Файл қосу
Тәжірибені өткізу әдістемесі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағымемлекеттік Университеті |
|3 деңгейлі МСЖ құжаты |ПОӘК | |
| | | |
| | | |
| | |ПОӘК 042-18-21.1.60/03 |
| | |-2014 |
| | | |
|ПОӘК |01.09.2011ж. | |
|«Агрономиядағы ғылыми |орнына11.09.2014 ж. | |
|зерттеулердің әдістемесі» |№2 басылым | |
|пәннің | | |
|оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
| | | |
| | | |
5В080100 «Агрономия » мамандығына арналған
«Агрономиядағы ғылыми зерттеулердің әдістемесі»
пәнінің
ОҚУ -ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2014
Алғы сөз
I ҚҰРАСТЫРҒАН
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Агротехнология және орман ресурстары» кафедрасының аға оқытушысы
Сагандыков Слям Нығыметжанұлы
«__27 » 08 ______ 2014 жыл
2 ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Агротехнология және орман ресурстарының» кафедрасының мәжілісінде.
Хаттама № «_28_» 08______ 2014 жыл
Кафедра меңгерушісі: ……………. Есенғұлова Н.Ж.
2.2. Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік бюро мәжілісінде
Хаттама № «_09_»09______ 2014 жыл
Төраға ………………………....... Джаманова Г.И.
3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралды және баспаға
ұсынылды
Хаттама № «11__» 09________ 2014 жыл
ОӘК төрағасы …………….. Г.К Искакова
4. БАСЫЛЫМ 01.09.2011ж. басылым орнына ЕНГІЗІЛГЕН
МАЗМҰНЫ:
1Глоссарий
2 Дәрістер.
3 Практикалық сабақтарға арналған материалдар
4 Оқушының өзіндік жұмысының тақырыптар тізімі
1. ГЛОССАРИЙ
ОӘМ келесі терминдер қолданылады:
1.1 Принциптер-білімнің жүйелік формасының бастамасы болып
табылатын ғылым саласының қандай да бір жағдайдан шығуы.
1.2 Теория-өмірде бар құбылысты түсінуге мүмкіндік беретін,
ғылыми принциптер мен әдістерді қалыптастыратын, жалпылама тәжірибені
оқыту.
1.3 Гипотеза – ғылыми тұрғыдан құбылыс туралы жорамал және оның дамуы,
қандайда бір процесті түсіндіру үшін ұсынылады
1.4 Әдіс-қандай да бір құбылыстың немесе үрдістің практикалық
орындау немесе теориялық зерттеудің әдісі.
1.5 Методология-ғылымда қабылданған әдістер, әдістемелер, зертеу
нәтижелерінің жинағы.
1.6 Бақылау-ешкімнің қатысуынсыз объектіні анықтау тану әдісі.
1.7 Эксперимент – бұл бақылау және өлшеу ғана емес және дамуына
кедергі жасау, құбылыс немесе қайта жасау жолдарының процестерін ,
обьектіні өзгерту немесе оның әсерінің жалпы тәсілі.
1.8 Ғылыми бағыт-белгілі бір саладағы зерттеу сферасы. Проблема
(жағдай) зерттеу аймағын қамтамасыз ететін және болашақта мағынасы бар,
ғылыми күрделі міндет.
1.9 Келелі мәселелер – болашағы бар және зерттеу аймағын қамтитын
қиын ғылыми міндет.
1.10 Тақырып-ғылыми зерттеуге белгілі бір аумақты қамтитын ғылыми
міндет.
1.11 Зоотехния – ауылшаруашылық малдарын өсіру (сұрыптау және жұп
таңдау) азықтандыру және оларды күтіп бағу жолымен өзгертуге бағытталған.
1.12 Зооинженер (зоотехник) – ауыл шаруашылық малдарын асырау және
азықтандыру, өсіру жолдарын өзгертеді.
1.13 Тексеру-оргонолептикалық әдістер, әртүрлі аппараттар мен
приборлар арқылы құбылыстарды зерттелетін объектіде табиғи түрде бақылау
және сипаттау.
1.14 Монография-тақырып пен жағдай көлемі сыйғызылып нақты әрі жан
жақты зерттелген ғылыми еңбек.
1.15 Ғылыми есеп-өткізілген жұмыстың теориялық маңызы мен
бағыттылығы жазылады.
1.16 Рецензия-пікір ғылыми шығармаға жағымды жақтары мен
кемішілктері көрсетілген сын көзбен бағалау.
1.17 Реферат-ғылыми проблемалар (жағдай) мен ғылыми
конференциялардың қорытындысы жөніндегі мәліметтер мен қандай да бір
кітаптардың қысқаша түріндегі жазбаша немесе ауызша мазмұны.
1.18 Аннотация кітап, мақала және жазба жұмысының негізгі
мазмұнындағы қысқаша баяндамасы.
1.19 Тезистер-баяндаманың негізгі жағдайымен таныстыру үшін көрсетіледі
1.20 Резюме-мақала мен баяндаманың қысқаша мазмұнының түйіні.
1.21. Сиопсис-жұмыстағы жаңа көрсетілімдері бар авторлық түйін.
1.22 Диссертация-ғылыми дәреже алу үшін көпшілік алдында қорғайтын
ғылыми зерттеу жұмысы.
1.23 Дипломдық жұмыс ғылыми творчествалық жұмыстардың бірі, сонымен
қатар 5 жылдық оқу орнын бітірушінің куәлігі, яғни мамандарды дайындау
кезеңін аяқтау.
2. Дәріс
Дәріс 1. Кіріспе дәріс
1. ғылымға жалпы сипаттама
2. Ғылыми зерттеу
Ғылым тарихи дамудақалыптасқан және табиғат, қоғам, ойлау заңдары жүйесінің
қоғамдық тәжірибе негізінде үздіксіз дамуы.
Ғылыми пән материяның әртүрлі формадағы қозғалысы және адам санасындағы осы
формалардың бейнесі. Ғылым олардың шығу тегімен дамуына дұрыс тсініктеме
беріп, құбылыстар арасындағы байланысты ашады. Және адам білімін әлемдегі
тәжірибеде қолдану мақсатында толықтырады.
Ғылым техника өндірісте біркелкі жүйе қалыптасады.
Ғылым білімдердің жинақталған жүйесі ретінде анықталады және бірмезгілде
білімдерді алуға бағытталған ұйымдасқан жүйе.
Ғылымның жалпы жіктелуі: 3 бөлімнен тұрады:
1 Жаратылыс тану ғылымдары
2 Қоғамдық ғылымдар
3 Философия
Ғылымның басты қызметі мен мақсаты қоршаған әлемді тану болып табылады.
Ұрпақтан ұрпаққақалдыру ғылым дамуының заңдылықтары мен басты факторлары.
Ғылымның басқа басты заңдылықтары болып, жаңа ғылымдардың негізі болып
табылатын жеке салалардың байланысы.
Ғылымның дифференциациясы мен мамандандырылуында бірізділік байқалады. Және
сол уақытта олардың даумынада жағдай туады. Ғылыми техикалық прогресс
әрқашан дами бермейді, олардың баяулауы келесідей қалыптардан тұрады:
шектелу, ақпарат өте қатты тасқында берілу және ғылыми зерттеудегі
асигновацияның жеткіліксіздігі. Ғылымның дамуы мен мақсаттарға жетуі ғылыми
зерттеу жолымен яғни ғылыми әдістердің үрдістердің қорытындының әртүрлі
факторларға әсер ету көмегімен жүреді. Мақсаты, нақты объекті жан жақты
дұрыс анықтау және оның құрылымын сипаттамасын оқыту ғылымдағы өңделген
принциптер мен әдістерждің байланысын білу сонымен қатар пайдалы
қорытындылар алып, оны өндіріске енгізу болып табылады. Ғылыми зхерттеудег
тапсырмаларды орындаудың басты қызметін білудің логикалық әдісі жатады. Ол
үрдістер құбылыстардағы ойды және ұсыныстарды өзгертуге және өзгерістердегі
шешімдерді қабылдауға мүмкіндік туғызады. Ғылыми зерттеуге берілетін басты
талаптардың бірі болып қарастырылатын құбылыс арасындағы байланыс пен
тәуелділікті орнатудың мүмкіндігі табылады. Ғылыми зерттеудің сатысы
неғұрлым жоғары болса, нәтижесі де соғұрлым терең болады. Ғылыми зерттеу
тақырыптарына келесідей талап қатарлары беріледі. Актуалдылығы,
экономикалық тиімділігі мен маңызы, енгізудің шындығы, тұрақтылығы мен
болашағы.
Ғылыми зерттеудің жоспарының формасы: жеке жоспар- тізімі, мазмұны және
жұмыстың орындалу көлемі, осы көрсетілген жұмыстардың барлығының орындалу
уақыты.
Жұмыс жоспары-кешендердегі шаралартізімі қабылданған болжамдардың дамуы мен
тесерілуі жөніндегі. Ол өз кезегінде сұрақ тарихын, зерттелетін тақырыптың
теориялық және тәжірибелік мағынасын қарастырады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. ғылым туралы түсінік.
2. ғылым пәні.
3.мақсаты, міндеттері және ғылыми зерттеу обьектісі.
Ұсынылатын әдебиет:
1. Трифонова М. Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985, 67 с.
Лекция 2, 3. Әдістеме жасау және тәжірибе жүргізудің сызбасы
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Әдістеме жасау және тәжірибе жүргізудің сызбасы
2. Тәжірибені өткізу әдістемесін құру
Толық қарастырылмаған сұрақтарға зерттеу кезінде назар аудару керек.
Қарастырылатын сұрақтарға жұмыс әдісі бойынша қысқаша сипаттама беріледі
және беріоген зертеудің өткізу қажеттілігі. Көрсетіліп, тәжірибенің мақсаты
мен міндеті алдыға қойылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті қысқа әрі нақты, жұмыстың мазмұнын
ашатындай болуы тиіс.
Онда зерттеу өтетін орыны (Обылыс, аудан, шаруашылық). Тәжірибе сызбасы
кесте немесе сурет түрінде көрсетілуі және топ саны әрбір топтағы мал саны
негізгі қажет көрсеткіштердің болуы және істелетін жұмыс нақты сипатталуы
тиіс.
Агрономиялық тәжірибеде зерттеудің әр түрлі әдістері қолданылады, ал
әдістемесінде нақты әдіс және сол немесе басқа қорытындыларды өткізу уақыты
, тәжірибе алимасудың өткізу уақыты, зерттеудегі есептелгенкөрсеткіштердің
анықтау, кеткеншығындар және тәжірибе жүргізу үшін қолданылатын қажетті
құралдар тізімі көрсетіліп, дұрыс деп табылған қорытындылар шығарылып,
экологиялық тиімділігі есептеледі. Тәжірибе жүргізу әдісі мамандармен
талқыланған және рұқсат етілген болуы тиіс.
Тәжірибені бастамас бұрын қызмет жасаушы бекітілген және оқыған, яғни
тәжірибені жүргізуге дайын болуы тиіс. Қызмет жасайтын адамның жұмыс істеу
уақыты белгілі бір тәртіпте құрылады.
Тәжірибенің сәттілігі оны ұйымдастыру мен өткізуге байланысты. Тәжірибеге
дацындық шаруашылықты таңдаудан басталады. Онда мал шаруаылығының
ветеринарлық жағдайына басты назар аударылады. Агрономиялық тәжірибені
шаруашылықтарды қоласыз жағдай, инфекциялық және инвазиялық аурулар түған
жерлерде өткізуге қатаң түрде болмайды.
Өсімдіктерді сұрыптауды біріншілік есеп бойынша қорытындылау құжатынан
бастайды
Құстарға бұл кезеңде номерді қанаттарының астына қояды немесе сақиналауды
қалыптастыруға көшеді..
Өсімдік тобын қалыптастыруда оның денсаулығына, қоңдылығына және
экстерьері т.б. назар аударады. Физиологиялық тәжірибелерде мал тобын
қалыптастыруды көбінесе ірі қара малдарға жұп аналогтар әдісін қолданады.
Топтағы малдар неғұрлым аналогтар (жасы, тірі салмағы, өнімділігі,
физиологиялық жағдайы) яғни, бір жұмыртқадағы егіздер болғаны жақсы,
өйткені олар тәжірибе қорытындысының сенімділігін жоғарылатады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Тәжірибе жүргізудің негізгі әдістерін ата
2. Тәжірибе өткізу үлгісінің тәртібін ата
Дәріс 4,5.
Тәжірибе және тәжірибелік зерттеудің ерекшеліктері
1.Зерттеу ретінде тәжірибе
2.Зоотехникалық тәжірибе
Тәжрибе зерттеу әдісі ретінде. XIX және XX ғасырларда биология
ғылымында зерттеу жұмыстарының методикалық әдістері болып бақылау емес,
ауыл шаруашылығының және табиғат жағдайларының құбылыстарын ашатын,
тәжрибе пайда болды. Осы кезеңнен бастап қазіргі дейін тәжрибені қолдану
даму үстінде. Ғылымда тәжрибелік әдістердің орыны үлкен, өйткені ол өмір
тіршілігінің , функционалдық және биохимиялық үрдістерін, организмдегі
құрылымдық элементтердің қызметін терең білуге жол ашты.
Егер бақылау табиғат үрдістерінің ұзақ уақыт бойы табиғи қалыпта
дамуын, зерттеушінің бақылауынсыз түсіндірсе, тәжірибе зерттелетін
обьектіге жаңа жағдайлар жасап, сыртқы ортаның басты факторларын бақылауға
алып қана қоймай, оны өлшеп, есептейді.
Сондықтан тәжірибе үшін зерттелетін обьекті маңызды екеніне көз
жеткізе аламыз. Тәжірибе көп дәрежеде бақылауға қарағанда, теория дамуымен,
зерттеу техникасы, өңделген әдістер және қажетті құрал-жабдықтары
пайдалануымен байланысты.
Сонымен қатар тәжірибенің жәй бақылаудан басты айырмашылығы, пәнді
немесе әртүрлі жағдайдағы бір уақытта болатын құбылысты оқытуға мүмкіндік
береді. Кейбір кешендер жағдайын тәжірибе жүргізуге арнайы дайындайды. Ол
жабайы табиғатпен шаруашылық жағдайларында кездеспейді. Өйткені ол ортада
жүргізген тәжірибе нәтижесін әрі құбылыстың себебін түсіндіруге нақты
мүмкіндік береді.Мысалы , климаттық камерада жануарлардың сыртқы орта
жағдайын қажет ететін барлық жағдай жасалған (температура, ылғалдылық,
жарық, ауа қозғалысы т.б) немесе қазіргі заманғы күрделі факториалды әдісті
алу керек. Онда зерттеуші бір уақытта оң нұсқаны үйренеді. әртүрлі
азықтандыру күтіп бағу , өсіру және т.б факторлар .Міне, осындай барлық
тәжірибе ерекшеліктерінен ғылыми зерттеу үрдісін тездетеді,яғни зерттеуші
қаншама алынған мәліметтерден бір күрделі әдіс алады. Тәжірибенің жай
бақыладан тағы бір ерекшелігі қанша уақыт өтсе де сол жағдайда зерттеуді
қайталауға мүмкіндік жасайды. Мысалы, аймақтың бөліктерге өткізілген әр
түрлі зоотехникалық тәжірибелер жыл сайын бір уақытта қайталанады.Ал әр
жылы табиғат факторлары әртүрлі болады.
Тәжірибенің қайталануы нақты қорытындыға келуге мүмкіндік жасайды және
мал шаруашылығы тәжірибесі үшін тиімді. Тәжірибе жүргізу барысында әсер
ететін факторлардың күшін және оны биологиялық оптимальді немесе
экономикалық неғұрлым мақсатқа сай өзгертуге болады. Анықталатын обьектіге
әртүрлі факторлардың әсер етуін оқыту, анықталатын тұқым малының
өнімділігіне әсер ететін азықтандыру және күтіп-бағу факторлары т.б үшін,
тәжірибеге бір уақытта әр түрлі обьектілерді ( мысалы, әр түрлі тұқымдар,
аталық іздер т.б) пайдалану арқылы тәжірибе әдісін кеңейтеді.
Осылардың барлығы зерттеудің мақсатқа орай бағытталғандығы,яғни
обьектіге қолдан жасалған жағдайлар туғызу,жасалған жағдайларды реттеп
отыру, тәжірибені қайталау және факторлар мен жасалған жағдайларды нақты
өлшеу-тәжірибелік әдістің дәлдігін және күштілігін дәледейді.
Зерттеудің тәжірибелік әдісі биолгияда ең бірінші физиологияны
(өмірдің функционалдық құбылыстары ) одан кейін жануарлар морфологиясын
оқытуда қолданылады. Зерттеуге тарихи әдісті қодана отырып, морфо-
физиологиялық тәжірибе негізінде генетикалық тәжірибе пайда болды. Осыған
орай, кейінгі жылдары физика-химиялық тәжірибені де өмірлік үрдістрді (
өмірдің молекулла сатысында пайда болуынан бастап) оқытуда кеңінен
қолдануда .
Биологияда зерттеудің тәжірибелік әдісінің дамуы
берілген мәліметтерді өңдеу мақсатында математиканы пайдалануға әкелді.
Зоотехникалық тәжірибе.Тәжірибенің биологиялық түрлері және
қолданылатын әдістердің барлығы зоотехнияда да пайдаланылады. Бірақ
биологиялық факторлар техника-экономикалық факторлар болып есептеліп,
зоотехникалық көбінесе тәжірибенің басты сипаттамасын береді.
Зоотехникалық тәжірибені көбінесе ғылыми шаруашылықтың әдіс деп те атайды,
өйткені ол шаруашылықтың жағдайға жақын формада.
Зоотехникалық тәжірибенің басқалардан негізгі ерекшелігі
ондаған жылдарға созылатын селекциялық тәжірибе. Сәтті және жағымды
аяқталған тәжірибе жаңа тұқым аталық із, аналық ұя ашып қала қоймай,
зоотехния ғылымы ториясына қажет: қайта қалыптасу және даму тұқым
шығарудағы қолда бар жаңа әдістерді өңдеу және тиімділігін тексеру немесе
әр түрге жататын тұқымдардық шаруашылықтың –пайдалы сапасын жетілдіруде
биологиялық заңдылықтардың маңызы зор.
Зоотехнияда тәжірибенің ежелден 3 түрі қолданылады: ғылыми,
ғылыми-шаруашылықтық және өндірістік.
Ғылыми тәжірибе көбінесе лабораторияларда қойылады және зоотехник
зерттеушіге физиологиялық , биохимиялық немесе генетикалық негіздегі
сұрақтарға жауап алады. Оны ауыл шаруашылық немесе лабораториялық малдарға
жүргізеді. Бұл тәжірибеге алынатын ауыл шаруашылық малының саны шектеулі.
Тәжірибеде зерттелетін малдың жеке қасиетін және биологиялық ерекшеліктерін
түсіндіреді. Бұл тәжірибе технологиялық сипаттағы сұрақтарды
қарастырмайды, ал ғылыми тәжірибенің мысалы ретінде физиологиялық әдіс
азықтың қорытылуы, азот,кальций, фосфорлардың алмасуын оқытады.
Ауыл шаруашылық малдарын зерттеудің әр түрлі тәжірибелеріне
физиологиялық, морфологиялық, биохимиялық және биофизикалық және
биохимиялық т.б жүргізуге обьекті бола алады. Осындай барлық тәжірибелер
зоотехния үшін құнды болып табылады, өйткені ол біздің білімімізді ғылыми
фактілермен толықтырады. Бірақ олардың барлығы зоотехния ғылымының өзіндік
сипаттамасын анықтайды.
Зоотехния ғылымындағы ең негізгі әдіс- ғылыми-шаруашылық әдісі.
Зерттеудің ғылыми-шаруашылық әдісі ғана әртүрлі факторларды мал шаруашылығы
өнімдерінің жиналу, пайда болу үрдістерінің заңдылықтарын зерттеуге жол
ашады. Алынған мәліметтер мал шаруашылығы өндірісінің үрдістері дұрыс
қалыптасуы үшін , жан-жақты биологиялық, экономикалық, техникалық
қарастырылады. Ғылыми-шаруашылық әдісі сол немесе басқа элементтің немесе
азық рационның технологиялық тиімділігін ұстау факторын немесе организмнің
құрылымындағы тұқым қуалау ерекшелігін немесе
Өзіндік жұмыс сұрақтары:
1. Тәжірибе дегеніміз не? Тәжірибе қоюдың ережесі
2. Зоотехникалық тәжірибе
Ұсынылатын әдебиет:
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
Дәріс 6. Эксперименттің дәлділік әдістемесінің ережесі
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Нақты методологияның негізгі ережесі
2. Э к с п е р и м е н т - тәжірибе дегеніміз құбылыстың мәнін, шығу
тегін, себебін және олардың ара қатынасын дұрыс түсіну үшін
зерттеушінің құбылысты немесе жағдайды жасанды түрде жүргізуі.
Бақылау мен эксперименттің арасында бір-бірінен айырмашылығы бар.
Егер бақылау табиғаттағы құбылыстарды есепке алу арқылы мәліметтер
біздің санамызға еніп, ақиқатты айқындайтын болса, тәжірибе
(экмперимент) біздің өзіміздің ой - санамыздың дұрыстығын іс арқылы
тексеруді талап ететін болжамымыз (гипотез). Эксперименттің
ерекшелігі - алдымен эксперимент ойда, біздің санамызда бір жүйеге
келтіріліп, тура сондай жағдайда жасау арқылы іс жүзінде
тексеріледі. Бақылаумен салыстырғанда тәжірибенің мүмкіндігі
көбірек, осыған орай ол табиғи ғылымдардың басты зерттеу тәсілі
бола алды. Себебі экспе- риментатор өзіне қажетті құбылыстардың
табиғатта болуын күтпей-ақ, қолымен жасап, оны тереңірек
зерттеп, себебін түсінуге жағдай жасай алады. Бақылауға қарағанда
экспериментке тән ерекшелік, тәжірибеге сәйкес жағдайды құруға
бағытталған, алдын ала ойдағы эксперимент болып есептеледі. Осы
алғашқы жұмыс тәжірибенің ең қиын бөлігі, ол зерттеу- шіден үлкен
білімділікті және ойлауды талап етеді. Эксперименттің барлық
барысын елестете отырып, құбылысты зерттеуге кедергі болатын
артықтарын алып тастау керек. Экспериментатор зерттеу мәселелеріне
өзінің зейінін аудара отырып, негізді және маңызды шешімдер шығара
алуы тиіс. Білікті экспериментатордың басты қасиеті - зерттелетін
нысанның күрделілігін мойындап, ойын бекітуде сақтық пен сыпайылық
көрсете білуі. Бұл әр қадам сайын бұрын дәл тәжірибемен анықталған
және тексеріл- гендерге күмәнмен қарауды қажет етпейді. Керісінше,
жетістіктерді зерттеу- ші жаңа біліммен іздене отырып, ғылымды әрі
қарай дамыту әдісімен жұмыс істеуі және жұмысқа деген қабілеті
мен табандылығы болуы керек.
Тәжірибенің қайталануы нақты қорытындыға келуге мүмкіндік жасайды және
шаруашылығы тәжірибесі үшін тиімді. Тәжірибе жүргізу барысында әсер ететін
факторлардың күшін және оны биологиялық оптимальді немесе экономикалық
неғұрлым мақсатқа сай өзгертуге болады. Анықталатын обьектіге әртүрлі
факторлардың әсер етуін оқыту, анықталатын тұқым малының өнімділігіне әсер
ететін азықтандыру және күтіп-бағу факторлары т.б үшін, тәжірибеге бір
уақытта әр түрлі обьектілерді ( мысалы, әр түрлі тұқымдар, аталық іздер
т.б) пайдалану арқылы тәжірибе әдісін кеңейтеді.
Осылардың барлығы зерттеудің мақсатқа орай бағытталғандығы,яғни
обьектіге қолдан жасалған жағдайлар туғызу,жасалған жағдайларды реттеп
отыру, тәжірибені қайталау және факторлар мен жасалған жағдайларды нақты
өлшеу-тәжірибелік әдістің дәлдігін және күштілігін дәледейді.
Зерттеудің тәжірибелік әдісі биолгияда ең бірінші физиологияны
(өмірдің функционалдық құбылыстары ) одан кейін жануарлар морфологиясын
оқытуда қолданылады. Зерттеуге тарихи әдісті қодана отырып, морфо-
физиологиялық тәжірибе негізінде генетикалық тәжірибе пайда болды. Осыған
орай, кейінгі жылдары физика-химиялық тәжірибені де өмірлік үрдістрді (
өмірдің молекулла сатысында пайда болуынан бастап) оқытуда кеңінен
қолдануда .
Биологияда зерттеудің тәжірибелік әдісінің дамуы
берілген мәліметтерді өңдеу мақсатында математиканы пайдалануға әкелді.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Тәжірибенің нақты методология ережесі не үшін қажет және оны қалай
түсінесіз?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
Дәріс 7, 8. Бақылау нәтижелерін сипаттау техникасы
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Экспериментальді әдіс ретінде бақылаудың дамуы
2. Ғылыми –зерртеуді сипаттау
1. Зоотехникалық ғылымның дамуында ең алғашқы рет көзбен көру бақылауы
қолданылды, кейіннен жаңа техниканың дамуына байланысты ,әртүрлі техникалық
жүйелер қолданыла бастады.
Қазіргі кездегі микроскоптар жасуша құрылымын өте терең зерттеуге және
молекула дәрежесінде бақылау жасауға мүмкіндік берді. Бақылаудың қарапайым
түрі өзінің мәнін сақтап қалды және ғылыми зерттеудің толық кешенді
тәсілдеріне қажетті элемент болып табылады. Барлық ғылыми әдістер, ғылыми –
шаруашылықтық және өндірістік тәжірибелер бақылау және тәжірибелік топтарға
бөлінеді. Бұл көбінесе зерттеулерде кеңінен қолданылатын және әмбебап әдіс
болып табылатын жұп аналогтар әдісі. Бұл әдіс бойынша сапалары бірдей екі
топ арқылы жүргізіледі. Мысалы мал шаруашылығында өнімділіктері бірдей, бір
тұқымға жататын, жыныс бір мал бастары алынса, орман шаруашылығында бірдей
тұқымға жататын, бір климаттық жағдайда өсірілетін бірдей жастағы ағаштар
тобы алынады. Ол бойынша осы тәжірибеге алынып отырған обьектіге белгілі
бір мерзімге дейін, яғни, өзгеріс байқалатын кезең аралығында салыстырылып
жүргізіледі.
Жұп аналогтар әдісіне қойылатын негізгі талаптар:
1. Тұқымы мен шығу тегі бір болуы керек.
2. Жасы бірдей болу керек
3. Өсірілу жағдайы бір болуы қажет.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1.Экспериментальді әдіс ретінде бақылаудың дамуы. Бақылау нені
қарастырады Тәжірибені қоюда экспериментальді әдісте бақылау қандай роль
атқарады?
2.ғылыми-зерттеуді сипаттау. Ғылыми-зерттеуді сипаттау туралы не
білесіз?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
Дәріс 9 Тәжірибені өткізу әдістемесі.
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Тәжірибені жүргізу әдістері экспериментальді жұмысты жоспарлау.
2. Тәжірибені қою схемасы және өңдеу методикасы
Тәжірибені өткізу әдістемесі.
Жануарлаға тәжірибелік жұмыстарды сәтті өткізу бірінші кезекте тәжірибені
өткізу әдісін дұрыс таңдауға байланысты. Зоотехникалық тәжірибелердің
негізінде салыстыру әдісі қолданылады, ол ірі қара мал шаруашылығына және
топтар арасындағы барлық факторлардың тепе теңдігіне негізделген.
Тәжірибелік жұмысты ұйымдастыруда тәжірибе нұсқаларының біреуі бақылау,
ал екіншісі – тәжірибелік болып қабылданады.
Қазіргі уақытта жануарларға тәжірибе жұмысын жүргізгенде қорытындылаған
ғылыми сызбанұсқалар мен ғылыми – шаруашылық тәжірибелерді қолданады,
яғни ол топ аналогтары мен топ – периоды (кезең) принципіне негізделген.
Топ аналогтарының принципі 2 әдіспен : ерекшеленген (обособленные) және
интегралды топтан тұрады.
өз кезегінде ерекшеленген топ : бір жұмыртқадағы егіздер, жұп
аналогтар, балансталған топ, шағын тобын әдістеріне, ал интегралды топ:
екі және көп факторлы кешенді әдстерге блінеді.
Жануарлар үшін тәжірибені өткізудің сызбанұсқасын таңдау тәжірибенің
қойған мақсатына және мал санына және зерттеушінің шешіміне байланысты.
Тәжірибені өткізер алдында, мал тобын дұрыс қалыптастыру қажет, өйткені
олар жынысы, жасы және тірі салмағы, физиологиялық жағдайы бойынша аналогты
болу қажет. Тәжірибеде малдардың өсуі мен генетикасының сұрақтарын оқыту
мен байланысты шығу тегін білу қажет.
Бір жұмыртқадағы егіздер әдісінеғұрлым дәлірек болады, оған бірдей тұқым
қуалаушылықтағы малдарды пайдаланады. Ол тәжірибені әр топтан аз мөлшердегі
(3-4 бас) мал басына жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл әдіс көбінесе ірі
қара, қой және ешкі малдарына тәжірибе жүргізгенде пайдаланылады.Бір
жұмыртқадағы егіздердің әдісінің артықшылығы бақылау және тәжірибелік
топтарда жынысы шыңу тегі, салмағы бірдей малдар жұбы болады. Зерттеу
жұмысында бұл әдісті қолдану зерттеушіге мал реакциясына байланысты топтар
арасындағы біркелкілік бойынша фактоларды үйренуге мүмкіндік береді.
Ал бұл әдістің кемшілігі, практикалық жағдайда бір жұмыртұада тараған
бірдей жастағы және жыныстағы егіздер тобын таңдау қиынға соғады. Сонымен
қатар бір жұмыртқадағы егіздер әдісін қолданғанда тек, 2 топ малдарды
қалптастырып, тәжірибеден бір факторды ғана үйрене алады. Егер екі топтың
біреуіне белгілі бір себептермен малды шығарса, онда орынына міндетті түрде
соған деңгейлес малды басқа топтан әкеліп қосуы керек.
Әдістемені өңдеу және тәжірибені өткізу сызбасы.
Толық қарастырылмаған сұрақтарға зерттеу кезінде назар аудару керек.
Қарастырылатын сұрақтарға жұмыс әдісі бойынша қысқаша сипаттама беріледі
және беріоген зертеудің өткізу қажеттілігі. Көрсетіліп, тәжірибенің мақсаты
мен міндеті алдыға қойылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті қысқа әрі нақты, жұмыстың мазмұнын
ашатындай болуы тиіс.
Онда зерттеу өтетін орыны (Обылыс, аудан, шаруашылық), ұзақтығы мен
тәжірибені өткізу уақыты көрсетіліп, тәжірибе малдарына нақты мінездеме
(жынысы, тұқымы, жасы, тірі салмағы, өнімділігі, физиологиялық жағдайы
т.б.) беріледі және мал тобын қалыптастыру әдісі, оларды азықтандыру мен
күтіп- бағу жағдайлары көрсетіледі.
Тәжірибе сызбасы кесте немесе сурет түрінде көрсетілуі және топ саны
әрбір топтағы мал саны негізгі қажет көрсеткіштердің болуы және істелетін
жұмыс нақты сипатталуы тиіс.
Зоотехникалық тәжірибеде зерттеудің әр түрлі әдістері қолданылады, ал
әдістемесінде нақты әдіс және сол немесе басқа қорытындыларды өткізу уақыты
, тәжірибе алимасудың өткізу уақыты, зерттеудегі есептелгенкөрсеткіштердің
анықтау, кеткеншығындар және тәжірибе жүргізу үшін қолданылатын қажетті
құралдар тізімі көрсетіліп, дұрыс деп табылған қорытындылар шығарылып,
экологиялық тиімділігі есептеледі. Тәжірибе жүргізу әдісі мамандармен
талқыланған және рұқсат етілген болуы тиіс.
Тәжірибені бастамас бұрын қызмет жасаушы бекітілген және оқыған, яғни
тәжірибені жүргізуге дайын болуы тиіс. Қызмет жасайтын адамның жұмыс істеу
уақыты белгілі бір тәртіпте құрылады.
Тәжірибенің сәттілігі оны ұйымдастыру мен өткізуге байланысты.
Тәжірибеге дацындық шаруашылықты таңдаудан басталады. Онда мал
шаруаылығының ветеринарлық жағдайына басты назар аударылады. Зоотехникалық
тәжірибені шаруашылықтарды қоласыз жағдай, инфекциялық және инвазиялық
аурулар түған жерлерде өткізуге қатаң түрде болмайды.
Тәжірибе өткізуге таңдалып алынған шаруашылық, міндетті түрде
мамандармен, мал ұстайтын ғимараттармен қамтамасыз етіліп, құнарлы азық
қоры мен жоғары өнімді малдары болуы тиіс.
Малдарды сұрыптауды біріншілік есеп бойынша қорытындылау құжатынан
бастайды. Малдарды құжат бойынша алғаннан кейін, оларды тексеруден өткізуге
көшеді. Бұл кезеңде малдардың әрбіреуін, жеке номерін тексереді. Егер жеке
номерлары анық көрінбее, алдағы уақытта жұмысты жеңілдету үшінномері жақсы
көрінетін мойынға байлаушыты (ошейник) пайдалануға болады.
Құстарға бұл кезеңде номерді қанаттарының астына қояды немесе сақиналауды
қалыптастыруға көшеді. Тәжірибе басталмас бұрын малдарды өлшейді. Мүйізді
ірі қараны, жылқыны және ересек шошқаларды таңертеңгі азықтандыру алдында
екі күн қатарынан өлшейді және қорытынды бойынша орта шамасын шығарады.
Мал тобын қалыптастыруда оның денсаулығына, қоңдылығына және экстерьері
т.б. назар аударады. Физиологиялық тәжірибелерде мал тобын қалыптастыруды
көбінесе ірі қара малдарға жұп аналогтар әдісін қолданады. Топтағы малдар
неғұрлым аналогтар (жасы, тірі салмағы, өнімділігі, физиологиялық жағдайы)
яғни, бір жұмыртқадағы егіздер болғаны жақсы, өйткені олар тәжірибе
қорытындысының сенімділігін жоғарылатады.
Жылғы малдарына да көбінесе физиологиялық тәжірибенің жұп- аналогтар
әдісін қолданады. Тәжірибелік және бақылау топтарына, ережедегідей, тұқымы,
жасы, тірі салмағы бірдей малдарды ғана кіркізеді. Шығу тегі бойынша
неғұрлым жартылай ағалары мен жартылай апайларын пайдаланған дқрыс.
Шошқа шаруашылығы мен кей жағдайда шаруашылығында физиологиялық
тәжірибеге бірге туған ағалары немесе апайоарын пайдалануға мүмкіндік бар,
егер тәжірибеде малдардың 2 тобы жоспарланса.
Өзіндік бақылау сұрақтары :
1. Эксперимент жұмысын жоспарлау дегеніміз не?
2. Тәжірибе қою схемалары және өңдеу методикасы қалай жүзеге асырылады
?
Ұсынылған әдебиет:
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
Дәріс 10,11 Тәжірибе қорытындысын биометриялық өңдеу.
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Биометриялық өңдеу.
2. Алынған мәліметтерге әсер ететін факторлар
Дәріс 12. Статистика туралы жалпы түсініктеме.
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Статистика түсінігі.
2. Статистикалық ғылымның құрылымы
Статистика -латын сөзі (states)
Біріншірет үкімет құрылымында қолдалынған 1749 жылы неміс ғалымы .Г
Аханвальмен кейінен кітап жазған .
Қазір 3мағынада қолдалынады
1.Адамдардын нақты мір саласында,мәліметерді жинау ,өңдеу, және сұрыптау
,әлеуметтік экономикалық дамуына сипаттама беру.
2.Нұсқау мен әдістемелерді теория жүзінде негіздеп практика жүзінде
қолдану.
3.Статистикаларды мәлметтерді өнеркәсп, ұйымдар, экономика саласында есеп
беруге қолдалынады.
Статистикалық ерекшелігі – мәліметтер сандық формада ,статистердің сөзмен
цифрлар тілі .
Статистердің мақсаты цифрлар арқылы мәліметтерд сараптау және өндеу.
Мәлеметтердің пайда болуына байланысты статистика өмірге қажет бола
бастады , яғни жердің көлемі ,халықтың саны ,оның құрал жабдықтарымен
қамтамасыз етілуін есепке алу үшін .т.б.
Статистика ғылым ретінде 17 ғасырдың орта шенінде 2 бағыт бойынша дамыды.
1.Жазбаша неміс ғалымдары.Конринг, Ахянвель
2.Матиматикалық. В.Ангмен, У.Петти ,Ф .Гальтман ,Р.Фишнр.
1-ші кітап К.Ф.Герман Статистиканың жалпы теориясы. 1809 жылы.
Вопросы для самоконтроля:
1. Объясните сущность статистики в своем понимании.
2. Какова структура статистической науки?
3. Какие области применения статистической науки вы знаете?
Рекомендуемая литература:
1 Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
3 Джаманов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы
студентов.А.,1989,190с.
Дәріс 13. Статистика пәні және оның методолгиясы
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Статистика туралы түсінік.
2. Графикалық статистика
3. Статистикалық методология
Статистикалық график- берілген сандық көрсеткіштердің мазмұның
геометриялық сызықтар ,нүктелер және фигуралар арқылы бинелеу немесе
географиялық картосхемалар арқылы көрнекті түрде кескіндеу үшін салынған
сурет.
Статистикада графикалық әдісті қолдану дегеніміз- сол берілген мәліметтерді
түсінікті қолайлы және сызықты түрде дұрыс көрсете білу.
Статистикалық жұмыс барысында кестелік әдістіқолдана білу өте қажет.Себебі
бұл әдіс берілген мәліметтерді тез оқуға әрі жылдамқортынды жасауға толық
мүмкіншілік туады.
Статистикалық графикалық әдістің қолдалына басталуы шамамен, бұдан 200
жылдай уақыт бұрын болған .Оның алғашқы қолдалынуың Англия экономисті У.
Плейфейрдің 1786- жылы шығарған комерциялық және саяси атылас атты
еңбегінең көруге болады . Бұл кітапты бірінші рет статистикалық сызықтар
көрсеткіштер ,секторлы және бағаналы диаграммалар арқылы көрнекті түрде
бинеленген.
Статистикалық графикалық әдістің қолдалынуын бірінші рет халықаралық
конгрестерде талқыланған .Мысалы 1872- жылы.Петербургте болған
статистиктердің халықаралық 8 конгресінде неміс статистигі Швабеннің
Графиктік бейнелеу теориясы атты баяндамасында , статистиканың тарихында
бірнеше графикалық әдіс турасында әңгіме болды , кейін орыс тілінде
аударылып торықтырылды.
Негізгі талаптары:
1Графиктің құрлымы мәләметтер айқын шындықты бинелеу керек.
2Графиктін құрлымы назар аударарлықтай көрнекті ,түсінікті болуы және
жеңіл оқылуы тиіс.
3 Графиктегі көрсетілген көрсеткіштердің мазмұна байланысты оның толықтай
аты, орны,уақыты, мерзімі және шартты белгілері көрсетілуі тиіс.
Графиктін негізгі элементері:
1.Графиктін негізі –геометриялық белгілер ,яғни нүктелердің ,сызықтардың,
фигуралардын көмегімен бинеленген статистикалық шама жиынтығы
2. Графиктін өрісі – бұл оның кңістіктегі бинесімен белгілері
орналаласатын орны.
3.Кеңістік бағыты- яғни геометриялық белгілердің графиктік әдісі бойынша
орналасуын анықтау.
4.Маштабтын бағыты яғни осы белгілердің сандық өлшем бірліктерінің мөлшерін
анықтау.
Нүктелі графика деп –график негізін нүкте ретінде ,ал сызықтық график деп
–сызықтар қолдалынуына байланысты болатың , жол-жолды,төрт бұрышты шеңбер
тәріздес бейнеленгенді айтады.
Статистикалық графикалық әдіс төмендегі куелтірілген мәселелерді шешу үшін
қолдалынады:
1.Статистикалық көрсеткіштерді салыстыру:
2.Зертелген көрсеткіштнрдің жыиынтықтың құрамымен құрлымын сипаттау:
3.Уақыт мерзіміне байланысты құбылыстағы болған өзгерістердің өсінкілігін
бақылау:
4.Құбылыстардын өзара байланыстылығын білу :
5.Кеңістікте орналасуын және тараптылық дәрежесін анықтау үшін :
Диаграмма .Графикалық әдіс ішіндегі ең жиі және көп тараған түрі .Диаграмма
грек сөзі, бейне сурет, сызба.
Диаграмма құру үшін сызықтар .ал кейде геометриялық фигуралар жүйесі арқылы
бейнелейтін сызық .
Диаграмма- бағаналық ,сызықтық , шаршылы, шеңберлі, секторлы, фигуралы және
атты болып бөлінеді.
Құрлымдық диаграмма –статистикалық жиынтықтардын құрамын салыстыру үшін
қолдалынады.Құрлымын салыстырмалы көрсеткіштер жалпы жиынтықтын және
бөлшектердін үлесін , яғни олның бірнеше бөліктерге бөлінуін көрсетеміз.
Шеңберлік диаграма- негізгі берілген біркелкі нақты шамма өзара қарым-
қатынасың шеңбер көлемі арқылы бейнелеудің шеңберлі диаграма дейміз
Секторлық диаграмма –мұнда берілген мәліметер шеңбер арқылы көрсетіледі
жеке бөліктер үлесінде көрсетіледі.
Сызықтық диаграма – диаграмма ішіндегі ең жиі кездесетін –сызықтың
диаграмма.
Картограмма деп-, немесе статистикалық карто деп кестеде көрсетілген
көрсеткіштер жиынтығын көрнекті түрде әртүрлі белгілер арқылы бейнелеуді,
яғни экономикалық бірліктерді бойынша құбылыстарды ,процестерді
өзгерістерді , түрлі –түсті бояулармен көрсету.
Нүктелі картограмма –бұл екінші түрі және графикалық әдіс жиі қолдалынады
.Картограмма географиялық контурлы картаға әртүрлі белгілер арқылы
диагараммалар түсіру деген ұғымды білдіреді.
Түсірілген белгілерге байланычсты картодйаграммалар ,бағаналы,
тікбұрышты, шашылы және шеңберлі болып төртке бөлінеді .
Қолдалынған әдебиеттер.
1Ырғызбек Әміреұлы статистиканын жалпы теориясы Алматы Экономика 1998 ж
2Статистика Москва 2000
3 Общая теория статистики Громыков Москва 2000
4 Общая теория статистики Приор 2000
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1.Статистикалық графикке анықтама бер?
2.Статистикалық методологияға түсініктеме бер?
Ұсынылған әдебиет:
1 Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
3 Джаманов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы
студентов.А.,1989,190с.
Дәріс 14. Рефераттың жазылу әдістемесі
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Реферат- туралы түсінік.
2. Реферат құрылымы.
1. Реферат (от лат. refero - «баяндаймын») - ғылыми проблемалар (жағдай)
мен ғылыми конференциялардың қорытындысы жөніндегі мәліметтер мен қандай да
бір кітаптардың қысқаша түріндегі жазбаша немесе ауызша мазмұны.
ЖОО рефератының көлемі 20 беттен тұрады.
Рефератты жазу үшін:
Тақырыпты таңдау. Ол қызықты және өзекті болуы қажет
Ең бірінші осы тақырып бойынша әдебиет іздейміз және қазіргі заманғы
әдебиеттерді қолдануға тырысамыз.
Рефераттың негізгі бөлімінің жоспарын сызып қоямыз.
Негізгі бөлімін жазғаннан кейін кіріспені жазамыз, өйткені рефераттың
міндеттері сәл өзгеруі мүмкін және кіріспені өзгертуге тура келеді.Алғашқы
жазылғанды оқытушыға көрсетеміз.
Аяқталған жұмысты шығарып, қысқаша баяндама жасаймыз (5-7 мин), ол
рефератты қорғау кезінде қажет
2. Реферат құрылымы.
КІРІСПЕ. Тақырыпты таңдауды негіздеу, оның өзектілігі.жұмыстың мақсаты
мен міндеттері Қолданылған әдебиетке қысқаша шолу жасау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ . тақырыпты ашу, әрбір бөлімінң соңында қорытында жасау
Қорытынды. Келелі мәселені шешуде өзінің көзқарасы
Рефератты безендіру.
Сыртқы парақ оқу орнының стандарттары бойынша жасалады, келесі
мәліметтерді құрайды:
ЖОО атауы
Факультет және кафедра атауы
Реферат атауы
Орындаушының фамилиясы и тобы
Тексерушінің фамилиясы және ғылыми дәрежесі
Сыртқы парақ бірінші болып саналады, бірақ бетке номер қойылмайды.
МАЗМҰНЫ – беттің номерленген белгілерінің мазмұны.
Мазмұны бірінші бет болып саналады
Жұмыс мәтіні (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды).
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ – толық бибилиографиялық мәліметтері көрсетілген
тізім.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. «Реферат» термині нені білдіреді?
2. Реферат қандай пунктерден құралады?
3. Реферат қалай безендіріледі?
Ұсынылған әдебиет:
1. Джаманов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы
студентов.А.,1989,190с
Дәріс 15. Ғылыми дипломдық жұмысты (жоба) дайындау.
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Мақсаты, дипломдық жұмыстың міндеттері
2. Дипломдық жұмысты орындауға дайындық
3. дипломдық жұмыстың құрылымы және талаптары
1.1 Дипломдық жұмыс түлектің квалификационды жұмысы болып табылады,
оның жалпы теориялық және профессиональді дәрежесінің дайындығын көрсетеді.
Орындалу дәрежесі және мемлекеттік емтихан нәтижесі бойынша комиссия
түлекке сәйкес квалификация мен дипломды беру (өте жақсы, жақсы, бакалавр)
тағайындайды.
1.2 Дипломдық жұмыстың жазылу мақсаты – білім стандарт талаптарына
сәйкесінше түлектердің дайындық дәрежесін көрсету және мамандықтың
квалификационды мінездемесі, ол сәйкесінше квалификацияны тағайындау және
дипломды беру қызметін атқарады.
1.3 Дипломдық жұмыстың жазылу мақсатқа жету үшін студент-түлек
міндетті:
- заңдылықтарды және нормативтік актілерді, қазіргі әдебиет және шет
ел авторларын , оның формаларын, бағыттарын,факторларын т.б. меңгеру;
- жинау, жалпылау және нақты шаруашылықтың мәліметтерін сараптама
жасау немесе зерттеу обьектісі болатын басқа субьект экономикасы,
тенденцияны анықтау үшін және процестің немесе құбылыстың даму
заңдылықтарын оқу ;
1.4 Дипломдық жұмыстың мазмұны және қорғау кезінде қарастырады:
- білім дәрежесі, түлектің мамандық бойынша білімі;
- білім аймағына сәйкес әдебиет көздерін жалпылау;
- ғылыми зерттеуді өзі жүргізу қабілеті, жүйелеу және мәліметтерді
жалпылау;
- қорытынды жасау, тәжірибелік рекомендация және дипломдық зерттеу
нәтижелері бойынша басқару шешімі.
1.5 Дипломдық жұмыс келесі талаптарға:
- келелі мәселелерді қарастыру;
- ғылыми зерттеу элементтерін және өзекті тақырыптарды орындау;
- нақты құрылымға жауап беру
- экономикалық-математикалық әдістерді және модельдерді қолдану арқылы
орындау;
- нақты аргументтерді келтіру, кестелерді,графиктерді,схемаларды
қолдану;
- рекомендациямен және дәлелденген қорытынды арқылы аяқталады.
2 Дипломдық жұмысты орындауғы дайындық
2.1 Дипломдық жұмысты орындауға дайындық келесі этаптардан тұрады:
- тақырып таңдау;
- дипломдық жұмысты осы тақырып бойынша орындауға рұқсат алу үшін
өтініш жазу;
- дипломдық жұмысты орындауға тапсырма құру.
2.2 Дипломдық жұмысты орындауда тақырыпты таңдау жауапты кезең болып
табылады. Дипломдық жұмыс тақырыбы келесі талаптарды қанағанттандыру
керек:
- мамандыққа сәйкес болуы;
- өзекті болуы;
- технология, техника, ғылымның перспективті дамуы және қазіргі
жағдайға сәйкес болу керек;
- шаруашылыққа, ұйымға қызығушылық туғызу керек.
2.3 Дипломдық жұмыс тақырыбын таңдау кезінде ескеру қажет:
- өңдеу дәрежесін және әдебиетте зерттелетін келелі мәселелердің
жариялылығы;
- дипломдық жұмыстарды орындауға қажетті мәліметтерді алу
мүмкіндіктері;
- қызығушылық және қажеттілік;
- студенттің қабілеттілігі, оның теориялық және практикалық дайындығы.
2.4 Дипломдық жұмыстың тақырыбы кафедрада өңделеді және факультет
Советінде бекітіледі. Студент өзінің дипломдық жұмысының тақырыбын ұсынуға
мүмкіндігі бар.
2.5 Студент дипломдық зерттеу тақырыбын таңдағаннан кейін кафедраның
меңгерушісі атына өтініш жазады. Студенттің тақырыбы және ғылыми жетекшісі
бекітіледі.
2.6 Күндізгі оқу бөлімінің студенттеріне дипломдық жұмыстың тақырыбын
өндірістік тәжірибеге дейін бекіту қажет.
2.7 Дипломдық жұмыстың жетекшілері студенттің келісімімен
университеттің профессорлық-оқытушылық құрамынан , сонымен қатар ғылыми
қызметкерлер және университеттің жоғары квалификациялы мамандары
тағайындалады.
2.8 Дипломдық жұмыстың жетекшілері міндетті:
- студентпен бірге дипломдық жұмысқа тапсырма беру және құру;
- дипломдық жұмысты орындауда календарлық жоспар-графигін жасауға
студентке көмектесу;
- студентке қажетті негізгі әдебиеттерді мүмкіндігінше ұсыну;
- жоспар-графикке сәйкес консультация жүргізу;
- жұмыстың орындалуын қадағалау және сапалы,уақытында орындалуына
жауапкершілікпен қарау;
- дипломдық жұмысты тексеру,ескертулер жасау және жетіспеушіліктерін
айту;
- дипломдық жұмысқа пікір жазу;
- дипломдық жұмысты қорғау кезінде .
3 Дипломдық жұмыстың құрылымы және оның элементтеріне талаптары
3.1 Дипломдық жұмысқа кіреді: а) сыртқы парақ; б) дипломдық жұмысқа
тапсырма; в) реферат; г) мазмұны; д) кіріспе; е) негізгі бөлім; ж)
қорытынды; з) қолданылған әдебиеттер тізімі; и) қосымша.
3.2 Сыртқы парақ дипломдық жұмыстың бірінші беті болады және қосымша А
бойынша жасалады. Сыртқы парақ жалпы дипломдық жұмыстың нумерациясына
кіреді.
3.3. Дипломдық жұмысытң тапсырмасы қосымша Б типтік бланкіде
жасалады, бітіруші қол қояды, жетекші және кафедра меңгерушісімен
бекітіледі.
3.4 Реферат 2 тілде орындаладыв: орысша және ағылшынша. Ол құралады:
а) жұмыс көлемі (беті), количестве иллюстрация саны (суреттер), кесте,
қосымша, қолданылған әдебиет; б) перчень ключевых словтізімі ; в) реферат
мәтіні.
3.4.1 Ключевой сөз 5 тен 15-ке дейін болуы
3.4.2 Реферат мәтінінің оптимальді көлемі 1500-2000 баспа таңбалары (
1 беті) Жұмыс мақсаты, әдісі немесе жұмысты өткізу әдістемесі, алынған
нәтиже және оның жаңалығы , енгізу дәрежесі және ұсыныстар, техникалық-
экономикалық және әлеуметтік жұмыстың мәні, дипломдық жұмыстың нәтижесі
және оның өзіндік орындалуы болуы қажет.
3.4.3 Беттің номерлері «ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА ТАПСЫРМАДА» және «РЕФЕРАТ»
қойылмайды, жалпы беттің номерациясына «РЕФЕРАТ» қана кіреді.
3.5 Мазмұнында дипломдық жұмыстың барлық басы көрсетіледі (Қосымша
Г): кіріспе, номерлер және бөлім басы , бөлімшелер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі және бет номері көрсетілген қосымша.
3.5.1 Мазмұндағы барлық бастары (бiрiншi-тiркеу қағазы) кiшi
әрiптермен жазады.
3.5.2 Беттің төменгі бөлігінің ортасына таман араб санымен «б»
әрпінсіз номер қойылады.номері
3.5.3 «Мазмұны» деген сөзді басына бас әріптермен жазылады.
3.6 Кіріспеде таңдалған тақырыптың мәні және жұмыста қаралатын келелі
мәселелері, өзектілігі, зерттеу мақсаты мен маіндеттері, зерттеу
обьектісінің экономикалық қысқаша мінездемесі беріледі.
3.7 Дипломдық жұмыстың негізгі бөлімі 3 бөлімді құрайды, олар
әрқайсысы 2 ден төмен емес бөлімшелерден тұрады.
3.7.1 Бірінші бөлім теориялық-методологиялық мінездемені құрайды. Бұл
келелі мәселелерді оқудағы теориялық және методологиялық бөлім болып
саналады
3.7.2 Екінші бөлім аналитикалық мінездемені құрайды. Онда зерттеу
обьектісінің техникалық-экономикалық мінездемесі беріледі, онда әртүрлі
әдістерді қолдану арқылы терең сараптама жүргізіледі.
3.7.3 Үшінші бөлімде нақты ұсыныстар негізделеді және өңделеді,
сонымен қатар оның бағыттары және зерттелетін мәселенің шешу жолдары
3.8 Дипломдық жұмыс бойынша қорытынды нәтижесін жасау. Қорытында және
ұсыныстар нақты, дәлелденген болуы тиіс.
3.9 Қорытындыдан кейін қолданылған әдебиеттер тізімі орналастырылады.
3.10 Қосымша мазмұны бойынша әртүрлі мысалы аралық есептер,
әдістер,акт енгізу, алгоритм сипаттау және бағдарламар және т.б. Форма
бойынша олар мәтін, кесте, иллюстрация (графиктер, схемалар,
диаграммалар,сызбалар т.б)
3.11 Дипломдық жұмыстың көлемі – қол жазба мәтінмен 100 немесе баспа
мәтіні 70-80 бет, 1,5 аралықта болуы тиіс.
3.12 Дипломдық жұмыс қатты тыста болуы қажет
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Дипломдық жұмыстың міндеттері мен негізгі мақсаттары ?
2. Дипломдық жұмысты орындау қандай пунктерден тұрады?
3. Дипломдық жұмысқа қандай бөлімдер кіреді?
4. дипломдық жұмыстарды орындауда қанадай талаптарды білесіз?
СРО Муратбековой
Жоспар:
1 Жалпы ережелер
2 Диплом жұмысының тақырыбын таңдау және бекіту
3 Дипломдық жобаларды ұйымдастыру
4 Диплом жұмысын орындау
5Диплом жұмысын рецензиялау
6 Диплом жұмысын қорғау
Дипломдық жұмыс дегеніміз - бұл кез келген студенттің ғылыми-
тәжіребиелік жұмысы, оны оқуды бітіру кезінде жасайсыз. оны қорғау кезінде
өз біліміңіз бен деңгейіңізді ұққан біліміңізді ұштарлайсыз.
Диплом жұмысында студенттің арнайы дайындығы және фундаментальді
деңгейі, оның экономикалық ақпараттарға шолулар жасауы және талдауға
қабілеттілігі, есеп және аудиттің нақты аумағында өзекті тәжірибелік
міндеттерді шешу бойынша алынған дағдысының деңгейі байқалады.
Осы мақсатпен диплом жұмысында қолданыстағы заңды, нормативті,
әдістемелік және нұсқаулық материалдарды, маңызды әдеби көздерді,
компьютерлік технология, сонымен қатар қажетті ақпараттарды қолдану
және
таңдай білуі талап етіледі. Сондықтан да диплом жұмысын дайындау
бірнеше
кезеңнен тұрады:
– тақырыпты таңдау және оның өзектілігін дәлелдеу;
– библиография құру, диплом жұмысының тақырыбына қатысты, заңды
актілермен, нормативтік құжаттармен және басқа да көздермен танысу;
– статистикалық органдардан, мемлекеттік қаржылық органдардан, жеке
меншіктің әр түрлі нысанындағы кәсіпорындардан, нарықтық құрылымдардан,
қаржы-несиелік және басқа да ұйымдардан факт жүзіндегі материалдарды 5
жинау;
– қаржылық, математика-статистикалық экономикалық және
басқарушылық талдаудың қазіргі әдістерін қолданумен алынған
ақпараттарды
өңдеу және талдау;
– қорытындыны құрастыру және ұсыныстар жасау;
– бекітілген талаптарға сай диплом жұмысын рәсімдеу.
Студенттің дайындығының жалпы деңгейі Мемлекеттік аттестациялық
комиссия алдында диплом жұмысын қорғау процесінде бағаланады.
Қорытынды мемлекеттік аттестацияны табысты тапсырған жағдайда
бітірушіге сәйкес біліктілік және қаржы бакалавры академиялық дәрежесі
тағайындалады және жоғарғы білімі туралы мемлекеттік диплом беріледі.
Ұсынылып отырған әдістемелік нұсқаулар студенттерді біліктілік
жұмысын жазуға және қорғауға көмекке шақырады. Ол студент-диплом
жазушының диплом жұмысының тақырыбын таңдау тәртібін анықтайды,
диплом жұмысының мазмұны мен рәсімделуіне, оны дайындау кезектілігіне,
құрылымына қойылатын барлық талаптарды бекітеді.
Әдістемелік нұсқауда ғылыми жетекші және ғылыми кеңесші тұрғысынан
студент-диплом жазушыға тақырып таңдауда, оның жұмысының барлық
кезеңінде жұмысы үшін бақылауды ұйымдастыру және көмек көрсету жүйесі
бейнеленген, рецензиялау және диплом жұмысын қорғау тәртібі анықталған.
6
1 Жалпы ережелер
Диплом жұмысы – бұл студенттің кешенді дербес жұмысы, басты
мақсаты және мазмұны болып мамандық профильі бойынша кейбір өзекті
міндеттер мен сұрақтарды теория тұрғысынан, сол сияқты қолданбалы
симпатта жасау және зерттеу, жан жақты талдау болып табылады.
Диплом жұмысын орындау мақсаты болып:
1) мамандық бойынша теориялық білім және тәжіртибелік дағдыны
кеңейту және жүйелеу, бекіту және ғылыми, техникалық, экономикалық және
өндірістік міндеттерді шешу кезінде оларды қолдану;
2) жеке жұмысты жүргізу дағдысын алу және жасалынатын поблемалар
және сұрақтарды шешу кезінде эксперемент жасау және ғылыми зерттеу
әдістемесін меңгере білу;
3) қазіргі өндіріс, ғылым, техника, мәдениет, сонымен қатар оның
кәсіптік
компетенциясы жағдайында жеке жұмыс істеуге студенттің дайындыңын
тексеру.
Диплом жұмысын орындау және қорғау базалық жоғарғы білімді
тәмәмдәушы кезең болып табылады. Оның табысты өтуі 050508 – Есеп және
аудит мамандығы бойынша студенттерге қаржы бакалавры академиялық
дәрежесін және біліктілігін тағайындаудың қажеті жағдайы болып
табылады.
Мамандарды дайындау процесінде дипломдық жобалаудың мәні мен ең
басты ролі осымен, сонымен қатар оны жүргізуге қойылатын талаптармен
анықталады.
Дипломдық жобалаудың мақсатты белгіленуі болып мамандықтың
алатын орнын, болашақ кәсіптік қызметтің объектілері және түрлерін
бейнелейтін кәсіптік білім берудің сапасын кешенді бағалу және
Мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты (МЖМБС) талаптарына сәйкес
бітірушінің біліктілік деңгейін тексеру табылады. Сонымен бірге,
дипломдық
жобалау білім беру процесінің кезеңі болып табылады, өткен оқу
кезеңдерінде
алынған білімдері мен дағдыларын, білімін дамыту және бекіту, толықтыру
мақсатын көздейді. Бұдан өзге, диплом жұмысы студенттің дербестігінің
жоғарғы дәрежесін көретеді, өзін өзі өткізуі және творчествалық өзін
бейнелеуі
үшін тамаша мүмкіндікті білдіреді. Жеке тұлғаның осындай сапасын құрау
және дамыту, креативті (салиқалы, инновациялық) ойлау типі білім
берудің
қазіргі тұжырымының негізін құрады.
Толығымен білім берудің жалпы мақсаттарының жетістігіне және жеке
алғанда жоғарғы кәсіптік білім берудің мақсаттарына сүйене отырып,
дипломдық жобалаудың өзінің негізгі қызметімен – қорытынды бақылау және
білім беру жүйесінің сапасын бағалаумен байланысты арнайы ерекшеліктері
болады. Бұл кезде студент-диплом жазушылар және олардың жетекшілері
студенттің кәсіптік дайындығының деңгейі және диплом жұмысын орындау
және қорғау бағасы жүргізілетін, негізгі талаптар мен көрсеткіштерді
ескеруі
қажет.
Интегралды түрде бұл негізгі көрсеткіштер төмендегілерге саяды:
– әр түрлі көзқарастарды есепке ала отырып әр түрлі аналитикалық
міндеттердің ең рационалды нұсқаларын таңдау және логикалық ойлау;
– тақырыпты нақты құрастыру және оның өзектілігінің дәрежесін
бағалау;
– алдыға қойылған міндеттердің шешімінің таңдалған әдісін дәлелдеу;
– көздермен және әдебиеттермен және басқа да ақпараттық-анықтамалық
материалдармен дербес жұмыс жасау;
– олардың теориялық талдауын жасау;
– қажетті фактілерді, сандық мәлметтерді және басқа да мәлметтерді
таңдау, оларды түсіндіру және талдау, сонымен қатар оларды сызба немесе
басқа да суреттер нысанында көрсету;
– дәлелденген қорытындылар жасау, жұмысытың ғылыми нәтижесін
құрастыру және тәжірибелік ұсыныстар жасау;
– әдеби тілмен өз ойын сауатты түрде жеткізу, жұмысты дұрыс рәсімдеу
керек;
– қазіргі ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдану
арқылы алынған нәтижелермен презентация өткізу.8
2 Диплом жұмысының тақырыбын таңдау
Мамандандырылған жұмыстардың үлгі ретіндегі тақырыптар шығарушы
кафедрамен жасалып және жеке құжат түрінде көрсетіледі және жыл сайын
30% - ы жаңартылып отырады, тақырыптар «Есеп және аудит»
мамандықтарына сай келуі қажет.
Диплом жұмысының тақырыбы мамандық дайындау профиліне және
мамандыққа сәйкес болуы керек, өзекті болуы керек, алатын мамандығына
сәйкес экономикалық ғылымдарды дамыту келешегіне және қазіргі жағдайына
сәйкес болуы керек, сонымен қатар экономиканың нақты міндеттері мен
проблемаларын да ескеруі керек.
Диплом жұмысының тақырыбының құрылуы экономика салалары және
әр түрлі сфералар ұйымдарының және кәсіпорын қызметтерінің тиімділігін
жоғарлатуға көмегін тигізетін, нақты тәжірибелік шешімді көздеуі керек,
анық
көрініс табуы керек.
Диплом жұмысының тақырыбын құрастыру кезінде ғылыми ізденістің
бағытын және әдістерін, зерттеу объектісін және пәнін, мақсаты мен
міндеттерін ескерген жөн. Міндеттері мен мақсатын құрастыру «зерттеу»,
«жетілдіру (даму)», «жобалау (жасау)», «талдау (бағалау)», «жоғарлату
(төмендеу)», «жақсарту» сөзінен басталуы керек және т.б. Мақсат пен
міндеттің аралас жүруіне рұқсат етіледі. Мысалы: «талдау және
жетілдіру»,
«жобалау және бағалау».
«Қаржы, есеп және салық салу» кафедрасында диплом жұмысы
кәсіпорындар, ұйымдар, банктер, қаржылық және салықтық бақылау
органдары, аудиторлық және сақтандыру фирмалары, зейнетақы қорлары және
т.б. тапсырыстары бойынша орындалады. Бұл үшін тапсырыс бойынша
орындалатын диплом жұмысы кәсіпорындарының жетекшісі Д. Серікбаев
атындағы Шығыс-Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің мекен
жайына тапсырыс-хат жолдайды, үлгісі Б ҚОСЫМШАСЫНДА көрсетілген.
Диплом жұмысы үшін материалдар жинау және зерттеу базасы болып
тапсырыс бойынша орындалатын диплом жұмысы және студент өтетін
өндірістік (диплом алдындағы) іс-тәжірибе табылады. Міндетті жағдай
студент
қорғайтын, мамандық және диплом жұмысының тақырыбы онымен шешілетін
міндеттердің сипатына сай келуі болып табылады.
Сырттай нысанда оқитын студент диплом жұмысының тақырыбын оның
өндірістік профильімен байланысты таңдап алынуы мүмкін, егер ол онымен
алатын мамандығына сәйкес болса.
Тақырыпты таңдау кезінде студент басқару процестерін жетілдіруде
ұйымның мұқтаждығына, арнайы әдебиеттердің болуына, атап айтқанда
статистикалық, мәлметтерді, бастапқы мәлметтерді алу мүмкіндігіне,
профессорлық-оқытушылық құрылымның ұсыныстарына, кафедраның ғылыми
мамандануына, сол немесе басқа да мәселеге өзінің қызығушылығына
жүгінуі
керек.
Кафедра диплом жұмысының тақырыптарымен ағымдағы оқу жылының 1 9
желтоқсанына дейінгі мерзімде анықтамаған (тақырыпты және жетекшіні
бекіту бойынша өтініш жазбаған, сонымен қатар тапсырыс-хат
тапсырмаған),
студенттердің диплом жұмысының тақырыптарын бұйрыққа қоспауға құқылы.
Бұл аталған оқу жылында қорғауға жіберілген студенттердің қатарынан
алынып тасталуға әкелуі мүмкін. 10
3 Дипломдық жобалауды ұйымдастыру
3.1 Кафедралар қызметі
«Қаржы, есеп және салық салу» кафедрасы дипломдық жобалауға
ғылыми жетекшілікті, ал экономика және менеджмент деканаты - әкімшілік
жетекшілікті қамтамасыз етеді.
Кафедра диплом жазушыларға профессорлар, доценттер, аға оқытушылар,
сонымен қатар жоғарғы экономикалық білімі бар, еңбек өтілі 3 жылдан кем
емес
және бас маманнан (бөлім басшысы) төмен емес лауазымда жұмыс атқаратын
жоғарғы маманданған маман-өндірісте жұмыс атқаратындардың қатарынан
ғылыми жетекші тағайындайды,
Студент-диплом жазушы кафедрамен келісе отырып жоғарыда аталған
белгілерді ескере отырып, диплом жұмысын орындайтын материалдар
бойынша, кәсіпорыннан дербес өзіне жетекші таңдауына болады.
Жетекшіні таңдағаннан немесе тағайындағаннан кейін студент өз
қолымен бекітілген нысанда кафедра меңгерушісінің
атына өтініш жазады және диплом жұмысының жетекшісінің келісімі
жөніндегі
белгісімен қысқы емтихандық сессияға басталғанға дейінгі мерзімде
кафедраға
табыс етеді. Кафедра меңгерушісі диплом жұмысының жетекшісін
тағайындауды бекітеді. Көрсетілген мерзімге дейін бекітілген нысанда
кафедраға өтініш тапсырмаған студенттер, диплом жұмысының жетекшілерін
және тақырыбын бекітуге жасалған бұйрыққа қосылмайды.
Диплом жұмысының жетекшілерін және тақырыбын бекітуге жасалған
бұйрықты бекіткеннен кейін, тақырып атауын және жаңа жетекші таңдауға
өзгерістер енгізуге университет ректоры рұқсат бермейді.
Кафедра меңгерушісі бітірушінің диплом алдындағы іс-тәжірибесін өтуі
үшін және оның диплом жұмысын жазуы үшін жүйелі түрде бақылауды
қамтамасыз етеді.
Диплом жұмысы ғылыми жетекшісінің қызметтері
Диплом жұмысы ғылыми жетекшісінің міндеттері:
– бітіру жұмысын дайындау процесінде студент-диплом жазушыға
ғылыми, әдістемелік және тәжірибелік көмек көрсету;
– студентке тақырып таңдауда және диплом жұмысын жүйелеуде,
сонымен қатар қолданыстағы «Әдістемелік нұсқаулар» жеке жағдайларын
қажет болғанда түсіндіру»;
– диплом жұмысын орындауға тапсырма береді;
– бітірушімен бірге диплом жұмысын орындаудың барлық кезеңіне
жоспар-кесте құрады;
– тақырып бойынша әдебиеттер және қажетті көздерді іздеу бағытына
студенттерді бейімдейді, талдау жүргізу әдістемесін таңдауда (зерттеу,
жасау,
т.б.) көмек көрсетеді;
– студент-диплом жазушыға жүйелі түрде кеңес беріп отырады,
дайындаудың барлық кезеңдерінде және диплом жұмысын жазу және оны 11
қорғауға дейін бақылау жасап отырады. Студент-диплом жазушы жетекші
алдында тапсырманы орындағаны туралы айына екі реттен кем емес есеп
беріп
отырады.
– баяндама жасауға дайындыққа және МАК отырысында оның қорғауы
барысында жұмысты презентациялауға қажетті көмек көрсетеді;
– қойылатын талаптарға сәйкес жұмыс туралы жазбаша пікір береді.
Диплом жұмысын дайындау және орындаудың әр түрлі кезеңінде ғылыми
жетекші міндеттері өзгеріп отырады.
Диплом жұмысын дайындаудың бірінші кезеңінде ғылыми жетекші
тақырып таңдауға кеңес береді, жұмыс жоспарын қарастырады және түзетеді
және әдебиеттер тізімі бойынша ұсыныстар береді. Диплом жұмысының
тақырыбын таңдағаннан кейін диплом жұмысын тапсырма беріледі. Диплом
жұмысының тапсырмасы төмендегілерден тұрады:
– бастапқы материалдар сипаттамасынан (өндірістік (диплом алдындағы)
іс-тәжірибе есебі, статистика бойынша ҚР агенттігінің мәлметтері,
шаруашылық субъектілерінің есебі, алғашқы ақпараттар);
– студенттермен жасалынатын, сұрақтар тізімі;
– ұсынылатын әдебиеттер тізімі;
– сызба (суреттеу) материалдарының тізімі.
Содан кейін жеке бөлімдерді орындау кезектілігін көрсетумен диплом
жұмысының барлық кезеңіне күнтізбелік кесте құрылады. Күнтізбелік
жоспар-
кесте студент пен ғылыми жетекшінің бірлескен жұмысын анықтайтын, жұмыс
құжаты болып табылады, сондықтан да ол диплом жұмысына салынбайды.
Жұмысты орындау барысында ғылыми жетекші диплом жазушыға
кемшіліктерді, аргументтерді, компазиция, стиль және т.б. көрсететін
оппонент
болып табылады және оларды қалай жақсарту қажет екендігіне ұсыныстар
жасайды. Ғылыми жетекшінің ескертулері мен ұсыныстарына диплом жазушы
критикалық тұрғыда қарауы керек. Ол өз көзқарасы бойынша оларды ескеруі
немесе ескермеуі мүмкін, өйткені тақырыпты ашуы және теориялық және
әдістемелік дұрыс жасауы, сонымен қатар мазмұнының сапасы және диплом
жұмысын рәсімдеу толығымен диплом жазушыға байланысты, барлық
жауапкершілік өз мойнына артылады. Студент-диплом жазушы қол қойған,
аяқталған диплом жұмысы жетекшіге қорғауға 10 күн қалғанға дейінгі
мерзімнен кешіктірілмей табыс етілуі керек.
Диплом жұмысының соңғы нұсқасын алғаннан кейін ғылыми жетекші
сарапшы ретінде қатысады. Ол диплом жұмысына қол қояды және жазбаша
пікір жазады, бұнда диплом жұмысының сапасы жан-жақты сипатталады, оң
жақтары белгіленеді, диплом жазушымен түзетілмеген бұрын берілген
кемшіліктерге ерекше мән беріледі, студенттің диплом жұмысын жазуы
кезінде
жұмысқа қабілеттілігі, қабілеті, жылдамдығы, арнайы дайындық деңгейі,
дербестігі, творчествалық дәрежесі сипатталады. Сонымен бірге жетекші
диплом жұмысына баға қоймайды, тек қана Мемлекеттік аттестациялық
комиссияда қорғауға ұсынады немес ұсынбайды. 12
4 Диплом жұмысын орындау
Диплом жұмысын жазуға дайындық.
Еңбек шығынын үнемдеу мақсатында диплом жұмысының бірінші
фрагментін жазбастан бұрын оны рәсімдеуге қойылатын талаптарды зерделеу
қажет.
Диплом жұмысын жазуға дайындықты диплом жазушыға таңдалған
тақырыптың зерттелу пәнін бағалауға көмек беретін, ғылыми статьялар
және
оқу құралдары, монографияларды қоса, әдебиеттермен танысудан бастау
керек.
Көздер және әдебиеттермен жұмыс жасау процесінде сол немесе басқа
зерттелетін мәселеге жататын, фактілер мен оқиғалар бойынша көшірмелер
жасау ұсынылады. Көшірмелерді беттің бір жағына жасау мақсатқа лайық,
бұл
көпшілік жағдайда материалдарды топтауды және өңдеуді жеңілдетеді. Бұл
кезде көшірме жасалынған, әдебиеттер мен көздердің шығарылуын нақты
көрсету қажет.
Студент-диплом жазушы өзінің жұмысында құжаттардың дұрыстығын
тексеру керек, оны құрушыларға кімдердің көзқарастарына сүйенген, осы
құжаттардың қолданылғаны анық па және қандай мақсатта қолданылған.
Көздер мен әдебиеттерді зерделегеннен кейін диплом жұмысының толық
жоспарын құру қажет және оны ғылыми жетекшімен келісу қажет. Жоспар
жұмыс барысында анықтала түседі. Оның соңғы нұсқасы негізгі көздер мен
әдебиеттерді өңдегеннен кейін құрыларды, ғылыми жетекшімен бекітіледі
және
міндетті құжат болып табылады, өзгеріс жасау тек жетекшінің келісімімен
ғана
болады.
Кіріспе, бөлімдер және қорытындыны жазу шамасы бойынша диплом
жазушы оны жетекшіге көрсетеді және диплом жұмысына дайындықтың
бекітілген кестесіне, мерзімдеріне оның ескертуі есебімен оны қайта
түзейді.
4.2 Диплом жұмысының құрылымы және мазмұны
Диплом жұмысының құрылымы қатаң нысанда және стандартты болмауы
керек. Ол көбінесе мәтінге, күрделілік дәрежесіне және тәжірибелік
мәніне,
жалпы баяндалу логикасына, сонымен бірге қойылған міндеттерге
байланысты
болады. Диплом жұмысының құрылымы, ереже бойынша, кіріспені, үш бөлімді
(теориялық, аналитикалық және конструктивті), қосымшаны және
қолданылған
әдебиеттер тізімін өзіне қосады, сонымен қатар, жұмысты презентациялау
кезінде қолданылатын суреттеуді сипаттаудан тұрады (кескіндеуді).
Диплом жұмысын ғылыми стильмен баяндау қажет. Ғылыми сөз стильі-
өзгешеліксіз монолог, баяндау үшінші тұлғаның атынан жүргізіледі,
авторлық
«мен» қолданылмайды. Диплом жұмысындағы қабылданған шешімдер, дәлдік
және барлық мәлметтердің объективтілігі үшін жауапкершілікті студент-
диплом жұмысының авторы өз мойнына алады. 13
4.2.1 Диплом жұмысының құрылымдық элементтері болып:
– сыртқы беті
– титулдық бет
– тапсырыс-хат
– бекітілген нысанда диплом жұмысына тапсырма;
– мазмұны;
– кіріспе – 2-3 бет;
– 1 бөлім (проблеманы зерделеудің теориялық және әдістемеліку негізі,
әдебиеттерге шолулар) – 15-25 бет;
– 2 бөлім (аналитикалық бөлім) – 25-35 бет;
– 3 бөлім (зерттеу бөлімі) – 20-30 бет;
– қорытынды – 3-5 бет;
– қолданылған әдебиеттер тізімі;
– қосымша;
– суреттейтін материалдар (тігілмейді).
–
Сыртқы бетінде келесідей мәлметтер келтіріледі:
– диплом жұмысы орындалған, ұйымның атауы;
– студенттің тегі, аты-жөні;
– диплом жұмысының атауы;
– жұмыс түрі – диплом жұмысы;
– шифр және мамандық атауы;
– жыл, қала.
–
Титулдық бет
Титулдық бет диплом жұмысының бірінші беті болып табылады және
құжат іздеу және өңдеу үшін қажет, ақпарат көзі болып қызмет атқарады.
Ол Е
ҚОСЫМШАсына сәйкес рәсімделеді және диплом жұмысының жалпы
беттерінің нөміріне қосылады. Титулдық бетте бет нөмірі қойылмайды.
Титулдық бетте төмендегідей мәлметтер келтіріледі:
– диплом жұмысы орындалған, ұйымның атауы;
– диплом жұмысы орындалған, кафедраның атауы;
– кафедра меңгерушісінің бекітуші қолы;
– жұмыс түрі – диплом жұмысы;
– тақырыпты көрсетумен «тақырыбына» диплом жұмысы тақырыбының
атауы;
– шифр және мамандық атауы;
– сол жағында – «Орындаған» сөзі, оң жағында қарама қарсы студенттің
тегі, аты-жөні көрсетіледі;
– бір жол төмен «Ғылыми жетекші» жазылады және жетекшінің тегі,
аты-жөні, ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы т.б. регалиясы көрсетіледі;
– бір жол төмен «Стандартизация бойынша кеңес беруші» жазылады
және тегі, аты-жөні, ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы көрсетіледі;
– қала, жыл.14
Тапсырыс-хат және тапсырма диплом жұмысының жалпы санына
қосылады, бірақ оларға нөмір қойылмайды.
4.2.4 Мазмұны
Диплом жұмысының мазмұны кіріспені, реттік нөмірлер және барлық
бөлімдер және бөлімшелердің атауларын, қолданылған көздер тізімін және
бет
нөмірлері көрсетілген осы құрылымдық элементтер басталатын қосымшалар
атауын қосады. Қысқартылған бөлім және бөлімшелер (параграфтар) атауы
немесе олар басқаша құрастырылып баяндалса, және/немесе жүйелілікке
рұқсат
берілмейді.
5 Диплом жұмысын орындау тәртібі
Жалпы талаптар
Диплом жұмысы бір ғана дана болып дайындалады және қалың қапты
қолдану арқылы түптелуі керек. Диплом жұмысының мәтіні оқылған және
редактілік өңдеуден өткен болуы керек. Диплом жұмысының жалпы көлемі 60-
90(қосымшаны қоспағанда) беттен аз емес көлемде құрылуы керек. Қосымша
диплом жұмысының жалыпы көлеміне қосылмайды және нөмірленбейді.
Дипломдық жұмыс компьютер және принтер көмегімен А4 форматты ақ
қағаз бетінің бір жағында жасалуы тиіс. (210х297). А3 форматты бетіне
кесте
мен суреттер сызуға рұқсат беріледі. Шрифт Times New Roman – 14 пт.
жоларалық интервал арқылы. Мәтіндегі абзац 12,5 мм-ге тең болуы керек.
Тексті түзеу автоматтық тасымал жасау функциясын қолданумен беттің
көлденеңінен жүргізіледі.
Дипломдық жұмыстың мәтінін компьютермен келесідей жазу өлшемін
сақтап басу керек: оң жағы – 10мм, үсті және асты – 20мм, сол жағы –
30мм.
Диплом жұмысын орындаған кезде біркелкі қалындығын, контрастілік
және анық көрінуді сақтау керек. Жұмыста нақты, бұлдырланбаған
сызықтар,
әріптер, цифрлар, белгілер болуы керек. Мәтіндік құжаттар беттерінің
бұзылмауы, былғанбаған, және алдыңғы мәтіннің жолымен араласып
кетпеген,
іздері болмауы тиіс.
Тек, мекеме, ұйым, фирма атаулары, бұйымдардың аты және жұмыста
жеке меншік аттары түп нұсқа тілінде көрсетіледі.
Жұмыстың құрылымы
Дипломдық жұмыстың құрылымдық элементтерінің атаулары:
«Мазмұны», «Белгілер мен қысқартулар», «Кіріспе», «Қорытынды»,
«Қолданылған әдеби көздер», «Қосымша», сонымен қатар тарау және
парагрфтар атауы (бөлімдер аты мен бөлмшелер) жұмыстың құрылымдық
элементтерінің аты ретінде қызмет атқарады және жаңа беттен басталады,
соңында нүкте қойылмайды. Жұмыстың құрылымдық бөлімдерінің
тақырыптарын басты әріптермен, жаңа жолдан бастап түсіріліп, қарайтылып
жазылған шрифтпен, нүктесіз басу керек. Егер бөлім тақырыбы екі
сөйлемнен
тұрса, онда оларды нүктемен бөлу керек. Диплом жұмысының таралуы барлық
жұмыс шегінде нүктесіз араб цифрлармен белгіленген болуы және реттік
нөмірлері болуы тиіс.
Диплом жұмысын бөлім (тарау) және бөлімшелерге (параграфы) бөлуге
болады. Әр бір бөлім және бөлімшелер татамдалған ақпараттардан тұрады.
Бөлімдер атаулары жиынтығында диплом жұмысының тақырыбын ашуы
керек, ал бөлімшелердің атауы жиынтығында сәйкес бөлімдерді ашуы керек.
Әрбір тарау бөлімшелерден тұруы тиіс және олардың саны 3-4 тен
аспауы керек. Бөлімшелердің атаулары қарайтылып жазылған шрифтпен жаңа
жолдан бастап жазба әріппен жазылуы керек және олар әрбір бөлім шегінде
21
нөмірленеді. Бөлімше нөмірі нүктемен бөлінген екі цифрдан тұрады:
бірінші
цифр – бөлім нөмірі, екінші цифр – бөлімшенің реттік нөмірі. Бөлімше
нөмірінің соңында нүкте қойылмайды.
«Тарау(бөлім аты)», «параграф(бөлімше)» сөзі бөлім атауында
жазылмайды.
Бөлім аты немесе бөлімшелер ішінде ары қарай бөлінулер болады.
Әр бір бөлімшелердің ары қарай бөлінулері алдында дифис немес,
мәтіндік құжатта қажет болғанда жол әріпі (мыналардан басқа е,з
и,о,ч,ь,ы,ъ)
қолданылады, әріптер кейін жақша қойылады.
Ары қарай бөлінудің ары қарай детальдануы кезінде араб цифрлары
қолданылады, цифрдан кейін жақша қойылады және жазу абзацтан басталады.
Дипломдық жұмыс беттерінің нөмірлу
Диплом жұмысының беттері барлық мәтін бойынша өтпелі нөмірлеуді
қадағалай отырып, араб цифрларымен нөмірленеді. Титульды бет, тапсырыс-
хат және дипломдық жұмысқа берген тапсырма, беттірдің жалып
нөмірленуіне
қосылады, оларға беттер нөмірлері қойылмайды. Бет нөмірлері оның
төменгі
жағының ортасына нүктесіз қойылады.
Жеке беттерде орналасқан суреттеп сипаттаулар мен кестелер жалпы
беттер нөміріне қосылады. Диплом жұмысының сыртқы беті диплом
жұмысының беттерінің жалпы нөміріне қосылмайды.
Жеке бетте орналасқан суреттеп сипаттаулар және кесте беттердің жалпы
нөмірлеиіне қосылады. А3 форматындағы кестелер мен суреттеп сипаттаулар
бір ғана бет болып саналады.
Суреттеп сипаттаулар
Суреттеп сипаттаулар (сызулар, кестелер, сызбалар, диаграммалар)
диплом жұмысында оларды мәтіннен кейін немесе келесі бетте
орналастырған
жөн. Барлық иллюстрацияларға мәтінде сілтеме болуы керек.
Диплом жұмысында суреттеп сипаттаулар (сызулар, сызбалар, кескіндер,
диаграммалар) бірінші рет немесе келесі бетте көрсетілетін мәтіннен
кейін
тікелей орналастырылады. Суреттеп сипаттаулар компьютермен орындалған
болуы керек, соның ішінде және түрлі-түсті. Барлық суреттеп
сипаттауларға
жұмыста сілтемелер болуы керек.
Суреттеп сипаттаулар қосымшасынан басқа суреттеп сипаттауларды
өтпелі нөмірмен араб сандарымен нөмірлеу керек.
Суреттеп сипаттаулардың атауы және түсіндірме мәлметтері (сурет
соңындағы мәтін, қажет болғанда - легенда) болуы керек. «Сурет» сөзі
және
оның атауы түсіндірме мәлметтерінен кейін орналастырылады және
келесідей
орналастырылады «Сурет 1. Банк жүйесінің құрылымы». «Сурет» сөзі және
оның атауы жол ортасына орналастырылады.
Суреттеп сипаттаулар жеке мәтіннен жоғарғы және төменгі жағынан
қосымша интервалдамен бөлінеді. Суреттеп сиаппатуларға сілтеме жасаған
22
кезде «...1-ші суретке сәйкес» деп жазу керек.
Әр бір қосымшаның суреттеп сипаттаулары жеке араб сандарымен
алдына қосымшаның сандық белгілеулерін қоса отырып нөмірленіп,
белгіленеді.
Суретті рәсімдеу үлгісі
Коммерциялық банктердің адам ресурстарын құру мен дамуға
бағытталған ақшалай қаражаттарының тұтастай шығындары зерттелген
болатын. Бұл шығындар өзіне банк қызметкерлерінің еңбекақысын,
сыйлықақы
қорын, әлеуметтік пакет ақы төлеуін, мамандарды дайындау және қайта
дайындау, оқыту және сынақ істен өту, және т.б. төлемдер мен
жеңілдіктерді
кіріктіреді.
6 Диплом жұмысын рецензиялау
Диплом жазушының еңбегін қосымша объективті бағалауды алу
мақсатымен сәйкес аумақтағы мамандар диплом жұмысын рецензиялауды
жүргізеді. Рецензенттер ретінде мемлекеттік органдар мамандар, бизнес
сферасы, өндіріс және ҒЗИ мамандары, сонымен қатар басқа оқу орындары
мұғалімдері және профессорлары тартылуы мүмкін. Рецензенттер тізімін
және
рецензияға бағыттаманы кафедра дайындайды.
Рәсімделген диплом жұмысын жетекші пікірімен бірге диплом жмзушы
қорғауға 7 күн қалғанда, кешіктірмей рецензентке табыс етеді.
Рецензияда таңдалған тақырыптың өзектілігінің бағасы, тақырыпты
ашуға дербес тәсілдің болуы, ақпараттарды жинау, қорытындылар мен
ұсыныстардың дәлелділік дәрежесі, алынған нәтижелердің шынайылығы,
олардың жаңалығы және тәжірибелік мәні, рецензияланатын жұмыстың негізгі
ережелері және тақырыптың мамандандырылған талдауы болуы керек.
Жұмыстың оң жақтарымен қатар кемшіліктері де аталып өтеді, соның
ішінде, материалды баяндаудың сауаттылығы мен логикасынан аутқып кетуі,
факт жүзіндегі қателердің болуы.
Рецензияда бал-рейтингтік әріптік жүйе бойынша бағаны көрсетумен
аргументтелген қорытынды және сәйкес академиялық дәреже және біліктілік
тағайындау мүмкіндігі беріледі.
Мынандай жағдайда, егер кафедра меңгерушісі ғылыми жетекші және
рецензент пікірлерінің мазмұнынан басқа, Мемлекеттік аттестациялық
комиссияның алдына бітірушіні диплом жұмысын қорғауға жіберу мүмкін емес
деп санаса, онда бұл сұрақ автор мен жетекшінің қатысуымен кафедра
отырысында қарастырылуы керек.
Рецензентпен қол қойылған рецензия бекітілген мерзімде диплом
жұмысымен бірге Мемлекеттік аттестациялық комиссияға табыс етіледі.
7.Диплом жұмысын қорғау
1 Қорғауға тапсырылатын, құжаттар
Диплом жұмысын рецензиялағаннан кейін МАК хатшысына оны қорғауға
үш күн қалғанда тапсырылуы керек:
1) Толығымен рәсімделген диплом жұмысы, төмендегілерден тұрады:
– диплом жазушымен, норма бақылаушы кеңесшімен, ғылыми
жетекшімен және кафедра меңгерушімен қол қойылған (бірінші бет,
тігіледі)
стандартты титулдық бет;
– тапсырыс-хат(тігіледі);
– тапсырма (тігіледі);
– диплом жұмысының мәтіні;
– жетекші пікірі (ішіне салынады);
– рецензия (ішіне салынады).
– диплом жұмысын сипаттайтын, басқа да құжаттар (егер олар болса,
ішіне салынады).
2) Суреттерді сипаттайтын (ілеспе) материал.
3) Диплом жұмысының электорндық нұсқасы дискетада және оның
презентациясының материалдары;
7.2 Диплом жұмысын қорғауға дайындық
Диплом жұмысын қорғау процедурасы студент-диплом жазушының
баяндамасын өзіне қосады, мұндағы маңызды элемент болып диплом жұмысын
презентациялау, диплом жазушымен алынған негізгі нітижелерді көрсету
болып табылады. Презентация көрсетілетін материалдардың көрнекілігін
қамтамасыз етеді, МАК мүшелеріне диплом жұмысының нәтижелерінің
ғылыми сол сияқты және тәжірибелік мәнін бағалауға мүмкіндік береді,
сол
сияқты диплом жазушының оларды шағын баяндап беруіне көмегін тигізеді.
Презентация мыналарды қосуы керек:
– біліктілік жұмысын көрсетуге мүмкіндік жасайтын, баяндама;
– презентацияның өзі;
– қорытынды.
Презентацияны таңдалған тақырыптың өзектілігін баяндаудан, ғылыми
проблеманы сипаттаудан және жұмыс мақсатын құрудан бастау керек,
тізбекті
түрде жүргізілген зерттеудің бекітілген логикасына, критикалық
салыстыру
және бағалаудға, өте маңызды бөлімдерге және қызықты нәтижелерге ерекше
мән бере отырып бөлімдер бойынша жұмыстың негізгі мазмұнын ашу.
Баяндаманың қорытынды бөлімі диплом жұмысын қорытындылау мәтіні
бойынша құрылады, негізгі бөлік бөлімдерін сипаттау кезінде жасалынған,
оның мәтінінен жеке шолуларды қайталаусыз жалпы қорытындылар алынады,
негізгі ұсыныстар біртұтас жинақталады. Студент өзінің диплом жұмысының
негізгі мақмұнын еркін, жазбаша мәтінді оқымай баяндауы керек.
Презентация MS PowerPoint ортасында орындалған және ілеспе 29
материалдары, электронного слайд-фильм түрінде көрсетілетін визуалды
материалдармен суреттеліп сипатталады.
Визуалды материалдарды қолдану біріншіден МАК мүшелерінің назарын
диплом жұмысының маңызды элементтеріне аударуға мүмкіндік жасайды,
екіншіден сөзбе-сөз хабарламаны нығайтады, және үшіншіден ауызша
жеткізуге қиындық туғызатын, суреттеп сипаттауға мүмкіндік жасайды.
Суреттеп сипаттайтын материалдарды таңдау кезінде қарапайымдылық
және қысқалық қағидасын қолданған қажет. Кесте мен сызба ақпартты болуы
керек, бірақ оларды көп санды мәлметтермен толтырмау керек.
Барлық визуалды материалдарды дайындағаннан кейін алдын ала
репитиция жүргізу керек, бұл баяндаушы сөзінің шапшаңдығын және
слайдтар
көрсету жылдамдығын реттеуге көмегін тигізеді.
7.3 Диплом жұмысын қорғауды жүргізу
Диплом жұмысын қорғау МАК ашық отырысында оның құрамының кем
дегенде екі, үш қатысушысымен, ғылыми жетекші және диплом жазушының
қатысуымен, сонымен қатар рецензенттердің мүмкіндігі бойынша қатысуымен
жүргізіледі.
МАК хатшысы әр бір диплом жұмысын комиссия отырысында
таныстырады:
– диплом жұмысының данасы;
– ғылыми жетекшінің қорытындысы;
– рецензенттер пікірі;
– біліктілік жұмысына алынған басқа да пікірлер;
– студент-диплом жазушының оқу картасы;
– студент-диплом жазушының сынақ кітапшасы.
Жұмысты қорғау тәртібі көздейді:
– студент-диплом жазушының баяндамасы (15 минут дейін), мұнда
тақырыптың дәлелділігі беріледі, жүргізілген зерттеулердің мақсаты мен
міндеттері, зерттеу объектісі мен пәні, жасалынған жұмыстың негізгі
нәтижелері, дербес орындалған есептер және зерттелулердің
қорытындылары,
маңызды қорытындылар, ұсыныстар, ұсынымдар көрсетіледі;
– МАК мүшелері сұрақтарына студент-диплом жазушының жауаптары;
– рецензенттердің сөзі және басқа тұлғалардың;
– біліктілік жұмысына алныған, басқа да пікірлерді оқу;
– студент-диплом жазушының қорытынды сөзі – диплом жұмысын
талқылау барысында алынған, ескертулерге жауабы.
МАК отырысына қатысушылардың барлығының сұрақтар қоюға
мүмкіндігі бар және творчествалық дискуссияға қатыса алады.
Соңғы (балдық) баға комиссия төрағасының немесе оның
орынбасарының міндетті түрде қатысуымен, отырыста қатысатын МАК
мүшелерінің қарапайым көпшілік дауысымен МАК жабық отырысында
шығарылады. Тең дауыстар саны кезінде комиссия төрағасы (немесе
комиссия
төрағасын ауыстыратын оның орынбасары) бірінші шешуші дауысқа ие. 30
Ғылыми жетекші және рецензенттің өз ойларын айтуға құқығы бар, бірақ
дауыс
беруге қатыспайды.
МАК біліктілік жұмысын жариялау бойынша, олардың конкурсқа
қатысуға, тәжірибелік қолданылуы бойынша ұсыныстар беруге құқығы бар.
Өте қабілетті бітірушілерге (факультет деканымен және кафедра
меңгерушісімен келісу бойынша) МАК төрағасы магистратураға түсуі үшін
ұсыныс жасауы мүмкін.
МАК хатшысы отырыс хаттамасын жүргізеді, бұған барлық қойылған
сұрақтар, жауаптар, диплом беру (үздік, үздік емес) немес бермеуі
туралы
комиссия шешімі және ерекше пікірлер енгізіледі. Хаттамаға отырысқа
қатысқан, төраға және комиссия мүшелері қол қояды. МАК отырысының
хаттамасын рәсімдегеннен кейін сол күні студенттерге біліктілік жұмысын
қорғаудың нәтижелері баяндалады.
Құжатпен расталған, белгілі бір орынды себептермен бекітілген
мерзімде
жұмысын қорғамаған, студенттерге МАК жұмысының келесі кезеңіне дейін
оқу
мерзімі ұзартылуы мүмкін, бірақ үш ай мерзімнен ерте емес және алғашқы
қорытынды мемлекеттік аттестацияны өткеннен кейін үш жылдан көп емес
мерзімде. Бұл үшін студент факультет деканатына жеке арызын бұған қоса
орынды себебін растайтын құжатын тапсыруы керек.
7.4 Диплом жұмысын бағалау критерилері
«Үздік» бағасына басқарудың ғылыми-теориялық, әдістемелік немесе
тәжірибелік міндеттерін шешуге көмегін тигізетін және автормен қойылған
міндеттерді шешу құралдарын және қазіргі тәсілдерді, адекваттық талдау
тәсілдерін қолдануды куәландыратын теориялық, әдістемелік немесе
тәжірибелік қызығушылығын көрсететін, ғылыми дәлелденген тақырыптағы
диплом жұмысы лайық. «Үздік» бағасына бағаланған диплом жұмысының
құрылымы нақты, логикалық және қойылған мақсатқа сәйкес болуы керек.
Қорытындысында қойылған проблеманы шешуге үлесін қосатын, оны ары
қарай дамыту үшін болашағы бар, нақты, жан-жақты дәлелденген
қорытындылар келтірілуі керек. Жұмыс әдеби тілмен жазылуы керек, ғылыми-
анықтамалық аппарат тыңғылықты түрде тексерілуі керек, қолданыстағы
МЖББС және «»Әдістемелік нұсқауларға» сәйкес болуы керек, кесте, сызба,
суреттеулер, кескіндер түріндегі қосымшалардан тұрады.
Үздік бағаны алу жағдай студент-диплом жазушының баяндамасының
қысқалығы және логикалығы болып табылады, мұнда диплом жұмысының
негізгі ережелері, сонымен қатар МАК мүшелерімен қойылған сұрақтарға
нақты және аргументтелген жауаптар бейнеленеді.
Мынандай жағдайда, егер диплом жұмысы толық көлемде жоғарыда
аталған талаптарға жауап бермейтін болса, онда ол төменгі балмен
бағаланады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: оқу
құралы.- Алматы: Экономика, 2001. – 107-109 бет;
2 Галиева Д.Т. Кадровая политика Национального Банка Казахстана
//Банки Казахстана. - №2.– 2004. – 20-23 с;
3 Банковское дело /под ред. Г.С.Сейткасимова. – Алматы. – Қаржы-
Қаражат. – 1998. – 499 с;
4 Управление деятельностью коммерческого банка (банковский
менеджмент) /под ред. О.И.Лаврушина. – Москва:Юристъ, 2006. – 688 с;
5 Саханова А.Н., Исингарина Ж.С. Стратегическое управление в
банковской деятельности // Банки Казахстана. - №1 – 2003. – 27-29 с;
6 Алавердов А.Р. Роль и место управления персоналом в системе
банковского менеджмента //Банковское дело, №10. – 2005. – 20-25 с;
7 Уилсон Д.С., Дафт Л.Р. Управленческий менеджмент. – Санкт-
Питербург: Питер, 2002. – 221 с;
8 Старобинский Э.Е. Кадровая политика зарубежом //Управление
персоналом, №10. – 2000. – 35-38 с;
9 Статистический ежегодник Казахстана: статистический сборник / Под
ред. А.Л. Смаилова. – Алматы: Агентство Республики Казахстан по
статистике,
2003. – 466с.
10 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның 2004, 2005, 2006, 2007, 2008
жылдардың жылдық қаржылық есептемелері;
11 «Туран Алем Банкі» АҚ-ның 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 жылдардың
жылдық қаржылық есептемелері;
12 «Казкоммерцбанк» АҚ-ның 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 жылдардың
жылдық қаржылық есептемелері. 42
Ұсынылған әдебиет:
1. Джаманов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы
студентов.А.,1989,190с
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі,
Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университеті
Тақырыбы: Дипломдық жұмысты безендіру және орындау
Мазмұны:
1. Дипломдық жұмысты мәні мен мақсаты.
2. Тақырыпты таңдау және дипломдық жұмысты дайындауды ұйымдастыру
3. Дипломдық жұмысты орындау.
4. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны.
5. Дипломдық жұмысты орындау барысында кесте, сурет, формулаларды
рәсімдеу тәртібі.
6. Диплом жұмысын қорғау.
7. Қолданылған әдебиет
Дипломдық жұмысты мәні мен мақсаты
Дипломдық жұмыс дегеніміз - бұл кез келген студенттің ғылыми-
тәжіребиелік жұмысы, оны оқуды бітіру кезінде жасайсыз. оны қорғау кезінде
өз біліміңіз бен деңгейіңізді ұққан біліміңізді ұштарлайсыз.
Біздің тәлімгерлерге арналған сайтта тегін алуға мүмкіндік бар дайын
дипломдарды көшіріп алу қызықты творчествалық мүмкіндіктерді пайдаланып,
оны бізде жариялап, өз дипломдық жұмыстарыңызға пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында негізгі мақсат:
мамандық бойынша теориялық білімі мен практикалық дағдысын жүйелеуге,
бекіту мен кеңейтуге және нақты ғылыми, техникалық, әкономикалық,
өндірістік, сонымен қатар мәдени мақсаттарды шешуге;
ғылыми зерттеу әдісін меңгеру және өз бетінше жүмыс жүргізе алу мен
мәселелерді шешу кезіндегі әксперимент жүргізу дағдыларын дамыту;
студенттің қазіргі заманғы өндіріс, ғылым, техника, мәдениет және
кәсіби қрырлылық жағдайындағы дербес жұмысқа дайындығын анықтау;
Диплом жұмысы (жоба) белгілі бір мамандық пен ғылым саласының бір
өзекті мәселелесін, зерттеу және дербес ізденіс нәтижелерін қорытындылайды;
Диплом жұмысы ғылыми жетекшінің жетекшілігімен орындалады және мына
келесі талаптарға жауап беруі тиіс: ғалымдармен, аналитиктермен,
практиктермен, атап айтқанда, инженерлермен, конструкторлармен,
менеджерлермен, экономистермен бірге өткізілген зерттеулер мен жобалар
шешімдерінің қорытындылануы;
зерттелген обьектілер бойынша ғылыми негізделген теориялық тркырымдардың
болуы;
нақты мәселелерді шешуді қамтамасыз ететін ғылыми негізделген нәтижелердің
болуы;
Диплом жұмысын орындау кезінде келесі міндеттер шешіледі:
1) дипломдық жұмыстың теориялық материалдарына талдау жасалып
жүйелендіріледі;
2) зерттеу әдісі мен объектісі бөлінеді;
3) тақырыпты зерттеуде статистикалық мәліметтер мен талдау жасауға жинақтар
туындайды;
4) ақпараттық жинақтарға талдау жасалады;
5) талдау нәтижесінен шешімдер қабылданады..
Дипломдық жұмысты орындау барысында студент мынандай жағдайларды
көрсете білуі керек:
таңдаған тақырыбы бойынша теориялық сұрақтар, проблемалар, барысында
білімін көрсету керек;
студент дипломдық жұмысқа дейінгі өткен тәжірибесінде жинаған
құжаттары мен өзінің іздену барысында тақырыпқа талдау жасауы керек;
Өндірісте экономикалық басқару барысында студент өз бойынша қорытынды жасап
экономикалық дамытуды бағыт бойынша қорытындылай алуы тиіс;ұсынылған іс –
шара бойынша әлеуметтік – экономикалық бағалау әдісін қолдануды білу;
таңдаған тақырып бойынша теориялық және тәжірибелік мәнін білімді
орналастыру;
Дипломдық жұмысқа қойылатын жалпы талаптар:мақсаттың бағыттылығы;нақты
құрастыру;материалдың логикалық үйлесімділгі;зерттеу тереңдігі және
сұрақтың толық қамтылуы;аргументтердің дәлелді болуы;мағлұматтардың қысқа
және анық болуы;жұмыс нәтижесін баяндаудың нақтылығы; ұсыныстардың дәлелді
және негізді болуы сауатты рәсімдеу.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Аталған талап күндізгі бөлімдегі
студенттерге қойылған дипломға дейінгі тәжірибе барысында нақты
материлдарды жинау үшін, ал сыртқы бөлімнің студенттеріне жұмыс істеуіне
байланысты кафедра меңгерушісінің келісімімен интернет ресурсындағы
құжаттан алып және тағы басқа ақпараттарды пайдалануға болады.
Жаңа тәсілдерді пайдалану. Дипломдық жұмысты жазу барысында студент
мамандық бойынша теория және тәжірибе барысыныда өз білімін тереңдетеді.
Сол себептен студент жұмысты орындау барысында міндетті түрде отандық және
шетел әдебиеттерін сонымен қатар статистикалық мәліметтерге жүгіну керек.
Кешенді жүйелік тұрғыдан қарастыру. Дипломдық жұмыс бойынша тапсырманы
орындағаннан кейін, жұмыстың объетісімен танысып, оның кешенді жүйесін
пайдаланып, теориялық жағынан суреттеп оның қиын объектісінің механизмін
толық қамтамасыз ету керек.
Жұмыста жүйелік кешен бойынша туындаған сұрақттарға терең талдау жасап
нақты экономикалық техникалық және өндірістік тапсырмаларды шешуге бағыттау
керек. Студенттің ұсынысы мен қосымша құжаттары дипломдық жұмыстың
экономикалық бағалау мен әлеуметтік маңызыды кұрсеткіші болып табылады.
Шығармашылық элементтердің болуы. Дипломдық жұмыс шығармашылық жұмыс
болып есептеледі сондықтан ол ғылыми іздену элементтерінен тұрады. Онда
студенттің өз бетінше шығармашылық ойлау қабілеті, пайдаланылатын құқықтық
нормалық актілерді жаңа әдістемелер есебі бойынша қолдана алуы көрсетіледі.
Егер студент Университет қабырғасында ғылыми жұмыстарға араласып статьялар
жазып жүрсе, онда ол дипломдық жұмысты орындау барысында өзінің ой өрісінің
терең екенін көрсете алады.
Жұмыстың көлемі мазмұны және безендірілуніңі талапқа сай болуы.
Жүргізілген зерттеудің соңғы безендірілуі берілген талапқа сай болуы тиіс.
Дипломдық жұмысты орындау төмендегі кезеңге сай болуы керек:
тақырыпты таңдап, оны бекіту;
жұмыстың жоспарын күнтізбелік кесте бойынша орындау;
теориалық құжаттар мен статистикалық мәліметтер мен техникалық
технологиялық құжаттар жиынтығы;
тәжірибе құжаттары мен талдау жиынтығын дайындау;
жұмысты безендіру;
ғылыми жетекшіден дипломдық жұмысқа пікір алу;
жазылған жұмысқа рецензия алу;
жұмысты кафедраға көрсетіп қорғауға рұқсат алу;
жұмысты қорғауға дайындық.
2. Тақырыпты таңдау және дипломдық жұмысты дайындауды ұйымдастыру
Дипломдық жұмыстың тақырыбы студенттің мамандығына сәйкес негізгі
бірнеше жағдайға сай таңдалуы тиіс.
Тақырыпты таңдаған кезде міндетті түрде төмендегіні басшылыққа алу керек:
тақырып мамандыққа сай болуы тиіс; тақырыптың маңыздылығы; жұмысты
орындағанда мысалға алған кәсіпорынның құжаттарының құндылығы мен
нәтижелілігі; жұмыс барысында нормативтік актілер мен статистикалық
мәліметтердің болуы; Дипломдық жұмыстың тақырыбын күндізгі бөлім
студенттері тәжірибеге кетудің алдында таңдалады, ал сыртқы бөлім
студенттері соңғы сессияның алдында таңдалады;
Егер жұмыс тәжірибе өтетін кәсіпорынның құжаттары негізінде орындалса
тақырып сол кәсіпорынның атқаратын қызметіне сай болуы тиіс. Ал сырттай оқу
бөлімінің студенттері тақырыпты өз өндіріс қызметіне сай алады.
Егер студенттің өзінің ұсынатын тақырыбы болса, ол теориялық
тәжірибелік жағынан маңыздылығы болса кафедра меігерушісінің рұқсатымен сол
тақырыпты алуға болады. Ол ұшін студент өз шешімін жазба тұрінде ұсынады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы және ғылыми жетекшілер кафедра отырысында
қаралып және университет ректорының бұйрығымен бекітіледі.
Дипломдық жұмысты орындау барысында кафедра студентке қолайлы жағдайды
жасайды.
Студентке міндетті түрде қажет: кеңес беретін ғылыми жетекші; талапқа
сай әдістемелік көрсеткіштер; нақты құжаттар алу және өңдеу кезінде көмек
көрсету.
Ғылыми жетекші:дипломдық жұмысқа байланысты тапсырма беру; күндізбелік
кестені орындауға көмек беру ; тақырып бойынша дұрыс әдебиеттер тізімін
беру; бекітілгін кесте бойынша кеңес беру; жұмыстың орындалу жұйесін
қадағалап ол жұнінде кафедраға ақпарат беру; жұмыстың орындалуы жөнінде
толығымен пікір беру.
Дипломдық жұмысқа берілген сағат бойынша студентті әр тарау бойынша
кафедра шақыруға құқық беріледі.
Дипломдық жұмыстың кеңесшісі болып сол Университеттің оқытушылары мен
қатар, басқа жоғары оқу орнының оқытушылары мен мамндығы сәйкес келетін
ғылыми атағы бар қнеркәсіп мамандары, мемлекеттік орган қызметткерлері де
бола алады.
3.Дипломдық жұмысты орындау
Дипломдық жұмыстың негізгі бөлімі күндізгі бөлім студенті дипломға
дейәнгі тәжірибе де жүрген кезінде орындалады. Сонымен қатар студент
жауапты:кәсіпорынның экономикалық техникалық процессінің ерекшелігімен
танысу; практикалық материалдарды жинап жаттау; соның негізінде талапқа сай
қорытынды жасау;
Осы кезде студент:ғылыми жетекші мен бірге студент күнтізбелік жоспар
бойынша дипломдық жұмыс барысындағы сұрақтарға жауап береді; жүйелі түрде
әдебиеттермен жұмыс жасайды; алғашқы материалдарды жинап талдау жасайды;
ғылыми жетекшімен тығыз байланыста болу; әр бөлімді жазып болғаннан кейін
ғылыми жетекшіге тексеруге алып келу керек; жіберген қателер бойынша
дұрыстап толықтыру керек ; берілген уақыт бойынша ғылыми жетекшіге немесе
кафедраға келіп есеп беру керек;.
Тәртіп бойынша дипломдық жұмыстың мәтінін рәсімдеу, диплом алдындағы
тәжірибе есебін қорғағаннан кейін орындалады. Сол себептен дипломдық
жұмыстың тақырыбы өзгертілмейді, бірақ мазмұнына кейбір өзгерістер енгізу
мүмкін. Дипломдық жұмыс қорғауға жіберілуден екі апта бұрын дайын болуы
тиіс. Жұмыстың дұрыс және уақытында орындалуына студент жауапты.
4.Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны
Диплом жүмысы (жобасы) компьютер, принтер арқылы А4 форматты ак
кағаздың бір жақ бетіне бір интервал (аралық) сақтай отырып орындалады.
Шрифт-қалыпты, кегль 14.Диплом жүмысының (жобаның) мәтіні жан-жағынан
қалдырылатын ашық орындардың (поля) мына мөлшерлерін сақтай отырып басылуы
тиіс: сол жағынан - 30 мм, жоғары жағынан - 20 мм, оң жағынан - 10 мм және
төменгі жағынан - 25 мм.Айқындалып назар аударылатын терминдерге,
формулаларға, теоремаларға, компьютерлік жағдайлардағы түрлі гарнитурлы
шрифтарды пайдалануға рұқсат беріледі.
Диплом жұмысының (жобаның) орындау тәсіліне қарамастан басылған
мәтіннің сапасы мен иллюстрациялардың, кестелердің ресімделу ӘЕМБ - дан
басып шығарылған кездегі айқындығы талапты қанағаттандыруы тиіс.
Диплом жұмысын (жобаны) әзірлеу барысында көрінген қателер және
графикалық дәлсіздіктерді, тазартқышпен немесе ақ бояумен бояу арқылы
түзетуге және сол жерге машинамен басылған әдіспен немесе қара сиямен не
қара тушпен - қолжазба түрінде түзетуге рүқсат беріледі.
Дипломдық (жоба)жүмыстағы тегі, мекеменің, үйымның, фирманың аттары,
өнімнің аталуы және басқа жалқы есімдер атаулары түпнүсқа тіліне
келтіріледі.
Диплом жүмысының (жобаның) құрылымдық әлементтерінің атаулары
«Мазмүны», «Нормативтік сілтемелер», «Анықтамалар», «Белгілеулер мен
қысқартулар», «Кіріспе», «Қорытынды», «Пайдаланылған әдебиеттер тізімі»,
қүрылымдық әлементтерінің басында жазылуы тиіс.Диплом жүмысын (жобаны)
бөлімге және бөлімшелерге бөлу қажет. Әрбір бөлім және бөлімше аяқталған
ақпараттан түруы қажет.
Бөлімдердің атаулары диплом жүмысының (жобаның) тақырыбын ашып
көрсетуі, ал бөлімшелердің атаулары өзі сәйкес бөлімінің тақырыбын ашып
көрсетуі тиіс.Бөлімдер мен бөлімшелердің атаулары олардың мазмүнын нақты
және қысқаша дәріптеуі тиіс.Бөлімдер мен бөлімшелердің тақырыптарын
абзацтан кейін бас әріппен, аяғында нүкте қоймай, астын сызбай басу қажет.
Егер де атаулар екі сөйлемнен тұрса, оларды нүктемен бөледі.
Диплом жүмысының (жобаның) беттерін араб сандарымен нөмірлеу қажет.
Беттің нөмері қағаздың төменгі жағының ортасына нүктесіз қойылады.
Титул беті жалпы беттердің нөмірленуіне қосылады. Титул бетіне нөмір
қойылмайды.
Жекелеген беттерге орналастырылған иллюстрациялар және кестелер диплом
жұмысы (жобаның) беттерінің жалпы нөмерлеріне косылады.АЗ формат
парағындағы иллюстрациялар, кестелер бір бет ретінде есептелінеді.
Диплом жұмысының (жобаның) бөлімдерінің барлық құжаттың өн бойына
абзацтан кейін араб сандарымен белгіленіп нүктесіз қойылған реттік саны
болуы қажет. Бөлімшелер бөлімдер аясында нөмірленуі қажет. Бөлімшелер
нөмірі, нүктемен бөлінген бөлім мен бөлімше нөмірлерінен тұрады. Бөлім
нөмірінен кейін нүкте қойылмайды. Бөлімдер екі немесе бірнеше бөлімшеден
тұрады.
Диплом жұмысының (жобаның) әр бөлім жаңа парақтан (беттен) басталуы
қажет. Бір бөлімнің ішіндегі бөлімшелер бір-бірінен мәтіннен екі жол төмен
түсіріліп бөлінеді.Диплом жұмысының (жобаның) беттері және қосымшасы,
диплом жұмысының (жоба) құрамына кіретін барлық беттерінде нөмірлері болуы
қажет.Диплом жұмысындағы (жобада) иллюстрациялар (сызбалар, карталар,
кестелер, схемалар, диаграммалар, түсірілген суреттер) бірінші немесе
келесі беттерде екендігі ескертілген мәтіннен кейін орналасуы
керек.Иллюстрациялар компьютермен де түрлі-түсті жолмен де орындалуы
мүмкін. Барлық иллюстрацияларға сілтемелер болуы қажет.
Диплом жұмысына (жобада) орналасқан сызбалар, кестелер, диаграммалар,
схемалар, иллюстрациялар конструкторлық қү-жаттардың бірыңғай жүйесі (БЖКҚ)
мемлекеттік стандарттың талаптарына сай болуы тиіс.Қосымшадағы
иллюстрациялардан басқа иллюстрациялар араб сандарымен басынан аяғына дейін
нөмірленуі тиіс.Егер сурет біреу болса, онда ол «Сурет 1», «Сурет» сөзі
және оның аталуы жолдың ортасынан жазылуы тиіс .Иллюстрацияларды бөлімдер
шеңберінде (ішінде) нөмірлеуге болады. Мұндай жағдайда иллюстрациялар
нөмірі нүктемен бөлінген бөлімнің нөмірі мен иллюстрацияның реттік
нөмірінен тұрады. Мысалы: Сурет 1.1.Иллюстрациялардың қажет болған
жағдайда, атаулары мен қоса түсіндіретін мәліметтері болуы мүмкін сурет
астындағы мәтін. Бүл жағдайда былай жазылады: Сурет 1. Банк жүйесінің
құрылымы.
Барлық кестелерге диплом жұмысында (жобада) сілтемелер болуы қажет.
Сілтеме қоюда «кесте» деп нөмірлері көрсетіліп жазылуы қажет.
Қосымшаға шығарылған кестелерден басқа, кестелер арап сандарымен
басынан аяғына дейін нөмірленуі тиіс.
Бөлімдер ішіндегі кестелерді нөмірлеуге рұқсат беріледі. Мұндай
жағдайда кестелер нөмірі нүктемен бөлінген бөлімнің нөмірінен және кестенің
реттік нөмірінен тұрады.
Кесте жолдары және графа атаулары жекеше турде бас әріппен жазылады,
ал графаның тақырыпшалары, егер тақырыпша бір сөйлемнен тұрса, тармақша
әріптермен, немесе егер олар дербес мағынаға ие болса, бас әріппен
жазылады. Кестенің тақырыбы мен тақырыпшасынан кейін нүкте қойылмайды.
Кестелердің сол жағынан, оң және төменгі жағынан, ережедегідей,
сызықпен шектелуі тиіс. Кестелердің шрифт мөлшерін, мәтіндегіден кем алуға
рұқсат беріледі.Кестелер бойынша ескерту кестенің аяқталуын білдіретін
соңғы устінен жазылады.
Әрбір формулалар және теңдеулердің жоғары және төменгі жағынан бос,
бір жолдан кем емес орын қалдыру қажет. Егер теңдеу бір жолға симаса, онда
ол теңдеу тендік таңбаларынан кейін (=) немесе қосу белгісінен кейін (+),
алу (-), көбейту (х), бөлу (:), немесе математикалық белгілерден кейін
көшірілуі тиіс және келесі жолдардың басында таңба тағы
қайталанады.Символдар мен сандық коэффиценттердің мағыналарын түсіндіру
формулаға сәйкес келтіріліп, формулада берілген бірізділікпен жүргізілу
керек.
Диплом жүмысындағы (жобадағы) формулаларды реттік нөмірлермен нөмірлеу
барлық жұмыс шегінде дөңес жақшаға алынып, арап сандарымен оң жақ шетте бір
жолда қарастырылады.
Мәтіндегі формулалардың реттік нөміріне сілтеме жақшаға алынып жасалады.
Мысалы - (1) формулада.Бөлімше шегінде (ішіндегі) формулаларды нөмірлеуге
рұқсат беріледі. Мұндай жағдайда формула нөмірлері нүктемен бөлінген
бөлімнің нөмірлері мен формулалардың реттік нөмірінен тұрады, мысалы (3.1).
Пайдаланған дерек көздеріне сілтемелер квадратты (шаршылы) жақшаға
алынады.
Дерек көздері туралы мәлімет диплом жұмысының (жобаның) мәтініндегі
дерек көздерінің сілтемелерінің жасалу реті бойынша орналасу керек және
абзацтан кейін арап сандарымен нүктесіз нөмірленеді.Қосымшалар осы диплом
жүмысының (жобаның) жалғасы ретінде келесі парақтарына рәсімделеді.Диплом
жұмысының (жобаның) мәтінінде барлық қосымшаларға сілтеме болуы тиіс.
Қосымшалар мәтіндегі сілтемелердің ретіне қарай орналасады.Әрбір қосымша
жаңа беттен басталып «Қосымша» сөзі мен атауы беттің жоғарғы жағының
ортасында көрсетілуі тиіс.Қосымшаның аты болуы қажет, ол жеке жолға,
мәтінге симметриалы түрде бас әріппен жазылады.
Қосымшалардың диплом жұмысының (жобаның) қалған бөлімдерімен басынан
басталатын ортақ нөмірлері болуы тиіс.
Дипломдық жұмысты орындау барысында кесте, сурет, формулаларды
рәсімдеу тәртібі
Жалпы талап
Дипломдық жұмыс қатты А4 форматта қапталады. Дипломдық жұмыстың көлемі
60 беттен кем және 80 беттен аспауы тиіс. Дипломдық жұмыс компьютер мен
теріліп принтермен А4 формада ақ қағаздың бір бетіне бір интервалмен Times
New Roma14 шрифт бойынша шығарылады.Дипломдық жұмыс көлемі: оң жағы – 10мм,
жоғары – 20мм, сол жағы – 30мм, төменгі жағы – 25мм болуы тиіс. Бөлім
ішіндегі бөлімшелер өз арасында екі жолдан кейін бөлініп жазылады.
Кестені тек сөйлемнен кейін ғана орналастыру керек. Барлық кестелерге
сілтеме керек. Сілтеме жасауда кесте деп жазылып номер қойылуы керек. Егер
кесте келесі бетке жалғасатын болса алдыңғы беттегі кестенің соңы
жабылмайды. Келесі бетте жалғасқан кестенің үстінен сол жағында «2-кестенің
жалғасы» деп көрсетіледі.
Егер кестенің арасы үзілетін болса міндетті түрде бір бос көз немесе 2
интервал қашықтықта болуы тиіс.
Қолданылғын әдебиеттер тізімі араб санымен және нүктесіз белгіленеді.
Әдебиетер тізімін номірлеу азат жолдан басталмайды.
Дайын болған дипломдық жұмыстың алғашқы бетіне студенттің қолы
қойылып, ғылыми жетекшіге ұсынылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы, мазмұны, безендірілуі, талапқа сай
орындалуы ғылыми жетекшінің тексеруінен өткізіледі. Ғылыми жетекші
дипломдық жұмыстың жазылу барысында оның маңыздылығына, құндылығына және
жіберген кемшіліктеріне, жұмысты орындау барысында студенттің студунттің
еңбегін бағалау барысында пікір жазады. Егер студент жұмысты орындау
барысында күнтізбелік кесте бойынша тапсырманы уақытында орындамаса,
керекті қосымшаларды толықтырмаса, дипломдық жұмысқа жауапкершіліксіздікпен
қараса, ғылыми жетекші пікір жазғанда қателіктерді көрсетуі тиіс.
Дипломдық жұмыс орындау барысында ол талапқа сай ма әлде сай емес пе,
берілген сұрақтарға жауап бере алама жоқ па, оны ғылыми жетекшінің пікірі
арқылы белгіленеді. Егерде ғылыми жетекші студенттің жұмысына қанағаттанса,
жұмыстың алғашқы бетіне өз қолын қояды.
Егер ғылыми жетекшінің теріс пікірі болса кафедра меңгерушісі
туындаған проблемаларды шешу үшін студенттің жұмысын тексеруге жетекші
оқытушылар арасынан комиссия мүшесін құрып, қорғауға жіберуге болама жоқпа
соған шешім қабылдайды. Сонымен қатар ғылыми жетекші дипломдық жұмысқа өз
шешімін яғни пікірін жазуға міндетті.
Қорғауға жіберілген жұмыстың сырты арнайы материалмен мұқаба
жасалынып, безендіру жағынан тексеруге жіберіледі. Рицензенттердің тізімі
университет ректорының бұйрығымен бекітіледі. ҒІИ мен жоғары оқу орнының
және ұйымдар мен кәсіпорындардың мамандары рицензет бола алады. Сонымен
қатар студент өндірістік тәжірибеде болған кәсіпорынның мамандары рицензия
жаза алады.
Дипломдық жұмысты қорғау
Дипломдық жұмысты қорғауға дейін студент көрнекі пособия, баяндама дайындап
сонымен қатар рецензенттің ескертулеріне жауап әзірлейді.
Студент 7-10 минут ішінде жұмысын баяндау қажет.
Жұмысты жариялау кезінде студент назар аудару керек:актуальность
темы;жұмысты орындау барысында әдістемелік теориялық база жағдайы; тексеріс
жүргізу нәтижесі;кәсіпорында туындаған проблемаларды шешу, жұмысты дамыту
барысында атқарылатын жұмыстар жайынды анық қосымша қорытынды; Жұмысты
қорғау барысында теориялық жағдайы, нормативтік құжаттар немесе
әдебиеттерді қарастыру емес, негізгі мақсат зерттеген жұмыс барысына
толығымен тоқталу керек.
Дипломдық жұмысты жариялау кезінде көрнекілік схемалар, слайдттар,
диаграмма, кестелер жұмыстың орындалу негізінде формулалар мен қорытынды
қосымшалар студентке жеңілдік етеді. Студент дипломдық жұмысын жариялап
болғаннан кейін, МАК және қорғауға қатысып отырғандардың сұрақтарына жауап
береді.
Ғылыми жетекші мен рецензеттің пікірі тыңдалып, студент рецензенттің
ескертулеріне жауап береді.
Мемлекеттік аттестациалық комиссия мүшесі дипломдық жұмыстың қорытынды
нәтижесін талқылаудан кейін, бестік бал жүйесі бойынша шығарады.
Мемлекеттік аттестациалық комиссия отырысының қорытындысы бойынша:дипломдық
жұмысты қорғау нәтижесі қаралады;мемлекеттік емтиханды тапсру есебімен
бағалау;студентке үздік диплом және квалификациясына сай дипломды ұсынуға
шешім қабылдау; ерекше үздік студент, келешек магистратураға тапсыруға
ұсынылады.
Қолданылған әдебиеттер:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
3. Тәжірибелік сабақатар
Тәжірибелік сабақтар 1, 2. Ғылыми зерттеуді ұйымдастыру және
жоспарлау
Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
1. Ғылыми зерттеуді ұйымдастыру.
2. Ғылыми зерттеуді құру схемасы
Сабақтың мақсаты: ғылыми зерттеуді жоспарлау және ұйымдастыруды
үйрену.
Ғылым тарихи дамуда қалыптасқан және табиғат, қоғам, ойлау заңдары
жүйесінің қоғамдық тәжірибе негізінде үздіксіз дамуы.
Ғылыми пән материяның әртүрлі формадағы қозғалысы және адам санасындағы осы
формалардың бейнесі. Ғылым олардың шығу тегімен дамуына дұрыс тсініктеме
беріп, құбылыстар арасындағы байланысты ашады. Және адам білімін әлемдегі
тәжірибеде қолдану мақсатында толықтырады.
Ғылым техника өндірісте біркелкі жүйе қалыптасады.
Ғылым білімдердің жинақталған жүйесі ретінде анықталады және бірмезгілде
білімдерді алуға бағытталған ұйымдасқан жүйе.
Ғылымның жалпы жіктелуі: 3 бөлімнен тұрады:
1 Жаратылыс тану ғылымдары
2 Қоғамдық ғылымдар
3 Философия
Ғылымның басты қызметі мен мақсаты қоршаған әлемді тану болып табылады.
Ұрпақтан ұрпаққақалдыру ғылым дамуының заңдылықтары мен басты факторлары.
Ғылымның басқа басты заңдылықтары болып, жаңа ғылымдардың негізі болып
табылатын жеке салалардың байланысы.
Ғылымның дифференциациясы мен мамандандырылуында бірізділік байқалады.
Және сол уақытта олардың даумынада жағдай туады. Ғылыми техикалық прогресс
әрқашан дами бермейді, олардың баяулауы келесідей қалыптардан тұрады:
шектелу, ақпарат өте қатты тасқында берілу және ғылыми зерттеудегі
асигновацияның жеткіліксіздігі. Ғылымның дамуы мен мақсаттарға жетуі ғылыми
зерттеу жолымен яғни ғылыми әдістердің үрдістердің қорытындының әртүрлі
факторларға әсер ету көмегімен жүреді. Мақсаты, нақты объекті жан жақты
дұрыс анықтау және оның құрылымын сипаттамасын оқыту ғылымдағы өңделген
принциптер мен әдістерждің байланысын білу сонымен қатар пайдалы
қорытындылар алып, оны өндіріске енгізу болып табылады.
Ғылыми зерттеудегі тапсырмаларды орындаудың басты қызметін білудің
логикалық әдісі жатады. Ол үрдістер құбылыстардағы ойды және ұсыныстарды
өзгертуге және өзгерістердегі шешімдерді қабылдауға мүмкіндік туғызады.
Ғылыми зерттеуге берілетін басты талаптардың бірі болып қарастырылатын
құбылыс арасындағы байланыс пен тәуелділікті орнатудың мүмкіндігі табылады.
Ғылыми зерттеудің сатысы неғұрлым жоғары болса, нәтижесі де соғұрлым терең
болады. Ғылыми зерттеу тақырыптарына келесідей талап қатарлары беріледі.
Акуалдылығы, экономикалық тиімділігі мен маңызы, енгізудің шындығы,
тұрақтылығы мен болашағы.
Ғылыми зерттеудің жоспарының формасы: жеке жоспар- тізімі, мазмұны
және жұмыстың орындалу көлемі, осы көрсетілген жұмыстардың барлығының
орындалу уақыты.
Жұмыс жоспары-кешендердегі шаралартізімі қабылданған болжамдардың
дамуы мен тесерілуі жөніндегі. Ол өз кезегінде сұрақ тарихын, зерттелетін
тақырыптың теориялық және тәжірибелік мағынасын қарастырады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Ғылыми зерттеуді дұрыс ұйымдастыру?
2. Тәжірибені қоюда қандай талаптарды орындау қажет?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
Тәжірибелік саба 3, 4. Тәжірибені қою әдісін құру
Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
1. Зерттеу әдісі.
2. Тәжірибені қою әдісі.
3. Бақылау топтары және кешенді тәжірибелер
Сабақ мақсаты:Тәжірибені қою әдісін үйрену .
Өсімдіктерге тәжірибелік жұмыстарды сәтті өткізу бірінші кезекте
тәжірибені өткізу әдісін дұрыс таңдауға байланысты. Агрономиялық
тәжірибелердің негізінде салыстыру әдісі қолданылады, ол ірі қара мал
шаруашылығына және топтар арасындағы барлық факторлардың тепе теңдігіне
негізделген.
Тәжірибелік жұмысты ұйымдастыруда тәжірибе нұсқаларының біреуі бақылау,
ал екіншісі – тәжірибелік болып қабылданады.
Қазіргі уақытта өсімдіктерге тәжірибе жұмысын жүргізгенде қорытындылаған
ғылыми сызбанұсқалар мен ғылыми – шаруашылық тәжірибелерді қолданады,
яғни ол топ аналогтары мен топ – периоды (кезең) принципіне негізделген.
Топ аналогтарының принципі 2 әдіспен : ерекшеленген және интегралды
топтан тұрады.
өз кезегінде ерекшеленген топ : бір жұмыртқадағы егіздер, жұп
аналогтар, балансталған топ, шағын тобын әдістеріне, ал интегралды топ:
екі және көп факторлы кешенді әдстерге блінеді.
Жануарлар үшін тәжірибені өткізудің сызбанұсқасын таңдау тәжірибенің
қойған мақсатына және мал санына және зерттеушінің шешіміне байланысты.
Тәжірибені өткізер алдында, мал тобын дұрыс қалыптастыру қажет, өйткені
олар жынысы, жасы және тірі салмағы, физиологиялық жағдайы бойынша аналогты
болу қажет. Тәжірибеде малдардың өсуі мен генетикасының сұрақтарын оқыту
мен байланысты шығу тегін білу қажет.
Бір жұмыртқадағы егіздер әдісі неғұрлым дәлірек болады, оған бірдей тұқым
қуалаушылықтағы малдарды пайдаланады. Ол тәжірибені әр топтан аз мөлшердегі
(3-4 бас) мал басына жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл әдіс көбінесе ірі
қара, қой және ешкі малдарына тәжірибе жүргізгенде пайдаланылады.Бір
жұмыртқадағы егіздердің әдісінің артықшылығы бақылау және тәжірибелік
топтарда жынысы шыңу тегі, салмағы бірдей малдар жұбы болады. Зерттеу
жұмысында бұл әдісті қолдану зерттеушіге мал реакциясына байланысты топтар
арасындағы біркелкілік бойынша фактоларды үйренуге мүмкіндік береді.
Ал бұл әдістің кемшілігі, практикалық жағдайда бір жұмыртұада тараған
бірдей жастағы және жыныстағы егіздер тобын таңдау қиынға соғады. Сонымен
қатар бір жұмыртқадағы егіздер әдісін қолданғанда тек, 2 топ малдарды
қалптастырып, тәжірибеден бір факторды ғана үйрене алады. Егер екі топтың
біреуіне белгілі бір себептермен малды шығарса, онда орынына міндетті түрде
соған деңгейлес малды басқа топтан әкеліп қосуы керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Зерттеу әдісіне анықтама беріңіз.
2. Тәжірибені қою әдісін атаңыз?
3. Қандай тәжірибені қою әдістерін білесіз?
4. Пар- аналог әдісі дегеніміз не?
Ұсынылған әдебиет:
1 Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
Тәжірибелік сабақ 5, 6. Абсолютті, салыстырмалы және орташа тәуліктік
өскіндер
Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
Сабақ мақсаты:тәжірибе нәтижесін жалпылайтын және жүйелейтін техниканы
меңгеру .
Тәжірибе мәліметтерін жалпылау ең маңызды кезең боолып саналады. Жұмыс
кезінде және тәжірибе аяқталған кезде бақылауды біріктіреді. Әрбір
тәжірибенің қорытындысын оны жүргізген кезден бастап өңделеді. Қорытынды
жасағанда барлық материалдар қолданылады: өлшеу нәтижесі, малдарды өлшеу,
суреттері, үлгілері және т.б Тәжірибе мәліметтерін кесте және график арқылы
көрсеткен дұрыс. Салыстырмалы өскін дегеніміз- 2 малдың таза салмағының
айырмашылығы. Орташа тәуліктік өскін мына формула бойынша анықталады :
D = W1 – W0
t
Салыстырмалы өскін С. Броди формуласы бойынша анықталады:
К= W1 – W0 х 100, где
(W1 + W0)
2
D – таза массаның орташа тәуліктік өскіні (г);
K – таза массаның салыстырмалы өскіні (%);
W0 – малдың бастапқы массасы (кг);
W1 – малдың соңғы кезеңіндегі таза салмағы (кг);
t – өлшеу арасындағы уақыт (тәулік).
Бақылау сұрақтары:
1. Абсолютті өскінге сипаттама беріңіз
2. Салыстырмалы өскінге сипаттама беріңіз.
3. Орташа тәуліктік өскінге сипаттама беріңіз.
Ұсынылатын әдебиет:
1 Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2 Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос»,
1976, 302 с.
Тәжірибелік сабақ 7, 8. Тәжірибе нәтижелерінің экономикалық
тиімділігінің есебі.
Тәжірибелік сабақ мазмұны:
1. Экономикалық бағаның негізгі көрсеткіштері
Сабақ мақсаты - тәжірибе нәтижелерінің экономикалық тиімділігінің
есебінің әдісін меңгеру.
Ғылыми зерттеу нәтижесін бақылаудың негізгі экономикалық
көрсеткіштеріне: 1. өнімді өндіру өсімі; 2. оның сапасын жақсарту; 3.
алынған жылдық экономикалық тиімділік жатады.
Аяқталған ғылыми жұмысты өндіріске енгізу үшін экономикалық
бағалауға: 1. Өнімділікті жоғарылату 2.Өнімді өндіру өсімі 3.Өнім сапасын
жақсарту 4. Бір бас немесе бірлік өнімге кеткен шығынды төмендету 5.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету 6. Жалпы жылдық экономикалық тиімділік
қажет.
Өзіндік құн - бұл бір өнімге кеткен шығынның ақшалай көлемі. Жылдық
экономикалық тиімділік (тенге)- барлық өндірістік шығындарды есептегендегі
жиынтық пайда. Рентабелділік – барлық кеткен шығынның таза пайдаға пайыздық
қатынасы.
Бақылау сұрақтары:
1. Өзіндік баға дегеніміз не?
2. Еңбек өнімділігі дегеніміз не?
3. Жылдық экономикалық тиімділік дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985,67 с.
Тәжірибелік сабақ 9, 10 Тәжірибе нәтижесін биометриялық өңдеу
Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
1. Биометриялық өңдеуді ұйымдастыру
Сабақ мақсаты: Вариационды статистика тәжірибиесінің нәтижесін
биометриялық өңдеу техникасын меңгеру
Ғылыми зерттеу жұмысы аяқталғаннан кейін алынған эксперименталды
материалдар вариациалық статистика тәсілімен өңделеді. Вариациалық
статистика дегеніміз- сандық мәндердің өзгергіштігі. Биометриялық өңдеу
көмегімен әр түрлі статистикалық көлемдердің ауытқу шамаларына көз
жеткізуге болады.
Биометриялық өңдеу кезінде әртүрлі формулалар қолданылады. Ондағы
әріптік белгіленулер.
n- барлық бақылаулар саны
M- вариациалық қатардың орташа арифметикасы
δ- орташа квадраттық ауытқу
Cv-өзгергіштік коэффициенті
m-қателік
td- дұрыстық айырмашылығы
Есептеу формулалары:
M =∑V/ n ; C = ∑V² -(∑V)²/n ; δ = √ С/ n-1;
mM = δ / √ n-1; Cv = δ / M *100; td = M2 - M 1 / √ m²2
+ m²1 .
Бақылау сұрақтары:
1. Биометриялық өңдеуге түсінік.
2. Мәліметтерге биометриялық өңдеу жаса
Ұсынылатын әдебиет:
1. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике
сельскохозяйственных животных, М., «Колос», 1970, 422 с.
Тәжірибелік сабақ11, 12. Тәжірибе нәтижелерінен ғылыми мақала
даярлау.
Тәжірибелік сабақ мазмұны:
1. Ғылыми мақала құрылымы
Сабақ мақсаты – студент өзі жасаған ғылыми тәжірибесінің
нәтижелерінен ғылыми мақала даярлап үйрену.
Жазылған ғылыми мақалада мынадай мәселелер рет- ретімен,
көрсетіліп белгілі бір тәртіп сақталуы тиіс:
1.Мақаланың аты;
2.Авторлары;
3.Кіріспе;
4. Зерттеу және зерттеу әдістемесі;
5. Зерттеу нәтижесі және оны талдау;
6. Қорытындылар мен ұсыныстар;
7. Қолданылған әдебиет тізімі
Мақаланың аты « әрі қысқа, әрі нұсқа» дегендей және мақаланың
мазмұнын дәл көрсетілуі керек. Кіріспе бөлімінде зерттелетін мәселенің
мән-маңызын , зерттелу деңгейін, және жарияланған ғылыми мақалардың
бағасын ашып жазуы қажет. Әрі қарай өз тәжірибесінің мақсат- міндеттері
жазылады.
Келесі бөлімінде тәжірибедегі зерттеу (малдың қысқа
сипаттамасы, шаруашылық, уақыт) оны зерттеу әдістемесі көрсетіледі.
Бұдан кейінгі 2 бөлім –негізгі бөлім болып есептеледі. Мұнда
автор өзі жүргізген зерттеуден алынған нәтижелерді көрсетіп, оларға
талдау жасайды.
Қорытындылар мен ұсыныстар тек автордың өз зерттеулерінен
ғана шығуы керек және дәлелдемелердің статистикалық көрсеткіштерінің
сенімділігі жеткілікті дәрежеде жоғары болуы қажет. Бұлар да түсінікті,
«әрі қысқа, әрі нұсқа» болуы шарт.
Әр мақала қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталуы тиіс.
Мақала басынан аяғына дейін біртұтас дүние болуы керек. Автор
ойын анық жеткізуі және сөйлемдерді қайталамауы тиіс. Басқа авторлардың
зерттеулерін , еңбектерін, әдістемелерін талдауға немесе басқа бөлімдеріне
қосса, міндетті түрде оған сілтеме жасауы және ол еңбектер әдебиеттер
тізімінде болуы қажет. Әдебиеттер тізімінде мақалада сілтеме жасалмаған
еңбектерді, оқулықтарды, энциклопедияларды, сөздіктерді, ғылыми-көпшілік
және күнделікті бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтерін кіргізудің
қажеті жоқ, ал автор , қажет деп тапса, оны мақаланың мәтінінде көрсетіп
кетуге болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Студент өзі жасаған тәжірибе бойынша мақала жазып үйренуі
тиіс.
Ұсынылатын әдебиет:
1. Джаманов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы
студентов.А.,1989,190с.
Тәжірибелік сабақ 13, 14. Әдістеме
Тәжірибелік сабақ мазмұны:
1. Методология ғылым ретінде
Сабақтың мақсаты: методология принциптерін меңгеру.
«Әдістеме» – тәжірибелік қызметтің және теорияның құрылуының ,ұйым
тәсілдерінің және принциптерінің жүйесі.
«Әдістеме педагогикасы –ол педагогикалық білімді оқу және оны алу
процессі, яғни педагогикалық таным. Оған кіреді:
1) педагогикалық білімнің функциялары және құрылымы, сонымен қатар
педагогикалық келелі мәселелер;
2) фундаментальді, жалпы ғылыми және педагогикалық ережелер (теориялар,
концепциялар, гипотезалар);
3) педагогикалық таным әдістерін оқу .
Әдістеме 4 кезеңге бөлінеді:
– философиялық;
– жалпы ғылыми;
– нақты-ғылыми;
– технологиялық (нақты әдістемелер және зерттеу ттехникасы).
Бақылау сұрақтары:
1. Методология ғылым ретінде қарастыру?
2. методологияның даму тарихы.
3. Методология қандай этаптардан тұрады?
Ұсынылған әдебиет:
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991, 110 с.
2. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985,67 с.
Тәжірибелік сабақ 15, 16. Статистикалық методология.
Дәріс сабақтарының мазмұны:
1. Статистика және оның методологиясы.
2. Статистикалық мәліметтерді өңдеу.
Цель практического (семинарского) занятия: статистика және оның
методологиясымен танысу, статистикалық көрсеткіштерді өңдеуді жүргізуге
үйрену
Статистика -латын сөзі (states)
Біріншірет үкімет құрылымында қолдалынған 1749 жылы неміс ғалымы .Г
Аханвальмен кейінен кітап жазған .
Қазір 3мағынада қолдалынады
1.Адамдардын нақты мір саласында,мәліметерді жинау ,өңдеу, және сұрыптау
,әлеуметтік экономикалық дамуына сипаттама беру.
2.Нұсқау мен әдістемелерді теория жүзінде негіздеп практика жүзінде
қолдану.
3.Статистикаларды мәлметтерді өнеркәсп, ұйымдар, экономика саласында есеп
беруге қолдалынады.
Статистикалық ерекшелігі – мәліметтер сандық формада ,статистердің сөзмен
цифрлар тілі .
Статистердің мақсаты цифрлар арқылы мәліметтерд сараптау және өндеу.
Мәлеметтердің пайда болуына байланысты статистика өмірге қажет бола
бастады , яғни жердің көлемі ,халықтың саны ,оның құрал жабдықтарымен
қамтамасыз етілуін есепке алу үшін .т.б.
Статистика ғылым ретінде 17 ғасырдың орта шенінде 2 бағыт бойынша дамыды.
1.Жазбаша неміс ғалымдары.Конринг, Ахянвель
2.Матиматикалық. В.Ангмен, У.Петти ,Ф .Гальтман ,Р.Фишнр.
1-ші кітап К.Ф.Герман Статистиканың жалпы теориясы. 1809 жылы.
Бақылау сұрақтары:
1. Алынған мәліметтерге статистикалық сараптама жүргіз.
Ұсынылған әдебиет:
1. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985,67 с.
Тәжірибелік сабақ 17, 18. Статистикалық мәліметтердің графикалық
сипаттау.
Тәжірибе сабақтарының мазмұны:
1. Мәліметтердің графикалық сипаттау.
Сабақтың мақсаты: Статистикалық мәліметтердің графикалық көрінісін
зерттеу.
Сабақтың қысқаша мазмұны: Графика статистикалық мәліметтердің анализі мен
өрнегі үшін маңызды құрал, өйткені көрнекілік көрініс ақпаратты қабылдауды,
жоспарды орындау дәрежесін көруді жеңілдетеді. Қазіргі кезде комьютерлік
графиканың қолданбалы бағдарламасының пакеттері дайындалған, ол графиканың
тәжірибелік қолдануда зерттеушінің міндетін жеңілдетеді. Статистикада
графиктік әдіс төмендегі келтірілген мәселелерді шешу үшін қолданылады:
1.статистикалық көрсеткіштерді салыстыру;
2. зерттелетін жиынтықтың құрамы мен құрылымын сипаттау;
3. уақыт мерзіміне сәйкес құбылыстағы болған өзгерістердің өсіңкілігін
бақылау;
4.құбылыстардың өзара байланыстылығын білу;
5.кеңістіктегі орналасуын және таратпалық дәрежесін анықтау үшін;
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарына сай және кеңістіктік бағытына
байланысты графикалық әдіс диограмма және картодиаграмма түрінде
қолданылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Статистиканың графикалық көрінісінің түрлерін ата
Ұсынылған әдебиет:
1. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985,67 с.
Тәжірибелік сабақ 19, 20. Алынған эмпирикалық фактілердің сараптамасы,
оларды жалпылау және интерпретация.
Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
1. Эмпирикалық факт нәтижелерінің сараптамасы
2. Этапы анализа интерпретации результатов исследования.
3. Қорытынды
Цель занятия: алынған эмпирикалық фактілердің сараптамасы, оларды
жалпылау және интерпретация үйрену.
Алынған эмпирикалық фактілердің сараптамасы, оларды жалпылау және
интерпретация ең маңызды және өте қиын соңғы зерттеу кезеңі. Зерттеу
жүргізу уақытында психологпен алынған барлық эмпирикалық мәліметтер
сараптамаға жүгінеді: сөйлесу мәліметтері, бақылау және барлық тәжірибе
үлгісінің орындалған нәтижесі.
Экспериментальді мәліметтер интерпретациясында ескеру керек:
1) тәжірибеге қатынасын;
2) экспериментатор және обьектінің арасындағы ерекшелік;
3) обьектінің тәжірибе инструкцияларына қатынасының мінездемесі;
4) әрбір бөлек экспериментальді үлгілерді жүргізу ерекшеліктері;
5) жасалған қателіктерге қатыснасы;
Бақылау сұрақтары:
1.Алынған эмпирикалық фактілердің сараптамасы, оларды жалпылау және
интерпретация өз сөзімен түсіндіру
Ұсынылған әдебиет:
1.Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985,67 с.
Тәжірибелік сабақ . Рефератты дайындау және әзірлеу
Тәжірибеліу сабақ мазмұны:
1. Рефераттың жазылу ережесі
Сабақ мақсаты: рефератты безендіру және жазылу техникасын меңгеру
Реферат (от лат. refero - «баяндаймын») - ғылыми проблемалар (жағдай) мен
ғылыми конференциялардың қорытындысы жөніндегі мәліметтер мен қандай да бір
кітаптардың қысқаша түріндегі жазбаша немесе ауызша мазмұны.
ЖОО рефератының көлемі 20 беттен тұрады.
Рефератты жазу үшін:
Тақырыпты таңдау. Ол қызықты және өзекті болуы қажет
Ең бірінші осы тақырып бойынша әдебиет іздейміз және қазіргі заманғы
әдебиеттерді қолдануға тырысамыз.
Рефераттың негізгі бөлімінің жоспарын сызып қоямыз.
Негізгі бөлімін жазғаннан кейін кіріспені жазамыз, өйткені рефераттың
міндеттері сәл өзгеруі мүмкін және кіріспені өзгертуге тура келеді.Алғашқы
жазылғанды оқытушыға көрсетеміз.
Аяқталған жұмысты шығарып, қысқаша баяндама жасаймыз (5-7 мин), ол
рефератты қорғау кезінде қажет
2. Реферат құрылымы.
КІРІСПЕ. Тақырыпты таңдауды негіздеу, оның өзектілігі.жұмыстың мақсаты
мен міндеттері Қолданылған әдебиетке қысқаша шолу жасау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ . тақырыпты ашу, әрбір бөлімінң соңында қорытында жасау
Қорытынды. Келелі мәселені шешуде өзінің көзқарасы
Рефератты безендіру.
Сыртқы парақ оқу орнының стандарттары бойынша жасалады, келесі
мәліметтерді құрайды:
ЖОО атауы
Факультет және кафедра атауы
Реферат атауы
Орындаушының фамилиясы и тобы
Тексерушінің фамилиясы және ғылыми дәрежесі
Сыртқы парақ бірінші болып саналады, бірақ бетке номер қойылмайды.
МАЗМҰНЫ – беттің номерленген белгілерінің мазмұны.
Мазмұны бірінші бет болып саналады
Жұмыс мәтіні (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды).
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ – толық бибилиографиялық мәліметтері көрсетілген
тізім.
Бақылау сұрақтары:
1.Реферат қандай бөлімдерден тұрады ?
Тәжірибелік сабақ 23, 24. Есепті дайындау және әзірлеу
Тәжірибелік сабақтың мазмұны:
1. Есепті дайындау ережесі.
2. Есепті безендіру
Сабақ мақсаты: есепті дайндау және жазылу техникасын меңгеру.
Тәжірибе бойынша есеп – бұл тәжірибелік жұмыс, студенттің теориялық
және тәжірибелік білімін өздік іздену арқылы ұштастырып, есеп беруі. Есеп
ереже бойынша оқу курсы аяқталғанда жазылады. Тәжірибе есебі: оқу
тәжірибесі, өндірістік тәжірибе және диплом алды тәжірибесінен өту кезінде
жазылады. Тәжірибеден өтуді оқу бағдарламасына сай жүргізеді және оған
жауапты бір оқытушы тағайындалады. Оқу тәжірибесі 1,2 курста теориялық
білімін жетілдіру мақсатында оқу корпусында жүргізіледі, ал, өндірістік
және диплом алды тәжірибесі 3,4 курста арнайы мекмелерде, өндіріс
орындарында оқу орынымен шарт жасасу арқылы өткізіледі. Тәжірибе оқу
бағдарламасының графигінде көрсетілген мерзімге сай өткізіледі.
Тәжірибеден өту есебінің мақсаты: белгілі бір бағытта, өзі көздеген
мақсатқа орай мәліметтер жинақтау мен оны өңдеу болып табылады. Бұл
жинақталған мәліметтер дипломдық жұмыс жазуда қолданылады.
Міндеті:
•тәжірибе бағдарламасы бойынша мамандық бойынша кафедрадан тапсырма алу
керек. Ол бойынша күнделік толтырылып, есеп жазылады.
• тәжірибеден өту орыны бойынша барлық мәліметтермен, жұмыс әдістемесімен,
толтырылатын құжаттарымен танысу, ұйымдастыру іс-шараларын жүргізе білу,
алдына қойылған міндетті өздігінен шеше білу;
• бітіру жұмысына арналған материалдарды жинақтап, жүйелеу;
• тәжірибеден өту күнделігін берілген формада толтыру (күделікте
жетекшінің қолы, тәжірибе өткен мекеменің мөрі болуы шарт);
• берілген талап бойынша есеп жазу;
• тәжірибе өткен мекеменің студентке берген пікірін алу (оған басшының
қолы қойылып, мөрі басылуы қажет)
• өткен тәжірибе бойынша есепті өткізу (күнделік, пікір бірге өткізіледі).
Есепті әзірлеу ЖОО методикалық нұсқаулығына сай жазылады. 1.Титул беті
2.мазмұны 3.Кіріспе 4.Негігі бөлім (2-3 бөлімнен тұрады, 1-бөлімде зерттеу
жүргізілген орынның сипаттамасы, негізгі айналысатын саласы жазылады; 2-
бөлімде жекелеме қызметтеріне тоқталады, өзі тәжірибе жасаған негізгі
әдістерін жазады; 3-бөлімде зерттелген мәліметтерін қорытындылайды, кесте,
диаграмма түрінде көрсетеді) 5. Қорытынды барлық жасалған жұмыс
қорытындыланады. 6.пайдаланған әдебиеттер тізімі (мемл.стандарттар, енгізу
актілері, сол жерде жасалған жұмыс авторефераттары және кітаптар, ғылыми
мақалалар) жазылады.
Жазылған есеп бойынша студент есебін қорғап, бағаланады. Тәжірибе
есебін қорғау кафедраның арнайы құрылған комиссиясы алдында тәжірибеден өту
мерзімі аяқталған уақыттан кейін бір апта ішінде қорғалады. Өндірістік
тәжірибе бағасы дипломға қойылады. Егер өте жақсы оқитын студент өндірістік
тәжірибеден төмен баға алған жағдайда қызыл дипломға ұсынылмайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Есеп қандай бөлімдерден тұрады?
2. Алынған зерттеу нәтижесі бойынша есеп құру.
Тәжірибелік сабақ 29. Дипломдық жұмысты дайындау және әзірлеу
Тәжірибелік сабақ мазмұны:
1. Дипломдық жұмыс түсінігі, мақсаты және міндеттері
1. Дипломдық жұмысты орындау.
2. Дипломдық жұмыстың құрылымы және талаптары
Дипломдық жұмыс – маманды дайындап шығарудың ең соңғы кезеңінде
орындалатын ғылыми – ізденіс жұмысы. Дипломдық жұмысты жазу студент білім
алып жатқан мамандықтың кез – келген саласы бойынша алынады. Ол бойынша
студентке өзін қызықтыратын тақырып бойынша сол саладағы ғылыми жетекшіні
бекітеді. Тақырыпты таңдау бастапқыда нақты болмаса да, сол зерттейтін
саладан ауытқымауы керек. Тек, кафедра меңгерушісі қолын қойып, ЖОО
ректорының бұйрығы шыққаннан кейін ғана оны өзгертуге болмайды. Ескеретін
жағдай тақырып бекітілмей, оны мұқият тексеру қажет, өйткені бұйрықта
қатемен кетсе, жұмысты қорғау кезінде титул бетіне дәл солай жазу талап
етіледі.
Диплом жазу талаптары: 1.Титул беті (тақырыбы, автор, ғылыми
жетекшісі) 2. Мазмұны 3.Кіріспе 4.Әдебиетке шолу 5.Өзіндік зерттеу
5.1.Зерттеу әдістемесі 5.2.Зерттеу нәтижесі (5.2.1; 5.2.2; 5.2.3 және
т.с.)
6. Зерттеу нәтижесінің экономикалық тиімділігі; 7.Еңбекті қорғау және
техника қауіпсіздігі; 8.Қорытынды мен ұсыныстар; 9.Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі; 10.Қосымшалар.
Дипломдық жұмыстың көлемі 60 беттен кем болмауы керек.
Дипломдық жұмыс жоспары ғылыми жетекшімен келісіліп берілген
міндеттерге орай, жүргізілген жұмыс нәтижесінен жинақталған мәліметтер
бойынша жасалады.
Кіріспеде диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі мен жаңалығы,
міндеттері мен мақсаты, тақырып бойынша отандық және шет елдік әдебиет
анализдері жазылады.
Әдебиетке шолу бөлімінде осы тақырыпқа қатысты жүргізілген әдебиет
көздері келтіріледі.
Негізгі бөлім өзіндік зерттеулердің әдістемесі, нәтижелері жазылады.
Ол бірнеше бөлімшелерге бөлінуі мүмкін.
Жүргізілеген жұмыс нәтижесі бойынша экономикалық тиімділігі
есептеледі.
Қорытындылар мен ұсыныстар бөліміне зерттеу нәтижелері бойынша
жасалған әрбір бөлімшеге қорытынды жазылады, зерттеу нәтижелері бойынша
болашақта оны қолдануға 1, 2 ұсыныс жазылады.
Әдебиеттер тізімі әдебиетке шолу бөлімінде келтірілген әдебиеттер
бойынша рет-ретімен жазылады. Ол 30-100 әдебиет көзінен тұруы керек.
Қосымшаларға дипломдық жұмыс ішіне кірмеген, бірақ қатысы бар
кестелер, диаграммалар, фотосуреттер кіреді.
Бақылау сұрақтары:
1.Дипломдық жұмысты орындау ережесі туралы , сіздің пікіріңіз .
2. Ереженің қандай пунктері ең маңызды деп санайсыз?
Ұсынылған әдебиет:
1. Джалилов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы
студентов.А.,1989,190с.
2. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985,67 с.
3.Бегімбеков Қ.Н.,Нұрғазы Қ.Ш Ғылыми зерттеу әдістемесі Алматы 2006ж
4 Студенттің өзіндік жұмысы
4.1 Студенттің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың методикалық ұсыныстар.
Жұмысқа кіріспес бұрын, жұмыстың мақсатын және оның мәнін, не істеу
керектігін мұқият оқу, оны безендіру, ұсынылған әдебиет бойынша теориялық
материалын оқу. Тапсырмаларды орындау, жұмыстың барысын сипаттау және
сәйкесінше қорытынды жасау.Жұмыстың соңында бақылау сұрақтарына жауап беру.
Тәжірибелік сабақтар студенттің жұмыс дәптерінде жазылады:
-кіріспе (жұмыс мақсаты, жабдықтар және материалдар, зерттелетін
обьекьтілер);
-жұмыс барысы;
-қорытынды (мәліметтер);
-бақылау сұрақтарына және тапсырмаларына жауаптар және қорытынды
Бағалауда ойы, ақпараттылығы ескеріледі.
Студенттер СӨЖ орындауда берілген пән бойынша кітапханаға
барып,әдебиетпен жұмыс істеу қажет. Студенттің өзіндік жұмысының
қорытындысы жазбаша тапсырылады және сабақтарда талқылануы мүмкін..
Студенттердің СӨЖ –дерін бағалау сабақ барысында бақылау сұрақтарға
жауаптары толық және барлық өздік жұмыстардың бары ескеріледі.
4.2 Реферат тақырыптарының тізімі немесе студенттердің білімін бақылау
сұрақтары
|№ |Тақырыптар |
| |аудиториялық |№ |Аудиториядан тыс |
|1,2 |Ғылым туралы жалпы түсінік |1 |Экспериментальді зерттеу |
| | | |ерекшеліктері |
|3 |Ғылым дамуы |2,3 |Бақылау нәтижелерін сипаттау |
|3 |Экспериментті қою |4 |Тәжірибені қоюда методиканы |
| | | |таңдау |
|4,5 |Бақылауды өткізу методикасы |5 |Тәжірибе өткізу схемасы |
|6,7 |Әдіс және әдістеме |6,7 |Тәжірибе нәтижелерін |
| | | |биометриялық өңдеу |
|8 |Рефератты дайындау және |8 |Дәлділігі |
| |әзірлеу | | |
|9 |Дипломдық жұмысты дайындау |9,10 |Эксперменттің методологиялық |
| |және әзірлеу | |принциптері |
|10,11 |Тәжірибе нәтижесінің |11 |Индекс туралы түсінік және |
| |экономикалық тиімділігі | |сараптаманың индекстік |
| | | |тәсілінің мәні |
|12,13 |Статистика туралы жалпы |12,13 |Ғылыми жұмыстың сараптамасы |
| |түсінік | | |
|14,15 |Статистикалық көрсеткіштерді |14 |Есепті құру құрылымы |
| |өңдеу әдістері | | |
| | |15 |Әдебиеттің сараптамасы |
Курс бойынша бақылау сұрақтары:
1. Тәжірибе ісінің қысқаша тарихы.
2. Ғылыми ұйымдарды міндеттері мен құрылымы.
3. Зоотехникалық зерттеудегі терминдер және негізгі түсініктері.
4. Ғылми зерттеу түсінігі және оның кезеңдері.
5. Ғылыми зерттеу түрлері және дәрежесі.
6. Зоотехникалық зерттеулерде жалпы ғылыми әдістерді қолдану.
7. Зоотехникалық зерттеу әдістерінің негізгі классификациясы.
8. вегетационды және зертханалық зерттеу әдістері және жүргізу
ерекшеліктері.
9. Тәжірибеге қойылатын негізгі талаптар: типтілік,бір айырмашылық
принциптері, қайта өндіргіштік және қателерді төмендету тәжірибе
нақтылығын жоғарылату
10. Ғылыми –зерттеу өндірістерінде және ұйымдарда жүргізілетін тәжірибе
мінездемесі
11. Рендомизация әдістерінде тәжірибе нұсқаларын орналастыру
ерекшеліктері.
12. Тәжірибеде стандарттарды орналастыру ерекшеліктері.
13. Тақырыпты таңдау, мақсатын анықтау, міндеттері және зерттеу обьектісі.
14. Жұмыс гипотезасын қою және оқылатын сұрақтың қазіргі жағдайына
сараптама жасау.
15. Сұрақтың өзектілігі, жаңалығы және сұрақтың тәжірибелік мәні.
16. Тәжірибе бойынша құжаттар: бірінші және негізгі.
17. Ғылыми есепке қойылатын талаптар.
18. Бақылаудың негізгі талаптары және тәжірибе есебі және жалпы жоспарлау
принциптері.
19. Ғылыми эксперимент. Мал шаруашылығындағы ғылыми зерттеу түрлері.
20. Зоотехнияда ғылыми зерттеу тәсілдері мен әдістері.
21. тәжірибеге қойылатын негізгі методикалық талаптар.
22. Нұсқа, тәжірибе схемасы. Тәжірибе қатесіне нұсқа санының әсері және
тәжірибе дәлдігі.
23. Тәжірибеде стандарттық әдістерді орналастыру нұсқасы. Олардың
жетістіктері және басқа әдістермен салыстырғандағы жетіспеушіліктері
24. Тәжірибеде жүйелеу нұсқасын орналастыру. Жүйелеу нұсқасын орналастыру
кемшіліктері
25. Рендомизация техникасы.
26. Тәжірибе қатесі туралы түсінік. Қате түрлері, пайда болу себептері
және алдын-алу шаралары.
27. Тәжірибені жоспарлаудың негізгі кезеңдері.Ғылымның дамуында жұмыс
гипотезасының ролі және оны тексеру тәсілдері
28. Сапа және сан нұсқасымен бірфакторлы тәжірибені жоспарлау
29. Көпфакторлы тәжірибе.толық факториальді тәжірибе.
30. Тәжірибенің көп факторларын жоспарлау.
31. Тәжірибе ісінде математикалық статистика міндеттері және мәні.
32. Зоотехния зерттеулерінде таңдалған әдіс. Бас және іріктеме жиынтығы
33. Таңдау түрлері және оларға қойылатын талаптар.
34. Эмпирикалық және теориялық бөлу. Бөлу заңдылықтары.
35. Ықтималдық деңгейлері туралы ұғым, мәні және сенімді деңгейлер.
36. Тәжірибе қатесі туралы түсінік.
37. Тәжірибедегі статистикалық мінездеме.
38. нолдік гипотеза түсінігі. Параметрлерді орналастырудың нақты және
интервалді бағасы.
39. Тәжірибенің бірінші өңдеу нәтижесі .Ковариационды сараптаманың мәні.
40. Негізгі тәжірибенің ақиқаттығы және маңыздылық арасындағы түсінік
айырмашылығы.
41. Егісітік тәжірибенің есебі және құжаттары.
4.3 Список учебно – методических пособий, методических указаний, книг и т.д
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991
2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976
3. Джалилов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы студентов.А.,1989
4. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных
животных, М., «Колос», 1970
5. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985
6. Бегимбаев К. Н., Нургазы К. Ш. Методика научных исследований, А. 2006.
Курс бойынша бақылау сұрақтары:
4.3 Список учебно – методических пособий, методических указаний, книг и т.д
1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО
«Агропромиздат», 1991
2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976
3. Джалилов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы студентов.А.,1989
4. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных
животных, М., «Колос», 1970
5. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в
сельскохозяйственных вузах, М., 1985
6. Бегимбаев К. Н., Нургазы К. Ш. Методика научных исследований, А. 2006.
№ 6 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Танаптық тәжірибеден алынған өнім
мәліметтерін алғашқы өңдеу»
Сабақтың мақсаты – Танаптық тәжірибеден алынған өнім мәлімет- терін
алғашқы өңдеуді және өнім кестесін құруды үйрету Сабаққа арналған
материалдар мен оқу нұсқаулары:
79
1.Үлгілер: Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1.
Түрлі түсті слайдтар.
Танаптық тәжірибеден алынған мәліметтерге агрономиялық баға беріп,
әдестемені және танаптық тәжірибені жүргізу ережесін талдап, барлық
жазылған жазуларды (күнделік, журнал, түсіп қалған сандарды орына
келтірген соң) тексергеннен соң, эксперименттердегі деректерді өңдеуге
кіріседі: 1. Мөлдектегі өнімді гектарынан центермен алынған өнімге
айландыру. 2. Өнімді стандатты ығалдылыққа келтіру. 3. Дақыл дәнінің
тазалығын 100% тазалыққа айландырып, орташа өнім мен қосымша өнімді
есептеу. Бұл өңдеу кезеңі өнім кестесін жасаумен аяқталады (1-кесте).
Өнім кестесін жасау. Қойылған кез-келген тәжірибеде алғашқы өңдеуді
мөлдектегі өнімді 1 га цетнермен алынған өнімге айналдырудан бастайды.
Бұл есептеуге мынандай деректер қажет: мөлдектің есеп жүргізілген
көлемі және одан жиналған өнім. Өнімді стандартты ылғалдылыққа және
таза дәнге аудару да алғашқы өңдеуге жатады. Алынған өнімді алғашқы
өңдеуге кірісейік. Өнім кестесіне мөлдектердегі өнімдерді түсіру
керек. Өнім кестесін жасағанда сандар үш таңбалы болу керек екенін
ескеру керек.
1-кесте. Өнімді алғашқы өңдеу кестесі
Тәжіри бе танап- тары
Қайта- лаудағы өнім, ц/га
Ылғал- дылғы, %
14% ыл- ғалды- лыққа аудару коэфф.
Ылғал- дылығы 14% өнім, ц/га Дәннің таза- лығы 100%
14% ылғал- дылық,100% тазал. лықта, ц/га
Орташа өнім, ц/га
Бақылау нұсқадан айырма- шылығы
а б в г д=б·г е ж=е · д/100 З=∑ж/4 ц/га % А( St) 4,0 4,2 4,3 4,0 20,1
20,3 20,6 20,3 0,926 0,927 0,923 0,927 3,71 3,89 3,92 3,72 97,6 98,0
98,0 97,6 3,62 3,81 3,89 3,63 ∑ж=14,96 3,7 - 100
В
7,8 8,1 8,1 7,3
18,9 19,1 18,7 18,9
0,943 0,941 0,945 0,943
7,35 7,62 7,65 6,88
97,3 97,5 96,5 96,5
7,5 7,42 7,38 6,63 ∑ж=28,58
7,4
3,7
100
80
С
9,1 10,2 9,7 8,9
19,8 19,6 18,5 19,7
0,933 0,935 0,936 0,934
8,49 9,54 9,09 8,33
97,7 97,8 96,9 97,6
8,30 9,33 8,90 8,13 ∑ж=34,66
8,7
5,0
135
Д
6,1 9,7 8,3 9,5
20,1 19,9 19,5 19,6
0,929 0,931 0,936 0,936
5,66 9,03 7,82 8,89
97,6 97,8 97,6 98,0
5,52 8,83 7,63 8,71 ∑ж=30,69
7,8
7,8
110
Нұсқа бойыша орташаны сәйкес кез келген қосындыны қайталау санына
бөледі. Барлық өнімді (∑Х) мөлдектің жалпы санына бөлгенде, ол
нұсқалар (l) мен қайталау (п) санының көбейтіндісі, бүкіл тәжірибе
бойынша орташа өнім (х0) болады. х0 = ∑Х : (1) · (п) = 110,52 : 12 =
6,9 ц/га (1 - нұсқалар, п - қайталау саны). Алғашқы өңдеуді аяқтаған
соң дисперсиялық талдау үшін өнім кестесін құрастырады.
2-кесте. Өнім кестесі
Тәжірибе нұсқалары
Мөлдектердегі өнім, ц/га Қосын- дысы, Х
Орташа өнім, х 1 2 3 4 Тыңайтқышсыз 3,62 3,81 3,89 3,63 14,93 3,7 Көң
40 т 8,30 9,33 8,90 8,13 34,66 8,7 Р К 7,35 7,62 7,65 6,88 29,50
7,4 Р К 5,66 9,03 7,82 8,89 31,40 7,8 Қосындысы 24,93 29,79 28,17
27,53 110,52 х= 6,90 Бақылау сұрақтар:
1. Өнімді алғашқы өңдеуге не жатады? 2. кг алынған өнімді гектардан
алынған өнімге қалай аударады? 3. Өнім кестесін қалай жасайды? 4.
Тәжірибе бойынша орташа өнім қалай анықталады?
№ 7 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Өнім кестесінен түсіп қалған
мәліметтерді орнына келтіру»
Сабақтың мақсаты – Бақылау кезінде түсіп қалған міліметтерді орны- на
келтіруді үйрету. Сабаққа арналған материалдар мен оқу нұсқаулары:
81
1.Үлгілер: Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1.
Түрлі түсті слайдтар
Тәжірибе жұмысында бір немесе бірнеше мөлдектердің өнім туралы
мәліметтері есептен шығып қалған жағдайлар кездеседі. Есепке кірмеген
мөлдектің есептелген өнімі, зерттеуге алынған фактордың сондай эффек-
тілігін анықтау үшін, осы нұсқалардың отраша өнімімен салыстыру керек.
Өнім айырмашылығы мәлімет түсіп қалған нұсқаның орташа эффектісі болып
саналады, бұл мөлдектің түсіп қалған мәліметін теориялық есептеу
болады. Есептеудің ретімен танысайық: 1) Мәлімет түсіп қалған нұсқаның
қалған үш қайталануының орташа өнімін есептейміз. Ол мынаған тең х =
1380 : 3 = 460. 2) Мөлдектері түгел нұсқа үшін үшінші қайталау
бойынша қосындысын РА + В екіге бөлеміз (205 + 375) : 2 = 290. 3)
Тәжірибе бойынша орташа өнім (924 + 819 + 454) : 6 =366,2
1-кесте. Тәжірибедегі бір мәлімет түсіп қалған кесте
Тәжірибе нұсқасы
Қайталау бойынша өнім, ц/га Х ∑Х
Х
1 2 3 4 А 362 311 205 165 1043 - Б 550 489 А 341 1380 460 В 562 508
375 289 1734 - РА+В 924 819 580 454 2197 366,2 ХРА+В 462 409 290 227
РА+Б+В 1474 1308 580 795 ∑Х=4157
4) Мәлімет түсіп қалған нұсқаның орташа эффектісі мынадай 460-
366,2=93,8. Егер екінші нүсқаның үшінші қайталауындағы мөлдектен
дұрыс өнім алынған болса, ол мөлшерлеп алғанда осы қайталаудың басқа
вариант- тарының орташа өнімінен 93,8 цетнерге артық болар еді. 5) 290
+ 93,8 = 383,8 немесе 384,0 ц/га. Егер тәжірибеде бірнеше мөлдектердің
мәліметтері түсіп қалса, оларды осы сияқты мүмкіндік мәнін
салыстырмалы көрсеткіштер құру арқылы есептейді. Тәжірибеде бір
мәлімет жоғалғанда ағылшын ғалымы Дж. У.Снедекор мынадай формуланы
ұсынды: А = l ·∑V+ п · ∑Р - ∑Х : (l - 1)(п- 1); l - нұсқалар саны;
п - қайталау саны; ∑V - мәлімет түсіп қалған нұсқаның қосындысы;
82
∑Р - мәлімет түсіп қалған қайталаудың қосындысы; ∑Х - жалпы қосынды.
Бақылау сұрақтар:
1. Өнім кестесінен түсіп қалған мәліметтерді қалай орнына келтіреді?
2. Ағылшын ғалымы Дж. У.Снедокор қандай формуланы ұсынды?
№ 8 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Іріктеу әдісі. Жиынтық және іріктеу»
Сабақтың мақсаты – Іріктеу әдісімен таныстырып, жиынтыққа сипат- тама
беруді үйрету. Сабаққа арналған материалдар мен оқу нұсқаулары:
1.Үлгілер: Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1.
Түрлі түсті слайдтар, үлестіріліп берілетін материалдар
Агрономияда зерттелетін нысаналардың кешенділігіне байланысты, жалпы
ғылыми-зерттеуде қабылданған тәсілдер - бақылау мен эксперимент
қолданылады, олар ерекшеліктеріне қарай белгілі әдістемемен
жүргізіледі. Бақылау кезінде агрономиядағы зерттеу нысаналардың
көлемділігіне байланысты зерттеудегі топтарды түгелдей бақылау мүмкін
емес. Сондық- тан, агрономияда барлық зерттелетін жиынтыққа қорытынды
жасайтын зерттеу әдісін іріктеу әдісі дейді (22-сурет). Іріктеу әдісі
агрономиядағы бүтіл эксперименттік жұмыстардың - тәжірибенің, танаптық
және зертханалық, бақылау мен есептеулердің негізі болып есептеледі.
Зерттеуге алынған барлық нысаналардың тобын – жиын- тық немесе бас
жиынтық деп атайды да, ал нысананың тексеруге түскен учаскесін,
зерттеу-іріктелген жиынтық немесе іріктеу дейді. Іріктеудегі
элементтер санын бақылаудың көлемі деп, оны Ν-мен белгілейді. Мысалы:
іріктеудің ерекше түрі танаптық тәжірибе. Оның нұсқалары – l = 6,
қайталау саны – п = 4 болғанда, бақылаудың көлемі,
І-қайталау
4
1
5
3
6
2
83
ІІ-қайталау
5
2
4
6
1
3
ІІІ-қайталау
1
3
6
2
5
4
ІV-қайталау
6
4
1
3
2
5
22-сурет. Танаптық тәжірибенің нобайлық жоспары: 1,2,3,4,5,6
–нұсқалар; І, ІІ, ІІІ, ІV - қайталаулар; Мөлдектер ені – 5 м, ұзындығы
– 50 м; Мөлдектің жалпы көлемі – 5 · 50 ’250 м2; Мөлдектің есепке
алынатын көлемі - 4,2 · 42 ’ 176 м2.
яғни мөлдек саны Ν = l · n = 6· 4 = 24 болады. 24 мөлдектің жалпы
(5·50=250 м2) көлемінің ішінен тек есепке алынатын учаскесінің
көлемі анықталынады 4,2·42 ’ 176 м2. 15-суретте көрсетілген мөлдектің
қорғаныш алқаптарын · 42 ’ 176 м2) бас жиынтық болады. Тәжірибе
нобайлары рендомизді тәсілмен орналасқан. Іріктеу негізінде алынған
нәтижелер жоғары сенімділікті көрсетуі қажет. Жоғары сенімділікті
іріктеуге алынатын көлем мөлшері зерттелетін ныса- налар, яғни бас
жиынтық үшін репрезентативті болғанда ғана көрсетеді.
Репрезентативтілікке таңдаудың кездейсоқ болуымен ғана әрбір жиынтық
нысананың іріктеуге тең түсетін мүмкіндігін қамтамасыз етумен,
іріктеудің
84
көлемі жеткілікті және зерттелетін жиынтықтың шегін дұрыс анықтаумен
жетуге болады. Бас жиынтықты сипаттау үшін іріктеу жиынтығының көлемін
анық- тайды. Ол үшін есепке алынатын мөлдек көлемінің ішінен бірнеше
шаршы метрден іріктеу белгілінеді. Іріктеу көлемі бас жиынтық көлеміне
байла- нысты кіші және үлкен іріктеу болды. Іріктеу көлемі N < 30
болғанда кіші іріктеу, ал іріктеу көлемі N ≥ 60 болғанда үлкен
іріктеу болады. Агрономиялық зерттеу жұмысында бақылау тек үлкен
іріктеумен жүргізіледі. Іріктеудің репрезентативтілік көрсеткіші
ретінде, әдетте іріктеу орташа- сының нақты орташаға пайызбен
көрсетілген қатынасын пайдаланады. Бұл қатынас 100%-ға жақындаған
сайын, сұрыптау (іріктеу) репрезентативті болады. Ауылшаруашылығы
зерттеулері үшін репрезентативтіліктің шекарасын ± 5, яғни 95-100%-ға
дейін жақсы репрезентативтілік деп, ± 10%, яғни 90- 110%-ға дейін
қанағаттанарлық репрезентативтілік деп есептеуге болады. Сұрыптаудың
репрезентативтілігі ± 10%-дан асып кеткенде, жеткіліксіз
репрезентативті болады. Бұл жағдайда жиынтықтың орташа зерттеуі өте
бұрмаланған деп есептеледі. Бұрмалаған қателік көптеген агрономиялық
зерттеулерге тән, оны зерттеуші өзіне қажетті үлгілерді таңдамай,
барлық объектілер үшін іріктеуге түсудің тең мүмкіндігін қамтамасыз
еткенде ғана жоюға болады. Іріктеу элементтерінің - (топырақ үлгісі,
өсімдік, арамшөптерді есепке алатын учаске, т.б.) толық
кездейсоқтылығын қамтамасыз ету өте қиын. Сондықтанда зерттеудің ең
басында жүйелі қателік жібермеу мүмкіндігін қамтамасыз ететіндей үлгі
алуды қарастыру қажет. Іріктеп зерттеу әдісінің көрнектілігіне,
бақылау бірлігін кездейсоқ алумен жетеді. Кездейсоқ іріктеуде
репрезентативтіліктің қателігі мен іріктеудің көлемі арасында байланыс
бар, ол мына қателікпен көрсетіледі: sx
= s/√n, Мұндағы: s - зерттелетін объектінің өзгергіштігін сипаттайтын
стан- дартты ауытқу. Егер стандартты ауытқудың мәні бірге тең десек
(S=1,0), п-нің мәні 1- ден 4-ке дейін көбейсе, репрезентативтіліктің
қателігі екіге кемитінін көруге болады, п 1-ден 16-ға дейін болса 10
есеге, ал 1-ден 100-ге дейін болса, алғашқыға қарағанда 10 ретке
азаяды. Зерттеуші зерттелетін жиынтықтың шекарасын анықтау,
репрезентатив- тілікті және іріктеудің жеткілікті мөлшерін қамтамасыз
етуі үшін, іріктеп зерттеудің жалпы қағидаларын анық белгілеп және оны
орындауы тиісті. Осыдан кейін іріктеп зерттеуді ұйымдастыру мен
зерттелетін белгілірді бақылаудан алынған мәліметтерін статистикалық
өңдеудің практикалық мүмкіндігін қарастырады.
85
Бақылау сұрақтар:
1. Іріктеу деген не? 2. Іріктеудің көлемі қандай болады? 3. Жалпы
жиынтық немесе бас жиынтық дегеніміз не? 4. Іріктеудің
репрезентативтілік көрсеткіші деген не? 5. Репрезентативтіліктің
қателігі мен іріктеу көлемі арасындағы бай- ланыс қандай?
№ 9 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Сандық құбылмалылықтардың зерттелетін
бақылау мәнінің сенімді интервалын анықтау»
Сабақтың мақсаты – Сандық құбылмалылықтардың зерттелетін бақы- лау
мәнінің сенімді интервалын анықтауды үйрету. Сабаққа арналған
материалдар мен оқу нұсқаулары: 1.Үлгілер: 2.Түрлі түсті плакаттар
слайдтар. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1.
Түрлі түсті слайдтар.
Көптеген зерттеулер көбінесе кең цифрлі материалдардан басталады.
Оларды жүйеге келтіру мен кесте және график түрінде беру жеңілдік
туғызады. Сандық өзгергіштіктердің белгілеріне - кг, дана, пайыз, см
және т.с.с. бірліктерімен сипатталатын көрсеткіштер жатады ( өнім,
кг; дәннің, сабақтың саны, данамен; биіктігі, см; белоктың құрамы, %
және т.с.с.). Агрономиядағы нысаналардың сандық белгілерінің
өзгергіштігін зерт- тегенде жалпы жиынтықты (айталық көлемі 4м х 20 м
мөлдектің ішіндегі өсімдіктің санын) есепке алу мүмкін емес.
Сондықтан, жалпы жиынтықтың ішінен, оны толық сиппаттайтындай етіп,
іріктелу жүргізіледі. Іріктеліп алынған көрсеткіштердің жиынтығын
іріктелген жиынтық деп атаймыз және бұл тәсіл - іріктеу тәсілі деп
аталады. Мысалы: Есепке алу көлемі 4 м х 20 м мөлдектің ішіндегі
күздік бидайдың масақтану кезіндегі орташа биіктігін өлшеп шығу керек,
ал мөлдектің ішіндегі барлық бидайдың биіктігін өлшеу мүмкін емес,
себебі 1м2 –та 400 өсімдік болса, 80 м2 жерде 32000 өсімдік бар.
Егер нұсқалардың санын 5, ал қайталауды 4 рет деп алсақ, онда 20
мөлдектен 640000 өсімдіктің биіктігін өлшеуге тура келер еді.
Сондықтан, әр мөлдектен жалпы жиынтықты сипаттайтындай етіп, бірнеше
өсімдік іріктеніп алынадыда, сол арқылы жалпы жиынтыққа баға беріледі.
Бұл мысалда әрбір жеке бөлік үшін жалпы жиынтық 32000 болса,
іріктелген жиынтық тексеруге алынған санға тең.
86
Іріктелген жиынтықтың жалпы жиынтықты қаншалықты дұрыс сипаттайтындығы
статистикалық көрсеткіштер арқылы көрсетіледі. Іріктеліп алынған
элементтердің саны, оның көлемі болып саналады. Егер іріктеу көлемі 20-
30 санынан тұрса, оны кіші іріктеу, ал 30-дан көп болса, үлкен іріктеу
деп атайды.
Үлкен іріктеу
Сандық белгілердің өзгергіштігінің статистикалық көрсеткіштерін
анықтауда төменгідей есептеу шараларын қолданамыз: 1.Іріктеуден
алынған мәліметтер, Х , Х…Хп- вариациялық қатар. Масақтану
кезеңіндегі күздік бидайдың биіктігі (см) жазылған вариа- циялық
сандар қатары:
65 64 62 55 70 66 71 66 55 56 65 67 55 60 49 58 58 60 53 63 50 71 63
71 74 72 52 70 73 53 52 77 60 68 62 40 54 67 59 67 72 46 63 67 59 71
80 50 66 67 58 63 65 44 66 68 60 65 66 46
2. Вариациялық қатардағы ең жоғарғы (Хмах) және ең төменгі (Хmіn)
сан анықталады және астын сызып белгілейді. 3. Іріктеудің көлеміне
байланысты топтар (кластар - К) саны белгілінеді.
Класстар саны түбір астындағы іріктеу көлеміне жақын:
Іріктеу көлемі ( п ) Топтар (класстар) саны = К
30 …. 60 6 …. 7 60 … 100 7 … 8 100 … жоғары 8 … 15
Біздің мысалда п = 60, сондықтан К = √ п оны 7-8 топқа бөлген
тиімді. 4. Варияциялық қатардың аумағы анықталады ( R ) R =
Xmax- Xmіn = 80 - 40 = 40 см. 5. Төменгі фомуламен класстық интервал
(арақашықтық) - і анық- талады: і = Xmax- Xmіn/ топтар саны= R : К =
40 / 8 =5 см
87
6. Топтардың кіші және үлкен шекаралары анықталады. Әрбір топтың соңғы
саны келесі топтың бастапқы санынан өлшеудің дәлдігіне сай дәрежеден
төмен болуы керек. Бірінші топтың бастапқы санына бүтін сан алынса,
есеп жеңілдейді. Біздің мысалда бастапқы сан 40. Екінші топ 45-тен,
үшінші топ - 50-ден басталады т.с.с. Топты интервалға бөлгенде, төмен-
дегідей 8 топ шығады. 40-44 50-54 60-64 70-74 45-49 55-59 65-69 75-
79
7. Топтың отраша мәнін (ХV), әрбір кластың төменгі шекарасына топ
интервалының жарты мәнін қосу арқылы табады. 8. Әрбір кластағы
белгілердің кездесу жиілігін (f) топ итервалына тура келетін бастапқы
мәліметтерді (Х) теру арқылы анықтайды. Уақытты үнемдеу үшін барлық
сандар жиынтығын топтық сандарын іздемей-ақ, бастапқы мәліметтердің
қатарынан алып, керекті кластарға белгілеп отырған тиімді. Бұл
жағдайда, конверт әдісін пайдалану қолайлы. Алғашқы төрт санды
нүктемен, ал қалғандары сызықшамен белгіленеді. 1-кестеге топтардың
шекарасы, кластардың орташа мәні, белгілердің кездесу жиілігі
толтырылады. Бегілірдің кездесу жиілігінің дұрыстығын олардың
қосындысы (∑f) арқылы анықтайды.
1-кесте. Қосымша есептер мен кездесу жиілігін топтау
Топ- тар
Кездесу жиілігі, f
Топтың орташа мәні, Хv
f • Хv
Хv2
f • Хv2
40-44 2 42,5 85 1806,2 3612,4 45-49 3 47,5 142,5 2256,2 66768,6 50-54
7 52,5 367,5 2756,2 19293,4 55-59 8 57,5 460,0 3306,2 26449,6 60-64 11
62,5 687,5 3906,2 42968,2 65-69 17 65,7 1147,5 4556,2 77455,4 70-74 10
72,5 725,0 5256,2 52562,0 75-80 2 77,5 155,0 6006,2 12012,4 ∑f =n =60
∑(f·Хv)=3770 ∑(f·Хv2) =241222
Бұл қосынды іріктеу көлеміне (п) тең болуы керек. Кестедегі соңғы үш
қатар вариациялық қатардың негізгі статистикалық сипаттамасын есептеу
үшін керек.
88
9. Іріктеудегі сандық өзгергіштіктің негізгі статистикалық
көрсеткіштерін есептеуге кірісеміз. Өлшеудің орташа арифметикалық
мәнін табамыз, х х = E (f ·Хv) : п = 3770,0 60 = 62,83 см
Корректорлау факторы, С С = ∑(f · Хv)2 : п = 3770,02 : 60 = 236881,7
Дисперсия (шашырауы), S2 S2=∑ (f · Хv)2-С :п-1= (241122-236891,7) : 59
= 71,9 Орташа квадраттық ауытқу, s s = √s2 = 71,9 = 8,48 см
Вариациялық коэффициент, V,% V= (s : x) ·100 = (8,48 :62,83) · 100 =
13,5% Іріктеу ортасының абсолюттік қателігі, Sх Sх = S : п = 8,48 :
60 = 1,09 Іріктеу ортасының салыстымалы қателігі, Sх% sх% = (s : x) ·
100 = (1,09 : 62,83) · 100= 1,7% Сенімді интевалдар x ± t · Sх
мұндағы: х - өлшеудің оташа арифметикалық мәні t - Стьюдент
китерийінің мәні қосымша деректегі кестеден еркіндік дәрежелерінің
санына (п-1) байланысты алады. sх - іріктеу ортасының абслюттік
қателігі. Біздің мысалда 5 % мәндік деңгейдегі сенімді интервал: x ±
t05 · Sх = 62,83 + 2,01 ·1,09 = 62,83 + 2,19 (60,04 ч65,02) 1% -
мәнді деңгейдегі сенімді интервал: x ± t01 · Sх = 62,83 + 2,68 · 1,090
= 62,83+ 2,92 (59,91ч65,75) аралығында.
Бақылау сұрақтар:
1. Вариациялық қатар деген не? 2. Сандық белгілердің негізгі
статистикалық көрсеткіштері. 3. Дисперсия нені көрсетеді? 4. Орташа
квадраттық ауытқу нені көрсетеді? 5. Вариациялық коэффициент нені
көрсетеді? 6. Іріктеу ортасының абсолюттік қателігі қалай анықталады?
7. 5% және 1% - мәнді деңгейдегі сенімді интервал қалай есептеледі?
№ 10 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Сапалы құбылмалылықтардың зерттелетін
бақылау мәнінің сенімді интервалын анықтау»
Сабақтың мақсаты – Сапалы құбылмалылықтардың зерттелетін бақы- лау
мәнінің сенімді интервалын анықтауды үйрету: Сабаққа арналған
материалдар мен оқу нұсқаулары:
89
1.Үлгілер: 2.Түрлі түсті плакаттар слайдтар. Тапсырманы орындауға
арналған әдістемелік нұсқаулар: 2. Түрлі түсті слайдтар.
Биологиялық және агрономиялық зерттеулерде белгілердің сапа белгі-
лерінің өзгергіштігімен (атрибутивті) жиі кездесеміз: тұқымның және
жеміс- тің пішіні; түр-түсі, гибридтердің бөлінуі, т.б. Сапа
белгілерінің өзгергіштігінің ең көп кездесетін түрі баламалы
(альтернативті) біреуі ғана - белгілер бар немесе жоқ. Мысалы: ауыру
және сау өсіміктер, қылтанақты және қылтанақсыз масақтар т.б. Сапа
белгілерінің өзгергіштігінің негізгі статистикалық көрсеткіштері:
белгілердің үлесі; өзгергіштік көрсеткіші; вариациялық коэффициент
және іріктелген үлестердің қатесі. Белгілердің үлесі - жекелеген
белгілер санының (п1, п2,… пп) жалпы белгілер санына (N) қатынасы.
Белгілер үлесі P әрпімен белгіленіп (р1, р1, … рп) 1-дің бөліктерімен
немесе пайызбен есептеледі. Бірінші жағдайда барлық үлестің қосындысы
1-ге тең, ал екінші жағдайда 100% -ке тең. Егер: k = 2 болса,онда Р ’
п : Ν; q = 1-р егер k > 2 болса, онда р1 ’ п1 : Ν ; р2 = п2
: N; … рk= nk : N; Баламалы (екі мүмкіндікті, альтернативті)
өзгергіштікте бір белгінің үлесі р , екінші белгіің үлесі q
әріптерімен белгіленеді. p ±q = 1 немесе p ± q = 100% q = 1 - p
немесе q= 100% - p Сапа белгілерінің көрсеткіші (S) белгілерінің бір-
біріне қатысты ауытқуын сыйпаттайды. ер k = 2 болса, онда S = √ p ·
q мұнда р , р , … р - белгілердің үлесі; k - белгілердің
саны Егер белгідер саны екіден көп болса (k>2), өзгергіштік
көрсеткішін логарифм арқылы тапқан ыңғайлы: lgS= lgр1+ lgр2+ lgр3+…
lgрk : k баламалы өзгергіштікте: s = √ р · q ; Мысалы: р=1,0 және
q=0,90 болса, =√ p·`q = √ 0,10· 0,90 = 0,30 немесе 30% р мен q
арақатынасына байланысты S=0 ден 0,5-ке дейін. Сапа белгілерінің
вариациялық коэффициенті (Vp)- пайыз есебімен көрсетілген,
өзгергіштіктің нақты көрсеткіші. Vp =S : Smax · 100 Вариациялық
коэффициент зерттелетін белгілердің өзгергіштік дәреже- сін сипаттайды
және әртүрлі жиынтықтардың тегістігін салыстырмалы бағалау үшін
кеңінен қолданылады. Варияциялық коэффициенттің ең жоғарғы көрсеткіші
Vp = 100%. S=Smax болғанда байқалады.
90
Іріктелген үлестердің қатесі Sp - іріктелген жиынтықтың белгілер
үлесінің ( р ) жалпы жиынтықтан ( Р ) ауытқуын көрсетеді. sp = s : N
= N / q х p Мұнда s - сапа белгілерінің өзгергіштік көрсеткіші. N
- іріктеу көлемі Альтернативті өзгергіштікте s = p·q Sp = q x p :
п р ± sp интервалында р (немесе q ) кездесу мүмкіндігі 68% р ±
2sp итервалында - 95 % және р ± 3Sp итервалында - 99 % (іріктеу
үлесінің үштік қателігіне сыяды). Мысалы: бидайдың 500 өсімдігін
зерттегенде, оның 50 өсімдігі фузариозбен зақымдалған. Жалпы (бас)
жиынтықта зақымдалған өсімдік үлесінің 95% және 99%-ды сенімді
интервалын анықтау керек. Шешімі: Алтернативті (сапалы)
өзгергіштіктердегі мәліметтерді екі топқа бөледі. Бірінші топ – сапалы
өзгергіштік белгісі бар өсімдік, яғни фузариозбен зақымдалған (біздің
мысалымызда п= 50), Екінші топ – фузариозбен зақымдалмаған сау, яғни
белгі жоқ өсімдік п2 = п - п1 = 500-50 = 450. 1. Жалпы зерттеу көлемі
N= 500 → 1 деп қабылдаймыз. Зерттелген көлемнің ішінде ауруға
шалдыққан өсімдік n = 50. 2. Зерттеу көлемінде 2 өзгергіштік бар.
Сондықтан К=2. Бұндай жағдайда сапалы өзгергіштіктің үлесі p=п/N 3.
p-ауруға шалдыққан өсімдіктер үлесі, p= п/N = 50/ 500 =0,1 q- ауруға
шалдықпаған өсімдіктер үлесі, q=1-p=1-0,1=0,9 Өзергіштік көрсеткіші: S
= √ p· q = √ 0,1 · 0,9 = 0,3 Вариациялық коэффициенті Vp= S/
Smax·100; Зерттеу көлемінде К=2 болған жағдайда Smax = 0,5 және 50%
К=3 болған жағдайда Smax = 0,33 немесе 33% К=4 болған жағдайда Smax =
0,25 немесе 25% Бұл мысалда К=2 болғандықтан Smax = 0,5 және 50%
Сондықтан вариация коэфициенті, Vp = 0,3/0,5 · 100= 60% Үлестің
қатесі Sp= S/√N; Sp= 0,3/22,3 = 0,013; Сапалы өзгергіштік үлесінің
95%-дық сенімді интервалы x= t0,5 ∙ Sp. t0,5 зерттеу көлеміне
байланысты оқулықта екінші қосымша кестеден табылады, ол (N-1) шамасы
бойынша t =2,09. р=± 2,09 · Sp; 0,1 ± 2,09 · 0,013; 0,1 ±
0,027; 0,1 ± 0,03, олай болатын болса сапалы өзгергіштік үлесі-p 0,7-
ден 0,13-ке дейін, я болмаса 7%-дан 13%-ға дейін ауытқиды. Сонымен,
зерттеу көлемінде (N=500) сапалы өзгергіштікке ұшыраған зерттеу көлемі
(n=50) 95%-дық интервалдағы ауытқу мүмкіндігі 7% тен 13%- ға дейінгі
аралықта жатыр.
91
Қорытынды: Жүргізілген бақылау мәліметерінің статистикалық көрсет-
кіштері бойынша, ол қалыпты өзгергіштіктің шамасында екендігі анықта-
лынды, яғни жүргізілген бақылау дәлелді (Sp= 1,3%).
Бақылау сұрақтары:
1. Сапа белгілерінің өзгергіштігіне не жатады? 2. Сапа белгілерінің
өзгергіштігінің ең көп кездесетін түрі. 3. Сапа белгілерінің
өзгергіштігінің статистикалық көрсеткіштері.
№ 1 Тәжірибе сабағы
Тақырыбы: “Егістік тәжірибеге қойылатын талаптар”
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Егістік тәжірибенің біркелкілігі
2. Тек қана бір айырмашылық принципін сақтау
3. Егістік тәжірибені арнайы жер телімінде жүргізу
4. Өнімділікті есептеу және тәжірибенің шынайылығы
Әдебиеттер: К.Уразымветова “Тәжірибе ісі әдістемесі” Алматы, 2012
Б.А.Доспехов “Методика опытного дела” М., 1979
Егістік тәжірибеде мәдени өсімдіктер топырақ, климат және
агротехникалық факторлар бірге зерттеледі. Тек қана егістік тәжірибеде
өнімділік пен оған әсер етуші құралдар арасындағы байланыс анықталады.
Егіншілікте көптеген сұрақтар егістік тәжірибесіз шешілмейді (жер
өңдеу жүйесі, күтіп-баптау шаралары, ауыспалы егіс, тыңайтқыштарды ауыспалы
егісте қолдану, тыңайтқыштар мен гербицидтер бірлестігі және т.б.)
Егістік тәжірибе нәтижелерінің барлығы белгілі әдістемелік
талаптарды сақтауға байланысты болады:
1. Тәжірибе біртектілігі
2. Тек қана бір айырмашылық принципін сақтау
3. Тәжірибені арнайы жер телімінде участкіде жүргізу
4. Өнімді есептеу және тәжірибе шынайылығы
Тәжірибе біртектілігіне – тәжірибенің аймақтың немесе ауданның
топырақ-климат және агротехникалық жағдайларына сәйкесті болуы керек.
Біртектілікке зерттеулерді аудандастырылған сорттармен және белгіленген
дақылдармен жүргізу жатады. Сонымен бірге егістік тәжірибені агротехниканың
жоғары деңгейінде жүргізу жатады.
Тәжірибе қоюда барлық жағдайлардың бірегейлігін сақтау, тек қана бір
айырмашылық, ол зерттелетін шара. Ол маңызды және міндетті талап сондықтан
оны жалғыз айырмашылық принципі деп атайды. Сондықтан оны тәжірибе
жұмысында қатаң сақтайды. Ол ғылыми эксперименттің негізгі жағдайы болып
есептелінеді.
Егістік тәжірибені арнайы бөлінген жер телімінде (белгілі тарихы
бар) жүргізу талабы. Ол жалғыз ғана айырмашылық принципінің логикалық
жалғасы.
Өнімді есептеу және тәжірибенің шынайылығы. Егістік тәжірибенің
соңғы және басты нәтижесі өнімділік. Сондықтан өнімділік және оның сапасына
есеп жүргізу зерттелген құбылысты объективті көрсету үшін, тәжірибе шынайы
болуы керек. Тәжірибенің шынайлығы (дұрыстығы) – логикалық дұрыс құрылған
схема және жүргізу әдістемесі. Олар зерттеушінің қойған мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келуі керек, нысан дұрыс таңдалуы және тәжірибе жүргізу
жағдайы анықталуы керек.
Тәжірибе жүргізуде зерттеуші үш қате түрімен кездеседі: кездейсоқ, жүйелі
және озбыр (ірі).
Қате – таңдап жүргізілген байқаумен нақтылы мағыналы өлшенген бірлік
арасындағы айырмашылық. Нақтылы өлшенген бірлік болып өнімділік
есептелінеді.
1. Кездейсоқ қате – көп сандар есептеуде кеткен қателік, олардың
пішімділігі өте аз болады. Ол әрбір егістік тәжірибеде кездеседі. Оны
матеметикалық өңдеу арқылы анықтауға болады.
2. Жүйелік қателер – өлшенетін бірліктің мөлшерін азайтады немесе
көбейтеді, яғни дұрыс бермейді. Егістік тәжірибеде зерттелмейтін фактордың
ауытқуынан болады (учаскінің топырағының құнарлылығының әсері).
3. Ірі (озбыр) қателер. Егістік тәжірибенің негізгі талаптарын бұзу
нәтижесінде болады. Зерттеушінің қателігінен бір жерге екі рет тыңайтқыш,
пестицид шашу, мөлдектерді ауыстырып алу және т.б. Ондай қателіктерді
мөлдекті брактау арқылы жүзеге асырады. Ірі қателіктерді болдырмау үшін,
тәжірибені мұқият жүргізу және ұйымдастыру.
Егістік тәжірибе түрлері
1. Агротехникалық
2. Сортсынау
Тәжірибелердегі зерттелетін факторлар санына байланысты: бір факторлы,
көп факторлы, жалғыз, жаппай, қысқа мерзімде, көпжылдық болып бөлінеді.
Факторлардың өзара байланысына қарай: оң байланыс – қосымша өнім бірігіп
қолдануда көп, бір-бірлеп қолданысқа қарағанда; кері байланыс – қосымша
өнім бірігіп қолданғанда жеке қолданысқа қарағанда аз.
Ұзақтығына байланысты егістік тәжірибелерді қысқа мерзімді, көпжылдық
және ұзақ мерзімді деп бөледі. Қысқа мерзім – 3-10 жыл, көпжылдық – 10-50
жыл, ұзақ мерзімді – 50 жылдан аса.
№ 2 Тәжірибе сабағы
Тақырыбы: “Егістік тәжірибеге жер телімдерін таңдау және оларды егіске
даярлау”
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Жер телімдеріне қойылатын талаптар
2. Тәжірибе участогының тарихы
3. Тәжірибе алаңының топырағы
4. Тәжірибе участкісін себуге әзірлеу және зерттеу
1) Болашақ тәжірибеге арналған жер телімі төмендегідей жағдайларға
сәйкесті болуы керек: қасиеттері сол аймаққа тән және кең тараған топырақ
құнарлылығына және жер бедеріне (рельеф).
Бұл бірінші және маңызды талап жер теліміне қойылатын сондықтан
оны егістік тәжірибеге алаңының біртектілігі деп атайды.
Екінші талап тәжірибе алаңына қойылатын топырақ жамылғысының
бірегейлігі, ол арқылы тәжірибе нәтижелерінің дәлдігін қамтамасыз етуге
болады.
Әдістеменің негізгі талаптарына жауап беретін жер телімін
таңдауда, оның тарихын тыңғылықты оқу, топырақ зерттеулерін жүргізу, жер
бедерін мұқият зерттеу, микрорельеф, ластануды және кездейсоқ факторлар
мүмкіндіктерін ескеру.
2) Тәжірибе алаңының тарихы. Егер жер телімінің шаруашылықтық тарихы
белгісіз болса, онда ол жерге тәжірибе салуға болмайды. Сондықтан анықтау
керек, таңдалған жерге соңғы 3-4 жылда бір түрлі дақылдар себілгенін және
бірегей тыңайтқыштар берілгені, жер өңдеу және т.б. біркелкі агротехникалық
шаралар және тыңайтқыштар, көң, тереңдігін жырту, дренаж, бұршақ
тұқымдастар егістігі бәрі топырақ құнарлылығына әсерін тигізеді.
Сондықтан, біріншіден жер телімінің бір тектілігін анықтау керек
(3-4 жылғы соңғы деректермен)
Жер таңдауда кездейсоқ факторларға көңіл бөлінуі керек, олар
болашақ тәжірибе алаңының біртектілігін бұзуы мүмкін.
Тәжірибе алаңы тұрғын үйлерден кем дегенде 50-100м алшақ,
орманға 20-30м-ге жақындамауы немесе жеке ағашқа, жолдан 10-20м алшақ болу
керек.
Тәжірибе алаңының топырағы. Жер телімінің тарихын білгеннен
кейін, оның топырағын зерттейді. Топырақтың әр түрлілігін дұрыс білу үшін,
топырақ картасын пайдалану керек. Егер ол жоқ болса, онда телім топырағын
тыңғылықты зерттеу керек.
Тәжірибе алаңының жер бедері (рельефі). Жер бедеріне қойылатын
талаптар зерттеу мақсатынан және өсімдік түрінен туындайды. Сондықтан
тәжірибе алаңы біртекті болуы үшін, оның жер бедеріне қарап орналастырып
өсіру керек. Көптеген тәжірибелерге тегіс жерлер қажет, ал суармалы
егіншілікте су дұрыс жүруі үшін участок еңіс болуы керек 0,005-0,01м-ге
дейін.
Участокты дайындау және зерттеу. Алдын-ала жер телімінің
шаруашылықтық тарихымен танысу және топырақты тексеру тек-қана бағдарлы
мәлімет қана береді, сондықтан ол жер участігін жөнінен толық мәлімет бере
алмайды.
Топырақтың біртектілігін тыңғылықты зерттеу үшін тегістеуші
егіс (уравнительный) жүргізу қажет. Өндіріс жағдайында кейде екі рет
тегістеуші егісті себуге болады. Тегістеуші егістің маңызы, көзбен көру
арқылы жер телімінің жарамдылығына өндірістік жағдайда баға беруге болады.
Аталған мақсатты орындау үшін, топырақты тексеру және тегістеу
жұмыстарын жүргізу, танап тарихымен танысып оқу, визуальды (көз мөлшерімен)
топырақ құнарлылығының өзгермелілігін тегістегіш немесе өндірістік егісте
зерттеу жеткілікті.
“Тәжірибе ісі дәрістері”
1. Агрономиялық зерттеулердің негізгі түсініктері және жүргізу әдістері.
2. Егістік тәжірибеге қойылатын талаптар және зерттеулер түрлері.
3. Егістік тәжірибені жүргізудің ерекше жағдайлары.
4. Егістік тәжірибе әдістемесінің негізгі элементтері.
5. Егістік тәжірибеде нұсқалар орналастыру
6. Егістік тәжірибені жоспарлау
7. Егістік тәжірибені орналастыру техникасы мен жүргізу.
8. Суармалы егістік жағдайында тәжірибе жүргізу ерекшеліктері.
9. Топырақты эрозиядан қорғау тәжірибелері әдістемесі.
10. Ашық топырақта көкөніс дақылдарын өсіру тәжірибелері.
11. Жылыжайларда көкөніс дақылдарын өсірудің тәжірибелері.
12. Жеміс және жидек дақыладарымен тәжірибе жүргізу.
13. Шабындықтар мен жайылымдардағы тәжірибелер.
14. Өндіріс жағдайында егістік тәжірибелер салу.
15. Далалық тәжірибелердегі жиналатын құжаттар мен есеп беру.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz