Файл қосу
Көміртектің химиялық қасиеттері
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМК құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-18-34.1.74 |
| | |/03-2014 |
|ПОӘК | | |
|«Қазіргі таңдағы химияның |№ 1 басылым | |
|өзекті мәселелрі» пәнінің |11.09.2014 ж. | |
|оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Қазіргі таңдағы химияның өзекті мәселелрі»
«6М011200 – Химия» мамандығы үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
Семей
2014
МАЗМҰНЫ
бет
|1. |Пән бойынша глоссарий. |4 |
|2. |Дәрістердің қысқаша конспектісі. |10 |
|3. |Практикалық жұмысты орындау туралы әдістемелік нұсқаулар. |63 |
|4. |Оқытушының жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстарына |81 |
| |(ОЖОӨЖ) әдістемелік нұсқау. | |
|5. |Магистранттардың өздік жұмыстарына (МӨЖ) әдістемелік нұсқау. |96 |
|6. |Бақылау-өлшеу құралдары. |112 |
ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ
Активтендіру энергия – реакцияласуші заттардың бір моліндегі молекулалардың
барлығын активті молекулаға айналдыру үшін жұмсалатын энергияның мөлшері.
Аллотропиялық құбылыс – бір элементтің бірнеше жай заттар түзуі.
Анод – оң зарядты электрод.
Атом – химиялық элементтің барлық химиялық қасиеттерін сақтай алатын ең
кіші бөлшек.
Атом радиусы – теория бойынша есептелінген электрон бұлттарының максималды
сыртқы шеңберін алады.
Атомдық электрондық орбиталь – электрон бұлтының мөлшерін, пішінін және
кеңісітіктегі орналасу бағытын көрсететін электронның күйі.
Ашық жүйе – зат пен де энергиямен де алмасады.
Бас квант саны (n) – электрондардың жалпы энергия қорын және электрондар
орналасқан деңгейлердің ядродан қашықтығын көрсетеді.
Байланыс ұзындығы – байланысқан атомдардың ядроларының арасындағы қашықтық.
Байланыс энергиясы – бұл байланысты үзуге жұмсалатын энергия.
Буффер ерітінді – қышқылды және сілтіні белгілі бір шамаға дейін қосқанда
немесе сұйылту және қойылту кезінде сутегі ионының концентрациясы тұрақты
болатын не өте шамалы өзгеретін ерітінділер.
Валенттілік дегеніміз элемент атомының химиялық байланыс түзу қабілеті.
Валенттік бұрыш – байланысқан атомдардың ядроларының жалғастыратын
түзулердің арасындағы бұрыш.
Газдардың салысытырмалы тығыздығы – бірдей жағдайда бір газдың масасының
екінші газдың осындай көлемінің масасына қатынасын айтады.
Гидролиз – еріген заттың сумен алмасу реакциясына түсіп ерітіндінің рН
өзгерте ыдырауы.
Гидролиз дәрежесі – гидролизденген молекулалардың саны мен ерітіндідегі
молекулалардың санының ара қатынасы.
Гидролиз константасы – гидролиз процесінің қаншылықты терең жүретінін
көрсететін шама.
Гидроксил көрсеткіші (рОН) – теріс таңбамен алынған гидроксил ионы
концентрациясының ондық логарифмі.
Гидрометаллургия әдісін қолданған кезде кен қажет еріткіштермен өнделіп,
бөліп алатын металл ерітіндіге айналдырылады.
Гомогенді жүйе – бір фазадан тұратын система.
Гомогенді реакцияның жылдамдығы – кесімді уақыт ішінде системаның кесімді
көлемінде реакцияға қатысатын, не түзілетін заттың концентрациясының
өзгеруі.
Гетерогенді жүйе – әр түрлі фазалардан тұратын система.
Гетерогенді реакцияның жылдамдығы – кесімді уақыт ішінде фазаның кесімді
бетінде реакцияға қатысатын немесе түзілетін заттың мөлшері.
Дисперсті жүйе – бір затта екінші заттың ұсақ бөлшектері біркелкі
таралғанда түзілетін система.
Дисперсиялық орта – ұсақ бөлшектер таралған орта.
Дисперстік фаза – ұсақ бөлшектер түрінде таралған зат.
Диссоциациялану дәрежесі – иондарға ыдыраған молекулалар санының жалпы
еріген молекулалар санына қатынасы.
Еріген заттың массалық үлесі – еріген зат массасының ерітіндінің жалпы
массасына қатынасы.
Ерігіштік – заттардың суда немесе басқа еріткіштерде еру қасиеті.
Ерігіштік көбейтіндісі – тұрақты температурада алынған аз еритін заттың
қанық ерітіндісіндегі иондарының концентрацияларының көбейтіндісі.
Ерітінді – екі не одан да көп компоненттен (бөлшектен) тұратын гомогенді
жүйелер.
Жабық жүйе – егер система сыртқы ортамен энергиясын алмастырса.
Жай зат – молекулалары бір элементтің атомдарынан тұратын заттар.
Жасанды радиоактивтік – бір элементтің ядросын қарапайым бөлшектермен
немесе жеңіл ядролармен атқылау арқылы басқа элементке айналу процесі.
Жекеленген жүйе – егер система сыртқы ортамен әрекеттеспесе, жылу да, затта
алмастырмаса.
Жүйе – сыртқы ортадан бөлініп алынған, реакцияға қатысты заттар орналасқан
дүниенің бөлігі.
Жылу эффект – тұрақты қысымда, немесе тұрақты көлемде жүріп жатқан химиялық
реакцияның нәтижесінде бөлінген немесе сіңірілген жылу мөлшері.
Изобарлар – ядро зарядтары әр түрлі, бірақ массалық сандары бірдей
атомдардың тобы.
Изотоптар – ядро зарядтары бірдей, ал массалық сандары әр түрлі болатын
атомдардың түрлері.
Индикаторлар - әр түрлі әлсіз органикалық қышқылдар, бұлар ортаның
қышқылдығына (рН-ына) қарап түсін өзгерте алатын заттар.
Индукцияланған диполь – егер бір полюссіз молекула мен бір полюсті молекула
кездессе, полюсті молекуланың оң полюсі полюссіз молекуланың электрон
бұлтын тартады, сөйтіп полюссіз молекула полюстенеді, диполь пайда болады.
Иондық байланыс – химиялық қасиеттері әр түрлі екі элементтің арасында
электростатикалық тартылу арқылы болатын байланыс.
Иондардың поляризациясы – электрондардың орналасуының әуелгі қалпынан аууы.
Иондану энергия – атомнан электронды алу үшін жұмсалатын энергия.
Ионнын немесе молекуланың активтілігі – химиялық реакцияға кіретін
концентрацияға сәйкес концентрация.
Катализатор – химиялық реакцияның жылдамдығын өзгертіп, бірақ өздері
процестің нәтижесінде өзгермей қалатын заттар.
Каталитикалық процесс немесе катализ – катализатордың әсерінен жылдамдығы
өзгеретін процестер.
Катод – теріс зарядты электрод.
Ковалентті немесе атомдық байланыс – екі атомнан бірдей қашықтықта
орналасқан қос электрондар арқылы түзілген химиялық байланыс.
Коваленттік байланыс – бір немесе бірнеше электрон қосақтары арқылы
түзілетін химиялық байланыс.
Ковалентті немесе атомдық (полюссіз) молекулалар – ковалентті байланыс
арқылы түзілген молекулалар.
Комплекс қосылысының ішкі сферасы – комплекс түзушімен лигандалар.
Комплекс қосылыстың сыртқы сферасы – ішкі сфераға симай қалған иондар.
Комплекс түзуші – көбінесе оң зарядты металл иондары.
Концентрация – көлемнің бір бірлігінде болатын заттың мөлшері.
Концентрация – ерітіндінің белгілі бір көлеміндегі еріген заттың мөлшері.
Координациялық сан – комплекс түзушінің маңайына орналасқан лигандалардың
жалпы саны.
Криоскопия – ерітінділердің қату температурасын өлшеу процесі.
Кристалдану – температураны төмендеткен кезде ерітіндіден қатты заттардың
бөлінуі.
Коррозия – дымқыл атмосферада, немесе сулы ерітінділерде металдардың және
олардың қоспаларының бұзылуы.
Күрделі зат – молекулалары әр түрлі элементтің атомдарынан тұратын заттар.
Қабатшалар – электрондар орналасқан деңгейшелер.
Қайтымды реакция – берілген жағдайда тіке және кері бағытта жүре алатын
процестер.
Қайтымсыз реакциялар – бұлар тек қана бір бағытта жүретін реакциялар.
Қаныққан ерітінді – егер еріген заттың артық мөлшері динамикалық, тепе-
теңдікте тұрса.
Қос байланыс – екі жұп электроннан тұратын химиялық байланыс.
Қосылыстың эквиваленті – оның сутектің 1 эквивалентімен, немесе басқа
заттың 1 эквивалентімен әрекеттесетін мөлшері.
Құбылыстар – заттарда болып жататын өзгерістер.
Қышқыл – сулы ерітінділерде гидроксоний (Н3О+) ионын түзетін электролит.
Қышқыл - өзінен протон бөлетін зат.
Қышқыл - өзіне электрондар қосағын қосып алатын зат.
Лездік диполь – егер екі полюссіз молекула кездессе, олардың электрон
бұлттары мен ядро өрісі бір біріне әсер еткендегі пайда болатын диполь.
Лигандалар – комплекс түзушінің маңайындағы теріс зарядталған аниондар
немесе электронейтрал молекулар.
Магнит квант саны (ml) – пішіндері бірдей орбитальдардың кеңісітікте
орналасу бағытын көрсетеді.
Металлургия – металл өндіретін өндіріс.
Молекула – заттың химиялық қасиетін көрсететін ең кіші бөлшек.
Молекуланың полярленуі – егер екі, үш полюсті молекулалар Ван-дер-Ваальс
күштері арқылы тартылса, бұл молекулалардың полюстілігі арта түседі, диполь
моменті өседі, деформация болады.
Моль – бұл 0,012 кг көміртегі 12С изотопында болатын атомдар санына тең
құрылымдық бірліктер (молекулалар, атомдар, иондар, электрондар немесе
басқалары) болатын заттың мөлшері.
Мольдік концентрация – еріген зат мөлшерінің ерітінді көлеміне қатынасын
көрсетеді.
Моляльдік концентрация – еріген зат мөлшерінің еріткіш массасына қатынасын
көрсетеді.
Молярлық масса – заттың 1 моль мөлшерінің массасы.
Негіз – сулы ерітіндіде диссоциацияланғанда ОН- ионын түзеді.
Негіз - өзіне протон қосып алатын зат.
Негіз – электрон қосағын бере алатын зат.
Орбиталь квант саны (l) – энергетикалық деңгейдегі орбитальдардың мүмкін
болатын пішіндерін және сол пішіндерге сәйкес келетін деңгейшелердің
сандары мен түрлерін анықтайды.
Осмос – еріткіш шала өткізгіш арқылы өздігінен ерітіндіге ауысатын құбылыс.
Период – ядро зарядының біртіндеп өсуі және қасиеттерінің белгілі тәртіп
бойынша өзгеру ретімен орналасқан элементтер жиынтығы.
Пирометаллургия – кенді жоғары температурада қыздырып өндеуге негізделген.
Полюсті ковалентті байланыс – молекуладағы екі атомның біреуіне жақын
орналасқан қос электрондар арқылы түзілген химиялық байланыс.
Реакцияның реті – бұл кинетикалық теңдеудегі заттардың концентрацияларының
дәрежелерінің қосындысы.
Салыстырмалы атомдық масса – табиғи изотоптық құрамы бар элемент атомының
орташа массасының 12С көміртегі атомының 1/12 массасына қатынасы.
Салыстырмалы атомдық масса – сол элемент атомы массасының көміртек атомы
массасының 1/12 бөлігінен немесе массасының атомдық бірлігінен неше есе
ауыр екенін көрсететін сан.
Салыстырамалы молекулалық масса - табиғи изотоптық құрамы бар элемент
молекуласының орташа массасының 12С көміртегі атомының 1/12 массасына
қатынасы.
Салыстырмалы молекулалық масса – сол зат молекуласы массасының 1 массаның
атомдық бірлігінен неше есе ауыр екенін көрсететін сан.
Спин квант саны (ms) – электронның өз осінен қай бағытта қозғалатының
көрсетеді.
Стандартты жағдай – заттың 1 молінің 101,325 кПа-ға тең қысымдағы және 298
К (25 0С)- ға тең температурадағы жағдайы.
Стандартты жылу эффектісі – реакцияның стандартты жағдайдағы жылу
эффектісі.
Сутегіндік көрсеткіш (рН) – теріс таңбамен алынған сутегі ионы
концентрациясының ондық логарифмі.
Табиғи радиоактивтік ыдырау – элементтердің ядролары өздігінен ыдырап басқа
бір элементтерге айналатын құбылыстар.
Термохимия – жылу бөле немесе сіңіре жүретін процестерді зерттейтін химия
ғылымының бір бөлігі.
Термохимиялық теңдеулер – заттардың формуласымен қатар жылу эффектісін
қосып жазатын теңдеулер.
Топ – жоғары оң валенттілігі бірдей элементтердің жиынтығы.
Тотығу – электрон беру процесі.
Тотығу дәрежесі – электр терістігі кіші атомнан электр терістігі үлкен
атомға ауысатын электрондар саны.
Тотықсыздану – электрон қосып алу процесі.
Тотықсыздандырғыш – электрон беретін бөлшек.
Тотықтырғыш – электрон қосып алатын бөлшек.
Тотығу-тотықсыздану реакциялар – элементтердің атомдарының тотығу дәрежесі
өзгере отырып жүретін реакциялар.
Түзілу энтальпия – стандартты жағдайда алынған жай заттардан 1 моль зат
түзілген кездегі энтальпия.
Тұздар – электролиттік диссоциация кезінде металл катионын және қышқыл
қалдығы анионын түзетін электролиттер.
Фаза – химиялық құрамы және қасиеттері бірдей, системаның қалған
бөліктерінен бөліну беті арқылы шектелген бөлігі.
Физикалық құбылыстар – заттардың агрегаттық күйі мен пішінінің өзгеруі.
Химия дегеніміз заттардың бір-біріне айналып, өзгеруін зерттейтін ғылым.
Химия – заттардың құрамын, құрылысын, қасиеттерін, химиялық өзгерістерін,
өзгеріс жағдайын, әрі өзгерістермен қабат болатын құбылыстарды зерттейтін
ғылым.
Химиялық кинетика – химиялық процестердің барысын уақытпен бағалап
зерттейтін бөлім.
Химиялық коррозия – металдардың ауадағы оттегімен немесе басқа газдармен
әрекеттесіп тотығуы.
Химиялық құбылыстар немесе реакциялар – заттардың химиялық құрамы өзгеру
арқылы жүретін құбылыстар, яғни, бір заттардың екінші бір заттарға айналуы.
Химиялық термодинамика – химиялық процестердің энергетикасын зерттейтін
бөлім.
Химиялық формулалар күрделі заттардың құрамын көрсетеді.
Химиялық эквивалент – сутегі атомдарының 1 молімен қосылатын, немесе осы
мөлшерін қосылыстан ығыстыратын мөлшерін айтады.
Химиялық элемент дегеніміз ядоларының заряды бірдей болатын атомдардың
жинағы.
Химиялық элемент – ядро зарядтарының саны бірдей атомдардың белгілі бір
тобын айтады.
Ішкі энергия – заттардың энергия қоры.
Эбулиоскопия – ерітінділердің қайнау температурасын өлшеу процесі.
Эвтектикалық температура – құйманың қатқан ең төмен температурасы.
Эквиваленттік көлем – қалыпты жағдайда газдың 1 эквивалентінің алатын
көлемі.
Эквиваленттің молярлық концентрация – еріген зат массасы эквивалентінің
ерітінді көлеміне қатынасын көрсетеді.
Эквиваленттік молярлық масса – заттың 1 эквивалентінің г/мольмен алынған
массасы.
Эквиваленттік фактор (f экв) – қышқылдық-негіздік реакцияларда сутегінің 1
ионымен, ал тотығу-тотықсыздану реакцияларында 1 электронмен әрекеттесетін
заттың бөлігін көрсететін сан.
Электртерістілік – электрон тартқышқтық пен иондану энергиясының
қосындысының жартысына тең.
Электролиз – егер тұрақты электр тоғын электролит ерітіндісінде, немесе
балқымада тұрған екі электрод арқылы өткізсе, электродтарда тотығу-
тотықсыздану реакциясы жүретін процесс.
Электрон тартқыштық (Е) – атом электрон қосып алғанда бөлінетін энергия.
Элементтің химиялық таңбасы – элементтің атын, оның бір атомын, атомының
массасын көрсетеді.
Энтропия – системаның белгілі бір күйінің функциясы; системадағы ретсіздік
мөлшерін көрсетеді.
Ядролық реакциялар – бір элементтің басқа бір элементке айналу процестер.
ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ.
№ 1 Дәріс. Тақырыбы: ГЕНЕТИКАЛЫҚ МОДИФИКАЦИЯЛАНҒАН ОРГАНИЗМДЕР (ГМО)
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДАСЫ МЕН ЗИЯНЫ.
Мақсаты: Сутегінің табиғатта таралуымен, молекуласының құрылымымен,
өндірісте және зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық
қасиеттерімен және сутегінің маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Қысқаша мазмұны:
ГЕНЕТИКАЛЫҚ МОДИФИКАЦИЯЛАНҒАН ОРГАНИЗМДЕР (ГМО) ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДАСЫ
МЕН ЗИЯНЫ.
ГМО- бұл гендік кодына бөтен гендер «жабыстырылған» ағзалар болып
табылады.Мысалы: картоп генінің қатарына сарышаян геннін қосу нәтижесінде
біз ешқандай жәндік жемейтін картоп түрін аламыз. Немесе, күнделікті
пайдаланып жүрген томатты алсақ, оған солтүстік камбаласының генін
пайдаланған.Енді ол аязға төзімді ,үсімейді.Бұл бізге не үшін қажет?
Ғалымдар аштықтың алдың алудың жолы осы деп шешті ме? Айтып өткен картоп
өнімі колорад қоңызынан зардап шекпейді, помидорды солтүстік аязында да
өсіруге болады. Сонымен бірге, бір пішінді бірақ дәмсіз алмалар әбден шіріп
біткенше керемет иіс береді. Қазір байқап қарасақ сатылатын жемістер сондай
әдемі, біркелкі және ұзақ сақталатын болып келеді. Ыңғайлы! Күріш геніне
астық тұқымдастарында ешқашан болмаған А витаминін өндіретін генді қосуға
болады. Сонымен, ғалымдар дақылдардың өнімділігін арттыру үшін олар
зиянкестерге төзімді болу үшін аз уақыттың ішінде жаңа сорттар шығаруда.
Ең кең таралған гендік модификацияланған дақылдарға - соя жүгері,
бидай, қызылша, мақта, рапс, картоп жатады.
ГМО-қауіптілігі гендердің орналасуымен байланысты. Гендердің өзгеріске
ұшырауынан белгісіз улы заттар түзіліп , адам мен жануарларда аллергия
тудыруы мүмкін. Генді орналастыру үшін транспозон вирусын немесе плазмиданы
қолданады. Олар ағза жасушасына еніп, жасуша ресурсын өзінің гендік
тізбегін нөмірлерін құруға пайдаланады [1].
Қазіргі кезде гендерді орналастырудың кең таралған түрі бар. Біріншісі-
биобаллистикалық пушка. Онда алтынның микробөліктерін немесе гендер
жағылған гендермен жасушаны атады. Мұндай жағдайда қанша жаңа гендер орын
ауыстырғанын білу мүмкін, білу мүмкін емес. Екіншісі-ең кең таралған және
өте қауіптісі плазмид арқылы. Генді енгізу. Онда ісік түзуші бактериялар
қолданылады. Неміс ғалымдары ГМ азықтан плазмидалардың тұқым қуалайтынын
анықтаған.
«Трансгенді азықтарды» қолдану адам үшін өте қауіпті екенін ресей
ғалымдарының еңбектерінен көруге болады.(Монастырский,Кузнецов,Куликов)
және World Scientists
|Statement | | | | | | |
|[2]. | | | | | | |
|ГМО-иммунитетттің |төқмендеуі,аллергиялық |реакциялардың |өлімме|
| | | |н |
|аяқталуы,ісік | | | | | |
|аурулары. | | | | | |
|Кейбір |ғалымдар |трансгенизациян|«жеделдетілген» |селекци|деп |
| | |ы | |я | |
|қарастырады.Бірақ біз білеміз селекция көмегімен туыс|гибридін |
|ағзалардың |алуға |
|болады,яғни|картоптың |бірнеше сортын|шағылыстыру ,картопты |немесе|
| | | |алмамен | |
|помидорды балықпен шағылыстыру емес. | | | | |
|Табиғатта әр түрге жататын |арасында шағылысу жүрмейді.Егер |
|ағзалар |жүре |
қалған өзінде ұрпақ бермейді.Мысалы:есекпен атты, арыстан мен жолбарысты
шағылыстыру.
ГМО қолданған ағзаларда да өзгерістер болатыны анықталған , тіпті адам
сілекейімен ішек микрарларасынан.Тышқандарға жүргізілген экспиременттерде
ГМ құрам олардың ұрпақтарынан да табылған.Сонымен ғалымдар ГМО тек қана
өнімде емес,сонымен қатар оны қолданғандарда ,олардың ұрпақтарында
кездесетінін анықтады.
Құрамында ГМО бар азықтар өндірушілерін өте көп табыс әкеледі. ГМО және
трансгенді азықтарының қауіпсіздігін тексеру, негізінен өндіруші есебінен
жүреді. Сондықтан, ол обънкивті болып саналмайды мүмкін сол себептен кейбір
ғалымдардың ГМО қауіпті деп ескеруін естігілері келмейді.
ГМО азықтарын пайдаланудың зияны [3].
-өте қауіпті аллергиялық реакциялардың пайда болуы.Мысалы:АҚШ адамдар ГМО
өнімдерін еркін қолданады.Аллергиямен ауыратындар саны 70% құрады.Ал,
Швецияда 7%,бұл өнімдерді қолдануға тыйым салынған.
-Трансгенді өнімдерді пайдалану асқазанның сілемейлі қабатының құрылымын
бұзады.Зат алмасудың бұзылып , иммунитететің төмендеуіне әкеледі.
-Ісік ауруларының көбейуіне себеп болады.Жасушаларды мутацияға ұшыратады
[4]. Сауалнама нәтижелері
Гендік модификацияланған өнімдер туралы студенттердің білімімен көзқарасын
анықтау мақсатында 1-ші және 4-ші курстар арасында сауалнама жүргіздім.
Сауалнама төмендегі сұрақтардан тұрды.
1. Жасы
2. Жынысы
3. Гендік модификацияланған өнімдер туралы не білесіз?
4. ГМӨ-ді қолдануды қолдайсыз ба?
5. Газет, журналдардан гендік модификацияланған өнімдер туралы оқыдыңыз ба?
6. Сатып алған азық-түлігіңіздің сақталу мерзімі мен маркасына мән бересіз
бе?
7. Сіз гендік модификацияланған азық-түлікті арзан болғасын аласыз ба?
8. Тамақ өнімдерінің сапасын бақылайтын мемлекеттік қызмет орындары туралы
не білесіз?
9. Гендік модификацияланған өнімдер туралы көбірек білгіңіз келе ме?
10. Гендік модификацияланған өнімдерді қаншалықты зиян деп санайсыз?
Қорытынды
Сауалнаманы талдау кезінде 1-2 курс студенттерінің гендік
модификацияланған азық-түліктер туралы естіп, білгендері 40% (пайызды) ал,
3-4 курс студенттері 60% (пайызды) құрды.
Гендік модификацияланған азық-түліктер XX ғасырдың биология
саласындағы үлкен жетістігі. Бірақ, негізгі сұрақ- осы азық-түліктердің
адам ағзасына әсері болып отыр.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Красовский О.А. Генетически модифицированная пища: возможности и
риски //
Человек, 2002, № 5, с. 158–164.
2. Поморцев А. Мутации и мутанты // Faкел, 2003, № 1, с. 12-15
3. Чечилова С. Трансгенная пища. // Здоровье, 2000, № 6, с. 20–23.
4. Поморцев А. Мутации и мутанты // Faкел, 2003, № 1, с. 12-15
Тақырыпты бекіту:
1. Сутектің периодтық жүйеде бірінші және жетінші негізгі топшаларда
орналасуы неліктен?
2. Сутек табиғатта қандай қосылыстар түрінде таралған, оның физикалық
қасиеттері қандай?
3. Сутектің химиялық қасиеттері қандай?
4. Сутекті зертханада және өнеркәсіпте алу реакцияларының теңдеулерін
жазыңыз?
5. Су табиғатта қайда кездеседі және оның қандай маңызы бар?
6. Судың молекуласының пішіні және физикалық қасиеттері қандай?
7. Судың химиялық қасиеттері қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
Тақырыпты бекіту:
1. Алтыншы негізгі топша элементтерінің электрондық-графикалық формулаларын
жазып, олардың қалыпты және қозған күйлеріндегі валенттіоіктерін анықта
және химиялық қосылыстардағы тотығу дәрежелерін көрсет.
2. Оттек табиғатта қайда кездеседі, оның физикалық қасиеттері қандай?
Оттектің тірі табиғат пен өнеркәсіпте қандай маңызы бар?
3. Оттектің химиялық қасиеттері қандай?
4. Оттектің алу жолдары қандай?
5. Ауаның құрамын, физикалық және химиялық қасиеттерін түсіндір.
6. Озонның химиялық қасиеттері қандай?
7. Күкірт табиғатта қалай тараған? Оның физикалық және химиялық қасиеттері
қандай?
8. Күкіртсутектің физикалық қасиеттерін айтып, молекуласының пішінін сызып
көрсет.
9. Күкіртсутектің химиялық қасиеттері қандай? Алу жолдары?
10. Күкіртсутек қышқылының қышқылдарға тән қасиеттерін көрсететін
реакциялардың теңдеулерін жаз.
11. Күкірттің оттекті қосылыстары: алынуы, физикалық және химиялық
қасиеттері қандай?
12. Күкірт қышқылының алынуы, қасиеттері қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№8-10 Дәріс. V топтың негізгі топша элементтері.
Мақсаты: V топтың негізгі топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және осы
элементтердің маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтерге жалпы сипаттама.
2. Азот және оның қосылыстары.
3. Фосфор және оның қосылыстары.
4. Мышьяк, сурьма, висмут және олардың қосылыстары. Салыстырмалы сипаттама.
Қысқаша мазмұны:
Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы
Осы Заң Қазақстан Республикасының аумағында адам өмірі мен денсаулығын,
тұтынушылардың заңды мүдделерін және қоршаған ортаны қорғау үшін тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негіздерін белгілейді.
1-тарау. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар
Осы Заңда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
1) азық - адам үшін тамақ көзі болып табылатын жануарларды
азықтандыру үшін пайдаланылатын, өсімдіктен, жануардан, минералдан,
микробиологиялық қолданыстан алынатын азық-түлік;
2) азық қоспалары - адам үшін тамақ көзі болып табылатын, жануарлар
рационында жетіспейтін қоректік және минералдық заттар мен витаминдер
көздері ретінде пайдаланылатын органика, минерал және (немесе) синтетика
текті заттар;
3) байытылған (фортификацияланған) тамақ өнімдері - ауруды
профилактикалау мақсатында енгізілетін, тамақтың құнарын арттыру үшін
бастапқыда болмаған не жеткіліксіз мөлшерде болған немесе өндіру (дайындау)
процесінде (сатысында) жоғалтылған бір немесе одан да көп қажетті
ингредиенттер (витаминдер, минералдар, белоктар, амин немесе май
қышқылдары) және басқа да заттар қосылған тамақ өнімдері;
4) балалар тағамы азық-түлігі - балалар организмінің физиологиялық
қажетіне сай келетін және үш жасқа дейінгі балалар тағамдарына арналған,
арнайы мақсаттағы тамақ азық-түлігі;
5) ветеринариялық-санитариялық бақылануға тиісті тамақ өнімдері -
тамаққа тиісті өңдеусіз пайдаланылмайтын, жануардан алынатын тамақ азық-
түлігі мен шикізат, сондай-ақ азық және азық қоспалары;
6) ветеринарлық сертификат - ветеринария саласындағы уәкілетті орган
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасында және көлікте
ветеринариялық-санитариялық бақылануға тиісті тамақ өнімдерінің әрбір
партиясына беретін, белгіленген нысандағы құжат;
7) генетикалық түрлендірілген объектілер - гендік инженерия әдістері
пайдаланылып алынған, өсімдіктен және (немесе) жануардан алынатын шикізат
пен азық-түлік, соның ішінде генетикалық түрлендірілген көздер,
организмдер;
8) дайындалған күні - тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) процесінің
(сатысының) аяқталған күні;
9) диеталық тағам азық-түлігі - ауруларды профилактикалау және
(немесе) емдеу мақсатында адамдардың жекелеген санаттары үшін арналған
арнайы дайындалған тамақ өнімдері;
10) емдік-профилактикалық тағам азық-түлігі - зиянды кәсіптік
факторлардың созылмалы әсерімен байланысты адам организміндегі бұзылудың
алдын алу мақсатында адамдардың жекелеген санаттарына арналған, арнаулы
тағам рациондарында пайдаланылатын арнайы тамақ өнімдері;
11) есептік нөмірі - өндіру объектісінің қызмет түрі мен нөмірін
қамтитын код;
12) жалған тамақ өнімдері - көрінеу және қасақана өзгертілген, қолдан
жасалған және (немесе) ол туралы ақпарат көрінеу дұрыс емес немесе толық
емес болып табылатын, жасырын қасиеттері мен сапасы бар тамақ өнімдері;
13) жарамдылық мерзімі - тамақ өнімдерін өндіру (дайындау), айналымы
процестерінің (сатыларының) шарттары сақталып, ол аяқталғанша тамақ
өнімдерін мақсаты бойынша пайдалану қауіпсіз деп саналатын кезең;
14) жол берілмейтін қатер - Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес белгіленетін, тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі деңгейінен асатын
қатер;
15) қатер - тамақ өнімдерінің адам денсаулығына қолайсыз әсер ету
ықтималдығы және бұл әсер етудің адам өмірі мен денсаулығына қауіп
төндіруіне әкелетін салдары;
16) қатерді бағалау - зиянкестің немесе аурудың енуі, тамыр жаюы
немесе таралуы ықтималдылығын және осымен байланысты ықпалды әсері бар
биологиялық және экономикалық салдарын сапалық және (немесе) мөлшерлік
бағалау немесе тамақ өнімдерінде қоспалардың, ластағыш заттардың, уыттардың
немесе ауру тудыратын организмдердің болуынан туындайтын адамның өмірі мен
денсаулығына немесе жануарларға қолайсыз әсер ету мүмкіндігін бағалау;
17) қатерді басқару - қатерді айқындау, оны азайту үшін қолданылатын
шараларды таңдау және жүзеге асыру, сондай-ақ олардың мониторингі мен
тексерілуі;
18) қатерлерді талдау - өзара байланысты төрт құрамдастан: қауіп
көзін айқындаудан, қатерді бағалаудан, қатерді басқарудан және қатер туралы
ақпараттан тұратын қауіпті факторларды анықтау және қатерді бағалау үшін
қолжетімді ақпаратты пайдалану рәсімі;
19) қатер туралы ақпарат - тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне
жауапкершілік алған субъектілер мен уәкілетті органдар, сондай-ақ барлық
басқа да мүдделі тараптар арасында қатер туралы өзара уақтылы мәліметтер
алмасу;
20) қауіпті тамақ өнімдері - пайдаланылуы кезінде адам өмірі мен
денсаулығы және қоршаған орта үшін жол берілмейтін қатер төндіруі мүмкін
өнімдер;
21) қауіпті тамақ өнімдерін жою - тамақтық мақсатқа пайдаланылуын
болдырмай және оған адам мен жануарлар жете алмастай етіп, тұтынуға және
(немесе) одан әрі өңдеуге жарамсыз тамақ өнімдеріне ықпал жасау;
22) нормативтік-техникалық құжаттама - тамақ өнімдерін әзірлеу
(жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою процестерін
(сатыларын) реттеу үшін қажетті құжаттар;
23) өнімдердің тамақ құндылығы - организмнің қоректік заттармен
қанағаттандырылуы олардың энергетикалық құндылығымен, құрамымен және дәмдік
қасиеттерімен айқындалатын дәрежесі;
24) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдері -
ветеринариялық-санитариялық бақылануға тиісті тамақ өнімдерінен басқа тамақ
өнімдері;
25) тамаққа биологиялық активті қоспалар - байыту мақсатымен немесе
парафармацевтиктерді қоспағанда, ауруларды профилактикалау үшін жеке
қолдануға немесе тамақтық азық-түлік құрамына енгізуге арналған табиғи
немесе табиғиға барабар заттардың құрамдастары;
26) тамақ қоспалары - тамақ азық-түлігінің биологиялық және
энергетикалық құндылықтарына әсер етпейтін және тамақ азық-түлігі ретінде
өздігінен пайдаланылмайтын, оларға діттелген сипаттар беру мақсатында
арнайы қосылатын табиғи және жасанды заттар мен олардың қосындылары;
27) тамақ өнімдері - адам тұтынатын шикізат, тамақ азық-түлігі,
арнайы мақсаттағы тамақ өнімдері, ауыз су, тамақ қоспалары және тамаққа
биологиялық активті қоспалар, адам үшін тамақ көздері болып табылатын
жануарларға берілетін азықтар және азық қоспалары;
28) тамақ өнімдерімен байланысты материалдар мен бұйымдар (бұдан әрі
- материалдар мен бұйымдар) - тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру
(дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою процестерінде (сатыларында)
пайдаланылатын материалдар мен бұйымдар, соның ішінде технологиялық
жабдықтар, аспаптар мен қондырғылар, ыдыстар, буып-түю материалдары, ыдыс-
аяқ, асханалық жарақтар;
29) тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау) - жаңа өндірісті ұйымдастыру және
(немесе) жаңа тамақ өнімдері үшін қажетті үлгілерді және (немесе)
нормативтік-техникалық құжаттаманы жасау процесі;
30) тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы,
кәдеге жарату және жою субъектісі (бұдан әрі - субъект) - тамақ өнімдерін
әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою
жөніндегі қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
31) тамақ өнімдерін кәдеге жарату - мақсаты бойынша басқа тамақ
өнімдеріне пайдалануға жарамсыз тамақ өнімдерін технологиялық қайта өңдеу;
32) тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) - тамақ өнімдерінің
технологиялық процесін және олармен байланысты орау, буып-түю, таңбалау
процестерін, сондай-ақ ішкі өндірісте сақталуы мен тасымалдануын қамтитын
тамақ өнімдерін дайындау процестері (сатылары);
33) тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) объектісі (бұдан әрі - өндіру
объектісі) - тамақ өнімдерін өндіретін (дайындайтын) кәсіпорын;
34) тамақ өнімдерін сәйкестендіру - тамақ өнімдерін әзірлеудің
(жасаудың), өндірудің (дайындаудың), айналымының және кәдеге жаратудың
барлық процестерінде (сатыларында) белгілі бір өнімдердің айырымдық
белгілері бойынша танылуын қамтамасыз ететін рәсім;
35) тамақ өнімдерінің айналымы - тамақ өнімдерін әкелуді
(импорттауды) және әкетуді (экспорттауды) қоса алғанда, тамақ өнімдерін
өткізу (сату немесе беру) процестері (сатылары), сондай-ақ олармен
байланысты орау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау процестері;
36) тамақ өнімдерінің биологиялық құндылығы - тамақ өнімдерінің
қуаттылығы, құрамында белок, майлар, көмірсулар, витаминдер, макро- және
микроэлементтер қамтылатын сипаттамасы;
37) тамақ өнімдерінің қадағалануы - тамақ өнімдерін әзірлеудің
(жасаудың), өндірудің (дайындаудың), айналымының, кәдеге жаратудың және
жоюдың барлық процестерінде (сатыларында) тамақ өнімдерін (шыққан тегін,
қозғалысын және тұрған жерін) қадағалау мүмкіндігі;
38) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі - қауіпті фактордың іске асу
ықтималдылығы мен оның салдарының ауырлық деңгейінің ұштасуы ескеріле
отырып, адам өмірі мен денсаулығына зиян келуімен және тұтынушылардың заңды
мүдделерінің бұзылуымен байланысты тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың),
өндірудің (дайындаудың), айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық
процестерінде (сатыларында) жол берілмейтін қатердің болмауы;
39) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін куәландыратын құжат - Қазақстан
Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында
белгіленген талаптарға тамақ өнімдерінің сәйкестігін, тамақ өнімдерін
әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою
процестерінің (сатыларының) сәйкестігін, тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау),
өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою кезінде пайдаланылатын
машиналар мен жабдықтың, материалдар мен бұйымдардың сәйкестігін
куәландыратын санитарлық-эпидемиологиялық қорытынды, ветеринарлық-
санитарлық қорытынды, ветеринарлық сертификат, ветеринарлық анықтама,
сәйкестік сертификаты;
40) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы техникалық регламент -
Қазақстан Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес
әзірленетін және қолданылатын, тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне және
(немесе) оларды әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату
және жою процестеріне (сатыларына) қойылатын міндетті талаптарды
белгілейтін нормативтік құқықтық акт;
41) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы уәкілетті органдар
(бұдан әрі - уәкілетті органдар) - өз құзыреттері шегінде тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды және бақылауды
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар;
42) тамақ өнімдерінің қауіпсіздік көрсеткіші - адам денсаулығына және
жануарларға қауіп төндіретін химиялық, радиоактивтік, уытты заттардың және
олардың қосындылары құрамының, микроорганизмдердің және басқа да
биологиялық организмдердің жол берілетін деңгейі;
43) тамақ өнімдерінің партиясы - қауіпсіздігін куәландыратын бір
ілеспе құжаты бар, ұқсас жағдайларда өндірілген (дайындалған) және (немесе)
буып-түйілген біртекті тамақ өнімдерінің жиынтығы;
44) тамақ өнімдерінің энергетикалық құндылығы - адамның немесе
жануарлардың тұтынуы нәтижесінде тамақ өнімдерінен бөлінетін және олардың
физиологиялық функцияларын қамтамасыз ететін қуат мөлшері;
45) тамақтық азық-түлік - адамның тамаққа тұтынуына арналған табиғи
немесе өңделген түрдегі азық-түлік;
46) таңбалау - тұтынушыға ақпарат беретін және тамақ өнімдеріне
түсірілген мәтін, тауар белгілері, шартты таңбалау мен суреттер, құжаттар,
жадынамалар (қосалқы парақтар), этикеткалар, контрэтикеткалар,
кольереткалар, құлақшалар, жапсырмалар (стикерлер) тұтыну ыдыстары
(бумалар);
47) шикізат - тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) үшін пайдаланылатын,
өсімдіктен, жануардан, микробиологиялық, химиялық жолдармен және минералдан
алынатын объектілер;
48) экологиялық таза тамақ өнімдері - экологиялық таза тамақ
өнімдерін өндірудің (дайындаудың) стандарттарына сәйкес дайындалған тамақ
өнімдері;
49) экологиялық таза тамақ өнімдерінің белгісі - таңбаланған тамақ
өнімдерінің экологиялық таза тамақ өнімдері стандарттарына сәйкестігін
растайтын тіркелген белгі.
Ескерту. 1-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2011.07.15 N 461-
IV (2012.01.30 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
2-бап. Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі туралы заңнамасы
1. Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Заңнан
және Қазақстан Республикасының өзге
де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта
осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады. P991716
3-бап. Осы Заңның қолданылатын саласы
1. Осы Заң Қазақстан Республикасында өндірілетін және Қазақстан
Республикасының аумағына әкелінетін (импортталатын) тамақ өнімдеріне,
сондай-ақ тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы,
кәдеге жарату және жою процестеріне (сатыларына) қолданылады.
2. Осы Заңның күші жеке тұтынуға арналған, үйде дайындалатын тамақ
өнімдеріне қолданылмайды.
2-тарау. ТАМАҚ ӨНІМДЕРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІГІ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
4-бап. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы
мемлекеттік реттеудің мақсаттары мен принциптері
1. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы мемлекеттік реттеудің
мақсаттары:
1) мыналарды:
адам өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігін;
тұтынушылардың заңды мүдделерін қорғауды;
экологиялық қауіпсіздікті;
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
2) кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу;
3) адам өмірі мен денсаулығын, тұтынушылардың заңды мүдделерін қорғау
үшін Қазақстан Республикасының заңнамасын халықаралық нормалармен және
ережелермен үйлестіру;
4) отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
5) халықаралық сауданың дамуы үшін жағдайлар жасау болып табылады.
2. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы мемлекеттік реттеу:
1) адам өмірі мен денсаулығы және қоршаған ортаны қорғау үшін тамақ
өнімдері қауіпсіздігінің басымдығы;
2) адам денсаулығына және қоршаған ортаға ықтимал зиянды әсердің
алдын алу;
3) мемлекет жүзеге асыратын шаралардың ашықтығы;
4) ақпараттың жариялылығы, қолжетімділігі, дұрыстығы;
5) қатерлерді бағалаудың ғылыми негізділігі;
6) тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қадағалануы;
7) тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі
субъектілердің жауапкершілігі принциптері негізінде жүзеге асырылады.
5-бап. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыретіне мыналар жатады:
1) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласында мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттарын әзірлеу;
2) уәкілетті органдардың қызметін салааралық үйлестіру;
3) бекіту жөніндегі құзыреті осы Заңның 6-бабында көзделген
нормативтік құқықтық актілерді қоспағанда, тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі
саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді бекіту;
4) алып тасталды - ҚР 03.07.2013 № 124-V Заңымен (алғашқы ресми
жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі);
5) мыналарды:
Қазақстан Республикасының аумағында алғаш рет өндірілетін
(дайындалатын) және алғаш рет әкелінетін (импортталатын) азық
қоспаларын мемлекеттік тіркеу ;
адам өмірі мен денсаулығына және жануарларға, қоршаған ортаға қауіп
төндіретін тамақ өнімдерін кәдеге жарату және жою ;
мемлекеттік тіркелуге тиісті тамақ өнімдерін әкелу (импорттау) ;
Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру
(дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою процестерінің (сатыларының)
сәйкестігін, әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату
және жою кезінде пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың, материалдар мен
бұйымдардың сәйкестігін уәкілетті органдардың келісуі ;
санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерін
байыту (фортификациялау);
өндіру объектілеріне есептік нөмірлер беру ;
Қазақстан Республикасының техникалық реттеу
туралы заңнамасында белгіленген талаптарға тамақ өнімдерінің сәйкестігін
растау;
Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру
(дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою процестеріндегі
(сатыларындағы) олардың сәйкестігін, тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау),
өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою процестерінің
(сатыларының) сәйкестігін бақылауды және қадағалауды жүзеге асыру ;
генетикалық түрлендірілген объектілердің айналымы ;
генетикалық түрлендірілген объектілердің қауіпсіздігін ғылыми негізде
растау жөніндегі жұмыстар жүргізутәртібін бекіту;
6) өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен және
Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен жүктелген өзге де
функцияларды орындау.
Ескерту. 5-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 2011.01.06 N 378-
IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң
қолданысқа енгізіледі), 2011.07.05 N 452-IV (2011.10.13 бастап қолданысқа
енгізіледі), 2012.01.12 N 540-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін
күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 03.07.2013 № 124-
V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң
қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен.
6-бап. Уәкілетті органдардың құзыреті
1. Денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органның құзыретіне:
тамақ өнімдеріне олардың қауіпсіздігін айқындау жөнінде санитарлық-
эпидемиологиялық сараптама жүргізу;
курортология ғылыми орталықтарының табиғи минералды суларды
пайдалануға бальнеологиялық қорытындылар беруі;
тамаққа биологиялық активті қоспалардың айналымы;
балалар тағамы азық-түлігін, тамаққа тағамдық және биологиялық
активті қоспаларды, генетикалық түрлендірілген объектілерді, бояғыштарды,
сумен және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдарды, адам
денсаулығына зиянды әсер ететін химиялық заттарды, өнімдер мен заттардың
жекелеген түрлерін мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және мемлекеттік
тіркеу туралы шешімді кері қайтарып алу;
тамаққа биологиялық активті қоспалардың қауіпсіздігін ғылыми
негізделген растау жөнінде жұмыстар жүргізу;
осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан
Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
актілерінде көзделген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру жатады.
2. Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы
саласындағы уәкілетті органның құзыретіне мыналар жатады:
1) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласында мемлекеттік саясатты іске асыру;
2) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық ұйымдарда Қазақстан
Республикасының атынан өкілдік ету;
3) Қазақстан Республикасының санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға
тиісті тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген
талаптардың сақталуына мемлекеттік бақылауды ұйымдастыру, үйлестіру және
жүзеге асыру;
4) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындағы санитарлық-эпидемиологиялық ережелер
мен нормаларды, гигиеналық нормативтерді, техникалық регламенттерді,
нормативтік құжаттарды әзірлеу;
5) алынып тасталды - ҚР 13.01.2014 N 159-V Заңымен (алғашқы ресми
жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі);
6) мыналарды:
тамақ өнімдерінің жарамдылық мерзімдерін және сақталу шарттарын;
санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиіс тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындағы нормативтік-техникалық құжаттаманың жобаларын;
санитарлық-эпидемиологиялық қорытынды бере отырып, Қазақстан
Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында
белгіленген талаптарға тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау),
айналымы, кәдеге жарату және жою процестерінің (сатыларының) сәйкестігін,
әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою
кезінде пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың, материалдар мен
бұйымдардың сәйкестігін келісу;
7) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті қауіпті тамақ
өнімдерін анықтау және өткізуге жол бермеу жөніндегі шараларды әзірлеу
мақсатында өндіру объектілері мен ішкі сауда объектілерін санитарлық-
эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыру;
8) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін айқындау бойынша оларға санитарлық-
эпидемиологиялық сараптаманы жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалардың
қызметін бақылауды жүзеге асыру;
9) балалар тағамы азық-түлігін, тамаққа биологиялық активті
қоспаларды, генетикалық түрлендірілген объектілерді, бояғыштарды, сумен
және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдарды, адам
денсаулығына зиянды әсер ететін химиялық заттарды, өнімдер мен заттардың
жекелеген түрлерін мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және мемлекеттік
тіркеу туралы шешімді кері қайтарып алу, Қазақстан Республикасында
қолдануға рұқсат етілген заттар мен өнімдердің Мемлекеттік тізілімін
мерзімді баспа басылымдарында жариялау;
10) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру
(дайындау), айналымы және кәдеге жарату процестеріндегі (сатыларындағы)
олардың сәйкестігіне, тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау),
айналымы, кәдеге жарату және жою процестерінің (сатыларының) сәйкестігіне,
тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату
және жою кезінде пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың, материалдар мен
бұйымдардың сәйкестігіне санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
11) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкестігі
туралы санитарлық-эпидемиологиялық қорытындыберу;
12) осы Заңның талаптарын бұзушылықтарды жою туралы нұсқамалар беру;
13) өндіру объектілерінің және ішкі сауда объектілерінің есебі және
мониторингі;
14) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерін
өндіру объектілеріне есептік нөмірлер беру және олардың тізілімін жүргізу;
15) осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында,
Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
актілерінде көзделген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасындағы және көліктегі
халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы уәкілетті
органның аумақтық бөлімшелерінің құзыреті Қазақстан
Республикасының заңдарында айқындалады.
3. Ветеринария саласындағы уәкілетті органның құзыретіне мыналар
жатады:
1) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға тиісті
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласында мемлекеттік саясатты іске асыру;
2) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға тиісті
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық
ұйымдарда Қазақстан Республикасының атынан өкілдік ету;
3) мыналарға:
Қазақстан Республикасының ветеринариялық-санитариялық бақылануға және
қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында
белгіленген талаптардың сақталуына;
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін айқындау бойынша оларға ветеринарлық-
санитарлық сараптаманы жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалардың
қызметіне мемлекеттік бақылауды және қадағалауды ұйымдастыру, үйлестіру
және жүзеге асыру;
4) алып тасталды - ҚР 03.07.2013 № 124-V Заңымен (алғашқы ресми
жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі);
5) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға тиісті
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы ветеринарлық (ветеринарлық-
санитарлық) ережелер мен
нормативтерді, техникалық регламенттерді, нормативтік құжаттарды әзірлеу;
6) алынып тасталды - ҚР 13.01.2014 N 159-V Заңымен (алғашқы ресми
жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі);
7) Қазақстан Республикасының аумағында алғаш рет өндірілетін
(дайындалатын) және алғаш рет әкелінетін (импортталатын) азық
қоспаларын мемлекеттік тіркеу;
8) Қазақстан Республикасының аумағында өндіруге (дайындауға), әкелуге
(импорттауға), қолдануға және өткізуге рұқсат етілген азық қоспаларының
мемлекеттік тізілімін жүргізу;
9) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға тиісті
тамақ өнімдерінің Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген
талаптарға сәйкестігі туралы ветеринарлық құжаттар беру;
10) алынып тасталды - ҚР 13.01.2014 N 159-V Заңымен (алғашқы ресми
жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі);
11) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға тиісті
тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату
және жою процестерінің (сатыларының) Қазақстан Республикасы заңнамасында
белгіленген талаптарға сәйкестігіне ветеринариялық-санитариялық бақылауды
және қадағалауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;
12) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға тиісті
қауіпті тамақ өнімдерін анықтау және өткізуге жол бермеу жөніндегі
шараларды әзірлеу мақсатында ішкі сауда объектілеріне ветеринариялық-
санитариялық бақылауды және қадағалауды және мониторингті жүзеге асыру;
13) тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) және айналымы процестерінде
(сатыларында) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға
тиісті тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне ветеринариялық-санитариялық
бақылауды және қадағалауды жүзеге асыру;
14) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін айқындау бойынша оларға
ветеринарлық-санитарлық сараптама жүргізу тәртібін бекіту;
15) осы заңның талаптарын бұзушылықтарды жою туралы нұсқамалар беру;
16) ветеринариялық-санитариялық бақылануға және қадағалануға тиісті
тамақ өнімдерін өндіру объектілеріне есептік нөмірлер беру және олардың
тізілімін жүргізу;
17) осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында,
Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
актілерінде көзделген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Ветеринария саласындағы уәкілетті органның аумақтық бөлімшелерінің
құзыреті Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалады.
4. Техникалық реттеу саласындағы уәкілетті орган санитарлық-
эпидемиологиялық және ветеринариялық-санитариялық бақылануға және
қадағалануға тиісті рәсімдерді қоспағанда, тамақ өнімдерін өткізу сатысында
олардың қауіпсіздігі саласындағы техникалық регламенттердің талаптарына
тамақ өнімдерінің сәйкестігін бақылауды және қадағалауды, сондай-ақ осы
Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан Республикасы
Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерінде көзделген
өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Ескерту. 6-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 2011.01.06 N 378-
IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң
қолданысқа енгізіледі), 2011.07.05 N 452-IV (2011.10.13 бастап қолданысқа
енгізіледі), 2012.01.12 N 540-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін
күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі), 2011.07.15 N 461-
IV (2012.01.30 бастап қолданысқа енгізіледі); 03.07.2013 № 124-V (алғашқы
ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі); 13.01.2014 N 159-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін
күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен.
7-бап. Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың,
астананың) жергілікті атқарушы органдарының
құзыреті
Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті
атқарушы органдарының санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы құзыретіне мыналар жатады:
1) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласында мемлекеттік саясатты іске асыру;
2) алып тасталды - ҚР 2011.07.15 N 461-IV (2012.01.30 бастап
қолданысқа енгізіледі) Заңымен;
3) субъектілердің тамақ өнімдерін әзірлеумен (жасаумен), өндірумен
(дайындаумен), айналымымен, кәдеге жаратумен және жоюмен байланысты
персоналын медициналық тексеруден өткізу және гигиеналық оқытуды жүргізу
жөніндегі жұмысты ұйымдастыру;
4) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін айқындау бойынша оларға санитарлық-
эпидемиологиялық сараптама ұйымдастыру және жүргізу;
5) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру
(дайындау), айналымы және кәдеге жарату процестеріндегі (сатыларындағы)
олардың қауіпсіздігіне, тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау),
айналымы, кәдеге жарату және жою процестерінің (сатыларының) сәйкестігіне,
тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату
және жою кезінде пайдаланылатын машиналардың, жабдықтардың, көлік
құралдарының, материалдар мен бұйымдардың сәйкестігіне санитарлық-
эпидемиологиялық қадағалауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;
6) мыналарды:
санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындағы нормативтік-техникалық құжаттаманың жобаларын;
санитарлық-эпидемиологиялық қорытынды бере отырып, Қазақстан
Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында
белгіленген талаптарға тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау),
айналымы, кәдеге жарату және жою процестерінің (сатыларының) сәйкестігін,
әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және жою
кезінде пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың, материалдар мен
бұйымдардың сәйкестігін келісу;
7) өндіру объектілерінің және ішкі сауда объектілерінің есебі және
мониторингі;
8) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкестігі
туралы санитарлық-эпидемиологиялық қорытындыберу;
9) осы Заңның талаптарын бұзушылықтарды жою туралы нұсқамалар беру;
10) жергілікті мемлекеттік басқару мүддесінде Қазақстан
Республикасының заңнамасымен жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге
де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Ескерту. 7-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2011.07.05 N 452-
IV (2011.10.13 бастап қолданысқа енгізіледі), 2011.07.15 N 461-
IV (2012.01.30 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен.
8-бап. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін мемлекеттік
бақылау және қадағалау
1. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін мемлекеттік бақылауды және
қадағалауды уәкілетті органдар Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген өздерінің құзыреті шегінде жүзеге асырады.
2. Мемлекет тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін мемлекеттік бақылауды
және қадағалауды жүзеге асыру мақсатында, генетикалық түрлендірілген
объектілердің сапалық және сандық құрамдарын және радиациялық сәуле алу
деңгейін айқындауға арналған зертханаларды қоса алғанда, олардың
материалдық-техникалық базасы мен персоналына қойылатын халықаралық
талаптарға сәйкес мемлекеттік ветеринарлық-санитарлық және санитарлық-
эпидемиологиялық сараптама зертханаларының қызметін ұйымдастыруды
қамтамасыз етеді.
Ескерту. 8-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2011.01.06 N 378-IV (алғашқы
ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі) Заңымен.
9-бап. Тамақ өнімдерін мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу
және мемлекеттік тіркеу туралы шешімді кері
қайтарып алу
1. Тіркеу сынақтарын өткізу үшін қажетті үлгілерді өндіру (дайындау),
әкелу (импорттау) жағдайларын қоспағанда, Қазақстан Республикасында азық
қоспаларын, балалар тағамы азық-түлігін, тамаққа тағамдық және биологиялық
активті қоспаларды, генетикалық түрлендірілген объектілерді, бояғыштарды,
сумен және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдарды, адам
денсаулығына зиянды әсер ететін химиялық заттарды, өнімдер мен заттардың
жекелеген түрлерін өндіруге (дайындауға), әкелуге (импорттауға) және
өткізуге олар мемлекеттік тіркелгеннен кейін ғана рұқсат етіледі.
Алғаш рет өндірілетін (дайындалатын) және Қазақстан Республикасы
аумағына алғаш рет әкелінетін (импортталатын) азық қоспалар, балалар тағамы
азық-түлігі, тамаққа тағамдық және биологиялық активті қоспалар,
генетикалық түрлендірілген объектілер, бояғыштар, сумен және тамақ
өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдар, адам денсаулығына зиянды
әсер ететін химиялық заттар, өнімдер мен заттардың жекелеген
түрлері мемлекеттік тіркелуге тиіс.
2. Мемлекеттік тіркеу:
1) субъект ұсынатын және тамақ өнімдерінің Қазақстан Республикасының
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген талаптарға,
берудің шарттарына сәйкестігін растайтын құжаттардың сараптамасын;
2) жүргізілетін ғылыми және зертханалық зерттеулер нәтижелерінің
сараптамасын;
3) Қазақстан Республикасының аумағында өндіруге (дайындауға), оған
әкелуге (импорттауға), қолдануға және өткізуге рұқсат етілген азық
қоспаларын, балалар тағамы азық-түлігін, тамаққа тағамдық және биологиялық
активті қоспаларды, генетикалық түрлендірілген объектілерді, бояғыштарды,
сумен және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдарды, адам
денсаулығына зиянды әсер ететін химиялық заттарды, өнімдер мен заттардың
жекелеген түрлерін мемлекеттік тізілімдерге енгізуді қамтиды.
3. Бір өндіруші дайындаған бір түрдегі, бір атаудағы тамақ өнімдерін
бірнеше рет мемлекеттік тіркеуге жол берілмейді.
4. Мемлекеттік тіркелуге тиісті азық қоспаларының, балалар тағамы
азық-түлігінің, тамаққа тағамдық және биологиялық активті қоспалардың,
генетикалық түрлендірілген объектілердің, бояғыштардың, сумен және тамақ
өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдардың, адам денсаулығына
зиянды әсер ететін химиялық заттардың, өнімдер мен заттардың жекелеген
түрлерінің мемлекеттік тізілімдеріне енгізілген тамақ өнімдері уәкілетті
органдар белгілеген мерзімдерде қолдануға рұқсат етіледі.
5. Балалар тағамы азық-түлігін, тамаққа тағамдық және биологиялық
активті қоспаларды, генетикалық түрлендірілген объектілерді, бояғыштарды,
сумен және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдарды, адам
денсаулығына зиянды әсер ететін химиялық заттарды, өнімдер мен заттардың
жекелеген түрлерін қайта тіркеу және мемлекеттік тіркеу туралы шешімді кері
қайтарып алу Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен
жүзеге асырылады.
Ескерту. 9-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2012.01.12 N 540-IV (алғашқы
ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі) Заңымен.
3-тарау. СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
10-бап. Субъектілердің құқықтары
Субъектілер жүзеге асыратын қызметіне сәйкес:
1) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес аумақтың және
(немесе) өндіру объектісінің және ішкі сауда объектілерінің санитарлық-
эпидемиологиялық және ветеринарлық-санитарлық жай-күйі туралы уақтылы дұрыс
ақпарат алуға;
2) санитарлық-эпидемиологиялық қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындағы санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен
нормалардың, гигиеналық нормативтердің, техникалық регламенттердің,
нормативтік құжаттардың, ветеринариялық-санитариялық бақылануға және
қадағалануға тиісті тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы ветеринарлық
(ветеринарлық-санитарлық) ережелер мен нормативтердің, техникалық
регламенттердің, нормативтік құжаттардың орындалуын қамтамасыз ету
мақсатында зерттеулер жүргізу үшін мемлекеттік органдарға жүгінуге;
3) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген жағдайларда
санитарлық-эпидемияға қарсы (профилактикалық) және ветеринарлық-санитарлық
іс-шараларға қатысуға;
4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді, техникалық
регламенттерді әзірлеуге қатысуға;
5) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес ұйым стандарттарын әзірлеуге
және бекітуге;
6) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін өндірістік бақылау бағдарламаларын
әзірлеуге;
7) тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі менеджменті жүйесін
енгізуге;
8) экологиялық таза тамақ өнімдерін оларды өндіру стандарттарының
талаптарына сәйкес болған кезде экологиялық таза тамақ өнімдерінің
белгісімен таңбалауға;
9) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де құқықтар алуға
құқылы.
Ескерту. 10-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2011.01.06 N 378-IV (алғашқы
ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі) Заңымен.
11-бап. Субъектілердің міндеттері
Субъектілер жүзеге асыратын қызметіне сәйкес:
1) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарды сақтауға;
2) субъектілер персоналын алдын ала және мерзімді медициналық
тексеруді және гигиеналық оқытуды қамтамасыз етуге;
3) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасына сәйкес уәкілетті органдармен келісім бойынша тамақ өнімдерінің
жарамдылық мерзімдерін белгілеуге; P080541
4) тамақ өнімдерін өндіру (дайындау), айналымы және кәдеге жарату
процестерінде (сатыларында) олардың әрбір партиясының қауіпсіздігіне
өндірістік бақылауды қамтамасыз етуге;
5) тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы және
кәдеге жарату процестерінде (сатыларында) қауіпті сипат алуына әкелген
жөнсіздіктер туралы ақпаратты уәкілетті органдарға беруге;
6) осы баптың 5) тармақшасында аталған тамақ өнімдерін тиісті
сараптамаға жіберуге;
7) егер тамақ өнімдерінің қауіпті сипат алуына әкелген жөнсіздікке
жол берілген жағдайда, тамақ өнімдерін өндіру (дайындау), айналымы және
кәдеге жарату процестерін (сатыларын) дереу тоқтатуға, оларды ішкі сауда
объектілерінен қайтарып алуды және тиісті сараптама жүргізілуін қамтамасыз
етуге, содан кейін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен
оларды кәдеге жаратуды немесе жоюды ұйымдастыруға;
8) тамақ өнімдерін сатып алушыларға (тұтынушыларға), уәкілетті
органдарға олардың талап етуі бойынша тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін
куәландыратын құжаттарды табыс етуге;
9) өздері өндірген, өткізген немесе кәдеге жаратқан тамақ өнімдерімен
байланысты қатерлерді болдырмау немесе азайту мәселелері бойынша уәкілетті
органдарға жәрдемдесуге;
10) тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) олардың сәйкестендірілуін және қадағалануын қамтамасыз етуге
міндетті.
4-тарау. ТАМАҚ ӨНІМДЕРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІГІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР
12-бап. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын
талаптар және оны қамтамасыз ету жөніндегі
шаралар
1. Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне және оларды
әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және
жоюпроцестеріне (сатыларына) қойылатын талаптар субъектілердің орындауы
үшін міндетті болып табылады.
2. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі:
1) субъектілердің Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі туралы заңнамасының талаптарын сақтауы; P001783
2) субъектінің тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау),
айналымы және кәдеге жарату процестерінің (сатыларының) Қазақстан
Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында
белгіленген талаптарға сәйкестігіне өндірістік бақылау жүргізуі; P080285
3) тамақ өнімдерінің Қазақстан Республикасының техникалық реттеу
туралы заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкестігін растау;
4) санитарлық-эпидемиологиялық және ветеринарлық-санитарлық сараптама
жүргізу;
5) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі саласындағы мемлекеттік реттеу
шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етіледі.
3. Тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы,
кәдеге жарату және жою процестері (сатылары) уәкілетті органдармен келісім
бойынша жүзеге асырылады .
4. Мынадай көрсеткіштердің бірі бойынша:
1) сапасыздығының айқын белгілері бар (бүлінген, бұзылған,
ластанған);
2) радиологиялық, уыттылық, химиялық және (немесе) микробиологиялық
нормативтерден асқан;
3) қауіпсіздігі куәландырылған және шыққан тегі расталған құжаттары
жоқ;
4) белгіленген жарамдылық мерзімдері жоқ немесе жарамдылық мерзімдері
өткен;
5) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында көзделген мәліметтермен таңбаланбаған;
6) ұсынылған ақпаратқа сәйкес емес;
7) жалған тамақ өнімдері болып табылатын, Қазақстан Республикасының
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген талаптарға
сәйкес келмейтін тамақ өнімдері оларды өндіру (дайындау), айналымы және
кәдеге жарату процестеріне (сатыларына) жіберілмейді.
5. Генетикалық түрлендірілген объектілердің және тамаққа биологиялық
активті қоспалардың айналымына олардың Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылған
қауіпсіздігі ғылыми негізделген растаудан және олар мемлекеттік
тіркелгеннен кейін ғана жол беріледі.
13-бап. Арнайы мақсаттағы тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігіне қойылатын талаптар
1. Арнайы мақсаттағы тамақ өнімдеріне:
1) балалар тағамы азық-түлігі;
2) диеталық тағам азық-түлігі;
3) емдік-профилактикалық тағамдық азық-түлігі жатады.
2. Арнайы мақсаттағы тамақ өнімдері:
1) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген арнайы мақсаттағы тамақ өнімдеріне
қойылатын талаптарға сай болуға;
2) сатып алушылардың (тұтынушылардың) тиісті топтарының физиологиялық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға;
3) тамақтық, биологиялық және энергетикалық құндылығы бойынша ыдыста
(орамада) көрсетілген ақпаратқа сәйкес болуға тиіс.
3. Арнайы мақсаттағы өнімдерді өндіру (дайындау) кезінде азықтар және
азық қоспалары, жануарлардың өсуін тездеткіштер (соның ішінде гормонды
препараттар), дәрілік заттардың жекелеген түрлері, пестицидтер,
агрохимикаттар, генетикалық түрлендірілген объектілер, тамаққа биологиялық
активті қоспалар пайдаланылып дайындалған жасанды тамақ қоспаларын және
азық-түлік шикізатын қолдануға тыйым салынады.
14-бап. Байытылуға (фортификациялануға) тиісті тамақ
өнімдеріне қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдері байытылуы (фортификациялануы) мүмкін. Тамақ
өнімдерін байыту (фортификациялау) үшін санитарлық-эпидемиологиялық
сараптамадан өткен витаминді-минералды кешендер пайдаланылуы
мүмкін. P080032
2. Байыту (фортификациялау) әдістері және тамақтық азық-түліктерді
байыту (фортификациялау) процесінде пайдаланылатын материалдар мен бұйымдар
нормативтік-техникалық құжаттаманың талаптарына, санитарлық-
эпидемиологиялық ережелер мен нормаларға және стандарттау жөніндегі өзге де
нормативтік құжаттарға сәйкес болуға тиіс.
15-бап. Тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау) кезінде олардың
қауіпсіздігіне қойылатын талаптар
1. Субъект әзірлейтін нормативтік-техникалық құжаттамаға:
1) тамақ өнімдері қауіпсіздігінің көрсеткіштері;
2) тамақ өнімдерінің жарамдылық мерзімдері;
3) тамақ өнімдерін буып-түюге, таңбалауға, әзірлеу (жасау), өндіру
(дайындау), айналымы процестерінің (сатыларының) шарттарына қойылатын
талаптар;
4) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін өндірістік бақылау бағдарламалары;
5) зерттеу әдістері, қатерді бағалау, оларды азайту тәсілдері;
6) қауіпті тамақ өнімдерін кәдеге жарату және жою тәсілдері
енгізіледі.
2. Тамақ өнімдерінің нормативтік-техникалық құжаттамасының жобалары
және тәжірибелік үлгілері уәкілетті органдар белгілейтін тәртіппен
санитарлық-эпидемиологиялық және ветеринарлық-санитарлық сараптамалардан
өтуге тиіс.
Аталған жобалар уәкілетті органдармен келісіледі, оларды субъектілер
бекітеді және олар үшін міндетті болып табылады.
3. Әзірлеу (жасау) кезінде тамақ өнімдерін өндіру (дайындау),
айналымы, кәдеге жарату және жою процестеріндегі (сатыларындағы), соның
ішінде табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар, субъектілер
персоналының ықтимал қателіктері кезінде барлық мүмкін болатын қатерлер
сәйкестендірілуге тиіс.
Барлық сәйкестендірілген қауіптер үшін қатерлерді бағалау оны тексеру
мүмкіндігі қамтамасыз етіле отырып, есептеу, тәжірибелік және (немесе)
сараптамалық жолымен жүргізіледі.
4. Тамақ өнімдерінің әрбір түрі үшін жүргізілген қатерлерді бағалау
ескеріле отырып, әзірлеу (жасау) кезінде тамақ өнімдерін өндірудің
(дайындаудың), айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық
процестерінде (сатыларында) қатерлерді жоюдың немесе мөлшерлі (рауалы)
деңгейге дейін азайтудың (төмендетудің) бүкіл шаралар кешені айқындалуға
тиіс.
16-бап. Тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) кезінде
олардың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) үшін Қазақстан Республикасының
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген нормаларға
сәйкес келетін шикізат пен тамақ қоспалары қолданылуға тиіс.
2. Осы Заңның 13-бабының 3-тармағында көзделген жағдайларды
қоспағанда, тамақтық мақсаттар үшін қолданылатын өсімдік және жануарлар
шикізаттарын өндіру (дайындау) кезінде мемлекеттік тіркеуден өткен азық
қоспаларын, жануарлардың өсуін тездеткіштерді, пестицидтерді,
агрохимикаттарды пайдалануға жол беріледі.
3. Өндірілетін (дайындалатын) тамақ өнімдерінің жекелеген
ингредиенттерін ауыстырып отыру халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттылығы саласындағы уәкілетті органмен келісім бойынша жүргізіледі.
4. Тамақ өнімдерін өндіру, сақтау объектілері, ішкі сауда объектілері
өндірістік, қосалқы, санитарлық-тұрмыстық үй-жайларының жабдығы, аумағы,
сумен жабдықталуы, кәріздерінің жүргізілуі, жылуы, желдеткіші,
жарықтандырылуы және субъектілер персоналының жұмыс жағдайлары Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес болуға тиіс.
Тамақ өнімдерін өндірумен (дайындаумен) байланысты экологиялық
аспектілерді бағалау Қазақстан Республикасының
экологиялық заңнамасына сәйкес жүргізіледі.
5. Өндіру объектілеріне есептік нөмірлер беруді Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес уәкілетті органдар жүзеге асырады.
Ескерту. 16-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2012.01.12 N 540-IV (алғашқы
ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі) Заңымен.
17-бап. Тамақ өнімдерін орау, буып-түю және таңбалау
кезінде олардың қауіпсіздігіне қойылатын
талаптар
1. Тамақ өнімдері олардың айналымы кезінде қауіпсіздігі Қазақстан
Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында
белгіленген талаптарға сәйкес қамтамасыз етілетін тәсілдермен оралуға және
буып-түйілуге тиіс.
2. Құжаттарда, жадынамаларда (қосалқы парақтарда), этикеткаларда,
контрэтикеткаларда, кольераткаларда, құлақшаларда, жапсырмаларда
(стикерлерде) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі
туралы заңнамасында белгіленген ақпараттан басқа, тамақ өнімдерінің түрлері
ескеріле отырып:
1) азық-түліктің тамақтық және биологиялық құндылықтары;
2) мақсаты және қолдану шарттары (арнайы мақсаттағы тамақ өнімдері
үшін);
3) тамақ өнімдерін дайындаудың тәсілдері мен шарттары (тамақ
өнімдерінің концентраттары мен жартылай өнімдері үшін);
4) сақтау шарттары және жарамдылық мерзімдері;
5) тамақ өнімдерінің дайындалған күні, айы, жылы;
6) құрамы туралы, соның ішінде тамақ қоспаларының, азықтардың және
азық қоспаларының, тамаққа биологиялық активті қоспалардың, генетикалық
түрлендірілген объектілердің болуы және олардың саны туралы мемлекеттік
тілде және орыс тілінде мәліметтер көрсетілуге тиіс.
3. Тамақ өнімдерінің жарамдылық мерзімі былайша көрсетіледі:
1) "дейін тұтынылсын";
2) "дейін жарамды".
18-бап. Тамақ өнімдерін сақтау және тасымалдау кезінде
олардың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдерін сақтау және тасымалдау Қазақстан Республикасының
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген талаптарға
сәйкес олардың қауіпсіздігі қамтамасыз етілетін жағдайларда жүзеге
асырылуға тиіс.
2. Тамақ өнімдерін сақтауға Қазақстан Республикасының тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасындабелгіленген талаптарға сәйкес
болуға тиіс арнайы жабдықталған үй-жайларда, ғимараттарда жол беріледі.
3. Тамақ өнімдерін тасымалдау үшін арнайы осындай мақсаттарға
арналған және (немесе) жабдықталған көлік құралдары пайдаланылады.
4. Егер тамақ өнімдерін сақтау және (немесе) тасымалдау кезінде
олардың қауіпті сипатқа ие болуына алып келген жөнсіздікке жол берілген
жағдайда, олар тиісті сараптамаға жіберіліп, оның нәтижелері бойынша кәдеге
жаратылады немесе жойылады.
Ескерту. 18-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2011.07.15 N 461-
IV (2012.01.30 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңымен.
19-бап. Тамақ өнімдерін өткізу кезінде олардың
қауіпсіздігіне қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдерін өткізуге Қазақстан Республикасының тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасындабелгіленген талаптарға сәйкес
келетін ішкі сауда объектілерінде ғана жол беріледі.
2. Егер тамақ өнімдерін өткізу кезінде олардың қауіпті сипат алуына
әкелген жөнсіздікке жол берілсе, оларды өткізуге болмайды және тиісті
сараптамаға жіберіліп, оның нәтижелері бойынша кәдеге жаратылады немесе
жойылады.
3. Әкелінетін елдің заңнамасында, стандарттарында өзгеше талап
етілмейтін жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасынан әкетілетін
(экспортталатын) тамақ өнімдері Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгіленген талаптарға сәйкес болуға тиіс.
4. Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкестігі куәландырылған құжаттары жоқ
тамақ өнімдерін өткізуге тыйым салынады.
20-бап. Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін
(импортталатын) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне
қойылатын талаптар
1. Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін (импортталатын)
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес болуға
тиіс.
2. Қазақстан Республикасының аумағына:
1) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға олардың сәйкестігі куәландырылған
құжаттары жоқ;
2) осы Заңның 9-бабында белгіленген талаптарға сәйкес мемлекеттік
тіркеуден өтпеген тамақ өнімдерінің әкелінуіне (импортталуына) тыйым
салынады.
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу
пункттерінде мемлекеттік бақылауды және қадағалауды жүзеге асыратын
лауазымды тұлғалар өз құзыреттері шегінде тамақ өнімдерін қарап-тексеруді,
оның тауарға ілеспе құжаттарын тексеруді жүргізеді .
Егер Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін (импортталатын)
тамақ өнімдері осы Заңның 12-бабының 4-тармағында белгіленген талаптарға
сәйкес болмаған жағдайда, осы тармақтың бірінші бөлігінде аталған лауазымды
тұлғалар оларды әкелуді (импорттауды) уақытша тоқтата тұру және тиісті
сараптамаға жіберу туралы шешім қабылдайды немесе Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген тәртіппен оларды Қазақстан Республикасының
аумағына әкелуге (импорттауға) тыйым салады.
4. Субъект тиісті сараптама нәтижелері бойынша қауіпті деп танылған
тамақ өнімдерін Қазақстан Республикасының аумағынан үш күн ішінде тысқары
әкетуге міндетті.
Егер қауіпті тамақ өнімдері осы тармақтың бірінші бөлігінде
белгіленген мерзімде Қазақстан Республикасынан тысқары шығарылмаса, олар
Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасына
сәйкес кәдеге жаратылады немесе жойылады.
Ескерту. 20-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2011.01.06 N 378-IV (алғашқы
ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі) Заңымен.
21-бап. Қауіпті тамақ өнімдерін өндірудің (дайындаудың),
айналымының немесе кәдеге жаратудың бір немесе
бірнеше процестерін (сатыларын) тоқтатуға
қойылатын талаптар
1. Субъект тамақ өнімдерінің осы Заңда белгіленген қауіпсіздік
талаптарына сәйкессіздігі анықталған кезден бастап немесе уәкілетті
органның нұсқамасы негізінде қауіпті тамақ өнімдерін өндірудің
(дайындаудың), айналымының немесе кәдеге жаратудың бір немесе бірнеше
процестерін (сатыларын) тоқтатуға міндетті.
2. Осы баптың 1-тармағында көзделген шараларды қолданбау Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соғады.
22-бап. Субъектілер персоналына қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдерін өндіру (дайындау), айналымы және кәдеге жарату
процестеріне (сатыларына) қатысатын субъектілер персоналы Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен алдын ала және мерзімді
медициналық тексеруден, сондай-ақ гигиеналық оқудан өтуге міндетті.
2. Алдын ала және мерзімді медициналық тексеруден өтпеген, сондай-ақ
әртүрлі аурудың көздері болып табылатын жұқпалы аурулармен ауырған
субъектілер персоналын зертханалық зерттеулердің теріс нәтижелері алынғанға
дейін тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы және
кәдеге жарату процестеріне (сатыларына) жіберуге тыйым салынады.
23-бап. Тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру
(дайындау) және айналымы процестерінде
(сатыларында) пайдаланылатын машиналар мен
жабдықтарға, материалдар мен бұйымдарға және
тамақ өнімдерімен байланысты материалдар мен
бұйымдарға қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау) және айналымы
процестерінде (сатыларында) пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар,
материалдар мен бұйымдар:
1) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес болуға;
2) мақсаты бойынша ғана пайдаланылуға тиіс.
Тамақ өнімдерімен байланысты материалдар мен бұйымдарға халықтың
санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы уәкілетті орган
берген, қауіпсіздігін куәландыратын құжат қоса тіркелуге тиіс.
2. Тамақ өнімдерімен байланысты тасымал сыйымдылықтарының
(цистерналар, танкерлер және басқалары), құбырлардың, сорғылардың,
шлангілердің, машиналардың, көлік құралдарының, жабдықтардың және
аппаратуралардың барлық бөліктері Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес қолдануға рұқсат етілген материалдардан дайындалуға тиіс.
3. Тамақ өнімдерімен байланысты материалдар мен бұйымдардың
қауіпсіздігін куәландыратын құжатта:
1) химиялық, биологиялық және физикалық сипаттамаларын;
2) қолданылуын, пайдаланылу тәсілін;
3) шығу тегін және өндіріс әдісін;
4) беру, буып-түю әдістерін және сақтау шарттарын;
5) пайдалану алдындағы дайындығын;
6) қабылдау өлшемдерін қоса алғанда, қатерлерді сәйкестендіру және
бағалау үшін қажетті деректер болуға тиіс.
24-бап. Тамақ өнімдерін қадағалауға қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдерін қадағалау оларды әзірлеудің (жасаудың), өндірудің
(дайындаудың), айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық
процестерінде (сатыларында) қамтамасыз етілуге тиіс.
2. Тамақ өнімдерін қадағалау:
1) сәйкестендіру;
2) деректер жинау және жазу;
3) субъектілер арасындағы өзара іс-қимылдар туралы ақпарат;
4) деректер алмасу жолымен қамтамасыз етіледі.
3. Субъектілер тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау),
айналымы, кәдеге жарату және жою кезінде технологиялық паспорттар жасау
арқылы тамақ өнімдерін қадағалауды қамтамасыз етеді, құжаттамада қажетті
технологиялық және бақылау операцияларының жүргізілгені туралы белгі
соғылып, анықталған ақаулар және оларды жою жөнінде қолданылған шаралар
көрсетіледі.
Субъектілер тиісті таңбалаулар мен қолдарын қоя отырып, осы
құжаттарды ресімдейді.
Тамақ өнімдерін қадағалау жөніндегі деректердің жазбасы олардың
жарамдылық мерзімі біткен сәттен бастап бір жыл бойы сақталады.
4. Өткізілуге тиісті тамақ өнімдері одан әрі қадағалану үшін
сәйкестендірілуге және таңбалануға тиіс.
25-бап. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін өндірістік
бақылауға қойылатын талаптар
1. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін өндірістік бақылау Қазақстан
Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында
белгіленген талаптарға сәйкес субъектілер әзірлеген тәртіппен жүргізіледі.
2. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін өндірістік бақылауды Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен аттестатталған және
(немесе) аккредиттелген зертханалар (орталықтар) жүзеге асырады.
26-бап. Экологиялық таза тамақ өнімдеріне қойылатын
арнайы талаптар
1. Экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру (дайындау), таңбалау
экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіруді (дайындауды) стандарттау
жөніндегі нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
2. Экологиялық таза тамақ өнімдері осы баптың 1-тармағында
белгіленген талаптар сақталғанда ғана экологиялық таза тамақ өнімдері
белгісімен таңбаланады.
27-бап. Ауыз судың қауіпсіздігіне қойылатын арнайы
талаптар
1. Ауыз су Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі
туралы заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес болуға тиіс.
2. Ауыз судың қауіпсіздігі бөлігінде су жинау құрылыстарының, су
дайындау жөніндегі құрылыстардың, сорғы станцияларының, су құбырлары
желілерінің, су сақтайтын сыйымдылықтардың, айналымдағы сумен жабдықтау
құрылыстарының техникалық құрылғыларына қойылатын талаптар Қазақстан
Республикасының халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы
туралы заңнамасында белгіленеді.
3. Жерүсті және жерасты көздерінен шаруашылық-ауыз су қажетіне су
беретін сумен жабдықтау көздерінің және су құбыры құрылыстарының Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес санитарлық
қорғау аймағы болуға тиіс.
4. Су дайындау станциялары, бірінші көтеру және өңделмеген суды тарту
сорғы станциялары үшін алаңдар, жерасты және жерүсті суын тарту
құрылыстары, ұйымдардың, резервуарлардың және су айдау мұнараларының
аумағында орналасқан шаруашылық-ауыз су құбыры құрылыстары үшін алаңдар
таңдауға қойылатын талаптар, құрылыс қоршауларына жапсарластар Қазақстан
Республикасының халықтың санитарлық- эпидемиологиялық салауаттылығы
туралы заңнамасында белгіленеді.
5. Минералды табиғи суды пайдалануға оған денсаулық сақтау
саласындағы уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен курортология ғылыми
орталықтарынан бальнеологиялық қорытынды алынғаннан кейін жол беріледі.
28-бап. Азықтардың және азық қоспаларының қауіпсіздігіне
қойылатын арнайы талаптар
1. Азықтар және азық қоспалары Қазақстан Республикасының тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес
болуға тиіс.
2. Азықтар және азық қоспалары ветеринарлық-санитарлық тұрғыда
қолайлы аумақтан алынуға тиіс.
3. Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін (импортталатын) және
одан әкетілетін (экспортталатын) азықтар және азық қоспалары аймақтың
эпизоотиялық ахуалы мен олардың шыққан жерлері ескеріле отырып, тексеруден
өткізілуге және оларға зертханалық сараптама жүргізілуге тиіс.
5-тарау. ТАМАҚ ӨНІМДЕРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӨНІНДЕГІ РӘСІМДЕР
29-бап. Тамақ өнімдері қауіпсіздігінің сәйкестігін
растау
1. Тамақ өнімдері қауіпсіздігінің сәйкестігін растау Қазақстан
Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасында белгіленген тәртіппен
жүзеге асырылады.
2. Шет мемлекет берген сәйкестікті растау саласындағы құжаттар оларды
Қазақстан Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес
техникалық реттеудің мемлекеттік жүйесінде танылуы шартымен Қазақстан
Республикасында жарамды болып есептеледі.
30-бап. Тамақ өнімдерін сәйкестендіру
1. Тамақ өнімдерін сәйкестендіру:
1) тамақ өнімдері партиясының мөлшерін айқындау;
2) сәйкестендіру әдістері (күнін белгілеу, тамақ өнімдері партиясын
кодтау);
3) қайтар жолын қадағалау мақсаты үшін тиісті жазбалар жүргізу
рәсімдері арқылы қамтамасыз етіледі.
2. Тамақ өнімдерінде және (немесе) оның бумасында (ыдысында) мынадай
деректерден тұратын анық және өшпейтін сәйкестендіру жазбасы болуға тиіс:
1) тамақ өнімдерінің атауы және (немесе) сериясының немесе түрінің
белгіленуі, нөмірі;
2) өндірушінің (әзірлеушінің) атауы және оның заңды мекенжайы;
3) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі
саласындғы техникалық регламенттерде көзделген жағдайлардағы сәйкестік
белгісі;
4) дайындалған күні және жарамдылық мерзімі.
Техникалық регламентпен айқындалған тамақ өнімдерінің жекелеген
түрлерінде және (немесе) оның бумасында (ыдысында) өндіру объектісінің
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен берілетін есептік
нөмірі міндетті түрде көрсетіледі.
3. Барлық ықтимал әсері бар қатерлер сәйкестендірілуге тиіс.
31-бап. Қатерлерді талдау, бағалау және басқару
1. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде
қолданылатын шаралар қатерді талдауға негізделуге тиіс.
2. Тамақ өнімдері қауіпсіздігінің қатерін бағалау кезінде қолдағы
ғылыми деректер, өңдеудің және өндірудің (дайындаудың) тиісті әдістері,
инспекциялау, іріктеп бақылау, зертханалық зерттеулер әдістері, нақты
аурулардың таралу деңгейі, аурулардан ада аймақтардың болуы пайдаланылуға
тиіс.
3. Тамақ өнімдері қауіпсіздігінің қатерін бағалау:
1) адам организміне және тамақ өндірісі үшін қажетті жануарларға
зиянды әсер етуі мүмкін сипаттамаларды анықтау;
2) әрбір анықталған ықтимал әсері бар қауіптің адам организміне
әсерін және олардың салдарын талдау;
3) анықталған қатерлерді шектеу шараларын айқындау жолымен жүзеге
асырылады.
4. Тамақ өнімдері қауіпсіздігінің қатерін бағалау тамақ өнімдерін
зертханалық зерттеу барысында қатерлерді кешенді бағалау ретінде жүзеге
асырылады.
5. Тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) қатерді бағалау және оны шектеу жөніндегі шаралар туралы
мәліметтер нормативтік-техникалық құжаттамада болуға тиіс.
Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес қатерге талдау жүргізілмей,
тамақ өнімдерінің жаңа түрлерін әзірлеуге (жасауға) жол берілмейді.
6. Қатерді басқару қатерді бағалау нәтижелеріне, сондай-ақ адам өмірі
мен денсаулығына ықтимал зиянды әсер етудің алдын алу принципіне
негізделуге тиіс.
32-бап. Адам өмірі мен денсаулығына ықтимал зиянды
әсер етудің алдын алу
1. Қатерді талдау және бағалау кезінде адам өмірі мен денсаулығына
зиянды әсердің ықтималдығы сәйкестендірілген, бірақ қолдағы ғылыми деректер
оның дәрежесін айқындау үшін жеткіліксіз болған жағдайларда уәкілетті
органдар қатерді басқару жөнінде уақытша шаралар қолданады.
2. Қатерді басқару жөніндегі уақытша шаралар қатердің дәрежесін
анықтайтын ғылыми деректер алу үшін қажетті ең аз уақыт кезеңі ішінде қайта
қаралуға тиіс.
Ескерту. 32-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2011.01.10 N 383-IV (алғашқы
ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа
енгізіледі) Заңымен.
6-тарау. ҚОРЫТЫНДЫ ЕРЕЖЕЛЕР
33-бап. Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі туралы заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылық
Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы
заңнамасын бұзу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа
әкеп соғады.
34-бап. Өтпелі кезеңде генетикалық түрлендірілген
объектілері бар тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау),
өндіру (дайындау), айналымы, кәдеге жарату және
жою процестерінің (сатыларының) ерекшеліктері
Тамақ өнімдеріндегі генетикалық түрлендірілген объектілер
қауіпсіздігінің ғылыми негізделген расталуы белгіленгенге дейін олардың
Еуропалық Одақ мемлекеттерінде белгіленгеннен аспайтын тамақ өнімдері
құрамындағы деңгейі қабылданады.
35-бап. Осы Заңды қолданысқа енгізу тәртібі
1. Осы Заң 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі.
2. "Тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі туралы" 2004 жылғы 8
сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының (Қазақстан Республикасы
Парламентінің Жаршысы, 2004 ж., N 6, 43-құжат) күші жойылды деп танылсын.
Қазақстан Республикасының
Президенті
ЭЛЕМЕНТТЕРГЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
V топтың негізгі топша элементтеріне азот, фосфор, мышьяк, сурьма,
висмут жатады. Бұл топша элементтерінің сыртқы электрондық деңгейінде бес
электрон ns2np3 болады. Сондықтан олар үш электрон қосып алып үш теріс
зарядты ионға айналуға мүмкіндігі бар:
Э0+3е-→Э3-
Әр элементтің сыртқы қабатында үш дара р-электрондар бар, осыған сәйкес
олардың қалыпты (қозбаған) жағдайдағы валенттілігі үшке тең болады. Азоттан
басқа элементтердің сыртқы қабатында бос бес d- орбитальдар бар. Сондықтан
олардың s – орбиталындағы жұп электрондары қоздырып біреуін d-орбиталына
көшіруге болады. Осының нәтижесінде элементтердің сыртқы қабатының
орбитальдарында бес дара электрондар пайда болып олар бес валентті күйге
көшеді. Азоттың сыртқы қабатында бос d-орбитальдары жоқ болғандықтан оның
жұп электрондарын қоздыруға болмайды. Ол тек s-электрондардың біреуін басқа
бір элементке беріп жіберіп сыртқы қабатындағы дара электрондар санын
төртке жеткізе алады және соның нәтижесінде төрт валентті күйге көшеді, ал
өзі бір оң зарядты ионға айналады.
V топтың негізгі топша элементтері қосылыстарда -3тен +5-ке дейін
тотығу дәрежесін көрсетеді.
Бесінші негізгі топша элементтерінің қатысуымен түзілген
молекулалардың пішіндері үшбұрышты пирамида тәрізді болады.
Топша элементтерінің барлығы сутекпен ЭН3 типтес қосылыс түзеді.
Алтыншы негізгі топша элементтеріне қарағанда бұл топша элементтері сутек
атомдарымен өте берік қосылады да олардың сутекті қосылыстарын суға
еріткенде сутек иондарын түзбейді. Топша элементтері оттекпен Э2О3, Э2О5
типтес оксидтер түзеді. Ол оксидтерге қышқылдар сәйкес келеді.
Элементтердің реттік нөмірлерінің өсуіне сәйкес металеместік
қасиеттері кемиді де, металдық қасиеттері артады. Сутекті қосылыстарының
NH3-тен ВіН3-ке қарай тұрақтылығының азаюы, оттекті қосылыстарының
беріктігінің артуы осы қасиеттерімен түсіндіріледі.
АЗОТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Азоттың физикалық және химиялық қасиеттері.
Алғаш рет азотты ауадан ағылшын химигі Резерфорд 1772 жылы бөліп алды.
Азот табиғатта бос күйінде де және қосылыс түрінде де кездеседі.
Таза азот – түссіз, иіссіз, дәмсіз, суда аз еритін (100:2) газ. Ауадан
сәл жеңілірек. Азот молекуласы екі атомнан тұрады (N2). Азот
молекуласындағы атомдар өзара үш байланыс арқылы қосылған. Сондықтан ол үш
байланысты үзіп молекуланы атомдарға ыдырату үщін өте көп энергия
жұмсалады.
Химиялық қасиеті жағынан азот – инертті, қалыпты жағдайда ол
реакцияласпайды. Инерттілігі екі атомды молекуласының өте беріктігіне
байланысты. Азот қалыпты жағдайда тек қана литиймен, ал қыздырғанда басқа
металдармен және кейбір бейметалдармен әрекеттесіп, тотықтырғыштық қасиет
қорсетеді, тек фтор мен оттекпен әрекеттескенде ғана тотықсыздандырғыш
болады.
Алынуы.
Өнеркәсіпте азотты ауаны сұйылту арқылы алады. Азот аз мөлшерде,
зертханада керек болған кезде, оны мына әдістердің бірімен алады:
• 3CuO+2NH3→3Cu+N2+3H2O
• NH4NO2→N2+2H2O
• (NH4)2Cr2O7→N2+Cr2O3+4H2O
Азоттың сутекті қосылыстары.
Азоттың сутекпен бірнеше қосылыс бар: аммиак NH3, гидразин N2H4,
азидсутек қышқылы HN3 және бұлардың туындалары. Бұлардың ішіндегі өте
маңыздысы аммиак.
N2H4 – азоттың сутекті қосылысының бірі, аммиактағы сутек толық
тотықпаудан түзіледі. Гидразин – түссіз, түтінденіп тұратын, суда ерігіш
сұйықтық. Гидразин улы зат, күшті тотықсыздандырғыш ретінде реактивтік
қозғағыштардың отыны ретінде пайдаланылады.
HN3 – бұл да азот пен сутектің қослысының бірі, әлсіз қышқыл. Қалыпты
жағдайда түссіз, өткір иісті, ұшқыш сұйық, сулы ерітінділерде тұрақты. Оны
гидразин мен азотты қышқылды әрекеттестіріп алады. Тұздары азид деп
аталады; қышқыл да, оның тұздары да өте қопарылғыш заттар. Азидсутек
қышқылының тотықтырғыштық қасиеті бар, сондықтан бұл да «патша сұйығы»
сияқты, асыл металдарды (платина, алтын) ерітеді.
Аммиактың физикалық және химиялық қасиеттері.
Аммиак – түссіз, өткір иісті газ. Судың бір көлемінде 700 көлем аммиак
ериді. Аммиак ауадан екі есеге жуық жеңіл. Аммиактың судағы ерітіндісі
аммиак суы немесе мүсәтір спирті деп аталады. Аммиактың молекуласы үш
бұрышты пирамида тәрізді.
Аммиактың молекуласы қалыпты жағдайда тұрақты, берік, әжептәуір
активтігі бар молекулалар қатарына жатады. Аммиактың химиялық қасиеттерін
үш түрлі реакцияларға топтастырып көрсетуге болады:
1. қосып алу
2. тотығу
3. құрамындағы сутегі басқа заттарға ауысу реакциялары.
Суда еріген кезде аммиак сумен әрекеттеседі. Судағы ерітіндісі
сілтілік орта көрсетеді. Аммиактың судағы ерітіндісі немесе аммоний
гидроксиді әлсіз негіздерге тән барлық қасиеттерді көрсетеді.
Химиялық реакциялар кезінде аммиак тотықсыздандырғыштық қасиет
көрсетеді. Өйткені аммиактағы азот атомы өзінің -3 тең ең төменгі тотығу
дәрежесін көрсетеді.
Күшті металеместер аммиакты азотқа дейін тотықтырады. Платина
катализаторы қатысында оттек аммиакты азот (ІІ) оксидіне дейін тотықтырады.
Қыздырғанда аммиак кейбір металдарды олардың оксидтерінен тотықсыздандырады
да, өзі азотқа дейін тотығады.
Аммиак қышқылдармен оңай реакцияласып аммоний тұздарын түзеді.
Аммиактың судағы ерітіндісі немесе аммоний гидроксиді басқа негіздер сияқты
қышқылдармен, қышқылдық оксидтермен, тұздармен әрекеттеседі.
Аммиактың алынуы.
Зертханада аммиакты аммоний тұздары мен сілтілердің әрекеттесуінен
алады. Өнеркәсіпте аммиакты көп мөлшерде азот пен сутекті синтездеу арқылы
алады.
Аммоний тұздары.
Аммоний тұздары ақ түсті кристалды, суда жақсы еритін заттар. Аммоний
тұздары судағы ерітінділерінде аммоний катионына және қышқыл қалдығының
анионына ыдырайды. Аммоний тұздары қыздырғанда ыдырайды. Құрамындағы
қышқылдың ұшқыштығына байланысты аммоний тұздары әр түрлі жолмен ыдырайды.
Ұшқыш қышқылдың (тұз қышқылының) тұздары аммиак және хлорсутек түзе
айырылады. Ұшпайтын қышқылдың тұздары жартылай ыдырайды.
Азоттың оттекті қосылыстары.
Азот оттекпен бес түрлі оксидтер түзеді: N2O, NO, N2O3, NO2, N2O5.
N2O – түссіз, жағымды иісті газ, аммоний нитратын айыру арқылы алынады.
NO – ауада электр разряды кезінде, зертханада мыс пен сұйытылған азот
қышқылы әрекеттескенде түзіледі. Бұл оксид түссіз, иіссіз, суда нашар
еритін, тұз түзбейтін оксид. Ауада тез тотығып NO2-ге айналады.
N2O3 – натрий нитриті мен сұйытылған күкірт қышқылы әрекеттескенде
түзілетін көкшіл түсті сұйық. Бұл оксидке азотты қышқыл HNO2 сәйкес келеді
және ол өте тұрақсыз. Азотты қышқылға оның тұздары – нитриттер сәйкес
келеді. Нитриттер әрі тотықтырғыш, әрі тотықсыздандырғыштар.
NO2 – қызыл-қоңыр түсті улы газ. Оны зертханада ауыр металдардың
нитраттарын қыздырып ыдырату арқылы немесе мыс пен концентрлі азот
қышқылының әрекеттесуінен алады. NO2 суда ерігенде азот және азотты
қышқылдардың қоспасы түзіледі.
N2O5 – азот қышқылын фосфор (V) оксидімен сусыздандыру жолымен немесе азот
(IV) оксидін озонмен тотықтыру арқылы алынады. Бұл оксид түссіз кристалды
зат, 32,30С-та балқиды, 470С-та қайнайды. Азот (V) оксиді қыздырған кезде
азот (IV) оксиді мен оттекке айырылады. Азот (V) оксидін суда еріткенде
азот қышқылы түзіледі.
Азот қышқылы HNO3.
Физикалық және химиялық қасиеттері.
Азот қышқылы таза күйінде түссіз, өткір иісті, сұйық зат. Азот
қышқылы сумен кез келген қатынаста араласады.
Сусыз азот қышқылы тұрақсыз қосылыс, аздап қыздырғанда немесе
жарықтың әсерінен оңай ыдырайды. Азот қышқылы күшті қышқылдардың қатарына
жатады. Сұйытылған ерітіндісінде ол толық иондарға ыдырайды. Азот қышқылы
басқа да қышқылдар сияқты негіздермен, негіздік оксидтермен, тұздармен
әрекеттеседі.
Азот қышқылының ең басты химиялық қасиеті – күшті тотықтырғыш.
Сондықтан ол барлық металдармен (алтын, платина, иридий, рутенийден
басқаларымен) әрекеттеседі.
Алынуы.
Азот қышқылын зертханада натрий нитратына концентрлі күкірт
қышқылымен әсер ету арқылы алады. Өнеркәсіпте азот қышқылын аммиакты
катализатор қатысында тотықтыру арқылы алады. Бұл әдіспен азот қышқылын алу
үш сатыдан тұрады:
• платина катализаторы қатысында аммиакты ауадағы оттек арқылы
тотықтырады
• түзілген азот (ІІ) оксиді азот (IV) оксидіне оңай тотығады
• азот (IV) оксидін оттек қатысында суға сіңіру арқылы азот қышқылын
алады.
Осы әдіспен 60-62% азот қышқылы алынады. Бұл қышқылды концентрлі
күкірт қышқылымен қосып қыздырып айдау және суыту арқылы 97% азот қышқылын
алады.
Азот қышқылының тұздары нитраттар деп аталады. Олардың барлығы да
суда жақсы ериді. Нитраттар қыздырғанда ыдырайды. Құрамындағы металдардың
активтігіне байланысты нитраттар әр түрлі жолмен ыдырайды. Металдардың
активтік қатарында магнийге дейін орналасқан металдардың тұздары нитриттер
мен оттекке, магний мен мыстың арасындағы металдардың тұздары металл
оксидін, азот (IV) оксидін және оттек түзе, ал мыстан кейін орналасқан
металдардың тұздары металға, азот (IV) оксидіне және оттекке ыдырайды.
ФОСФОР ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Фосфорды 1669 жылы неміс алхимигі Г.Бранд ашты. Фосфор бірнеше
аллотропиялық түр өзгерістер түзеді. Олардың ішіндегі маңыздылары ақ және
қызыл фосфор. Ақ фосфор - улы, түссіз, кристалды, суда ерімейтін қатты
зат. Ауа қатыстырмай әлсіз қыздырғанда немесе жарықтың әсерінен қызыл
фосфорға айналады. Қызыл фосфор – қызыл қоңыр түсті зат. Оның қасиеттері ақ
фосфордан өзгеше. Ол усыз, суда ерімейді. Ауада қиын тотығады да, тек 360
0С жанады. Қатты қыздырғанда қызыл фосфор балқымай ұшып кетеді, ал оның
буын тез салқындатса ақ фосфорға айналады. Қара фосфорды алу үшін ақ
фосфорды 2000-та және 1,2*1010 Па қыздырады. Қара фосфор граыитқа ұқсайды.
Химиялық қасиеттері жағынан фосфор өте реакцияласқыш элемент, көпшілік
заттармен тікелей қосылысады, әрі көп мөлшерде жылу бөліп шығарады. Оттек,
галогендер, күкірт және бірсыпыра металдармен өте оңай қосылысады.
Фосфор металдармен әрекеттесіп фосфоридтер түзеді. Фосфидтер сумен
әрекеттесіп фосфордың сутекпен қосылысы фосфин (РН3) түзеді. Фосфор күшті
металеместер: оттекпен, хлормен әрекеттескенде тотықсыздандырғыш қызметін
атқарады.
Алынуы.
Фосфорды фосфиттің, кокстың, құмның қоспасын электр пешінде ауа
қатыстырмай қыздыру арқылы алады. Қосылған кокс фосфорды тотықсыздандырады,
ал құм түзілген кальций оксидімен қосылыпоны шлакқа айналдырады.
Ca3(PO4)2+5C+3SiO2→2P+5CO+3CaSiO3
Түзілген бу түріндегі фосфор мен көміртек оксидінің қоспасын
салқындатқанда ақ фосфор буы қатты күйдегі ақ фосфорға айналады.
Фосфордың сутекпен қосылыстары.
Фосфордың сутекпен екі қосылысы бар: РН3 (газ), Р2Н4 (сұйық). Фосфор
сутекпен нашар қосылады. Сондықтан фосфорсутекті не фосфинді РН3 алу үшін
кальций фосфидін тұз қышқылымен, тіпті сумен әрекеттестіреді. Фосфинді
басқа жолмен ақ фосфорды сілтілік ортада реакцияластырса да түзіледі.
Фосфин сарымсақ иісті, улы газ, химиялық қасиеттері жөнінен аммиакқа
ұқсас. Құрылымы NH3 сияқты, пирамида тәрізді. РН3 бөлінбеген қос электронды
бұлты нашар гибридтенгендіктен оның электрон донорлық қасиеті аммиакқа
қарағанда әлсіздеу, сондықтан фосфин аммиак сияқты емес, қосып алу
реакцияларына бейімділігі кем, фосфоний тұздары кейбір қышқылдарда ғана
болады, әрі өздері тұрақсыз. Фосфин суда ерігенмен қосылыс түзбейді. Фосфин
да фосфоний туындылары да – күшті тотықсыздандырғыш.
Р2Н4 – дифосфин, гидразинның аналогы, түссіз сұйықтық, фосфидтердің
гидролизінде РН3 қабат түзіледі. Күшті тотықсыздандырғыш, ауада өздігінен
тұтанады.
Фосфордың оттекті қосылыстары.
Фосфордың үш оксиді бар: Р2О3, Р2О4, Р2О5.
Н3РО2 – фосфорлылау қышқыл – қатты кристалдық, суда жақсы еритін зат.
Бұл қышқылдың тұздары гипофосфиттер деп аталады. Бұл қышқылдың құрамындағы
фосфор +1 тотығу дәрежеде болады. Гипофосфиттер – күшті
тотықсыздандырғыштар.
Р2О3 – фосфор баяу тотыққанда, немесе оттек жеткіліксіз болғанда
түзілетін, ақ түсті кристалдық зат. Төмен температурада полимерленіп Р2О6
түзеді. Суық сумен қосылып фосфорлы қышқыл Н3РО3 түзеді, жылы сумен
реакцияласқанда, фосфорлы қышқылдың термиялық айрылуында түзілетін заттар
шығады. Бұл қышқылдың құрамындағы фосфор +3 тотығу дәрежеде болады.
Фосфорлы қышқылдың тұздары фосфиттер деп аталады. Фосфорлы қышқыл және оның
тұздары фосфиттер күшті тотықсыздандырғыштар.
Р2О4 – түссіз, жылтыр кристалдық зат. Бұл оксидті, N2O4 сияқты,
аралас ангидрид деп қарауға болады, өйткені сумен реакцияласқанда фофсфор
және фосфорлы қышқылдар түзеді.
Р2О5 фосфор ауада, не оттек ішінде жанғанда ақ қар сияқты көп көлем
алатын масса болып түзіледі. Фосфор (V) оксиді бу күйінің өзінде де Р4О10
молекулаларынан тұрады. Р2О5 – сумен өте шабыт қосылады, суды тіпті басқа
заттан тартып алып та қосылады. Температураға байланысты судың бір, екі
немесе үш молекуласын қосып алып сәйкес үш түрлі қышқылдар түзеді:
метафосфор қышқыл (НРО3), пирофосфор (Н4Р2О7), ортофосфор (Н3РО4). Бұл
қышқылдардың ішіндегі ең маңыздысы ортофосфор немесе фосфор қышқылы. Фосфор
қышқылы түссіз қатты зат, суда жақсы ериді, тұрақты қышқыл. Азот қышқылы
сияқты фосфор қышқылының тотықтырғыштық қасиеттері болмайды. Күштілігі
жөнінен орташа қышқылдардың қатарына жатады. Үш негізді қышқыл болғандықтан
судағы ерітіндісінде үш сатыда иондарға ыдырайды. Фосфор қышқылы басқа
қышқылдар сияқты негіздермен, негіздік оксидтермен, тұздармен және
металдармен әрекеттеседі.
Фосфор қышқылын зертханада қызыл фосфорды азот қышқылымен қосып
қыздыру арқылы алады. Өнеркәсіпте фосфор қышқылын термиялық және
экстракциялық әдістермен алады. Ортофосфор қышқылы үш негізді
болғандықтан үш қатар тұздар түзеді: дигидрофосфаттар, гидрофосфаттар,
фосфаттар.
МЫШЬЯК, СУРЬМА, ВИСМУТ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. САЛЫСТЫРМАЛЫ СИПАТТАМА.
Бесінші негізгі топтың ішіндегі мышьяк, сурьма, висмут – үш элементті
мышьяк топшасы дейміз, бұлардың жалпы қасиеттері азот, фосфорға ұқсас
болғанымен олардан өзгешелігі де бар, оның себебі бұлар үлкен периодтың
элементтері, бұлардың барлығында, азот пен фосфордікіндей емес, электрондық
құрылымында d- электрондар бар.
Мышьяк топшасының элементтерінің дербес күйде металдық түрі болады,
жылуды, электрді жақсы өткізеді, өйткенімен морт, нәзік, сондықтан ұнтақтау
оңай. Активтік қатарында сутек пен мыстың арасынан орын алады. Үшеуінің де
ерімтал қосылыстары улы заттар.
Тақырыпты бекіту:
1. Бесінші негізгі топша элементтерінің электрондық-графикалық формулаларын
жазып, олардың қалыпты және қозған күйдегі валенттіліктерін анықта. Олар
қосылыстарда қандай тотығу дәрежелерін көрсетеді?
2. Элементтердің реттік нөмірлерінің өсуіне қарай топша элементтерінің
оттекті және сутекті қосылыстарының қасиеттері қалай өзгереді?
3. Азоттың табиғатта таралуын, физикалық қасиеттерін сипатта және химиялық
қасиеттері мен алыну жолдарын көрсететін реакциялардың теңдеулерін жаз.
4. Аммиактың физикалық және химиялық қасиеттерін айтып, молекуласының
пішінін сызып көрсет.
5. Азоттың оттекті қосылыстары: алынуы, физикалық және химиялық қасиеттері?
6. Фосфор және оның қосылыстары: алынуы, қасиеттері.
7. Мышьяк топшасының элементтері, олардың алынуы, физикалық және химиялық
қасиеттері?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 11-13 Дәріс. IV топтың негізгі топша элементтері.
Мақсаты: ІV топтың негізгі топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтерге жалпы сипаттама.
2. Көміртегі және оның қосылыстары.
3. Кремний және оның қосылыстары.
4. Германий топшасының элементтері және олардың қосылыстарына жалпы
сипаттама.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕРГЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
Периодтық жүйенің төртінші негізгі тобының бірінші элементі көміртек,
екіншісі кремний, бұлардан кейін сыртқы электрон қауызы жағынан осылармен
ұқсас, бірақ үлкен периодтардың элементтері – германий, қалайы және
қорғасын болады. Өткен негізгі топтардағыдай, төртінші негізгі топтың
элементтерінің электрондық құрылымы, демек химиялық қасиеттері де ұқсас.
Сыртқы электрон саны төртеу болғандықтан бұлардың тотығу дәрежесі -4, +4
тең болады. Бұл топша элементтерінің сыртқы электрондық деңгейінде төрт
электрон ns2np2 болады.
Топ бойымен жоғарыдан төмен (С→Pb)жүргенде элементтердің атомдарының
көлемі үлкейетіндіктен, олардың электрон тартқыштығы, демек, бейметалдық
қасиеттері кемиді, сонымен қабат электрон беруі, демек, металдық қасиеті
өседі. Шынында да германийға келгенде-ақ металдық қасиеті күшейіп,
бейметалдық қасиеті кемиді. Сонымен бұл топта бастапқы екі элемент қана
бейметалл қалған үшеуі металл.
Топша элементтері (қорғасыннан басқасы) сутекпен ЭН4 типтес
қосыылстар түзеді: СН4 – метан, SiH4 –силан, GeH4 –германсутек, SnH4 –
станнан.
СН4 – SiH4 – GeH4 – SnH4 бұл қатарда қосылыстардың беріктігі кемиді.
Топша элементтері оттекпен ЭО, ЭО2 типтес қосылыстар түзеді. ЭО2
типтес қосылыстардың барлығы да қышқылдық оксидтер. Бұл оксидтерге Н2ЭО3
типтес қышқылдар сәйкес келеді.
КӨМІРТЕГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Көміртек өте көп таралған элементтер қатарына жатпайды, бірақ оның
маңызы ерекше, өйткені оның қосылыстары бүкіл тірі организмнің негізі болып
табылады. Көміртек жаратылыста дербес күйде, әрі толып жатқан әр түрлі
қосылыстардың құрамында болады. Көміртектің табиғатта тұрақты екі изотопы
бар: 12С(98,892%) және 13С (1,108 %). Космос сәулелерінің әсерінен β-
радиоактивтігі бар изотоп 14С түзіледі.
Көміртектің негізгі екі аллотроптық түрі бар – алмаз және графит.
Карбин қолдан алынған модификациясы. Алмаз – түссіз, мөлдір, қатты
заттардың ең қаттысы. Графит – қара сұр түсті, күңгірт, сәл жылтыр, өте
жұмсақ, денеге жұққыш, кристалдық зат.
Көміртектің аллотропиясын – кристалданғанда атомдарының әр түрлі
орналасуы арқылы түсіндіріледі. Алмазда көміртектің әрбір атомы,
көміртектің басқа төрт атомымен байланысқан, барлық атомдардың ара
қашықтығы бірдей (0,154 нм). Көміртек атомдары алмазда sp3 гибридтік күйде
болады. Алмазда көміртектің әрбір атомы дұрыс тетраэдрдің центрінде, қалған
төртеуі тетраэдрдің төбелерінде орналасқан. Графитте көміртектің атомдары
дұрыс алты бұрыштың бұрыштарында орналасқан, ол алты бұрыштардың өздері
параллель жазықтықтарда жатады. Жазықтықтар арасының байланысының
нашарлығынан графит (қарындаш) жұққыш болады. Көміртек атомдары графитте
sp2 гибридтік күйде болады. Карбин – тіке сызықты С ∞ тізбектерінен
құрылған гексагональ торынан тұрады, ондағы көміртек атомдары sp
гибридтелуге ұшыраған тізбекті полимер. Карбиннің екі түрі болады, көміртек
атомдары өзара үш байланыс және бір байланыспен кезектесе байланысатын
полиинді:
... – С ≡ С – С ≡ С – С ≡ С - ...
және үздіксіз қос байланыстан тұратын кумуленді:
= С=С=С=С=С=С=
Карбин көміртектің термодинамикалық ең тұрақты түрі екені анықталды.
Активтендірілген көмір.
Қатты заттардың сыртқы бетімен газ, бу және еріген заттарды сіңіре
алу қабілетін адсорбция деп атайды, 1785 жылы Россия академигі Т.Е. Ловиц
көмірдің еріген заттарды адсорбциялайтындығын алғаш ашып, оны этил спиртін
тазалауға пайдаланған. Көмірдің, оның ішінде ағаш көмірінің, адсорбциялағыш
қабілеті өте күшті, өйткені ол кеуек, екінші жағынан оның құрылымы
графиттың қираған алты бұрышы сипатты болғандықтан ондағы көміртек
атомдарының бос тұрған валенттіктері болады. Жай көмірден активтелген
көмірдің адсорбциялағыштығы күшті болады. Көмірді активтеу дейтініміз оның
кеуек, қуыс саңлауларын тазалау; оған су буын, не көміртек диоксидін
үрлейді.
Көміртектің химиялық қасиеттері.
Көміртек атомдарында қалыпты күйде екі дара электрон бар, ал қозған
күйде екі s-электрондардың біреуі көршілес р- орбиталына көшудің
нәтижесінде төрт дара электрон пайда болады.
Сондықтан көміртек дара электрондардың санына сәйкес химиялық
қосылыстарда екі немесе төрт валенттілік көрсетеді. Кәдімгі температурада
көміртек активтігі өте төмен элементтердің қатарына жатады. Жоғары
температурада көміртек көптеген заттармен әрекеттеседі.
Алмаз бен графит оттекпен жоғары температурада (700-8000С)
әрекеттесіп көміртек оксидін түзеді. Көміртек оттекпен екі түрлі оксид
түзеді – оттек жеткілікті болса көміртек (IV) оксиді, ал оттек жеткіліксіз
болса көміртек (ІІ) оксиді түзіледі.
Көміртектің металдармен қосылыстарын карбидтер деп атайды. Олар
көміртекті металдармен немесе металл оксидтерімен қыздыру арқылы алады.
Көміртектің сутекпен қосылыстары – көмірсутектер және олардың
туыедылары өте көп.
Көміртек жоғары температурада металл оксидтерінен оттекті өзіне қосып
алады; бұл реакцияларда көміртек тотықсыздандырғыш қасиеттерімен
сипатталады.
Көміртектің галогендермен қосылыстарының құрамы СГ4 формуласына
сәйкес. Бірақ галогендердің ішінен тек фтор ғана көміртекпен тікелей
қосылысады.
Күкірткөміртек СS2 – көміртек дисульфиді. Қызған көмірдің ара-
арасымен күкірт буын өткізгенде түзіледі: С + 2S→CS2. СS2 – түссіз, ұшқыш,
оңай тұтанғыш, улы, еріткіш сұйық.
Электр доға температурасында көміртек азотпен тікелей қосылып,
түссіз, улф газ С2N2 – дициан түзеді. Цианның химиялық қасиеті галогендерге
ұқсас, сутекпен қосылысып HCN – циансутек түзеді.
Циансутек қышқылы – түссіз, өте ұшқыш, өткір иісті, өте улы сұйық,
тиген жерін көгертіп жібереді. Қышқылдық қасиеті нашар - әлсіз қышқыл.
Циансутек қышқылының тұздары – цианидтер деп аталады.
Көміртектің оттекті қосылыстары.
Көміртек (ІІ) оксиді СО – түссіз, иіссіз, өте улы, ауадан аздап жеңіл; тұз
түзбейтін оксидтерге жатады. СО тұрмыста иіс газы деп аталады. Көміртек
(ІІ) оксидінің құрылымы мынадай С↔=О.
СО қыздырғанда ауада жанып көп жылу бөліп шығарады. СО – күшті
тотықсыздандырғыш. Көміртек (ІІ) оксиді қосылу реакцияларына бейім келеді.
Сәуле түсіргенде және активтелген көмір қатысында хлормен әрекеттесіп өте
улы газ фосген түзеді.
300-600 0С, 500 атм қысымда және катализатор (ZnO) қатысында сутекпен
әрекеттесіп метил спиртін түзеді. Қыздырғанда сілтімен әрекеттесіп құмырсқа
қышқылының тұзын түзеді.
Зертханада көміртек (ІІ) оксидін құмырсқа немесе қымыздық қышқылына
концентрлі күкірт қышқылымен әсер етіп алады.
Көміртек (ІV) оксидінің СO2 молекулалық құрылысы мынадай: О=С=О.
Көміртек (IV) оксиді – түссіз, иіссіз, ауадан бір жарым есе ауыр, бір
көлем суда 0,38 көлем ериді. Ол жануды, тыныс алуды қолдамайды. Кәдімгі
температурада және 60 атм қысымда сұйық күйге айналады. Буланған кезде
көміртек (IV) оксидінің бір бөлігі қар тәріздес қатты күйге көшеді. Мұндай
күйдегі оксидті құрғақ мұз деп атайды.
Көміртек (IV) оксидіндегі көміртектің тотығу дәрежесі +4. Күшті
тотықсыздандырғыштар оны көміртекке дейін тотықсыздандырады. СО2 қышқылдық
оксид болғандықтан негіздік оксидтермен және негіздермен әрекеттеседі.
Өнеркәсіпте СО2 арнаулы ізбес пештерінде ізбес тасын жоғары (800-
9000С) температурада ыдырату арқылы алады. Ал зертханада кальций карбонаты
мен қышқылдың әрекеттесуі нәтижесінде түзіледі.
Көмір қышқылы Н2СО3. Көміртек (IV) оксидін суда еріткенде әлсіз тұрақсыз
көмір қышқылы түзіледі. Көмір қышқылы екі негізді болғандықтан екі сатыда
диссоцияланады. Екі негізді болғандықтан көмір қышқылы екі қатар тұздар:
орта тұздар – карбонаттар, қышқыл тұздар – гидрокарбонаттар түзеді.
Карбонаттар ішінде калий, натрий, аммоний тұздары суда жақсы ериді.
Гидрокарбонаттардың барлығы (натрий гидрокарбонатынан басқасы) суда жақсы
ериді.
Судағы ерітінділерінде карбонаттар гидролизденіп сілтілік реакция
көрсетеді:
СО32- + НОН ↔НСО3- +ОН- рН>7
Карбонаттар (сілтілік металдар тұздарынан басқасы) және
гидрокарбонаттар қыздырғанда ыдырайды.
КРЕМНИЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Кремнийді 1811 жылы француз ғалымдары Гей-Люссак пен Тенар алғаш рет
ашқан. Кремний табиғатта көп тараған элемент. Жер қыртысының 27,6%
кремнийдің үлесіне тиеді. Ол табиғатта тек қосылыстар түрінде кездеседі.
Физикалық қасиеттері. Кремний кристалды және аморфты күйде кездеседі. Таза
кристалды кремнийдің өзіне тән жылтыры бар, морт, шыныда із қалдырады.
Кристалдық торы алмаздың торына ұқсас. Кристалды кремнийдің электр
өткізгіштік қасиеті бар. Аморфты кремний – қоңыр түсті ұнтақ зат.
Химиялық қасиеттері. Химиялық қосылыстарда кремний -4, +4 тотығу дәрежесін
көрсетеді. Кремний қалыпты температурада инертті элемент. Кристалды түріне
қарағанда аморфты кремнийдің химиялық активтігі жоғары болады.
Жоғары температурада (400-20000С) кремний көптеген металеместермен:
хлормен, оттекпен, күкіртпен, азотпен, көміртекпен әрекеттесіп сәйкес
қосылыстар түзеді.
Кремний қышқылдарда ерімейді. Ол тек фторсутекпен реакцияға түседі.
Кремний сілтілер ерітіндісінде жақсы ериді. Кремний қыздырғанда кейбір
металдармен әрекеттесіп силицидтер деп аталатын қосылыстар түзеді.
Алынуы. Кремнийді техникалық мақсаттар үшін арнаулы электр пештерінде
кварцты кокспен жоғары температурада тотықсыздандыру арқылы алады.
Кремнийді зертханада кремнеземді магниймен тотықсыздандыру арқылы алады.
Кремнийдің қосылыстары.
Кремний (IV) оксиді SiO2 таза күйде түссіз, өте қатты, қиын балқитын,
суда ерімейтін зат. Кремний (IV) оксиді SiO2 қышқылдық болғандықтан
негіздік оксидтермен, сілтілермен әрекеттеседі. Кремний (IV) оксидінің
фторсутек қышқылымен әрекеттесу реакциясы шынылардың бетіне сурет салу үшін
қолданылады.
Кремний (IV) оксиді SiO2 метакремний H2SiO3 және ортокремний H4SiO4
қышқылдары сәйкес келеді.
Метакремний немесе кремний қышқылы қатты зат, суда суда ерімейді, өте
әлсіз қышқыл, қыздырғанда ыдырайды:
H2SiO3→ SiO2 + Н2О
Қышқылдық оксид SiO2 суда ерімейтіндіктен кремний қышқылын жанама
жолдармен: тұздарға басқа күштірек қышқылдармен әрекет ету арқылы алады:
K2SiO3+H2SO4→H2SiO3+K2SO4
Кремний қышқылының тұздарын силикаттар дейді. Силикаттардың көпшілігі
суда ерімейді. Натрий мен калий силикаттары суда еритіндіктен техникада
ерігіш шыны немесе сұйық шыны деген атпен желім, терезе замазкаларын
жасауға, матаға, ағашқа сіңіру арқылы отқа төзімді материалдар жамауға
қолданылады.
Сұйық шынылар әлсіз қышқыл мен күшті негіздердің тұздары болғандықтан
гидролизденіп сілтілік орта көрсетеді:
SiO32- + HOH ↔HSiO3- + OH- рН>7
ГЕРМАНИЙ ТОПШАСЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
Топшалардағы элементтердің барлығы үлкен периодтың элементтері,
олардың сырттан екінші қабатында 18 электрон бар. Соның салдарынан олардың
қасиеттері негізгі топтың бастақы элементтеріне қарағанда өзгешерек, атап
айтқанда оларда металдық қасиет біліне бастайды. Осы өзгешелік селен
топшасында нашарлау болса, мышьяк топшасында одан күштірек, германий
топшасында әжептәуір айқын көрінеді.
Топшалардағы элементтердің қасиеттерінің өзгерісі, периодтық жүйенің
жалпы заңына сәйкес, топ ішінде жоғарыдан төмен, топтар арасында оңнан
солға қарай металдық қасиеті өсіп отыр.
Осы айтылғанға сәйкес, германий топшасындағы элементтердің электрон
қосып алып реакцияласуға бейімділігі нашар, мысалы көміртек пен кремний
сияқты сутекті қосылыстар түзгенмен, ол қосылыстар тұрақсыз. Ал электрон
беріп реакцияласуы оңайырақ, әрі германийдан қорғасынға қарай жеңілдей
береді. Сондықтан германийда металдық қасиет пен бейметалдық қасиет
бірдейге жақын, қалайыда, әсіресе қорғасында металдық қасиет басым. Қалайы
мен қорғасын физикалық қасиеттері жағынан нағыз металдар, тек химиялық
қосылыстарында ғана өте нашар бейметалдық қасиет көрсетеді.
Тақырыпты бекіту:
1. Төртінші негізгі топша элементтерінің электрондық-графикалық
формулаларын жазып, олардың қалыпты және қозған күйдегі валенттіліктерін
анықта. Олар қосылыстарда қандай тотығу дәрежелерін көрсетеді?
2. Элементтердің реттік нөмірлерінің өсуіне қарай топша элементтерінің
оттекті және сутекті қосылыстарының қасиеттері қалай өзгереді?
3. Көміртектің аллотропиялық түр өзгерістері алмаз бен графиттің физикалық
қасиеттерінің әр түрлі болуы неге байланысты?
4. Көміртектің оттекті қосылыстарының алынуы, физикалық және химиялық
қасиеттері қандай?
5. Көмір қышқылы және оның тұздары карбонаттар мен гидрокарбонаттар қалай
түзіледі?
6. Кремнийдің табиғатта таралуын, физикалық қасиеттерін айтып, оның
химиялық қасиеттерін көрсететін реакциялардың теңдеулерін жаз.
7. Кремнийдің қосылыстарының алынуы, химиялық қасиеттері қандай?
8. Германий топшасының элементтерінің алу жолдары мен химиялық қасиеттері
қандай?
9. Германий топшасының элементтерінің қосылыстарының алынуы, химиялық
қасиеттері қандай?
10. Төртінші негізгі топша элементтерінің және олардың қосылыстарының
қолданылуы?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 14 Дәріс. Металдарды алу жолдары және жалпы қасиеттері.
Мақсаты: Металдардың алу жолдары мен жалпы қасиеттерін оқып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Заттардың металдық күйі.
2. Металдардың жалпы физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Металдардың коррозиясы.
4. Металдарды кеннен алудың маңызды әдістері.
Қысқаша мазмұны:
ЗАТТАРДЫҢ МЕТАЛДЫҚ КҮЙІ.
Металдардың сыртқы қабатында бірден төртке дейін ғана электрондар
болады. Сондықтан олар валенттілік электрондарын беріп оң зарядты иондарға
оңай айналады. Бұл электрондар белгілі бір атомдарға тән болмай, барлық
атомдарға ортақ болады. Металдардың кристалдық торлары нейтрал атомдар мен
катиондардан тұрады. Металдарда ретсіз қозғалып жүрген электрондар
катиондарға тартылып химиялық байланыс түзеді және олар катиондармен
қосылып уақытша нейтрал атомдар түзуі мүмкін.
Ковалентті және иондық байланыстардан айырмасы металдардағы
ортақтастырылған аздаған электрондар, біріншіден, көптеген катиондарды бір-
бірімен байланыстырып тұрады, екіншіден металл бойымен еркін қозғалып
жүреді. Осындай байланыстың ерекше түрін металдық байланыс дейді.
МЕТАЛДАРДЫҢ ЖАЛПЫ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
Физикалық қасиеттері.
Металдардың физикалық қасиеттері металдық байланыс арқылы
түсіндіріледі. Барлық металдар (сынаптан басқа) қалыпты жағдайда қатты
заттар, түскен сәулені шағылыстыратындықтан олардың металдық жарқылы
болады.
Металдар электр тогын және жылуды жақсы өткізеді. Олардың электр
өткізгіштігі металдардағы бос электрондардың болуына байланысты. Бос
электрондар потенциалдардың айырмасының шамалы әсерінің өзінен теріс
полюстен оң полюске қозғала бастайды. Сонымен металдардың электр
өткізгіштігі олардағы бос электрондардың болуына ғана байланысты емес,
сонымен қатар металдардың ішкі құрылысына және электрондардың жылжуына
көмектесетін жағдайларға да байланысты болады.
Металдар жылуды да жақсы өткізеді. Металдардың жылу өткізгіштігі
электр өткізгіштігіне сәйкес келеді, яғни электрді жақсы өткізетін металдар
жылуды да жақсы өткізеді.
Металдардың маңызды қасиеттеріне жарықтың немесе жылудың әсерінен
электрондар бөліп шығаруы жатады.
Металдардың созылғыштық қасиеттерінің маңызы өте зор. Сыртқы күштің
әсерінен өздерінің пішіндерін өзгертіп және сол өзгерген пішінін күш әсер
етуін тоқтатқаннан кейін сақтап қалу қасиетін металдардың созылғыштығы
дейді.
Тығыздықтарына байланысты металдарды жеңіл және ауыр деп шартты түрде
екі топқа бөледі. Тығыздығы 5 г/см3-тен кем болатындарын жеңіл, ал
қалғандарын ауыр металдар дейді. Ең жеңіл металл литий, ең ауыр металл
осмий. Металдардың тығыздығы олардың атомдық массаларына, атомдық
радиустарына, кристалдық торларындағы атомдардың орналасу тығыздығына
байланысты.
Металдардың балқу температурасы олардың кристалдық торларындағы
бөлшектерінің арасындағы байланыстардың мықтылығымен анықталады. Ең оңай
балқитын металл сынап, ал ең қиын балқитын металл вольфрам.
Қаттылығы жағынан ең жұмсақ металдар нетрий мен калий, ал ең қатты
металдар хром, вольфрам.
Металдарды түстеріне қарай шартты түрде қара және түсті деп екі топқа
бөледі. Қара металдарға темір мен оның құймалары және темірмен құйма
түрінде қолданылатын хром және марганец жатады. Қалғандарын түсті металдар
дейді.
Түсті металдар сілтілік, сілтілік-жер, сирек кездесетін, самород
металдар болып бөлінеді.
Сирек металдарға өздері жеке кендер түзбейтіндері (мысалы, Ве, Мо, W,
V, Re) жатады. Самород металдарға бос кездесетін алтын, платина, күміс т.б.
жатады.
Химиялық қасиеттері.
Металдардың химиялық активтігі олардың валенттілік электрондарын беру
қабілетіне байланысты болады: электрондарын оңай беретін металдар күшті
тотықсыздандырғыштар, қиын беретін металдар әлсіз тотықсыздандырғыштар.
Металдардың тотықсыздандырғыштық қасиеттері олардың стандартты
потенциалдардың сандық мәнімен өлшенеді. Кернеу қатарында стандартты
потенциалдардың алгебралық мәні азаюына байланысты олардың
тотықсыздандырғыштық қабілеті артады.
Кернеу қатарында бұрын тұрған металл өзінен кейін тұрған металды
тұзынан ығыстырады.
Кернеу қатарында сутектен бұрын тұрған металл оны қышқылдан
ығыстырады.
Тотықтырғыш қышқылдарда ерімейтін металдар, мысалы алтын, «патша
арағы» деп аталатын, үш көлем тұз қышқылы мен бір көлем азот қышқылында
еріп тотығады.
Au + HNO3+3HCl→AuCl3+NO+2H2O
Металдар сумен қышқылдар сияқты әрекеттесуі керек. Бірақ судағы сутек
иондарының концентрациясы өте аз болғандықтан онымен тек актив металдар
әрекеттеседі. Амфотерлік металдар қышқылдар да, сілтіде де ериді.
Металдардың көпшілігі металеместермен әрекеттесіп оксидтер,
галогендер, сульфидтер, фосфидтер, карбидтер, нитридтер түзеді.
МЕТАЛДАРДЫҢ КОРРОЗИЯСЫ.
Металдардың және олардың құймаларының сыртқы ортаның әсерінен
бұзылуын коррозия дейді. Коррозия химиялық және электрохимиялық болып екіге
бөлінеді.
Химиялық коррозия деп металдар мен құймалардың электр тогы пайда
болмайтын таза химиялық реакциялардың нәтижесінде бұзылуын айтады. Химиялық
коррозия металдардың газдармен, сұйық заттармен әрекеттесуінің нәтижесінде
жүреді. Температураның жоғарылауына байланысты коррозияның жылдамыдығы
артады.
Тотығу-тотықсыздану реакцияларының нәтижесінде жүйеде электр тогы
пайда болу арқылы жүретін коррозияны электрохимиялық коррозия дейді.
Электрохимиялық коррозия электролиттегі екі металдың жанасуы нәтижесінде
жүреді. Бұл жағдайда гальвани элементі түзіледі. Сонымен электрохимиялық
коррозия кезінде электрондар ағыны актив металдан активтігі кем металға
қарай ауысады да, актив металл коррозияланады.
Металдарды коррозиядан сақтау жолдары өте көп. Ең бастылары мыналар:
• Ортаны өзгерту.
• Қорғаныш жабындары.
• Металдарды коррозиядан сақтаудың жолдарына арнаулы әдістермен олардың
беттеріне тұтас, тығыз қабаттар жасау жатады.
• Металдарды коррозиядан сақтаудың ең көп тараған түрі оларды лактармен,
сырлармен қаптау.
МЕТАЛДАРДЫ КЕННЕН АЛУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ӘДІСТЕРІ.
Кеннен металды алу үшін оны бос жыныстардан бөліп байытады.
Металлургия өнеркәсібінде кеннен металл өндірудің мынадай тәсілдерін
қолданады: пирометаллургия, гидрометаллургия, электрометаллургия.
1. Пирометаллургия әдісі бойынша кенді жоғары температурада тотықсыздандыру
арқылы металл алады. Егер кен тұз түрінде болса, оны өотеу арқылы
тотықтырады, сонан кейін көмір, көміртек (ІІ) оксиді, сутек арқылы
тотықсыздандырады. Көміртек пен карбид түзетін металдарды оксидтерінен
басқа актив металдар арқылы тотықсыздандырады. Бұл әдісті металлотермия
дейді. Егер тотықсыздандырғыш ретінде алюминий қолданылса бұл әдісті
алюминотермия дейді.
2. Гидрометаллургия әдісі бойынша әр түрлі заттармен әрекет етіп (KCN,
H2SO4) кендегі металды ерітіндіге көшіреді де, сонан кейін металды басқа
актив металмен ығыстыру арқылы немесе электролиз жолымен бөліп алады.
3. Электрометаллургия әдісі бойынша балқыған хлоридтерінен, оксидтерінен,
гидроксидтерінен тұрақты электр тогының жәрдемімен өте актив металдарды,
мысалы, сілтілік, сілтілік-жер металдарын, алюминийді катодта бөліп
алады.
Тақырыпты бекіту:
1. Металдық байланыс деген не және оның басқа байланыстардан қандай
айырмасы бар?
2. Металдардың бір-бірінен қандай негізгі айырмашылықтары бар?
3. Электродтық потенциалдар деген не, оң және теріс потенциалдар қалай
түзіледі?
4. Металдардың стандартты потенциалдары мен кернеу қатары деген не?
5. Металдардың жалпы физикалық қасиеттері қандай?
6. Металдардың жалпы химиялық қасиеттері қандай?
7. Металдардың алу жолдары?
8. Құймалар деген не?
9. Коррозия деген не? Металдарды коррозиядан қандай әдістермен қорғайды?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 15 Дәріс. III топтың негізгі топша элементтері.
Мақсаты: ІІІ топтың негізгі топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтерге жалпы сипаттама.
2. Бор және оның қосылыстары.
3. Алюминий және оның қосылыстары.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕРГЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
ІІІ топтың негізгі топша элементтеріне бор (B), алюминий (Al), галлий
(Ga), индий (In), таллий (Tl) жатады. Бұл элементтердің сыртқы электрондық
қабаттарында ns2np1 болады.
Қалыпты жағдайда бұл элементтердің барлығының бір дара р-электрондары
болады. Сондықтан олар химиялық қосылыстарда бір валентті болулары мүмкін,
ал қоздырған кезде үш дара электрондар түзіледі де элеметтердің
қосылыстардағы валенттілігі үшке тең болады. Топша элементтерінің ядро
зарядтарының өсуіне қарай электрондық қабаттарының саны екіден алтыға дейін
артады. Сондықтан негізгі топша элементтерінің жоғарыдан төмен қарай
химиялық активтігі немесе тотықсыздандырғыштық қасиеттері артады. Осы
бағытта элементтердің металдық қасиеттері де артады.
Химиялық қосылыстардағы бордың, алюминийдің, галлийдің, индийдің
тотығу дәрежелері +3, ал таллийдің тотығу дәрежесі көбінесе +1 болады.
Үшінші негізгі топша элементтері оттекпен Э2О3 типтес оксидтер және
соған сәйкес Э(ОН)3 типтес гидроксидтер (таллийдікі - TlOH) түзеді. Бор
металемес болғандықтан гидроксидіне Н3ВО3 – ортобор немесе НВО2 – метабор
қышқылы сәйкес келеді.
Химиялық байланыс түзуге үшінші негізгі топша элементтерінің қозған
күйдегі бір s-, екі р-дара электрондары қатысады. Бұл орбитальдар өзара
гибридтеліп жаңадан пішіндері бірдей үш гибридті sp2-орбитальдарын түзеді.
Мұндай гибридті үш орбитальдар бір-біріне 1200 бұрыш жасай орналасқандықтан
үшбұрышты пішінді болады. Сондықтан осы орбитальдардың қатысуымен түзілген
молеклалардың пішіндері де үшбұрышты болады.
БОР ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Бор табиғатта оттекті қосылстар түрінде кездеседі: бор қышқылы жерден
шығатын ыстық суларда болады, бура және тағы басқа тұздар түрінде
кездеседі.
Бордың екі аллотропиялық түрі белгілі – аморфты және кристалл.
Аморфты бор қоныр түсті ұнтақ, кристалл бор – қара сұр кристалл зат, өте
қатты. Қаттылығы жағынан алмазға пара-пар. Электр тогін шнашар өткізеді.
Температураны жоғарылатқан сайын электр өткізгіштігі артады.
Қалыпты жағдайда бор инертті зат, қыздырса оттек, галогендер түгіл,
күкірт, азот, көміртекпен де қосылады. Бор металдармен, әсіресе, сілтілік
және сілтілік-жер металдарымен әрекеттесіп боридтер түзеді. Боридтердің
көпшілігінін құрамы да, құрылымы да өте күрделі.
Бор суда ерімейді, концентрленген қышқылдар, патша сұйығы мен
сілтілерде реакцияласып ериді:
4B+6H2SO4→4H3BO3+6SO2
2B+2NaOH+2H2O→2NaBO2+3H2
Бор сутекпен тікелей реакцияласпайды, бірақ магний боридін тұз
қышқылымен әрекеттегенде газ түрінде борсутектердің (борандардың) бірнеше
қоспасы бөлініп шығады.
6MgB2+12HCl→H2+B4H10+6MgCl2+8B
Борсутектер – көмірсутектерге, кремнийсутектерге де ұқсайды.
Борсутектер – түссіз, өте сасық иісті, қалыпты жағдайда тұрақсыз, ауада
өздігінен тұтанып кететін, улы заттар. Жанғанда В2О3 және су түзіледі.
Бордың галогенді қосылыстары элементтерді қыздырып, тікелей
реакцияластырғанда түзіледі, жалпы формуласы ВГ3. Бұлар түссіз заттар,
ауадағы дымқыл мен гидролизденетін болғандықтан түтінденіп тұратын сияқты
көрінеді.
Бордың оттекті қосылыстары.
Борды қыздырса ауадағы оттекпен тікелей қосылысып оксидті түзеді :
4В+3О2→2В2О3
Бұл түссіз шыны тәрізді масса, суда еріп реакцияласып әуелі полиметабор
(НВО2)3, сонан соң полиортобор Н5В3О7, ақырында ортобор қышқылының өзін
түзеді: бұлай болу себебі, су қосылғанда (гидраттанғанда) В - О – В
байланыстары біртіндеп үзіледі.
Бор қышқылы балықтың қабыршағы сияқты кристалданатын, ақ түсті зат,
суық суда нашар ериді. Қыздырса ерігіштігі артады. Бор қышқылы әлсіз
қышқылдар қатарына жатады.
Бор қышқылын қыздырса, ол біртіндеп құрамындағы суын жоғалтады.
Н3ВО3→НВО2+Н2О (1000, метабор қышқылы)
4НВО2→ Н2В4О7+Н2О (1400, тетрабор қышқылы)
Одан әрі қыздырса бор оксидіне айналады:
Н2В4О7→2В2О3+Н2О
Су араластырып қыздырса бұлардың барлығы қайтадан бор қышқылына
айналады. Бор қышқылын бейтараптағанда оның өз тұзы емес, полибор
қышқылының тұзы түзіледі; оның себебі бұл реакцияда су бөлініп
шығатындықтан, борды сипаттаушы байланыс В - О – В қайта туып, полибораттар
түзіледі.
Бор қышқылдарының тұздарын борат деп атайды.
АЛЮМИНИЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Алюминийді алғаш 1828 ж. неміс химигі Ф.Велёр алюминий хлоридын
калиймен тотықсыздандыру арқылы бөліп алған.
Таза алюминий күміс сияқты ақ түсті, жеңіл, өте созылғыш металл.
Балқу температурасы 6600С. Элект тогы мен жылуды жақсы өткізеді.
Алюминий актив металдардың қатарына жатады. Алюминий күшті
тотықсыздандырғыш. Қыздырған кезде алюминий хлормен, күкіртпен, азотпен,
көміртекпен әрекеттеседі. Алюминий ауада тотығып өте жұқа және тығыз
оксидпен қапталады. Бұл оксид алюминийді ары қарай тотығудан сақтайды.
Сондықтан алюминий актив бола тұрса да суық және ыстық сумен
әрекеттеспейді. Егер алюминийдің бетін оксидтен тазартса ол сумен қуатты
әрекеттеседі. Алюминий сұйытылған тұз, күкірт қышқылдарымен әрекеттеседі.
Алюминий ыстық концентрлі күкірт және азот қышқылдарымен әрекеттеседі. Суық
концентрлі азот және күкірт қышқылдары алюминиймен әрекеттеспейді.
Алюминий амфотерлі элемент болғандықтан қышқылдарда ғана еріп қоймай,
сілтілерде де жақсы ериді. Ұсатылған алюминийді 600-7000С шамасында
қыздырғанда ашық жалынмен көп жылу бөле жанады.
Алюминий оксиді (Al2O3) – ақ түсті, суда іс жүзінде ерімейтін, қиын
балқитын өте қатты зат. Алюминий оксиді амфотерлі қосылыс болғандықтан
қышқылдармен де, сілтілермен де әрекеттеседі.
Алюминий гидроксиді (Al(OH)3) амфотерлі қосылыс болғандықтан
қышқылдармен де, сілтілермен де әрекеттеседі.
Алюминий тұздары гидролизге ұшырайды, нәтижесінде қышқылдық ортаны
көрсетеді.
Тақырыпты бекіту:
1. ІІІ топтың негізгі топшаға қандай элементтер жатады, олар қалыпты және
қозған күйде неше валентті болады?
2. ІІІ топтың негізгі топша элементтерінің ядро зарядтарының өсуіне
байланысты қасиеттері қалай өзгереді және олар қандай оксидтер мен
гидроксидтер түзеді?
3. AlCl3 молекуласының түзілу схемасын жазып, молекуласының пішінін анықта?
4. Алюминий табиғатта қандай қосылыстар түрінде тараған? Оны өнеркәсіпте
бокситтен өндіргенде қандай реакциялар жүреді?
5. Мына реакциялардың теңдеулерін аяқтап, олардың не себепті және қандай
жағдайда жүретінін түсіндір:
Al+HBr→
Al+KOH →
Al+H2O→
6. Алюминотермия әдісін қолданып металлургия өнеркәсібінде қандай
металдарды өндіреді?
7. Алюминий оксиді мен гидроксидінің амфотерлік қасиеттерін көрсететін
реакциялардың теңдеулерін жаз?
8. Алюминий және оның қосылыстары қандай мақсаттар үшін қолданылады?
9. Алюминотермиялық әдіспен барий алу үшін 3,06 г барий оксидін
тотықсыздандыруға қанша алюминий керек?
10. 1,8 г алюминий жанғанда 54,8 кДж жылу бөлінеді. Алюминий оксидінің
түзілу жылуын есептеп шығар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 16 Дәріс. II топтың негізгі топша элементтері.
Мақсаты: ІІ топтың негізгі топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтерге жалпы сипаттама.
2. Жай заттардың физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Сілтілік-жер металдарды сақтау ережелері, олармен жұмыс істеудегі
қауіпсіздік шаралары.
4. Металдардың негізгі қосылыстары.
5. Судың кермектілігі және оны жою әдістері.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕРГЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
Периодтық жүйенің екінші тобындағы элеметтердің барлығының, оқып
өткен басқа топтардағы элементтермен салыстырғанда, екі ерекшелігі бар:
1. бұлардың барлығының сыртқы электрондық құрылымы бірдей электроннан
тұрады;
2. сырттан екінші қабаты да электрондары толық құрылып біткен қабат
болады.
Сондықтан бұл топтың негізгі және қосымша тобының элементтері қасиет
жағынан бірінен бірі алыс емес. Екінші топтың элементтерінің сыртқы
қабатында екі электрон болғандықтан (сыртқы электрондық деңгейлері ns2np0
), ол элементтер енді электрон қосып ала алмайды, қайта екі электронды оңай
беріп жіберіп, оң екі зарядты ионға айналғыш екенін көрсетеді.
Бұл екінші топтың типтік элементтері бериллий мен магний. Электрондық
құрылымы жағынан ұқсас болғандықтан үлкен периодтардың жұп қатарларының
элементтері – кальций, стронций, барий және радий осыларға жатады.
Топ бойынша үстіден төменге қарай атомдық, иондық радиустары артады,
иондану энергиясы кемиді; металдық, тотықсыздандырғыш қасиеттері артады,
бейметалдық қасиеттері кемиді.
ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
ІІ топтың негізгі топша элементтерінің барлығы (Ве басқасы) металдар.
Бос жеке күйде бұлар күмісше жылтыраған, жеңіл металдар. Бұл элементтер
химиялық жағынан актив металдар қатарына жатады, сыртқы электрондарын оңай
береді, сондықтан қалыпты температурада ауада оңай тотығып, судан сутекті
ығыстырып шығарады. Химиялық қасиеті жағынан алдынғы екі элемент – бериллий
алюминийге, магний мырышқа ұқсайды. Бұлар сумен реакцияласқанда да баяу
реакцияласады, өйткені реакцияда түзілетін гидроксид нашар еритін зат, ол
металдық бетін қаптап сумен әрекеттесуге кедергі жасайды.
Сілтілік-жер металдар тікелей сутекпен әрекеттесіп ЭН2 типтес
гидридтер түзеді.
СІЛТІЛІК-ЖЕР МЕТАЛДАРДЫ САҚТАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ, ОЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ
ҚАУІПСІЗДІК ШАРАЛАРЫ.
Сілтілік-жер металдар активті болғандықтан, олар сумен оңай
әрекеттеседі және ауада тез тотығып кетеді, сондықтан оларды керосин
астында сақтайды. Бериллий мен барий қосылыстары оте улы заттар.
МЕТАЛДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Екінші негізгі топша элементтері оттекпен ЭО типтес оксидтер түзеді
және оларға Э(ОН)2 типтес гидроксидтер сәйкес келеді. Элементтердің реттік
нөмірлерінің өсуіне байланысты гидроксидтерінің негіздік қасиеттері артады.
Элементтердің оксидтері негіздік қасиеттерімен сиптатталады, тек қана BeO
амфотерлік қасиеттерімен сипатталады. BeO басқасы суда жақсы ериді.
Бериллий гидроксиді амфотерлік қасиетерімен сипатталады. Бериллийден
барийға дейін гидроксидтердің ерігіштігі артады.
Сілтілік-жер металдардың қосылыстары жалынның түсін әр түрлі түстерге
бояйды: кальцидікі – қызыл-кірпіш; стронций мен радийдікі – қызыл-карминді;
барийдікі – сарғылт-жасыл түстерге. Бериллий мен магний тұздары гидролизе
ұшырайды.
Элементтердің негізгі қосылыстары: СаО – сөндірілмеген ізбес, Са(ОН)2
– сөндірілген ізбес, СаСО3 – ізбес тасы, мәрмәр, бор, СаС2 – кальций
карбиді , СаSO4*2Н2О – гипс және т.б..
СУДЫҢ КЕРМЕКТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖОЮ ӘДІСТЕРІ.
Құрамында гидрокарбонаттар, хлоридтер, сульфаттар түрінде қальций мен
магнийдің тұздары бар табиғи суларды кермек сулар дейді. Судың
кермектілігін 1 л судағы Са2+ және Mg2+ иондарының миллиэквиваленттерінің
санымен анықталады.
Кермектілік уақытша немесе карбонатты және тұрақты немесе
карбонатсыз кермектілік болып екі топқа бөлінеді. Уақытша кермектілік судың
құрамындағы кальций мен магнийдің гидрокарбонаттарының болуына байланысты
да, тұрақты кермектілік судың құрамында кальций мен магнийдің сульфаттары,
хлоридтері, нитраттары болуына байланысты болады.
Уақытша кермек суды қайнату немесе сөндірілген ізбес қосу арқылы
жояды.
Ca(HCO3)2→CaCO3+CO2+H2O
Ca(HCO3)2+Ca(OH)2→2 CaCO3+2H2O
Тұрақты кермек суды сода немесе натрий фосфатын қосу арқылы жояды.
CaSO4+Na2CO3→CaCO3+Na2SO4
3CaCl2+2Na3PO4→Ca3(PO4)2+6NaCl
Тұрақты кермектілікті жою кезінде уақытша кермектілік те бірге
жойылады.
Соңғы кездерде кермек суларды тазарту үшін ион алмасу әдісі жиі
қолданылады. Ион алмастырғыштарға табиғи силикат пермутит және жасанды ион
алмастырғыш смола – иониттер жатады. Катиондарды сіңіретін иониттерді
катиониттер, ал аниондарды сіңіретіндерін – аниониттер дейді.
Тақырыпты бекіту:
1. Екінші негізгі топша элементтерінің электрондық-графикалық формулаларын
жазып, олардың қалыпты және қозған күйлеріндегі валенттіліктерін анықта?
2. Екінші негізгі топша элементтері түзетін қосылыстарда химиялық
байланыстардың бағыты мен молекулалардың пішіндері қандай болады? MgCl2
молекуласының пішінін сызып көрсет.
3. Кальцийді қосылыстарынан қандай әдіспен алады?
4. Кальцийдің жай және күрделі заттармен әрекеттесу реакцияларының
теңдеулерін жазып, оның тотықсыздандырғыш екенін дәлелде?
5. Кальцийдің оксиді мен гидроксиді қандай реакциялардың көмегімен алынады
және олар қандай химиялық қасиеттер көрсетеді?
6. Бериллий, магний және сілтілік-жер металдардың алынуы, химиялық
қасиеттері қандай?
7. Екінші топтың негізгі топша элементтерінің маңызды қосылыстары қандай?
Қайда қолданады?
8. Судың кермектілігі дегеніміз не және оны қалай жоюға болады?
9. Молекулалық сутектің кальциймен әрекеттесуі нәтижесінде 4,2 г кальций
гидриді түзілді. Осы реакцияға сутектің қанша молекуласы қатысты?
10. 10 литрінде 4,44 г қальций хлориді бар судың кермектігін анықта?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 17 Дәріс. I топтың негізгі топша элементтері.
Мақсаты: І топтың негізгі топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтер атомдарына жалпы сипаттама.
2. Жай заттардың химиялық және физикалық қасиеттері.
3. Сілтілік металдармен жұмыс істеу кезіндегі техника қауіпсіздігі, сақтау
ережелері.
4. Элементтердің маңызды қосылыстары.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
Бірінші негізгі топша элементтерге литий, натрий, калий, рубидий,
цезий, франций жатады. Бұл элементтерді сілтілік металдар деп атайды. Бұл
металдар сумен тікелей әрекеттесіп сілтілер түзеді. Химиялық реакциялар
кезінде сілтілік металдар өздерінің бір s-электрондарын басқа элементтерге
оңай беріп бір оң зарядты ионға айналады. Сыртқы электрондық деңгейінің
формуласы ns1np0.
Атомның ядро заряды өскен сайын: атом радиусы артады,
электртерістілік кемиді, иондану энергиясы кемиді, электронға жақындық
энергиясы кемиді.
Топшада элементтердің электрондық орбитальдарының өсуіне байланысты
жоғарыдан төмен қарай металдық, тотықсыздандырғыш қасиеттері артады.
ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
Жай заттар - өте активті металдар. Қосылыстарында +1 тотығу дәрежесін
көрсетеді. Ауада металдық жылтырлары жойылады, себебі металдар оксидтік
қабатпен қапталады. Бірінші негізгі топша элементтері оңай балқитын, жеңіл
металдар, парамагниттік қасиеттерімен сипатталады. Барлығы да күміс тәрізді
ақ түсті, тек цезий сарғылт түсті болады.
Сілтілік металдар оттекпен әрекеттесіп Э2О типтес оксидтер, ал сумен
әрекеттесіп ЭОН тәрізді гидроксидтер немесе сілтілер түзеді. Сутекті
қосылыстарының жалпы формуласы ЭН.
СІЛТІЛІК МЕТАЛДАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ КЕЗІНДЕГІ ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ, САҚТАУ
ЕРЕЖЕЛЕРІ.
Сілтілік металдар активті болғандықтан, олар сумен оңай әрекеттеседі
және ауада тез тотығып кетеді, сондықтан оларды керосин астында сақтайды.
ЭЛЕМЕНТТЕРДІҢ МАҢЫЗДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Оттекпен әрекеттескенде литий – оксид, натрий – пероксид, калий –
надпероксид, рубидий, стронций – озонидтерді түзеді. Na2O2 – күшті
тотықтырғыш, жабық жүйелерде оттегін алу үшін қолданылады. Металдардың
оксидтері негіздік қасиеттерімен сипатталады, суда еріп еритін негіздерді
түзеді. Оларды сілтілер деп атайды; сілтілер теріні, маталарды, қағазды
ойып (күйдіреді) қояды.
NaOH – каустикалық сода, NaCl – ас тұзы, KNO3 - калий селитрасы,
Na2CO3 – сода, Na2CO3*2H2O – кристалдық сода, K2CO3 – поташ, NaHCO3 – ас
сода және т.б.
Тақырыпты бекіту:
1. Сілтілік металдардың және олардың қосылыстарының қасиеттерінің өзара
ұқсастығын атом құрылысы мен периодтық заң тұрғысынан қалай түсіндіруге
болады?
2. Натрий мен калий табиғатта қандай қосылыстар түрінде тараған?
3. Калийдің оттекпен, броммен, фосформен, сутекпен, сумен мыс (ІІ)
хлоридымен әрекеттесу реакцияларының теңдеулерін жаз.
4. Балқыған калий хлориды мен калий гидроксидін электролиздеу процестерінің
теңдеулерін жаз.
5. Натрий пероксидінің алынуын және оның химиялық қасиеттерін көрсететін
реакциялардың теңдеулерін жаз.
6. Натрий мен калийдің оксидтері мен гидроксидтері қалай алынады және
олардың физикалық, химиялық қасиеттері қандай?
7. Натрий мен калий және олардың қосылыстары қандай мақсаттарға
қолданылады?
8. Калий-40 изотопы α-бөлшегін бөліп шығара ыдырайды. Бұдан қай элементтің
изотопы түзіледі?
9. Мына өзгерістерді іске асыруға қажетті реакциялардың теңдеулерін жеке-
жеке жазып, теңестір:
NaCl→Na→NaOH→NaH2PO4→Na3PO4→NaNO3→NaNO2
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 18 Дәріс. VIII топтың негізгі топша элементтері.
Мақсаты: VIII топтың негізгі топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтер атомдарына жалпы сипаттама.
2. Табиғатта таралуы, оларды бөлу әдістері, физикалық қасиеттері.
3. Ксенонның, криптонның маңызды қосылыстары.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
He, Ne, Ar, Kr, Xe, Ra – асыл (инертті) элементтер.
Сыртқы энергетикалық деңгейдің электрондық құрылымы …ns2np6 :
ns2
np6
Сыртқы энергетикалық деңгейлері аяқталған. Молекулалары бір атомды. МОӘ
тұрғысынан бұл элементтердің молекулалары екі атомды болалмайтындығы
түсіндірілген, себебі байланыс реті 0 тең болады. Басқа газдармен
салысытрғанда электр өткізгіштігі жоғары, ток өткенде әр түрлі түс беріп
жарқырайды: гелий – ашық сары, неон – оттай қызыл. Бұлардың сұйылу және
қату температуралары да өте төмен.
Инертті элементтердің радиустары өскен сайын олардың атомдарының
поляризациялануы күшейіп, олардың арасындағы Ван-дер-Ваальс күштері
молайып, балқу және қайнау температуралары гелийден радонға қарай жоғарылай
бастайды. Осы бағытта асыл газдардың судағы, органикалық еріткіштердегі
еріткіштігі ұлғаяды, сол сияқты адсорбциялану қабілеті артады.
ТАБИҒАТТА ТАРАЛУЫ, ОЛАРДЫ БӨЛУ ӘДІСТЕРІ, ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
Асыл газдар – түссіз заттар. Табиғатта таралуы: ауаның 1м3 10-4%-тен
(гелий) 10-17% дейін (радон) бола алады. Бұл газдарды ауаны айдау арқылы
және бір неше рет активтендірілген көмірде адсорбциялау арқылы алады.
КСЕНОННЫҢ, КРИПТОННЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Инертті газдардың сыртқы қауызы 8 электронды тұрақты болады, сондықтан
олар электрон беріп немесе алып реакцияласпайды – инертті. Бірақ
молекулалар арасында туатын Ван-дер-Ваальс күштерінің себебінен қосылыстар
түзеді: Э*6Н2О (клартраттар), бұл қосылыстар тұрақсыз -400С және оданда
төмен температурада ыдырап кетеді.
Ксенонды платинаның гексафторидімен әрекеттестіру реакциясы мүмкін
болды, нәтижесінде Xe[PtF6] алынды. Ксенонның фтормен әрекеттесу
нәтижесінде әртүрлі құрамды фторидтер алынды. Бұл элементтердің басқа да
қосылыстары алынған: оксидтері, тұздары. Асыл элементтердің барлық
қосылыстары тұрақсыз заттар, күшті тотықтырғыштар.
Тақырыпты бекіту:
1. Асыл газдардың периодтық жүйедегі орналасуын сипатта?
2. Асыл газдардың атомдарының құрылымын сиптатта және олардың химиялық
тұрақтығын түсіндір?
3. Инертті газдардың атомдарының иондану потенциалдары қандай?
4. Асыл газдардың қандай қосылыстарын білесін? Қосылыстарда байланыстың
қандай түрі болады және атомдардың тотығу дәрежелері нешеге тең болады?
5. Табиғатта асыл газдар қайда кездеседі?
6. Асыл газдарды қалай алады?
7. Инертті газдардың молекулаларының түзілуін түсіндір?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 19 Дәріс. Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесіндегі негізгі топша
элементтерінің қасиеттеріне жалпы сипаттама.
Мақсаты: Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесіндегі негізгі топша
элементтерінің қасиеттерінің жалпы сипаттамасымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Негізгі топшаларда және периодтарда элементтер атомдарының қасиеттерінің
өзгеру заңдылықтары.
2. Негізгі топша элементтерінің жай заттарының қасиеттерінің өзгеруі.
3. Негізгі топша элементтерінің оксидтері мен гидроксидтерінің
қасиеттерінің өзгеруі.
Қысқаша мазмұны:
НЕГІЗГІ ТОПШАЛАРДА ЖӘНЕ ПЕРИОДТАРДА ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ
ӨЗГЕРУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.
Валенттік энергетикалық деңгейдің құрылысы топ нөміріне сәйкес
болады, электрондар ns және np деңгейлерде орналасады. Элементтер s- және р-
топтарға жатады.
Топтарда атомның ядро заряды артқан сайын:
• Атом радиусы артады;
• Электртерістілік кемиді;
• Иондану энергия кемиді;
• Электронға жақындық кемиді.
Энергетикалық деңгей саны период нөміріне сәйкес болады.
Периодтарда атомның ядро заряды артқан сайын:
• Соңғы электрондық деңгейдегі электрондар саны артады;
• Атом радиусы кемиді;
• Электртерістілік артады;
• Иондану энергия артады;
• Электронға жақындық артады
НЕГІЗГІ ТОПША ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ЖАЙ ЗАТТАРЫНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӨЗГЕРУІ.
Топтарда атомның ядро заряды артқан сайын:
• Металдық қасиеттері артады;
• Тотықсыздандырғыш қасиеттері артады.
Периодтарда атомның ядро заряды артқан сайын:
• Бейметалдық қасиеттері артады;
• Тотықтырғыш қасиеттері артады.
І – IV топ элементтерінің сутекті қосылыстарындағы валенттілігі I-ден IV-
дейін өзгереді, V-VII топ элементтерінің – III-ден I –дейін. Әр бір период
элементтерінің гидридтерінің негіздік қасиеттері кемиді, қышқылдық
қасиеттері артады. Байланыс характері иондық байланыстан коваленттік
полюстікке дейін өзгереді.
НЕГІЗГІ ТОПША ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ОКСИДТЕРІ МЕН ГИДРОКСИДТЕРІНІҢ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ
ӨЗГЕРУІ.
Қосылыстарда элементтердің жоғары валенттілігі топ нөміріне сәйкес
болады, бірақ кейде ерекшеліктер болады. Екінші период элементтерінің
максималды валенттілік мүмкіндігі IV тең болады. Ең төменгі оң зарядты
тотығу дәрежеде болатын элементтердің тұрақтылығы негізгі топшаларда ядро
заряды артқан артады. 1-3 топ элементтерінің тотығу дәрежелері оң және
тұрақты болады (бірақ ерекшеліктер де орын алады). 4-7 топтағы
элементтердің тотығу дәрежелері төменгіден (теріс), сыртқы энергетикалық
деңгейді аяқтауға жетіспейтін электрондар санына сәйкес жоғарыға (оң), топ
нөміріне сәйкес келетін дейін өзгереді.
Топтарда атомның ядро заряды артқан сайын:
Оксидтердің және гидроксидтердің негіздік қасиеттері кемиді, амфотерлікке
ауысады, қышқылдық қасиеттері артады.
Тақырыпты бекіту:
1. Негізгі топшаларда және периодтарда элементтер атомдарының қасиеттерінің
өзгеру заңдылықтары қандай? Мысалы келтір.
2. Негізгі топша элементтерінің жай заттарының қасиеттерінің өзгеруі
қандай? Мысалы келтір.
3. Негізгі топша элементтерінің оксидтері мен гидроксидтерінің
қасиеттерінің өзгеруі қандай? Мысалы келтір.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№20,21 Дәрістер. Тақырыбы: I топтың қосымша топша элементтері.
Мақсаты: I топтың қосымша топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтер атомдарына жалпы сипаттама.
2. Жай заттардың физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Мыс, күміс, алтынның маңызды қосылыстары.
4. Негізгі және қосымша топша элементтерінің қасиеттеріне салыстырмалы
сипаттама.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
I топтың қосымша топша элементтеріне мыс (Cu) күміс (Ag) және алтын
(Au) жатады. Мыс топшасындағы үш металл да ауыр металдар, табиғатта бос
күйінде кездесуіне байланысты өте ерте заманнан белгілі, мыстан басқа екеуі
сирек, бытыраңқы металдар қатарына жатады. Үшеуінің де сыртында бір
электрон болғандықтан бір валентті; бірақ сырттан екінші 18 электронды
қабат жаңа толған, әлі қалыптасып тұрақты күйге келгендіктен кей (d)
электрондарын химиялық байланыс түзуге бере алады. Бұл элементтердің
электрондық конфигурациясы келесі формуламен өрнектеледі (n-1)d10ns1.
Cu +29 …….3d104s1
Ag +47…….4d105s1
Au +79……..5d106s1
Сондықтан мыс бір валенттілікпен қатар екі валентті болады, тіпті
оның ондай қосылыстары тұрақтырақ. Алтын да үш валентті бола алады. Күміс
көбіне бір валентті болғанымен, екі және үш валентті қосылыстары да бар.
ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
I топтың қосымша топша элементтері жұмсақ, пластикалық, түрлі-түсті
болады. Олар диамагнитті және электр тогын өте жақсы өткізеді. Химиялық
жағынан бұл металдар активсіз. Тотықсыздандырғыш қасиеті мыстан алтынға
қарай кемиді. Олардың оң иондары өте оңай бейтарап атомдарға айналады.
Қалыпты жағдайда бұл металдар ауа және су әсеріне тұрақты. Сутегімен,
көміртегімен, азотпен тікелей әрекеттеспейді.
Металдардың кернеу қатарында сутегінен кейін орналасқандықтан, олар
сұйық қышқылдардан сутегін бөле алмайды. Азот қышқылы мен концентрлі күкірт
қышқылы мысты, күмісті ерітеді; алтын тек «патша суында» ғана ериді.
МЫС, КҮМІС, АЛТЫННЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
I топтың қосымша топша элементтерінің Э2О оксидтері тұрақсыз.
Қыздырғанда ыдырайды, негіздік оксидтер. Сонымен қатар, олар +2 тотығу
дәрежесін көрсететін оксидтер де ЭО түзе алады.
Cu2O – қызыл түсті зат, сәл негіздік қасиеті бар, бірақ суда
ерімейді, жанама жолмен алынған СuOH –та суда ерімейтін зат. CuO – мысты
ашық ауада қыздырса қара түсті оксид түзіледі, бірақ оны қаттырақ қыздырса,
мыс (I) оксидіне айналады.
Cu(OH)2 – екі валентті мыс тұзы сілтімен әрекеттескенде түзіледі.
Cu(OH)2 – көк түсті, суда еруі қиын зат, әлсіз негіздік қасиеті бар.
Оксидтеріне сәйкес гидроксидтерін олардың тұздарына сілтімен әсер
етіп алады. Олардың сульфидтері Ag2S, CuS, Au2S3, галогенидтері AgCl, CuCl2
белгілі.
Бұл металдар басқа d-элементтер сияқты комплекс қосылыстар түзе
алады.
НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ТОПША ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ҚАСИЕТТЕРІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ
СИПАТТАМА.
Бұл элементтердің ең сыртқы электрондық деңгейінде сілтілік металдар
сияқты бір электроны болғанымен, олар сілтілік металдарға ұқсамайды, период
жүйесінде өздерінің алдындағы элементтерге, әсіресе, палладийға ұқсас. Бұл
элементтердің атом радиустары І топтың негізгі топша элементтеріне
қарағанда кіші екені белгілі. Олардың тығыздықтары және балқу
температуралары сол себептен жоғары. Атом радиустарының күміс пен алтын
үшін тең болуы лантаноидтық сығымдалу әсері. Ол сығымдалу балқу
температурасына, тығыздыққа т.б. қасиеттерге әсер етеді.
Тақырыпты бекіту:
1. I топтың қосымша топша элементтерінің электрондық-графикалық
формулаларын жазып, олардың қалыпты және қозған күйдегі валенттіліктерін
анықта. Олар қосылыстарда қандай тотығу дәрежелерін көрсетеді? Мысалы
келтір.
2. Элементтердің табиғатта таралуы.
3. Металдардың алу тәсілдері қандай?
4. Металдар мен олардың қоспаларының қолданылуы?
5. I топтың қосымша топша элементтерінің оксидтері мен гидроксидтерін,
тұздарын алу жолдары, химиялық қасиеттері қандай?
6. Мыс, күміс, алтынның маңызды қосылыстары?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№22,23 Дәрістер. Тақырыбы: II топтың қосымша топша элементтері.
Мақсаты: IІ топтың қосымша топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтер атомдарына жалпы сипаттама.
2. Жай заттардың физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Мырыш, кадмий, сынаптың маңызды қосылыстары.
4. Негізгі және қосымша топша элементтерінің қасиеттеріне салыстырмалы
сипаттама.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
IІ топтың қосымша топша элементтеріне мырыш (Zn), кадмий (Cd), сынап
(Hg) жатады. Олар 4,5,6 периодтардағы d-элементтердің соңғылары. Бұл
элементтердің электрондық конфигурациясы (n-1)d10ns2.
Zn +30 ………3d104s2
Cd +48……….4d105s2
Hg +80……….5d106s2
Мырыш пен кадмий тек +2, ал сынап кейде формальды +1 тотығу дәрежесін
көрсетеді. Сынап элементінде лантанойдтық сығымдалу нәтижесінде атом
радиусы кадмийдікіне жақын болады.
ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
Мырыш, кадмий, сынап диамагнитті металдар, олардың тығыздығы рет
номеріне орай артады, балқу температуралары кемиді. Бұл элементтердің
тотықсыздандырғыш қасиеті төмен, ол мырыштан сынапқа қарай одан да кеми
түседі. Мырыш пен кадмий қышқылдармен әрекеттесіп сутегін ығыстырады. Сынап
қышқылдардан сутегін бөле алмайды.
Бұл элементтер оттегімен ЭО оксид түзеді. Тек сынап қана Hg2O оксидін
түзе алады. Олар галогендермен галогенидтер ЭГ2 түзеді. Мырыш пен кадмий
гидроксидтері амфотерлі.
МЫРЫШ, КАДМИЙ, СЫНАПТЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Бұл топ элементтерінің хлоридтері, сульфаттары, нитраттары суда еріп
гидролизденеді. Басқа тұздарының судағы ерігіштігі нашар.
Мырыш, кадмий, сынап комплексті қосылыстар түзе алады. Онда сынап 4,
ал мырыш пен кадмий 4 және 6 деген координациялық сандары болады.
НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ТОПША ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ҚАСИЕТТЕРІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ
СИПАТТАМА.
Сыртқы электрондық конфигурациясы бойынша ІІ негізгі топша
элементтері ІІ қосымша топша элементтерімен ұқсас. Алайда, ІІ негізгі топша
элементтерінің ішкі деңгейінде сегіз (s2p6), ал ІІ қосымша топша
элементтерінде 18 (s2p6d10) электрон бар. Сол себепті ІІ қосымша топша
элементтерінің сілтілік-жер металдарынан айырмашылығы бар.
ІІ қосымша топша элементтерінің d-орбитальдары толық болғандықтан, ол
орбиталь біршама тұрақты болады да, ол электрондар химиялық байланыс түзуге
қатыспайды. Демек, бұл элементтердің тек сыртқы s-электрондары ғана
химиялық байланыс түзуге қатысады, сөйтіп олар +2 тотығу дәрежесін
көрсетеді.
Тақырыпты бекіту:
1. IІ топтың қосымша топша элементтерінің электрондық-графикалық
формулаларын жазып, олардың қалыпты және қозған күйдегі валенттіліктерін
анықта. Олар қосылыстарда қандай тотығу дәрежелерін көрсетеді?
2. Элементтердің табиғатта таралуы.
3. Металдардың алу тәсілдері қандай?
4. Металдар мен олардың қоспаларының қолданылуы?
5. IІ топтың қосымша топша элементтерінің оксидтері мен гидроксидтерін,
тұздарын алу жолдары, химиялық қасиеттері қандай?
6. Мырыш, кадмий, сынаптың маңызды қосылыстары?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№24,25 Дәрістер. Тақырыбы: VI топтың қосымша топша элементтері.
Мақсаты: YI топтың қосымша топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтер атомдарына жалпы сипаттама.
2. Жай заттардың физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Хромның маңызды қосылыстары.
4. Негізгі және қосымша топша элементтерінің қасиеттеріне салыстырмалы
сипаттама.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
Cr +27…3d54s1
Mo +42…4d55s1
W +74…4f 145d4 6s2
Ядро заряды артқан сайын лантаноидтық қысымның әсерінен атомның
радиусы (0,127, 0,139, 0,140), электртерістілік (1,6, 1,8, 1,7), иондану
потенциал ( 6,8, 7,1, 8,0) біртекті, бірдей емес өзгереді. Тотығу
дәрежелері: +2, +3, +4, +5, +6. Хром үшін +3, +6 тотығу дәрежедегі
қосылыстары тұрақты; молибден мен вольфрам үшін +6 тотығу дәрежесі.
ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
Хром, молибден, вольфрам өздерінің көптеген физикалық және химиялық
қасиеттері жағынан ұқсас келеді. Бұлар қиын балқитын (мысалы вольфрамның
балқу температурасы 33900С), өте қатты металдар. Кәдімгі температурада бұл
металдар ауада және суда өзгермейді, сутекпен қосылыстарды түзбейді.
Қыздырған кезде бұлар оттекпен, галогендермен, фосформен, көміртекпен
әрекеттеседі. Концентрлі күкірт және азот қышқылдарында пассивтеледі.
Хромнан вольфрамға дейін химиялық активтіліктері кемиді. Хром – активтілігі
орташа металл, алюминийге ұқсас; молибден және вольфрам – активті емес
металдар. Хром бейметалдармен әрекеттесіп үшвалентті қосылыстарды түзеді;
сұйытылған қышқылдармен әрекеттесіп сутегін ығыстырады; оттегінің
қатысуында балқыту кезде сілтілермен хроматтарды түзе әрекеттеседі.
Молибден және вольфрам бейметлдармен әрекеттескенде көбінесе алтывалентті
қосылыстарды түзеді; тотықтырғыш қышқылдармен анионды формаларын түзе
әрекеттеседі.
ХРОМНЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Хром үш оксид түзеді:
CrO – хром (II) оксиді. Суда ерімейтін, қара түсті, негіздік оксид.
Қыздыру барысында хрома (III) оксидіне және хромға дейін
диспропорцияланады. Бұл оксидке сары түсті, ерімейтін, негіздердің
қасиеттерімен сипатталатын хром (ІІ) гидроксиді сәйкес келеді. Хромның
қосылыстары анаэробты жағдайларда түзілу мүмкін. Ылғалды ауада Cr(OН)2
Cr(OН)3 айналады. Хромның (ІІ) тұздары ерітінділерде гидролизге ұшырайды,
сулы ерітінділері қышқылдық қасиеттермен сипатталады.
Cr2O3 (III) – хром (III) оксиді. Амфотерлік оксид, қалыпты
жағдайларда суда, қышқылдарда, сілті ерітінділерінде ерімейді. Балқыту
кезінде сілтілермен әрекеттесіп хромиттерді түзеді. Бұл оксидке ерімейтін,
амфотерлік қасиеттерімен сипатталатын, жасыл түсті хром (ІІІ) гидроксиді
сәйкес болады. Балқыту кезінде сілтілермен әрекеттесіп хромиттерді, ал
сілті ерітінділерімен әрекеттесіп гексогидроксохроматтарды (III) түзеді.
Хром +3 тотығу дәрежесінде анионды және катионды ( аква-,
амминокомплекстер) комплексті қосылыстарды түзеді.
CrO2 – хром (IV) оксиді. Тұрақсыз, практикалық жүзінде қолданбайды,
хром (ІІІ) оксидін қыздырғанда оттегімен тотықтыру арқылы алады.
CrO3 – хром (VI) оксиді. Қызыл түсті, қышқылдық оксид, суда ерімейді.
Бұл оксидке хром қышқылы Н2CrO4 және дихром қышқылы Н2Cr2O7 сәйкес
болады. Бұл қышқылдардың тұздары хроматтар және дихроматтар деп аталады.
Хроматтар сары түсті және сілтілік ортада тұрақты; дихроматтар оранжевый
түсті және қышқылдық ортада тұрақты. Хромның +6 тотығу дәрежедегі
қосылыстар қышқылдық, сілтілік және бейтарап орталарда күшті тотықтырғыш
қасиеттерімен сипатталады. Калий дихроматы мен концентрлі күкірт қышқылының
қоспасын хром қоспасы деп атайды, бұл зат күшті тотықтырғыш және химиялық
ыдыстарды тазарту үшін қолданады.
НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ТОПША ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ҚАСИЕТТЕРІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ
СИПАТТАМА.
Екі топша элементтерінің жоғары тотығу дәрежесі +6 (оттегіден
басқалары) тең болады. Негізгі топша элементтерінде үстіден төменге қарай
металдық қасиеттері артады, ал қосымша топшаларда керісінше кемиді.
H2SO4 - H2CrO4 - H2MoO4 - H2WO4 қатарында қышқылдардың күші кемиді.
H2SO4 - H2SeO4 – H6TeO6 – қатарында қышқылдардың күштері баяу кемиді.
Тақырыпты бекіту:
1. Хром, молиблен, вольфрам атомдарының электрондық формулаларын жаз?
2. Алтыншы топтың негізгі және қосымша топша элементтерінің электрондық
құрылымы мен қасиеттерінде қандай айырмашылық бар?
3. Cr (II) Cr (III) Cr (VI) қатарындағы хромның оксидтері мен
гидроксидтерінің химиялық табиғаты қалай өзгереді?
4. Хром (ІІІ) гидроксидінің қышқылдар және сілтілермен әрекеттесу
реакцияларының теңдеулерін жаз?
5. Хром-комлекстүзушінің тотығу дәрежесі мен координациялық саны нешеге тең
болады? Хромның комплексті қосылыстарының мысалдарын келтір?
6. Қандай жағдайларда ерітінділерде хроматтар мен дихроматтар тұрақты?
Реакция теңдеулерін жаз?
7. Тотығу-тотықсыздану реакцияларында Cr (III), Cr (VI) қосылыстары қандай
қасиеттермен сипатталады? Қандай ортада мұндай процестер жүреді? Мысалы
келтір. Реакция теңдеулерін жаз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№26,27 Дәрістер. Тақырыбы: VII топтың қосымша топша элементтері.
Мақсаты: YIІ топтың қосымша топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтер атомдарына жалпы сипаттама.
2. Жай заттардың физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Марганецтің маңызды қосылыстары.
4. Негізгі және қосымша топша элементтерінің қасиеттеріне салыстырмалы
сипаттама.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
Mn +25…3d54s2
Te +43…4d55s2
Re +75…4f 145d5 6s2
Ядро заряды артқан сайын атом радиусы артады (0,130 нм, 0136 нм,
0,137 нм), электртерістілік артады (1,5, 1,9, 1,9), иондану потенциал
лантаноидты қысымның әсерінен шамалы ғана өзгереді (7,4, 7,28, 7,87).
Тотығу дәрежелері: +2, +3, +4, +6, +7. Марганец үшін +2, +4, +7
тотығу дәрежедегі қосылыстары тұрақты; технеций мен рений үшін - +7 тотығу
дәрежедегі қосылыстары.
ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
Марганец кернеу қатарда сутегіге дейін, технеций мен рений сутегіден
кейін орналасады. Ақ түсті, қиын балқитын металдар. Қалыпты жағдайда ауа
мен суда өзгермейді. Үстіден төменге қарай химиялық активтіліктері кемиді.
Қыздырғанда марганец судан сутегін ығыстырады, сұйытылған қышқылдармен
әрекеттесіп сутегін ығыстырады; технеций мен рений тотықтырғыш қышқылдармен
әрекеттеседі.
МАРГАНЕЦТІҢ МАҢЫЗДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Марганец бірнеше оксидтерді түзеді:
MnО –марганец (II) оксиді. Негіздік оксид, суда ерімейді, жасыл түсті,
ауыспалы құрамды. Бұл оксидке ақ түсті ерімейтін марганец (ІІ) гидроксиді
сәйкес келеді; кристаллогидраты – қызғылт түсті, амфотерлік (негіздік
қасиеттері басым) қасиеттерімен сипатталады. Ауада қоныр түске боялады,
себебі ылғалды ауада тотығып кетеді, нәтижесінде марганец (ІҮ) гидроксиді
түзіледі. Марганец +2 тотығу дәрежеде тотықсыздандырғыш қасиеттермен
сипатталады.
MnО2 –марганец (IV) оксиді. Амфотерлік оксид, суда ерімейді, қара-
қоныр түсті. Балқыған сілтілермен әрекеттесіп манганиттерді түзеді.
Қышқылдармен әрекеттескенде тотығу-тотықсыздану реакциялар жүреді,
нәтижесінде тұрақты екі валентті марганец тұздары түзіледі. Mn(ОН)4
амфотерлік қасиеттермен сипатталады. Сілтілермен балқытқанда және
ерітіндіде әрекеттесіп манганиттер мен гексагидроксоманганаттарды (ІҮ)
түзеді. Қышқылдармен марганец (ІҮ) оксиді сияқты әрекеттеседі. Марганец +4
тотығу дәрежесінде тотықтырғыш-тотықсыздандырғыш екі жақты қасиеттермен
сипатталады.
MnО3 –марганец (VI) оксиді. Тұрақсыз оксид. Бұл оксидке Н2MnО4
марганецті қышқыл сәйкес болады. Тұздары – манганаттар деп аталады,
сілтілік ортада тұрақты.
Mn2О7 –марганец (VII) оксиді. Қышқылдық оксид, май тәрізді қара түсті
сұйық. Бұл оксидке НMnО4 марганец қышқылы сәйкес болады. Тұздары –
перманганаттар деп аталады. Марганец + 7 тотығу дәрежеде – қышқылдық,
сілтілік және бейтарап орталарда күшті тотықтырғыш. Қыздырғанда
перманганаттар оттегін түзіп ыдырайды.
НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ТОПША ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ҚАСИЕТТЕРІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ
СИПАТТАМА.
Екі топ элементтері үшін ең жоғары тотығу дәреже +7 тең болады
(фтордан басқасы). Негізгі топшада үстіден төменге қарай бейметалдық
қасиеттері кемиді, қосымша топшада – металдық қасиеттер кемиді.
HMnO4 – HTeO4 – HReO4 қатарында қышқылдардың күші кемиді, тотықтырғыш
қасиеттері кемиді.
HClO4 – HBrO4 – HIO4 қатарында қышқылдардың күші баяу кемиді,
тотқтырғыш қасиеттері артады.
Тақырыпты бекіту:
1. Марганец катионының электрондық формуласын жаз. Қандай орбитальдар
арқылы марганец атомы химиялық байланыстарды түзеді?
2. Марганецтің максималды коваленттілігі нешеге тең болады? Қосылыстарында
марганец қандай тотығу дәрежелерде бола алады? Мысалы келтір.
3. Қалай марганец сұйытылған және концентрлі азот, тұз, күкірт
қышқылдарымен суықта және қыздырғанда әрекеттеседі? Реакция теңдеулерін
жаз.
4. Марганецтің оксидтері мен гидроксидтерін қалай алады? Реакция
теңдеулерін жаз. Қайсылары бос күйінде бөлініп алынған?
5. Марганецтің тотығу дәрежесі артқан сайын оның оксидтері мен
гидроксидтерінің химиялық характері қалай өзгереді? Түсіндірме бер.
6. Марганецтің қандай қосылыстары химиялық реакцияларда тек қана
а)тотықсыздандырғыш б) тотықтырғыш в) тотықсыздандырғыш және тотықтырғыш
бола алады? Түсіндірме бер.
7. Mn (II) қосылыстары тотығу-тотықсыздану реакцияларда қандай қасиеттермен
сипатталады? Реакция теңдеулерін жаз. Қандай ортада бұл қосылыстар
тұрақты болады? Мысалы келтір.
8. MnO2 концентрлі тұз, күкірт қышқылдармен және сілтілермен балқытқанда
әрекеттескенде қандай заттар түзіледі? Бұл реакцияларда MnO2 қандай
қасиеттермен сипатталады? Реакция теңдеулерін жаз.
9. Марганец (VI) қосылыстарын қалай алады? Реакция теңдеулерін жаз. Бұл
қосылыстардың тұрақтылығы қандай?
10. Калий перманганатының тотықсыздану өнімдерінің құрамы қандай
факторларға тәуелді? Реакция теңдеулерін жаз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№28,29 Дәрістер. Тақырыбы: VIII топтың қосымша топша элементтері.
Мақсаты: YIІІ топтың қосымша топша элементтерінің жалпы сипаттамасымен,
табиғатта таралуымен, молекулаларының құрылымымен, өндірісте және
зертханада алу тәсілдерімен, физикалық және химиялық қасиеттерімен және
маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Элементтер атомдарына жалпы сипаттама.
2. Жай заттардың физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Темір, кобальт және никельдің маңызды қосылыстары.
4. Темірдің маңызды құймалары: шойын, болат.
Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕМЕНТТЕР АТОМДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
Элементтердің үш триадасы:
Fe +26…3d64s2
Co +27…3d74s2
Ni +28 …3d84s2
Ru +44…4d75s1
Rh +45…4d85s1
Pd +46…4d105s0
Os +76…4f 145d6 6s2
Ir +77…4f 145d7 6s2
Pt +78…4f 145d9 6s1
Екі топ элементтері:
• темірлік металдар – темір, кобальт, никель
• платиналық металдар – қалған металдар.
Топта тік бойынша ұқсастық байқалады: рутений- осмий, родий – иридий,
палладий – платина.
Темірлік металдар қатарында атомдарының радиустары кемиді; +2,+3
тотығу дәрежелері тән болады; платиналық металдар қатарында атомдарының
радиустары артады; рутений мен осмийға +6, +8; иридий мен родийға +4;
палладийға +2, +4, платинаға +4, +6 тотығу дәрежелері тән болады.
ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
Жалпы қасиеттері: тотығу дәрежелері әр түрлі, әр түрлі қосылыстар,
каталиттік активтілік, жақсы комплекстүзушілер, ерімейтін оксидтер, әлсіз
негіздер. Атомдардың радиустары артқан сайын оттекпен реакцияласу
қабілеттері кемиді.
Темір – күміс тәрізді, ақ түсті металл, парамагниттік қасиеттермен
сипатталады. Темірдің бірнеше аллотропиялық түр өзгерістері белгілі. Таза
темір химиялық инертті, қоспалар химиялық активтілігін арттырады. Темір –
активтілігі орташа металл. Бейметалдармен қыздыру барысында әрекеттеседі.
Темір оттегімен әрекеттесіп Fe3O4 (FeO*Fe2O3) оксидін түзеді. Хлормен
әрекеттескенде валенттіліктері III тең қосылыстарын түзеді. Су буымен
әрекеттескенде сутегін түзеді. Сұйытылған қышқылдардан сутегін ығыстырады.
Концентрлі азот және күкірт қышқылдар темірді пассивтендіреді, қыздырғанда
бұл қышқылдармен әрекеттесіп үш валенттік қосылыстарды түзеді, сутегі бұл
жағдайда түзілмейді. Ылғалды ауада темір коррозияға ұшырайды. Бұл реакция
нәтижесінде ең алдымен темір (ІІ) гидроксиді түзіледі, сосын ол темір (ІІІ)
гидроксидіне дейін тотығып кетеді.
ТЕМІР, КОБАЛЬТ ЖӘНЕ НИКЕЛЬДІҢ МАҢЫЗДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.
Темір екі оксид түзеді:
FeO – темір (II) оксиді. Қара түсті, суда ерімейтін негіздік оксид.
Бұл оксидке сарғылт-жасыл түсті ерімейтін Fe(OН)2 гидроксиді сәйкес келеді.
Темірдің +2 тотығу дәрежедегі қосылыстары анаэробтық жағдайда тұрақты
болады. Ауада олар үш валенттік қосылыстарға дейін тотығып кетеді. Темірдің
+2 тотығу дәрежедегі қосылыстары тотықсыздандырғыш қасиеттермен
сипатталады. Ерітіндіде екі валентті темір тұздары гидролизге ұшырайды,
нәтижесінде қышқылдық орта береді. Екі валентті темір комплекстүзуші бола
алады, координациялық саны 6 тең болады. Екі валентті темірге сапалық
реакция – калий (ІІІ) гексацианофератымен әрекеттесуі, нәтижесінде көк
түсті тұңба түзіледі KFe2+ [Fe3+(CN)6] (турнбулев көгі).
Fe2O3 – темір (III) оксиді. Қою-қызыл түсті амфотерлік оксид, суда
ерімейді. Бұл оксидке қоңыр түсті, суда ерімейтін гидроксид Fe(OН)3 сәйкес
болады. Темір (ІІІ) оксид балқыған сілтілермен әрекеттесіп фериттерді
түзеді; темір (ІІІ) гидроксиді балқыған сілітілермен және сілтілердің ыстық
концентрлі ерітінділерімен әрекеттесіп фериттер мен гексагидроксофераттар
(ІІІ) түзеді. Темірдің (ІІІ) қосылыстары тотықтырғыш қасиеттермен
сипатталады. Үш валентті темірдің тұздары гидролизге ұшырайды, сулы
ерітінділері қышқылдық ортаны көрсетеді. Үш валентті темір комплекстүзуші
бола алады, координациялық саны 6 тең болады. Үш валентті темір иондарына
сапалық реакция - калий (ІІ) гексацианофератымен әрекеттесуі, нәтижесінде
көк түсті тұңба түзіледі
KFe3+[Fe2+ (CN)6] (берлин лазурі). Fe3+ ионын калий роданидімен де
анықтауға болады, нәтижесінде қанды-қызыл түсті тұңба түзіледі Fe (CNS)3.
Темірдің +6 тотығу дәрежесіндегі қосылыстары белгілі: калий фераты
К2FeO4 . Калий фераты – күшті тотықтырғыш, тұрақсыз зат.
ТЕМІРДІҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰЙМАЛАРЫ: ШОЙЫН, БОЛАТ.
Темірдің маңызды кұймалары: болат пен шойын. Шойынды алу үшін шикізат
ретінде темір кендері (Fe2O3), флюс (СаСО3), кокс (С) қолданылады. Шойынды
домна пешінде алады.
Негізгі сатылары: көміртекті көміртегі (ІҮ) оксидіне дейін тотықтыру;
көміртегі (ІІ) оксидінің көмір қышқыл газының кокспен әрекеттесу
нәтижесінде түзілуі; темір (ІІІ) оксидінен көміртегі (ІІ) оксидімен темірді
тотықсыздандыру; құр жыныстын (негізінде SiO2) флюспен әрекеттесуі, яғни
қиын балқитын қоспалардың оңай балқитын қосылыстарға айналуы (негізінде
СаSiO3). Дайын шойынның құрамында көміртегінің мөлшері 1,5-2% және оданда
жоғары болады.
Болаттың құрамында көміртегінің мөлшері 2% артық болмайды. Болатты
шойыннан алады. Ол үшін шойынның құрамындағы көміртек пен басқа
элементтердің мөлшерін азайту керек. Сұйық шойын құйылып, ол арқылы ауа
үрленеді де, қоспалар оттекпен тотығады: темір FeO дейін тотығады, сосын
FeO шойынның құрамындағы көміртекпен тотықсызданады.
Тақырыпты бекіту:
1. Кобальт, никель, темір атомдарының электрондық формулаларын жаз.
2. Темір, кобальт, никель үшін қандай тотығу дәрежелер тән болады?
3. Зертханалық жағдайларда темірді қалай алуға болады? Бұл жағдайда қандай
тотықсыздандырғыштар қолданылады? Реакция теңдеулерін жаз.
4. Темірлік металдардың химиялық қасиеттері қандай? Реакция теңдеулерін
жаз.
5. Темірлік металдардың оксидтері мен гидроксидтерін қалай алады? Реакция
теңдеулерін жаз.
6. Темір, кобальт, никель тұздарының қасиеттерін (түсі, суда ерігіштігі,
гидролиз, ауаның оттегісіне қатысы) сипатта?
7. Темір, кобальт, никель қосылыстары тотығу-тотықсыздану реакцияларында
қандай қасиеттермен сипатталады? Реакция теңдеулерін жаз.
8. Платиналық металдардың химиялық қасиеттері қандай? Реакция теңдеулерін
жаз.
9. Темірлік және платиналық металдардың комплекстүзушілер ретінде қарастыр.
Реакция теңдеулерін жаз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
№ 30 Дәріс. Лантаноидтар және актиноидтар.
Мақсаты: Лантаноидтар мен атиноидтардың жалпы сипаттамасымен, табиғатта
таралуымен, молекулаларының құрылымымен, алу тәсілдерімен, физикалық және
химиялық қасиеттерімен және маңызды қосылыстарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. f – элементтері қатарының атомдарының электрондық құрылысының
ерекшеліктері.
2. Лантаноидтар. Жай заттардың физикалық және химиялық қасиеттері.
3. Актиноидтар. Жаңа элементтер синтезі.
4. Уранның алынуы, физикалық және химиялық қасиеттері.
Қысқаша мазмұны:
f – ЭЛЕМЕНТТЕРІ ҚАТАРЫНЫҢ АТОМДАРЫНЫҢ ЭЛЕКТРОНДЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Лантаноидтар лантаннан (№ 57) кейін орналасады. Актиноидтар актинийден
(№89) кейін орналасады. Бұл элементтерде f - деңгей тола бастайды. Барлық
элементтерде сыртқы s – деңгейде екі электроннан орналасады. d – деңгейде
электрон саны әр түрлі болады, себебі d және f деңгейлердің байланыс
энергиясы бір-біріне жақын болады, сондықтан электрондар ауысу мүмкін.
Атомдардың радиусы біртіндеп кемиді (лантаноидтық қысым); иондану
потенциал, иондану энергия артады.
ЛАНТАНОИДТАР. ЖАЙ ЗАТТАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
f – деңгейдегі электрондар химиялық байланыс түзуге қатыспайды,
сондықтан f – металдардың химиялық қасиеттері ұқсас болады. Лантаноидтар
церий және тербий топшаларына бөлінеді. Лантаноидтар сирек-жер элементтерге
жатады. Лантаноидтар күміс тәрізді, ақ металдар, химиялық активті, +3
тотығу дәрежеде бола алады. Оксидтер мен гидроксидтері негіздік
қасиеттермен сипатталады (амфотерлік қасиеттері әлсіз болады).
АКТИНОИДТАР. ЖАҢА ЭЛЕМЕНТТЕР СИНТЕЗІ.
f – деңгейдегі электрондар химиялық байланыс түзуге қатыспайды,
сондықтан f – металдардың химиялық қасиеттері ұқсас болады. Актиноидтар
торий және берклий топшаларына бөлінеді. Табиғатта уран, торий және
протактиний кездеседі; қалғаны жанама жолмен алынған. Торий топшасындағы
металдар ауыспалы тотығу дәрежелермен сипатталады; берклий топшасындағы
элементтер лантаноидтарға ұқсас, +3 тотығу дәрежеде болады. Химиялық
активті, ауада оксидтік қабатымен қапталады.
УРАННЫҢ АЛЫНУЫ, ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ.
№ 92 элемент – радиоактивті элемент, табиғатта кездеседі. U –
радиактивтік жанғыш зат. Бұл элемент үшін ең бірінші нейтрон әсерінен
тізбектік ыдырау реакциясы белгілі болды. Кен таралған элемент, құрамында
уран бар 100 минералдар белгілі. Сұр-болат тәрізді түсті активті металл,
қосылыстарда +2 ден +6 дейін тотығу дәрежелерде бола алады. Ауыспалы
құрамды оксидтерді түзеді. UO22+ уранил тұздары сары түсті болады. Диуран
қышқылдың (H2U2O7) тұздары уранаттар алынған.
Тақырыпты бекіту:
1. Лантаноидтар мен актиноидтардың химиялық қасиеттерінің ұқсастығын қалай
түсіндіруге болады?
2. Қандай қосылыстар түрінде табиғатта лантаноидтар мен актиноидтар
кездеседі? Таза металдарды қалай алуға болады?
3. Лантаноидтардың химиялық қасиеттері қандай? Реакция теңдеулерін жаз.
4. Актиноидтардың химиялық қасиеттері қандай? Реакция теңдеулерін жаз.
5. Уранның табиғатта таралуы? Алынуы, қасиеттері, қослыстары?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.-
640 бет.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320
бет.
3. Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. -
704 с.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ ТУРАЛЫ
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР.
Зертханалық жұмысты орындау бейорганикалық химия пәнінен білімдерін
бекітуді қамтамасыз етеді, студенттердің эксперимент жүргізу дағдысын
қалыптастырады және студенттердің өз беті мен жұмыс істеуін дамытады.
Зертханада жұмыс табысты өту үшін, химиялық практикум әдістемесінен және
дәрістерінен, оқулықтан теориялық материалды алдын-ала оқып білу қажет.
Сонымен бірге эксперимент техникасын сапалы түрде орындау қалыптасады,
жасалған жұмыс ойластырылған, түсінікті болады.
Химия зертхансында жұмыс істеуші қауіпсіздік техникасының ережесін
сақтау қажет және химиялық құралдар, ыдыстармен жұмыс істеу ережесін қатаң
сақтау керек. Химиялық практикумда көрсетілген құралдар мен химиялық
реактивтерді қолдану жолдарын үйрену қажет. Берілген нұсқаулар студенттің
өз бетімен жұмыс істеуін және инициативасын жоғалтапай, керісінше
көрсетілген нұсқау жұмысты орындау жылдамдығын арттырады, құралдардың істен
шығуын, ыдыстардың сынуын, реактивтердің бүлінуін ескертеді.
Эксперимент жұмысының табысты орындалуы, жұмыс әдістемесін дұрыс
таңдауға, өлшеуді орындау ретіне, өлшеуге және жүйелі түрде нәтижесін дұрыс
жазуға байланысты.
Тақырып бойынша теориялық білімін мұғалім тексерген соң, зертханалық
жұмыстың орындалу әдісін меңгеріп және тақырып бойынша зертханалық жұмысты
жазу журналын дайындаған студент ғана зертханалық жұмысты орындауға рұқсат
алады. Зертханалық журналды толтырғанда келесі талаптар қойылады:
• Зертханалық жұмысты орындау күні;
• Зертханалық жұмыстын реті;
• Зертханалық жұмыстын тақырыбы;
• Зертханалық жұмыстын мақсаты;
• Зертханалық жұмыстын барысы, байқаулары;
• Химиялық реакциялар мен есептеулер;
• Қорытынды.
Зертханалық жұмысты орындап болған соң студент жұмыс орнын ретке
келтіріп кезекшіге немесе лаборантқа тапсыру керек. Студент зертханалық
журналында жұмыс нәтижесін толтырған соң есебін оқытушыға тапсыру керек.
Бейорганикалық химия курсында көп уақыт химиядан есеп шығаруға
бөлінеді. Жұмыстың бұл түрі студенттің өздігінен жұмыс істеуін, дәріс
кезінде алған білімін кеңінен қолдануын қажет етеді.
Зертханалық жұмыстың тапсырмасы, бақылау сұрақтары және тақырып
бойынша есептер «Практикум по неорганической химии»: Пед. институт
студенттеріне арналған оқу құралы/ Л.В.Бабич, С.А.Балезин, Ф.Б.Гликина –
М.: Просвещение, 1991. – 320 с. оқулығында берілген.
«ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ»
ПӘНІ БОЙЫНША
ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР ЖОСПАРЫ.
|№ |Тақырыбы |Нұсқау |
|1. |СУТЕГІ. СУТЕГІНІҢ АСҚЫН ТОТЫҒЫ. |/1/, 186 бет - № 1, №2, |
| |Сутегіні металға қышқылдың әсерімен |188 бет - №6. |
| |алынуы. |205 -206 бет - №5, №6, №7, №8.|
| |Алюминийдің сілтімен әрекеттесу арқылы | |
| |сутегіні алу. | |
| |Калий перманганатын атомарлы сутегімен | |
| |тотықсыздандыру. | |
| |Сутегінің асқын тотығын алу. | |
| |Сутегінің асқын тотығын ашуының реакциясы.| |
| |Сутегінің асқын тотығының ыдырауы және | |
| |оның жылдамдығына катализатордың әсері. | |
| |Сутегінің асқын тотығының тотықтырғыш | |
| |қасиеттері. | |
| |Сутегінің асқын тотығының | |
| |тотықсыздандырғыш қасиеттері. | |
|2. |ХЛОР ЖӘНЕ ХЛОРСУТЕГІ. |/1/, 189 -192 б. |
| |1. Хлордың алынуы. |1а,б, 2а,б, 3б, 4, 5а,б,в, 6 |
| |2. Хлордың металдармен әрекеттесуі. | |
| |3. Хлордың бейметалдармен әрекеттесуі. | |
| |4. Хлордың органикалық заттармен | |
| |әрекеттесуі. | |
| |5. Хлор суы және оның қасиеттерін анықтау.| |
| |6. Хлорсутегін алу және оның қасиеттерін | |
| |анықтау. | |
|3. |ХЛОДЫҢ ОТТЕКТІ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 194 б. |
| |1. Жавель суын алу. |1 а,б, 2 а,б,в,г, |
| |2. Жавель суының тотықтырғыш қасиеттері. |3 в,г,д. |
| |3. Ағартқыш ізбесті алу және оның | |
| |қасиеттері. | |
|4. |БРОМ, ЙОД ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 197 б. |
| |1. Бром мен йодты алу. |1 а,б,в,г, |
| |2. Бромның қасиеттері. |2 а,б,в,г,д, 4,7. |
| |3. Йодтың қасиеттері. | |
| |4. Калий иодидіне, калий бромидіне хлор | |
| |суының әсері. | |
| |5. Бром және йод иондарына реакциялар. | |
|5. |КҮКІРТ. КҮКІРТТІ СУТЕГІ. СУЛЬФИДТЕР. |/1/, 207 б. |
| |1. Пластикалық күкіртті алу. |3,6,7,8,9а |
| |2. Күкіртті сутегін алу және оның жану | |
| |қасиетін зерттеу. | |
| |3. Күкіртті сутегінің суын алу. | |
| |4. Күкіртті сутегінің тотықсыздандырғыш | |
| |қасиеттері. | |
| |5. Металл сульфидтерін алу және | |
| |қасиеттерін зерттеу. | |
|6,7. |КҮКІРТТІҢ ОТТЕКТІ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 213 б. |
| |1. Күкірт (ІУ) оксидін алу. |1б, 2а,б,в, 7а,б,в,г,д |
| |2. Күкірт (ІУ) оксидінің қасиеттері. | |
| |3. Күкірт қышқылының қасиеттері. | |
|8. |АЗОТ ЖӘНЕ ОНЫҢ СУТЕКТІ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 220 б. |
| |1. Азотты алу және оның қасиеттері. |2б, 3б, 4а,б,в, 5,6а,7. |
| |2. Аммиакты алу. | |
| |3. Аммиактың қасиеттері. | |
| |4. Аммоний ионына реакция. | |
| |5. Аммоний тұздарының термиялық ыдырауы. | |
| |6. Аммоний хлоридінің қайта айдалуы. | |
|9,10. |АЗОТТЫҢ ОТТЕКТІ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 227 б. |
| |1. Азот (ІІ) оксидін алу. |2, 3в,г, 5а, 6б, 7, |
| |2. Азот (ІІ) оксидінің қасиеттері. |8а,б, 12б,в. |
| |3. Азот (ІУ) оксидін алу. | |
| |4. Азот (ІУ) оксидінің қасиеттері. | |
| |5. Азотты қышқылдың алынуы және ыдырауы. | |
| |6. Қыздырғанда нитраттардың ыдырауы. | |
|11. |ФОСФОР ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 236 б. |
| |1. Фосфордың аллотропиясы. |1а, 3,4а,б,в, 5а,б, |
| |2. Фосфор (У) оксидін алу. |6а,б. |
| |3. Фосфор қышқылының иондарына реакциялар.| |
| |4. Фосфор қышқылдарын алу. | |
| |5. Ортофосфор қышқылының тұздары. | |
|12. |КӨМІРТЕГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 248 б. |
| |1. Көмірдің тотықсыздандырғыш қасиеттері. |2а,б, 3, 7а,б,в, 9,10,11а,б. |
| |2. Көміртегі (ІУ) оксидін алу және оның | |
| |қасиеттерін анықтау. | |
| |3. Көмір қышқылының тұздарының түзілуі. | |
|13. |КРЕМНИЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 255 б. |
| |1. Кремний қышқылдарын алу. |3а,б,в, 5а,б, 6. |
| |2. Кремний қышқылының тұздарының | |
| |гидролизі. | |
|14,15. |БОР, АЛЮМИНИЙ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 275 б. |
| |1. Ортобор қышқылын алу және оның |2а,б,в, 3а, 5, 7а,б,в, 8а,б,в,|
| |қасиеттері. |9а,б,в,г. |
| |2. Бор қышқылдарының қасиеттері. | |
| |3. Алюминийдің оттегі мен әрекеттесуі. | |
| |4. Алюминийдің сілтілер мен әрекеттесуі. | |
| |5. Алюминийдің қышқылдар мен әрекеттесуі. | |
| |6. Алюминийдің су мен әрекеттесуі. | |
| |7. Алюминий гидроксидін алу және оның | |
| |қасиеттері. | |
| |8. Алюминий тұздарының гидролизі. | |
|16,17. |БЕРИЛЛИЙ, МАГНИЙ, СІЛТІЛІК-ЖЕР МЕТАЛДАР |/1/, 269 б. |
| |ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |1, 2 а,б, 3а,б,в, 4б,в, |
| |1. Бериллий гидроксидін алу және оның |5а,б,в, 6, 7 а,б, 8а,г, |
| |қасиеттері. |9а,б,в,г, 10. |
| |2. Бериллий гидроксидінің қышқылдық және | |
| |негіздік қасиеттерін салыстыру. | |
| |3. Металдық магнийдің тотықсыздандырғыш | |
| |қасиеттері. | |
| |4. Магнийдің оксидін және гидроксидін | |
| |алынуы және қасиеттері. | |
| |5. Магний тұздарының қасиеттері. | |
| |6. Кальцийдің тотықсыздандырғыш | |
| |қасиеттері. | |
| |7. Сілтілік-жер металдардың гидроксидтерін| |
| |алу. | |
| |8. Сілтілік-жер металдардың тұздарының | |
| |алынуы және қасиеттері. | |
| |9. Судың кермектігі және оны жою жолдары. | |
| |10. Сілтілік-жер металдардың тұздарының | |
| |жалынды бояуы. | |
|18,19. |СІЛТІЛІК МЕТАЛДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ |/1/, 265 б. |
| |ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |2,3,4,7,8. |
| |1. Сілтілік металдардың сумен әрекеттесуі.| |
| |2. Натрий перокидінің сумен әрекеттесуі. | |
| |3. Сілтілік металдардың тұздарының | |
| |гидролизі. | |
| |4. Калий карбонатынан калий гидроксидін | |
| |алу. | |
| |5. Сілтілік металдардың тұздарының жалынды| |
| |бояуы. | |
|20,21 |МЫС, КҮМІС ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 282 б. |
| |1. Мыстың алынуы. |1б, 2а,б,3,4,5,6,7,9,10,12 |
| |2. Мыстың қасиеттері. | |
| |3. Мыс (ІІ) гидроксидін алу және оның | |
| |қасиеттерін зерттеу. | |
| |4. Мыс (ІІ) тұздарының гидролизі. | |
| |5. Мыс (ІІ) комплексті тұзын алынуы және | |
| |қасиеттері. | |
| |6. Мыс (І) оксидін және гидроксидін алу. | |
| |7. Мыс иодидін алу. | |
| |8. Күмісті алу. | |
| |9. Күміс оксидін алу. | |
| |10. Күміс нитратының ерітіндісінің | |
| |лакмусқа әсері. | |
|22,23 |МЫРЫШ, КАДМИЙ, СЫНАП ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ |/1/,287-291 б. |
| |ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |1,2,3,6,8,9,11 |
| |Мырыштың қышқылдармен | |
| |әрекеттесуі. | |
| |Мырыштың сілтілермен | |
| |әрекеттесуі. | |
| |Мырыш гидроксидінің алынуы | |
| |және қасиеттері. | |
| |Мырыш тұздарының гидролизі. | |
| |Кадмий гидроксидінің алынуы | |
| |және қасиеттері. | |
| |Кадмий сульфидінің алынуы | |
| |және қасиеттері. | |
| |Кадмий тұздарының гидролизі. | |
|24,25. |ХРОМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 291 б. |
| |1. Хром (ІІІ) оксидін алу және қасиеттерін|1а,б, 2а,б, 3а,б, 4а,б,6, 7, |
| |зерттеу. |8, 9а,б,в. |
| |2. Хром (ІІІ) гидроксидін алу және | |
| |қасиеттерін зерттеу. | |
| |3. Хром тұздарының гидролизі. | |
| |4. Хром (ІІІ) қосылыстардың тотығуы және | |
| |тотықсыздануы. | |
| |5. Хром (ҮІ) оксидін алу және оның | |
| |қасиеттері. | |
| |6. Хроматтар мен дихроматтардың ерітіндіде| |
| |болу жағдайлары. | |
| |7. Хром қышқылының тұздарын алу. | |
| |8. Хром (УІ) қосылыстарының тотықтырғыш | |
| |қасиеттері. | |
|26,27. |МАРГАНЕЦ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |/1/, 296 б. |
| |1. Марганец (ІІ) гидроксидін алу және оның|1,2,3,6. |
| |қосылыстары. | |
| |2. Марганец (ІІ) тұздарының қасиеттері. | |
| |3. Марганец (ІУ) оксидінің күкірт қышқылы | |
| |мен әрекеттесуі. | |
| |4. Калий перманганатының қасиеттері. | |
|28-30. |ТЕМІР, КОБАЛЬТ, НИКЕЛЬ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ |/1/, 299 б. |
| |ҚОСЫЛЫСТАРЫ. |3,4а,5а,б,6,7а,б,8,9а,б, |
| |1. Темірдің қышқылдармен әрекеттесуі. |10/1/, 305 б. |
| |2. Темірді пассивтендіру және оксидтеу. |16,17,18,19,20,21а,б,в,12,13,1|
| |3. Темір (ІІ) гидроксидін алу және оның |4,15 |
| |қасиеттері. | |
| |4. Темір (ІІ) тұздарын алу. | |
| |5. Темір (ІІ) тұздарының гидролизі. | |
| |6. Fe2+ ионына реакция. | |
| |7. Темір (ІІІ) гидроксидін алу және оның | |
| |қасиеттері. | |
| |8. Темір (ІІІ) тұздарының гидролизі. | |
| |9. Fe3+ ионына реакция. | |
| |10. Темір (ІІ) қосылыстарының тотығуы. | |
| |11. Темір (ІІІ) қосылыстарының | |
| |тотықсыздануы. | |
| |12. Ферраттарды алу және олардың | |
| |қасиеттерін зерттеу. | |
| |13. Кобальт (ІІ) гидроксидін алу және оның| |
| |қасиеттері. | |
| |14. Кобальт (ІІІ) оксидін алу және оның | |
| |қасиеттері. | |
| |15. Кобальт (ІІІ) гидроксидін алу және | |
| |оның қасиеттері. | |
| |16. Кобальттың комплексті қосылыстарын | |
| |алу. | |
| |17. Никель (ІІ) гидроксидін алу және оның | |
| |қасиеттері. | |
| |18. Никель (ІІІ) гидроксидін алу және оның| |
| |қасиеттері. | |
Әдебиеттер:
1. Практикум по неорганической химии: Учеб. пособие для студентов пед. ин-
тов/ Л.В. Бабич, С.А. Балезин, Ф.Б. Гликина – М.: Просвещение, 1991. –
320 с.
ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАРДЫҢ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ ТАҚЫРЫПТЫ БЕКІТУ СҰРАҚТАРЫ.
|№ |Тақырыптардың |Сабақтың мақсаты |Бақылау сұрақтары |
| |аталуы | | |
|1 |2 |3 |4 |
|1. |Сутегі. |Сутегінің алу |1.Зертханада сутегінің алу және |
| | |тәсілдерімен және |жинау тәсілдерін анықтау. Реакция |
| | |қасиеттерімен танысып|теңдеулерін жазу. |
| | |білу. |2.Сутегінің физикалық қасиеттері |
| | | |қандай? |
| | | |3. Сутегінің химиялық қасиеттері |
| | | |қандай? Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |4. Сутегінің металдар және |
| | | |бейметалдармен қосылыстарындағы |
| | | |химиялық байланыстың табиғатында |
| | | |қандай айырмашылық бар? |
| | | |5.Бейметалдардың сутекті |
| | | |қосылыстары мен металл |
| | | |гидридтерінің |
| | | |тотықтырғыш-тотықсыздандырғыш |
| | | |қасиеттерін сипатта?. |
| | | |6.Бейметалдардың сутекті |
| | | |қосылыстары мен металл |
| | | |гидридтерінің суға қатынасы |
| | | |қандай? |
| | | |7.Сутегінің металл осидтерімен |
| | | |әрекеттескенде тотықсыздандырғыш |
| | | |қасиетін қалай түсіндіруге болады?|
|2. |Хлор және |Хлор және хлорсутегін|1.Анықта, хлорды концентрлі тұз |
| |хлорсутегі. |алу әдістерімен және |қышқылынан тотықтырғыш ретінде |
| | |қасиеттерімен танысып|FeCl3, PbO2 қолданғанда алуға |
| | |білу. |болама? |
| | | |2. ІІІ период элементтерінің |
| | | |хлоридтерінің молекулярлық |
| | | |формулаларын құрастыр. |
| | | |Қосылыстардың химиялық қасиеттерін|
| | | |және қосылыстардағы химиялық |
| | | |байланыс типін анықта? |
| | | |3. Неге сульфатты әдіспен |
| | | |хлорсутегін алғанда қатты түрдегі |
| | | |натрий хлоридін және күкірт |
| | | |қышқылының концентрлі ерітіндісі |
| | | |қолданылады? Реакция теңдеулерін |
| | | |жаз. |
| | | |4.Фтор және хлордың сутекті |
| | | |қосылыстарының қасиеттері мен |
| | | |молекулаларының құрылымын |
| | | |салыстыр. Қандай ұқсастық және |
| | | |айырмашылық болады? |
| | | |5.Концентрлі тұз қышқылының |
| | | |тотықсыздандырғыш қасиеттерін |
| | | |сипаттайтын реакция теңдеулерін |
| | | |жаз? |
|3. |Хлордың оттекті |Хлордың негізгі |1.Оттекті қосылыстарда хлор атомы |
| |қосылыстары. |оттекті |қандай тотығу дәрежелерде болады? |
| | |қосылыстарының алу |Мысалы келтір. 2.Хлордың оксидтері|
| | |әдістерімен және |мен гидроксидтерінің құрылымдық |
| | |олардың қасиеттерімен|формулаларын құрастыр. |
| | |танысып білу. |3. HСlO, HClO3, HClO4 алынуының |
| | | |реакция теңлеулерін жаз. |
| | | |4.Хлордың оксидтерінің, |
| | | |гидроксидтерінің, тұздарының |
| | | |тотықтырғыш-тотықсыздандырғыш |
| | | |қасиеттерін сиптта? |
| | | |5. HСlO, HClO2, HClO3, HClO4 |
| | | |қатарында хлордың оттекті |
| | | |қосылыстарының қышқылдық және |
| | | |тотықтырғыш қасиеттері қалай |
| | | |өзгереді? Түсіндірме бер? |
| | | |6.Хлордың оттекті қосылыстары |
| | | |қайда қолданылады? |
|4. |Бром, иод және |Бром, иод және |1. Бром және йод атомдарының |
| |олардың |олардың |электрондық формулаларын жаз. |
| |қосылыстары. |қосылыстарының алу |2. Бром және йодтың физикалық және|
| | |әдістерімен және |химиялық қасиеттері қандай? |
| | |олардың қасиеттерімен|3. Бром мен йодтың хлормен ұқсас |
| | |танысып білу. |қасиеттерін сипаттайтын |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |4. Галогендерді олардың |
| | | |тотықтырғыш қасиеттерінің кемуі |
| | | |реті бойынша орналастыр? Бұл |
| | | |заңдылықты түсіндір? |
|5. |Күкірт, |Күкіртті, |1.Күкірттің модификацияларын ата? |
| |күкірсутегі, |күкіртсутегін, |Қандай модификациялары полиморфты |
| |сульфидтер. |сульфидтерді алу |болады? Қалыпты жағдайда күкірттің|
| | |әдістерімен және |қандай модификациясы тұрақты |
| | |қасиеттерімен танысып|болады? |
| | |білу. |2.Тотығу-тотықсыздану процестерде |
| | | |күкірт қандай химиялық |
| | | |қасиеттерімен сипатталады? Мысаплы|
| | | |келтір. 3.Қосылыстарында күкірт |
| | | |атомы қандай тотығу дәрежелерде |
| | | |болады? Мысалы келтір. |
| | | |4. Күкірттің қандай қосылыстары |
| | | |химиялық реакцияларда тек қана |
| | | |а)тотықсыздандырғыш б)тотықтырғыш |
| | | |в)тотықтырғыш және |
| | | |тотықсыздандырғыш болады? |
| | | |5.Қандай сутекті қосылыс(H2S, |
| | | |H2Se,H2Te) термиялық тұрақты, |
| | | |күшті тотықсыздандырғыш? |
| | | |6. H2S, Na2S,CS2 қосылыстарда |
| | | |химиялық байланыс характері |
| | | |қандай? |
| | | |7. Na2S2 және FeS2 |
| | | |полисульфидтердің құрылымдық |
| | | |формуласын жаз. |
| | | |8. Металл сульфидтерінің сатылы |
| | | |және толық гидролиз теңлдеулерін |
| | | |жаз. |
|6. |Күкірттің |Күкірттің оттекті |1.Күкірттің (ІҮ) және (ҮІ) |
| |оттекті |қосылыстарын алу |оксидтерінің химиялық қасиеттерін |
| |қосылыстары. |тәсілдерімен және |сиптта. Молекулаларының құрылмын |
| | |қасиеттерімен танысып|ескеріп айырмашлықтарын түсіндір. |
| | |білу. |2.Зертханада және өнерәсіпте |
| | | |күкірттің (ІҮ) және (ҮІ) |
| | | |оксидтерін алынуының реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |3.Күкірт (ІҮ) оксидінің |
| | | |тотығу-тотықсыздану реакцияларында|
| | | |қандай қасиеттерімен |
| | | |сипатталатының көрсет. Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз, мысалы келтір. |
| | | |4. Күкірт қышқылының графикалық |
| | | |формуласын жаз. Химиялық байланыс |
| | | |характерін, гибридизация типін, |
| | | |күкірттің координациялық санын |
| | | |анықта. |
| | | |5. Тотығу-тотықсыздану |
| | | |реакцияларында күкірт қышқылы |
| | | |қандай қасиеттермен сипатталады? |
| | | |Мысалы келтір. |
| | | |6. Сұйытылған және концентрлі |
| | | |күкірт қышқылының металдармен |
| | | |әрекеттесу механизмін көрсет. |
| | | |Қандай айырмашылықтар бар? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
|7. |Азот және оның |Азот және оның |1.Азотты зертханада қандай |
| |сутекті |сутекті қосылыстарын |заттардан және қандай жағдайларда |
| |қосылыстары. |алу тәсілдерімен және|алады? Реакция теңдеулерін жаз. |
| | |қасиеттерімен танысып|2. Азоттың қандай сутекті |
| | |білу. |қосылыстарын білесін? Олардың |
| | | |формулалары мен атауларын жаз. |
| | | |Тотығу-тотықысыздану реакцияларда |
| | | |қандай қасиеттермен сипатталады? |
| | | |3.ВБӘ тұрғысынан аммиак |
| | | |молекуласының құрылымын түсіндір? |
| | | |Аммиак молекуласының өрістегі |
| | | |құрылымы қандай? Аммиак |
| | | |молекуласының құрылымы |
| | | |қасиеттеріне қалай әсер етеді? |
| | | |4.Зертханада аммиакты қандай |
| | | |заттардан және қандай жағдайларда |
| | | |алады? |
| | | |5.Аммиактың химиялық қасиеттері |
| | | |қандай? Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |6. NH4Br , (NH4)3PO 4, NH4 NO3, |
| | | |NH4NO2 бұл тұздарды қыздырғанда |
| | | |қандай заттар түзіледі? Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
|8. |Азоттың оттекті |Азоттың оттекті |1.Азот (ІІ) оксидін алынуының |
| |қосылыстары. |қосылыстарын алу |әдістерін анықта? Реакция |
| | |тәсілдерімен және |теңдеулерін жаз. Қандай |
| | |қасиеттерімен танысып|жағдайларда бұл реакциялар жүреді?|
| | |білу. | |
| | | |2.Азот (ІҮ) оксидінің химиялық |
| | | |қасиеттері қандай? Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |3.Тотығу-тотықсыздану реакцияларда|
| | | |нитриттер қандай қасиеттермен |
| | | |сипатталады? Бұл реакциялар қандай|
| | | |ортада жүреді? Мысалы келтір. |
| | | |4.Азот және азотты қышқылдардың |
| | | |графикалық формулаларын жаз? |
| | | |Химиялық байланыстардың характері |
| | | |мен гибридизация типін анықта? |
| | | |5.Азот қышқылын аммиактан алу |
| | | |әдісінің реакция теңдеулерін жаз? |
| | | |Бұл реакциялар қандай жағдайларда |
| | | |жүреді? |
| | | |6.Азот қышқылы қандай қасиеттермен|
| | | |сипатталады? Реакция теңдеулерін |
| | | |жаз. Азот қышқылы металдармен |
| | | |қалай әрекеттеседі? |
| | | |7.Азот қышқылының тұздарының |
| | | |ерігіштігі қандай? Қандай |
| | | |нитраттар ерітіндіде гидролизге |
| | | |ұшырайды? Реакция теңдеулерін жаз.|
| | | | |
| | | |8.Әр түрлі металдардың нитраттары |
| | | |қыздырғанда қалай ыдырайды? |
| | | |Түсіндірме бер. Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
|9. |Фосфор және оның|Фосфор және оның |1.Фосфордың маңызды химиялық |
| |қосылыстары. |қосылыстарын алу |қасиеттерін ата? Реакция |
| | |тәсілдерімен және |теңдеулерін жаз. Фосфордың тотығу,|
| | |қасиеттерімен танысып|тотықсыздану, диспропорциялану |
| | |білу. |реакцияларының теңдеулерін жаз. |
| | | |2.Фосфинді алу реакция теңделерін |
| | | |жаз. Аммиак пен фосфинның |
| | | |электрондонорлық қасиеттерін |
| | | |салыстыр. Тотығу-тотықсыздану |
| | | |реакцияларда фосфин қандай |
| | | |қасиеттермен сипатталады? |
| | | |3.Фосфор (ІІІ), (Ү), фосфор |
| | | |қышқылдарының графикалық |
| | | |формулаларын жаз. Бұл |
| | | |қосылыстардағы фосфордың химиялық |
| | | |байланыстар характері мен |
| | | |гибридтену типін анықта? |
| | | |Фосфордың қандай қышқылдары |
| | | |тотықсыздандырғыш қасиеттермен |
| | | |сипатталады? |
| | | |4.Ортофосфор қышқылының алу |
| | | |тәсілдерін анықта? Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |5.Фосфор (ІІІ), (Ү) |
| | | |галогенидтерінің гидролиз |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |6.Фосфор (ІІІ), (Ү) оксидтерінің |
| | | |графикалық формулаларын анықта. |
| | | |Бұл оксидтер қандай қасиеттермен |
| | | |сипатталады? Реакция теңдеулерін |
| | | |жаз. |
|10. |Көміртегі және |Көміртегі және оның |1.Қосылыстарында көміртегі атомы |
| |оның |қосылыстарын алу |қандай тотығу дәрежелерде бола |
| |қосылыстары. |тәсілдерімен және |алады? Тотығу-тотықсыздану |
| | |қасиеттерімен танысып|реакцияларда көміртегі қандай |
| | |білу. |қасиеттермен сипатталады? Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |2.Көміртегінің қандай |
| | | |аллотропиялық өзгерістері белгілі?|
| | | |Олардың қасиеттері қандай? |
| | | |3.Метан, этилен, ацетилен |
| | | |молекулаларының құрылымы қандай? |
| | | |4.Көміртегі (ІІ), (ІҮ) |
| | | |оксидтерінің қышқылдық-негіздік, |
| | | |тотықтырғыш-тотықсыздандырғыш |
| | | |қасиеттерін салыстыр. Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |5.Карбонаттар мен |
| | | |гидрокарбонаттарды қандай |
| | | |әдістермен алады? Олардың |
| | | |термиялық тұрақтылығы қандай? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |6.Келесі тұздардың: K2CO3, KHCO3 ,|
| | | |(NH4)2CO3 гидролиз теңдеулрін |
| | | |жаз. |
| | | |7.Көміртегі (ІІ) оксидінің |
| | | |молекуласы комплексті қосылыстарда|
| | | |лиганд ретінде болады. Бұл |
| | | |оксидтың осындай қасиетін қалай |
| | | |түсіндіруге болады? |
|11. |Кремний және |Кремний және оның |1.Қосылыстарында кремний атомы |
| |оның |қосылыстарын алу |қандай тотығу дәрежелерде болады? |
| |қосылыстары. |тәсілдерімен және |Мысалы келтір. Тотығу-тотықсыздану|
| | |қасиеттерімен танысып|реакцияларда кремний қосылыстары |
| | |білу. |қандай қасиеттермен сипатталады? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |2.Кремний мен көміртегінің сутекті|
| | | |қосылыстарының химиялық |
| | | |қасиеттерінде қандай ұқсастық және|
| | | |айырмашылық бар? Түсіндірме бер. |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |3.Силицидтерді, кремний (ІҮ) |
| | | |оксидін және кремний қышқылдарын |
| | | |қандай әдістермен алады? Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |4.Кремний және көміртегі |
| | | |оксидтерінің және гидроксидтерінің|
| | | |қасиеттерін салыстыр. |
|12. |Бор, алюминий |Бор, алюминий және |1. Бор және алюминийді қандай |
| |және олардың |олардың қосылыстарын |табиғи қосылыстардан алады? |
| |қосылыстары. |алу тәсілдерімен және|Реакция теңдеулерін жаз. |
| | |қасиеттерімен танысып|2.Бордың қосылыстарының алу |
| | |білу. |әдістері қандай? Қосылыстарында |
| | | |бор қандай тотығу дәрежеде болады?|
| | | | |
| | | |3.Алюминийдің химиялық қасиеттері |
| | | |қандай? Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |4.Алюминий сұйытылған және |
| | | |концентрлі тұз, күкірт, азот |
| | | |қышқылдарымен қалай әрекеттеседі? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |5.Алюминий оксиді мен |
| | | |гидроксидінің химиялық қасиеттері |
| | | |қандай? Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |Протолиттік теория тұрғысынан |
| | | |алюминий гидроксидінің амфотерлік |
| | | |қасиеттерін түсіндір? |
| | | |6.Бор мен алюминийдің және олардың|
| | | |қосылыстарының химиялық |
| | | |қасиеттерін салыстыр. Түсіндір |
| | | |неге бор және оның оттекті |
| | | |қосылыстары химиялық қасиеттері |
| | | |бойынша басқа ІІІ топтың негізгі |
| | | |топша элементтерінен айырықша? |
| | | |Алюминий тұздары гидролизге |
| | | |ұшырайды ма? Гидролиз теңдеулерін |
| | | |жаз. |
|13. |Бериллий, |Бериллий, магний, |1.Бериллий және магний |
| |магний, |сілтілік-жер |гидроксидтерінің диссоциациялану |
| |сілтілік-жер |металдардың және |теңдеулерін жаз. Магний және |
| |металдар және |олардың қосылыстарын |бериллий гидроксидтерінің |
| |олардың |алу тәсілдерімен және|қасиеттерінде қандай ұқсастық және|
| |қосылыстары. |қасиеттерімен танысып|айырмашылық бар? |
| | |білу. |2.Түсіндір неге магний гидроксиді |
| | | |аммоний тұздарының ерітіндісінде |
| | | |ериді? |
| | | |3.Сілтілік-жер металдардың |
| | | |гидроксидтерін қалай алуға болады?|
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |Сілтлік-жер металдардың |
| | | |гидроксидтерінің ерігіштігі және |
| | | |күші қалай өзгереді? |
| | | |4.Сілтілік-жер металдардың |
| | | |карбонаттар мен сульфаттарының |
| | | |ерігіштігі қалай өзгереді? |
| | | |5.Судың кермектігі дегеніміз не? |
| | | |Оны қалай жоюға болады? Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
|14. |Сілтілік |Сілтілік металдардың |1.Сілтілік металдардың алу |
| |металдар және |алу әдістерімен және |әдістерін ата? Реакция теңдеулерін|
| |олардың |олардың |жаз. |
| |қосылыстары. |қосылыстарының |2.Сілтілік металдардың бинарлы |
| | |қасиеттерімен танысып|оттекті қосылыстарын анықта? |
| | |білу. |Олардың практикалық маңызы қандай?|
| | | | |
| | | |3.Сілтілік металдардың нашар |
| | | |еритін тұздарының мысалын келтір. |
|15. |Мыс, күміс және |Мыс, күмістің алу |1.Мыс, күміс қышқылдармен қалай |
| |олардың |әдістерімен және |әрекеттеседі: суықта және |
| |қосылыстары. |олардың |қыздырғанда? Реакция теңдеулерін |
| | |қосылыстарының |жаз. |
| | |қасиеттерімен танысып|2.Мыс, күміс, алтынның |
| | |білу. |гидроксидтерінің қасиеттерін |
| | | |сипатта? Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |3.Мыс, күміс, алтынға комплексті |
| | | |қосылыстарда қандай координациялық|
| | | |сандар тәе болады? Мысалы келтір. |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. Мыс және |
| | | |күмістің комплексті қосылыстарының|
| | | |алу жолдарын жаз? |
|16. |Мырыш, кадмий, |Мырыш, кадмий және |1.Неге қалыпты жағдайда мырыш пен |
| |сынап және |сынапты алу |кадмий судан сутегін ығыстырп |
| |олардың |әдістерімен және |шығарады? |
| |қосылыстары. |олардың |2.Мырыштың тотықтырғыш |
| | |қосылыстарының |қышқылдармен әрекеттесу реакция |
| | |қасиеттерімен танысып|теңдеулерін жаз. |
| | |білу. |3.Zn2+, Cd2+, Hg2+ иондарын |
| | | |комплекстүзуші ретінде қарастыр? |
| | | |4.Мырыш, кадмий және сынап |
| | | |гидроксидтерінің қасиеттерін |
| | | |сипатта. Реакция теңдеулерін жаз. |
|17. |Хром және оның |Хромның және оның |1. Хром, молиблен, вольфрам |
| |қосылыстары. |қосылыстарының алу |атомдарының электрондық |
| | |әдістерімен, |формулаларын жаз? |
| | |қасиеттерімен танысып|2. Алтыншы топтың негізгі және |
| | |білу. |қосымша топша элементтерінің |
| | | |электрондық құрылымы мен |
| | | |қасиеттерінде қандай айырмашылық |
| | | |бар? |
| | | |3.Cr (II) Cr (III) Cr (VI) |
| | | |қатарындағы хромның оксидтері мен |
| | | |гидроксидтерінің химиялық табиғаты|
| | | |қалай өзгереді? |
| | | |4.Хром (ІІІ) гидроксидінің |
| | | |қышқылдар және сілтілермен |
| | | |әрекеттесу реакцияларының |
| | | |теңдеулерін жаз? |
| | | |5.Хром-комлекстүзушінің тотығу |
| | | |дәрежесі мен координациялық саны |
| | | |нешеге тең болады? Хромның |
| | | |комплексті қосылыстарының |
| | | |мысалдарын келтір? |
| | | |6.Қандай жағдайларда ерітінділерде|
| | | |хроматтар мен дихроматтар тұрақты?|
| | | |Реакция теңдеулерін жаз? |
| | | |7.Тотығу-тотықсыздану |
| | | |реакцияларында Cr (III), Cr (VI) |
| | | |қосылыстары қандай қасиеттермен |
| | | |сипатталады? Қандай ортада мұндай |
| | | |процестер жүреді? Мысалы келтір. |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз? |
|18. |Марганец және |Марганецтің және оның|1. Қалай марганец сұйытылған және |
| |оның |қосылыстарының алу |концентрлі азот, тұз, күкірт |
| |қосылыстары. |әдістерімен, |қышқылдарымен суықта және |
| | |қасиеттерімен танысып|қыздырғанда әрекеттеседі? Реакция |
| | |білу. |теңдеулерін жаз. |
| | | |2.Марганецтің оксидтері мен |
| | | |гидроксидтерін қалай алады? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. Қайсылары|
| | | |бос күйінде бөлініп алынған? |
| | | |3.Марганецтің тотығу дәрежесі |
| | | |артқан сайын оның оксидтері мен |
| | | |гидроксидтерінің химиялық |
| | | |характері қалай өзгереді? |
| | | |Түсіндірме бер. |
| | | |4.Марганецтің қандай қосылыстары |
| | | |химиялық реакцияларда тек қана |
| | | |а)тотықсыздандырғыш б) тотықтырғыш|
| | | |в) тотықсыздандырғыш және |
| | | |тотықтырғыш бола алады? Түсіндірме|
| | | |бер. |
| | | |5.Mn (II) қосылыстары |
| | | |тотығу-тотықсыздану реакцияларда |
| | | |қандай қасиеттермен сипатталады? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. Қандай |
| | | |ортада бұл қосылыстар тұрақты |
| | | |болады? Мысалы келтір. |
| | | |6.MnO2 концентрлі тұз, күкірт |
| | | |қышқылдармен және сілтілермен |
| | | |балқытқанда әрекеттескенде қандай |
| | | |заттар түзіледі? Бұл реакцияларда |
| | | |MnO2 қандай қасиеттермен |
| | | |сипатталады? Реакция теңдеулерін |
| | | |жаз. |
| | | |7. Марганец (VI) қосылыстарын |
| | | |қалай алады? Реакция теңдеулерін |
| | | |жаз. Бұл қосылыстардың тұрақтылығы|
| | | |қандай? |
| | | |8.Калий перманганатының |
| | | |тотықсыздану өнімдерінің құрамы |
| | | |қандай факторларға тәуелді? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
|19. |Темір, кобальт, |Темір, кобальт, |1. Кобальт, никель, темір |
| |никель және |никель және олардың |атомдарының электрондық |
| |олардың |қосылыстарының алу |формулаларын жаз. |
| |қосылыстары. |жолдарымен, |2.Темір, кобальт, никель үшін |
| | |қасиеттерімен танысып|қандай тотығу дәрежелер тән |
| | |білу. |болады? |
| | | |3.Зертханалық жағдайларда темірді |
| | | |қалай алуға болады? Бұл жағдайда |
| | | |қандай тотықсыздандырғыштар |
| | | |қолданылады? Реакция теңдеулерін |
| | | |жаз. |
| | | |4.Темірлік металдардың химиялық |
| | | |қасиеттері қандай? Реакция |
| | | |теңдеулерін жаз. |
| | | |5.Темірлік металдардың оксидтері |
| | | |мен гидроксидтерін қалай алады? |
| | | |Реакция теңдеулерін жаз. |
| | | |6.Темір, кобальт, никель |
| | | |тұздарының қасиеттерін (түсі, суда|
| | | |ерігіштігі, гидролиз, ауаның |
| | | |оттегісіне қатысы) сипатта? |
| | | |7.Темір, кобальт, никель |
| | | |қосылыстары тотығу-тотықсыздану |
| | | |реакцияларында қандай қасиеттермен|
| | | |сипатталады? Реакция теңдеулерін |
| | | |жаз. |
Әдебиет:
1. Практикум по неорганической химии. Учебное пособие для студентов
пед.институтов. Л.В.Бабич, С.А.Балезин, Ф.Б.Гликина. М., Просвещение,
1991
ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН ОРЫНДАЛАТЫН
ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНА (ОЖОӨЖ) ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ.
Оқытушының жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстар зертханадағы
жұмысты, бақылау тапсырмаларын, берілген тапсырманың теориялық негізін
түсінуге, тақырып бойынша зертханалық тәжірибиелерді орындау әдістемесі,
зертханалық журналардарына жасалған жұмыстарын жазу, есеп шығару,
зертханалық жұмыс бойынша есеп тапсыру, курстың негізгі бөлімдері бойынша
коллоквиум тапсыруды қамтиды. Оқытудың бұл түрі студенттердің алған білімін
бекітуге бағытталған. ОЖОӨЖ кеңес беру және бақылау функциясын атқарады.
ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА АРНАЛҒАН ОЖОӨЖ ЖОСПАРЫ
|№ |Аудиториялық |Сабақтың мақсаты|Әдебиет |Сағат |Бақылау формасы |
| |сабақтың тақырыбы |мен мазмұны |негізгі |саны | |
| | | |қосымша | | |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |
|1. |Сутегі. VII топтың|Элементтер |/1/, |2,0 |Жазбаша бақылау |
| |негізгі топша |атомына жалпы |232-242; | |жұмысы. |
| |элементтері. |сипаттама, жай |323-350 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/4/,272-308.| |Конспект. |
| | |қосылыстардың |/5/, | |Зертханалық |
| | |алынуы, химиялық|330-359. | |журналды жазу, |
| | |және физикалық |/1/,292-303;| |әңгімелесу. |
| | |қасиеттерін |456-473 | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№1-4 зертханалық| | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №1-4 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|2. |VI топтың негізгі |Элементтер |/1/, |1,5 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |350-376; | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/4/,309-343.| |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/5/,359-383.| |Конспект. |
| | |қосылыстардың |/1/,432-448.| |Зертханалық |
| | |алынуы, химиялық| | |журналды жазу, |
| | |және физикалық | | |әңгімелесу. |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№5-7 зертханалық| | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №5-7 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|3. |V топтың негізгі |Элементтер |/1/,376-413 |1,5 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,343-389.| |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,383-417 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,396-432.| |Конспект. |
| | |қосылыстардың | | |Зертханалық |
| | |алынуы, химиялық| | |журналды жазу, |
| | |және физикалық | | |әңгімелесу. |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№8-11 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №8-11 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|4. |IV топтың негізгі |Элементтер |/1/,413-445 |1,5 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,390-431 | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,417-434;| |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |504-513 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың |/1/,355-390.| |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | | |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№12-13 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №12-13 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|5. |III топтың негізгі|Элементтер |/1/, 467-479|1,0 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,435-469 | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,608-619 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,325-346 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың | | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | |Конспект. |
| | |қасиеттерін | | |Тест. |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№14,15 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №14,15 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
| | |№ 1 СӨЖ тапсыру.| | | |
| | |№ 1 коллоквиумды| | | |
| | |тапсыру. | | | |
|6. |II топтың негізгі |Элементтер |/1/, 479-488|1,0 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,470-484.| |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,587-599 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,315-322 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың | | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | |Конспект. |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№16,17 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №16,17 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|7. |I топтың негізгі |Элементтер |/1/, 488-495|1,0 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,484-493 | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,543-551 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,303-310 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың | | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | |Конспект |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№18,19 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №18,19 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|8. |I топтың қосымша |Элементтер |/1/,516-526 |1,0 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,619-630 | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,551-563 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,310-315 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың | | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | |Конспект. |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№20,21 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №20,21 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|9. |II топтың қосымша |Элементтер |/1/,526-533 |1,0 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,630-638 | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,599-608 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,322-324 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың | | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | |Конспект. |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№22,23 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №22,23 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|10.|VI топтың қосымша |Элементтер |/1/,541-553 |1,0 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,548-568 | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,633-641 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,448-456 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың | | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | |Конспект |
| | |қасиеттерін | | | |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№24,25 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №24,25 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
|11.|VII топтың қосымша|Элементтер |/1/,553-562 |1,0 |Жазбаша бақылау |
| |топша элементтері.|атомына жалпы |/4/,568-580 | |жұмысы. |
| | |сипаттама, жай |/5/,641-646 | |Ауызша сұрау. |
| | |заттардың және |/1/,473-482 | |Зертханалық |
| | |қосылыстардың | | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық| | |әңгімелесу. |
| | |және физикалық | | |Конспект. |
| | |қасиеттерін | | |Тест. |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№26,27 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. №26,27 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
| | |№ 2 СӨЖ тапсыру.| | | |
| | |№ 2 коллоквиумды| | | |
| | |тапсыру. | | | |
|12.|VIII топтың |Элементтер |/1/,562-592 |1,5 |Жазбаша бақылау |
| |қосымша топша |атомына жалпы |/4/,580-619;| |жұмысы. |
| |элементтері. |сипаттама, жай |639-656 | |Ауызша сұрау. |
| |Лантаноидтар. |заттардың және |/5/,649-679;| |Зертханалық |
| |Актиноидтар. |қосылыстардың |621-625 | |журналды жазу, |
| | |алынуы, химиялық|/1/,488-501;| |әңгімелесу. |
| | |және физикалық |504-518; | |Конспект. |
| | |қасиеттерін |346-355 | |Тест. |
| | |білу. | | | |
| | |Элемент | | | |
| | |атомдарының | | | |
| | |электрондық және| | | |
| | |графикалық | | | |
| | |формуласын, | | | |
| | |химиялық | | | |
| | |реакциялардың | | | |
| | |тендеуін | | | |
| | |құрастыруын | | | |
| | |білу. Сұрақтарға| | | |
| | |жауап беру және | | | |
| | |жеке карточкалар| | | |
| | |бойынша | | | |
| | |есептерді | | | |
| | |шығару. | | | |
| | |№28-30 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындау | | | |
| | |әдістемесін | | | |
| | |тапсыру. | | | |
| | |№28-30 | | | |
| | |зертханалық | | | |
| | |жұмыстардын | | | |
| | |орындап болған | | | |
| | |соң есеп | | | |
| | |тапсыру. | | | |
| | |№ 3 СӨЖ тапсыру.| | | |
| | |№ 3 коллоквиумды| | | |
| | |тапсыру. | | | |
| |Жалпы | | |15 сағат | |
ДӘРІСТЕРГЕ АРНАЛҒАН ОЖОӨЖ ЖОСПАРЫ
|№ |Аудиториялық сабақтың |Тапсырма |Бақылау формасы |Сағат саны |
| |аталуы | | | |
|1 |2 |3 |4 |5 |
|1. |Сутегі. |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |0,5 |
| | |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|2. |VII топтың негізгі |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |1,5 |
| |топша элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|3. |VI топтың негізгі |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |1,5 |
| |топша элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|4. |V топтың негізгі топша|Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |1,5 |
| |элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|5. |IV топтың негізгі |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |1,5 |
| |топша элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|6. |Металдарды алу жолдары|Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |0,5 |
| |және жалпы қасиеттері.|және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|7. |III топтың негізгі |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |0,5 |
| |топша элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|8. |II топтың негізгі |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |0,5 |
| |топша элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
| | | |Тест тапсырмалар. | |
|9. |I топтың негізгі топша|Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |0,5 |
| |элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|10. |VIII топтың негізгі |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |0,5 |
| |топша элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|11. |Д.И.Менделеевтің |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |0,5 |
| |периодтық жүйесіндегі |және индивидуалды |жұмыс. | |
| |негізгі топша |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| |элементтерінің |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
| |қасиеттеріне жалпы | | | |
| |сипаттама. | | | |
|12. |I топтың қосымша топша|Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |1 |
| |элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|14. |II топтың қосымша |Сұрақтарға жауап беру|Жазбаша бақылау |1 |
| |топша элементтері. |және индивидуалды |жұмыс. | |
| | |карточкалар бойынша |Ауызша сұрау. | |
| | |есептерді шығару. |Әңгімелесу. | |
|15. |VI топтың қосымша |Индивидуалды |Ауызша сұрау. |1 |
| |топша элементтері. |консультацияға |Әңгімелесу. | |
| | |сұрақтарды дайындау. | | |
|16. |VII топтың қосымша |Индивидуалды |Ауызша сұрау. |1 |
| |топша элементтері. |консультацияға |Әңгімелесу. | |
| | |сұрақтарды дайындау. | | |
|17. |VIII топтың қосымша |Индивидуалды |Ауызша сұрау. |1 |
| |топша элементтері. |консультацияға |Әңгімелесу. | |
| | |сұрақтарды дайындау. | | |
|18 |Лантаноидтар және |Индивидуалды |Ауызша сұрау. |0,5 |
| |актиноидтар. |консультацияға |Әңгімелесу. | |
| | |сұрақтарды дайындау. | | |
| |ЖАЛПЫ | | |15 сағат |
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ.
Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ) – студенттердің өз білімдерін,
өздерін дамыту жағдайларын қалыптастыруға қабілетін арттыратын, ойлау
қабілетін кеңінен дамытатын басты іс-әрекеттерінің түрлері.
СӨЖ - ол дәріске алдын-ала дайындалуға, кітапхана жағдайында оқу
материалын өздігінен оқуға, компьютерлік сыныпта, Интернет арқылы
зертханалық сабаққа, коллоквиумға дайындалуға, СӨЖ тақырыптары бойынша
(сұрақтары СӨЖ жоспарында көрсетілген) өздіктерінен көшірме дайындау,
зертханалық сабақ бойынша есеп бере білуге, химиядан берілген есептерді
талдауға бағытталған аудиториядан тыс жұмыстар болып есептеледі.
СӨЖ – оқытушының көрсетуі бойынша формасы мен уақыты, тақырыпқа сәйкес
толық көлемде тапсырылуы қажет.
«ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ»
ПӘНІ БОЙЫНША
СӨЖ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОСПАРЫ
|№ |Тақырыбы |Сабақтың |Әдебиет |Балл |Тапсыру |Бақылау |
| | |мақсаты мен |негізгі | |мерзімі |формасы |
| | |мазмұны |қосымша | | | |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1. |1. VII топтың |Тақырып бойынша|/1/,323-350.|5 |1-7 апта |Конспект, |
| |негізгі топша |дәрістерге |/4/,280-308.| | |бақылау |
| |элементтері. |дайындалу. |/5/,338-359.| | |жұмысы. |
| |Фтор және оның |Тақырып бойынша|/1/,456-473.| | |Жеке |
| |қосылыстарының |сұрақтары | | | |есептерді |
| |қолданылуы. Фтор |конспектілеу. | | | |шығару. |
| |және оның |№1-13 | | | |№1-15 |
| |қосылыстарының |зертханалық | | | |зертханалы|
| |биологиялық рөлі. |сабақтарға | | | |қ |
| |Хлор және оның |дайындалу. | | | |жұмыстарды|
| |қосылыстарының |Зертханалық | | | |орындау. |
| |қолданылуы. Қоршаған|жұмыстар | | | |№1 |
| |ортаны хлормен |бойынша есеп | | | |коллоквиум|
| |ластанудан қорғау. |дайындау. | | | |. |
| |Зиянды заттардың |№1 коллоквиумға| | | | |
| |шекті концентрациясы|дайындалу. | | | | |
| |туралы ұғым. Хлордың| | | | | |
| |ШК-сы. Тұз | | | | | |
| |қышқылының және | | | | | |
| |хлоридтерінің | | | | | |
| |организмдегі | | | | | |
| |физиологиялық рөлі. | | | | | |
| |Натрий хлоридінің су| | | | | |
| |алмасуды реттеудегі | | | | | |
| |рөлі. Галогендердің | | | | | |
| |бір-бірімен | | | | | |
| |қосылыстарына жалпы | | | | | |
| |сипаттама. | | | | | |
| |Галогендерден | | | | | |
| |түзілген жай заттар | | | | | |
| |мен қосылыстардың | | | | | |
| |биологиялық рөлі. | | | | | |
| |2. VI топтың негізгі| | | | | |
| |топша элементтері. | | | | | |
| |Оксидтер, олардың | |/1/,242-254;| | | |
| |алынуы, қасиеті, | |350-376 | | | |
| |жіктелуі және | |/4/,309-322;| | | |
| |номенклатурасы. | |331-336. | | | |
| |Оттегінің қолданылу | |/5/,359-383.| | | |
| |аймағы. Өсімдіктер | |/1/,432-448 | | | |
| |өміріндегі оттегінің| | | | | |
| |рөлі. Ауа. Ауаның | | | | | |
| |тұрақты және өзгеріп| | | | | |
| |отыратын құрамдық | | | | | |
| |бөлігі. Таза ауа | | | | | |
| |проблемасы. Сұйық | | | | | |
| |ауа, оның қасиеті | | | | | |
| |және практикалық | | | | | |
| |қолданылуы. | | | | | |
| |Оттегінің сутектік | | | | | |
| |қосылыстары. Су және| | | | | |
| |сутегі пероксиді, | | | | | |
| |құрамы және | | | | | |
| |молекулаларының | | | | | |
| |электрондық | | | | | |
| |құрылысы. Сутегі | | | | | |
| |пероксидінің | | | | | |
| |қышқылдық, негіздік,| | | | | |
| |тотығу-тотықсыздану | | | | | |
| |қасиетінің | | | | | |
| |термодинамикалық | | | | | |
| |тұрақтылығы. | | | | | |
| |Күкіртті сутегінің | | | | | |
| |физиологиялық әсері,| | | | | |
| |оның шекті мүмуін | | | | | |
| |концентрациясы | | | | | |
| |(ШМК). Поликүкірт | | | | | |
| |сутектер және | | | | | |
| |полисульфидтер | | | | | |
| |жөнінде қысқаша | | | | | |
| |мәлімет. Концентрлі | | | | | |
| |күкірт қышықылымен | | | | | |
| |жұмыс істеу ережесі.| | | | | |
| |Күкірт қышқылының | | | | | |
| |өндірісі және | | | | | |
| |қоршаған ортаны | | | | | |
| |қорғау проблемасы. | | | | | |
| |Күкірт қышқылының | | | | | |
| |тұздары, олардың | | | | | |
| |табиғатта таралуы, | | | | | |
| |қасиеті, және | | | | | |
| |қолданылуы. Күкірт | | | | | |
| |қышқылы және оның | | | | | |
| |тұздарының халық | | | | | |
| |шаруашылығындағы | | | | | |
| |маңызы. Күкірттің | | | | | |
| |биологиялық рөлі, | | | | | |
| |табиғаттағы | | | | | |
| |айналымы. | | | | | |
| |3. V топтың негізгі | | | | | |
| |топша элементтері. | | | | | |
| |Азоттың қолданылуы. | | | | | |
| |Аммоний тұздары мен | | | | | |
| |аммиактың практикада| | | | | |
| |қолданылуы. Азотың | | | | | |
| |биологиялық ролі. | | | | | |
| |Жануарлар мен | | | | | |
| |өсімдіктер | | | | | |
| |организміндегі азот.| | | | | |
| |Азот – белоктардың, | |/1/,376-413 | | | |
| |нуклеин | |/4/,343-379.| | | |
| |қышқылдарының, | |/5/,383-410.| | | |
| |гемоглобиннің және | |/1/,396-417 | | | |
| |т.б. құрамды бөлігі.| | | | | |
| |Атмосферадағы азотты| | | | | |
| |байланыстыру | | | | | |
| |мәселесі. Азотты | | | | | |
| |тыңайтқыштар. | | | | | |
| |Азоттың табиғаттағы | | | | | |
| |айналымы. Ақ | | | | | |
| |фосфордың улылығы | | | | | |
| |және онымен жұмыс | | | | | |
| |істеудегі | | | | | |
| |қауіпсіздік | | | | | |
| |шаралары. Ортофосфор| | | | | |
| |қышқылының тұздары, | | | | | |
| |олардың практикада | | | | | |
| |қолданылуы. | | | | | |
| |Фосфордың | | | | | |
| |биологиялық ролі. | | | | | |
| |Фосфор – сүйек | | | | | |
| |тканінің, | | | | | |
| |нуклеотидтердің және| | | | | |
| |т.б. құрамды бөлігі.| | | | | |
| |Фосфор | | | | | |
| |тыңайтқыштары. | | | | | |
| |Фосфор | | | | | |
| |тыңайтқыштарын рН-ы | | | | | |
| |әртүрлі топырақта | | | | | |
| |пайдалану. | | | | | |
| |4. IV топтың негізгі| | | | | |
| |топша элементтері. | | | | | |
| |Активтендірілген | | | | | |
| |көмір. | | | | | |
| |Активтендірілген | | | | | |
| |көмірді сорбент | | | | | |
| |ретінде қолдану. | | | | | |
| |Көміртегінің | | | | | |
| |тотықсыздандырғыш | | | | | |
| |қасиетінің | | | | | |
| |практикада | | | | | |
| |қолданылуы. | | | | | |
| |Көміртегінің сутекті| | | | | |
| |қосылыстарына жалпы | | | | | |
| |қысқаша сипаттама. | | | | | |
| |Органикалық | | | | | |
| |қосылыстардағы | | | | | |
| |көміртегі. Көміртегі| | | | | |
| |(ІІ) оксидінің | |/1/,413-445 | | | |
| |физиологиялық әсері | |/4/,390-410;| | | |
| |және онымен жұмыс | |421-431. | | | |
| |жүргізудегі | |/5/,418-435;| | | |
| |қауіпсіздік | |504-513. | | | |
| |шаралары. Иісті | |/1/,355-390 | | | |
| |газбен уланғанда | | | | | |
| |көрсетілген алғашқы | | | | | |
| |көмек. Кремнийдің | | | | | |
| |қолданылуы. Кремний | | | | | |
| |кейбір биологиялық | | | | | |
| |активті заттардың | | | | | |
| |және өсімдіктердің | | | | | |
| |құрамды бөлігі. | | | | | |
| |Кварцты шыны, оның | | | | | |
| |қасиеті, қолданылуы.| | | | | |
| |Жасанды силикаттар. | | | | | |
| |Силикагель, оның | | | | | |
| |қолданылуы. | | | | | |
| |Силикаттар, ерігіш | | | | | |
| |шыны. Қалайы, | | | | | |
| |қорғасын және | | | | | |
| |олардың | | | | | |
| |қосылыстарының халық| | | | | |
| |шаруашылығында | | | | | |
| |қолданылуы. Ауыр | | | | | |
| |металдардың | | | | | |
| |қосылыстарының | | | | | |
| |тозаңдануынан | | | | | |
| |қоршаған ортаны | | | | | |
| |қорғау. | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
|2. |1. Металдардың жалпы|Тақырып бойынша|1/, 445-467;|5 |8-14 апта|Жеке |
| |қасиеттері мен алу |дәрістерге |488-495; | | |карточкала|
| |жолдары. І, ІІ |дайындалу. |479-488. | | |р бойынша |
| |топтардың негізгі |Тақырып бойынша|/4/,134-139;| | |жауап |
| |топша элементтері. |сұрақтары |114-119 | | |беру. |
| |Металдардың |конспектілеу. |/5/,513-543 | | |№16-27 |
| |электрохимиялық |№14-25 |/1/,208-255 | | |зертханалы|
| |кернеу қатары. |зертханалық |/4/484-493; | | |қ |
| |Металдардың |сабақтарға |476-484 | | |жұмыстарды|
| |коррозиясы және |дайындалу. |/5/,543-551;| | |орындау. |
| |оларды коррозиядан |Зертханалық |587-599 | | |№2 |
| |қорғаудың негізгі |жұмыстар |/1/,303-310;| | |коллоквиум|
| |тәсілдері. Металдар |бойынша есеп |315-322 | | | |
| |коррозиясының |дайындау. | | | | |
| |ингибиторлары. |№2 коллоквиумға| | | | |
| |Металдар коррозиясы |дайындалу. | | | | |
| |және оларды қорғау | | | | | |
| |саласындағы кеңес | | | | | |
| |ғалымдары Г.В. | | | | | |
| |Акимовтың, С.А. | | | | | |
| |Балезиннің, И.Л. | | | | | |
| |Розенфельдің және | | | | | |
| |т.б. еңбектері. | | | | | |
| |Кеннің негізгі | | | | | |
| |түрлері, металдарды | | | | | |
| |кеннен алудын | | | | | |
| |манызды әдістеріне | | | | | |
| |шолу. І,ІІ топтардың| | | | | |
| |негізгі топша | | | | | |
| |элементтерінің жер | | | | | |
| |қыртысында таралуы, | | | | | |
| |изотоптық құрамы, | | | | | |
| |маңызды табиғи | | | | | |
| |қосылыстары. | | | | | |
| |Металдардың шынайы | | | | | |
| |атмосфера | | | | | |
| |жағдайындағы күйі. | | | | | |
| |Сілтілік және | | | | | |
| |сілтілік-жер | | | | | |
| |металдарды сақтау | | | | | |
| |ережелері, олармен | | | | | |
| |жұмыс істеудегі | | | | | |
| |қауіпсіздік | | | | | |
| |шаралары. Соданың | | | | | |
| |алынуы. Натрий және | | | | | |
| |калий қосылыстарының| | | | | |
| |тірі организмдер | | | | | |
| |үшін маңызы. | | | | | |
| |Өсімдіктер мен | | | | | |
| |жануарлар | | | | | |
| |организмінде натрий | | | | | |
| |мен калийдің | | | | | |
| |кездесуі. Жүйке | | | | | |
| |жүйесіне, бұлшық ет | | | | | |
| |қызметіне, бүйрек, | | | | | |
| |жүрек, тамыр | | | | | |
| |жүйелеріне және т.б.| | | | | |
| |органдарға натрий | | | | | |
| |және калий | | | | | |
| |иондарының әсері. | | | | | |
| |Өсімдіктердің | | | | | |
| |биохимиялық | | | | | |
| |процесстеріне калий | | | | | |
| |иондарының қатысуы. | | | | | |
| |Калий тыңайтқыштары.| | | | | |
| |Халық шаруашылығында| | | | | |
| |металдық берилий мен| | | | | |
| |магнийдің | | | | | |
| |қолданылуы. ІІ | | | | | |
| |топтың негізгі топша| | | | | |
| |элементтері | | | | | |
| |қосылыстарының | | | | | |
| |физиологиялық әсері.| | | | | |
| |Кальций иондарының | | | | | |
| |физиологиялық ролі. | | | | | |
| |Тірі организмдердегі| | | | | |
| |кальций және оның | | | | | |
| |тірек қызметтері. | | | | | |
| |Хлорофилл | | | | | |
| |синтезіндегі | | | | | |
| |кальцийдің әсері. | | | | | |
| |Магний – хлорофилдің| | | | | |
| |құрамды бөлігі. | | | | | |
| |2. III,VIII | | | | | |
| |топтардың негізгі | | | | | |
| |топша элементтері. | | | | | |
| |Жер қыртысында | | | | | |
| |таралуы, изотоптық | | | | | |
| |құрамы, маңызды | | | | | |
| |табиғи қосылыстары. | | | | | |
| |Бор – микроэлемент. | |/1/,467-479;| | | |
| |Алюминий және оның | |317-320 | | | |
| |құймаларының | | | | | |
| |қолданылуы. VIII | | | | | |
| |топтың негізгі топша| | | | | |
| |элементтердің ашылу | | | | | |
| |тарихы және | | | | | |
| |қолданылуы. | | | | | |
| |3. VI, I, II | | | | | |
| |топтардың қосымша | | | | | |
| |топша элементтері. | | | | | |
| |Металдар мен олардың| | | | | |
| |қоспаларының | | | | | |
| |қолданылуы. ІІ | | | | | |
| |топтың қосымша топша| | | | | |
| |элементтердің | | | | | |
| |маңызды комплексті | | | | | |
| |қосылыстары. | |/1/,516-526;| | | |
| |Мырыштың | |526-533; | | | |
| |микроэлемент | |541-553 | | | |
| |ретіндегі ролі. | |/4/,619-638 | | | |
| |Мырыштың, кадмийдің | |/5/,551-563;| | | |
| |және сынаптың | |599-608 | | | |
| |қосылыстарының | |/1/,310-315;| | | |
| |физиологиялық әсері.| |322-324 | | | |
| |Сынаптың ШК-сы. | | | | | |
| |Сынап және оның | | | | | |
| |қосылыстарымен жұмыс| | | | | |
| |істеу кезіндегі | | | | | |
| |қауіпсіздік | | | | | |
| |техникасы. Мырыш, | | | | | |
| |кадмий және сынап | | | | | |
| |қосылыстарын | | | | | |
| |практикада | | | | | |
| |пайдалану. | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
|3. |1. VII топтың |Тақырып бойынша|/1/,553-562 |5 |15 апта |Жеке |
| |қосымша топша |дәрістерге | | | |карточкала|
| |элементтері. |дайындалу. | | | |р бойынша |
| |Марганецтің |Тақырып бойынша| | | |жауап |
| |қолданылуы. Марганец|сұрақтары | | | |беру. |
| |құймалары. Марганец |конспектілеу. | | | |№26-30 |
| |өсімдіктер қорегінің|№26-30 | | | |зертханалы|
| |микроэлементі. |зертханалық | | | |қ |
| |2. VIII топтың |сабақтарға | | | |жұмыстарды|
| |қосымша топша |дайындалу. | | | |орындау. |
| |элементтері. |Зертханалық |1/,562-592 | | |№3 |
| |VIII топтың қосымша |жұмыстар |/4/,523-548;| | |коллоквиум|
| |топша элементтерінің|бойынша есеп |580-594 | | | |
| |ашылу тарихы, |дайындау. |/5/,650-667 | | | |
| |маңызды табиғи |№3 коллоквиумға|/1/,346-355;| | | |
| |қосылыстары, жер |дайындалу. |390-396; | | | |
| |қыртысында таралуы, | |488-495 | | | |
| |қолданылуы. Темір, | | | | | |
| |кобальт, никель (ІІ,| | | | | |
| |ІІІ) маңызды | | | | | |
| |қосылыстарының | | | | | |
| |қолданылуы. | | | | | |
| |Темірдің, | | | | | |
| |кобальттің, | | | | | |
| |никельдің | | | | | |
| |қосылыстарының | | | | | |
| |биологиялық ролі. | | | | | |
| |Биологиялық активті | | | | | |
| |қосылыстар – қан | | | | | |
| |гемоглобинінің, қан | | | | | |
| |миоглобинінің, | | | | | |
| |каталаздың түзілуіне| | | | | |
| |темірдің қатысуы. | | | | | |
| |Тыныс алу процесіне | | | | | |
| |темірдің қатысуы. | | | | | |
| |3. Лантаноидтар. | | | | | |
| |Актиноидтер. | | | | | |
| |Лантаноидтар және | | | | | |
| |актиноидтердің ашылу| | | | | |
| |тарихы. И.В. | | | | | |
| |Курчатов, Г.Н. | | | | | |
| |Флеров, Г. Сиборг | | | | | |
| |жұмыстары. | | | | | |
| |Жалпы | | |15 б. | |90 сағат |
«ЭЛЕМЕНТТЕР ХИМИЯСЫ»
ПӘНІ БОЙЫНША
КОЛЛОКВИУМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТАҚЫРЫПТАРЫ МЕН СҰРАҚТАРЫ
КОЛЛОКВИУМ №1. VII- IV топтың негізгі топша элементтерінің химиясы.
(7 апта).
|1.1. |VII топтың негізгі топша элементтері. |
| |Элементтерге жалпы сипаттама. Атомдардың электрондық құрылысы. Иондану |
| |энергиясы және электронға жақындық энергиясы. Элементтердің топшада |
| |орналасуы және атомдардың электрондық құрылысы негізінде элементтердің |
| |химиялық қасиеттеріне сипаттама. Жай заттардың физикалық және химиялық |
| |қасиеттерін салыстырмалы сипаттау. Фтор. Фтордың табиғатта таралуы және |
| |алу әдістері. Физикалық және химиялық қасиеттері. Фтордың қосылыстары. |
| |Фторсутек. Алынуы және қасиеті. Молекула ассоциациясы. Фторсутек қышқылы. |
| |Фторидтер. Оттегі фториді. Хлор. Табиғатта кездесуі, изотоптары. Хлорды |
| |зертханада және өнеркәсіпте алу жолдары, оның физикалық-химиялық қасиеті. |
| |Хлордың металдармен байланысының сипаты. Хлордың сутегімен әрекеттесу |
| |реакциясының механизмі. Хлорсутек, хлорсутек қышқылы, оны зертханалық, |
| |өнеркәсіптік алу жолдары, физикалық және химиялық қасиеті, қолданылуы. |
| |Хлордың сумен, сілтімен және басқа да күрделі заттармен әрекеттесуі. |
| |Хлордың оттекті қосылыстары. Хлорлылау қышқылы, ерітіндіде ыдырау типтері.|
| |Гипохлориттер, ағартқыш. Хлорлау және хлор қышқылдары және оның тұздары. |
| |Бертолле тұзы. Хлордың оксоқышқылдарының тотығу және беріктік қасиетін |
| |салыстыру және аниондарының стереохимиясы. Бром, иод. Табиғатта таралуы, |
| |зертханада және өнеркәсіпте алыну әдістері. Жай заттардың химиялық және |
| |физикалық қасиеттері. Бромсутек және иодсутек, бром сутегі және иод сутегі|
| |қышқылы, олардың тұздарының алынуы, қасиеті және қолданылуы. Галоген сутек|
| |қышқылдарының және олардың аниондарының тотықсыздану қасиетіне |
| |салыстыстырмалы сипаттама. Құрамында галогенид-ионы бар заттар арасындағы |
| |реакцияның бағыты. Бром және иодтың оттектік қосылыстары. Галогенидтердің |
| |оксиқышқылдарына тотығу дәрежесі біркелкі қышқыл түзуші элементтермен |
| |салыстырмалы сипаттама. |
|1.2. |VI топтың негізгі топша элементтері. |
| |Жай заттар мен элементтер атомдарына жалпы сипаттама. Оттегі. Табиғи |
| |оттегінің изотоптық құрамы. ВБӘ және МОӘ тұрғысынан оттегі молекуласындағы|
| |химиялық байланыс. Оттегінің парамагниттілігін түсіндіру. Оттегін |
| |зертханалық және өнеркәсіпте алу жолдары, оның физикалық және химиялық |
| |қасиеттері. Оттегі тотықтырғыш ретінде. Оттегінің жай және күрделі |
| |заттармен әрекеттесуі. Оттегінің аллотропиясы. Озон, оның қасиеті, алынуы,|
| |табиғаттағы түзілуі. Күкірт. Табиғаттағы күкірт. Күкірттің аллотропиясы. |
| |Оның маңызды модификацияларының физикалық қасиеттері. Күкірттің химиялық |
| |қасиеті және практикада қолданылуы. Күкіртті сутегі: алынуы, физикалық |
| |және химиялық қасиеті. Күкіртті сутегі және сульфидтердің |
| |тотықсыздандырғыш қасиеті. Күкірттің оттекті қосылыстары: молекула |
| |құрылысы, валенттілік байланысының сипаты. Күкірт (ІУ) оксиді, физикалық |
| |және химиялық қасиеті, зертханалық және өнеркәсіптік алу жолдары, ШМК-сы. |
| |Күкіртті қышқыл және сульфиттердің химиялық қасиеті. Тиокүкірт қышқылы, |
| |тиосульфаттар олардың практикалық маңызы. Күкірт (УІ) оксиді, физикалық |
| |және химиялық қасиеті. Күкірт қышқылы. Концентрлі және сұытылған күкірт |
| |қышқылының қасиеті. Күкірт қышқылын нитрозды және контактілі алудың |
| |химизмі. Олеум және поликүкірт қышқылы. Күкіртті жоғары қышқыл және |
| |персульфаттар. |
|1.3. |V топтың негізгі топша элементтері. |
| |Элемент атомдары және жай заттарға жалпы сипаттама. Азот. Табиғаттағы |
| |азот. ВБӘ және МОӘ тұрғысынан молекулаларының химиялық байланысы және оның|
| |ерекше беріктілігін түсіндіру. Физикалық және химиялық қасиеті. Азоттың |
| |сутегімен әрекеттесуінің ерекшелігі, оны химиялық термодинамика тұрғысынан|
| |түсіндіру. Азотты зертханалық және өнеркәсіптік жолмен алу тәсілдері. |
| |Азотың сутегімен қосылыстары. Аммиак, молекуласының электрондық құрылысы |
| |және геометриясы. Зертханалық және өнеркәсіптік алу тәсілі. Аммиактың |
| |физикалық-химиялық қасиеті. Аммиактың тотығуы. Аммиактың сумен, |
| |қышқылдармен аминокомплекстер түзуде донорлы-акцепторлы механизмі бойынша |
| |әрекеттесу қабілеті. Аммоний тұздары, олардың құрылысы, қасиеті. Аммоний |
| |тұздарының термиялық ыдырауынан түзілетін өнімдер. Аммиак молекуласындағы |
| |сутек атомының орын басу реакциясы. Амидтер, имидтер, металдар нитридтері.|
| |Азоттың оттекті қосылыстары. Азот оксидтері: молекула құрылысы, алынуы, |
| |тұрақтылығы және қасиеті. МОӘ тұрғысына азот (ІІ) оксидінің молекуласы. |
| |Азот (ІУ) оксидінің димеризациялық тепе-теңдігі. Азотты қышықыл. Азот |
| |қышқылын зертханалық және өнеркәсіптік алу жолдары. Азот қышқылының |
| |химиялық қасиеті. Патша суы, нитрозил хлориді. Нитраттар. Нитраттардың |
| |термиялық ыдырауы. Фосфор. Маңызды табиғи қосылыстары, алынуы. Фосфордың |
| |аллотропиялық түр өзгерістері, олардың қасиеттері. Металдар фосфидтері. |
| |Фосфордың сутекпен қосылыстары. Фосфордың оттекті қосылыстары. Фосфор |
| |оксидтері. Фосфордың оксоқышқылдары. Фосфорлылау, фосфорлы, фосфор |
| |қышқылдары, молекула құрылысы, негізділігі. Метафосфаттар, полифосфаттар. |
| |Фосфор галогенидтері, олардың гидролизі. Мышьяк, сурьма, висмут. Олардың |
| |табиғатта таралуы, жай заттардың алынуы. Мышьяк, сурьма, висмут және |
| |олардың қосылыстарының физикалық-химиялық қасиеттеріне жалпы салыстырмалы |
| |сипаттама. |
| |IV топтың негізгі топша элементтері. |
| |Элементтер атомдары мен жай заттарға жалпы сипаттама. Көміртегі. |
| |Табиғаттағы көміртегі. Көміртегінің аллотропиясы: алмаз, графит, карбин: |
| |олардың құрылысы, физикалық-химиялық қасиеті, практикалық маңызы. Олардағы|
| |көміртегі атомы орбиталінің гибридтену сипаты. Көміртегінің химиялық |
| |қасиеті. Металдардың карбидтері, оларға жалпы сипаттама. Көміртегінің |
| |оттекті қосылыстары. Көміртегі (ІІ) оксиді, құрылуы, химиялық қасиеті. |
| |Табиғаттағы көміртегі (ІУ) оксиді. Көмір қышқылы. Карбонаттар және |
| |гидрокарбонаттар, еруі, гидролизі, термиялық тұрақтылығы. Көміртегінің |
| |азот және галогендермен қосылысы. Синил қышқылы. Цианидтер. Көміртегінің |
| |тетрахлориді. Көміртегінің фтор туындылары, фреондар туралы түсінік. |
| |Кремний және оның қосылыстары. Табиғаттағы силикаттар. Кремнийдің |
| |зертханада және өнеркәсіпте алынуы. Кремнийдің қасиеті. Кремнийдің сутекті|
| |қосылыстары және олардың сәйкес көміртегінің сутекті қосылыстарының |
| |айырмашылығы. Металдардың силицидтері. Кремний диоксиді. Кварц. Кремний |
| |қышқылы. Германий топшасының элементтері және олардың қосылыстарына жалпы |
| |сипаттама. |
КОЛЛОКВИУМ № 2. Металдардың жалпы қасиеттері мен алу жолдары. І -ІІІ
топтардың негізгі топша элементтерінің химиясы. (14 апта).
|2.1 |Металдардың жалпы қасиеттері мен алу жолдары. І, ІІ топтардың негізгі |
| |топша элементтері. |
| |Заттардың металдық күйі. Негізгі белгілері, құрылымының зоналық теориясы, |
| |металдық байланыс. Металдық байланыс түзуге бейім элементтердің электрон |
| |құрылысының ерекшеліктері, ол элементтердің периодтық жүйеде орналасуы. |
| |Металдардың кристалл торларының түрлері. Металдар құймалары туралы |
| |түсінік. Құймалардың маңызды компоненттері. Металдардың жалпы физикалық |
| |қасиеттері. Металдардың жалпы химиялық қасиеттері. Ерітінділер мен |
| |құймалардың электролизі. Металдарды ерітінділермен құймалардың электролизі|
| |арқылы алу жолдары. І,ІІ топтардың негізгі топша элементтер атомдарына |
| |жалпы сипаттама, жай заттардың химиялық және физикалық қаиеттері, алу |
| |тәсілдері. Элементтердің маңызды қосылыстары: гидридтер, оксидтер, |
| |гидроксидтер, пероксидтер және тұздарының қасиеттері, алынуы. Судың |
| |кермектілігі және оны жою әдістері. |
|2.2 |III,VIII топтардың негізгі топша элементтері. |
| |ІІІ топтың негізгі топша элементтер атомына жалпы сипаттама, жай заттардың|
| |физикалық және химиялық қасиеттері. Бор. Аллотропиялық модификациясы, |
| |кристалдық бордың маңызды физикалық және химиялық қасиеттері, алынуы. |
| |Борсутектерінің құрылымының ерекшелігі, олардың қасиеттері. Металдар |
| |боридтері. Бор нитриді. Бордың оксидтері және гидроксидтері, құрылысы, |
| |қасиеттері. Ортобор қышқылы. Бура. Алюминий. Жай заттардың физикалық және |
| |химиялық қасиеттері, алынуы. Алюминийдің маңызды қосылыстары: оксидтер, |
| |гидроксидтер, гидрооксоалюминаттардың, тұздарының алынуы, қасиеттері. VIII|
| |топтың негізгі топша элементтердің периодтық жүйедегі орны және атомдардың|
| |электрондық құрылысы. МО әдісі тұрғысынан екі атомды молекуланың бола |
| |алмайтындығын түсіндіру. Иондану потенциалы. Табиғатта таралуы, оларды |
| |бөлу әдістері, физикалық қасиеттері. Ксенонның, криптонның маңызыды |
| |қосылыстары, олардың қасиеттері, алынуы және қолданылуы. |
КОЛЛОКВИУМ № 3. Қосымша топша элементтерінің химиясы. (15 апта).
|3.1. |Қосымша топша элементтерінің жалпы сипаттамасы. |
| |Элементтер атомдарына жалпы сипаттама, жай заттардың физикалық және |
| |химиялық қасиеттері. Алу әдістері. |
|3.2. |VI, I, II топтардың қосымша топша элементтері. |
| |VI, I, II топтардың қосымша топша элементтер атомдарына жалпы сипаттама. |
| |Жай заттардың химиялық және физикалық қасиеттері. Хром. Хромның табиғи |
| |қосылыстары. Хром және феррохромның алынуы. Хромның қосылыстары (ІІ, ІІІ, |
| |УІ) оксидтерінің, гидроксидтерінің, тұздарының алынуы. Химиялық және |
| |физикалық қасиеттері. Хром оксидтері мен гидроксидтерінің |
| |қышқылдық-негіздік қосылыстарының өзіне тиісті иондарының радиустарымен |
| |зарядтарының ұлғаюына тәуелділігі. Гидроксо және оксо хроматтар (ІІІ). |
| |Хромның (ІІІ) комплексті қосылыстары. Хром қышқылдары, олардың қасиеттері.|
| |Хроматтар және дихроматтар. Олардың болу ортасы. Хром (УІ) қосылыстары |
| |тотықтырғыштар ретінде. Хром қоспасы. 6 топтың негізгі және қосымша топша |
| |элементтерінің қасиеттеріне салыстырамалы сипаттама. Мыс, күміс, алтын. |
| |Элементтердің табиғатта табылуы. Алу әдістері. Оксидтер, гидроксидтер, |
| |тұздар. І топтың негізгі және қосымша топша элементтерінің қасиеттеріне |
| |салыстырмалы сипаттама. ІІ топтың қосымша топша элементтерінің оттекпен |
| |қосылыстарына жалпы сипаттама. Мырыш гидроксидтерінің және оксидтерінің |
| |амфотерлігі. Гидроцинкаттар. +1 тотығу дәрежесін көрсететін элементтер |
| |қосылыстарының физикалық және химиялық қаиеттері. |
|3.3. |VII топтың қосымша топша элементтері. |
| |Элементтер атомына жалпы сипаттама. Жай заттарының химиялық және физикалық|
| |қасиеттері. Марганец. Марганецтің табиғи қосылыстары. Табиғи қосылыстардан|
| |марганецті алу. Ферромарганец. Марганец қосылыстары. Марганецтің оксидтері|
| |және гидроксидтері. Олардың қасиеттерінің марганец атомының тотығу |
| |дәрежесіне тәуелділігі. Марганецті және марганец қышқылдары, манганаттар |
| |және перманганаттар, олардың тотықтырғыштық қасиеттері. Перманганаттардың |
| |тотықтырғыштық қасиеттерінің ортаның рН-на тәуелділігі. |
|3.4. |VIII топтың қосымша топша элементтері. |
| |Элеметтер атомдарына жалпы сипаттама. Жай заттардың химиялық, физикалық |
| |қасиеттері. Темір қатарының элементтері. Темірдің маңызды құймалары: |
| |шойын, болат, легирленген болаттар. Шойын өндіру және оны болатқа |
| |айналдыру химиясы. Тікелей тотықсыздандыру арқылы темір алу. Темір, |
| |кобальт, никель (ІІ, ІІІ) маңызды қосылыстарының қасиеттерін салыстыру. |
| |Олардың алынуы. Ферраттар, темір, кобальт, никельдің қосылыстары. Платина |
| |қатары элементтерінің қасиеттеріне жалпы сипаттама. |
|3.5. |Лантаноидтар және актиноидтер. |
| |f –элементтері қатарының атомдарының электрондық құрылысының |
| |ерекшеліктері. Атомдардың мүмкін болатын тотығу дәрежелері және |
| |валенттілік күйлері. Лантаноидтар. Табиғатта таралуы. Жай заттардың |
| |физикалық және химиялық қасиеттері. Лантаноидтарды бөлу әдістері. |
| |Оксидтер. Гидроксидтер. Тұздар. Актиноидтар. Жай заттар қасиеттеріне |
| |қысқаша сипаттама. Жаңа элементтер синтезі. Уран. Табиғатта таралуы. |
| |Уранның алынуы, физикалық және химиялық қасиеттері. Уранның маңызды |
| |қосылыстары. |
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ:
Негізгі әдебиет тізімі
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы, 1992.
2. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.
3. Аханбаев К. Химия негіздері. – Алматы, 1985 ж.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.:Высш.шк,1981.-
679 с.
5. Глинка Н.Л. Общая химия: Учебное пособие для вузов. - 27-е изд.,
стереотипное /Под ред. Рабиновича – Л.:Химия, 1988 – 704 с.
6. Қарсыбеков М.Ә., Қарсыбекова Н.М. Анорганикалық химия. – Алматы, 2005.
7. Карапетьянц М.Х., Дракин С.И. Общая и неорганическая химия.- 4 е изд.,
стеротип.-М.: Химия. 2000.- 592 с.
8. Зайцев О.С. Неорганическая химия (Теоретические основы. Углубленный
курс). М.: Просвещение, 1997.- 320 с.
9. Спицин В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Часть 1. М.: Изд-во
МГУ, 1994.- 624 с.
10. Суворов А.В., Никольский А.Б. Общая химия.-4-е изд., испр. - СПб.:
Химиздат, 2000.-624 с.
11. Степин Б.Д., Цветков А.А. Неорганическая химия. - М.: Высш.шк., 1994.-
608 с.
13.Хьюи Дж. Неорганическая химия.-М.: Химия, 1987.- 696 с.
14.Дей К., Селбин Д. Теоретическая неорганическая химия.- М.: Химия,
1976.-
568 с.
15. Коттон Ф. Уилкинсон Дж. Современная неорганическая химия. В 3-х
томах.-М.: Мир, 1975.
16. Слейбо У., Персонс Т. Общая химия.- М.: Мир, 1979.- 550 c.
17.Дикерсон Р., Грей Г., Хейт Дж. Основные законы химии. В 2-х томах. -
М.:
Мир, 1982.
18. Браун Т., Лемей Г. Химия в центре наук. В 2-х томах - М.: Мир, 1983.
19. Кемпбелл Дж. Современная общая химия. В 3-х томах.- М., 1975.
20. Анорганикум / Под ред. Л.Кольдица. в 2-х томах. - М.: Мир,1984 .
21. Химия и периодическая таблица/ Под ред. Е.М.Соколовской, Л.С.Гузея.-
М.:
Изд-во Моск.ун-та, 1989. – 640 с.
22. Беремжанов Б.А., Нурахметов Н.Н. Жалпы химия.- Алматы: Мектеп, 1993.-
678 с.
23. Практикум по общей и неорганической химии/ Под. ред. М.М.
Буркитбаева,
К.Б. Бекишева - Алматы: Казак. университет, 2002.
24. Танашева М.Р. и др. Неорганическая химия, вопросы и упражнения. –
Алматы, Казак университет, 2000 г.
25. Бабич Л.В. Практикум по неорганической химии. - М.: Просвещение
1991 г.
26. Сборник упражнений и усложненных задач с решениями по химии. –
Минск,
«Вышэйн школа», 1973.- 234 с.
27. Глинка Н.Л. Задачи и упражнения по общей химии. – Ленинград:
«Химия», -
1985. – 263 с.
28. Ахметов Н.С., Азизова М.К., Бадыгина Л.И. Лабораторные и
семинарские
занятия по неорганической химии. – М.: ВШ, 1979 – 255 с.
Қосымша әдебиет тізімі
1. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия. –М.: высш.шк, 1997.- 527с.
2. Лидин Р.А., Молочко В.А., Андреева Л.А., Цветков А.А. Основы
номенклатуры неорганических веществ.-М.:Химия, 1983.-112с.
3. Лидин Р.А., Молочко В.А., Андреева Л.А. химические свойства
неорганических веществ.- М.: Химия, 1997.- 480 с.
4. Любимова Н.Б. Вопросы и задачи по общей и неорганической химии.-М.:
Высш.шк., 1990 - 351с.
5. Зайцев О.С. исследовательский практикум по общей химии.-М.: Изд-во
МГУ,1994.-480с.
6. Практикум по неорганической химии /Под ред.проф. В.П.Зломанова.-М.: Изд-
во Моск.ун.-та,1994.-320с.
7. Практикум по общей и неорганической химии: /Л.С.Гузей и др Под.ред.
С.Ф.Дунаева.-М.: Изд-во Моск. Ун-та, 2000-87с.
8. Коровин Н.В., Минулина Э.И., Рыжова Н.Г. Лабораторные работы по химии.-
М.:Высш.шк., 1998.-256с.
9. Васильева З.Г., Грановская. Лабораторные работы по неорганической химии.-
Л.:Химия, 1986.-288с.
10. Хомченко Г.П. Практикум по общей и неорганической химии с применением
полумикрометода.- М.:Высш.шк., 1980-333с.
11. Практикум по неорганической химии. /Под.ред. Н.Н.Павлова, С.В.Петрова.-
М.:Высш.шк.,1986.-296с.
12. Иванова М.А., Кононова М.а. Химический демонстрационный
эксперимент./Под ред. С.А.Щукарева.-М.:Высш.шк., 1984.-208 с.
13. Платонов Ф.Б. Лекционные опыты и демонстрации по общей и неорганической
химии. /Под ред. Г.П.Хомченко.-М.:Высш.шк., 1976.-327с.
14. Четков И.Н. Химический эксперимент с малым количеством реактивов.-
М.:Просвещение, 1989.-191с.
БАҚЫЛАУ-ӨЛШЕУ ҚҰРАЛДАРЫ.
ЕМТИХАН СҰРАҚТАРЫ.
1. Бейтарап ортада мырышты электрохимиялық коррозияға ұшыратса қандай зат
түзіледі? Қышқылдық ортада (HCl)?
2. Келесі реакция теңдеулеріндегі өнімдерді атаңыз: Li + O2→? Li + С→?
(коэффициенттер көрсетілмеген).
3. Реакция теңдеулерін аяқтаңыз: Fe + Cl2→? FeSO4 + Cu→?
(коэффициенттер көрсетілмеген).
4. Қандай металды көп мөлшерде тұздарының балқымасын электролиздегенде
алады?
5. Қалыпты жағдайда 65 г мырыш сумен әрекеттескенде қандай өнім және неше
грамм түзіледі?
6. Қандай металдар сумен әрекеттеспейді?
7. 1 моль темір сұйытылған тұз қышқылымен әрекеттескенде қандай зат және
неше грамм түзіледі?
8. Соданың алынуының техникалық әдісін атаңыз?
9. Бериллийдің алу жолын атаңыз?
10. 106 г натрий карбонаты 200 г кальций гидроксидімен әрекеттескенде неше
грамм каустикалық сода түзіледі?
11. Rb мен Na қандай тотығу дәреже тән болады?
12. Сілтілік металдар сумен әрекеттескенде сутегін бөліп шығарады. Қандай
заттың реакциясы жарылғыш қасиетімен жүреді?
13. Реакция теңдеуін аяқтаңыз: LiOH→? (коэффициенттер көрсетілмеген).
14. Натрий пероксиді 1 моль көміртегі диоксидімен әрекеттескенде неше литр
оттегі бөлінеді?
15. КО3 ыдырағанда қандай өнімдер түзіледі?
16. Бір периодта орналасқан сілтілік және сілтілік-жер металдардың атомдық
радиусы мен химиялық активтілігін салыстыр?
17. 9 г бериллий сумен әрекеттескенде неше литр сутегі бөлінеді?
18. 9 г бериллий сілті ерітіндісімен әрекеттескенде неше моль сутегі
бөлінеді?
19. Реакция тендеуін аяқтаңыз: Ве +2НСl + 4H2O→?
20. Қандай реакциялар бериллий оксидінің амфотерлік қасиеттерін
дәлелдейді?
21. Судың жұмсартуының химиялық әдісін атаңыз?
22. Қандай реакцияда көрініп тұр: кермектік суда сабынның көп жұмсалатыны?
23. ІІІ топтың негізгі топшадағы қандай элемент жерде таралу бойынша 3
орында тұр? Бұл элемент сұйытылған HCl қалай әрекеттеседі?
24. Бордың максималді коваленттілігі нешеге тең болады? Бордың қандай
модификациялары белгілі?
25. Аммиактың 1 молімен бор оксиді әрекетессе қанша грамм боразон
түзіледі?
26. Суда ерігенде бор ангидриді қандай қышқылдарды түзеді?
27. Қандай реакция теңдеуінде ортобор қышқылдың натрий гидроксидімен
әрекеттесуі көрсетілген?
28. Алюминийдің йодпен әрекеттесу реакциясында қандай зат катализатор
болады?
29. Реакция теңдеулерін аяқтаңыз: Mn2O3 + 2Al→? 3Na2O + 2Al→?
30. Al2O3 2 л КОН (w=50%), ρ=1,5 г/см3 ерітіндісімен әрекеттескенде неше
грамм калий алюминаты түзіледі?
31. Қандай реакциялар Al(OH)3 амфортерлік қасиеттерін дәлелдейді?
32. 204 г алюминий оксидінің балқымасын электролизге ұшыратқанда неше литр
оттегі бөлінеді? Өнімнің шығымы 75%?
33. Сілтілік металдардың ауадағы оттегіге қатынасын сипаттаңыз?
34. Өнеркәсіпте сілтілерді қандай әдіспен алуға болады?
35. Сілтілік металдардың гидроксидтерінің суда ерігіштігін сипаттаңыз?
36. Суда еріген заттарды тотықсыздандыру үшін сілтілік металдарды
қолдануға бола ма?
37. Литийдің ерекшелігін басқа сілтілік металдармен салыстырғанда қалай
түсіндіруге болады?
38. Бериллий мен магнийдің гидроксидтері қандай қасиеттермен сипатталады?
39. Сілтілік-жер металдардың гидроксидтеріне сипаттаманы беріңіз?
40. Судың тұрақты және уақытша кермектігі дегеніміз не?
41. Кальцинирленген соданың формуласын көрсетіңіз?
42. Судың тұрақты кермектігін қалай жоюға болады?
43. Ізбестің сөндіру процесінің химиялық негізін анықтаңыз?
44. ІҮ топтың негізгі топша элементтерінің сыртқы электрондық денгейінің
формуласын анықтаңыз? Бұл элеметтерге қандай тотығу дәрежелер тән
болады?
45. Қандай реакция көміртегінің тотықсыздандырғыш қасиеттерін дәлелдейді?
46. Реакция барысында метан бөлінсе алюминий карбиді қандай затпен
әрекеттеседі?
47. Қандай қышқылды ыдырату арқылы зертханада басқа газдардың қоспасы
болмайтын СО газын алуға болады?
48. 21 г угарлы газды (СО) толық бейтараптандыру үшін неше грамм NaOH
қажет болады?
49. Қандай реакция барысында фосген түзіледі?
50. Қандай газдардың қоспасы синтез-газ деп аталады?
51. Угарлы газдың 5 молімен толық әрекеттесу үшін неше грамм темір қажет?
52. Зертханада СО қандай реакция арқылы алады?
53. СО2 қандай қасиеттермен сипатталады? Қандай реакциялар мұндай
қасиеттерін дәлелдейді?
54. 44 г көміртегінің диоксиді кальций гидроксидінің артық мөлшерімен
әрекеттескенде қандай заттар және қандай мөлшерде түзіледі?
55. Реакция теңдеуін аяқтаңыз: 2NaHCO3→?
56. Қандай реакция мүмкін емес?
57. Қандай заттың судағы ерітіндісі улы қышқыл болып саналады? Оның
формуласы қандай?
58. Қандай реакция бойынша кремнийді алуға мүмкін емес?
59. Кремний ыстық концентрлі сілтімен әрекеттескенде қандай газ бөлінеді?
Суық сілтімен әрекеттескенде?
60. Реакция теңдеуін аяқтаңыз: SiO2 + 2NaOH→?
61. Кремний қышқылдардың жалпы формуласын анықтаңыз? Н2SiO3 қалай алуға
болады?
62. Қандай силикаттар суда ериді?
63. Терезе шыныны алу үшін қандай заттар шикізат болып саналады?
64. Қандай заттардан цементты алады?
65. Қандай реакцияда Sn2+ тотықсыздандырғыш қасиеттерін көрсетпейді?
66. 23,9 г PbO2 тұз қышқылымен әрекеттескенде қандай газ және неше литр
бөлінеді?
67. NaHCO3 сулы ерітіндісі қандай реакциямен сипатталады?
68. Келтірілген тұздардың ішінде қайсысы термиялық тұрақты?
69. Көміртегінің қандай оксиді тотықсыздандырғыш қасиеттерімен
сипатталады?
70. Келтірілген қышқылдардың ішінде қайсысы синилді қышқыл?
71. Қандай реакцияда СО тотықсыздандырғыш қасиеттерін көрсетеді?
72. Қандай минералдарда кремнийдің мөлшері ең көп болады?
73. Кремнийдің аллотропиялық модификацияларын атаңыз?
74. Қалыпты жағдайда кремний қандай жай заттармен әрекеттеседі?
75. Кремний қандай қышқылдармен немесе қышқылдардың қоспасымен
әрекеттеседі?
76. Силанның дұрыс формуласын көрсетіңіз?
77. Силанның алу жолын көрсетіңіз?
78. Келтірілген қандай элементтердің сыртқы электрондық деңгейі ns2np3
формуламен өрнектеледі?
79. Азоттың максимальді валенттілігі нешеге тең болады? МОӘ тұрғысынан
азот молекуласының химиялық инерттілігі қалай түсіндіріледі?
80. Аммиак молекуласындағы азотқа қандай гибридтену типі тән болады?
81. Аммиак қандай қасиеттермен сипатталады?
82. Аммиак натрий мен әрекеттескенде қандай қосылыстарды түзеді?
83. Қандай жағдайда аммоний тұздарының қыздырғанда ыдырау процессі
қайтымсыз жүреді?
84. Азоттың зертханада алу жолын көрсет.
85. Гидразинде азоттың тотығу дәрежесі нешеге тең болады? Гидроксиламинде?
86. 33 г гидроксиламин ыдырағанда неше моль аммиак түзіледі?
87. Азот (ІҮ) оксидін суық суда еріткенде қандай заттар түзіледі? Ыстық
суда?
88. Қандай элементтердің нитраттары қыздырғанда бос металды, азот (ІҮ)
оксидін және оттегіні бөліп ыдырайды?
89. N2O оксидінің алу жолын көрсет.
90. Сіріңкенің жануы қандай реакцияға негізделген?
91. Фосфоритті қышқылдың (Н3РО3) молекуласында неше ОН-тобы бар?
92. Фосфор сумен каталитикалық жолмен әрекеттескенде неше литр сутегі
бөлінеді, егер реакцияға 62 г фосфор қатысса, ал сутегінің практикалық
шығымы теориялықтан қарағанда 50% болса?
93. Қандай тыңайтқыштың құрамында фосфор болмайды?
94. Қандай металдар сұйытылған азот қышқылымен әрекеттескенде NH4NO3
түзеді?
95. V А топ элементтерінің Э2О5 оксидтердің элементтің реттік номері
артқан сайын негіздік қасиеттері қалай өзгереді?
96. Азот қышқылын қара шыныдан жасалған қалбырларда сақтайды, себебі бұл
қышқыл күн сәулесінің әсерінен келесі заттарды түзе ыдырайды.
97. Гидразин дегеніміз?
98. Пирофосфаттар дегеніміз?
99. Табиғатта қандай қосылыстар түрінде азот кездеседі?
100. NH4+ ионның өрістегі конфигурациясын көрсет
101. Азотты қышқылдын тұздары, мысалы NaNO2 ?
102. 5,6 л азот сутегімен әрекеттескенде қанша литр аммиак түзіледі?
103. Қандай реакцияда гидроксиламин тотықтырғыш қасиетін көрсетеді?
104. Қандай реакцияда гидроксиламин тотықсыздандырғыш қасиеттерін
көрсетеді?
105. Қандай оксид полимеризация реакциясына қатысады?
106. Қандай реакция арқылы зертханада NO оксидін алуға болады?
107. Зертханада қандай реакция арқылы NO2 алады?
108. Қандай металл сұйытылған азот қышқылымен әрекеттеседі?
109. Қандай металл концентрлі азот қышқылымен әрекеттесу керек?
110. Қандай қышқыл ең күшті?
111. Гидразинның дұрыс формуласын көрсет
112. Келтірілген элементтердің ішінде қайсысы жартылай өткізгіш?
113. Келтірілген элементтерді электртерістілігі арту бойынша орналастыр?
114. Қандай заттың құрамында күкірт жоқ?
115. Күкірт натрий гидроксидімен әрекеттескенде қандай заттар түзіледі?
116. Күкірт сутегі KMnO4 және K2Cr2O7 әрекеттескенде қандай қасиетімен
сипатталады?
117. Күкірт сутегінің судағы ерітіндісінде қандай тұздар түзілу мүмкін?
118. Реакция теңдеуін аяқтаңыз: 4Ag+2H2S+O2→?
119. Na2S, MgS, Al2S3, SiS2, P2S5. Қандай сульфид қышқылдық қасиетімен
сипатталады?
120. Күкірт (ІҮ) оксидінің молекуласында гибридтенудің типі қандай?
121. Мыс концентрлі күкірт қышқылымен әрекеттескенде қандай газ бөлінеді?
122. Күкірт ангидриді мен оған сәйкес болатын қышқылдың формуласын анықта?
123. Фосфор концентрлі күкірт қышқылымен әрекеттескенде қандай қышқыл
түзіледі?
124. H2S – H2Se – H2Te қатарында қышқылдық қасиеттері қалай өзгереді?
Тотықсыздандырғыш қабілеті?
125. Қалыпты жағдайдағы күкірттің молекуласының құрамын көрсет?
126. Табиғатта халькогендер қандай қосылыстар түрінде кездеседі?
127. Зертханада күкіртсутегін қандай реакция арқылы алады?
128. Келтірілген күкірттің қай қосылысы тотықтырғыш қасиетпен сипатталады?
129. Қандай келтірілген қышқыл ең күшті?
130. Қандай реакция арқылы зертханада күкіртті газды алады?
131. Қандай реакцияда SO2 тотықсыздандырғыш қасиетін көрсетеді?
132. Қандай реакцияда SO2 тотықтырғыш қасиетін көрсетеді?
133. 2SO2+O2↔2SO3+Q. Температураны артқанда тепе-теңдік қалай өзгереді?
134. Полярлы қосылыстың формуласын ата?
135. Галогендердің сыртқы энергетикалық деңгейінің электрондық құрылымын
көрсет?
136. Атомдардың ядро заряды артқан сайын галогенид-иондарының радиусы және
жай заттардың химиялық активтілігі қалай өзгереді?
137. Қалыпты жағдайда қандай галоген сұйық күйде болады?
138. Төменде келтірілген қандай затта фтор бар?
139. Қыздырғанда қандай галоген қайта айдалады?
140. Гх8Н2О формуламен бейнеленетін галогендердің сумен қосылыстары қалай
аталады?
141. Қандай галоген ең күшті тотықтырғыш?
142. Фтор қандай тотығу дәрежеде бола алады?
143. Фтор ксенонмен әрекеттесе ме? Егер әрекеттессе, реакция теңдеуін жазу
керек, егер әрекеттеспессе себебін айту керек?
144. Бромның, иодтың әсерінен бензол сақинасы қандай түске боялады?
145. Фторсутек сумен әрекеттескенде қандай қышқыл түзіледі?
146. ClO2 суда ерігенде қандай қышқылдар түзіледі?
147. Төменде келтірілген қай қосылысты тағам ретінде қолданады?
148. Неге хлордың атомдық массасы 35,5 тен?
149. Өнеркәсіпте хлорды қалай алады?
150. Тұз қышқылының максималды концентрациясы нешеге тен?
151. Калий хлориді мен титан хлориді әрекеттескенде түзілген заттың аталуы
қандай?
152. Калий гипохлоритінің диспропорициялану реакциясын көрсет?
153. Төменде көрсетілген иондарды тұрақтылығы арту реті бойынша орналастыр?
154. Төменде келтірілген реакциялардың қайсысы бертолет тұзының
диспропорциялану реакциясына жатады?
155. Хлордың қай оттекті қышқылы ең күшті?
156. Қай галогеннің спирттік ерітіндісі медицинада қолданылады?
157. Йод пен күміс нитраты әрекеттескенде қандай заттар түзіледі?
158. Келесі реакция теңдеуін аяқта 2KCl+I2→
159. Йодсутегі концентрлі күкірт қышқылымен әрекеттескенде қандай
қосылыстар түзіледі, егер күкірт ең төмен тотығу дәрежеге аусса?
160. Берілген қосылыстарды тотықсыздандырғыш қасиеттері арту бойынша
орналастыр?
161. 11,2 л Br2 KI әрекеттескенде неше грамм KBr түзіледі?
162. Қандай реакцияда хлордың тотығу дәрежесі +1 ден 0 дейін өзгереді?
163. I-, Br-, Cl- иондарына қандай ион сапалық болып саналады?
164. Күміс атомының электрондық формуласын анықтаңыз. Мыс атомының сыртқы
энергетикалық деңгейінде неше s – электрон орналасады?
165. І топтың қосымша топша элементтері қосылыстарында қандай тотығу
дәрежелерде бола алады?
166. Неге күміспен алтынның атомдық радиусы бірдей?
167. Реакция теңдеуінің өнімі қандай зат : CuO + H2O + CO2? (коэффициенттер
көрсетілмеген). Түзілген заттың түсі қандай?
168. Қатты қыздырғанда мыс оттегімен әрекеттесіп қандай затты түзеді?
169. Мыстың орташа сұйытылған азот қышқылымен әрекеттесу реакциясының
теңдеуін көрсетіңіз?
170. Мыс концентрлі күкірт және концентрлі азот қышқылдарымен
әрекеттескенде қандай газдар бөлінеді?
171. Қандай реакцияда Си+ ионы тотықсыздандырғыш қасиеттерімен
сипатталады?
172. 376 г мыс нитраты ыдырағанда неше литр оттегі бөлінеді? Қосымша қандай
газ бөлінеді?
173. Қандай реакцияда СиО тотықтырғыш қасиеттерін көрсетеді? Негіздік
қасиеттерін?
174. 135 г мыс (ІІ) хлоидімен толық әрекеттесу үшін неше моль натрий
гидроксиді қажет? Қандай зат және неше грамм тұнбаға түседі?
175. Cu(OH)2 ыстық концентрлі натрий гидроксидінің ерітіндісімен
әрекеттескенде қандай зат түзіледі?
176. Мыс (ІІ) оксиді тұз қышқылымен әрекеттескенде қандай қасиеттермен
сипатталады?
177. Ауада қандай зат болғанда күміс тотығады? Күмістің қандай қосылысы бұл
жағдайда түзіледі?
178. Күміс сұйытылған тұз қышқылымен әрекеттескенде қандай газ бөлінеді? 1
моль күміс әрекеттессе неше литр газ бөлінеді?
179. Қандай реакцияда сұйытылған азот қышқылы қолданады? Қандай қасиеттерді
бұл реакцияда күміс көрсетеді?
180. 340 г AgNO3 сілтімен әрекеттескенде қандай зат және неше грамм тұнбаға
түзіледі?
181. Реакция теңдеуін аяқта: Au + NaCN + O2 + H2O→?
182. 1 моль алтынды патша суында еріткенде қандай газ және неше литр
бөлінеді?
183. Алтын (ІІІ) хоридінен 2 моль алтынхлорлысутекті қышқылды алу үшін
неше грамм тұз қышқылы қажет болады? Затты атаңыз?
184. II топтың қосымша топша элементтінің қайсысы тұрақты тотығу дәрежемен
сипатталады? Ол нешеге тең?
185. 4Zn + 10HNO3(өте сұйытылған)→4Zn(NO3)2+NH4NO3+3H2O.
Реакциядағы қатені табыңыз?
186. 1 моль мырыш сұйытылған тұз қышқылымен әрекеттескенде қандай газ және
неше литр бөлінеді?
187. Zn(OH)2 + NH3→ (коэффициенттер көрсетілмеген) реакцияның өнімдерін
атаңыз?
188. 1 моль мырыш оксидін натрий гидроксидімен балқытқанда неше литр су
түзіледі? Қандай зат тағы түзіледі?
189. Қандай реакция Cd2+ ионына сапалық болып саналады?
190. 6 моль сынап концентрлі азот қышқылымен және сұйытылған азот
қышқылымен әрекеттескенде қандай газ және неше моль бөлінеді?
191. Сынап концентрлі күкірт қышқылымен әрекеттескенде (сынап артық
мөлшерде алынған) қандай өнімдер түзіледі?
192. Hg2(NO3)2 + NaOH → Сынаптың қандай қосылысы түзіледі? Түзілген
қосылыстағы сынаптың тотығу дәрежесі және валенттілігі нешеге тең болады?
193. Сынаптың гидроксидтегі тотығу дәрежесі нешеге тең болады?
Валенттілігі?
194. Амальгама дегеніміз не?
195. Қандай металды сулы ерітіндісін электролиздегенде алуға болады?
196. Қандай тотығу дәрежелер хром үшін ең тұрақты? Вольфрам үшін?
197. Қандай реакция теңдеуінде қате жіберілген?
198. 224 кг хромды темірді толық тотықсыздандырғанда қанша темір және хром
түзілелі?
199. Қандай реакцияда сілтімен хромның балқыту кезінде әрекеттесуы
көрсетілген?
200. 1 моль аммоний дихроматы ыдырағанда неше моль аммиак түзіледі? Реакция
өнімдегі хромның тотығу дәрежесі қандай?
201. Қандай реакция теңдеуі хром (ІІІ) гидроксидінің негіздік және
қышқылдық
қасиеттерін дәлелдемейді?
202. 2 моль CrO2 тұз қышқылымен әрекеттескенде (қыздырғанда) неше литр хлор
бөлінеді? Хром қандай қосылысқа айналады?
203. Реакцияны аяқта: K2Cr2O7 (қаныққан) + H2SO4(конц.) →?
204. Қандай ортада хроматтар тұрақты? Дихроматтар?
205. Калий дихроматы аммоний сульфидімен қышқылдық ортада (H2SO4)
әрекеттескенде қандай затқа айналады? Бейтарап ортада? Сілтілік
ортада
(KOH)?
206. Хромпиктың құрамына қандай заттар кіреді?
207. ҮІІ топтың қосымша топша элементінің қайсылары кернеу қатарында
сутегінен кейін орналасқан?
208. Марганец (ІІ) сульфатының сулы ерітіндісін электролиздегенде қандай
өнімдер түзіледі?
209. 1 моль MnCl2 натрий гидроксидімен әрекеттескенде неше грамм Mn(OH)2
түзіледі?
210. MnSO4 қандай қасиеттермен сипатталады? Қышқылдық ортада MnSO4 PbO2
мен әрекеттескенде марганецтің қандай қосылысы түзіледі?
211. 89 г марганец (ІІ) гидроксидін судың қатысуымен толық тотықтыру үшін
неше литр оттегі қажет? Қандай зат бұл жағдайда түзіледі?
212. Mn (YI) оксидіне қандай қышқыл сәйкес болады? Оның тұздары қандай
ортада тұрақты?
213. Егер рН>7; рН=7; рН<7 перманганат ион тотықсыздандырғышпен
әрекеттескенде қандай иондар түзіледі?
214. Калий перманганатын термиялық ыдыратқанда қандай заттар түзіледі?
215. Минералдың құрамында FeO*Cr2O3 болса ол қалай аталады?
216. Хром және темір қандай металдарға жатады?
217. Cr (II) – Cr(III) – Cr(YI) қатарда қасиеттер қалай өзгереді?
218. Mn(II)- Mn(IY)-Mn (YII) қатарында қасиеттер қалай өзгереді?
219. Темір (N=26) және палладий (N=46) атомдарының сыртқы электрондық
деңгейлерінің формуласын анықтаңыз?
220. Темір, кобальт, никель үшін қандай тотығу дәрежелер тән болады?
Осмийдің
максимальді тотығу дәрежесін көрсет.
221. Судың қатысумен ауада темір тотығып қандай затты түзеді? 56 г темір
толық
тотыққанда неше грамм айтылған зат түзіледі?
222. Реакция өнімдерін атаңыз: Fe+Cl2→?; Fe+HCl→? (коэффициенттер
көрсетілмеген)
223. 28 г темір тұз қышқылымен әрекеттескенде қандай газ және неше литр
бөлінеді?
224. 1 моль темір сұйытылған азот қышқылымен әрекеттескенде қандай зат және
неше грамм түзіледі?
225. Темірдің угарлы газбен комплекстері қалай аталады? Бұл қосылыстарда
темірдің формальді тотығу дәрежесі нешеге тен болады?
226. Темір (ІІ) сульфатының термиялық ыдырауының реакция теңдеуін көрсет?
227. 456 г күкірт қышқылымен қышқылданған темір (ІІ) сульфатының
ерітіндісіне
концентрлі азот қышқылын қосқанда қандай газ және неше литр
бөлінеді?
228. Fe2+ ионына сапалық реакция өткізгенде қандай затпен қолданады?
Тұнбаға
түсетін затты атаңыз?
229. Келтірілген қандай реакция теңдеуі Fe(OH)3 қышқылдық-негіздік қасиетін
сипаттамайды?
230. Көлемі 1 литр 1 М темір хлоридінің (FeCl3) ерітіндісінен темірді толық
тұндыру үшін калий роданидінің неше граммы қажет? Түзілген тұнба
қандай
түсті болады?
231. Fe3+ ионына сапалық реакция өткізгенде қандай затпен қолданады?
Тұнбаға
түсетін затты атаңыз?
232. Шойын өндірісіндегі шихта құрамына не кіреді? Көміртегінің мөлшері
шойында көп бола ма, алде болаттама?
233. Қандай газды платиналық металдар жақсы адсорбциялайды?
234. Натрий гидроксидінің қатысында осмий бертолет тұзымен әрекеттескенде
қандай өнімдер түзіледі?
235. Натрий гидроксидінің қатысында 1 моль рутений натрий нитратымен
әрекеттескенде неше моль су түзіледі? Қандай қосылысқа рутений
айналады?
236. Платиналық металдардың қайсысы патша суында ерімейді?
237. Pt (II) қандай комплекстерді түзе алады? Мысалы келтір.
238. Pt (IY) гидроксиді қандай қасиеттермен сипатталады?
239. Қандай металл мырышталған темірдің коррозиясында бұзылады?
240. 2,6 г темір 2,8 г күкіртпен әрекеттескенде неше грамм темір сульфиді
түзіледі?
241. Темір (ІІІ) оксидінде темірдің массалық үлесі нешеге тең болады?
242. Fe+O2→? Реакция бойынша қыздыру барысында темірдің қандай оксиді
түзіледі?
243. Өнеркәсіпте темірді қандай әдіспен алады?
244. Қалыпты жағдайда 5,6 г темір тұз қышқылымен әрекеттескенде неше литр
газ
бөлінеді?
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz