліктен тұрады, оның бірінші бөлігі -өз аты, ал екінші
бөлігі – кеңейтілуі.
Файлды ақпарат өлшемі – бит сияқты ақпаратты сақтау бірлігі
ретінде қарастыруға болады. Біртұтас объекті ретінде файлдармен жазу,
өшіру (жою), көшіру, даярлау, жылжыту, қайта атау операцияларын
жүргізуге болады.
Сыртқы таусыштағының барлығы файл түрінде сақталады,
олар:операциялық жүйелер, қолданбалы бағдарламалар, бағдарламалау
жүйелері, мәліметтер жинағы. Мысалы, тек бір ғана Windows’98-дің 1000-
нан астам құраушы файлдар бар.
Ақпараттық жүйе қолдану мақсатына байланысты 5 элементтен тұрады:
1. компьютер
2. процедура
3. адам
4. программа
5. мәліметтер
Ақпараттық жүйе қолдану деңгейіне байланысты анықталған есепті
орындау үшін адам мен машинаға арнаулы көрсеткіш қажет. Компьютер
көрсеткішті программа түрінде қабылдайды.Ал адам процедура түрінде
қабылдайды. Адам мен компьютер арасындағы байланысты мәләмет беру
ортасы арқылы бастапқы кезінде ақпарат түрінде адамнан компьютерге, ал
адам кейінгі алынған нәтижелер керісінше кері бағыттағы нәтиже
болып табылады. Қарапайым АЖ-ның негізгі компоненттері мыналар:
• шешілетін басқару есептерінің құрылысына байланысты.
• Басқару деңгейінің ирерархиясына байланысты
• Бизнес сферасындағы қолданылатын есептердің формулаларына
байланысты.
• Қолданылатын ақпараттық технологиялық түріне байланысты
Бсқару иерархиясына 3 деңгейі ретінде қарастыруға болады:
• Стратегиялық жоспарлау
• басқаруды бақылау
• жедел бақылау
1. Ақпаратты криптографиялық жабудың күрделілігі мен сенімділігі
берілгендердің көлемі мен құпиялық деңгейіне байланысты таңдалуы
керек.
2. Жабу сенімділігі бұзақыға шифрлеу әдісі белгілі болғанда да құпия
бұзылмайтындай болу керек.
3. Жабу әдісі, кілттерді қолдану жиынтығы және олардың таралу механизмі
өте күрделі болмау керек.
4. Тура және кері түрлену процедуралары формальды болу керек. Олар
хабардың ұзындығына тәуелді болмау керек.
5. Түрлену процесіндегі қателер жүйеге таралмауы керек.
6. Процедуралармен енгізілген шығын минималды болу керек.
Криптографиялық жабу әдісінің негізгі классификациясы
Шифрлеу.
- Айырбастау (құрылым).
1.1 Қарапайым (бір алфавттік);
1.2 Көпалфавтті, бірконтурлы, кәдімгі;
1.3 Көпалфавитті, бірконтурлы, монофониялық айырбастау;
1.4 Көпалфавитті, көпконтурлы.
- Орын ауыстыру.
2.1 Қарапайым;
2.2 Кесте бойынша күрделендірілген;
2.3 Маршрут бойынша күрделендірілген;
- Аналитикалық түрлендіру көмегімен шифрлеу;
3.1 Матрицалық түрлендіру;
3.2 Ерекше тәуелділік бойынша;
- Гоширлеу;
4.1 Қысқа гаммалы ақырғы;
4.2 Ұзын гаммалы ақырға;
4.3 Ақырсыз гаммасы;
- Ширлеу әдісін комбинациялау;
5.1 Айырбастау мен орын ауыстыру;
5.2 Айырбастау мен гоширлеу;
5.3 Орын ауыстыру мен гоширлеу;
5.4 Гоширлеу және гоширлеу.
Кодтау
1. Арнайы кесте бойынша мағыналы;
2. Кодтық алфавит бойынша символдық.
Басқа түрлері.
1. Бөлу – апарып беру.
1.1 Мағыналық;
1.2 Механикалық.
2. Қысу – кеңейту.
Қарапайым АЖ-лар масштаб бойынша мынадай түрлерге жіктеледі. Дара
АЖ-р тоталған АЖ-р және бірлескен АЖ-р.
Бірлескен АЖ-ларды даытуға қажетті деп табылатын 3 неізгі факор бар:
1. компьютерлік жүйелердің өндірістік және жалпы мүмкіндіктерін
басқару
2. өнеркәсіпті басқаруды дамыту әдісі
3. АЖ-ң техникалық және программалық дамытуын қамтамассыздандыру .
а.Фактор бойынша желілер технологиясы және мәліметті беру жүйесі
көптеген мүмкіндіктермен компьютерлік жүйелердің АЖ-мен тығыз
байланыстылығын көрсетеді.
б. Фактор бойынша әлемдік нарық бәсекелестіктің артуына байланысты
компания басшылары ө рентабельдіктерін сақтап қалу үшін жаңа
мүмкіндіктер қарастырылды.
в. Фактор бойынша АЖ-ң программалық және техналогиялық әдістердің
әмбебап және иіді жұмыстар атқаруын қамтамассыз етеді. Сондықтан
соңғы жылдары 3 негізгі АЖ-ң жаңа түрлерін атауға болады.
• 90 жылдың басынан бастап анықталынған программалық қамтамалры
толық қанды жұмыс істеп келеді. Бұл кезеңде күрделі АЖ-ді
өңдеу және пайдалану жақы нәтижелер берді.
• Желілік технологияны дамыту. Жергілікті ақпараттық желілерде
клиент сервермен қосу және көп деңгейлі мәліметтерді тасымалдау.
• Интернет желісін дамыту. Инетернет технологиясы арқылы күрделі
АЖ-ң ды өнеркәсіп орындарында пайдалану.
Кез келген жүйе үнемі сыртқы ортамен қарым-қатынаста болып тұрады.
Бұндай ақпарат алмасу қарым-қатынасы әртүрлі командамен басқарылатын
жоғары деңгейлі жүйедегі функцияландырудың мақсатын ақпарат арқылы
жүріп тұрады.
Ақпарат – процестер, оқиғалар, фактілер немесе нәрселер жайлы
ақпараттар. Ақпараттық 80-90% адам көру мүшесі арқылы 10..20% - мүшесі
арқылы қабылдайтыны белгілі. Басқа сезім мөшелері 1..2% мөлшерінде болып
табылады. Адамның физиологиялық мүмкіндіктерді алыс қашықтықтарда
ақпараттың үлкен көлемін алмастыруға мүмкіндік бермейді.
Байланыс – бір-бірінен алыстағы адам немесе құрылғылар арсында ақпаратты
беру және қабылдауды қамтамасыз ететін техникалық база. Байланыс пен
ақпарат арасындағы байланыс, транспорт пен жүк арасындағы сияқты. Байланыс
құралдары да жүк жоқ болғандағы транспорт сияқты ақпарат жоқ болса қажет
емес.
Хабарлама – алысқа жіберуге қолайлы ақпаратты көрсету формасы. Оптикалық
(телеграмма, хат, фото) және дыбыстық (сөз, музыка) деген екі түрі бар.
Құжаттық хабарламалар арнайы қағаздарда сақталады. ЭЕМ-де өңдеуге арналған
хабарламаларды мәліметтер деп атайды. Хабарламаның ақпараттық параметрі -
өзгертуге ақпарат қойылған параметр. Дыбыстық хабарламаларда ақпараттық
параметр болып дыбыстық қысым мәні табылады, қозғалмайтын кескіндерге –
көріну коэффициенті, қозғалатындарға экран жарықтылық аймақтары жатады.
Ақпараттық параметрлердің өзгеруіне байланысты үздіксіз және дискретті
хабарламалар болады.
Сигнал – жіберілген хабарламаны кескіндейтін физикалық процесс.
Егер Z – сигналдың белгілі параметрі, а t – уақыт, Z(t) үзіліссіз
функциясы деп аталады. (сур.1.1(а)).
[pic]
Рис. 1.1 Үзіліссіз және дискретті сигналдар
Үзіліссіз сигналдарға жататындар музыка және сөз, бейнелеу, термометр
көрсеткіші.
Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.«Санау жүйесі» анықтамасы түсінігі
2.Позициялық санау жүйесі деген не
3.Позициялық емес санау жүйесі
Ұсынылатын әдебиеттер:
23. Информатика негіздері /Айдосов, Бөрібаев Алматы, 1990 ж.
24. М.Қ.Байжұманов, Л.Қ. Жапсарбаева. Информатика. Астана-2004
25. Дәулетқұлов А.Б. «Жаңа информациялық технологиялар: информатикадан 30
сабақ», Алматы, 2003 жыл
26. Қамардинов О. «Информатика негіздері», Алматы, Рауан, 1998 ж.
27. Основы информатики и вычислительной техники/ А.Г. Гейн,
В.Г. Житомирский, Е.В. Линецкий и др. — М.: Просвещение, 1991.
28. Аветисян Р.Д., Аветисян Д.В. Теоретические основы информатики. — М.:
РГГУ, 1997.
29. Могилев А.В. и др. Практикум по информатике: Учеб.пособие для студентов
высш. Учеб.заведений/ А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.
Е.К.Хеннера. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 608 с.
30. Стариченко Б.Е. Теоретические основы информатики: Учебное пособие для
вузов. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Горячая линия – Телеком, 2003. –
312 с., ил.
31. Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд./ Под ред.проф. Н.В.Макаровой.
– М.: Финансы и статистика, 2001. – 768 с.: ил.
32. Савельев А.Я. Основы информатики: Учеб. Для вузов. – М.: Изд-во МГТУ
им. Н.Э.Баумана, 2001 – 328 с., ил. (сер. Информатика в техническом
университете)
33. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: пер. с англ. – 2-е изд., испр.-
СПб.: Невский Диалект, 2001. – 352 с.: ил.
Дәріс тақырыбы 13-16. КОМПЬЮТЕРДА САНДАРДЫ ҚҰРУ ЖӘНЕ ӨҢДЕУ
Дәріс жоспары:
1. Санау жүйесі
2. Санау жүйесінің әртүрінде сандарды түрлендіру
3. Компьютерда санды кодтау және солармен жұмыс жасау
Есептеу техникасының аппараттық және программалық жабдықтардан
тұратыны белгілі. Аппараттық жабдықтарға компьютердің барлық негізгі және
шеткері құрылғыларын жатқызамыз. Ал программалық жабдыққа компьютердің
барлық жұмысын басқаратын, қолданушы мен компьютер арасында байланыс
орнататын, ақпаратты өңдеудің барлық аспектілерін қарастыратын программалық
жүйені жатқызамыз.
Жазылған программаны түсінуі және орындауы үшін программист те
компьютер де келесі тілдерді білуі қажет:
1. Машиналық код тілі - компьютерге түсінікті екідік, және 16-қ кодталған
символдардан құралған кодтар тізбегі;
2. Программалау тілі – программистке түсінікті бірлігі - командалар
тізбегі, тіл табысу деңгейі – мәтін болатын тіл.
3. Бейнелер тілі – қолданушыға түсінікті мәтін, графика түріндегі тіл.
Программалау тілі дегеніміз - формуланы жазуды қамтамасыз ететін
алгоритмді бейнелейтін таңбалық жүйе. Оның негізгі мақсаты – программистке
қандай да бір есептің алгоритмін бейнелейтін әрекеттер тізімін беру.
Програмалау тілдері машиналық командаларға жақындығы мен алыстығына
қарай екі топқа бөлінеді:
1. Төменгі деңгейлі тілдер;
2. Жоғарғы деңгейдегі тілдер;
Төменгі деңгейдегі тілдер Адам түсінетін табиғи тілден алшақ болады. Оларға
машиналық кодтарды жатқызуға болады. Машиналық кодтар ақпаратны екілік
кодтар жүйесіне аударады. Оған Ассемблер тілін жатқызуға болады.
Жоғарғы деңгейдегі тілдер 7 түрге бөлінеді:
1. Сызықты – бұл тілдерде жазылған командалар тізбектеліп орындалады,
процедура, функция деген түсініктер жоқ. Олар элементарлы
математикалық есептеулер жүргізуге арналған. Олар 1949 жылдары
қолданылған «Краткий код» тілі деп аталған.
2. Процедуралық – модульдік программалау принципіне негізделіп құралған
тіл, бұл тілде берілген мәселе бірнеше модульдарға бөлініп, сол
модульдарды қажетті кезінде ғана шақырып қолдану үшін жасалған. Оған
1954 жылдары пайда болған Фортран тілін жатқызуға болады. Кейіннен
1957 жылы – Cobol, Lisp(1958), Algol(1958), APL(1960), Basic(1964),
Pascal(1967), C(1972) тілдері пайда болды. Бұл тілдердің жетістіктері:
- кішкентай модульді жазу оңай;
- жалпы жағдайларға құрылған модульдарды бірнеше рет қолдануға
болады, сол арқылы жаңа
программаны құруға уақыт аз кетеді;
- модульдың жұмысын негізгі программаға тәуелсіз тексеруге, орындауға
болады.
3. Логикалық – формальды логика мен буль алгебрасы жүйелерін құру
принципіне негізделген. Бұл тілдер жасанды интеллект жасауға қатысады.
Оған жататындар Prolog(1970), KLO, Mandala, Mercury тілдері.
4. Нысанды бағытталған – объектілер түріндегі берілген кодты тарататын
айнымалыларды, процедураларды, функцияларды класстарға біріктіру
негізінде құрылған. Бұл тілдерді де модульды программалауға жатқызуға
болады. Бұл тілдерді барлық салаларды автоматтандыру жұмысына
араластыруға болады. Оған жататындар (1986) С++, Lava, C#, Delphi,
Visual Basic тілдері.
5. Деректер базасына сұраныстар құру тілі – белгілі бір таблица түрінде
жинақталған деректер базасынан басқа, жаңа, қажетті жазуларды
топтайтын таблица құруды орындауға арналған. Оған жататындар SQL тілі
немесе Pl/SQL тілдері.
6. Сценарийлер тілі – Web-сайттар, қосымшалар жасауға, HTML-құжатқа
орнатылған программалар құруға арналған. Оларға жататындар Visual
Basic Script, Visual Studio Net, Asp.net, JavaScript, Perl, PHP
тілдері.
7. Макростар тілі – жиі қолданылатын операцияларды автоматтандыруға
арналған тілдер. Макрос дегеніміз бір команда сияқты орындалатын
нұсқаулар жиынтығы. Олардың негізгі қызметі:
- жиі қолданылатын командаларды жылдамдатуды қамтамасыз ету;
- бірнеше жиі қолданылатын командаларды біріктіру;
- әртүрлі мәселелерде тізбектеліп орындалатын күрделі әрекеттерді
автоматтандыру.
Бастапқы альфавит A N орташа белгі түрінде болсын, олардың анықталған
ықтималдықтары орташа , I1(A). Екінші альфавит B M орташа көлемде болсын
I1(A). Қалғаны n белгісі, кодталған хабарлама – m белгіде болсын.
Кірістірілген ақпарат I(A) түрінде, ал кодталған – I(B), мына формуламен
өрнектеледі:
|I(A)[pi|
|c] |
|I(B), |
[pic]
m/n қатынасы, К(B) (жоғарғы индекс альфавит көрсетеді).
Хартли формуласы бойынша I1(B)=log2M, ендеше
|[pic] | |(3.1) |
Қалдықсыз код теориясы бойынша (Q):
|[pic] | |(3.2) |
|Бук|Код |pi |ki |Буква |Код |
|ва | |·10| | | |
| | |3 | | | |
|10 |010 |00 |11 |0110 |0111 |
Хабарламаны кері кодтау үшін қажет: 00100010000111010101110000110
Декодирование производится циклическим повторением следующих действий:
1. сол жақ соңғы символды қиып алып тастаймыз, сөз кодының жұмыс бетіне
қосамыз;
2. кестенің коды сөз кодымен сәйкес келу керек; егер ұқсастық жоқ болса
онда (1) өтеміз;
3. сөз кодын кері айналдыру қажет, тазалау қажет;
4. жоғарыдағы тексеру қажет ұқсастықтарын.
Берілген алгоритм мынаны береді:
[pic]
Процедура соңында мына нәтиже алынады: «мама мыла раму».
Байт және бит ақпараттың негізгі бірліктері болып табылады. Бір байт
ақпараттың альфавитіндегі бір хабарламаға сәйкес келеді. Шеннона формуласы
бойынша Iвер, ауқымды сан мынаған тең Iоб; осылардан шыққан қорытынды
мына төмендегі формуланы береді.
|Iвер |
|[pic]Iо|
|б |
Бүкіләлемдік СИ жүйесінде . 1 байт = 8 бит. Байттан басқа информацияның
өлшем бірліктеріне мыналар жатады:
|1 Кбайт = 210 байт = 1024 байт | |(килобайт)|
|1 Мбайт = 220 байт = 1024 Кбайт | |(мегабайт)|
|1 Гбайт = 230 байт = 1024 Мбайт | |(гигабайт)|
|1 Тбайт = 240 байт = 1024 Гбайт | |(терабайт)|
|Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар: | | |
|1.«Ақпараттың өлшем бірліктерін» ата | | |
|2. 1 Байтта қанша бит бар | | |
|3. Ақпараттың ең кіші өлшем бірлігін атаңыз | | |
| | | |
| | | |
|Ұсынылатын әдебиеттер: | | |
|Информатика негіздері /Айдосов, Бөрібаев Алматы, 1990 ж. | | |
|М.Қ.Байжұманов, Л.Қ. Жапсарбаева. Информатика. Астана-2004 | | |
|Дәулетқұлов А.Б. «Жаңа информациялық технологиялар: | | |
|информатикадан 30 сабақ», Алматы, 2003 жыл | | |
|Қамардинов О. «Информатика негіздері», Алматы, Рауан, 1998 ж.| | |
|Основы информатики и вычислительной техники/ А.Г. Гейн, | | |
|В.Г. Житомирский, Е.В. Линецкий и др. — М.: Просвещение, | | |
|1991. | | |
|Аветисян Р.Д., Аветисян Д.В. Теоретические основы | | |
|информатики. — М.: РГГУ, 1997. | | |
|Могилев А.В. и др. Практикум по информатике: Учеб.пособие для| | |
|студентов высш. Учеб.заведений/ А.В.Могилев, Н.И.Пак, | | |
|Е.К.Хеннер; Под ред. Е.К.Хеннера. – М.: Издательский центр | | |
|«Академия», 2002. – 608 с. | | |
|Стариченко Б.Е. Теоретические основы информатики: Учебное | | |
|пособие для вузов. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Горячая | | |
|линия – Телеком, 2003. – 312 с., ил. | | |
|Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд./ Под ред.проф. | | |
|Н.В.Макаровой. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 768 с.: | | |
|ил. | | |
|Савельев А.Я. Основы информатики: Учеб. Для вузов. – М.: | | |
|Изд-во МГТУ им. Н.Э.Баумана, 2001 – 328 с., ил. (сер. | | |
|Информатика в техническом университете) | | |
|Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: пер. с англ. – 2-е | | |
|изд., испр.- СПб.: Невский Диалект, 2001. – 352 с.: ил. | | |
Дәріс тақырыбы 17-20. АҚПАРАТТЫ БЕРУ.
Дәріс жоспары:
1. Ақпаратты берудің байланыс сызығы
2. Дискретті байланыс каналы.
3. Үзіліссіз канал арқылы ақпаратты беру
4. Систематика коды
Байланыс каналы – материалдық орта, физикалық үрдіс, хабарламалар ауысу
ортасы уақыт ағымына қарай аумаққа сигналдар тарату. Байланыс каналы түріне
қарай дискретті және аналогтық болып бөлінеді.Дискретті байланыс каналына
компьютерлік желі жатады; аналогтық байланыс көзі – телефон сымы және
радиоканал жатады.
Төменде бірнеше байланыс каналдарына мысал келтірілген.
|Байланыс |ОРТА |Хабарлама тасушы |Хабарлама жіберуші |
|каналы | | |үрдіс |
|Почта, |Адам қамсыздану |Қағаз |Механикалық |
|курерлері |ортасы | |тасушылар |
|Телефон, |Проводник |Электр тогы |Электр зарядын |
|компьютерлік | | |тасушылар |
|желі | | | |
|Радио, |Электромагниттік |Электромагниттік |Электромагниттік |
|теледидар |өріс |толқын |толқын тасушылар |
|Көз |Электромагниттік |Свет толқындары |Распространение |
| |өріс | |световых волн |
|Дыбыс |Ауа |Дыбыстық | Дыбыстық толқын |
| | |толқындар |тасушылар |
|Дәм |Ауа, тамақ |Химиялық заттар |Химиялық реакциялар|
|байыптау |Тері қабаты |Байланыс |Телехабарламалар, |
| | |объектісі |қысым |
Мұндай хабарламаларды жібергендегі маңызды желі болып хабарлау желілері
табылады.
Хабарлау (вещание) – техникалық байланым құралдары көмегімен көптеген
абоненттерге әртүрлі хабарламаларды жіберу процесі.
Хабарлау программасы - әртүрлі хабарламаларды жіберу уақытының тізбегі
хабарлауды ұйымдастырудың 2 есебі бар: хабарлау бағдарламаларын дайындау
және программаларды абонентке дейін жеткізу.
Маңызды қойылымдары: мемлекеттің барлық жеріне жайылу; жіберілетін
программалардың жоғары сапасы; сенімділік және үнемділік.
Дыбыстық хабарлау желісі – программаларды тарату байланыс каналдары арқылы
жүргізіледі; тармақталу арнайы тораптарда жүргізіледі. Бұл желі де радиалды
тораптық принципке негізделген. Жеткізілуіне байланысты радиохабарлау және
тоқпен болып бөлінеді.
Телевидениялық хабарлау желісі. ТВ программлаарын жеткізудің екі әдісі бар:
радиохабарлау (радиотелевизиялық станциялар арқылы) және тоқтық хабарлау
(кабельдік ТВ). Жаңа түрі спутниктік хабарлау болып табылады.
Радиотолқындық метрлік және дециметрлік диапазонда таралуы төменде
қарастырылады. РПП сигналдарыныњ секілді қабылдау зонасын шектейді.
(оптикалық көріну аймағында). Секілді қабылдау зонасын кеңейтуде жіберу
және қабылдау антенасын көтеру керек. Типтік РТПС 200-350 м радиусты
антенеаларда зона 60-100 км арасында болады. Останкина телебашнясы 536 м
биіктікпен 120-130 км –ді қамтиды.
Газеттер жіберу желісі. Газеттерді жіберу 20 жыл бойы эксплутациясында
«Газета -2» аналогтық аппараттыфаксимилді ғдіспен қолдану арқылы
қамтамасыз етіледі. Ресей терреториясында газет қабылдаудыњ 32 пункті
бар, олар типографияларда орналасқан. Каналдардыњ тармақталуы пукттті
орталық қалааралық телефон станцияларында орналасқан, себебі газет
жіберу үшін телефон каналдары қолданылады. Газеттер күнделікті 4-5
сағат бойы жүреді. Қазіргі кезде бұл желінің қажеттілігі төмендеп
келеді, себебі бұл аналогтық тәсіл. Полиграфистердің қажеттілігі
орындай алмайды.
Ионосферада метрлік толқындардыњ себілуі қолданылатын алмасу
радиожүйесі метрлік толқындардаѓы алмасудыњ ионосфералық жүйесі деп
аталады. Ионосфералық толқындардыњ метрлік диапазонында құрылуы
тропосфералық толқындардың құрылуымен сәйкес келеді. Айырмашылығы
таралу тропосферада емес, 75..95 км биіктікте ионосферада болуында.
Байланыстың шектік ұзақтығы 2000..3000 км ең қолайлы жиіліктер 40..70
МГц. Ионосфералық таралу кеінде қабылдау пунктіне энергияның
кішкентай ғана бөлігі келеді, сол себепті қуатты радиожіберушілер мен
үлкен өлшемдегі антеналар қолдану керек. Бұл жүйелер қанағаттанарлық
қана сапасымен мүмкіндік береді.
Жер атмосферасына метеорлардың ұсақ космостық ағымдары үздіксіз
келеді. Көбі 80..120 км биіктікте ионизацияланѓан із қалдыра отырып
жанып кетеді. Іздің ұзындыѓы 10..25 км, ұзақтыѓы 5 мс-тан 20с. Метеор
ізі қалѓан радиожүйелер 30..70 МГц диапазонында жұмыс істейді. Метеорлық
байланыс кезінде радиосигналдардың ұту уақыты күніне 2..4 с. Көбінде
осы радиожүйелердің көмегімен телеграфтық сигналдардың жіберілуі
ұйымдастырылады, және олар үшін кешігу онша зиян емес. Метеорлық
жүйелер ионосфералық жүйелерді дублдеуге және метеорологиялық
қызметтегі байланыс үшін қолданылады.
Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Ақпаратт берудің байланыс сызығын атаңыз
2. Дискретті байланыс каналы дееген не
3. «Системтика коды» түсінігін ата
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Основы информатики и вычислительной техники/ А.Г. Гейн, В.Г. Житомирский,
Е.В. Линецкий и др. — М.: Просвещение, 1991.
2.Аветисян Р.Д., Аветисян Д.В. Теоретические основы информатики. — М.:
РГГУ, 1997.
3.Могилев А.В. и др. Практикум по информатике: Учеб.пособие для студентов
высш. Учеб.заведений/ А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.
Е.К.Хеннера. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 608 с.
4.Стариченко Б.Е. Теоретические основы информатики: Учебное пособие для
вузов. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Горячая линия – Телеком, 2003. –
312 с., ил.
5.Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд./ Под ред.проф. Н.В.Макаровой. –
М.: Финансы и статистика, 2001. – 768 с.: ил.
6.Савельев А.Я. Основы информатики: Учеб. Для вузов. – М.: Изд-во МГТУ им.
Н.Э.Баумана, 2001 – 328 с., ил. (сер. Информатика в техническом
университете)
7.Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: пер. с англ. – 2-е изд., испр.-
СПб.: Невский Диалект, 2001. – 352 с.: ил.
8.Дж.Макконнелл. Анализ алгоритмов. Вводный курс. – М.: Техносфера, 2002. –
304 с.
9.БешенковС.А. Ракитина Е.А. Моделирование и формализация. Методическое
пособие. – М.: Лаборатория Базовых Знаний, 2002. – 336с.: ил.
10.Кормен Т., Лейзерсон Ч., Ривест Р. Алгоритмы: построение и анализ, м:
Центр непрер.матем. образ-я, 2000
11.М.Д.Князева. Алгоритмика: от алгоритма к программе. КУДИЦ-ОБРАЗ- М.:
2006
12.Информатика в понятиях и терминах. — М.: Просвещение, 1991.
13.Информатика. Энциклопедический словарь для начинающих. — М.:
Педагогика – Пресс, 1994.
14.Бауэр Ф.Л., Гооз Г. Информатика. Вводный курс: В2–х ч. Ч.2: Пер. с
нем. — М.: Мир, 1990.
15. Решетников В.Н., Сотников А.Н. Информатика — что это? — М.: Радио и
связь, 1989.
Дәріс тақырыбы 21-25. АҚПАРАТТЫҢ САҚТАЛУЫ
Дәріс жоспары:
1.Мәліметтердің жіктелуі.
2. ОЕҚ мәліметтердің орналасуы
1.
3. ОЕҚ құрылымы мәліметтер мөлшері
Қатты дискіні винчестер деп атайды, ол ақпаратты ұзақ уақытқа сақтауға
арналған негізгі құрылғы. Дискінің беті (кеңістігі) 2n беттен тұрады, яғни
бір дискінің өзі n дискілердің жиынынан тұрады. Оларды логикалық дискілер
деп атауға болады. Әр беттің үстінен ақпаратты жазатын – оқитын ине
орналасады. Қатты дискінің жұмысын басқаратын құрылғыны контроллер дейді.
Олар микропроцессорлар құрамына енетін чипсеттердің жиыны – микросхемалар.
Қатты дискінің баста параметрлері: сиымдылығы және өнімділігі.
Сиымдылығы оларды дайындап шығару технологиясына байланысты: 20 40Гб.
Өнімділігі интерфейс түріне байланысты, бұл параметр ақпаратты
санаулы секундтың ішінде алмасуын қамтамасыз етеді. EIDE типті интерфес
үшін 1 секундта 13-16Мб, SCSI типі үшін 80-ге дейін Мб, IEEE үшін 50-ден
жоғары Мб. Тағы бір қажетті параметрі қажетті ақпаратты жылдам іздеп табу –
дискінің айналу жылдамдығына байланысты: 1 минутына 5400 айналым жасайтын
дискілер қажетті ақпаратты 9-10мкс-та табады, 7200 айналым жасайтын
дискілер ақпаратты 7-8 мкс-та табады.
Дискілердің белгіленуі:
a:\ - иілгіш магнитті диск;
c:\ - қатты диск;
d:\ - логикалық қосымша диск (егер с дискісі екіге бөлінсе);
e:\ - лазерлі диск.
Қатты дискіге ақпаратты жазбас бұрын форматтау арқылы секторлар мен
кластерлерге бөледі. Сиымдылығы 512 Мб дискінің 1секторында 512 байттық
кластер болады, сиымдылығы 32Гб дискінің 128 секторында 64Кбайттық кластер
болады. Форматтау уақытында дискілік кеңістік реттеліп, ақпаратты
қабылдауға дайындалады.
Егер ақпарат дискінің 1 кластеріне симаса басқа кластерге жазылады,
ал алдыңғы кластерде бос орын пайда болады, осындай бос орындар көбейіп
кетсе, дискіден қажетті кеңістік дұрыс пайдаға аспай, жай компьютер жадысын
толтырып тастайды да оның жылдамдығына кері әсерін тигізеді. Сондықтан
оларды реттейтін файлдық жүйені қолдану керек: FAT-32 жүйесі. Бұл жүйеде
кластер, секторларда сақталған ақпараттың кестелік хаттамасы құрылады,
кластерде бос қалған орынның сиымдылығы анықталып, сол кеңістікке көлемі
жағынан сиятын ақпаратты тауып алып кластерді толықтырып отырады. Сонда бос
орындар қалмайды. Бұл амалдарды орындау дискіні фрагментациялау, дискіні
тексеру арқылы реттеу программаларымен орындалады: SpeedDisk, Norton Disk
Doctor программаларын айына 1 рет қосып отырған дұрыс.
[pic]
Қатты дискідегі ақпаратты басқа компьютерге тасымалдау керек болса
осы дискінің өзін тасудың қажеті шамалы; қатты диск бірдеңеге соғылса,
құласа істен шығуы қауіпті, яғни бар ақпарат оқылмай қалады. Сондықтан
иілгіш магнитті дискіні, лазерлі дискіні қолдану керек. Иілгіш магнитті
дискіні дискета дейді, сиымдылығы 1,44Мб. Лазерлі (компакт) дискінің
сиымдылығы 650Мб. Лазерлі дискіні енгізгіш орын жүйелік блокта орналасқан,
оны CD-ROM дейді. Олар тек лазерлі дискідегі ақпаратты компьютерге сақтауға
көмектеседі, ал керісінше процесс орындалмайды (компьютерден лазерлі
дискіге жазу). Сондықтан бұл дискінің өзі 2 түрлі болады: CD-R – бір рет
жазу құрылғысы, яғни компьютердегі ақпаратты сиғанынша лазерлі дискіге
жазуға болады, сосын лазерлі дискідегі ақпаратты өшіріп қайта жазуға
болмайды, CD-RW – көп рет жазу құрылғысы, яғни компьютерден лазерлі
дискіге ақпаратты жазған соң, қажет уақытында лазерлі дискіден оны өшіріп
тастап орнына басқасын жазуға болады.
Видеокарта.
Экранды басқаруға арналған құрылғының бірі видеоадаптер немесе
видеокарта деп аталады. Түрлері: MDA(монохромды), CGA (4түсті), EGA (16
түсті), VGA (256 түсті), SVGA (16,7 млн түсті). Экранның рұқсаты мен
монитордың өлшемі маңызды параметрлердің бірі болып табылады:
14 дюймдік монитор өлшеміне 640х480 экранның тиімді рұқсаты сәйкес келеді,
сол сияқты 15 дюймге 800х600, 17 дюймге 1024х768, 19 дюймге 1280х1024.
Видеоадаптердің жадысының көлемі 16Мбайт болғаны тиімді, сонда ең азы
256 түсті, ең көбі 16,7млн түсті ажыратады.
Оперативті жады (ОЖ).
Оперативті жады RAM (память с произвольным доступом – ақпаратты кез
келген немесе кездейсоқ қолдану жадысы) – деректерді сақтауға қабілеттілігі
бар кристаллды ұяшықтар массиві. Бұл жадыда ақпарат уақытша, компьютер іске
қосылып тұрған сәтте сақталады, ал компьютер сөндірілсе – бұл жадыдағы
ақпарат та өшеді. Бұл жадының көлемі орташа (4 – 64, 256Мбайт),
клавиатурадан енгізілген ақпаратты жедел сақтайды, оқиды, программалар мен
деректерді уақытша сақтайды. ОЖ-ға қатынас жасау тікелей орындалады:
жадының әр битінің жеке мекен-жайыі бар. Ол динамикалық жады – DRAM,
статикалық жады – SRAM, DDR SDRAM, RDRAM, DDR-II SDRAM деп бөлінеді.
Динамикалық жады микроконденсаторлар жиынынан тұрады, оларды зарядтап отыру
керек – бұл процесті жадыны регенерациялау дейді. Қазіргі кездегі
микросхемалардың көлемі 1-16Мбит және одан жоғары болады. Олар жиналып жады
модулін құрайды. Модульдардың типтері әртүрлі болады: Ең тиімді модуль SIMM
– микросхемалары біртекті орналасқан жады модулі деп аталады. Бұл модульде
жады элементтері ұзындығы 10см болатын тақтада жинақталған. Модульдердің
көлемі әртүрлі болады: 256Кбайт, 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256, 512
Мбайт, микросхемалар саны – 9, 3 ,1 және контакт саны да – 30, 72 әртүрлі
болады. Жады модулінің маңызды көрсеткіші деректерге қатынас жасау уақыты:
60-80наносекунд. DDR SDRAM деректерді тасымалдаудың жылдамдығы екі есеге
жоғарылатылған жады түрі.
Жады түрлері мен мазмұндамалары
|Жады типі |Процессор |Қатынас |Шина жиілігі|Өткізгіштік |
| |типі |уақыты |(Мгц) |қабілеті |
| | |(нс) | |(Гб/с) |
|SDRAM |Pentium III |6-9 |100- |1 |
|DDR SDRAM266(2100)|Pentium 4, |6 |133 (266) |2.1 |
| |Athlon | | | |
|DDR SDRAM 333 |Pentium 4, |5 |166 (333)2.7| |
|(2700) |Athlon | | | |
|DDR SDRAM 400 |Pentium 4, |5 |200 (400) |3.2 |
|(3200) |Athlon | | | |
|RD RAM 400 (800) |Pentium 4, |4 |400 |1.6 |
|RD RAM 533 (1066) |Pentium 4, |4 |533 |2.1 |
|DDR – II 200 |Pentium 4, |3-4 |400 |3.2 |
| |Athlon (?) | | | |
|DDR – II 266 |Pentium 4, |3-4 |533 |4.2 |
| |Athlon (?) | | | |
|DDR – II 333 |Pentium 4, |3-4 |667 |5.4 |
| |Athlon (?) | | | |
Кэш-жады. Жоғары оперативті жадыны кэш жады дейді. Кэш - жадыны контроллер
басқарады, яғни программада қай операцияны алғашқы немесе жедел орындау
керек екенін анықтап, сол деректерді кэш - жадыға сақтайды. Кэш-жады
статикалық жадының (SRAM) микросхемалары арқылы таралады. SRAM көлемі
жағынан кішкентай, бірақ қымбат тұратын деректерді тасымалдау жылдамдығы
өте жоғары жадының түрі. Қазіргі компьютерлерде кэш - жады микропроцессорға
орнатылған, көлемі 8-16 Кбайт, 256Кбайт, одан жоғары болуы мүмкін.
Арнайы жады. Жадының бұл түрлеріне тұрақты жады (ROM), программаланатын
тұрақты жады (FLASH Memory), батарейкадан қуат алатын (CMOS RAM) жады,
видеожады т.б. жадылар атады. ROM тек қана оқу жадысы
Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Мәліметтер неше бөліктерге жіктеледі
2. Кэш жады деген не
3. Мәліметтер құрылымын атаңыз
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Основы информатики и вычислительной техники/ А.Г. Гейн, В.Г. Житомирский,
Е.В. Линецкий и др. — М.: Просвещение, 1991.
2.Аветисян Р.Д., Аветисян Д.В. Теоретические основы информатики. — М.:
РГГУ, 1997.
3.Могилев А.В. и др. Практикум по информатике: Учеб.пособие для студентов
высш. Учеб.заведений/ А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.
Е.К.Хеннера. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 608 с.
4.Стариченко Б.Е. Теоретические основы информатики: Учебное пособие для
вузов. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Горячая линия – Телеком, 2003. –
312 с., ил.
5.Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд./ Под ред.проф. Н.В.Макаровой. –
М.: Финансы и статистика, 2001. – 768 с.: ил.
6.Савельев А.Я. Основы информатики: Учеб. Для вузов. – М.: Изд-во МГТУ им.
Н.Э.Баумана, 2001 – 328 с., ил. (сер. Информатика в техническом
университете)
7.Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: пер. с англ. – 2-е изд., испр.-
СПб.: Невский Диалект, 2001. – 352 с.: ил.
8.Дж.Макконнелл. Анализ алгоритмов. Вводный курс. – М.: Техносфера, 2002. –
304 с.
9.БешенковС.А. Ракитина Е.А. Моделирование и формализация. Методическое
пособие. – М.: Лаборатория Базовых Знаний, 2002. – 336с.: ил.
10.Кормен Т., Лейзерсон Ч., Ривест Р. Алгоритмы: построение и анализ, м:
Центр непрер.матем. образ-я, 2000
11.М.Д.Князева. Алгоритмика: от алгоритма к программе. КУДИЦ-ОБРАЗ- М.:
2006
12.Информатика в понятиях и терминах. — М.: Просвещение, 1991.
13.Информатика. Энциклопедический словарь для начинающих. — М.:
Педагогика – Пресс, 1994.
14.Бауэр Ф.Л., Гооз Г. Информатика. Вводный курс: В2–х ч. Ч.2: Пер. с
нем. — М.: Мир, 1990.
15. Решетников В.Н., Сотников А.Н. Информатика — что это? — М.: Радио и
связь, 1989.
Дәріс тақырыбы 26-30 ПК-дің программалық қамсыздандыруы
Дәріс жоспары: ПК-дің программалық қамсыздандыруы (ПҚ)туралы ұғым.ПҚ
түрлері.
1. Программалау түрлері.Программалау ілдерінің дәрежелері. Трансляция.
Трансляторлар.
2. Программалау тілдерінің кезеңдері.
3. Программалау жүйелері.
4. Программаларды өңдеу сатылары.
5. Алгоритмдік программалау.
6. Құрылымдық программалау.
1. Программалық қамсыздандыру
Программа — бұл компьютерді басқаруға қажетті командалардың логикалық
реттелген тізбегі(онымен нақты операцияны орындауға арналған)
ПҚ- компьютерге арналған программалар жиыны.
Программалық қамсыздандыруды орындайтын функцияларына сәйкес 3 топқа бөлуге
болады:
1. жүйелі (базалық) ПҚ
1. қолданбалы ПҚ
2. құрылғылар ПҚ
2. Программалау тілдері. Трансляторы
Программалау тілдері– бұл компьютердің көмегімен есепті шешу алгоритмін
сипаттауға арналған құрылған жасанды тіл.
Барлық программалау тілдерін төмен және жоғары дәрежелік программалау тілі
деп бөлуге болады.
Төмен дәрежелі программалау тілі аппаратураның анықталған түріне арналған.
Программаны құру микропроцессордың архитектурасын және компьютердің
құрылғыларын жақсы білуді талап етеді. Бұндай тілдегі программа машина
тілінде жазылған қарапайым командалардан тұрады. (Мысалы, Ассемблер тілі)
Жоғары дәрежелі программалау адамға жақын анықталған жүйе көмегімен
компьютерге команда беруге мүмкіндік береді. (Мысалы, Бейсик, Паскаль,
Фортран, Си)
Трансляторлар
Жоғары дәрежелі программалау тілінде жазылған программа мәтіні компьютерге
түсінікті емес, сондықтан оны машина тіліне аудару керек.
Программаны жоғары дәрежелі программалау тілінен машиналық код тіліне
ауыстыру трансляция деп аталады. Бұл аударулар арнайы программалармен
–трансляторлармен жүзеге асады.
Трансляторлар компиляторлар және и интерпретаторларға бөлінеді.
Компилятор барлық программаны машина тіліне аударады , содан кейін оны
орындайды..
Интерпретатор командалық ауыстыру орындайды және шығатын программаны
орындайды.
3. Программалау тілдерінің кезеңдері
Программалау тілдерін бес кезеңге бөледі. Бірінші кезеңге 50- жылдардың
басында компьютер алғаш пайда болғанда пайда болған тілдер жатады. Ол «бір
инструкция-бір жол» принципі бойынша құрылған ассемблердің бірінші тілі
болып табылады. Екінші кезеңнің өрлеуі 50-жылдардың соңы мен — 60-
жылдардың басында болды. Онда айнымалы ұғымы пайда болған , символдық
ассемблер құрылған. Ол программалау тілінің бірінші толық дәрежелі тілі
болды.Программалау тілінің үшінші кезеңі 60- жылдарды қатиды. Бұл кезде
кез келген облыстағы есептерді шешетін жоғары дәрежелі әмбебап тіл пайда
болды. 70-жылдардың басынан бүгінге дейін программалау тілінің төртінші
кезеңі.
Бұл тілдер үлкен көлемді проектілерді жүзеге асыруға арналған. Олар әдетте
арнайыланған қолдану обылысына бағытталған, онда әмбебап тілдерді емес,
пәндік облыстың нақты ұғымдарын операциялайтын мәселеге бағытталған
тілдерді қолдану арқылы жақсы жетістіктерге жетуге болады. Бесінші кезең
тілдерінің пайда болуы 90-жылдардың ортасында.Оларға программалауды
білмей,өңдеудің визуалды құралдары көмегімен құрылған қолданбалы
программаларды автоматты құру жүйесі жатады. Бұл тілдерге қолданылған басты
идея әмбебап программалау тілдерінде нәтижелі мәтінді автоматты түрде
түрлендіру мүмкіндігі(оны артынан компиляциялау қажет).
4. Программалау жүйесі
Программа құру құралы
Жалпы жағдайда программалаудың таңдалған тілінде программа құру үшін,
келесі компоненттер болу керек:
1. Мәтіндік редактор. Программаның мәтіні ағылшын сөздерінен және
стандартты символдардан тұратын кілттік сөздер арқылы жазылғандықтан, бұл
мәтінді нәтижесінде негізгі мәтін алатындай кез келген редакторда
түрлендіруге болады. Жақсысы программалаудың нақты тіліне бағытталған және
мәтінді енгізу прцесінде кілттік сөздер мен идентификаторларды түрлі
түстер мен және қаріптермен ерекшелейтін арнайыланған редакторды қолдану.
2. Программы-компилятор арқылы негізгі мәтін машина кодына ауысады. Әдетте
компилятор аралық
объектілі кодты береді (екілік файл, стандартты кеңейтілімі.OBJ).
3. Үлкен пограмманың негізгі мәтіні бірнеше модульдерден тұрады( негізгі
мәтін файлдарынан), сондықтан барлық мәтіндерді бір файлда сақтау ыңғайсыз.
Әр модуль жекеленген файлға обьектілі код арұылы компиляцияланады. Оларды
кейінірек бір бүтінге біріктіру қажет .
Сонымен қатар, оларға әртүрлі стандартты функцияларды жүзеге асыратын ішкі
программаның машиналық кодын қосу керек (мысалы, математикалық функцияларды
есептейтін sin немесе ln функциялары). Ондай функциялар компиляторлармен
бірге жүретін библеотекаларда саталады(стандартты кеңейтілімі.LIB болатын
файлдарда ).
Обьектілі код обьектілі модульдер мен стандартты функциялардың машиналық
кодын библеотекадан тауып, байланыстыратын арнайы программамен өңделеді—
байланыстар редакторімен немесе жинақтаушымен, және шығысында жұмыс
істеуге жарамды қосымша — орындаушы код құрады.
4. Орындаушы код— бұл осы программа арналып құрылған операциялық жүйесі
орнатылған кез келген копьютерде орындауға жіберуге болатын аяқталған
программа. Ереже бойынша соңғы программаның кеңейтілімі .ЕХЕ.
Программалаудың интеграцияланған жүйелері
Сонымен, программаны құру үшін:
• мәтіндік редактор;
• компилятор;
• байланыстар редакторы;
• функциялар библиотекасы
қажет.
5. Компьютерде есепті шешудің негізгі сатылары.
1. Есептің математикалық қойылымы:
а) не берілген–негізгі берілгендерді есептеу;
б) не алу қажет– нәтижені есептеу;
в) негізгі берілгендердің мүмкіндігінің шарты.
2. Математикалық модельді құру – нәтиже алу үшін қажеттілердің барлығы
ережелер мен заңдар.
3. Шешу әдісі– қолда бар математикалық моделдерді оптималды қолдану.
4. Есептің алгоритмизациясы– математикалық сипаттау негізінде шешу
алгоритмін құру.
5. Программалау– компьютерде алгоритмді орындау мүмкіндігін қамтамасыз
ететін программа құру.
6. Программаны және негізгі берілгендерді ЭЕМ– ға енгізу.
7. Программаны тестілеу және жөндеу. Бұл этапта алгоритмді ЭЕМ– нің
көмегімен орындау орындалады, іздеу және қатенің болмауы.
8. Жөнделген программаны орындау және нәтижені талқылау.
6. Алгоритмдік (модульдік) программалау
Алгоритм — бұл есепті әрекет ету кезегін уақыт бойынша соңғыға бөлу жолы
арқылы шешу әдісінің формальді сипатталуы.
Алгоритмдік программалаудың негізгі идеясы— программаны әр қайсысы бір
немесе бірнеше әрекетті орындайтын модульдердің жүйелілігі бойынша бөлу.
Модульге қойылатын басты талап— оның орындалуы әрқашан бірінші командадан
басталып, соңғы командадан аяқталатындай болуы керек. Таңдалған
программалау тіліндегі алгоритм берілгендерді сипаттау, мәндерді есептеу
және программаның орыдалуының кезектілігін басқару командасы көмегімен
жазылады.
7. Құрылымдық программалау
Ішкі программалар
Өлшемі бойынша орташа қосымшаларды құрғанда (бірнеше мың негізгі код
жолдары) негізгі мәтіннен шешу алгоритмі көрінетін, программа құрылымы
шешетін есептің құрылымына әсер ететін құрылымдық программалау
қолданылады.Ол үшін программаны тек үш қарапайым оператордың көмегімен
ғана емес, алгоритмнің нақта құрылымын бейнелейтін құралдар көмегімен құру
керек. Осы мақсатта программалауда ішкі программа ұғымы енгізілген. Ішкі
программа— қажеттіәрекеттерді орындайтын және негізгі кодтың басқа
бөліктеріне тәуелсіз операторлар терілімі. Программа әрқайсысы негізгі
тапсырма қарастырған әрекеттердің біреуін орындайтын көптеген ішкі
программаларға бөлінеді(50 —ге дейінгі оператордан тұратын — ішкі
программаның мақсатын жылдам түсінуге арналған критический порог). Осы ішкі
программаларды комбинациялау арқылы қарапайым операторлардан емес,
аяқталған блок кодтарынан тұратын, анықталғн мәнді жүктемеден тұратын
қорытынды алгоритмді құруға болады, сонымен қатар ондай блоктарға атымен
байланысуға болады. Сонымен, ішкі программалар— бұл программистер
анықтаған тілдің жаңа операторлары немесе операциялары . Ішкі
программаларды қолдану мүмкіндігі программалау тілін процедуралық тілдерге
жатқызады.
Құрастырылымды емес объектінің негізгі күрделілік бағасы оның шексіз
көп элементтерінің болуымен байланысты. Элементтердің мұндай жиыны дискреті
әлі үзіліссіз ұйымдастырылуы мүмкін.
Құрастырылымды емес объектілер негізінен сапалық жағынан бағаланады.
Егер объект күйі белгілі заңдылықтарға бағынып, бастапқы шарттармен
бірмәнді анықталса, сейкес детерминациялық модельдер белгілі физикалық,
математикалық, экономикалық заңдар негізінде оның болжамдылығы тұрғысынан
сандық бағалануы мүмкін.
Символдарды ауыстыру үшін бірнеше алфавит қолданылады және алфавит
ауысуы кезекпен және цикл бойынша болады. Яғни 1 символ бірінші алфавит
символымен, 2 символ екінші алфавит символымен және т.с.с. алфавит түрі
бітпегенше және қайтадан басталып ауыстырылады. Вижинер кестесі көмегімен
шифрлеуді шешейік. n қолданылатын алфавит символдарының саны болатын n-
элементі бар квадрат матрица.
Матрицаның 1-ші жолында берілген жолында болады. Әрбір келесі жол
алдыңғы жолдың бір орынға солңға жылжу циклынан болады. Шифровалдау үшін
кілт қажет. Кілт ретінде қайталанбайтын символдары бар сөз болады.
Ауыстыру кестесі келесі жолмен алынады. «Шифрлеген текст символы» жолы
Вижинер матрицасының 1-ші жолынан құрылады. Қатардағы символдарды
ауыстыратын жолдар 1-ші символы кілттік сөз символымен сәйкес келетін
Вижинер матрицасының жолынан құралыды. Шифрлеу және дешифрлеу кезінде
толықтай Вижинер матрицасын жадыда сақтаудың керегі жоқ. Жылжу циклының
қасиеттерін қолдана отырып, матрицаның кез-келген жолын бірінші жолы мен
номері бойынша анықтауға болады. Шифрлеу кезінде 1-ші жолдың символдары
қалған жолдардың символдарымен ауыстырылады. Мысалға, [pic], мұндағы [pic]-
жолды шифрлеу үшін қолданылатын номер. Солға жылжу циклының қасиеттері
қолданылып, [pic] жолының элементтерін 1-ші жол элементтері арқылы
көрсетуге болады.
[pic]
Дешифрлеу кезінде кері ауысым болады. [pic], сондықтан келесі есепті
шешу керек. [pic] келесі дешифрленетін мәтін болсын және дешифрлеу үшін
Вижинер матрицасының [pic] жолы қолданылсын. [pic] жолында [pic]
элементінің номерін табу керек. Сонда
[pic]
Осылайша Вижинер матрицасының [pic]жолы бойынша дешифрлеу кезінде
мәндері [pic]-ге сәйкес келетін шифрленген мәтін ішіндегі символдарда кері
құрылым жүреді.
[pic]
Әдіс тұрақтылығы алфавитті шифрлеу кезіндегі қолданылған х саны
құрылым әдісінің тұрақтылығына тең болады, яғни кілттік сөздің ұзындығына.
[pic], [pic]-кілттік сөздің ұзындығы.
Шифрлеу тұрақтылығын көбейту мақсатымен Вижинер кестесін келесідей
шыңдау көзделіп отыр.
- Кестенің бірінші жолында әріптер еркін орналасқан жағдайдан басқа
жағдайлардың бәрінде;
- Кілт ретінде шифрлеу үшін Вижинер матрицасының қолданылған жолдарының
номерін беретін сандардың кездейсоқ тізбектілігі алынады.
Полиалфавиттік құрылымның жеке жағдайы болып шифрленген мәтіннің
ішіндегі барлық символдардың жиіліктері бірдей болып, алфавит құрамы және
саны осылай таңдалатындай монофоникалық ауыстыру болып табылады. Бұл
жағдайда шифрленген мәтіннің стаитистикалық өңделуінің арқасында
криптоанализі қиындай түседі. Символдар шуғу жиілігін теңңестіру келесі
жағдай арқасында орындалады. Түпнұсқа мәтінінде жиі кездесетін символдар
үшін х ауыстыру символдары жиі кездеспейтіндерге қарағанда көп болады.
Монофониялық құрылым өте қарапайым болуы мүмкін. Бірақ та қатал
монофониялық құрылымды практикада іске асыру әлде-қайда қиын. Ал
монофоникалықтан кез-келген бастартушылықтар шифр тұрақтылығын төмендетеді.
Орын ауыстыру әдісінің шифрленуі.
Бұл әдістің айырмашылығы, шифрленетін мәтін символдары шифрлік блок
символдарының ішінде анықталған параметрлер бойынша орын ауыстыруында.
Жай орын ауыстыру бойынша шифрлеу:
1. n бағаннан, m жолдан тұратын шифвлеу блогының размері таңдалынады.
2. 1, 2 ... nкездейсоқ орын ауыстыру натурал сандар қатарынан
қалыптасатын кілттік тізбектілік таңдалынады.
3. Шифрлік мәтін тізбекті жолдармен m*n өлшемді шифрлеу блогын құратын
кілттік сандар тізбектілігінің сатында жазылады.
4. Шифрленген мәтін кілттік тізбектілік номерлерімен берілетін,
колонкалар номерін қайтаратын колонкалар ретінде жазылады.
5. Жаңа блок толтырылады.
Мысал. Шифрленетін мәтін: «Я хочу зашифровать этот текст».
Кілт[pic]5 8 1 3 7 4 6 2
Я___хочу___зашифровать____этот___текст
Шифрленген мәтін келесі түрге ие болады.
хи___кз___фэсуоо яат___втчртт___шье
Дешифрлеу келесі ретпен орындалады.
1. m*n өлшемді символдар блогы белгіленеді.
2. Оны m символдар бойынша n группаларға бөліп, оларды блоктағы группалар
номеріне сәйкес келетін орын ауыстыру кестесі бағанына жазады.
Шифрленген мәтін орын ауыстыру кестесінің жолдары бойынша жазылады.
3. Жаңа символдар блогы белгіленеді.
Кесте бойынша орын ауыстыруды күрделендірілгенде шифрдің тұрақтылығын
көтеру үшін ауыстыру кестесіне кестенің қолданылмаған торлары енгізіледі.
Орындалмаған элементтердің көлемі мен орналасуы шифрлеудің қосымша кілті
болып табылады.
Тексті шифрлеу кезінде орындалмаған элементтер текст символына
енгізілмейді және шифрленген текстте олардың ішінен ешқандай символдар
жазылмайды, олар өткізіліп жіберіледі. Дешифрлеу кезінде шифрленген
символдар орындалатын элементтерге жазылмайды. Шифрдің криптографиялық
тұрақтылығын арықарай көбейту үшін шифрлеу процесі кезінде кілттерді
ауыстыруға, орын ауыстыру кестесінің өлшемдерін, кейбір алгоритмдер бойынша
орындамаған элементтердің көлемі мен орналасуын өзгертуге болады. Және де
бұл алгоритм шифрдің қосымша кілті болып табылады. Жай орын ауыстыру
тұрақтылығы орын ауыстыру матрицасымен қолданылатыны айқын. Мысалға, 16*16
өлшемді матрицаны қолданған кезде орын ауыстырулардың мүмкін саны [pic]
болады. Осындай санды варианттарды ЭВМ-ді қолданып та шешуге мүмкін емес.
Бірақ та орын ауыстырып шифрлеу кезінде криптоанализді жеңілдететін
берілген мәтіннің ықтималды характиристикасы сақталатынын ескеру керек.
Әдістің мағынасы келесіде: шифрленетін мәтін символдары тізбекті түрде
γ (гамма) болып белгіленген кейбір арнайы символдарымен тізбекті түрде
жазылады. γ-ны салуды бірнеше әдістермен іске асыруға болады. Мысалы келесі
формаула бойынша.
[pic] мұндағы [pic], [pic], [pic] - гамма немесе шифрленген түпнұсқа
символының сәйкесінше ASCII кодтары. [pic]- «немесе»-ні алып тастайтын
биттік операция. Мәтіннің шифрден шығуы келесі формуламен есептеледі.
[pic]
Келесі гаммаларды псевдокездейсоқ сандар датчигі арқылы формулалану
ыңғайлы. Гоширлеу тұрақтылығы гамма периоды ұзындығымен анықталатыны анық.
Ақпаратты сенімді жабу кейбір аналитикалық орын ауыстыру арқылы
шифрлеуді қолдануды қамтамасыз ете алады. Мысалға алгебралық матрица
әдісін қолдануға болады. Негізінен матрицаны векторға көбейту. Мысалға,
алгебралық матрица әдісін қолдануға болады. Жекелеп алғанда бұл матрица мен
вектордың көбейтіндісі. Кілт ретінде n*m өлшемді ||а|| квадрат матрицасы
алынады. Түпнұсқа мәтіні m символдары бойынша блокқа бөлінеді. Әрбір блок n-
мерлі вектор ретінде болады, ал блокты шифрлеу процесі түпнұсқа вектроға
матрицаны көбейткендегі жаңа n-мерлі вектор алу нәтижесіне негізделеді.
Текстті шифрден шығару тура осындай орын ауыстыру арқылы кері а
матрицасының көмегімен жүреді.
Шифрлеу тұрақтылығын эффективті көбейту үшін бірнеше әртүрлі шифрлеу
әдісін қолдануға болады. Яғни келесі түпнұсқа мәтінін екі немесе одан да
көп шифрлеу әдісі көмегімен шифрлейміз.
Практикада қолданысқа келесі комбинациялар ие болды:
1. Құрылым + гоширлеу;
2. Орын ауыстыру + гоширлеу;
3. Гоширлеу + гоширлеу;
4. Құрылым + орын ауыстыру.
Шрифт тұрақтылығының потенциалды білімдері криптографиялық байланыс
құралдарының ережелерін қатаң түрде сақтағанда мүмкін болады.
Криптоқорғаныстың негізгі ережелері:
1. Кілттерді құпия сақтау;
2. Көшірмені шектеу;
3. Кілттерді үнемі ауыстыру.
Көшірме ретінде бір мәтінді тура сол кілтті қолданып екінші рет
шифрлеуді түсінеді. Кілтті ауыстыру криптоқорғаныстың ең басты ережесі
болып табылады. Кілттерді ауыстыру жиілігі кілттің орындалу ұзақтығына
немесе шифрленген текст көлеміне байланысты анықталады.
Бұзақыға жүйеге бірқатар жинақталған хабарламалар жіберіп және оларды
шифрленген түрге алу мүмкіндіктерін шектеу керек. Осындай бұзуға ешқандай
криптожүйе шыдай алмайды. Криптоқорғанысты ұйымдастырудағы ең басты аспект
жабу мүмкіндіктерін таңдау, кілттерді тарату және оларды қолданыс жеріне
жеткізу.
Кілттерді тарату механизмінің негізгі ережелері:
1. Кілттер кездейсоқтықпен таңдалуы керек;
2. Таңдалған кілттерде келесідей заңдылық орындалмау керек. «Кілттерді
өзгерткеде қолданушыдан қолданушыға».
3. Жүйенің функцияналдауының барлық кезеңдерінде кілт құпиясы сақталуы
керек.
Қорғаныс әдісін таңдау шифрлеу әдісінің жұмыс өнімділігімен, жабық
ақпараттардың құпиялық деңгейімен, әдіс тұрақтылығымен және шифрленген
ақпарат көлемінен тығыз байланысты.
Жадының жеке құрылғыларының маңызды көрсеткіштері болып жады көлемі
және жылдамдығы табылады. Жады көлемі онда сақталатын деректердің
максималды санымен анықталады. Көлемі екілік бірлік битпен, машиналық
сөзбен, көп жағдайда байтпен өлшенеді. Жады көлемін К= 1024 саны арқылы
өрнектейді. Кбит (килобит), Ксөз (кило-слов) немесе Кбайт (килобайт), 1024
Кбайт 1 Мбайт (мегабайт) деп анықталады. Жадының жылдамдығы қатынас жасау
операциясының ұзақтығымен анықталады, яғни жадыдан қажетті ақпарат
бірлігін табуға және оны оқуға кеткен уақытпен өлшенеді (оқу үшін кеткен
уақыт), немесе жадыдан берілген ақпарат бірлігін жазу үшін орын іздеу және
оны жадыға жазу уақытымен өлшенеді (жазу үшін кеткен уақыт).
ЭЕМ жадысы әртүрлі жылдамдықты және көлемді еске сақтау
құрылғыларының иерархиялық структурасы түрінде ұйымдастырылады. Жалпы
жағдайда ЭЕМде жоғары оперативті жады немесе жергілікті жады, оперативті
немесе негізгі жады, магнитті дискілерге тікелей қатынасатын жады,
магнитті дискілерге тізбектеліп қатынасатын жадылары болады. Құрылғыларды
атау реті олардың жылдамдығының кемуіне және көлемінің артуына байланысты
жүргізіледі.
Жадының иерархиялық структурасы ақпаратты өңдеу процесінде үлкен
көлемді ақпаратты жылдам қолдана алатындай етіп сақтауды экономды, тиімді
үйлестіруге мүмкіндік береді.
Оперативті немесе негізгі жады деп арифметико-логикалық құрылғыда және
процессорды басқару құрылғысында операцияларды орындау процесінде тікелей
қолданылатын ақпаратты (программа берілгендерін, өңдеудің аралық және соңғы
нәтижелерін) сақтауға арналған құрылғыны айтады.
Көп жағдайда оперативті жадының жылдамдығы жеткіліксіз болады, ол уақытта
машина құрамына жоғары оперативті жады қосуға тура келеді (бірнеше
жүздеген, мыңдаған машиналық сөздерге буферлік немесе кэш-жады). Оперативті
жады жоғары оперативті жадымен бірге және процессордың басқа да арнаулы
жадылармен бірігіп ЭЕМнің ішкі жадысын құрайды.
Электромеханикалық (оптикалық) сақтау құрылғылары сыртқы жадыны
құрайды және олар сыртқы сақтау құрылғылары деп аталады.
Жадыны логикалық ұйымдастырудың негізгі әдісі адрестік, ассоциативті
және стекті ұйымдастырулар болып табылады. Адрестік ұйымдастыруда ЭЕМде
ақпаратты орналастыру және іздеу сөзді сақтау адресін қолдануға -ЭМнің
ұяшық нөмірін. Ассоциативті ұйымдастыру іздеу ұяшықтың адресі бойынша емес
ұяшық мазмұны бойынша жүргізіледі (салыстыру белгілеру арқылы). Бұл уақытта
іздеу ЭМ -нің барлық ұяшықтарында параллель жүргізіледі.
Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Программа деген не?
2. ПК –дің ПҚ –ы деген не?
3. ПҚ –дың қандай түрлері бар?
4. Программалау тілі деген не?
5. "Төменгі дәрежелі программалау тілі " және " жоғарғы дәрежелі
программалау тілі " терминдеріне түсінік беріңдер.
6. Трансляция, трансляторлар деген не?
7. Компиляторлар мен интерпретаторлар арасындағы айырмашылық қандай?
8. Программалаудың кезеңдері қандай?
9. Программалау жүйесі деген не?
10. Программаны өңдеудің сатылары?
11. Алгоритмдік программалу деген не?
12. Құрылымдық программалау деген не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Основы информатики и вычислительной техники/ А.Г. Гейн, В.Г. Житомирский,
Е.В. Линецкий и др. — М.: Просвещение, 1991.
2.Аветисян Р.Д., Аветисян Д.В. Теоретические основы информатики. — М.:
РГГУ, 1997.
3.Могилев А.В. и др. Практикум по информатике: Учеб.пособие для студентов
высш. Учеб.заведений/ А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер; Под ред.
Е.К.Хеннера. – М.: Издательский центр «Академия», 2002. – 608 с.
4.Стариченко Б.Е. Теоретические основы информатики: Учебное пособие для
вузов. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: Горячая линия – Телеком, 2003. –
312 с., ил.
5.Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд./ Под ред.проф. Н.В.Макаровой. –
М.: Финансы и статистика, 2001. – 768 с.: ил.
6.Савельев А.Я. Основы информатики: Учеб. Для вузов. – М.: Изд-во МГТУ им.
Н.Э.Баумана, 2001 – 328 с., ил. (сер. Информатика в техническом
университете)
7.Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных: пер. с англ. – 2-е изд., испр.-
СПб.: Невский Диалект, 2001. – 352 с.: ил.
8.Дж.Макконнелл. Анализ алгоритмов. Вводный курс. – М.: Техносфера, 2002. –
304 с.
9.БешенковС.А. Ракитина Е.А. Моделирование и формализация. Методическое
пособие. – М.: Лаборатория Базовых Знаний, 2002. – 336с.: ил.
10.Кормен Т., Лейзерсон Ч., Ривест Р. Алгоритмы: построение и анализ, м:
Центр непрер.матем. образ-я, 2000
11.М.Д.Князева. Алгоритмика: от алгоритма к программе. КУДИЦ-ОБРАЗ- М.:
2006
12.Информатика в понятиях и терминах. — М.: Просвещение, 1991.
13.Информатика. Энциклопедический словарь для начинающих. — М.:
Педагогика – Пресс, 1994.
14.Бауэр Ф.Л., Гооз Г. Информатика. Вводный курс: В2–х ч. Ч.2: Пер. с
нем. — М.: Мир, 1990.
15. Решетников В.Н., Сотников А.Н. Информатика — что это? — М.: Радио и
связь, 1989.
Өзін – өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жадының логикалық түсінігі
2. Жады басқару функциясы
СОӨЖ тапсырмалары үшін әдістемлік нұсқаулар
Тақырып 1. Информатика пәні қоланылу облысы. Информатиканың теоретикалық
негізі
Семинар сабақтар тақырыбы:
1. Информатиканың даму тарихы.
2. Информатика технологияның бірыңғай түрі.
3. Жаңа информатианың құрылымы.
4. Ғылымдағы информатиканың алатын орны.
5. Информатика пәнінің орны мен қызметі
6. Теоретикалық информатиканың бөлімдері
Бақылау сұрақтары:
1. Информатиканың қандай анықтамаларын білесін?
2. “информатика” термині қалай пайда болған?
3. Информатиканы зерттеудің қандай объектісі мен белгілері бар?
4. Информатиканың мақсаты мен табыстары туралы не айтасын.
5. Что общего и в чем различие информатики и кибернетики?
6. Ғылыми жүйеде информатиканың алатын орны қандай?
7. Ақпараттық технологиялар құрылымы қандай?
9. Информатика қалай және не үшін пайда болған?
10. Информатика пәнін ғылыми тұрғыдан фундаментальды тұрғыдан қалай
қарастыруға болады.
Тақырып 2. Ақпарат түсінігі
Бақылау сұрақтары
1. Энтропия түсінігі оның информатикамен байланысы қандай?
2. Информацияның саны қанша?
3. Ақпараттың өлшем бірлігіне қандай негізгі сәйкес келеді?
4. Кибернетикалық тұрғыдан информатиканың бірлігі қандай?
5. Как определяется количество информации в знаковых сообщениях?
6.Ақпаратты өлшеудегі бірліктерін ата?
7. Информацияны философиялық тұрғыдан анықтамасын айт.
8. Килограммм және метр тұрғысынан ақпараттың өлшем бірлігі.
9. Философиялық категория тұр,ысынан информатика негізі?
10.Информацияның жаратылыстану ғылымындағы орны?
Сарамандық сабақ (машықтану сабағы)
Машықтану сабағы 1,2,3,4.
Мақсаты: Информатика пәні теориялық алған білімдерін тексеру.
1. Подсчитать количество информации, приходящейся на один символ, в
следующем тексте экономического содержания:
Тақырып 2. Ақпараттың үзіліссіз және дискретті түрі
1. Информация мәні
2. Информатика негізідері
3. Ақпарат және ЭЕМ
4. Жаңа ақпараттық техногиялар
4. Тарихи деректер
5. Компьюетрлік жүйелер және оны пайдалану
6. Аппараттық жабдықтар
7. Дербес ЭЕМ-нің элементтік базасы
8. IBM компьютерінің негізгі блоктары
Сарамандық тапсырмалары 5,6,7,8.
Мақсаты: Санау жүйесінің әртүрлі есептеулер жүргізіндер
1. Төмендегі белгілер түріне сәйкес есептеулер жүргіз
а) 4 белгі ; б) 8 белгі; в) 12белгі; г) 16 белгі.
2. ASCII кодының кестесі бойынша мына хабарламаларды басқа кодқа
ауыстыр 01010100 01001111 00100000 01000010 01000101 00100000 01001111
01010010 00100000 01001110 01001111 01010100 00100000 01010100 01001111
00100000 01000010 01000101.
3. АSCII кодының кестесі бойынша 16 разрядтық символдардың көмегімен
мына сөзді ауыстыр COMPUTER.
4. Цезарь коды көмегімен —альфавиттерді нөмерлендер және әріптерді
сәйкес сандармен орнын ауыстыру керек.
5. Цезарь коды көмегімен кез-келген тізбектелген санға,әріппен
ауыстыру, кейбір тұрақты сандар.
Мысал 1. Ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне ауыстыр (5 мәннен
тұратын сандар шығу керек).
а) 464(10); б) 380,1875(10); в) 115,94(10)
Шешуі
|а)|0 |
|46| |
|4 | |
|2 |00 |01 |10 |11 | |
|4 |0 |1 |2 |3 | |
|2 |000|001 |010 |011|100|101|
|0 |0 |1 | |0 |0 |0 |
|1 |1 |10 | |1 |0 |1 |
+012345670012345671123456710223456710113345671011124456710111213556710111213146671011121314157710111213141516
(01234567000000000101234567202461012141630361114172225404101420243034505121724313643606142230364452707162534435261
Мысал 3. Санды қосу:
а) 10000000100(2) + 111000010(2) = 10111000110(2); б) 223,2(8) + 427,54(8) = 652,74(8); в) 3B3,6(16) + 38B,4(16) = 73E,A(16).
10000000100 223,2 3B3,6+ + + 111000010 457,54 38B,4 10111000110 652,74 73E,A
Мысал 4. Қосуды орындау:
а) 1100000011,011(2) – 101010111,1(2) = 110101011,111(2);
б) 1510,2(8) – 1230,54(8) = 257,44(8);
в) 27D,D8(16) – 191,2(16) = EC,B8(16).
1100000011,0011 1510,2 27D,D8– – – 101010111,1 1230 54 191,2 110101011,1110 257,44 EC,B8
Мсыал 5. Көбейтуді орындау:
а) 100111(2) ( 1000111(2) = 101011010001(2);
б) 1170,64(8) ( 46,3(8) = 57334,134(8);
в) 61,A(16) ( 40,D(16) = 18B7,52(16).
Бақылау сұрақтары:
1. Позициялық санау жүйесі дегеніміз не?
Позициялық санау жұйесінің позициялық санау жүйесінен айырмашылығы?.
Сандарды бір санау жүйесінен ондық санау жүйесіне көшірудің жалпы ережелерін ата
Сандарды ондық санау жүйесінен қандай да бір (екілік, сегіздік, он алтылықж және т.с.с.) жүйесіне көшірудің жалпы ережелерін ата
Екілік санау жүйесіндегі теріс сандардың ұсыну формаларын ата?
ЭЕМ-де бүтін және нақты сандары не түрінде келеді? Мысал келтіріңіз
Таңбалық берілгендер ЭЕМ жадында қалай ұсынылады?
Ондық сандарды кодтау
111+101
1+1
12710=?2
0111+0101
Сарамандық тапсырмалары 9,10,11.
Мақсаты: санау жүйесінің қолданылу аумағы және түрлері
Жаттығулар
1. Мына сандарды екілік санау жүйесінен ондық санау жүйесіене ауыстыр 231, 564, 1023, 4096.
2. Мына сандарды ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне ауыстыр 10011101, 1100101001110110, 101111001011001011100111.
3. Он бес саннан тұратын санау жүйесі бола ма?
4. Сегіздік сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыр 111001, 101110111, 110010101110.
5. Екілік санау жүйесінен сегіздік санау жүйесіне ауыстыр 324, 2367, 53621.
6. Он алтылық санау жүйесіне екі санды ауыстыр 11010011, 101101101011, 1001011100111101.
7. Оналтылық сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыр 3A, D14, AF4C.
8. Оналтылық, сегіздік, екілік санау жүйелеріне ауыстыр 1101001110011101 и 1001011010110111.
Тапсырмалар
1. . Оналтылық, сегіздік, екілік санау жүйелеріне ауыстыр
2. Сандарды ондық санау жүйесіне ауыстыр.
3. Сандарды қосу.
4. Сандарды бөлу.
5. Көбейтуді орындау.
Ескертпе. 3-5 тапсырмалардағы ауысу жүйелерін тексеру қажет. 5 мән алынатындығын қадағалау керек.
Вариант 1
1. а) 860(10); б) 785(10); в) 149,375(10); г) 953,25(10); д) 228,79(10).
2. а) 1001010(2); б) 1100111(2); в) 110101101,00011(2); г) 111111100,0001(2); д) 775,11(8); е) 294,3(16).
3. а) 1101100000(2) + 10110110(2); б) 101110111(2) + 1000100001(2); в) 1001000111,01(2)+100001101,101(2); г) 271,34(8)+1566,2(8); д) 65,2(16)+3CA,8(16).
4. а) 1011001001(2) – 1000111011(2); б) 1110000110(2) – 101111101(2); в) 101010000,10111(2) – 11001100,01(2); г) 731,6(8) – 622,6(8); д) 22D,1(16) – 123,8(16).
5. а) 1011001(2) ( 1011011(2); б) 723,1(8) ( 50,2(8); в) 69,4(16) ( A,B(16).
Вариант 2
1. а) 250(10); б) 757(10); в) 711,25(10); г) 914,625(10); д) 261,78(10).
2. а) 1111000(2); б) 1111000000(2); в) 111101100,01101(2); г) 100111100,1101(2); д) 1233,5(8); е) 2B3,F4(16).
3. а) 1010101(2)+10000101(2); б) 1111011101(2)+101101000(2); в) 100100111,001(2)+100111010,101(2); г) 607,54(8)+1620,2(8); д) 3BF,A(16)+313,A(16).
4. а) 1001000011(2) – 10110111(2); б) 111011100(2) – 10010100(2); в) 1100110110,0011(2) – 11111110,01(2); г) 1360,14(8) – 1216,4(8); д) 33B,6(16) – 11B,4(16).
5. а) 11001(2) ( 1011100(2); б) 451,2(8) ( 5,24(8); в) 2B,A(16) ( 36,6(16).
Вариант 3
1. а) 759(10); б) 265(10); в) 79,4375(10); г) 360,25(10); д) 240,25(10).
2. а) 1001101(2); б) 10001000(2); в) 100111001,01(2); г) 1111010000,001(2); д) 1461,15(8); е) 9D,A(16).
3. а) 100101011(2)+111010011(2); б) 1001101110(2)+1101100111(2); в) 1010000100,1(2)+11011110,001(2); г) 674,34(8)+1205,2(8); д) 2FE,6(16)+3B,4(16).
4. а) 1100110010(2) – 1001101101(2); б) 1110001100(2) – 10001111(2); в) 11001010,01(2) – 1110001,001(2); г) 641,6(8) – 273,04(8); д) 3CE,B8(16) – 39A,B8(16).
5. а) 1010101(2) ( 1011001(2); б) 1702,2(8) ( 64,2(8); в) 7,4(16) ( 1D,4(16).
Вариант 4
1. а) 216(10); б) 336(10); в) 741,125(10); г) 712,375(10); д) 184,14(10).
2. а) 1100000110(2); б) 1100010(2); в) 1011010,001(2); г) 1010100010,001(2); д) 1537,22(8); е) 2D9,8(16).
3. а) 101111111(2)+1101110011(2); б) 10111110(2)+100011100(2); в) 1101100011,0111(2)+1100011,01(2); г) 666,2(8)+1234,24(8); д) 346,4(16)+3F2,6(16).
4. а) 1010101101(2) – 110011110(2); б) 1010001111(2) – 1001001110(2); в) 1111100100,11011(2) - 101110111,011(2); г) 1437,24(8) – 473,4(8); д) 24A,4(16) – B3,8(16).
5. а) 101011(2) ( 100111(2); б) 1732,4(8) ( 34,5(8); в) 36,4(16) ( A,A(16).
Вариант 5
1. а) 530(10); б) 265(10); в) 597,25(10); г) 300,375(10); д) 75,57(10).
2. а) 101000111(2); б) 110001001(2); в) 1001101010,01(2); г) 1011110100,01(2); д) 1317,75(8); е) 2F4,0C(16).
3. а) 1100011010(2)+11101100(2); б) 10111010(2)+1010110100(2); в) 1000110111,011(2)+1110001111,001(2); г) 1745,5(8)+1473,2(8); д) 24D,5(16)+141,4(16).
4. а) 1100101010(2) – 110110010(2); б) 110110100(2) – 110010100(2); в) 1101111111,1(2) – 1100111110,1011(2); г) 1431,26(8) – 1040,3(8); д) 22C,6(16) – 54,2(16).
5. а) 1001001(2) ( 11001(2); б) 245,04(8) ( 112,2(8); в) 4B,2(16) ( 3C,3(16).
Вариант 6
1. а) 945(10); б) 85(10); в) 444,125(10); г) 989,375(10); д) 237,73(10).
2. а) 110001111(2); б) 111010001(2); в) 100110101,1001(2); г) 1000010,01011(2); д) 176,5(8); е) 3D2,04(16).
3. а) 1000011101(2)+101000010(2); б) 100000001(2)+1000101001(2); в) 101111011,01(2)+1000100,101(2); г) 1532,14(8)+730,16(8); д) BB,4(16)+2F0,6(16).
4. а) 1000101110(2) – 1111111(2); б) 1011101000(2) – 1001000000(2); в) 1000101001,1(2) – 1111101,1(2); г) 1265,2(8) – 610,2(8); д) 409,D(16) – 270,4(16).
5. а) 111010(2) ( 1100000(2); б) 1005,5(8) ( 63,3(8); в) 4A,3(16) ( F,6(16).
Вариант 7
1. а) 287(10); б) 220(10); в) 332,1875(10); г) 652,625(10); д) 315,21(10).
2. а) 10101000(2); б) 1101100(2); в) 10000010000,01001(2); г) 1110010100,001(2); д) 1714,2(8); е) DD,3(16).
3. а) 1100110(2)+1011000110(2); б) 1000110(2)+1001101111(2); в) 101001100,101(2)+1001001100,01(2); г) 275,2(8)+724,2(8); д) 165,6(16)+3E,B(16).
4. а) 1011111111(2) – 100000011(2); б) 1110001110(2) – 100001011(2); в) 110010100,01(2) – 1001110,1011(2); г) 1330,2(8) – 1112,2(8); д) AB,2(16) – 3E,2(16).
5. а) 110000(2) ( 1101100(2); б) 1560,2(8) ( 101,2(8); в) 6,3(16) ( 53,A(16).
Вариант 8
1. а) 485(10); б) 970(10); в) 426,375(10); г) 725,625(10); д) 169,93(10).
2. а) 10101000(2); б) 101111110(2); в) 1010101,101(2); г) 1111001110,01(2); д) 721,2(8); е) 3C9,8(16).
3. а) 1010100111(2)+11000000(2); б) 1110010010(2)+110010111(2); в) 1111111,101(2)+101010101,101(2); г) 1213,44(8)+166,64(8); д) 41,4(16)+3CF,D(16).
4. а) 1010000000(2) – 1000101010(2); б) 1011010101(2) – 110011001(2); в) 1001001010,11011(2) – 1000111000,01(2); г) 1145,2(8) – 1077,5(8); д) 380,1(16) – 2DC,3(16).
5. а) 111011(2) ( 100000(2); б) 511,2(8) ( 132,4(8); в) 68,4(16) ( 37,8(16).
Вариант 9
1. а) 639(10); б) 485(10); в) 581,25(10); г) 673,5(10); д) 296,33(10).
2. а) 1011000011(2); б) 100010111(2); в) 1100101101,1(2); г) 1000000000,01(2); д) 1046,4(8); е) 388,64(16).
3. а) 1000010100(2) + 1101010101(2); б) 1011001010(2)+101011010(2); в) 1110111000,101(2)+1101100011,101(2); г) 1430,2(8)+666,3(8); д) 388,3(16)+209,4(16).
4. а) 1111100010(2) – 101011101(2); б) 1011000100(2) – 1000100000(2); в) 1101111000,1001(2) – 1000000,01(2); г) 1040,2(8) – 533,2(8); д) 3FB,4(16) – 140,6(16).
5. а) 11111(2) ( 10001(2); б) 1237,3(8) ( 117,5(8); в) 66,4(16) ( 65,8(16).
Вариант 10
1. а) 618(10); б) 556(10); в) 129,25(10); г) 928,25(10); д) 155,45(10).
2. а) 1111011011(2); б) 1011101101(2); в) 1001110110,011(2); г) 1011110011,10111(2); д) 675,2(8); е) 94,4(16).
3. а) 11111010(2)+10000001011(2); б) 1011010(2)+1001111001(2); в) 10110110,01(2)+1001001011,01(2); г) 1706,34(8)+650,3(8); д) 180,4(16)+3A6,28(16).
4. а) 111101101(2) – 101111010(2); б) 1000110100(2) – 100100111(2); в) 1111111011,01(2) – 100000100,011(2); г) 1300,44(8) – 1045,34(8); д) 16A,8(16) – 147,6(16).
5. а) 100111(2) ( 110101(2); б) 1542,2(8) ( 50,6(8); в) A,8(16) ( E,2(16).
Вариант 11
1. а) 772(10); б) 71(10); в) 284,375(10); г) 876,5(10); д) 281,86(10).
2. а) 1000001111(2); б) 1010000110(2); в) 101100110,011011(2); г) 100100110,101011(2); д) 1022,2(8); е) 53,9(16).
3. а) 1100111(2)+1010111000(2); б) 1101111010(2)+1000111100(2); в) 1111101110,01(2)+1110001,011(2); г) 153,3(8)+1347,2(8); д) E0,2(16)+1E0,4(16).
4. а) 1010101110(2) – 11101001(2); б) 1000100010(2) – 110101110(2); в) 1010100011,011(2) – 1000001010,0001(2); г) 1517,64(8) – 1500,3(8); д) 367,6(16) – 4A,C(16).
5. а) 1100110(2) ( 101111(2); б) 1272,3(8) ( 23,14(8); в) 48,4(16) ( 5,A(16).
Вариант 12
1. а) 233(10); б) 243(10); в) 830,375(10); г) 212,5(10); д) 58,89(10).
2. а) 1001101111(2); б) 1000001110(2); в) 111110011,011(2); г) 11010101,1001(2); д) 1634,5(8); е) C2,3(16).
3. а) 1101111001(2)+1010010101(2); б) 1111001001(2)+1001100100(2); в) 100110010,011(2)+110001000,011(2); г) 1712,14(8)+710,4(8); д) E6,1(16)+38C,8(16).
4. а) 1000001110(2) – 100100001(2); б) 1101000110(2) – 1001101000(2); в) 1011001111,01(2) – 110100010,01(2); г) 1734,4(8) – 134,2(8); д) 2F2,A(16) – 22D,A(16).
5. а) 1000000(2) ( 100101(2); б) 103,2(8) ( 147,04(8); в) 67,4(16) ( 54,8(16).
Вариант 13
1. а) 218(10); б) 767(10); в) 894,5(10); г) 667,125(10); д) 3,67(10).
2. а) 1111100010(2); б) 1000011110(2); в) 101100001,011101(2); г) 1001111001,1(2); д) 1071,54(8); е) 18B,0C(16).
3. а) 1000011111(2)+1111100(2); б) 1011100011(2)+111110110(2); в) 111111100,1(2)+1011100100,1(2); г) 1777,2(8)+444,1(8); д) 3EF,3(16)+C7,4(16).
4. а) 1101000100(2) – 101010101(2); б) 1110010111(2) – 1011100(2); в) 1100101111,01(2) – 10010001,01(2); г) 640,2(8) – 150,22(8); д) 380,68(16) – 50,4(16).
5. а) 100010(2) ( 1100110(2); б) 741,4(8) ( 141,64(8); в) B,7(16) ( D,C(16).
Вариант 14
1. а) 898(10); б) 751(10); в) 327,375(10); г) 256,625(10); д) 184,4(10).
2. а) 101110100(2); б) 1111101101(2); в) 1110100001,01(2); г) 1011111010,0001(2); д) 744,12(8); е) 1EE,C(16).
3. а) 1001000000(2)+101010110(2); б) 11000010(2)+1001110100(2); в) 1011101110,1(2)+11100101,01(2); г) 2015,1(8)+727,54(8); д) 9D,8(16)+ED,8(16).
4. а) 1010000100(2) – 1000001000(2); б) 1111110011(2) – 1001101001(2); в) 101001100,101(2) – 100100101,1(2); г) 1024,6(8) – 375,14(8); д) 3E9,4(16) – 72,6(16).
5. а) 1001010(2) ( 1001000(2); б) 747,2(8) ( 64,14(8); в) 56,1(16) ( 33,C(16).
Вариант 15
1. а) 557(10); б) 730(10); в) 494,25(10); г) 737,625(10); д) 165,37(10).
2. а) 101001101(2); б) 1110111100(2); в) 10000001000,001(2); г) 1000110110,11011(2); д) 147,56(8); е) 1CA,3(16).
3. а) 1101100001(2)+1001101110(2); б) 1101010101(2)+101011001(2); в) 1101111110,011(2)+1100101101,1011(2); г) 1771,2(8)+300,5(8); д) 2F2,8(16)+E4,B(16).
4. а) 1111000000(2) – 111101000(2); б) 1100110111(2) – 1001110000(2); в) 1000011110,1001(2) – 110000111,01(2); г) 1436,34(8) – 145,2(8); д) 3F5,98(16) – 240,3(16).
5. а) 1011100(2) ( 101000(2); б) 1300,6(8) ( 65,2(8); в) 68,A(16) ( 9,6(16).
Вариант 16
1. а) 737(10); б) 92(10); в) 934,25(10); г) 413,5625(10); д) 100,94(10).
2. а) 1110000010(2); б) 1000100(2); в) 110000100,001(2); г) 1001011111,00011(2); д) 665,42(8); е) 246,18(16).
3. а) 11110100(2)+110100001(2); б) 1101110(2)+101001000(2); в) 1100110011,1(2)+111000011,101(2); г) 1455,04(8)+203,3(8); д) 14E,8(16)+184,3(16).
4. а) 1000010101(2) – 100101000(2); б) 1001011011(2) – 101001110(2); в) 111111011,101(2) – 100000010,01(2); г) 341,2(8) – 275,2(8); д) 249,5(16) – EE,A(16).
5. а) 1001000(2) ( 1010011(2); б) 412,5(8) ( 13,1(8); в) 3B,A(16) ( 10,4(16).
Тақырып 3. Есептің қиындығы
Есептің қиындық шарттары
Есептің негізгі түрі
NP есептеменің класы
P және NP кластарының айырмашылығы
P, NP, NPI, NPC кластарының қиындығы
Тақырып 4. Моделдердің әртүрлігі
1. Модель дегеніміз не?
2. Модельдеуді қалай түсінесіз?
3. Модельдеу жүйесі деген не?
4. Модельдер неше топқа бөлінеді?
5. Модельдеуді неден бастаған дұрыс?
6. Объект белгілерін айқындауды қалайша түсінесіз?
7. Формалдау ұғымы нені білдіреді?
8. Модельдеудің дұрыстығын тексермесе не болуы мүмкін?
Тақырып 5.
Сарамандық тапсырмалар12,13,14,15.
Мақсаты: коммивояжера түсінігін қалыптастыру, комивояжера әртүрлі алгоритмдер қарастыру .
Бақылау сұрақтары
Коммивояжера түсінігі.
Коммивояжера қарастыратын облысы мен қызметі?
Ықтималдықтар теориясы?
Не себепті алгортим сараң деп аталады?
Сараң алгортим түсінігі.
Тақырып 6. Автомат теориясы
Автомат. Соңғы автомат
Соңғы автомат модификациясы
Автомат теориясы
Соңғы автомат мысалдары
Тьюринг машинасы
Тақырып 7. Матроидтар
Матроид түсінігі
Граф түріндегі матроид
Қарапайым циклдар мен базалар
Матроидтар және комбинаторлық шешім
Жасаң алгоритм
СӨЖ Тапсырмалары:
СӨЖ №1 тапсырмасы. Логикалық алгебраның негізгі түсінігі
Тапсырма: Осы тақырыптар біреуіне реферат жұмысын орындау керек
Логиканың түсінігі.
Логикалық (булева) айнымалы
Логикалық функция.
Алгебраның элементарлық функция қасиеті
СӨЖ №2. Программаны іздеу және таңдау
Тапсырма:Әрбір тақырыпқа сұрақ түрінде дайындалу
Тізбектелген іздеу.
Екілік іздеу.
Таңдау.
СӨЖ №3.Таңдау
Тапсырма: Кез келген бір тақырыпқа реферат орындау.
Қойылымдарды сұрыптау.
Сұрыптау кестесі.
Шелл сұрыптауы.
Ішкі көпфазалы сұрыптау
СӨЖ№4. Программалау түсінігі
Тапсырма: Осы тақырыптың біреуін таңдап реферат жазу керек
NP түсінігі. Бір тапсырмадан екінші тапсырмаға нұсқау.
NP- толық тапсырмалар.
NP типтік тапсырмалар.
Рюкзак топтау.
СӨЖ№5. Информатиканың семантикалық негізі
Тапсырма: Әрбір тақырыпқа конспект жасау
Компьютерлердің семантикалық жүйесі.
Семантикалық ақпарат. Семантикалық операциялар.
Семантикалық объектілер.
Семиотик түсінігі
Бақылауға арналған сұрақтар топтамасы
Ақпарат және ақпараттың базалық түрлері.
Ақпараттың үзіліссіз және дискретті түрлері.
Ақпараттың саны және өлшем бірлігі.
ЭЕМ даму кезеңдері.
Программалау тілдері. Программалаудың технологиясы.
ЭЕМ ақпаратты өңдеудің әмбебап құрылымы.
ЭЕМ- нің дискретті құрылымы.
Санау жүйесі. Екілік арифметика. Бір санау жүйесінен басқасына өту.
ЭЕМ ақпараттың қойылымы. Мәліметтердің құрамы.
Мәліметтер типтеріннің классификациясы.
Тізімдер. Тізімдер түрлері. Құрылымды ұйымдастыру түрлері.
Тізімдегі элементтерді қосу және жою.
Позициялық санау жүйесі деген не?
Позициялық санау жүйесінің позициялық емес санау жүйесінен айырмашылғы? Мысалдарды келтіру.
Сандарды бір санау жүйесінен ондық санау жүйесіне көшірудің жалпы ережелерін ата
Сандарды бір ондық санау жүйесінен қандай да бір (екілік, сегіздік, он алтылықж және т.с.с.) жүйесіне көшірудің жалпы ережелерін ата
Екілік санау жүйесіндегі теріс сандардың ұсыну формаларын ата?
ЭЕМ-де бүтін және нақты сандары не түрінде келеді? Мысал келтіріңіз
Таңбалық берілгендер ЭЕМ жадында қалай ұсынылады?
20. Алгоритмдер.
21.Сипаттау.
22. Блок- схема.
23. Агортимдердің ұғымы.
24. Әр түрлі құрылымды алгортимдерді блок- схема және қолданылып жүрген тіл көмегімен сипаттау.
25. Есептерді ДЭЕМ-да шешуге даярлау.
26.Информация мәні
27. информатика негіздері
28.Ақпарат және ЭЕМ
29.Жаңа ақпараттық технологиялар
30. Компьютерлік жүйелер және оны пайдалану
31.Ақпараттық жабдықтар
32.Дербес ЭЕМ –нің элементтік базасы
33.IBM компьютерінің негізгі блоктары
34.Ондық сандарды кодтау:
111+101
1+1
12710=?2
0111+0101
35.ЭЕМ-де ақпарат не түрінде келеді?
36.Таңбалық берілгендердің ЭЕМ жадында келуі?
37.Басқару тамбалары дегеніміз не және олар қалай кодталады?
38.Растірлік бейнелері бар файлдарды ішінде қандай берілгендері сақталады?
39.Ақпараттың қандай өлшеу шамаларын білесіз?
40. Сигналдар түсінігі
Курс бойынша жазба жұмыстардың тақырыптары
Межелік бақылау № 1
Келесі тест сұрақтарына жауап беру:
Нұсқа 1.
1. Информатика бұл-... ғылым.
A. ЭЕМ -нің көмегімен ақпаратты жинақтау,өңдеу сақтау және беру заңдылықтары
B. Мәліметтерді таңдау
C. Техникалық тасымалдаушыға ақпараттарды орналастыру
D. Оқу процесінде компьютерді пайдалануды айтамыз
E. "тынық мұхиттағы" ақпараттар ағымы
2. Ақпаратның қандай қасиеті ақпаратның сапасын сипаттайды
A. ақпаратның адекваттығы
B. ақпаратның актуалдығы
C. ақпаратның объектілігі
D. ақпаратның толықтығы
E. ақпаратның шындығы
3. Ақпарат алу мүмкіндігі-
A. ақпарат адекваттылығы
B. ақпарат тығыздығы
C. ақпарат актуалдылығы
D. ақпарат объективтілігі
E. ақпаратны қолдану мүмкіндігі
4. Ақпарат қандай мағынаны білдіреді?
A. түсіндіру, баяндау, білу
B. жазу, оқу
C. сызу, сурет салу
D. отыру, тұру
E. тану
5. ақпаратны өлшеу бірлігі
A. сөз
B. дискета
C. Байт, бит
D. Дьюм
E. пункт
6. Бір байтта
A. 8-бит
B. 18-бит
C. 6-бит
D. 8100-бит
E. 100-бит
Нұсқа 2.
1. Мына амал қай санау жүйесінде орындалған 101+001=110, 111+1 =1000
A. 10-дық
B. 8-лік
C. 2-лік
D. 4-тік
E. 1-лік
2. Мына қосындының қайсысы дұрыс? 111+101 ( екілік жүйеде)
A. 202
B. 1100
C. дұрыс жауап жоқ
D. 2102
E. 1111
3. 16-лық санау жүйесіндегі А – ның 10-дық жүйедегі мәні:
А) 9
В) 0101
С) 10
D) 12
E) 11
4. 8-дік санау жүйесіндегі қабылдайтын мәндер жиыны:
0- 2
B) 0 мен 1
C) 0-ден А-ке дейін
D) 0-ден 7 – ге дейін
E) 1-ден 8 дейін
5. 5 деген 10-дық санау жүйесіндегі санның екілік жүйесіндегі мәні:
010101
B) 101
C) 011
D) 001
010
6. 2-лік санау жүйесіндегі 1+1 амалының мәні:
A) 2
B) 01
C) 5
D) 1
E) 10
Нұсқа 3.
1. 16-лық санау жүйесіндегі F-тің мәні:
A) 14
B) 12
C) 13
D) 15
E) 16
2. 127 – нің 10-дық санау жүйеснің 16-лық жүйесіндегі мәні (12710=?2):
А) 176
B) 177
C) 178
D) 0101
E) 156
3. Екілік санау жүйесіндегі 0111+0101 амалының мәні
А) 1100
B) 0111
C) 1010
D) 1110
E) 1101
4. Екілік санау жүйесіндегі 0111+0101 амалының мәні
А) 1100
B) 0111
C) 1010
D) 1110
E) 1101
5. (1А+2Е)16=?10
А) 71
B) 72
C) 1010
D) 1110
E) 1101
6. Ақпаратның өлшем бірлігі не?
A. кг
B. см
C. м
D. тонна
E. бит,байт,….
Нұсқа 4.
1. БИТ қандай символдан тұрады?
A. 0 немесе 1
B. 0,01
C. 1, 1
D. 1, 2
E . 2, 2
2. Ақпаратның 1024 байттан тұратын өлшем бірлігі қайсы?
A. МГ БАЙТ
B. К БАЙТ
C. БАЙТ
D. БИТ
E. КГ
3. Ақпаратның ең кіші өлшем бірлігі қайсы?
A. КБАЙТ
B. Г БАЙТ
C. БАЙТ
D. БИТ
E. МГ БАЙТ
4. Диск 3,5” 1,44 Мб қандай дискіге жатады
A. қатты диск
B. иілгіш магнитті диск
C. лазерлік диск
D. флешка
E. ондай диск жоқ
5. Монитордың жұмыс істеуіне қай құрылғы жауап береді
A. пернетақта индикаторлары
B. бейнекарта
C. аудиокарта
D. проектор
E. экран
6. Процессор қай конфигурацияға жатады
A. базалық
B. сыртқы
C. ішкі
D. қосымша
E. қолданбалы
Нұсқа 5.
1. Каталог деген не?
A. файлдар тізімі
B. файлдар және басқа каталогтар жиынын сақтайтын орын
C. файл кеңейтуі
D. командалардың жиынтығы
E. арнаулы программа
2. Жадының қандай түрлері бар
A. операциялық жүйе, программалар
B. қатты диск, жұмсақ диск
C. программалар, қолданбалы программалар
D. дискеттер, дискілер
E. оперативті , тұрақты, кэш,
3. Файл деген не?
A. компьютерге сақталған ақпарат атауы
B. санау жүйесі
C. программалардың жины
D. қолданбалы пакет
E. ақпарат бірлігі
4. Файл атауы мен кеңейтуінің арасында қойылатын белгі-
A. сызықша
B. нүкте
C. үтір
D. жұлдызша
E. қос нүкте
5. Файлдардың толық аталуы
A. файл атауы және типі
B. файл типі
C. файлдың аты
D. файл қасиеті
E. файл көлемі
6. Дискілер қалай белгіленеді?
A. орыс алфавитіндегі А, В әріптерімен
B. c: , d: , a: , …
C. қазақ алфавитінің әріптерімен
D. [a], [c]
E. a[i], b[i]
-----------------------
процессор
жад
Ақпараттық кеңарна (магистраль)
Енгізу құрылғылары
Шығару құрылығылары
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz