Файл қосу
Өндіріс шығындарының аналитикалық есебі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|СМЖ 3-деңгейдегі құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-14-3-01. |
| | |1.20.09/03-2012 |
|«Басқару есебі» пәнінің | | |
|оқу-әдістемелік |№2- басылым | |
|материалдары | | |
« БАСҚАРУ ЕСЕБІ»
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В050800 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ» МАМАНДЫҒЫ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2012
| |Мазмұны | |
| | | |
| |1 |3 |
| |Глоссарий |4 |
| |4 |52 |
| | |57 |
| |2 | |
| |Лекциялар | |
| |4 | |
| | | |
| |3 | |
| |Тәжірибелік сабақтар | |
| |4 | |
| | | |
| |4 | |
| |Студенттердің өздік жұмыстары | |
| |5 | |
| | | |
1. ГЛОССАРИЙ
Басқару есебі – білім саласы, жоғарғы оқу орнындарында оқытылатын
ғылыми пән.
Калькуляция - өнімнің бір бірлігін өндіруге кеткен шығындардың
ақшалай бейнедегі көрінісі.
Бюджеттеу - өндірістегі қысқа мерзімді жоспарлау.
Жалпы өнім – есептік кезеңде шығарылған барлық дайын өнім құнынан
өз өндірісінін жартылай фабрикаттар құнын алып тастағандағы өнімдер құны.
Товарлы өнім – есептік кезенде шығарылған, өз өндірісінің және
тапсырысшының материалдарынан жасалған, техникалық бақылаудан өтіп, қоймаға
тапсырылған өнімдер құны.
Дайын өнім - өндірістің барлық стадияларынан өткен, техникалық
талаптар мен стандарттарға сай келетін, пайдалануға дайын қоймаға
өткізілген немесе сатуға арналған өнімдер.
Жартылай фабрикаттар - өндеудің алғашқы этаптарынан ғана өткен,
әлі де өндеуді қажет ететін бұйымдар.
Калькуляция -өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік кұны.
Алдын ала жасалатын калькуляция - өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды.
Жоспарлы калькуляция - өнімге (жұмысқа, кызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістін технологаясы,
сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция - бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі,
ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калъкуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспардан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағанын өзгеруі, амортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Шамаланған калькуляция-нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде
алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде
жасалады
Бағдарланған шешімдер — алдың-ала белгіленіп, дайын процедурасы бой-
ынша жүретін, дәстүрлі және стандартталған шешімдер.
Бағдарланбаған шешімдер — стандартталған емес, әлсіз құрылымдық
жағдайындағы жаңа шешімдер үшін, әдеттегі мәселелерді шешуде қолданады.
Инвестициялық жоба — бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ
мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар.
Маржиналды табыс – бұл өнімді сатудан түскен түсім мен айнымалы
шығындар бойынша есептелген, толық өзіндік құнның арасындағы айырма.
Аннуитет — бұл біркелкі жүйеде қайталанатын ақшы ағындарының
жүйелілігі.
Өндірістің зиянсыздығы- өндірісте не табыс, не зиян болмағанда
қалыптасатын жағдай.
Шығындар – белгілі бір материалдық игілік алу үшін жұмсалатын
ресурстар.
Релевантты шығындар – ұйымда басқарушылық шешімдер қабылдау үшін
қолданылатын өндірістік шығындар жиыны.
Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет,
жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар,
еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар
калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.
Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің
өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.
Үстеме шығындар - өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен
байланысты шығындар.
Шартты – тұрақты шығындар - өнім шығару көлемі өзгергенде шамасы
өзгермейтін шығындар.
Шартты - ауыспалы шығындар - өнім шығару көлеміне сәйкес азайып
немесе көбейіп отыратын шығындар.
Көпшілік өндіріс – үздіксіз ұзақ уақыт ағымында бір түрлі өнім
шығаратын өндіріс типі.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге
асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір
әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді
Табыстар – бұл ұйымның негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі.
Шығындар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары.
2. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ
1 тақырып: Басқару есебі туралы негізгі түсінік
Дәріс сұрақтары:
1.Басқару есебі мен қаржылық есептің айырмашылықтары
2.Басқару есебінің қолдану аясы және объектісі
3.Өндірісті басқарудағы басқару есебінің ролі
1.Кәсіпорынның басқарушы есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен,
жазумен, талдаумен, қорытумен, ағымдағы және жорамалданған шығындар бойынша
есеп берумен байланысты жүргізіледі. Басқарушы есебі салаға, қызмет
түрлеріне, кәсіпорынға лайықтап шығындарды есепке алудың және өнімнің,
жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын есептеп шығарудың
жүйелі әдістерін талдап еңгізудікөздейді. Мұнда цехтар, функцоналдық
бөлімшелер, жауапты адамдар,қызмет түрлері, бұйымдар, кезеңдер және басқа
да көрсеткіштербойынша шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын
алдын ала есептеп шығаружүзеге асырылады. Басқарушы есеп келесі кезеңдерге
өнімнің өзіндік құнын, стандарттық немесе өзі қалайтын өзіндік құнды
болжайды, түрлі кезеңдер ішіндегі эдементтер мен баптар бойынша өзіндік
құнды салыстыруды жүзеге асырады және түрлі жағыдайлардағы өнімнің өзіндік
құн бойынша бар нұсқауларға талдау жасап, кәсіпорынды басқару оргондарына
өзіндік құн туралы деркетер бнреді, бұл деректер осы оргондар үшін ағымдық
және болашақ операцияларды бақылауды жүзеге асыру құралы болып табылады.
Кәсіпорынды басқарудың екі нұсқасын кездестіруге болады.
Бірінші нұсқада тек есептік функция орындалады: жауапкершілік ортплығы
бойынша өндіріске кеткен шығындардың есебін жүзеге асырады және өнімнің,
жұиыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялайды.
Ал екінші нұсқада таза есептік функция мен қатар өндіріске кеткен
шығындардың сметасын жасауды, сондай-ақ норматив пен норманыәзірлеуді
жүзеге асырады, яғни кәсіпорынның барлық нормативтік шаруашылығын жүзеге
асырып, жасалған шығындарды талдап, оларды стандартпен салыстырып, өнімнің
өзіндік құнын болжайды. Бухгалтерия жұмыстарын осылайша ұйымдастыру
кәсіпорынды басқару жүйесінің бір бөлігі болып табылады. Шетел
кәсәпорындарында тап осындай нұсқа жиі кездеседіжәне ол басқарушы есеп деп
аталады.
Сөйтіп өндірістік (басқару) есеп қаржылық есебін кеңейтеді және ол
негізінен фирманың ішкі операцияларын жүргізу кезінде қолданылады. Бұл
жерде қаржылық есеп есептік саясаттың аясында Халықаралық есеп стандартына
сәйкес ұйымдастырылса, басқарушы есеп іс жүзінде ондай тәртіппен
бклгіленбейді (регламенттелмейді). Халықаралық есептің тәжербиесі мынаны
көрсетіп берді: кәсіпорынның әрбір саласында, сала ішіндгеі саласында
шығындарды есепке алуды ұйымдастырудың қалыптасқан ерекшеліктері, оның
үстіне, көптеен кәсіпорындар мен фирмалардың капиталмен еркін маневр
жасауына мүмкіндік беретін көп салалы профилі бар екенін ескерген жөн,
демек, өндірістік есептің қатаң тәртәбін белгілеу іс жүзінде өте қиын іс
болып табылады.
|Салыстыру аясы |Қаржылық есебі |Басқару есебі |
|1 |2 |3 |
|Ақпаратты |Шаруашылықтан тыс |Фирма ішіндегі әртүрлі |
|пайдаланудың негізгі|ұйымдармен жеке тұлғалар|деңгейдегі басқарушы |
|тұтынушылар | |тұлғалар |
|Бухгалтерлік есеп |Екі жақты жазба жүйесі |Екі жақтың жазба жүйесі |
|жүйесінің түрлері | |мен шектелмейді, яғни |
| | |нәтиже беретін кез |
| | |келген жүйесі |
| | |пайдаланылады. |
|Таңдау еркіндігі |Бухгатерлік есептің | Нормалар мен шектеулер |
| |жалпы қабылданған |жоқ: бірден-бір |
| |белгіленген түрлерін |өлшем-жарамдылығы |
| |міндетті түрде | |
| |басшылыққа алу | |
|Пайдаланылатын |Шаруашылық жағыдайының |Кез келген лайықты |
|өлшемдері |фактісі пайда болған |(дұрыс келетін) ақшалай |
| |тұсында әрекет етіп |немесе натуралды өлшемі:|
| |тұрған ақша бірлігінің |адам-сағаты, машина |
| |бағамы бойынша |сағаты және т.б. Егер |
| | |доллармен жүзеге |
| | |асырылса, онда доллардың|
| | |іс жүзіндегі немесе |
| | |болашақтағы құны |
| | |пайдалнуы мүмкін. |
|Талдаудың негізгі |Шаруашылық бірлігі тұтас|Қажет болған жағдайда, |
|объектісі |алындаы. |тұрақты емес негізде |
| | |жасалуы да мүмкін. |
|Сенімділік дәрежесі |Объектілігі талап |Жоспарлау мақсатына |
| |етіледі: кезендігі |тікелей байланысты болып|
| |бойынша өткен жағдайлар |келеді; бірақ қажет |
| |мен фактілерді |кезде дәл деректерде |
| |сипаттайды. |пайдаланылады; табиғаты |
| | |жағынан футуристік болып|
| | |келеді (болашаққа |
| | |ақпарат беруге |
| | |қабілетті) |
2. Бүгінгі тандағы, ұйымның өз еркімен өндірістік бағдарламаларын,
өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындау кезінде, баға саясаты
аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы қабылданған басқарушылық
шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше артып отыр. Бұл жағдайда,
яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік нысандарына жекеленуі,
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің дамуы, өндірілетін
өнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін баға белгілеу
механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда басқарушы
есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді. Баскарушы есепті қалыптастыру
мен дамытуда епті қадам болып, кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен
калькуляциялық (басқарушылық) бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес
бухгалтерияны (қаржылық және калькуляциялык) кұру ең алдымен өндірістің
ұлғаюымен, оны шоғырландырудың өсуімен, капиталды орталықтандырумен, ірі
компанияларды кұрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау
қажеттілігімен байланысты болып келеді. Бұл белгілі бір жағдайда біртұтас
ұлттық шоттарды қалыптастыруға әсер етті. Мәселен, екінші дүниежүзілік
соғысқа дейінгі континентальды Еуропа (Франция, Германия және т. б.)
елдерінде ұлттық шоттар біртұтас нысанда қаржы және басқарушы есеп шоттары
болып саналды. Ұлттық шоттар жоспарының одан әрі дамуы қаржылық есепті
жасау мүмкіндігіне бағытталды және көбінесе олар өздерінін қаржылық есеп
аясында шектелді. Бұндай құрылымдық өзгерістер ағарту саласына да өз әсерін
тигізе бастады.
Басқарушы есептің дербес оқу пәні ретінде пайда болуы Американдық
бухгалтерлер
ассоциациясының (Аmerican Ассоuntinq Аdsociatien) түлектерге бухгалтер-
талдаушы квалификациясын беріп, басқарушы есеп бойынша диплом алу жөнінде
1972 жылы әзірлеген бағдарламасымен байланысты. Бұл жыл бухгалтерлік
есептің қаржы және басқарушы есебі болып, ресми түрде бөлінуін айқыңдады.
Отандық экономикада басқарушы есепті жаңа құбылыс түрінде қарау қателік
болар. Бухгалтерлік қызметтің атқаратын жұмысы совет үкіметінің кейінгі
жылдарымен салыстырып карағанда, 20-30 жылдардың басында едәуір кеңірек
болған. Сол заманның бухгалтері есептік те, сондай-ақ жоспарлы-талдамалық
жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу жүйесі мсн
орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму
деңгейлерінде біртіндеп бухгалтерлік қызметтен жрспарлы және қаржылық
бөлімдерінің бөлінуі, оларға бухгалтерлік өкілеттіктің, бір бөлігін беру
орын алды. Қайта құру кезінде, нарықтық экономикаңың пайдасына
орталықтандырылған басқару жүйесінен бас тартып, бірақ жоспарлаудың рөлін
дәлелсіз төмендетудің салдарынан — кесіпорынның техникалық өнеркәсіптік-
каржылық жоспарының мәні жойыла бастағаны байқалды. Басқарушы есебіндегі
бюджеттеу, көбінесе отаңдық тәжірибеде қолданылған техникалық-өнеркәсіптік-
қаржылық жоспорды жасаудың тәртібін еске салады. Қазақстандық экономистерге
жақсы танымал, факторлық талдау басқарушы есепте, нақты шығындардың
сметалықтан ауытқуларын талдау кезінде пайдаланады.
3. Қазақстан Республикасының жүзеге асырылып жатқан бухгалтелік есептің
халықаралық стандарттарына көшу, жаңа экономикалық жағдайлар бухгалтерлік
қызметтің міндеттері мен өкілеттіктерін ұлғайтуда. Басқару іс-әрекеті тиген
бухгалтерлер бухгалтер-талдаушы (бухгалтер-менеджер) деп аталады.
Кәсіпорындағы басқару есебін ұйымдастырудағы маңызды жағдайлардың бірі-
бухгалтерлік есептің жеке жүйешесі ретінде қадрмен қамтамасыз ету болып
отыр. Басқару есебін жүргізу үшін шаруашылық операцияларын тіркеумен ғана
шұғылданбай, кәсіпорынды басқаруға да қатысатын білікті бухгалтер-талдаушы
талап етіледі. Басқару процесінің міндетті іс-қызметтерін оқып- білген соң,
басқару міндеттерін орындау кезінде менеджерлерге көмек көрсететін
бухгалтер-талдаушы атқаратын рөлді қысқаша қарап көрсететін кез келген.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымында жеке бөлімшелер арасында желілік
және (штабтық) өндірістік қатынастар болуы мүмкін. Желілік қатынастар
бағынышты адамдарға нұсқау беруді көздейді. Бас бухгалтер-талдаушы барлық
бухгалтерлік қызмет, демек желілік қатынастар жұмысы үшін де жауап
береді. Желілік емес өндірістік қатынастар бір бөлім екінші бір
бөлімдерге (мысалы кадр, жабдықтау, жобалау, қаржымен қамтамасыз ету
бөлімдеріне) қызмет көрсеткен кезде пайда болады. Бухгалтер-талдаушының
міндетті іс-қызметі бұл орайда да штабтық сипатқа ие болады, өйткені оған
бағынышты қызмет кәсіпорының басқа бөлімшелеріне кеңес береді, қызмет
етеді және үйлестіреді. Бухгалтер-талдаушының міндетті іс-қызметіне
толығырақ тоқталайық. Басқарма іскерлік байланыстарды жоспарлау, бақылау
мен реттеуден және ынталандырудан тұратыны бәрімізге белгілі.
Жоспарлау. бухгалтер-талдаушы өнімнің қандай түрлерін, қай рынокта,
қандай бағамен сату мәселелері бойынша шешімдер қабылдау үшін, сондай-ақ
күрделі қаржы жөніндегі ұсыныстарды бағалау үшін ақпарат бере отырып,
өндірістік бөлімшелердің келешектік жоспарларын (бюджеттерін) жасауға
қатысады. Бюджеттегі ақпарат өте дәл болуы және кірістер мен шығыстар
жайлы мәліметтері, яғни жетуге тиісті жоспарлы көрсеткіштері болуы керек.
Жоспарлар жауапкершілік орталықтарымен бірлесіп әзірленеді. Жоспарларды
жасау төменнен жоғары қарай жүзеге асырылады.
Бақылау мен реттеу. Бухгалтер-талдаушының қатысуынсыз бұл процестің де
болуы мүмкін емес. Бақылау мен реттеу процестерін жүзеге асыру үшін жеткен
нәтижелер туралы есептерге саясатын басқару есептерінің мәліметтері
пайдаланады. Бұл есептерде нақты нәтижелерге және әрбір жауапкершілік
орталықтары үшін жоспарланған көрсеткіштерге салыстырмалы талдау жасалады.
Бухгалтер-талдаушы жоспарлы көрсеткіштерден болатын кейбір өндіріс
нәтижелерінің ауытқу жағдайлары туралы менеджерді хабардар еткенде,
бақылау мен реттеу процесінде үлкен рөл атқарады. Басқаша айтсақ бухгалтер-
талдаушы өндірістік нәтижелерге шұғыл талдау жүргізе отырып, өндірістің
осал тұстарын белгілеп, бақылау мен реттеу процестерін іске асырады.
Бухгалтер-талдаушы дайындаған есептер, бір жағынан, жауапкершілік
орталықтары басшыларының қызметін әділетін бағалауға мүмкіндік береді;
екінші жағынан, менеджерлер мен басшыны қай учаскелерде жоспарлық
көрсеткіштерге жету мүмкін болмағаны туралы хабардар етеді.
Іскерлік байланыстар (ақпарат алмасу). Басқару есебі ақпарат пен
есеп алмасудың тиімді жүйесін ұйымдастыру мен жетілдіру жолымен
іскерлік байланыстарды жүзеге асыруға көмектеседі. Мысалы. Жоспарлар
жүзеге асыруға жауапты менеджерлерге жеткізіледі, оның үстіне, бұл
ақпарат әр түрлі бөлімшелердегі менеджерлерге өзара іс-қимылды
ұйымдастыру үшін пайдалы болуы мүмкін. Сметаны орындау жөніндегі
бухгалтерлік есептер менеджерге маңызды ақпарат ұсынады, ол басшылықты
қаншалықты табысты атқарып отырғаны және ауытқушылықтар жөнінде басқару
тәсілдері көмегімен қандай сұрақтарды қарастыру қажет екендігі жайлы
тұжырымдар жасайды.
Ынталандыру. Бухгалтер-талдаушы жасайтын бюджет менеджерлерге жоспарлы
көрсеткіштер туралы анық түсінік-таныстыру беріп, олардыұйым жұмысты
алдына қойылған мақсаттарға жету үшін ұйымдастыра алуға жетелеуге,
ынталандыруға тиіс. Бюджетті атқару туралы есептер еңбек өнімділігінің
орындалған көрсеткіштеріне түзету енгізуді дәлелдеуге және нақты
нәтижелерді жоспарланғандармен салыстыру арқылы қандай көрсеткіштерге
жетуге тиісті екендігі жайлы ақпарат беруге ынталы. Бұнда басқа, бухгалтер-
талдаушы ұйым қызметкерлерінің қызметін ынталандыруға мүмкіндік жасайды
және болуы ықтимал басқару проблемалары және жан-жақты қарастыруды талап
ететін мәселелер аумағын анықтауға үлкен көмек көрсетеді. Кәсіпорындағы
бухгалтер-талдаушының кәсіби іс-әрекеті арқасында жеке қызметтері
арасындағы ақпарат пен есеп беруді алмасу мен менеджерлердің бақылау мен
реттеу процестерін атқаруы үшін негіз жасалады. Осылайша, бухгалтер-
талдаушы, біріншіден, басшылық алдында бөлімшелердің бухгалтерлік
есептерінің шынайылығы үшін жауапкершілік көтереді, екіншіден жауапкершілік
орталықтары басшыларына жоспарлау мен жұмыс қорытындысын шығаруда көмек
көрсетеді.
Өндірісті басқару жүйесінде басқарушы есептің атқаратын ролі ең алдымен
"басқарушылық шешімдерді жасау" мәселесін шешумен анықталады, бірақта бұл
үшін бір мезгілде, өндірісті басқаруда жақсы жағдайы болу үшін, екі бапты
бірден түсіну керек:
Бірінші бабы мынадай басқару элементтерінен тұрады:
а) мәселеленің қойылуы (ақпараттар жинау, басқаруды синтездеу,
жоспар құру, шешім қабылдау, яғни басқаша айтқанда бұлардың барлығы
инновациялық жәрдем беруді білдіреді);
б) қойылған мәселелерді жүзеге асыруға басшылық ету (ұйымдастыру,
мәліметтер алмасу, дәйектеу, шаруашылық субъектінің бағыты
бойынша кеңестер беру, яғни басқаша айтканда бұл, біріншіден, бірінші
бағыттың бастапқы екі элементін бір біртұтас бүтінге үйлестіруді,
екіншіден, қол астындағыларды оқыту және оларды даярлауды
білдіреді);
в) нәтижелерді өлшеу (бақылау, бағалау).
Екінші бабы басқарушы есептің техникалық жақтарымен байланысты, ал егер
дәлірек айтсақ, күрделі (капиталдық) жұмсалымдардың сметаларын жасау және
олардың өтелімін анықтау, смета-жоспарларын, (нормаларын) кұру, запастарды
басқару және т. б.
Демек, басқарушы есептің ролі — бұл екі бапты үйлестіру немесе өндірісті
басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесте ірі жетістікке жетуге
бағышталған бір бүтінге айналдыру. Сонымен қатар, шаруашылық субъектіні
тиімді басқаруда, яғни жоғарыда баяндалған мәселелерді шешу үшін, басқарушы
есептің өзіндік проблемалары да жеткілікті. Сондықтан бұл параграфта
басқарушы есептің роліне басты назарды аударамыз, өйткені бұл дұрыс шешім
қабылдау үшін, жалпы және жедел басшылықты жүзеге асыратын менеджерлердің
қажеттіліктеріне сай келеді, ал қаржылық менеджменттегі қаржының қызметі,
сондай-ақ қаржылық есепте өз бетінше дербес зерттеуді қажет етеді.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Басқару есебі мен қаржылық есептің айырмашылықтары қандай?
2.Басқару жүйесінде есептің алатын орны қандай?
3.Басқару есебінің ролі мен маңызы неде?
2 тақырып: Шығындардың жіктелуі
Дәріс сұрақтары:
1.Пайда болу орындары бойынша шығындардың жіктелуі
2.Экономикалық элементтері бойынша шығындардың жіктелуі
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындардың есебінде,
бухгалтерлік есептің «Қорлар» стандартына сәйкес шығындардың келесідей
топтамалары қолданылады:
1. шығындардың пайда болу орындарына қарай;
2. өнім, қызмет және жұмыс түрлеріне қарай;
3. өнімнің өзіндік құнына жатқызылу тәсіліне қарай;
өндіріс шығындары бұдан да басқа мынадай топтамаларға бөлінеді:
- жауапкершілік орталықтары бойынша;
- құрамына қарай;
- өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
- өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
- өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге
қарай;
- тиімділігіне қарай;
- шығын түрлеріне қарай.
Өндірістің барлық шығындары өнімнің жекелеген түрлерінің немесе
біртекті өнімдер топтарынын өзіндік құнына кіргізіледі. Өзіндік құнға
қосылу тәсілінен тәуелді шығындар тікелей және жанама шығындар деп
бөлінеді.
Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет,
жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар,
еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар
калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.
Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің
өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.
Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып
бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.
Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі
және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік
процессіне тікелей кіретін шығындар.
Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты
шығындар.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы
шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей
пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады.
Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса
қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және
тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар
мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.
Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді
өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді.
Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау
өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді.
Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді.
Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық
статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен
технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды
экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын
көрсетеді.
2.Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын
шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақы шығындары;
- еңбек ақыдан аударымдар;
- негізгі құралдырдың тозуы;
- басқа да шығындар;
Өнім өндірісіне кететін шығындарды осылайша ғылыми жіктеу өзіндік
құнды анықтауға тиімді есептеуге мүмкіндік береді. Сонымен қоса, өндірісті
ұйымдастыру және өндіріс шығындарының алғашқы және талдамалы есебін құрауда
осы жіктеудің маңызы зор. Өнімнін өзіндік құнын анықтауда шығындар өнімнің
өзіндік құнына кіретін үлесі есепті кезеңге сәйкес келетіндей боып
таратылады. Өнімнің қандай түрі болмасын оның негізін құрайтын, яғни оны
шығаруға кеткен шығындарды белгілі жіктелген, ғылыми негізделген шығын
баптары арқылы есептеудің оның өзіндік құнын дәл анықтауына мүмкіндік
береді. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік құнына кіретін шығындардың
дұрыс есептелуі әрбір өнімнің, өнім топтарынын нақты өндірістік өзіндік
құнын анықтайды.
Өндіріс шығындары бұдан да басқа мынадай топтамаларға бөлінеді:
- жауапкершілік орталықтары бойынша;
- құрамына қарай;
- өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
- өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
- өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге
қарай;
- тиімділігіне қарай;
- шығын түрлеріне қарай.
Өндірістің барлық шығындары өнімнің жекелеген түрлерінің немесе
біртекті өнімдер топтарынын өзіндік құнына кіргізіледі. Өзіндік құнға
қосылу тәсілінен тәуелді шығындар тікелей және жанама шығындар деп
бөлінеді.
Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет,
жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар,
еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар
калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.
Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің
өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.
Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып
бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.
Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі
және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік
процессіне тікелей кіретін шығындар.
Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты
шығындар.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы
шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей
пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады.
Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса
қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және
тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар
мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.
Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді
өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді.
Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау
өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді.
Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді.
Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық
статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен
технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды
экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын
көрсетеді.
Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын
шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақы шығындары;
- еңбек ақыдан аударымдар;
- негізгі құралдырдың тозуы;
- басқа да шығындар;
Өнім өндірісіне кететін шығындарды осылайша ғылыми жіктеу өзіндік
құнды анықтауға тиімді есептеуге мүмкіндік береді. Сонымен қоса, өндірісті
ұйымдастыру және өндіріс шығындарының алғашқы және талдамалы есебін құрауда
осы жіктеудің маңызы зор. Өнімнін өзіндік құнын анықтауда шығындар өнімнің
өзіндік құнына кіретін үлесі есепті кезеңге сәйкес келетіндей боып
таратылады. Өнімнің қандай түрі болмасын оның негізін құрайтын, яғни оны
шығаруға кеткен шығындарды белгілі жіктелген, ғылыми негізделген шығын
баптары арқылы есептеудің оның өзіндік құнын дәл анықтауына мүмкіндік
береді. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік құнына кіретін шығындардың
дұрыс есептелуі әрбір өнімнің, өнім топтарынын нақты өндірістік өзіндік
құнын анықтайды.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.
2. Өндіріс шығындарының элементтері, шығындардың пайда болу орындары.
3. Өндіріс көлеміне қарай шығындар жіктемесі.
4. Өзіндік құнға қатысуына қарай шығындар жіктемесі.
3 тақырып: Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру.
Дәріс сұрақтары:
1.Шығындар есебін ұйымдастыру
2. Есеп және калькуляция объектілері бойынша жиынтық есеп
3.Шығындар есебінің жоспарлау мен талдаудағы орны
1.Өнімнің өндірісіне және өткізілуіне кеткен ақшалай түрдегі шығындар
өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өзіндік құнды құрайтын шығындарды жоспарлағанда, есептегенде, мынадай
шығын топтары пайдаланылады:
- шығындардың пайда болу орнына қарай;
- жұмыстар мен қызмет түрлеріне қарай;
- шығын түрлеріне қарай
Календарлық кезен бойынша өндіріс шығындары:
- тұрақты, (әрбір өндірістік циклда орны бар)
- бір уақытты шығындар (өндіріске қажеті бар рет болатын шығындар:
жылдық жөндеу, жаңа өндірісті игеру)
Сонымен қатар шығындар шартты – тұрақты, шартты – ауыспалы болып
бөлінеді.
Шартты – тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгергенде шамасы
өзгермейтін шығындар жатады. Бұлар өндірістік бөлмелерді жылыту,
жарықтандыру шығындары, өндірістік персоналдың енбек ақысы, негізгі
құралдар амортизацииясы және басқа.
Шартты - ауыспалы шығындарға өнім шығару көлеміне сәйкес азайып немесе
көбейіп отыратын шығындарды жатқызамыз. Оған шикізат пен негізгі
материалдардың шығыны, технологиялық мақсаттағы отын, энергия, енбек ақы
шығындары жатады.
Өнімнің өзіндік құнын анықтағанда шығындар шығырылған өнімге сәйкес
түрде үлеспен таратылады.
Өндіріс процесіне қатысуына қарай шығындар өндірістік және өндірістен
тыс болып бөлінеді.
Шығындар сонымен қоса негізгі (кез-келген өндірісте міндетті түрде
болатын) және үстеме (өндірісті ұйымдастыру шығындары) болып бөлінеді.
Өзіндік құнға қосылу тәсіліне қарай тура (есеп объектісіне тікелей
қосылатын) және жанама (есеп объектісіне жанама түрде таратылытын) болып
бөлінеді.
Өнімді шығару жалпы және товарлық өнім көлемімен анықталады. Жалпы өнім
– есептік кезеңде шығарылған барлық дайын өнім құнынан өз өндірісінін
жартылай фабрикаттар құнын алып тастағандағы өнімдер құны. Оған басқа
жақтарда және өзінің әлеуметтік сферасында көрсеткен қызметтерінің құны да
қосылады. Товарлы өнім – есептік кезенде шығарылған, өз өндірісінің және
тапсырысшының материалдарынан жасалған, техникалық бақылаудан өтіп, қоймаға
тапсырылған өнімдер құны. Дайын өнім - өндірістің барлық стадияларынан
өткен, техникалық талаптар мен стандарттарға сай келетін, пайдалануға дайын
қоймаға өткізілген немесе сатуға арналған өнімдер. Жартылай фабрикаттар -
өндеудің алғашқы этаптарынан ғана өткен, әлі де өндеуді қажет ететін
бұйымдар. Дайын өнімді баланста іс жүзіндегі өзіндік құнымен бейнелейді.
Кәсіпорынның қызметі өндірістің шығындарын өнімді өткізуден түскен
табыспен жауып, пайда табуға бағытталған. Бұл кәсіпорын жұмысшыларынан
технологияны жақсартуды өнім сапасын арттыруды, бәсекелестікті нығайтуды
талап етеді.
Өндірістік есептің негізгі мақсаттары: ассортименті және сапасы бойынша
өнім шығаруды есептеу, өзіндік құнды төмендетуге шаралар өткізу, өнімнің
өзіндік құнын дұрыс калькуляциялау, өндірістің пайдаланылмаған резервтерін
айқындау.
2. Есеп және калькуляция объектілері бойынша жиынтық есеп. Өндіріс
шығындарының аналитикалық есебі. Бұл есеп өнімснің бір өлшемінің іс
жүзіндегі өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір
калькуляциялық (есептік) объектке ашылған карточкалар немесе арналған
ведомосы арқылы жүзеге асады. Осы ведомостарда (карточкаларда) шығындардың
баптары, ал баяндауыш ведомостарда — айдың басы мен соңындағы цехтар
бойынша аяқталмаған өндіріс калдықтары, ай ішіндегі шығындар, дайын өнімді,
түпкілікті ақауды, аяқталмаған өндіріс жетіспеушіліктерін, кайтымды
қалдыктарды есептен шығару жөне басқа да есептен шығарулар көрсетіледі.
Ведомостарға (карточкаларға) тиісті мәліметтерді жазу үшін кажетті кұжаттар
мен талдамалык кестелер негіз болады. Тізімдемелер (карточкалар) бойынша
жиынтық әр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс калдықтарынын
сомасы — Бас кітапта керсетілген 8110-шот бойынша қалдықтарға тең болуға
тиіс. Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының
(карточкаларынын) деректері бойынша шығарылған өнімнің накты өзіндік құны
айқындалады. Соңғысын өнімге қоса тіркелген қағаз (накладная) арқылы
коймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің кұнына 1320 -"Дайын өнім" шоты
дебеттеледі жөне 8110-шот кредиттеледі.
Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі
ведомосында жүргізіледі. Біртектес бұйымдардың жекелеген түрлері немесе
тобы калькуляциялау объектілері болатындықтан, біртектес өнімнің бірін
немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үшін ведомоста
осыған ұқсас шоттар ашылады. және түрлі жағдайлардағы өнімнің өзіндік кұн
бойынша бар нұсқауларға талдау жасап, кәсіпорынды басқару органдарына
өзіндік кұн туралы деректер береді, бұл деректер осы органдар үшін ағымдық
және болашақ операцияларды бақылауды жүзеге асыру құралы болып табылады.
3. Нарықтық экономика жағдайындағы бухгалтерлік есеп есеп жүргізушілік
пен статистикалық қызметінен гөрі, шаруашылық субъектінің қызметі туралы
ақпараттарды беру, өңдеу, жинаудың, сондай-ақ, мүдделі жақтардың өздерінде
бар ақша қаражаттарын қалай ұтымды инвестициялау керектігі жөніндегі
талабына жауап беретін, және олардың қабылдаған шешімдерінің негізділігіне
көздерін жеткізетін құралына айналды.
Әкімшіліктің жаңа мүддесін қанағаттандыру мүмкіндігіне тек қана бухгалтер-
талдаушы ғана ие, себебі ол шаруашылық субъектінің экономикасын үғынуға
қабілетті, қаржылы-есептік мәліметтер негізінде, оның олқы жерлерін анықтай
алады, және де ол салықтық жоспарлауды жасайды.
Бүтіндей сірә, ұйымның қаржылық сәттілігі, ұйымдастыру деңгейіндегі
басқарушы есептің жүйесіне тура пропорционалды болып келеді.
Еске сала кетейік, дұрыс шешім қабылдамас бұрын, әрбір әрекеттің
варианттары бойынша басымдылығын бағалай отырып, шешімді қабылдаушыларға
мақсаты мен негізгі бағыты туралы анықгауға барынша мүмкіндік беру керек.
Осыдан, шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі — мақсаттарды анықтау
және мәселелерді ұйымдастырудан тұрады. Компанияның мақсаттары мен
мәселелері неден туындайды және соның ішіңде максималды табысқа қол жеткізу
мақсатын негіздеуде әр түрлі аргументтердің ұсынылуы жөнінде қызу пікір
таластың болғаны жөн.
Мақсаттарды анықтағаннан кейін бухгалтер-талдаушы іс-әрекеттің
(немесе стратегияның) баламалы варианттарын іздестіреді, сондықтан ШС
басшысына төмендегі іс-әрекеттің варианттарының біреуіне немесе бірнешесіне
сүйену ұсынылады:
• қолданыста жүрген нарық жағдайына бейімделген өнімнің жаңа түрлерін
сатуға дайындау;
• өнімді сату үшін тыңнан жаңа нарығын іздестіру, яғни ол үшін жаңа өнім
түрлерін дайындау;
• өндірілген өнім түрлері бойынша, өздігінше жаңа нарыкты жасау, (игеру)
Баламалы варианттарды іздестіруде бухгалтер барлық мүмкін болатын
баламаны анықтауы керек. Мысалы, басқарушы офиске қызмет көрсетуде өзінің
мәселелерін шешу үшін мынадай шығындарды қысқарту баламаларын анықтайды:
• запастар, материалдар мен құрал-жабдықтарды сатып алуды жақсарту;
• нысандарды және басқа да баспа материалдарын стандарттау;
• көрсетілген мерзімінен тыс жұмыстарды қысқарту;
• қызметкерлердің еңбегін тиімді пайдалану;
• контор (кеңсе) жұмыстарын автоматтандыруды дамыту;
• материалдарды ысырап қылу мен ұрлықты болдырмау үшін бақылауды
жақсарту.
Әр түрлі іске кірерде олардың кұндылығын ескеретін, творчестволық ойлай
білетін басшы, осы кезенде белсенді түрде идеяларды немесе ойларды іздейді
және өз қарамағындағыларға өзінің нұсқауларын береді. Ол айқындалған
(табылған) балама саны көбейген сайын, мәселелерді табысты шешу үшін
мүмкіндіктердің көбейгенін білдіреді.
Баламаларды салыстыра отырып, басқарушы бірінші кезекте: ақша мен
адамдарға деген қажеттілігін, инвестицияның қайтарымын, талап етілетін
уақытын, басқа бөлімшелердің мұқтаждары, еңбек қатынастарына әсер етуін,
қолда бар артықшылықтарын пайдалануын және басқа да осы сияқты іске қатысы
бар факторларды қарастыру керек. Тандап алынған баламаларды іске асыруда,
олардың іске асатындығын қайта тексеру керек, яғни реализм тағы да
жоспардың шешілетін мәселелерге сәйкестігін бағалаудың шешуші кілті
екендігіне көзін жеткізу керек. Осы мәселелерді және жоспарды ұсынып
отырған басқарушы да, оның басшысы да оларды қарауға және бекітуге
міндетті. Олар бұл жоспарларды жақтау кезінде, оны тағы да зерттеуі керек,
ол үшін оның мына ретте сәйкестігін қараған жөн:
1. Қалыптастырылған жоспардың күтілуі қаншалықты негізделген, яғни қойылған
мәселелерді шешуге мүмкіндігі бар ма? Егер олай болмаса, онда жоспарлар мен
мәселелер бұл сұраққа жауаптың жағымды болатындай етіп қайта қаралуы тиіс.
2. Тәжірибеде бар барлық баламалар анық анықталды ма және бағаланды ма?
3. Барлық негізгі кезеңдердің орындалуының нақты уақытша графигі ұсынылды
ма?
4. Ұсынылған графикке сәйкес жоспарды іске асыру барысында, оны сандық
өлшеуге мүмкіндік бар ма?
5. Жоспардың іске асырылуына қатысы барлар үшін түсінікті ме?
6. Активтерді пайдаланылудан түсетін қайтарымдарды оңтайлатуға мүмкіндік
бар ма?
Таңдап алынған іс-әрекеттердің баламалы бағыттары бюджетті жасаудың жол
сілтейтін нүктесі болып табылады. Смета -бұл әкімшіліктің қабылдаған әр
түрлі шешімдерін жүзеге асырудың қаржылық жоспары. Смета түсімдері және
қолма-қол ақшалардың кері ағылуы, сатудан түскен табыстар мен шығындар
ескеріледі. Сметаларда болашақ нәтижелер мен ұйымның ниеті шоғырланған
нысанда, біртұтас құжатқа жинақталып көрсетіледі. Бұл кұжат қорытынды
қаржылық смета деп аталады және табыстар (кірістер) мен шығыстардың
сметалық шоттарынан, қолма-қол ақша қозғалысының есеп айырысуы мен
баланстан тұрады. Сметаны жасау барысында ұйымның әрбір бөлімшесі,
әкімшіліктің жормалданған шешімдерін жүзеге асыру туралы өздерінің ролің
білгені жөн.
Қызметтің нәтижесін бақылау (мониторинг) үшін бухгалтер сметаның
орыңдалуы жөнінде есеп беруді дайындайды және белгілі бір шешімдерді
орындауға жауапты менеджерлерге ұсынады. Сметаны жасау кезінде бухгалтер-
талдаушы қысқа мерзімді жоспарларды дайындауға баса көңіл аударады және
өткен кезең нәтижелері туралы мәліметтердің қалыптастыруына да жауапты,
себебі олар болжау көрсеткіштерін жасауға қажет болады. Одан баска, ол
жұмыс графигі мен сметаларды жасау процедурасын белгілейді, ұйымның барлық
бөлімшелерінің қысқа мерзімді жоспарларды дайындауын үйлестіреді және осы
жоспарлардың тығыз өзара үйлесімділігін қадағалап отырады. Сосын ол бұл
жоспарларды жоғарыдағы басшының бекітуі үшін, барлық ШС бойынша жалпы
жинақгалған қаржылық сметаларын жасайды.
Сөйтіп бухгалтер-талдаушының көз қарасы тұрғысынан сметалар өздерінің
қарапайым нысанында, бірлесіп қарастырылған барлық басқарушылардың
жоспарлары мен мәселелерінің, жоспарлы (мақсатты) кезеңде бүтіңдей ұйымның
табыстары мен шығыңдарына әсер ететіңдей, ақшалай көрсетілген бірліктің
сандық көрінісі болып табылады.
Ерекше атап өтетін жайт, бұл табысты ұйымның, сметаны жоспарлауда қажетті
шараларды таңдау, яғни барлық басқарушылық команданың бірлескен
жұмыстарының нәтижесі ретінде, міндеттемелерді жасау үшін пайдалы екеніне
көздері жету керек. Бизнес қадамы осы процестің жалпы тізбегінде деп айтуға
мұқтаждық жоқ, бірақта ол барлық қажетті қадамдарды (шараларды) өзіне
кіргізуі керек.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Өндірістік шығындар есебін ұйымдастырудағы талаптар
2.Шығындар деректері негізінде талдау жұмыстарын жүргізу
3.Шығын сметаларын анықтап, есепті ұйымдастыру
4 тақырып: Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері. Үрдіспе – үрдіс калькуляциясы
Дәріс сұрақтары:
1. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялаудың мақсаты және
әдістері.
2. Калькуляциялау түрлері.
3. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялаудың үрдіспе –
үрдіс әдісі
1. Калькуляция дегеніміз-өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік кұны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнін өзіндік кұнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік кұнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
кұнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болыл екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық
және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция - өнімге (жұмысқа, кызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістін технологаясы,
сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция - бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі,
ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калъкуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып
табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және
кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын колданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік
есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькулация жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығыңдармен сипатталады, ал ол жоспардан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағанын өзгеруі, амортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция-нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік кұнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардын өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцяның объектісі болып өнім түрлері,
жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында
есеп объектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай
болып табылса, ал калькуляциялау объектісі болыған, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып табылады, ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті, төлі, жиі жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін
белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым) түрінің
техникалық жағдайына немесе қабьлданған стандартгық өлшем бірлігіне және
өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (және м2), онда
калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
- натуралды бірліктері - дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі-тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқ киімі және т.б.;
- өнімнің өзіндік құның калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы затгың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт-100%, күйдіргіш содасы — 92% натрий);
-құндық бірлігі;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);
- аралас (қиыстыру) әдісі. Бүл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі
және ілеспе өнімдерді ендірген кезде пайдаланылады. Бұл әдісте шегеріп
тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады.
Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған
белігі негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша
таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердін
арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей
өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері
аныкталынады. Мысалы, ақ титан кұмдарын өңдеген кезде одан ілеспе өнімдерін
шығарып тастайды (ставролит, кесек кұмдарын және т.б.), ал шығыстың қалған
бөлігін ак металлдар, рутолдык және ильмениттік қоспалардың
(концентратгарының) арасына белгіленген коэффициентгер бойынша және негізгі
металлдың қоспасын ескере отырып таратады.
2. Өндірістің технологиялык және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің
бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және
өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын
бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік кұнын есептеу және өндіріс шығындары
туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын
атайды.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтылығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құньш калькуляциялаудың
әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль
атқарады. Әдетте, өнімдер жай жөне күрделі болып бөлінеді. Жай өнім — бұл
жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім болып:
көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді
пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі
калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан
тұратын өнімдерді айтады.
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б.
Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның
бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары
калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат кұраса
(көмір, кара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше
күнге созылуы мүмкін
3.Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік кұнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін көсіпорындар)
пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар
болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикатгарды өзі өндіреді.
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті
қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге
кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей
есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне
немесе шартты — натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір
салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс
бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға)
шығару. сорттау, өңдеу. вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды
есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан
шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне,
ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда — шығарылған өнімге жатқызады, ал
біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша
өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген
кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын
және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің
қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға
жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің
бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің
санына бөлумен айкындалады. Бұл өндірістерде (су электр станциялары, кұм,
сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар және өнімнің
кұрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар колданады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік кұнын
калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады.
Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып,
бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар
тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ
өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы
скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының кайтарымдылығын жақсартуға,
мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар
тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасылмалдау жөніндегі
шығындар — газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді
бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған)
үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ
шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар
пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын
өнеркәсіп қолданады.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Калькуляция дегеніміз не?
2. Алдын ала жасалатын калькуляция ерекшелігі неде?
3 Үрдіспе – үрдіс әдісінің ерекшелігі
5 тақырып: Тапсырыстық калькуляция
Дәріс сұрақтары:
1.Тапсырыстық әдістің қолдану өрісі
2.Тапсырыс бойынша шығындардың есебі
1. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда,
жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей
шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура
баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік
бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан сон ол орындаушы - цехқа
және бухгалтерияға түседі. әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда
жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы,
өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады.
Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан
тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
— барлық шығарылған шығындар туралы мәліметгерді шоғырландырып және
оларды жеке жұмыс тұрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
— уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
— тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде
барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған өндіріс" шотында
көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың
жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды еңгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (кұю, ұсталык-пресс және т.б.) шалафабрикатты әдіс
пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады.
Әдетте, шалафабрикаттық, әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехқа
өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс
таппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде,
калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі
материаддар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар — белгіленген
топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай
сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік кұнына
жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.
2. Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы
тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның
бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң
тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы
өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай-ак, кез келген тапсырыстың өзіндік кұны бұрмаланбауы үшін
(әсіресе, бітпеген тапсырыстарға катысты) артық немесе пайдаланбаған
материалдық кұндылықтар коймаға тапсырылады, ол кезде 20 -"Материалдар"
бөлімшесінің шоттары дебетгеліп, 900 немесе 920 шотгары кредиттеледі.
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс
аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған
өндіріс ретінде қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада:
күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу
кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын,
нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала
бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзак
циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда)
олардың торабына (агрегаттарына, кострукциялык элементтеріне) жекелеген
тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып
саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып
жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше
бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен
детальдар (белшектер) есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен детальдардын, (бөлшектердін) бірінші түрі бойынша олардың
тәртіпте дайындалатын бұйымдар — екінші, яғни нормативтік әдіспен
ұйымцастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген
тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы
немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың
(бөлшектердін) жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан қүрылады.
Кәсіпорынның экономикалық кьізметінің қызметкерлері жекелеген және кіші
сериялык өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың
нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынысы
тиіс.Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінін
карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың
негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын жасайды.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Тапсырыстық калькуляцияняң негізгі ерекшелігі
2.Тапсырыстар бойынша өзіндік құнды анықтау
6 тақырып: Функционалды калькуляция
Дәріс сұрақтары:
1.Функционалдық калькуляция негізі
2. Функционалдық калькуляцияда шығындарды анықтау
3. Функционалдық калькуляция әдістері
1.Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда
бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өңдеуден
өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында:
металлургиялық, химиялык, мұнай өңдеу және басқа да салаларда колданылады.
Мысалы, мата тоқу кәсіпорындарында үш қайта жасау — иіру, тоқу және әрлеу
саласы; қара металлургияда — домен пеші, болат балқыту, прокат; былғары
өндірісінде - күлді, тері илеу және әрлеу саласы бар.
Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық
процесті функционалдық әдіс деп атайды. Сатылық әдісте өндіріске кеткен
шығындар олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша
есептелінеді. Әрбір бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптеп
келгенде — дайын өнім алынады. Бөлініс тізбесі пайдаланылатын жабдықтар,
өндіріс процесстерінің арасындағы үзіліс-іркілістер; шығарылатын
шалафабрикаттарды, өнімснің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары
ескеріле отырып, технологиялық процесстер туралы деректердің негізінде
белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке
алуды, аяқталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі
өндірген шалафабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау
мүмкіндігі ескеріледі.
2. Тікелей шығыстар (шикізат, негізгі материалдар, шалафабрикатгар,
өндіріс жұмысшыларының жалақысы т.б.) әдегге, бөлістер бойынша, ал әрбір
бөлістердің ішінде — әзірленген өнім түрлері бойьшша есепке алынады
(шалафабрикат немесе дайьн бұйым).
Үстеме шығыстар бөлістердін арасына таратылады, ал олар әрбір
белістердің ішінде — шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға
қабылданған коэффициентгердің базасында жасалуы мүмкін.
Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементгері
— накгы шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ
нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қоддану керек.
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел
(оперативтік) есеп беруінде энергетикалық, материаддық және басқа да
шығыңдардың нақты шығынын ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс
тапсырмаларына немесе нормасына негізделген шығындар да көрініс табуы
керек. Белгілеген технологаялық процестің әдіс негізінен бөлістік әдістің
жеңілдетілген бір түрі ретінде қарастырылады. Кейде "функционалдық
калькуляциялау" терминің бөлістік әдістің синонимі ретінде қолданады.
Шыныңда, олардың арасында - айтарлықтай шектеулер жоқ десек те
болады.Процесстің ауытқуынан, жұмсалған материалдык шығыстардың кұрамының
өзгеруінен, шығарылған өнімнің ассортиментінен, олардың сорттылығынынан
болған қосымша шығындар немесе үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс.
3.Өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және
шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды
және оған үстеме шығысын қоса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші
қайта жасауға жұмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі
кайта жасаулардан туындаған өндеу шығындарын косып, содан сон өнімнін
өзіндік кұны анықталады.
Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс
есебінің карточкаларында немесе әрбір қайта жасауға ашылатын ведомостарында
жүргізіледі.
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе
маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін
түзету коэффициентін пайдаланады. Мысалы, ағаш кесу кезінде алғашқы бір
шикізаттан кесілген тақтайлар да, кесілмеген тақтайлар да, жаңқалар және
отындық кесінді шеттақтайлар да алынады. Мұндай жағдайларда белгілі бір
атаудың бірінші сорты өлшем бірлігі (единица) ретінде қабылданады, ал
қалған сорттарын коэффициенттердің көмегімен анықтайды.
Мұнай өңдеуші өнеркәсібінде, өнім шығымын техникалық тұрғыдан
сипаттайтын бір өнім (шикізат) бірлігінен алынған коэффициенттер жүйесі
пайдаланылады. Егер де бір шикізаттан әртүрлі мұнай өнімдері алынатын
болса, онда олардың арасында тарату коэффициентінің көмегімен өнімнің
өзіндік құнын белгілейді, ал өндеу шығындары әрбір өнім түрінің арасына
үлес салмағы бойынша таратылады.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1. Функционалдық калькуляцияның ерекшелігі
2. Функционалдық калькуляция әдістері қандай?
7 тақырып: Нормативтік калькуляция
Дәріс сұрақтары:
1. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік
әдісінің мақсаты.
2.Нормалар, нормалардың өзгеруінің есебі.
3. Нормалардың ауытқуларын тарату әдістері.
1.Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және
жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке
алу өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша
жұмыстардың технологиялык және нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол
карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға кзжетгі
басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардың негізінде өнім
бірлігінің нормативтік өзіндік кұны керсетілген нормативтік калькуляциялары
бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қодданыста жүрген өндірістік
технологияны, жалақы женіндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен
сатып алынған шалафабрикаттардын жұмсалу нормаларын негізге ала отырып,
бастапқы массасы, таза массасы, калдыктары, материалдар мен сатып алынған
шалафабрикаттарға қодцанылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске
қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындарды бекітілген тоқсандык
сметасы ескеріледі.
Нормалардын және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-
ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялык процесстерін
және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін реттеу
арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау-
өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалдарды сақтау және өндіріске
босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері
бойынша (егер энергая және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге
жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдын, электр энергиясының
тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғьшарды орнатудың
маңыздылығы зор.
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы
шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру
мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз
пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.
Нақты шығындарды норма мен салыстырғаңда ресурстардьң үнемделуі немесе
артық жұмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезегіңде кәсіпорынның
ұйымдық-техникалық жұмыстарыңда біршама кемшіліктердің бар екенін
баяндайды.
Нормадан ауытқуларға кұжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған
дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары,
косымша төлемцер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар
(түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған
есептеулер және т.б.)
2.Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен оның кұжатталған
бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады. Әдетте, олар кұжатталған
ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін шығарғаннан,
нарядтарды артык жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың жоғалтулары мен
бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағаламауынан шығады.
Егер де өндірісте құжатгалмаған ауытқулар бар болса, онда ол нормативтік
есептің дұрыс ұйымдастырылмағанын куәландырады.
Ауытқу теріс те (артық жұмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы
мүмкін.
Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялык
процестерде қарастырылмаған, қосымша жұмыска жасалған төленген және т.б.)
өндіріс процесінің дұрыс үйымдаспағандығынан туындайды.
Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды
(материалдардың тиімді пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз
пайдалану, өнімнің сапсын арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және т.б
үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәніндегі қаражаттын
үнемделгенін керсете бермейді, ол тек норманың шын арттырылған денгейін
пайдаланғандығын көрсетеді.
Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер шегінде беріледі.
Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында цехтарда жұмсалған
материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың шығынын қолданыста
жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде жүзеге асырады.
Материалдардың жоспардан тыс босатылуына кұжаттар жасау, материалдарға
жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға алып келген
себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.
Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпқа келтіру үшін қажетті
материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның,
бөлшектің коды, өнімнің ақауға шығарылған тапсырыс нөмірі көрсетіледі.
Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау бөлімінде, ал
құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі.
Нормалардан ауыткуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың
жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты
ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды
пайдалану және т.б. осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны
бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды құжаттау,
түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.
Кұжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды,
сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жұмсалғанын анықтау үшін
пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ материалдардың
ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы (дабылдық) құжаттармен
рәсімдейді.
Әрбір келіп тускен материалдың партиясын салыстырып көру әдісі өндіріске
босатылған, қымбат тұратын (тері, тоқыма жөне т.б.) материалдардын әрбір
партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау үшін колданылады.
Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған
өнімнің нақты шығысымен салыстыру арқылы анықтайды. Егер де бұл аталған
әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті
қолданады.
Инвентарлық әдісте материалдардың, нақты шығысын белгіленген норма
шығысымен салыстыру арқылы айлық , он күндік, бес күндік, бір ауысымдық
(сменалық) ауытқуларын анықтайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын
анықтау үшін: ауысымнын, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың
бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация)
жүргізеді. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау-
диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда
материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың
(бөлшектердің) саны қөрсетелеуді. Бұйымдардың (белшектердің) саны
жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде аныкталады.
Есеп деректері (маліметтері) бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген
нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.
Жалақыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша
ескереді. Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған
өнім саны мен сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың қалыпты
жағдайларынан ауытқығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар
және жалақы қорын артык жүмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады.
Жалақы бойынша нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін
номенклатуралык себептерін және жалақы бойынша нормадан ауытқуды,
кінәлілерді табу керек. Сондықтан бухгалтерия октын-оқтын ауытқулар туралы,
олардың себептері мен кінәлі түлғалары керсетілген рапорт жасап отыруы
керек.
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын анықтауды,
әрбір баптар бойынша бекітілген сметадан ауытқуын табуды, демек, ондағы
артық жүмсалатын шығындардың алдын алатын кажетті шараларды дер кезінде
кабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл үшін материалдар шығысына, штаттық кестеге
және лауазымды қызметкерлердің окладына жасалған лимиттік картанын,
материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нормасының негізінде
ағымдағы жедел (оперативтік) бақылауын ұйымдастырады.
Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында
болған кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар
толығымен ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді
шығарумен байланысты болса, онда олар оның өзіндік құнына қосылады, ал егер
де олар өнімді шығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің
арасына таратып, үстеме шығыстардың қүрамында өнімнің өзіндік құнына
қосылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау материалдарды,
энергияны, аспаптар мен керек-жарақтарды тұтынудың бекітілген нормалары мен
лимитгерін; түрлі жұмыстар мен кызметтерді тұтыну мен олардың құнының
белгіленген лимиттерін; басқарудың белгіленген ұйымдык құрылымын, сондай-ақ
қызметтердің жөне қызмет көрсетуші адамдар жалақысының окладтарын
(ставкаларын) катаң сақтауды қамтамасыз етуге тиіс.
Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды
(егер үстеме шығындардың бұл тобы есепте бөліп көрсетілетін болса) өнім
түрлері бойынша таратады, бірақ, ол ксздс өнімді әзірлеу кезінде қолданған
кұрал-жабдықтың жұмыс істеген сағатының деңгейі, яғни өндіріске қажет
болған машина/сағатының саны ескеріледі. Машиналар мен жабдыктарды
пайдалану мен күтіп үстауға кеткен шығындарды тарату кезінде сметалық
(нормативтік) ставкасын пайдалану керек, ал олар, әдетте. бұйымды әзірлеу
үшін қажет технология бойынша құрал-жабдықтың жұмыс істеген
машина/сағатының саны бойынша, құрал жабдықтың әрбір топтары бойынша
белгіленген, шығын коэффициенті бойынша, құрал жабдықтардың
машина/сағатының жоспарлы өзіндік құны бойынша есептелінеді. Бұйымдарға
(бөлшектер комплексіне) сметалық ставкаларды есептеп шығару неғұрлым оңай:
жабдықтардың жұмысымен байланысты шығындар мен механикаландырылған
(станоктық) және механикаландырылмаған (қолмен атқарылатын) жұмыстар
бойынша бөлек-бөлек алғанда, өндірістік жұмысшьшарының негізгі жалақысының
арақатынастарының негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтарды күтіп-
ұстау мен пайдалану жөніндегі нақты шығындар сметалық ставкалар бойынша
белгіленген шығындарға тепе-тең дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасына
бөлінеді.
Үстеме шығыстарды (егер олар жеке топқа белініп алынбаған болса,
машиналар мен жабдықтарды күтіп-ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды
қоса алғанда) бұйымдардың арасына тарату өндіріс жұмысшыларының негізгі
жалақысының сомасына тепе-тең етіп бөледі.
Ірі сериялық және жаппай өндіріс жағдайында шығындардың жиынтық есебі
шығындардың калькуляциялық баптары бойынша машиналардың типтері немесе
бұйымдардың біртекті топтары бойынша жұргізіледі. Басқарудың цехсыз
кұрылымы кезінде жиынтық есеп тұтастай кәсіпорын бойынша, ал цехтық
құрылымы бар болса, онда цехтар бойынша жүзеге асырылады.
Шығындардың есебін алу айдың басындағы қолданылып жүрген нормалар және
сол нормалардан ауытқыған сома бойынша жеке-дара жүргізіледі. Мұның өзі
ауытқудың пайда болу себептерін және оған кінәлі тұлғаларды ашуға мүмкіндік
береді. Нормадан тыс ауытқулардың себептері және кінәлі тұлғалар арнайы
кодтар бойынша есепке алынады. Олар өнім түрлері мен шығын баптары бойынша
есепке алынады, ал олардың иесізденген жағдайында ауыткудың сомасы
жекелеген өнім түрлерінін өзіндік кұнына пропорционалды жолмен нормативтік
шығыңдар бойынша таратылады.
3.Нормадан ауытқу әртүрлі себептердің салдарынан болса, онда олардың
кінәлі тұлғалары мен себептері көрсетілген дабыл қағатын кұжаттармен
рәсімделеді.
Сонымен қоса, ауыткулар әртүрлі өзгерістермен байланысты болады, атап
айтқанда, материалдық, еңбек, энергетикалық шығыстарының көтерілуінің
немесе темендеуінің, ауыстырылуының саддарынан орын алуы мүмкін. Әдетте
нормадан болатын барлық өзгерістер есеп беретін айдың бірінші күніне
туралап (ұштастырылып) жасалады, сондықтан олар әрекет етіп тұрған норманың
еңгізілген кезеңінен бастап нормативтік калькуляцияда көрініс табуы керек.
Ай басына қалған аяқталмаған өндірісі ай барысындағы шығындары және
шығарылған өнімге есептен шығатын шығыстары есептік айдағы әрекет етіп
тұрган бірыңғай нормасы бойынша жасалатындыктан, ағымдағы норманың
өзгеруіне байланысты есептік айдың басына аяқталмаған өндірістің өзіндік
кұнын қайта есептеу қажеттілігі туындайды. Қайта есептеудің нәтижесі
норманың өзгеруімен байланысты ауытқудың сомасын құрайды. Аяқталмаған
өндірісті қайта есептеу түгелдеу кезінде тікелей шоттардың мөліметтері
бойынша, ал егер де түгелдеуді жүргізу мүмкін болмағап жагдайда индекстің
(коэффициенттің) көмегімен жасалады. Нормалардың өзгеру осы бап бойынша
аяқталмаған өндірістің қалдық сомасына нормативтік калькуляцияның жекелеген
баптары бойынша есептелінеді.
Мысалы. қолданылып жүрген нормалар бойынша өнімнің бір өлшем бірлігіне
шақкандағы материалдардың шығындары 12300 теңге сомада қарастырылған.
"Шикізат пен материалдар" бабы бойынша ай басында аяқталмаған өндіріс
қалдығы 328000 теңгені кұраған. Өнімнің өлшем бірлігіне жаңадан белгіленген
норматив 12160 теңге құраған. Осы баптар бойынша нормалардың өзгеру индексі
1,138% (12300-12160)^100 құраған, ал аяқталмаған өндірістің баға айырмасы
сомасы -(32800 *1,138 ) 3732 теңге болған
Жаңа нормаларды негізге алғанда аякталмаған өндіріс қалдығы 324267 теңге
(328000 - 3732) болған.
Жанама шығындардың баптарын тікелей шығындардың жаңа нормасына көбейтіп,
сосын оны 100 беліп жанама шығындардың баптары бойынша нормативін
есептейді.
Нормалар есептік айдың барысында өзгеруі мүмкін, сондықтан ол
нормативтік калькуляцияда керініс таппауы мүмкін. Бұл кезде нормалардың
өзгерген жағдайы хабарланып, сол өзгерістердің көшірмесімен рәсімделеді,
мысалға: өндірістік бөлімінде — материалдардың шығыс нормасының өзгерісі,
еңбек пен жалақы бөлімінде - жұмыстың (еңбектің) кесімді бағасының және
өнімділік нормасынын (мелшерінің) өзгерісі, жоспарлау бөлімінде — үстеме
шығыстарының баптарынын нормасының өзгерісі.
Нормалардың өзгеруі және шығыстардың жаңа нормативін белгілеу
аяқталмаған өндірістің қайта бағалануына әсер етеді. Нормадан ауытқуын
анықтау үшін өндіріске кеткен шығынның есеп нормасымен де, нақты жұмсалған
шығынымен де есептеп шығарады, яғни бөліп есептеу жолымен анықтайды.
Есептелген нормадан ауытқу және норманың өзгерістері өнімнің өзіндік кұнына
және аяқталмаған өндірістің қалдығына жатқызылады. Өнеркәсіптің жаппай
өндірістік сипаттағы және қысқа өндірістік циклдағы кейбір салаларында
нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасы тауарлы өнім
шығарылымының өзіндік құнына, ал аяқталмаған өндіріс нормативтік( өзіндік
құны бойынша толығымен жазылады. Нормалардың өзгерулері мен нормалардан
ауытқулар сомасы өндіріс есебі ведомостарында керсетілген индекстердің
көмегімен тауарлы өнімді шығару мен аяқталмаған өндіріс арасында белінеді.
Оларды нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасының
калькуляциядағы баптары бойынша бөліп алғандағы нормалар сомасына
проценттік қатынасымен анықтайды.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Шығын нормативтерін бекіту
2.Нормалардан шығындардың ауытқуларды анықтау
3.Ауытқу себептерін негіздеу
8 тақырып: Шығындар баптары бойынша ауытқу есебі және талдау
Дәріс сұрақтары:
1.Шығын баптарын анықтау
2.Шығындарды талдау
1.Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру 8110 "Негізгі
өндіріс" шоты бойынша өндірістің шығындар есебі темендегі номенклатура
баптары бойынша топтастырьшып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша
есепке алынады.
Материалдар. Шикізаттар мен материалдар- өнімді әзірлеу негізінде пайда
болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) кезінде қажетгі компоненттер болып
табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде
табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылык жүйесінен субъектінің жинайтын, су
үшін телемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға,
корғауға, оларды пайдалану мен жаңғыртуды ұйымдастыруға арналған
мамандандырылған ұйымдардың шығьшдарьш өтейтін баска да төлемдері), арнайы
мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттырудың шаралары
көрсетіледі.
Лимиттік-алу карталары және талап-накладнойы жұмсалған шикізат пен
негізгі материалдарды, сондай-ак сатып алынған материалдарды өндірісте
есептен шығару үшін негіз болып табылады. Осы күжатгардын деректері цехтар
(өңдірістер), калькуляция немесе есеп объектілері бойынша "Материалдардың
шығыстарын тарату" деп аталатын таддамалык кестеге топтастырылады және
"Цехтар бойынша шығындарының" ведомосы немесе осыған ұқсас есеп
регистрлерына (ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.
Көмекші материалдар — тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету
үшін негізгі материалдарды шығару кезінде пайдаланған көмекші
материаддардың шығыны (технологиялық мақсаттарға пайдаланған көмекші
материалдар). Бұндай көмекші материалдардың күны белгіленген шығыс нормасы
бойынша өнімнің өзіндік кұнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген
сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін
болса, аталған мөлшерлеме қайта каралуы мүмкін.
Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өнімнін. Өзіндік құнына,
тауарлы өнімге және аяқталмаған өндіріске сметалық мөлшерлеме бойынша
пропорциональды түрде таратылады.
Қайтарылган қалдықтар- бұл негізгі, көмекші және қосалқы өндірістердің
калдығы.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдык ресурстарының шығыстарына
кайтарылған өндіріс калдықтарының (отходтарының) құны қосылмайды.
Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шикізаттар, шалафабрикатгар,
жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық ресурстары-саналады, бірак
олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз
арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.
Белгіленген технологияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толық
қанды материал ретінде берілген материалдык ресурстар қалдыққа жатпайды.
Сондай-ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардың тізімі шығындарды
есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде
белгіленген.
Қайтарылған қалдықтар келесі тәртіпте бағаланады:
- егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім
азайтылып шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ
кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен
материалдардың бастапқы құнының төмендетілген бағасы бойынша;
- қалдықтар кайта өндеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардың жинау
мен өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген
бағасы бойынша;
- егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар
ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шикізаттар немесе материалдар бастапқы
толық бағасы бойынша бағаланады.
Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды
пайдалануды нормалау қажет, ал оларды кіріске алуға тиісінше бақылау
жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар
құжаттамалары (накладнойы) бойынша кіріске алады, олардын құнына "Шикізат
пен материалдар" бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын
азайтады. Қаддықтардың кіріске алынуын 1310 шоттың дебеті және 8110-шоттың
кредиті бойынша көрсетеді. 8110-шоттын кредитіндегі талдамалык есеп
регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады.
Сатып алынатын бұйымдар, шамфабрикаттар және тараптық кәсіпорындар мен
ұйымдардың өндірістік сипаттагы көрсетететін қызметтеріне жинақтауға
(комплектация жасауға) пайдаланатын шалафабрикаттар мен сатып алынған
бұйымдарға немесе дайын өнім алу үшін кәсіпорынның өзінде қосымша өндеуге
түсетіндерге кеткен шығындар; басқа жақтың кәсіпорындарының көрсеткен
өндірістік сипаттағы кызметтеріне акы төлеуге жүмсалатын шығындар сол
өнімнің жекелеген түрлерінін өзіндік кұнына тікелей жатқызылуы мүмкін,
сондай-ақ материалдар мен шикізатты өңдеуге, өнімді дайындау бойынша
жекелеген операцияларды орьшдауға және белгіленген технологиялық
процестерді сақтау үшін бақылау жасауға, орталык коймаға дейін запастарды
жеткізіп беру бойынша сырт жақтың транспортгык кызметіне жұмсалатын
шығындар жатады.
Дайындау-көліктік шығыстарына (ДКШ) шығынның келесі түрлері жатады:
жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері (наценкасы); жүкті тасығаны
үшін косымша кіре ақысы; субъектің қоймасына материалдарды жеткізіп беру
мен түсіру шығыстары; дайыңдау орындарында ұйымдастырылған агентгікті және
қоймаларды, кеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен
байланысты іс-сапар шығыстары т.б.
Технологиялық мақсатқа арналган энергия мен отындар. Өндіріс процесінде
тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары.
Олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардың шығысы сиякты көрініс
табады.
Технологиялык максатқа отын шығындарына кәсіпорынның өзі өндірген
отындардың кұны да жөне басқа жактан сатып алынған отындардың кұны да
енгізіледі: мартен, домен пештерінде агрегаттарды балқыту үшін, металл-
прокатгық, ұсталық-штампылау, престеу жөне басқа цехтарда қыздыру үшін,
бұйымдарға технологиялық процесспен белгіленген байқау (сынау) жұмыстарын
жүргізу үшін т.б.
Сондай-ақ кәсіпорынның технологиялық, двигательдік жөне басқа да
өндірістік жөне шаруашылық мұқтаждарына жұмсалатын сатып алынған энергиянын
барлык түрлері. Кәсіпорынның өзі шығарған энергияның электрлік және басқа
да түрлерін өндіруге, сондай-ақ сатып алынған энергияны оны тұтынатын жерге
дейін трансформациялау мен беруге жұмсалатын шығындар тиісті шығын
элементтеріне енгізіледі; табиғи кему нормалары шегінде материаддық
игіліктердің кем шығуы мен бүлінуінен болған шығындар. Кәсіпорын көлігімен
материаддық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығьшдар (тиеу-түсіру
жұмыстарын қоса алғанда) өндіріс шығындарының тиісті элементтеріне (еңбек
ақы төлеуге, негізгі қорлар амортизациясына жұмсалатын шығындар,
материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарыньщ құнына
жеткізіп берушіден (жабдыктаушылардан) материалдык ресурстармен бірге
алынған ыдыстың кұны оның бағасына енгізілген жағдайда жеткізіп
берушілерден алынған материалдық ресурстардың ыдыстары мен бумаларын сатып
алуға жұмсаған кәсіпорындардың шығындары да енгізіледі.
Өнімнің өзіндік кұнына енгізілген материалдык шығындардан кайтымды
каддыктардын кұны алынып тасталынады. Өндірістін кайтымды калдықтары деп
өнім өндіру процесінде пайда болған, бастапкы ресурстын тұтыну сапасын
(химиялык немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан және
оонын салларынан көтерінкі шығындармен (аз өнім шығара отырып)
пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар,
материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және баска да материалдық
ресурстар түрлерінің калдықтарын айтамыз. Өнімнің баскд түрлерін өндіру
үшін толыққанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес баска
цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар калдықтары
кайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де
қалдықтарғажатпайды, олардың тізбесі өнімнің өзіндік күнын жоспарлау,
есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалык әдістемелік
ұсыныстарында белгіленеді.
2.Еңбек ақы. "Еңбек акы" бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен
қызметшілердің сыйлыкдқыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік
қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және
өтемділік (компенсациялық) төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында
тұратын, негізгі қызметке жататын кызметкерлердің жалакысына жұмсалатын
шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:
- көсіпорында қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен,
сондай-ак жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлык ақысы және
тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы телеу бағасы (расценкасы) арқылы
нақты орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;
- ынталандыру сипатындағы телемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін
сыйлықақылар (заттай сыйлыкақылардың құнын коса алғанда), кәсіптік
шеберлігі, еңбектегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін
төленетін тарифтік ставкалары мен айлық акыларға қосылатын үстемақылары;
- жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік сипаттағы
төлемдер, оның ішінде: түнгі уакыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп
ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін,
мамандықты (кәсіпті) қосып аткарғаны, қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені
үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және т.б. жұмыстары
үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен
айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;
- қолданылып жүрген зандарға сәйкес жекелеген салалардағы
қызметкерлеріне тегін көрсетілетін коммуналдық қызметтердің, тамақтың, азық-
түліктің кұны, колданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметкерлерге берілетін
тегін тұрғын үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (тұрғын үй, коммуналдық
кызметтер және т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай етемнің
сомалары);
- қолданылып жүрген заңдарға сөйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке
пайдалануында қалатын затгардың (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны
немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы);
- қолданылып жүрген зандарға сәйкес кезекті және қосымша демалыстарға
акы төлеу (пайдаланылмаған демалыска өтем акы төлеу), сондай-ак
мемлекеттік міндеттерді орындаумен, медициналык тексерулерден өтумен
байланысты уақыттар;
- зандарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардың қайта
құрылуына, қызметкерлер мен штаттағылардың кысқаруына байланысты жұмыстан
босаған қызметкерлерге төлемдер телеу;
- қолданылып жүрген заңцарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін бір
мезгілдік сыйақылар (осы кәсіпорындағы мамандығы бойынша жұмыс стажы
бойынша үстемақылар) төлеу;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес аудандық, экологиялық
коэффициенттер бойынша шөлейтті, сусыз және биік таулы жерлердегі жұмысы
үшін белгіленген коэффициенттер бойынша төлем төлеу; экологиялық қолайсыз
жағдайлары бар аудандардағы үздіксіз жұмыс стажы үшін жалақыға зандарда
көзделген үстемақыларды төлеу;
- кәсіптік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе
арнаулы орта оқу орындарын бітіріп шықкдн жас мамандарға жұмыс басталар
алдында демалысқа ақы төлеу;
- кешкі жөне сырттай жоғары жөне арнаулы орта оқу орындарында, сырттай
аспирантура, кешкі (ауысымды) оку орындарында, кешкі (ауысымды) кәсіптік-
техникалық жөне сыртгай жалпы білім беретін мектептерде ойдағыдай
- білім алып жүрген, сондай-ақ аспирантураға түскен жұмысшылар мен
кызметшілерге берілетін оку демалыстарына қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
ақы телеу;
- зандарда көзделген жағдайларға сәйкес еңбек ақысы төмен жұмыстарды
атқарғаны үшін ақы төлеу; уақытша еңбек қабілетін жоғалтқан жағдайда іс
жүзіндегі жалақы мөлшеріне дейін зандарда белгіленген қосымша ақылар төлеу;
- бұрынғы жұмыс орнындағы кызметтік айлықакысының мөлшерін белгілі бір
мерзім ішінде сақтай отырып (заңдарға сәйкес) басқа кәсіпорындар мен
-ұйымдардан келіп жұмысқа орналасқан, сондай-ақ уақытша басқа жұмысын
атқарған қызметкерлерге төленетін айлық ақылардағы айырмашьшық;
- вахталық жұмыс кестесіне сөйкес көсіпорынның орналасқан жерінен
(жиналу пукнтінен) жұмыс орнына дейін және кері қарай жолда жүрген күндері
үшін, сондай-ақ ауа райының жағдайына қарай және көлік ұйымдарының
- кінәсінен жолда кідіріп қалған күндері үшін айлықақының тарифтік
ставка мөлшерінде төленетін сомасы (вахталық әдіспен жұмыс істеген кезде);
- жұмысшы-донорға тексеруден өткен, қан тапсырған және өрбір қан '
тапсырған күннен кейін демалыс алған күндері үшін акы телеу;
- егер аткарылған жұмыс ушін есеп айырысуды тікелей кәсіпорыннын езі
жүргізетін болса, кәсіпорыннын штатында тұрмайтын кызметкерлерге олардың
азаматтық-кұкыктык сипатта жасасқан шарттары бойынша атқарған жұмыстарына
ақы төлеу. Бұл орайда, мердігерлік шарт бойынша жұмыс атқарғаны үшін
кызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуге жұмсалатын каржының мөлшері осы
жұмыстардың (көрсетілген кызметтердін) және төлем кұжатгарының сметалары
негізге алына отырып белгіленеді.
Енбек акыдан аударылатын аударымдар. Қазақстан Республикасының әрекет
етіп тұрған занына сәйкес жалақыдан аударылатын аударым бабында есептелген
әлеуметтік салығы (21% мөлшерлемесі бойынша) көрініс табады. Әлеуметтік
салықтың салық салу объекті болып жұмыс берушілердің енбеккерлерге ақшалай
немесе заттай нысанында төлеген шығысы жатады, оған салық салуға жатпайтын
төлемдерден басқасы түгел кіреді.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Шығындардың қандай баптары бар?
2.Шығындарды талдау қалай жүргізіледі?
3.Ауытқуларды қалай анықтайды?
9 тақырып: Стандарттық калькуляция
Дәріс сұрақтары:
1.Стандарттық калькуляция мәні
2. Стандарттық шығындарды анықтау
3. Стандарттық шығындардан ауытқуларды анықтау
1.Бүгінгі күні «стандарттық шығындар» түсінігі әлемдегі, барлық
іскерлік салада, жалпы қабылданған түсінік болып саналады. Бірақ та, олар
бірінші рет өндіріс сферасында пайда болғанымен, бүгінде стандарттық
шығындар кәсіпкерліктің барлық аясына толығымен енді деуге болмайды.
Стандарттық шығындар деп қандай да бір қызметтің немесе өндірістің
барысында алдын ала белгіленіп немесе жоспарланып қойған шығындардың
деңгейін айтады.
Дәл осы бағыттар бойынша стандарттар – нормалары дайындалды, содан
соң жүйеленген есептеулер «стандарт - кост» жүйесі болып аталуына ие болды.
«Стандарт» - бұл бір өнім бірлігін өндіру үшін қажетті материалдық және
еңбек шығындарының саны немесе алдын ала есептелген өнім бірлігінің
өндірісіне қажет материалдық және еңбек шығындары; «кост» - бұл өнім
бірлігін дайындауға кеткен өндірістік шығындардың ақшалай көрінісі.
Батыстық экономикалық әдебиеттерде «стандарт - кост» жүйесіне әр түрлі
мағынадағы анықтамалар беріледі, сондықтан осы түсінікке әр түрлі мазмұндар
кіреді. Бірақ та, барлық жағдайларда бұл жүйе тікелей өндіріс шығындарын
реттеуге бағытталған бақылаудың құралы ретінде түсіндіріледі.
«Стандарт - кост» жүйесінің артықшылығына мыналарды жатқызады:
бұйымды сату және өндіруге жұмсалуы тиіс, яғни күтілетін шығындар жөніндегі
ақпараттармен қамтамасыз ету, алдын ала есептелетін өнім бірлігінің өзіндік
құны негізінде бағаларды белгілеу, нормативтерден ауытқуларды және олардың
пайда болу себептерін көрсете отырып табыстар мен шығыстар туралы есеп
берулерді жасау.
«Стандарт - кост» жүйесі, басқа да қолданылып жүрген шығындар
жүйесі сияқты, оның да артықшылықтары мен ерекшеліктері бар: біріншіден,
қаражаттарды жұмсау процесінде стандарттардан ауытқуларды анықтаудың негізі
болып оларды құжаттау емес, арнайы шоттардағы бухгалтерлік жазулардан
көруге болады; екіншіден, стандарттардан ауытқыған бөлігін көрсетумен
ерекшеленеді және осы ауытқуларды есептеу үшін арнайы бөлек синтетикалық
шоттарын ашады, сосын – калькуляциялау баптары бойынша олардың факторларын
жіктейді.
«Стандарт - кост» жүйесіндегі осы ерекшеліктері мынаны білдіреді:
шығындарды басқару мақсатында әрқашан оларды қарастырғанда осы ауытқулардың
қаншалықты ескеруге тұратындығы, қандай проблемаларды шешуде қолдануына
болатындығы және нені көрсететіндігі, өндіріс шығындарын талдауда
анықталған ауытқулардың маңыздылығы қарастырылады.
«Стандарт - кост» жүйесінің басқа да көрнекті жайын толығымен
тануға 1919 жылы АҚШ – да құрылған өндіріс - бухгалтерінің ұлттық
ассоцияциясы үлкен септігін тигізді. Бұл аталған ұйым бухгалтерлік
мамандарын дайындау мен қайта дайындауда үлкен үлес қосқан.
«Стандарт - кост» түсінігі, басқа көптеген түсініктер сияқты,
бастапқы уақытта әр түрлі атауларға ие болды. Әсіресе мынадай терминдерімен
тығыз байланысады, атап айтсақ: «нормативтік өзіндік құн», «сметалық
өзіндік құн», яғни алдын ала калькуляцияланған және т.б. түрінде
қолданылады.
Басқаша сөзбен айтқанда, тарихи «стандарт - кост» отандық нормативтік
есеп жүйесінің келешектегі көрінісі болып табылады.
1931 жылы басқарудың техникасы жөніндегі институты «стандарт -
кост» жүйесінің тәжірбиеде қолданылуы мен жүзеге асырылуының мүмкіндіктерін
зерттеді. Осы мәселені шешуге қомақты үлесті профессор Жебрак М. Х. жүйені
шығындар есебінің нормативтік әдісі ретінде ұсынды.
2. «Стандарт - кост» жүйесінің мәні мынада: есепте тек болғанды ғана
көрсету емес, сондай – ақ болатынды да, нағыз емес лайықты мәселелерін
ескереді және пайда болған немесе орын алған ауытқуларды көрсетуді
көздейді. Осы жүйенің алдына қойған негізгі міндеті – ұйымның
табыстарындағы ауытқулар мен шығындардың есебі. Оның негізінде қандайда бір
өнім немесе жартылай фабрикатты дайындаумен байланысты материаодар,
энергия, жұмыс уақыты, еңбек, жалақы және т.б. шығыстарының нормасын
анықтау мәселелері кіреді. Бұл белгіленген нормаларды асыра орындауға
міндеттеу емес. Олардың 80%-ке жуығы орындалса, онда ол стандарт – кості
жүйесінің мақсаты орындалған болып саналады.
Стандарттық жүйеде, өзіндікқұнды есептеудің алгоритмі бар. Мәселен,
бұйымды дайындаумен байланысты барлық опрациялар нөмерленеді. Осы өнімге
тиесілі кесімді және мерзімді жұмыстарының тізбесі анықталады. Мерзімді
төленетін жұмыстарға кететін шығыстар операцияны орындау үшін қажет болатын
стандарттық уақыты, стандартты сағатық мөлшерлемесіне көбейту арқылы
анықталады. Материалдардың стандарттық құны стандарттық бағаның стандарттық
шығысқа көбейтумен есептелінеді.
Стандарттық бағалар ретінде нарық жағдайында қалыптасқан бағалар
қолданады. Олар франко – станция белгілеген шартымен есептелінеді.
«Стандарт - кост» жүйесі жағдайында стандарттар тек өндірістік
өзіндік құн үшін ғанғ емес, сондай – ақ табыстылыққа әсер ететін басқа да
факторлар үшін есептелінеді. Мысалы, сату көлемі үшін, коммерциялық және
әкімшілік шығыстср үшін және т.б.
«Стандарт – кост» жүйксінің жалпы қағидаларын қарастыра келе
ауытқуларды талдау мен есептеу әдістемесін көрсететін шығынға келетін
болсақ, ол үшін ең алдымен материалдық шығындарына жасалатын стандартты
есептеулер болып табыады. Мұнда ең бастысы - материалдардың бағасын
анықтау қажет.
Енді нақты еңбек шығындарының стандарттықтан ауытқуларын анықтау мен
олардың пайда болу себептерін белгілекіміз керек. Сағат бойынша төленетін
еңбек ақының нысаны кезінде есептелген жалақыныңсомасы, жұмыстың нақты
атқарылған уақыттың санына және еңбек ақының мөлшерлемесіне тәуелді. Демек,
негізгі жұмысшылардың нақты есептелген еңбек ақысының ауытқу деңгейі оның
стандарттық деңгейімен, яғни екі фактордың көмегімен анықталады, еңбек
ақының мөлшерлемесі мен атқарылған сағаттардың саны бойынша ауытқулар, яғни
еңбек өнімділігі бойынша.
Еңбек ақының мөлшерлемесі бойынша ауытқуларды нақты және
стандартты еңбек ақысының мөлшерлемелерінің арасындағы айырмасына нақты
атқао\рылған сағастқа көбейтіп барып анықталады.
3.«Стандарт -кост» жүйесі бойынша ең соңында үстеме шығыстарының
нормадан ауытқуы есептеледі. Бұнда тұрақты және айнымалы шығындарға бөліп
қарастырады.
Тұрақты үстеме шығыстар бойынша ауытқулар – нақты үстеме
шығыстарымен, оның шығарылған өнім көлеміне түзетіліп жазылған сметалық
деңгейінің арасындағы айырмасы ретінде анықталады.
Ал, айнымалы үстеме шығыстары өндірістің негізгі жұмысшыларының
еңбек уақытына тәуелді болады. Айнымалы үстеме шығыстарын негізгі
өндірістің шығынына жатқызу нормативтік мөлшерлемесі мен норма – сағатқа
есептелген нақты шығарылған өнім көлемін ескере отырып жүзеге асырылады.
Алынған ақпараттарды бухгалтер-талдаушы басшыға жиынтық кесте түрінде
ұсынады. Ол кез келген менеджерге тусінікті және жеңіл оқылатын көрнекі
құралы болуы керек. Осы ақпарат күтілетін табысты нақты қол жеткізетін
табыспен үйлестіруге мүмкіндік береді. Ол үшін сметалық табысқа барлық
жағымды ауытқуларды қосады да, ал жағымсыздарды шегереді.
Демек, қарастырылып отырған өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен
шығындар есебінің жүйесі нақты мен сметалық шығындарының арасында пайда
болатын жағымды және жағымсыз ауытқулардың себептерін жоюға, яғни
шығындарды тиімді басқаруға мүмкіндік береді.
Өзіндік құнның есеп жүйесі мынадай үш бағыттарда ұйым табыстылығын
арттыруға әсер етеді:
1. ұйым табысын төмендететін жағымсыз ауытқуларды анықтайды;
2. өндірістің өзіндік құны туралы менеджерге нақты мәліметтер берілген
соң, осы берілгенмәліметтің негізінде, сату бөлімі, сатылатын өнімнің
көемін жоспарлауға және оптималды бағаларды белгілеуге мүмкіндік
алады;
3. калькуляциялаумен байланысты есептік жұмыстар ықшамдалады.
Осы үш мәселенің шешімімен «стандарт - кост» жүйесі өткен шығындардың
есеп жүйесіне қарағанда, келтірілген шараларды ойдағыдай атқарады.
Біз зерттеп отырған «стандарт - кост» жүйесі дәстүрлі отандық
нормативтік есеп әдісіне ұқсастығы туралы пікірлер аз айтылып жүрген жоқ,
дегенмен де олардың арасында мәнді айырмашылықтар да бар.
«Стандарт - кост» жағдайында ағымдағы есепте олардың нормалардан
ауытқуы топшаланбайды. Нормативтік әдіс кезінде бұндай топшалау қолдануы
мүмкін.
«Стандарт -косттан» дәстүрлі нормативтік есеп жүйесінің айырмашылығы
ол сату процесіне бағдарланбаған, сондықтан бағаларды негіздеуге мүмкіндік
бермейді.
Демек, «стандарт - кост» жүйесі бойынша калькуляциялау мен шығындар
есебінің мәні мынадай:
1. келіп түскен материалдарға стандарттық бағалардан ауытқуларын жазу;
2. ақаудың құнын анықтау;
3. үстеме шығыстардың шын мәніндегі деңгейін стандарттықпен салыстыру.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1. «Стандарт - кост» әдісінің мәні неде?
2.Стандарттық калькуляция қалай жасалады?
3.Стандарттардан ауытқуларды есептеу
10 тақырып: Өзіндік құнды шығындарды толық үлестіру бойынша (абзорпшен -
костинг) және айнымалы шығындар бойынша калькуляциялау
Дәріс сұрақтары:
1. Шығындардың толық таратылуы.
2. Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнның калькуляциясы.
3. Екі әдістің пайда мөлшеріне әсерінің салыстырмалы талдауы.
1. Кейбір елдерде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау кезінде көбінесе
батыс елдерінің өзінде екі бірдей әдісті қолданады: барлық жанама
шығындарды ендіру негізінде, яғни «абзорпшен - костинг» пен «директ -
костинг» жүйесін қолданады.
«Директ-костинг» жүйесін тәжірибеде қолданудың бірінші кезендерінде
өзіндік құнға тек тікелей шығындары енгізілді, ал қалған барлық жанама
шығыстар есеп беру кезеңіндегі қорытындысына, (яғни, қаржылық нәтижесіне)
жатқызылып, есептен шығарылады, яғни аталған шығын табыстан шегіріледі.
Осыдан «-Direct – Costing – System» (тікелей шығындардың есеп жүйесі)
жүйесінің аталуы келіп шықты. Осы аталған әдістің құндылығы мынада, онда
оның табыстың (1) пен шығындардың (2) және сатылған өнім көлемнің деңгейі
(3) өзара байланысты екенін көрнекті түрде баяндап береді.
Қазіргі кезде «директ-костинг» әдісінің бірнеше нұсқалар бойынша
қолданылады: классикалық «директ-костинг» ; айнымалы шығын жүйесі;
өндірістік күшті жұмсауға байланысты ауысатын шығындар есебі жүйесі.
Ортақтығы оның, калькуляция тек жартылай өзіндік құнға толық емес
жүргізіледі. «Директ-костинг» түсінігі өнім көлеміне байланысты шығындардың
тұрақты және айнымалы шығындар болып бөлінуі, осымен қоса тұрақты шығындар
өнім бірлігінің өзіндік құнының калькуляциясына кірмейді. Жалпы қазір бұл
системаны қолдану мен тұрақты теориялық негізделгеніне қайнар көз болған
ғалымдардың қайсысы екенін айту қиынырақ түседі.
«Директ-костингтің» құрылуының маңызды элементі болып нарықтық
экономика болып табылады, осыдан келіп бухгалтерлік есепке де
қажеттіліктердің өзгеруіне әкеледі, көрсетілетін ақпараттардың иілгіштігі
мен аналитикалығы. Есеп берудің алдында тұрған тапсырмалардың өзгеруі,
өндірістік есептің тапсырмаларының өзгеруіне әкеледі, оның артынан «директ-
костинг» әдісі бойынша ұйымдастырудың қолайлы да, тиімді мүмкіншіліктері
ашылады.
Тікелей шығындарға негізделген басқарушы, яғни өндірістік есеп
жүйесі ретінде директ-костингтің өзіне тән ерекшеліктерін және мәнін
анықтау керек, есептеу әдістемелерін қалыптастыру, есептік жазулар сызбасын
және басқа мәселелерді зерттеу қажет. Өндірістік есепті ұйымдастыру – кез-
келген фирма немесе шаруашылық серіктестіктің ішкі өзінің жұмысы. Әкімшілік
шығындарды қандай кескінде классификациялау; шығындардың шығатын жерін
қанша бөлшектеу және оларды қалай жауапкершілік орталықтарымен байланыстыру
керек; нақтылы немесе стандартты есепті ме, әлде толық немесе бөлшек
шығындардың есебін жүргізуді өзі таңдайды.
«Директ-костинг» тұрақты және көлемге пропорционалды өзгеретін
шығындарды өзіндік құнға бөлу ретінде анықталуы керек. Тек негізгі шығындар
мен айнымалы шығындар ғана запастармен шығарылған өнім бағасына енгізілуі
керек. Қалған шығындар тікелей табыс пен зияндарға жатқызылады. Бірақ
«директ-костинг» жүйесінің маңызды бірінші кезекте шығынды бөліп және тек
екінші мақсат болып запастарды бағалау табылады дегенді ерекше қарастыру
керек. Осыдан қорытынды жасасақ «директ-костинг» табыс есебіне, зиян мен
қосымша шифрлауға есеп беруіне әсерін жасауға ерекше көңіл бөлу болып
келеді.
«Директ-костинг» – бұл өзіндік құнды есептеу жүйесі тек тікелей
шығындар мен ауыспалы жанама шығындар ғана өнімнің өзіндік құнына кіруі
керек деп Батыс германдық экономист Д. Бернер түсіндіріп кеткен. Бұл
көбінесе жартылай фабрикаттар мен дайын өнім запастарын есептеу жылдық
баланс және шығындар сол есеп беру кезеңінде өндірілген өнімдерге шығын
есебін құрау кезінде ғана қосылады.
«Директ-костинг» әдісін іс жүзінде қолданудың бірінші кезеңдерінде
өзіндік құнға тек тікелей шығындары енгізілді, ал қалған барлық жанама
шығыстар есеп беру кезеңіндегі қорытындысына (яғни, қоржылық нәтижесінде)
жатқызылып, есептен шығарылады, яғни аталған шығын табыстан шегеріледі.
Осыдан «- Direct – costing – System» (тікелей шығындардың есеп жүйесі)
жүйесінің аталуы келіп шықты.
«Директ-костинг» әдісі өзіне тектікелей шығындарды ғана енгізеді. Бұл
арада олар өнімді өндірумен тікелей байланысты шығыстардың негізінде
калькуляцияланады. Әрбір жағдайда өзіндік құнға енгізілетін шығындардың
деңгейі әр түрлі болады, Бірақта жалпы алғанда осы тәсіл үшін, ондағы
кейбір өнімді өндіру мен сатуға тікелей қатысты бар шығындар түрлері
калькуляциялауға қатыспай-ақ табыстың есебінен өтелетіндігі белгілі. Міне,
осыдан толық емес өзіндік құнның есеп жүйесінің мәні келіп шығады. Бұл
жүйеде өзіндік құнды есептеу қағидасы мынадан тұрады, онда шығындардың
айнымалы бөлігі ғана жоспарланады (есептен алынады), яғни сол айнымалы
шығындар ғана иеленуші бойынша таратылады. Қалған шығындар (тұрақты
шығындар) бөлігі жекелеген топқа жинақталады, калькуляциялауға енбейді.
«Директ-костинг» (маржиналды табыс немесе айнымалы шығындарды жабу
есебінің) жүйесін қолдана отырып, өндіріс көлемі мен шығындар арасындағы
(өзіндік құн, түсім, таза және маржиналды табыс) тәуелділікті және өзара
байланысты жедел зерттеудің маңыздылығы зор.
«Директ-костинг» жүйесінің бірнеше айрықша ерекшеліктері де бар:
бірінші - өндірістік шығындарды тұрақты және айнымалыға бөлу; екінші
шектелген шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау;
үшінші – табысты есептеп шығарудың көпсатылығы.
Бірінші кезеңде дайын өнімді өндірудің көлемі тікелей шығындармен
байланыстығы белгіленеді, өндірістегі кейбірөнім түрлерінің рентабельдігін
көрсетеді. Екінші кезеңде бір шотта жинақталған жанама (тұрақты) шығындары,
өнімнің әрбір түрлерін сатудан түскен пайдамен салыстырылады. Тағы бір атап
өтетін жайт, ол «директ-костинг» жүйесінің еңбек сыйымдылығын төмендетеді,
есепті оңайлатады және көптеген қосымша аналитикалық мүмкіндіктерін береді.
Бірінші ерекшелігі, ол шағын кәсіпорындардың есебін ұйымдастыруға
арналғандығымен көрінеді. Екінші басты ерекшелік, шын мәнінде «директ-
костингті» жүзеге асыру кезінде, ол бірінші жоққа шығарып, нақты нарық
жағдайына қажет, батыс елдерінің тәжірибесі көрсетіп бергендей, үлкен және
орта типтік өндірістегі, ішкі құрылымдары күрделі сериялы болып келетін ірі
немесе жаппай типтік шаруашылық субъектілерінде басқарушы есептің дербес
жүйесін құру, яғни қаржылық тұрғысынан тұрақты және өз күшіне сенетін
қуатты шаруашылық субъектілерінде, және де өздігінше жетерліктей ұзақ
мерзімге бағытталған ұзақ мерзімге бағытталған өзіндік құнды басқарудың
ішкі жүйесін құру. Мұндай жүйе нарықтық қатынастар жағдайында «директ-
костингтің» ықпалынсыз немесе олардың элементтерінсіз қызмет ете алмайды.
2.Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ-
костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең
тараған. Есептін бүл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұракты,
айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып
белінеді. Өнімнің өзіндік құнына тек айнымалы шығындар енгізіледі. Тұрақты
шығындар жеке шоттарда жинақталып, қаржылык нөтиженің шоттарымен тікелей
жабылады.
Директ-костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық емес. 30-шы
жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар өндірілетін бұйымдарға
кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы телеу және басқа
тікелей шығыстар бойынша есепке алатын; үстеме шығыстар сол бұйымдарды
өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын. Шығындарды
өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костині жүйесі арасындағы негізгі
айырмашылық мынау: бұл жүйеде өнімнін өзіндік құны ауыспалы шығыстар
бойынша анықталады. Мұндай есепте жүйесі тұрақты шығындардың осы есептік
кезеңде дайын өнім қоры ара қатынаста болмауына, аяқталмаған өндіріс
келемінде белгіленбеуін әкеліп соғады. Шығындарды тарату төртібі үлгісінде
көрсетілгендеі директ-костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен
тұрады:
Өткізуден түскен - Ауыспалы = Жалпы
(маржиналдық)
табыс шығындар кіріс
Жалпы - Тұрақты шығындар = Таза кіріс
(маржиналдық)
кіріс
Сонымен, директ-костинг жүйесінің негізі стандарт-кост жүйесінде
жасалған, бірақ үстеме шығыстардын ауыспалы жөне тұрақты болып бөлінуіне
байланысты соңғы шығыстар өткізуден түскен табыстан шығарылып тасталады,
демек, өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға қатыспайды.
Директ-костинг жүйесін пайдалану белгілі қиыңдықтар туғызады: үстеме
шығыстарды ауыспалы жене тұрақты шығысқа дәлме-дәл етіп бөлу қиын; өзіндік
баға шығару және баға қалыптастыру үшін өнімнің толық өзіндік құнын ешбір
жүйесіз белгілеуге тура келеді. Сөйте тұра, шығындардың тұрақты және
ауыспалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін
күшейтеді, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы (маржиналдық) кірісті
жылдам анықтап, осы орайда оңтайлы шешім қабылдауға мүмкіндік туғызады.
Жалпы тұрақты шығыстар ұйым қажет қуаттылығын қамтамасыз ете ме, жоқ па,
қандау өнім шығарылатындығына қарамастан, бәрібір онда тұрақты шығыстар
қатысады деп ойын түйіндейді. Мәселе бұл арада олардың өндірісте қатысуында
емес, оның өндіріс деңгейіне тигізетін әсерін зерттеу. Сондықтан бұл
шығындар өндіріс көлемінен тәуелді емес, бірақ олар уақытымен тығыз
байланыста болады.
Демек, жақтаушылар мынандай қорытынды жасайды: Тұрақты шығындар
кезендік болып келеді, сондықтан оларды бірден өнімнің өзіндік құнына
еңгізбей сату шығынына жазу керек деп санайды. Осы теорияны жақтайтындар
тұрақты шығындарды маңызды деп санамайды. Олар тұрақты және айнымалы
шығындардың бар айырмашылығы, тек олардың өздеріне тән болатын қылығына,
сондықтан көптеген басқарушылық шешімдерді қабылдау кезінде, шығынның
қылығына (бағытына) жеткілікті көңіл бөлу керек деп санайды.
Қазақстанда "директ-костинг" элементтері көптеген ұйымдарда қолданыс
таба бастады, ал ол өзіндік құнды басқару мен бақылау үшін екі бірдей
тиімділікке жол ашты. Бұл арада кезеңдік шығындар ретінде қарастырылатын
коммерциялықпен жалпыәкімшілік шығыстарына, яғни үстеме шығындарының
тұрақты бөлігіне жаңаша көзқарасты қалыптастырып отыр, аталған есеп
вариантының шарты бойынша, олар өзіндік құнды калькуляциялау объектілеріне
енгізілмейді, ал ол сатылған өнімнен түсетін түсімнен шегріледі.
"Директ-костинг" жүйесінің бірнеше айрықша ерекшеліктері де бар:
бірінші - өндірістік шығындарды тұрақты және айнымалыға бөлу; екінші
шектелген шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау;
үшінші – табысты есептеп шығарудың көпсатылығы.
Есеп процесі екі кезеңнен тұрады:
1-ші кезең
{«Өзіндік құнды есептеу» Өнім түрлері________________ 1 2 3 4 5
Сатудан түскен
табыс х х х х х
минус
-
Айнымалы шығындар
______ _х х х х х
Маржиналды табыс
х х х х х
2-ші кезең
минус
-
{Есептеу нәтижелерді шығару Тұрақты шығындар________х___
Өндіріс
рентабельділігі = х
Бірінші кезеңде дайын өнімді өндірудің көлемі тікелей шығындармен
байланыстығы белгіленеді, өндірістегі кейбірөнім түрлерінің рентабельдігін
көрсетеді. Екінші кезеңде бір шотта жинақталған жанама (тұрақты) шығындары,
өнімнің әрбір түрлерін сатудан түскен пайдамен салыстырылады. Тағы бір атап
өтетін жайт, ол "директ-костинг" жүйесінің еңбек сыйымдылығын төмендетеді,
есепті оңайлатады және көптегенқосымша аналитикалық мүмкіндіктерін береді.
Бірінші ерекшелігі, ол шағын кәсіпорындардың есебін ұйымдастыруға
арналғандығымен көрінеді. Екінші басты ерекшелік, шын мәнінде "директ-
костингіні" жүзеге асыру кезінде, ол бірінші жоққа шығарып, нақты нарық
жағдайына қажет, батыс елдерінің тәжірибесі көрсетіп бергендей, үлкен және
орта типтік өндірістегі, ішкі құрылымдары күрделі сериялы болып келетін ірі
немесе жаппай типтік шаруашылық субъектілерінде басқарушы есептің дербес
жүйесін құру, яғни қаржылық тұрғысынан тұрақты және өз күшіне сенетін
қуатты шаруашылық субъектілерінде, және де өздігінше жетерліктей ұзақ
мерзімге бағытталған ұзақ мерзімге бағытталған өзіндік құнды басқарудың
ішкі жүйесін құру. Мұндай жүйе нарықтық қатынастар жағдайында "директ-
костингінің" ықпалынсыз немесе олардың элементтерінсіз қызмет ете алмайды.
3. Бүгінгі таңда бір ғана кәсіпорын әртүрлі қызмет түрімен айналысады
және бұл қызмет түрімен түрлерінде бірдей емес табыс салықтары салынды.
Қазақстанда "директ-костинг" элементтері көптеген ұйымда қолданыс
таба бастады, ал ол өзіндік құнды басқару мен бақылау үшін екі бірдей
тиімділікке жол ашты. Бұл арада кезеңдік шығындар ретінде қарастырылатын
коммерциялықпен жалпыәкімшілік шығыстарына, яғни үстеме шығындарының
тұрақты бөлігіне жаңаша көзқарасты қалыптастырып отыр, аталған есеп
вариантының шарты бойынша, олар өзіндік құнды калькуляциялау объектілеріне
енгізілмейді, ал ол сатылған өнімнен түсетін түсімнен шегріледі.
Сөйтіп, тәжірибеде "директ-костинг" жүйесін қолдану үстеме шығынның
дифференциалды есебімен байланысты болады деп тапшылайды.
Енді жоғарыда айтылғандардың растығын қуаттау үшін біз "директ-
костинг" жүйесі бойынша шығындарды есептеу барысындағы есептік шоттағы
жазуларын суреттеу арқылы дәлелдеп көріп, дәл осы мәліметті толық есеп
жүйесімен салыстырайық.
Маржиналды табыс – бұл өнімді сатудан түскен түсім мен айнымалы
шығындар бойынша есептелген, толық өзіндік құнның арасындағы айырма.
Маржиналды табыстың құрамыеа ұйымның табыстары мен тұрақты шығындары кірді.
Маржиналды табыстан тұрақты шығындарды мергеннен кейін таза табысты
табамыз.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнның калькуляциясы.
2.«Директ - костинг» әдісінің пайда мөлшеріне әсерінің салыстырмалы талдауы
3. Айнымалы шығындар бойынша өзіндік құнды анықтау ерекшеліктері
11 тақырып: Зиянсыздықты талдау
Дәріс сұрақтары:
1.Өндірістің зиянсыздығын талдау
2.Өндірістің зиянсыздығын анықтау әдістері
3.Қауіпсіздік шегін анықтау
1. Өндіріс қызметін жоспарлауда «шығын – көлем – пайда» талдауы
жиі пайдаланылады. Егер өндіріс көлемі белгіленсе, онда тапсырыс портфеліне
сәйкес осы талдаудың арқасында ұйым баланс ретінде де, таза пайда түрінде
де табыстың белгілі бір шамасын алу үшін шығын шамасы мен сату бағасын
есептейді. Осы талдаудың көмегімен жарнама шығыны, өнім бағасы немесе
материал жабдығы, өндіріс құрылымы өзгергенде өндірістік бағдарламалардың
әр түрлі нұсқаларын оңай санауға болады. Басқаша айтқанда, «шығын – көлем –
пайда» талдауы өндірістік процестің бір немесе бірнеше параметрлері
өзгеретіндей болса, қандай дүниеге ие болып қалады дейтін сұраққа жауап
алуға мүмкіндік тудырады.
Нарықты қалыптастыру және оны реттеудің әдісін әзірлеу – сұраныс,
ұсыныс, баға тәрізді нарықтық элементтердің өзара байланысы мен олардың бір
– біріне тәуелділігін анықтайды.
Жүйенің әрбір элементі өндіріс, шығын және табыстылық (маржиналдық)
факторларының ықпалына тәуелді болып, өзгеріп отырады.
Залалсыздықты талдаудағы мақсат – ұйымның өндірістік қызмет деңгейі
(іскерлік белсенділігі) өзгергенде қаржылық нәтижесінің қандай күйде
болатынын белгілеу.
Залалсыздықты талдау шығындары тұрақты және өзгермелі деп бөлуге
негізделгендіктен, бөлудегі нақтылыққа, яғни бөлудің неғұрлым нақтылығына
қарай қабылданған шешім соғұрлым орнықты болады. Мұндай бөлу өзіне тұрақты
ретінде де, өзгермелі ретінде құраушыларды қосатын аралас (жартылай
өзгермелі) деп аталатын шығындардың болуын белгілі бір деңгейде қиындатады.
Өндірістің залалсыздығын талдау аз уақыт ішіндегі сату көлемі, шығындар
мен пайданың арасындағы өзара байланысты анықтап береді.
Талдау нәтижесі бойынша ұсыныс берілетін кезеңде өндіріс қуаттылығы
шектеулі.
Бұл арада басшылыққа өндіріс көлемінің шиеленіскен («өлі») сәтін, яғни сын
көтермейтін осал тұсын анықтауға мүмкіндік тудыратын өнім шығарылымының
талдауына баса назар аудартады. Барлық өнімді өткізуден түскен түсімге
кәсіпорын шығыны тең болатын өткізу көлемінің мұндай сәті, яғни шиеленіскен
сәт деп аталады. Бұл жүйеде пайда да, зиян да болмайды.Өндірістің
зиянсыздығын талдау «шығындардың-көлемдердің-табыстардың» арақатынасын
талдаудың қисынды жалғасы болып табылады.
Ұйым өзінің күнделікті нақты жағдайын талдау барысында, сол өндірістің
зиянсыздығын талдауға басты орын береді. Демек, өндірістің зиянсыздығын
талдау моделі біршама шектеулер мен болжамдар тұрғысында құрылуы мүмкін.
Бірақ ол осындай жағдайларына қарамастан, шешім қабылдау барысында
қолданатын ең күшті құрал болып табылады. Зиянсыздықты талдаудың мақсаты –
белгілі бір деңгейде өндіріс көлемі (немесе оның өнімділігі) өзгерген
жағдайда, қаржылық нәтижесі нендей өзгеріске ұшырайтынын анықтау болып
табылады. Зиянсыздық нүктесіндегі деңгейін талдау ол барлық деңгейдегі
басшыларға, болашақта дұрыс шешімді қабылдау үшін, шоғырланған түрдегі
ақпараттарды береді. Талдаудың бұл түрі тәжірибеде үнемі қолданады,
өйткені оның көмегімен әртүрлі балама бағдарламаға күрделі есептеулер
жүргізбей-ақ тексеруге болады.
Сындарлы өндіру көлемінде графиктерді пайдаланудың негізгі
бағыттарының бірі – ол күтілетін табыстың деңгейін есептеп шығаруды
межейді. Бүгінде бизнестің табыстылығын арттырудың бес әдістері бар:
1. Сату бағасын көтеру;
2. Айнымалы шығындарды төмендету;
3. Тұрақты шығындарды төмендету;
4. Сату көлемін арттыру;
5. Сатылатын өнімнің құрылымын жақсарту.
Жүйенің бұл элементтерінің әрқайсысы: шығындарға; табыстылыққа
(маржиналдылыққа) және басқа да өндірістің факторларына тәуелді болып
келеді. Өндіріс көлемінің, сатудан түсетін жиынтық табыстың, шығындардың
және таза табыстың арасындағы тәуелдігін зерттеу мақсатында өндірістің
зиянсыздық деңгейін білу үшін талдау жасайды.
Әрбір кәсіпорындағы бақылау жүйесінің өзіндік ерекшелігіне қарамастан,
ол мына тұрпатты рәсімдерді қамтуы керек:
• әр өнімнің пайдалылығын қадағалау;
• әр өнім бойынша алынған жалпы пайданы бақылау;
• нақты пайданың болжалдыдан ауытқуын анықтау;
• шығын құрылымының есебі, шектен тыс байқалмайтын шығындарды шығарып
тастау;
• жекелеген өнімдерге келетін үстеме шығындардың орнын толтыру есебі;
• бағаны өзгертуде оның сұраныс икемділігіне әсері және кәсіпорында
қолданылатын басқа да бақылау рәсімдері.
2.Халықаралық тәжірибеде шиеленіскен сәтті анықтау үшін мына әдістер
қолданылады: теңестіру, маржиналдық табыс, графикалық. Осыған орай,
бухгалтерлік басқару есебінің жүйесінде залалсыздық нүктесін есептеу үшін
тағы да үш әдіс қолданылады:
• Математикалық (теңестіру әдісі);
• Маржиналдық табыс (жалпы пайда);
• Графикалық әдіс.
Математикалық әдіс (теңестіру әдісі) мына формула бойынша таза табысты
есептеуге негізделген:
Өнімді Өткізудің осы Жалпы сомадағы
Өнімді өткізуден
өткізуден көлеміндегі тұрақты =
түскен таза
түскен түсім өзгермелі шығын шығын
табыс
Маржиналдық табыс әдісі математикалық әдіске балама болып табылады.
Маржиналдық табыстың құрамына пайда мен тұрақты шығын сомасына теңестіріп
өткізуі керек. Осы арада тепе – теңдік нүктесіне қол жеткізіледі.
Маржиналдық табыс = Тұрақты шығын
немесе
Өнім бірлігінің * Өнім бірлігінің саны = Тұрақты
шығын
маржиналдық табысы
Бұдан
Тұрақты шығын
Залалсыздық нүктесі = Өнім бірлігінің маржиналдық табысы
шығады.
Маржиналдық табыс – бұл өнім өткізуден түскен түсім мен өзгермелі шығын
арасындағы айырмашылық (егер есеп өткізілген өнімнің барлық көлемінде
жүргізілетін болса) немесе өнім бірлігінің сату бағасы мен өнім бірлігіне
келетін өзгермелі шығынның арасындағы айырмашылық.
Егер маржианалдық табыстан тұрақты шығынды шегеріп тастаса, онда
пайданың шамасы алынады.
Табыс = Маржиналдық табыс – Тұрақты шығын.
Маржиналдық тәсілдемені ішкі фирмалық жоспарлау мен шешім қабылдаудың
аспабы ретінде қарастыруға болады. Ол «шығын – көлем – пайда» талдауын
жүргізу үшін керек. Шығын, шаруашылық қызметтің көлемі және пайданың
арасындағы өзара байланысты қарастыруды пайдалылықтың табалдырығы деген
анықтаумен жиі аталады (өндіріс көлемінің қиын шегі) немесе залалсыздық
нүктесі.
Өнім маржиналдығы – бұл түсімге (бағаға) проценттік қатынаста
көрінетін, өнім бірлігіне келетін маржиналдық табыс.
Маржиналдық талдау маржиналдық табысты енгізуге және шығындарды
тұрақтыға, өзгермеліге топтастыруға негізделген.
Мынаны есте ұстау керек «тұрақты» және «өзгермелі» ұғымдары өнім
бірлігінің шығындарына емес, жиынтық шығынға қатысты. Өнім бірлігіне
қолдануда кері сурет байқалады; өндіріс көлемі өзгергенде тұрақты шығын
өзгеріп, өзгермелі шығын өзгеріссіз қалады.
Мынаны есте ұстау қажет, залалсыздықты талдау барысында бірқатар
ұйғарымдар қабылданады. Олардың негізгілері:
• өндіріс көлемі мен сату көлемі бірдей (тең);
• өнім бірлігінің сату бағасы сату көлемінің өзгеруіне қарай
өзгермейді;
• қолданылатын материалдың, қызметтің бағалары мен еңбекақы
өзгермейді;
• кәсіпорынның шығынын тұрақты және өзгермеліге нақты бөлуге болады;
• тек бір ғана тепе – теңдік (залалсыздық) нүктесі болады;
• өнімнің бір түрі өндіріліп, сатылады және көп номенклатуралы
өндірісте сатудың тұрақты құрылымы сақталады;
• тек өндіріс көлемінің қолайлы диапазоны деп аталатын, яғни шығын,
сату көлемі және пайданың арақатынасынан анықталатын кәсіпорынның
іскер белсенділігінің интервалы талданады. Бұл диапазон болмаса осы
заңдылық бұзылуы ықтимал, ал қабылданатын шешім дұрыс болмайды.
3.Бақылау рәсімдерін пайдалану болжанған пайданы алу үшін өндіріс
көлемі қандай болуы керек, нақты пайда шамасына қол жеткізу үшін сатудың
қандай бағасын белгілеу керек, кәсіпорын жұмысының қауіпсіздік (залалсыз)
шегі қандай, қауіпсіздік аймағы өткізілген өнімнің құрылымы қандай, міне
осыларды анықтау қажет.
Өнім бірлігінің сандық есебі залалсыздық нүктесін есепсіз–ақ
теңестіруге негізделеді:
Қалаулы пайданы алу үшін = Тұрақты шығын + Қалаулы табыс
сатылған өнім бірлігінің саны Өнім бірлігінің
бағасы
Есептеудің тікелей әдісі теңестіру бірден – бір негізі болып табылатын
жалпы табыс әдісі деп аталады.
Жалпы табыс = Өнімді өткізуден - Өзгермелі
(маржиналдық табыс) түскен түсім шығын
Мына фактіге назар аударған жөн: шешім белгіленген өндіріс диапазонының
шегінде ғана қолайлы болмақ. Бұл диапазонсыз өнім бірлігінің өзгермелі
шығыны мен сату бағасы басқаша болады. Кейде талдау үшін қауіпсіздік
аймағын, сондай – ақ қауіпсіздік шегінің коэффициентін есептейді.
Қауіпсіздік аймағы = Жоспарланған сату – Залалсыздық нүктесінде өткізу
Қауіпсіздік шегінің = Жоспарланған сату + Залалсыздық нүктесінде өткізу
коэффициенті Жоспарланған сату
Залалсыздық нүктесі қауіпсіздік алаңын көрсетеді.
Жалпы талдаудан соң әрбір өнім немесе өнім ассортимент пайдасының жеке
салым кестесі жасалады.
Өнім пайдалылығы = Өнім бірлігінің маржиналдық табысы * 100 %
(рентабельность) Өнім бірлігінің бағасы
Өнімнің көлемі мен ассортиментіне әлдеқайда кең тарау үшін сегментті
есептің көп сатылы деректеріне негізделген сегментті талдау әдісі
пайдаланылады. Пайда деңгейі тек өніммен ғана анықталмайды, сондай – ақ
әрбір аймақтың жалпы пайда сомасына салынған ақша бойынша да бағаланады.
Кәсіпорынның маржиналдық табысының құрылымы нарық аймағы бойынша, ал
аймақтың іші - өнім түрлері бойынша есептеледі. Кәсіпкерлік сегменттің
бақылау формасы өндірістік бөлімшелер тарапынан әр өнімнің өткізу бағасын
белгілеу сияқты рәсімді де қарастырады.
Сондықтан әрбір бөлімшенің пайда сомасына салынатын салым ақша
өндірістің тікелей шығынына және кәсіпорынның таза табысының әсеріне емес,
жалпы үстеме шығындардың жаппай жиынтықты орнын толтыратын салым ақша
ретінде қарастырылады.
Егер өнім ассортименті маржиналдық салым ақшаның және таза табыстың
деңгейімен анықталса, онда орташа өзгермелі шығындар сатудағы сияқты тура
сондай үйлесіммен өзгереді. Мұндай жағдайда өткізудің жоғары деңгейі
шығынды кемітеді.
Сатудың өсуіне өндіріс қуаты жетпейтін болса, онда ол қосымша
инвестиция мен жұмысшы күшін іріктеуді қажет етеді және бұл өндірістің
тиімділігін төмендететін, шығынды арттыратын салдар тудырады.
Бір атаумен аталатын өнім түрлерін шығаратын кәсіпорынның алдында өнім
шығарылымның ассортименті мен оны өткізуді ұтымды жоспарлау міндеті пайда
болады.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Өндірістің зиянсыздығын талдау әдістері
2. «Критикалық нүкте» қалай табылады?
3.Зиянсыздықтың модельдері
4.Залалсыздықты талдау барысында қалыптасқан ұйғарымдар
12 тақырып: Кешенді өндіріс шығындарының есебі талдау әдістері. Жанама
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Дәріс сұрақтары:
1. Кешенді өндіріс шығындарының есебі
2. Қосалқы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
3. Натуралдық көрсеткіштер арқылы және өнімнің нарықтық құнына сәйкес
тарату
1.Кешенді өндірістің талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір цехта, өнім
түрлері (егер олар әрқилы болса) жөне шығын баптары бойынша жүреді. Шығын
номенклатурасы өндірістің күрделілігі мен сипатына тәуелді болып келеді,
әдетте, ол өзіне: негізгі материалдарды, көмекші материалдарды, отын-
энергетикалык және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс
мақсаты үшін пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалакыны,
жалақыдан аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.
Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің,
біртектестігі немесе біртектес еместігі көмекші өндірістің көрсеткен
қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр
етеді.
Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама
ерекшеленеді, өйткені кейбір цехтар бір-бірімен тығыз байланыста болады
және тұрақты түрде бір-біріне қызмет көрсетеді: жөндеу-механикалық цехы жүк
автомашина цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт
цехы жөндеу-механикалық цехына жүкті тасымалдайды.
Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін
автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік к,ұнын білу керек, ал
тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік
құнын білу керек. Бүл жағдайда, өзіндік құны не математикалық, не есептік
өзіндік құн бойынша (немесе өткен айдағы қызмет керсетудің, құны бойынша)
есептелінеді. Математикалык әдіс анық болғанымен, іс жүзінде екінші әдісі
кеңінен пайдаланьлады. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады,
сондықтан онда қалдық калмайды.
Тек жөндеу-механикалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл
цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептік
кезеңнің соңында өндірістік (басқарушылық) бухгалтериядан қаржылық
бухгалтериясына беріледі.
2.Кешенді өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын
тұтынушылар бойынша тарату үшін "Көмекші өндірістің керсеткен қызметін
тарату" деп аталатын талдамалы кестесін жасайды. Онда әрбір көмекші
цехтардың жиынтық шығындары, өндірілген өнімнің саны керсетіледі: су
қайнататын қазан цехы бойынша-будың тоннасы, компрестік қондырғы- қысылған
ауаның куб метрі, электростанция- киловатт/сағаты, автотранспорт-
тонна/километрі. Содан соң жұмыс пен қызметтің өзіндік құнының бірлігі
анықталады. Өзіндік құнның бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті
тұтынғандарға таратады.
Көмекші өндірістің өнімінің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша
немесе шамамен (шартты жолымен) анықтайды.
"Көмекші өндіріс қызметін таратудың" талдамалык кестесі үш бөлімнен
тұрады.
Бірінші бөлімде өнімнің, жұмыстардың, керсетілген қызметтердің және
көмекші өндірістер шығындарынан, ондағы материалдық құндылықтардың іс
жүзіндегі өзіндік құны есептелініп шығарылады және олардың жоспарлы өзіндік
құны келтіріледі. Қабылданған және көрсетілген қарама-қарсы қызметтердің
өзіндік құны тең болуға тиіс. Екінші бөлімде алынған және көрсетілген
қызметтердің саны мен жоспарлы өзіндік құны, негізгі тұтынушыларға
босатылған қызметтердің саны мен құны, материалдық шоттарға кіріске алынған
құндылықтардың құны көрсетіліп, өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін
қызметтердің бір өлшемінің өзіндік құны анықталады.
Екінші бөлімнің деректері "Цех шығындарының" негізінде ведомосқа
жазылады, содан соң өнімді, жұмысты және кызметті тұтынғандардың шоттары
дебеттеледі де, 8210 шоты кредиттеледі.
Үшінші бөлімде көрсетілген қызметтің жабдықтаушысы болып саналмайтын
бөімшелердің шығындарының таратылғаны көрсетіледі.
Технологиялық процестің сипатына жөне шығаратын өнімнің, жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс карапайым
және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады.
Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар (электр
станциялары, бу-қазандық, компрессорлық және оттегі станциялары, автомобиль
көлігі) болмайды.
Күрделі өндіріс алуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған
өндірісі болады және бұйымдардың, өнімдердің, жұмыстардың және көрсетілгем
қызмеггердің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді. Күрделі өндіріске
жөндеу, модельдік (үлгілік), аспаптық, ыдыс цехтары жатады.
Мысал:
Кәсіпорынның құрамында көмекші өндіріс ретінде: автотранспорттық, жөңдеу
механикалык, бу - қазаңдық цехтары бар болсын делік. Олардың ішінен жөңдеу-
механикалық цехы-күрделі цех болып саналады, ал қалған екеуі карапайым
цехтар қатарына жатады.
Ай ішінде көмекші өндіріске мынадай шығындар жатқызылды:
Қарапайым өндірістің калькуляциясы. Қарапайым өндірісінде өнімнің,
қызметгің және жұмыстың өзіндік кұнынын бірлігі ықшамдалған тәсіл бойынша
калькуляцияланады: шығарылған өнімге, жұмысқа, қызметке қатысты шығын
сомасын сол өнімнің санына бөледі (өзара көрсеткен қызметтерін шегеріп
барып).
- Бу қазан цехы. Бу қазан цехынын таза өзінін, шығыны 2610080 теңге
кұраған, ал жөндеу-механикалық цехының көрсеткен кызметі (құрал-жабдыктарды
жөндеу бойынша) - 175150 теңге кұраған, автотранспорт цехынын көрсеткен
қызметі (есептік кұны бойынша) - 382719 теңге кұраған.
1 тонна будың есептік өзіндік кұны — 185 теңге кұраған (өткен айдағы
нақты шығындарының денгейінен алынған).
Ағымдағы айда жьлжыту үшін 14397 тонна бу шығарылған, енді ол
счетчиктердің көрсеткішіне сәйкес тұтынушылардын арасына таратылады:
Негізгі тұтынушыларға көрсетілген қызметгің нақгы өзіндік құны 2920049
теңге кұраған: 2610080 + 175150 + 382719 - 1340 х 185 (жоспарлы өзіндік
кұны бойынша жөндеу-механикалық цехының көрсеткен қызметі). Негізгі
тұтынушыларға көрсетілген қызмтеттің нақты өзіндік кұнының бірлігі 223,64
теңгеге тең болған (2920049 : 13057).
Негізгі тұтынушыларға көрсетілген қызметтің нақты өзіндік құны туралы
мәліметтің (223,64 теңге) және тұтынылған қызметтің саны туралы ақпараттың
негізінде бу қазанының шығындары тиісті тұтынушылары бойынша есептен
шығарылады.
- Автотранспорт цехы. Автотроанспорт цехының тасымалдаған жүгінің саны
18957 ткм құраған (ағымдағы айдың жол парағының мәліметі бойынша). Ал
автотранспорт цехынын өзі жасаған шығын 3414419 теңге құраған, карама-қарсы
қабылданған қызметтің деңгейі — 253861 теңге кұраған Өткен айдың нақты
өзіндік құны туралы мәлімет бойынша бір т/км-дің жоспарлы өзіндік құны 193
теңге кұраған.
Жоспарлы өзіндік құн бойынша қарсы көрсетілген қызметгің сомасы цехтар
бойынша мынаны құраған:
бу казан цехы бойынша - 382719 теңге (1983 т/кмх193);
жөндеу-механикалық цехы бойынша — 100360 теңге (520 т/кмх193).
Жоғарыда келтірілген мәліметтер бойынша негізгі тұтынушыларға
көрсетілген қызметтің нақты өзіндік кұнының сомасы 3185021 теңге құраған
(3414419+253681-382719-100360). Негізгі тұтынушыға көрсетілген қызметтің
көлемі 16454 т/км кұраған (18957-1983-520). Негізгі тұтынушылар бойынша
шығындардын, жалпы деңгейін (3185021) негізгі тұтынушыларға көрсетілген
қызметтің көлеміне (16454) бөлеміз де, 1 т/км нақты өзіндік кұнын табамыз,
ал ол біздің мысалда — 193,57 теңге құраған (3185021:16454).
Жасалған калькуляцияның және жол парағының негізінде транспортгық
қызметті тасымалданған жүктің т/км бойынша есептелген санына пара-пар
(пропорционалды) етіп тұтынушылардың арасына таратылады.
3.Кешенді өндірістің калькуляциясы. Шығындардың талдамалық есебі
жөндеу түрлері және жөнделетін объектілер бойынша, дайындалған аспаптар,
керек-жарақтар, модельдер (үлгілер) түрлері немесе топтары бойынша
жүргізіледі. Әрбір есеп (калькуляция) объектісіне талдамалық есеп ведомосы
немесе карточкасы ашылады. Онда айдың басындағы аяқталмаған өндіріс
калдықтары, ағымдағы ай ішіндегі шығындар, есепке алынған шығындарды азайту
тәртібімен есептеп шығару (материалдардың қайтарылуы, өндіріс қалдықтары),
дайын өнімді кіріске алу, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің
құнын есептеп шығару, ай соңындағы аяқталмаған өндіріс калдықтары
көрсетіледі.
Жеке орындауға қабылданған цех тапсырысы тапсырыстар кітабына жазылады
және олар белгіленген мерзімде орындалуы тиіс. Накладнойда, жұмысшының
нарядында және басқа кұжаттарда тапсырыстың нөмірі көрсетіледі. Бұл
жұмсалған әрбір шығынды тиісті тапсырысқа жатқызуға кажет. Материалдар бір
тапсырысқа қажет шегінде қоймадан босатылады. Пайдаланбаған материалдар
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға кайтарылады және сол қайтарылған
материалдардың кұнына тапсырыстың шығыны азайтылады.
Әрбір тапсырыстың өзіндік құны цех мәліметтерінің негізінде
бухгалтерияда есептелінеді. Өзіндік кұнның калькуляциялық-карточкасының
негізінде ай сайын 920 шоттың кредитінен тиісті тұтынушыларға есептен
шығарылып отырады.
Мысалға, жөндеу-механикалық цехының еңбеккерлері негізгі цехтың (кесу
және пішу) құрал-жабдықтарына күрделі жөндеу жұмысын жүргізген, сондай-ақ
бу қазан және автотранспорт цехтарына ағымдағы жөндеу жұмысын жүргізген
және олардың өндірісіне кажет құрал-саймандарды әзірлеген.
Накладной мен нарядтың негізінде жұмыс түрі мен тұтынушылары бойынша
тапсырыстарды топтастырады, содан соң бүкіл жөндеу-механикалық цехы бойынша
шығындарын анықтайды, олар келесі түрде жасалады:
Бу қазаны мен автотранспорт цехының жөндеу-механикалық цехына көрсеткен
қызметі қарама-қарсы қабылданған өткен айдағы қызметтің нақты өзіндік кұны
туралы мәліметтің негізінде аныкталған есептік құны бойынша көрсетілген:
- бір т/км өзіндік құны — 193 теңге;
- бір тонна будың өзіндік құны - 185 теңге.
Күрделі және көмекші өндірістеріндегі өнімнің, жұмыстың, қызметтің
өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін аяқталмаған өндірістің деңгейін анықтаудың
үлкен маңызы бар екенін атап өткен абзал. Нақтылап айтқанда, осы екі әдіс
бойынша, яғни: іс жүзіндегі өзіндік құны бойынша да, есептеп шығару жолымен
де бағалауға болады.
Күрделі көмекші өндірістердегі өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құны әрбір талдамалық (аналитикалық) шот
(тапсырысы) бойынша анықталады. Бұл үшін, әдетте, әрбір талдамалық шот
бойынша аяқталмаған өндіріс қалдығына осы шоттың бір ай ішіндегі есепке
алынған шығындары қосылады жөне айдың соңында аяқталмаған өндірістің сомасы
алынып тасталынады. Осыдан келіп шыққан айырмашылығы шығарылған өнімнің,
жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құнын құрайды.
Көмекші өндіріс кызметін тарату кестесін жасаған кезде оның бірінші
бөлімінде негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің нақты өзіндік кұны
анықталады.
Алдымен негізгі тұтынушының тұтынған қызметін табады (ол бойынша
мысалы: бу қазаны бойынша - 13057, ал автотранспорт цехы бойынша - 16454
болады). Содан соң негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің нақты өзіндік
кұнын (2920049; 3185021) сол тұтынушының тұтынған қызмет санына бөледі
(13057; 16454). Егер де біз жоғарыда алынған қызметтің өіндік кұнының
бірлігін (223,64) көмекші өндірістің көрсеткен қызметінің санына көбейтсек
(13057), нәтижесінде, негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің накты
өзіндік құнының сомасын аламыз. Онда әрбір цех бойынша жоспарлы өзіндік
құны көрсетілген.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Кешенді өндіріс шығындарының есебі қалай жүргізіледі?
2.Қосалқы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау қалай анықталады?
3.Өндірістік шығындар есебіндегі өлшемдер мен құжаттар№
13 тақырып: Бюджеттеу, бюджет түрлері және бюджеттік бақылау
Дәріс сұрақтары:
1.Бюджет анықтамасы және мәні
2.Бюджет түрлері және оларды жасау ерекшеліктері
1.Басқарушы есеп басқарушылық шешімдердің тиімділігін алдын ала
бағалауға, оптималды түрде ресурстарды бөлімшелер арасында бөлуге, ұйымның
даму жолдарын белгілеуге және дағдарыс жағдайын болдырмауға қолайлы жағдай
туғызатын бюджеттеу жүйесіне сүйенеді.
Бюджет - бұл бөлімшелердің және ұйымның қызметін толығымен сандық
көріністе көрсететін жоспарлы көрсеткіштер.
Батыс елдерінің басқарушы есебінде кездесетін "бюджет" термині біздегі
"смета" терминіне жақын ұғым екенінде дау жоқ. Кейде басқарушы есебіндегі
"бюджет" ұғымын "жоспар" ұғымының синонимі ретінде пайдаланады.
Бюджет - жорамалданған әрекеттерді орындауға дейін жасалатын қаржылық
құжат болып табылады. Осы әрекет болашақ қаржылық операцияның болжамы
ретінде саналып, содан соң ол бюджеттеу кезеңіне өтеді. Басқару есебіндегі
бюджеттеуді жоспарлау процесі деп түсіндіріледі. Жоспарлау процессі бақылау
процесімен тығыз байланысты.Жоспарлау мен бақылау ұйымды басқарудың ең
қажет атрибуттары болып табылады.
Бұл кезде басқару деп белгіленген жоспарға сәйкес, ұйымның өз мақсатына
жету үшін жасалатын қызметтің қамтамасыз етілгенін айтады. Басқарудың
кейбір жекелеген түрлерін, яғни олардың нақты мазмұндылық қызметін
практиктер мен теоретиктер әртүрлі бағалайды.
Жалпы алғанда шешім қабылдау процесін, еркін қалыптасатын процесс
іспеттес,болашақпен байланысты жасалатын жоспарлау процессі ретінде
қарастыруға болады.Осыдан, жоспарлауды кең мағынада қарастырсақ,онда ол
болашақтағы оқиғалармен байланысты болатын басқарушылық шешімдерін жүйелі
түрде дайындау негізінде қабылданатындығын білдіреді,ал оны шұғыл мағынада
ұғынатын болсақ,онда ол болашақтағы оқиғаларды анықтаумен байланысты, тек
ағымдағы шаралардың болашақтағы шешімдерімен үлесімді дайындалғанын
көрсетеді.
Жоспарлаудың басты мағынасы ол жұмыстың тиімділігі мен өнімділігін
арттырудан тұрады,ал олар өз кезегінде мыналар арқылы жүзеге асырылады:
- ұйымдағы барлық оқиғаларды үйлестіру және мақсатты бағдарлау;
- тәуекелділікті анықтау және олардың деңгейін төмендету;
- бөлшектеу, демек соның арқасында процестерді оңайлату;
- өзгеріске бейімдеу,икемділігін арттыру.
Сондықтан біз бюджетті басқаруды интеграция мен координация тұрғысынан
қарастырамыз. Координация - бұл белгіленген мақсаттарға жету үшін ұйымның
функциональды бөлімшелері мен цехтары бойынша, өндірістің барлық
факторларын теңгеру және олардың қолайлы жағдайын тауып алу. Координация
тұжырымдамасының байымдауынша, мысалы,жабдықтау бөлімі өзінің жоспарларын
өндірістік қажеттіліктермен интеграциялайды, ал өндірісті басқару бөлімі
болса,олар құрал-жабдықтардың пайдалануын және персоналдардың тұтынуын
жоспарлау үшін сату бюджетімен байланыстырады. Ұйым басшыларының мүдделері
менеджерлердің мүдделерімен қақтығыспауын қадағалап отырады.Өйткені,
жоспарлау жүйесі жаңа көкжиектерді түсінуге және өндірісті ұлғайтуға,
сәтсіздіктерден сақтануға көмектеседі. Одан басқа да, бюджеттелетін
қызметтер ұйымның тұтас жылдық циклін қамтуы мүмкін, бұл жерде басшы жаңа
жылдың бюджетін үйлестіреді және талқылайды, содан соң ұйым ішіндегі
әртүрлі бөлімдердің, топтардың және цехтардың нақты өнімділік
көрсеткіштерін қадағалайды.Бұл жыл сайынғы қайталанатын процестің жиынтық
шоттары емес,керісінше, ақша қаражаттарының қозғалысын және міндеттемелерге
тиесілі тоқсан сайын,тіптен ай сайын қажет бюджеттерін жасауға бағытталған
іс-әрекеті.Демек,жоспарлау ұйымды басқарудың бірінші кезектегі
технологиясы. Бюджеттеу процесі ұйымда мынадай ретінде қолданылады:
1.Потенциалды нарықтық мүмкіндіктер тұрғысынан ұйымдардың пайдаланған
ресурстарын жоспарлау әдісі;
2. Болжау бойынша ұйымның қызметін үнемі және жүйелі қадағалап
отыратын құралы (негізінен бұл болжау бюджеттің жоспарлық аспектісімен
үйлестіріліп жасалады);
3. Ұйымның ішкі әр түрлі топтарының қызметін бақылау құралы;
4.Ұйымның мақсатына жетуге арналған жергілікті жердегі басшыларды
ұмтылдыратын желісі;
5.Жоғарыдағы басшымен субъект ішіндегі басқа да мүдделі топтардың
ынталары мен ұмтылыстарын байланыстыратын құралы;
6.Ұйым ішінде әртүрлі мүдделі топтардың арасындағы қақтығыстарды
шешетін құралы;
Осы алты алғы шарттардан шығындардың жіктемесі сияқты, бюджеттеу де
басқарудың әртүрлі мақсаттарына жауап беретіндігін түсінуге болады.
Осы алты негізі себептерді зерттей келе, яғни ондағы бюджеттеудің
көрініс табуы,келесідей әрекеттердің пайда болуымен,атап айтсақ: өндірістің
жоспарлануын жөнге қою үшін технологияларды ірікеу процесімен; қажет
инвестицияның деңгейін белгілеумен және ұйым қаржыландырудың нысандармен
байланысты.
Сосын материалдық ресурстармен жабдықтау;құрал-жабдықтарын
монтаждау;білекті мамандарды іріктеу, дайындау және жұмысқа алу;ШС-ін
басқарудың ұйымдық оптимальды құрылымын жасау және т.б осы сияқты өндірісті
жөнге қоюдың ұйымдық-техникалық және экономикалық шаралар бойынша кешенді
жұмыстарын жүргізеді. Осы аталған барлық жұмыстарды аяқтағаннан кейін
оларды тақтылайды және ұйымның белгіленген мақсатына жету үшін
функционалдық бөлімдер мен цехтар бойынша өндірістің барлық факторларын
баланстайды. Әр бөлім өз жоспарын өндіріс қажеттіліктерімен интегралдайды
және бір мезгілде орындаушыларға жауапкершілікті бекітеді, сондай-ақ
коммуникация мәселелерін, ұйымның құрылымдық әлсіз буындарын анықтайды.
Шаруашылық жағдайының өзгерісі кезінде әкімшілік пен менеджерлер
тарапынан икемді бюджеттерді пайдалану қарастырады. Әдетте бюджет бір
жылға, тоқсанға,айға жасалынады.Көптеген ұйымда "тайғанақ" (айнымалы)
бюджеттер жасалынады: жеткілікті ұзақ уақыт кезеңіне жасалған бюджетжылға
орындау процесінде түзетіледі(мыс: ай сайын). Бұндай түзетулер,шаруашылық
жұмысында өзгеретін жағдайды дәл ескеруге мүмкіндік береді.
Ұйымдағы бюджеттің жасалу процесін бюджеттік цикл деп атайды және ол
мына кезеңдерден тұрады:
- жалпы ұйымның және құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жоспарлау;
- шаруашылық қызметті бағалау кезінде пайдаланатын көрсеткіштерді
анықтау;
- жаңа оқиғалардың пайда болуына байланысты,жоспарға енетін
өзгерістерді талқылау;
- ұсынылған түзетулерді ескере отырып жоспарларды түзету.
2.Бюджеттер кең мағынада екі негізгі бөліктен тұрады: ағымдағы
бюджеттер, яғни ұйымның өндірістік қызметін көрсететін бюджет, қаржылық
есеп берудің болжамын көрсететін қаржылық жоспар.
Негізінде өндіріс процесі жаңа өнім шығаруға арналған.Бұл процесте
жұмысшылар еңбегімен еңбек құралын пайдаланып, еңбек заттарынан жаңа өнім
шығарады.Өндіріс процесінде экономикалық тұлға - ол адам еңбегі, еңбек
құрал-жабдығы шығыны, еңбек материалдары қосылып жаңа өндіріс шығынын
құрайды. Бұл экономикалық элементтердің нақты нұсқасы жаңа өнім шығыны
ретінде үш түрге бөлінеді.Олар-жұмысшылар еңбек ақысы,өндіріс
материалдарының құны және өндіріс процесіне қатысатын еңбек құралдарының
амортизациясы.
Өндіріс процесіне қатысты бұл шығындарды өндірістің негізгі немесе
тікелей шығындары деп атайды. Бұл шығындардан басқа өндіріс процесінде
қосалқы шығындар болады, оларды өндірісті басқару және өндіріске қызмет ету
шығындары деп аталады.Өз кезегінде, осы өндіріс процесінің қосалқы
шығындары күрделі екі топқа бөлінеді: жалпы өндіріс шығыны және жалпы
шаруашылық шығыны болып табылады.
Ал енді, осы өндіріс процесіне қатысты шығындардың бәрі қосылып
өндіріс өнімінің нақты өзіндік құнын құрайды.Немесе осы шығындардың
қорытындысының жиынтығын жаңа өнімнің өндірістік өзіндік құны деп атайды.
Өндіріс процесінің ең соңғы нәтижесі ол жаңа өнім.
Операциялық бюджет - ұйымның шаруашылық қызметінің арнайы техникалық -
экономикалық көрсеткіштері арқылы баяндалады, онда оның сатып алынатын
материалдық ресурстарының бағасы, сатылатын өнімнің бағасы, өнімді сатудың
көлемі, өндіріс көлемі,өндірістік - шаруашылық қызметінің кезеңі және басқа
да жекелеген жақтары сипатталады.
Операциялық бюджет келесідей жоспарлы құжаттардан тұрады:
1. Сату бюджеті;
2. Өндіріс бюджеті;
3. Тікелей материалдық шығындардың бюджеті;
4. Тікелей материалдық ресурстарды сатып алудың жоспары;
5. Тікелей еңбек шығындарының сметасы;
6. Жоспарлы кезең аяғына қалатын өндірістік және тауарлы қорлардың
жоспары;
7. Сатылған өнімнің өзіндік құнындағы тікелей және үстеме шығындардың
сметасы;
8. Сатылған өнімнің өзіндік құнындағы жалпы әкімшілік шығындарының
сметасы;
9. Операциялық қаржылық нәтижесінің жиынтық есебі.
Бюджеттің атқаратын қызметі (функциясы) бақылау мен бағалаудың құралы
ретінде, ол нақты көрсеткіштерді болжамдық көрсеткіштермен салыстырғанда
ғана шаруашылық етуші субьектісінің қызметін аша түседі.
Жоспарлауда, есеп пен талдауда тұрақты және айналмалы шығындардың жеке
есебі жолымен пайданы анықтау мен болжамдаудың қарапайым және сенімді әдісі
бар. Бұл әдістің мәні келесіде:
1. Экономикалық объектінің (өндіріс, өткізу, әкімшілік және қаржылық
шығындар) функциясына қатысы бойынша шығындар элементтерін бөлу, сондай –
ақ қысқа мерзімді кезеңде өндірістің жағымды шарттары кезінде өндіріс пен
өткізудің көлемінің өзгерісіне байланысты көлемдері өзгеретін тұрақты және
айнымалы шығындарға шығындар элементінің бөлінісі.
2. Айнымалы шығындардың өнімнің өзіндік құнына жатқызылуы. Өнімді
өткізуден түскен табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырма маржиналдық
табысты, яғни тұрақты шығындарды жабуға дейін өнімнен түскен табысты
білдіреді. Өйткені айнымалы шығындар экономикалық объектінің қызметінің
нәтижесі болып табылатындықтан, онда оларды өнімнің өзіндік құнына жатқызу
қажет болады.
3. Тұрақты шығындар олардың пайда болу кезеңінетабыстар мен шығындар
есебіне жатқызылады және өнімді өткізуден түскен табысты алу үшін
табыстардың жалпы шотынан алынады.
4. Аяқталмаған өндіріс пен өткізілмеген өнім (кезең басында және
аяғында) айнымалы шығындар бойынша бағаланады. Осыған байланысты
келесілерді атап өту керек:
• өткізілген, сондай – ақ өткізілмеген өнім мен аяқталмаған өндірістің
өзіндік құнына айнымалы шығындар жатқызылатындықтан, ал өндіріс пен
өткізуге кеткен тұрақты шығындар пайда мен шығын шотына жатқызылса,
онда ешқандай есепке алынбаған шығындар қалмайды;
• айнымалы шығындар тікелей және жанама шығындардың бөлігін
қосатындықтан, бұл әдіс жанама айнымалы шығындардың үлестіру
мәселесін шешуге көмектеседі;
• өнімнің айнымалы өзіндік құны өте маңызды болып келеді, өйткені
өнімді сату үшін минимальды баға болып табылады. Өнімнің өзіндік
құнына айнымалы шығындардың элементтерінің көлемінің өзгерісі әсер
ететіндіктен және қысқа мерзімді кезеңде тұрақты шығындар көлемінің
өзгерісін өткізу мүмкін емес болғандықтан, бұл табыс пен пайда
тұрақты шығындардың нәтижесі емес, айнымалы шығындардың нәтижесі
болып табылатынын білдіреді. Маржиналдық табыс сомасы өндірістің бар
немесе жоғына қарамастан пайда болатын тұрақты шығындардың барлығын
немесе бір бөлігін жабуда қатысады. Осыған маркетингте маржиналдық
табыс пен өндіріс көлемінің шекті нүкте әдісі негізделген.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Басқару есебіндегі бюджет және оның түрлері
2.Өндірістік смета джасау реті
3. Жоспарлауда, есеп пен талдауда тұрақты және айналмалы шығындардың жеке
есебі
14 тақырып: Басқару шешімдерін қабылдау
Дәріс сұрақтары:
1.Ұйымда басқару шешімдерін қабылдау
2.Шешімдер қабылдауға әсер етуші факторлар
1.Ұйым басқарушы есеп жүйесін енгізу туралы шешімді қабылдау үшін,
алдымен біршама дайындық жұмыстарын жүргізу керек. Басқарушы есепті
өндіріске енгізудің басты себептері болып мыналар табылады:
- ұйымның іс-әрекетінің негізгі тиімділік көрсеткіштерінің нашарлауы:
табыс, капитал мен айналым рентабельділігі, өтімділік және т.б.;
- ұйымның менеджментіне ұсынылатын талаптардың өз деңгейінде болмауы,
калькуляциялау менталдау, жоспарлаудың ескірген әдістері;
- ұйымда қолданып жүрген басқару мәнері мен есеп пен талдаудың
әдістері менеджерлерді канағаттандырмауы (мысалы, жекелеген өнімдер бойынша
нақты сату тиімділігіне қатысты нақтылықтыц жоктығы немесе олардың
топтарында, немесе жекелеген бөлімшелердің істерінде тиімділіктін пақты
көрініс таппауы т.б.);
- ұйымда жекелеген бөлімдер арасында орындалған жұмыстар мен
келісілген шарттардың үйлесімділігінің жоқтығы;
- жаңа жағдайда қызмет етуге бейімсіздігі және бюджеттеудің жоқтығы
т.б. Бірақта басқарушы есеп жүйесін енгізу үшін, ұйымда қолайлы жағдай
пісіп жетілуі керек. Егерде оның қызметіндегі негізгі керсеткіштер нашар-
лай бастаса, онда аталған шешім қабылданбайды, бірақ осындай кезеннің
алғашқы сатысында (яғни, дабыл қаға бастаған шағында) ол қабылдануы мүмкін.
Өйткені басқарушы есеп жүйесін енгізу процесі көп еңбек пен қара-жатты
талап етеді. Бірақ ондай шешім қабылдар алдыңда, ұйымдағы психо-логиялық
ахуалды да зерттеген жөн. Басқарушы есеп жүйесін дайындау туралы шешім
қабылданып, орында-ушылар тағайындалған соң, басқарушы есептің
инструменталдық базасы қалыптастырылады. Басқарушы есеп құралдарын
менеджмент тәжірибесіне енгізуден бұрын, оларды ұйым нақты жағдайларына
бейімдеу және әзірлеу керек. Бірінші кезекте келесі көрсеткіштерді есептеу
мәселесі қозғалады:
- шығындарды: айнымалы және тұрақты етіп бөлу;
- ұйымда жоспарлау немесе бюджеттеу жүйесін (мұнда стратегиялық та,
жедел жоспарлауда) калыптастыру;
- өнімдер мен шығындардың пайда болу орындары бойынша шығындарды
есептеу;
- шағымдағы қызметтері мен инвестициялардыңтиімділігін есеіпсу;
- жоспарлы және нақты көрсеткіштердің ауыткуларын талдау.
Басқарушы есептің бұл аталған құралдары (инструменттері) бойынша
сәйкес есептеулер арнайы әдебиеттерінде келтірілген. Егерде бұл әзірленген
инструменттер (кұралдар) қолданушылардың ойынан шықпаса, ондя оны одан әрі
жетілдіру мәселесі қозғалады. Бұл арада шығындарды айнымалы және тұрақты
етіп бөлудің мәселесі үлкен пікір сайысты туғызуы мүмкіи Аталған мәселе
көптеген шаруашылықтарда бүгіннің өзінде жүзеге асырыла бастады. Сондықтан
кез келген шаруашылық нарықтың қатан занына төзіп беру үшін, оның кейбір
талаптарына бейімделуі керек:
- талданатын объектілері нақты және түсінікті болуы;
- ұйымдағы бөлімшелердің қызметінің нәтижелеріне берілген
түсініктемесі (интерпретациясы) менеджерлер үшін дәлелді болуы;
- тексерушілерде (бақылаушыларда) белгілі бір тәуелсіздікке ие болуы
және олардың аргументациясының орынды болуы;
- "клиенттер" (менеджерлер) тарапынан бақылаушыларға достық сеніммен
қарауы;
- коммуникация мен ынтымақтастықты қатар алып жүруі.
Бұл кезең өте ұзаққа, шамамен үш жылға дейін созылуы мүмкін. Бұл
кезеңдерден кейін орнықты кезеңі (фазасы) басталады және ол келесідей
белгілерімен көрінеді:
- бухгалтер-талдаушылардың қызметіне менеджерлердің сенімі артады,
соның арқасында олардың бірлескен жұмыстары және коммуникациясының көлемі
өседі және бөлімшелердің жұмыс нәтижесі айтарлықтай жақсарады;
- басқарушы есептің қызметтері ШС-нің ұйымдастырушылық құрылымында,
олар ең жоғары иерархиялық деңгейіне ие болады және шешілетін мәселелердің
спектрі ұлғаяды;
- бақылау-аналитиктері менеджерлердің жақсы серіктесі бола бастайды және
барлық жерде басқарушы есептің тиімділігі туралы пікірлер таратыла бастайды
Өнім ассортименті мен өндіріс көлеміне қатысты басқарушылық шешім
қаржылық есеп берудің ақпараты негізінде қабылданады. Үлкен ассортиментпен
өнім шығаратын кәсіпорын оны әр түрлі жолдармен географикалық,
территориялық орналасуы әрқилы тұтынушыларға сатады: үлкен және кіші
мөлшерде, көтерме сауда және бөлшек сауда арқылы, жеткізумен және
жеткізусіз және т.б. Мұндай тәжірибе өнім түрлері және нарық сегменті
бойынша алынатын табыс туралы жеке есеп беруді талап етеді.
Жекелеген сегмент бойынша қаржылық есеп беру өзіне жалпы соманы қосу
керек және кәсіпорынның жалпы қаржылық есеп беруінде жазылуы қажет.
Әрбір өндірістік бөлімшелердің шығыны кәсіпорынның барлық деңгейіндегі
өндірістік шығынның бір бөлігі болып табылады және ол өндіріс
тиімділігімен, өнім түрлерімен, жұмыс уақытының толық пайдаланылуымен және
т.б. бақылануы керек.
2.Әрбір кәсіпорындағы бақылау жүйесінің өзіндік ерекшелігіне
қарамастан, ол мына тұрпатты рәсімдерді қамтуы керек:
• әр өнімнің пайдалылығын қадағалау;
• әр өнім бойынша алынған жалпы пайданы бақылау;
• нақты пайданың болжалдыдан ауытқуын анықтау;
• шығын құрылымының есебі, шектен тыс байқалмайтын шығындарды шығарып
тастау;
• жекелеген өнімдерге келетін үстеме шығындардың орнын толтыру есебі;
• бағаны өзгертуде оның сұраныс икемділігіне әсері және кәсіпорында
қолданылатын басқа да бақылау рәсімдері.
Нарықтық экономикада фирма (кәсіпорын) қызметінің мақсаты пайда
табу екені белгілі. Дәл бұл шарт кезінде фирма тұрақты жұмыс істей алады
және өсу үшін негізбен қамтамасыз етеді. Фирманың тұрақты табысы салынған
капиталдан алынатын дивиденд түрінде көрініс табады, жаңа инвесторларды
тартуға септігін тигізеді және фирманың меншік капиталының өсуіне әкеледі.
Бұл мәселенің өте маңызды аспектісі болып бухгалтерлік, кейіннен
экономикалық пайда алудың алғашқы қадамы ретінде фирма қызметінің
залалсыздық тұжырымдамасы табылады.
Экономикалық көзқарасы бойынша залалсыздық ұзақмерзімді тепе – теңдік
жағдайында болатын қазіргі бәсекелес нарықта фирманың қалыпты күйі. Мұнымен
қатар экономикалық пайда, яғни фирманың шығындары инвестицияланатын капитал
табысының орта нарықтық ставкасы, сондай – ақ кәсіпорынның қалыпты табысы
қосылған кезде пайданың анықтамасы қарастырылады. Осыдан залалсыздық
анықтамасы келесі түрде болады.
Іс жүзінде, егер фирманың бухгалтерлік пайдасы бар болса, яғни сатудан
түскен табыс пен сатылған өнімнің өндірісіне кеткен ақшалай шығыстардың
сальдосы оң болса, онда ол экономикалық пайда мағынасында залалсыздық
нүктесіне жетпеуі де мүмкін. Мысалы, фирма пайдасы оның меншік капиталына
орташа нарықтық пайызға қарағанда аз болуы мүмкін. Нәтижесінде өте жоғары
пайда алуға көмектесетін капиталды қолданудың тиімді әдістері болады.
Сөйтіп, залалсыздық нүктесінің түсінігі бір уақытта фирма қызметінің
тиімділік критериі болып табылады. Залалсыздық нүктесіне жетпеген фирма
қалыптасқан нарықтық құрылым көзқарасы бойынша тиімсіз әрекет етеді. Бірақ
бұл жайт өз бетімен фирманың жұмысын тоқтату себебі болып табылмайды. Бұл
сұраққа жауап беру үшін фирманың шығын құрылымын жете зерттеу қажет.
Фирма тиімді жұмыс атқаруы үшін фирма өз пайдасын жоғарылатуы қажет.
Пайданы жоғарылату процесі экономикалық мағынада залалсыздық нүктесін іздеу
процесіне теңестіріледі. Пайданы жоғарылату процесін талдау кезінде келесі
негізгі түсініктер қолданылады.
Шекті табыс - өнім шығарылымының бір бірлікке өсуі кезінде фирманың
жиынтық табысы өзгеретін мөлшер.
Шекті шығын - өнім шығарылымының бірлікке өсуі кезінде фирманың жиынтық
шығындары өзгеретін мөлшер.
Орташа толық шығындар – шығарылатын өнімнің бірлігіне келетін толық
шығындар үлесі (яғни тұрақты шығындар + айналмалы шығындар + қайтарылмайтын
шығындар).
Микроэкономика курсынан белгілі: кейбір уақыттан бастап (шығарылымның
кейбір көлемінен) айналмалы шығындар қисығы өспелі, ал шекті табыс қисығы
кемімелі болып табылады. Пайданы жоғарылату мақсаты үшін негізгі болып
шығарылымды бір бірлікке өсіру кезіндегі шекті табыс пен шекті шығын
арасындағы арақатынас табылады. Шекті шығындар шекті табыстан аз болса,
шығарылым өсімі фирма табысының өсуіне әкеледі; шекті шығындар шекті
табыстан жоғары болса, фирманың шекті табысының өсуіне өнім шығарылымының
төмендеуі әкеледі. Енді максимальды табыс пайда болатын нүктенің
критерийлерін анықтауға болады.
Фирманың максимальды табысы шекті табыс шекті шығынға тең болғандағы
өндіріс көлемі кезінде пайда болады.
Оптималды нүктеде пайда немесе шығынға жететіндігін анықтау үшін фирма
өнімінің бағасы мен орташа толық шығындар арасындағы қатынасты қарастыру
қажет. Ең қолайлы болып оны графикалық түрде көрсету табылады.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпараттар
2.Ұйым табыстылығын арттыру үшін шешімдер қабылдау
3.Басқару шешімдерінің қаржылық қорытындыларға әсері
15 тақырып: Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер қабылдау
Дәріс сұрақтары:
1.Инвестициялық жобаларды өндіріске тарту
2.Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер
1.Инвестициялық жоба — бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ
мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар.
Бұл пайданы есептеп шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің
пайдаланатын экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементгері
қолданады.
Демек, инвестициядағы басқарушы есеп алға койылған мақсаттарға қол
жеткізу үшін және соның негізінде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін,
бірқатар инвестициялық жобаларды талдауға және оларды бағалауға тура
келеді.
Тап осыған байланысты жана экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді
инвестициялардың тиімділігін бағалау мен талдау жүйесі ең бір өзекті
мәселеге айналып отыр.
Бүгінгі таңда, өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және
оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы
дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сатылы
әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі пісіп
жетілді. Ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау және есептеулерді жүргізудің
барлық бағыттары бойынша зерттеулер жүргізудің көкейтестілігі, көптеген
қаржылық ұйымдардың да (банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық
және зейнетақы қорлары және т.б.), және бірқатар жекелеген инвесторлардың
да, алдыңда тұрған тауқыметті мәселесі болып түр. Ал бүдан алынған
зерттеулерді одан әрі іске асыру, одан да қиын мәселе болып отыр.
Жақын уақыттан бері ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен
есептеуге, яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының
қаражаттарын тартуға байланысты, инвестицияның мәнісін ашуға біршама
талпыныстар жасалып жатыр.
Осы кезге дейін инвестициялық есеп пен талдау бойынша жүргізілген
зерттеулер кешенді сипатта болған жоқ, өйткені ол жөніндегі әдістемелік
зерттеулер қажет деңгейінде нығайтылмады. Қазіргі кезде Қазақстанның
экономикасына тартылатын ұзақ мерзімді инвестииияларды тиімді бағалау,
талдау және шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару бары-сында,
әлі де болса есептін кейбір жекелеген әдістері жете зерттелмеген.
Осы күнге дейін негізгі корларды жаңғыртуда инвестициялаудың
қажеттілігін бағалау, осы шараларды қаржыландьірудың оптималды көздерін
тандау, күрделі қаражаттардың тиімділігі бағалау, тәуекелділіктің
сезімталдығын және дағдарыстың әсерін жанаша принципте дисконттау, "икемді"
мөлшерлемені табу және оны талдау мәселелері өз шешімімдерін толығымен
тапкан жоқ.
Тәжірибеде, инвестициялықталдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменін
ең төменгі шегін капиталдардың орташа қүны бойынша анықтаса, ал екінші
әдісінде тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептелінеді. Бұл ара-
капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті
варианты деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетуі
мүмкін сондықтан да оған жиі түзетулер енгізіледі
Ал түзетулерден кейін колданатын күрделі қаржы тұжырымдамасының, басты
екі кемшіліктері бар, атап айтсақ:
* біріншіден, бухгалтерия есебінде тек ұйымның меншігіндегі
инвестицияларды ескереді;
* екіншіден, бухгалтерия есебінде материалдық емес активтерді
инвестиция ретінде ескерілмейді, себебі оның есебінде кептеген
дүдәмалдылықтың бар екендігі анық.
Мұндай жағдайда, талдаушылар күрделі қаржы қатарына жалға алынған
негізгі құралдарды (лизинг бойынша) және материалдық емес активтердің
амортизацияланбаған шығындарын активтерге қосу арқылы түзетулер енгізеді.
Тек осындай түзетулерден кейін таза инвестициялар деңгейі анықтап,
"талдаушылардың аз ғана тобы ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланады бұл
тұжырымдамаға сәйкес активтің (капиталдың) барлық элементтері (кейде
пассивтері де) субъектінің табыстылығын анықтау үшін инвестиция ретінде
қатыстырылады.
Бұл анықтама негізінен шағын кәсіпорын үшін сэйкес келетін сиякты,
ойткені инвестицияны бұндай кен мағанада карау кәсіпорындардың мақсатына
сай келе бермейді. Олар "инвестицияға салынған қаржының түрлерше (яғни
өздерінікі немесе қарызға алынғанына), карамастан күрделі қаржыны іюліп
қараулы мақсат тұтпайды, ондағы салымдар, тек жалпы салымдар бойынша
өлшенеді. Инвестицияларды, негізінен барлық инвестицияланған капиталдардың
жиынтығы ретінде қарастырады. Демек, инвестицияның бухгалтерлік
тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу ғана емес, сондай-ақ, барлық
активтердің жиынтығын береді. Егер бухгалтерияда әр түрлі себептер бойынша
есеп мәліметтері бұрмаланбайтын болса, онда ("тыншы" ретінде немесе
коммерциялық құпия ретінде), инвестицияны бағалауға бухгалтерлік есептің
мәліметтерін қолдануға болар еді.
Ұлғайтылған тұжырымдаманы қолдай отырып: инвестиция ретінде танылмаған
материалдық емес активтер мен жалға алынған құралдарды есепке алмай, тек
баланста көрсетілген активтер бойынша санауға болар еді. Көптеген
экономистер капиталдардың шығындарын инвестиция ретінде қарастырады.
Инвестиция динамикасы (қозғалысы) активтің белгілі бір баптарының
өзгерісіне тең болады.
2."Инвестицияланган капитал" деген ұғым екі мағына береді. Біріншіден,
кез келген капитал: акцияға, облигацияға, баска кәсіпорыннын жарнасына
(пайына) айналған түрінде, демек ұзақ мерзімді қаржы активі ретінде әрекет
ететін, басқа кәсіпорынның пайдасынан өзіне қатысты үлестік салмағын) өз
кәсіпорыныңа әкелетін бағалы қағаз тобы жатады. Яғни, оның өнім өндірумен
тікелей байланысты еместігін білдіреді.
Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі
жарып көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі
ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған
капитал өз кұрамына "Аяқталмаған құрылыс", "Ұзақ мерзімді қаржы бөлу"
(еншілес, тәуелді кәсіпорындарының пакет акцияларын, жарна үлесін алу,
техниканы бөлу, ұзақ мерзімге карыз беру және т.б.) жағдайлары жатады. Тап
осы тұрғысынан инвестицияны кең көлемдегі мағанасын білдіретін сияқты.
Батыс елдерінде инвестицияның бұл түрін екіге бөледі, тікелей
инвестициялау, яғни инвестицияланған кәсіпорындарды, олар өз басқаруына
және бақылауына алғандығын көрсетеді (кейде оларды майнорити деп те
атайды). Ал екінші түрі, портфельдік инвестициялау, оның көлемі бүкіл
акционерлік капиталдың 10%-тей құрамын құрайды, бірақ ол басқару мен
бақылау құқғын бермейді.
Ал енді біз инвестицияны қаржылық-экономикалық талдау тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда ұйым қаржылық тұрақтылығын талдау үшін,
инвестицияны негізгі және айнымалы капиталымен қатар, қаржылық және
қаржылық емес етіп, екіге бөлудің керектігін ұсынамыз.
Енді осы айтылғандарды басқарушы есеп тұрғысынан қарастыратын болсақ,
онда оның сындарлы кезеңі болып, мыналар жатады:
- инвестицияның есебін жүргізу, яғни есебін шығару;
- инвестицияның бюджетін құрастыру;
- жылдар бойынша ақша-қаражаттарының ағындарын бағалау;
- қолданыс таба алатын капиталдың шын мәніндегі бағасын анықтау, яғни
оны дисконттау коэффиценті ретінде пайдалануға болатьшдығын керсету;
- инвестицияның тиімділігін баяндайтын критерилерін талдау. Жобаны
бағалау мен талдаудың бүгінге дейін танымал екі әдістері бар:
а) дисконттық бағалау (немесе динамикалық бағалау);
б) есептік бағалау (немесе статикалық, жай).
Аталған бағалаудың екі категориясы да бір бірімен өте тығыз
байланысты. Мәселен, статистикалық категориясы (кейде әдебиеттерде оны
мәселелер пемесе міндеттер деп атайды) ұйымның табыстылығын (қолма-қол ақша
түрінде) құрайтын қабілеттілігін көрсетсе, ал динамикалық міндеттер
шаруашылық субъектісінің өз ресурстарын табыстылыққа (қолма-қол ақшаға)
қаншалықты жақсы айналдыра алатындығын көрсетеді.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Өндіріске инвестициялар тарту тиімділігі
2.Инвестициялық шешімдерді қабылдау
3.Инвестицияны өндіріске тарту үшін қабылданатын шешімдер
3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
1 тақырып. Басқару есебі туралы негізгі түсінік
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы.
2. Өндірістік есептің мәні және міндеттері.
3. Шығындардың жиынтық есебі, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Ержанов А.К. Басқару есебі. Алматы, 2009
2. Дәуренбекова, Ә.Н. Шығындарды басқару. Алматы, 2009
3. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
4. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
2 тақырып. Шығындардың жіктелуі
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.
2. Өндіріс шығындарының элементтері, шығындардың пайда болу орындары.
3. Өндіріс көлеміне қарай шығындар жіктемесі.
4. Өзіндік құнға қатысуына қарай шығындар жіктемесі.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1.Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
2.Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
3.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум.- Алматы, 2008
3 тақырып. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Калькуляциялау объектілері.
2. Талдамалық есепті ұйымдастыру.
Есептер:
1.Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындарды анықтаңыздар.
|Негізгі материалдар |8000 |
|Еңбек ақы шығындары |3000 |
|Еңбек ақыдан аударымдар |450 |
|Өндірістік үстеме шығындар |2100 |
|Есептік кезең басындағы аяқталамаған өндіріс қалдықтары |? |
|Есептік кезең соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдығы |2000 |
|Өндірістік өзіндік құн |? |
2.Өндірістік есептің шоттарын жинақтаңыздар:
|Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|Негізгі өндіріске материалдар жіберілді |? |? |
|Негізгі өндіріс жұмысшыларына еңбек ақы есептелді |? |? |
|Еңбек ақыдан аударымдар жасалды |? |? |
|Негізгі құралдардың амортизациясы есептелді |? |? |
|Негізгі өндіріс шығындары жинақталды |? |? |
|Негізгі өндірістен дайын өнім шықты |? |? |
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
2. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
3. Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
4. Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
4 тақырып. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері. Үрдіспе – үрдіс калькуляциясы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Шығындар есебінің әдістері.
2.Калькуляциялаудың әдіс-тәсілдері.
3.Үрдіспе - үрдіс әдістің ерекшілігі.
4.Есептегі натуралдық өлшемдер.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Ержанов А.К. Басқару есебі. Алматы, 2009
2. Дәуренбекова, Ә.Н. Шығындарды басқару. Алматы, 2009
3. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
4. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
5 тақырып. Тапсырыстық калькуляция
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Тапсырыстық әдістің ерекшілігі.
2.Тапсырыс бойынша өзіндік құнның калькуляциясы.
Есеп
Тапсырыс карточкасының негізінде өзіндік құнды анықтаңыздар
|Калькуляция баптары |Тапсырыс б/ша |Даярлау |Өнімнің өзіндік |
| |шығындар |шығындары |құны |
|Шикізат пен |106470 |97560 |97560 |
|материалдар | | | |
|Қайтарылған қалдықтар |- |8910 |-8910 |
|Технологиялық |4000 |3800 |3800 |
|мақсаттағы отын мен | | | |
|энергия | | | |
|Еңбек ақы шығындары |46300 |46300 |46300 |
|Еңбек ақыдан |6945 |6945 |6945 |
|аударымдар | | | |
|Үстеме шығындар |2540 |2356 |2356 |
|Ақаудан болған жоғалту|- |2300 |2300 |
|Жиыны |? |? |? |
Тапсырыс негізіндегі өзіндік құнды анықтаңыздар.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1.Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
2.Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
3.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум.- Алматы, 2008
6 тақырып. Функционалды калькуляция
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Функционалды калькуляция мәні
2.Өнімнің өзіндік құнын функционалдық әдіспен есептеу
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
2. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
3. Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
4. Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
7 тақырып. Нормативтік калькуляция
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Нормативтік әдістің ерекшілігі.
2. Нормативтік калькуляциялар.
3. Нормалардан ауытқуларды есепке алу
Есептер
1.Қолданылып жүрген нормалар бойынша өнімнің бір өлшем бірлігіне кеткен
материалдардың шығындары 25600 теңге сомасында қарастырылған. «Шикізат
пен материал» бабы бойынша ай басында аяқталмаған өндіріс қалдығы 14580
теңгені құраған.Өнімнің өлшем бірлігіне жаңадан белгіленген норматив
25300 теңге құраған. Осы баптар бойынша нормалардың өзгеру индексін
табыңыз,аяқталмаған өндірістің баға айырмасы қалай анықталады.
2.Нормалардан ауытқуларды ескере отырып,өзіндік құнды анықтаңыздар (1000
дана өнімге)
|Шығын баптары |Мөлшері |Нормалық |Іс жүзіндегі |Ауытқу |
| | |бағасы,тг |баға,тг | |
|Материалдық |1 466 |235-00 |228-60 |? |
|шығындар,кг | | | | |
|Жалақы,сағат |23 |350 |360 |? |
|Жалақыдан аударымдар, |15 |? |? |? |
|пайыз | | | | |
|Үстеме шығындар,тг |1850 |- |- |- |
|Жиыны |- |- |- |? |
Ауытқуларды анықтап, жиынын табыңыздар.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Ержанов А.К. Басқару есебі. Алматы, 2009
2. Дәуренбекова, Ә.Н. Шығындарды басқару. Алматы, 2009
3. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
4. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
8 тақырып. Шығындар баптары бойынша ауытқу есебі және талдау
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Шикізат құнын есептеу.
2. Өндірістік қалдықтар есебі.
3. Еңбек ақы шығындары.
4. Басқа шығындардың есебі.
Есептер:
Консерв өндірісінің іс жүзіндегі калькуляциясын есептеңіздер, 1000 дана
өнім
|Шығындар түрлері |Мөлшері,кг |Бағасы,теңге |
|Шикізаттар: | | |
|Сиыр еті |349130 |180 |
|Сиыр майы |22008 |128 |
|Сүт |245 |22 |
|Жұмыртқа |125 |100 |
|Көмекші материалдар: | | |
|Тұз |25 |18 |
|Пияз |62 |22 |
|Қара бұрыш |16 |250 |
|Лавр жапырағы |4,5 |56 |
|Мускат |5,5 |36 |
|Ыдыс және орау материалдары |56 |17,5 |
|Этикетка |3 |37 |
|Желім,вазелин |4,5 |69 |
|Еңбек ақы шығындары | |67500 |
|Энергия шығындары | |7500 |
|Үстеме шығындары | |8200 |
|Өндірістік өзіндік құн | |? |
|Коммерциялық өзіндік құн | |2700 |
|Толық өзіндік құн | |? |
Шығын түрлерін жеке-жеке есептеп, барлық шығындарды анықтаңыздар.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1.Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
2.Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
3.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум.- Алматы, 2008
9 тақырып. Стандарттық калькуляция
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.«Стандарт - кост» әдісінің маңызы мен мәні
2.Стандартты шығындарды анықтау
3.Стандартты және іс жүзіндегі шығындардың ауытқуларын есептеу
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Ержанов А.К. Басқару есебі. Алматы, 2009
2. Дәуренбекова, Ә.Н. Шығындарды басқару. Алматы, 2009
3. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
4. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
10 тақырып. Өзіндік құнды шығындарды толық үлестіру бойынша (абзорпшен -
костинг) және айнымалы шығындар бойынша калькуляциялау
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнның калькуляциясы.
2.«Директ - костинг» әдісі
3.Абзорпшен – костинг әдісі
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1.Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
2.Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
3.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум.- Алматы, 2008
11 тақырып. Зиянсыздықты талдау
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Өндірістің зиянсыздығын талдау әдістері
2. «Критикалық нүкте» қалай табылады?
3.Зиянсыздықтың модельдері
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Ержанов А.К. Басқару есебі. Алматы, 2009
2. Дәуренбекова, Ә.Н. Шығындарды басқару. Алматы, 2009
3. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
4. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
12 тақырып. Кешенді өндіріс шығындарының есебі талдау әдістері. Жанама
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Кешенді өндіріс шығындарының есебі
2. Қосалқы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
2. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
3. Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
4. Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
13 тақырып. Бюджеттеу, бюджет түрлері және бюджеттік шешім
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Бюджеттеудің мәні мен мағынасы
2.Бюджеттеудің түрлері
3.Бюджеттің жоспардың орындалуына әсері
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1.Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
2.Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
3.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум.- Алматы, 2008
14 тақырып. Басқару шешімдерін қабылдау
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Шешімдер қабылдауға әсер ететін факторлар
2.Басқару шешімдерін қабылдауға қойылатын талаптар
3.Шығындардың басқару шешімдеріне әсері
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Ержанов А.К. Басқару есебі. Алматы, 2009
2. Дәуренбекова, Ә.Н. Шығындарды басқару. Алматы, 2009
3. Назарова В.Л. Басқару есебі Алматы,2005
4. Тайгашинова, К.Т. Управленческий учет.- Алматы, 2008
15 тақырып. Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер қабылдау
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1.Инвестициялық жобалар тиімділігі
2. Инвестициялық шешімдер қабылдаудағы критериилер
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1.Алданиязов, К.Н. Управленческий учет и анализ.- Алматы, 2008.
2.Управленческий учет / Хорнгрен Ч. – М., 2005
3.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум.- Алматы, 2008
4. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Өздік жұмыстарды орындауға жалпы нұсқаулар
«Басқару есебі» пәнінен өздік жұмыстарды өткізудің әдістемелік нұсқауы
студенттердің ілгерілемелі қаржылық есеп пәнінен оқу барысындағы алған
білімдерін дамытуға, тереңдетуге және нақтылай түсуге көмектеседі.
Басқару есебі- кәсіпорынның қалыпты шаруашылық қызметін жүргізу үшін
жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге өндірістік есепті дамытуға
арналған бірқатар құрылымнан тұрады. Курстың басты мақсаты – халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша басқарушылық есепті студенттерге
меңгерту. Оларға басқарушылық есеп ақпараттарын қалай қолдану қажеттілігін
және осы ақпараттардың қайдан алынғандығы жайлы түсінікпен таныстыруды
көздейді. Сонымен қатар мұнда есеп стандарттарындағы өзгерістер де
қарастырылады.
Студенттерге басқарушылық есепті оқытуда бағдарлама, яғни осы пәнді
оқытуда жұмыс бағдарламасы жасалған. «Басқару есебі» пәнінен өздік
жұмыстарды жүргізуге арналған әдістемелік нұсқаулар осы пәннің типтік
бағдарламасы негізінде жасалды. Ол студенттерге ілгерілемелі қаржылық есеп
курсының өздік жұмыстарын жүргізуді ұйымдастыруға көмектеседі. «Басқару
есебі» пәнінен жүргізілетін өздік жұмыстар бекітілген жоспарға сәйкес,
есептер шығару, студенттердің теориялық білімдерін бекіту мақсатында
жүргізіледі.
«Басқару есебі» пәнінен жүргізілетін өздік жұмыстар бекітілген жоспарға
сәйкес, есептер шығару, студенттердің теориялық білімдерін бекіту
мақсатында жүргізіледі.
«Басқару есебі» пәнінен өздік жұмыстарды жүргізуге арналған әдістемелік
нұсқаулар пәннің оқу-әдістемелік кешенінің құрамына кіреді.
4.2 Реферат тақырыптарының тізімі
1. Қаржылық есеп пен басқарушылық есептің ұқсастықтары мен
ерекшеліктері
2. Аяқталмаған өндірістің есебі
3. Стандарт – кост жүйесі
4. Материалдық шығындардың есебі
5. Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындарды есептеу
6. Көмекші өндірістің есебі
7. Директ – костинг жүйесі
8. Өндірістік шығындардың жиынтық есебі
9. Қорлардың деңгейін жоспарлау және бақылау
10. Бюджеттік бақылау
11. Шешімдер қабылдаудағы релевантты шығындар
12. Трансферттік бағаның құрылуы
13. Кешенді өндіріс шығындарының есебі және қосалқы өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау
14. Шығындардың толық үлестірілуі мен өзгермелі шығындар бойынша
өзіндік құнның калькуляциясы
15. Өндірістік есептін шотттар жүйесі, талдамалық есепті ұйымдастыру.
16. Көмекші өндіріс жұмыстары мен қызметтерінін өзіндік құнын
калькуляциялау мен өндіріс шығындары есебінің ерекшеліктері.
17. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын
процестік әдісі.
18. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын сатылық
әдісі.
19. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын
тапсырыстық әдісі.
20. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын
нормативтік әдісі.
21. Аяқталмаған өндірістің бағалануы, түгенделуі және есебі.
22. Материалдық шығындардың есебі
23. Еңбек ақы шығындарының есебі
24. Дифференциалданған есеп: ұзақ мерзімді шешімдер қабылдау
25. Дифференциалданған есеп:қысқа мерзімді шешімдер қабылдау
26. Калькуляция бірліктері, объектілері және әдістері
27. Бюджеттеу – қысқа мерзімді жоспарлау
28. Тура және жанама, тұрақты және ауыспалы шығындар
29. Өндірістік есеп бойынша құжаттар айналымы
30. Стандартталған шығындарды қалыптастыру
31. «Шығын – көлем - табыс» деңгейін анықтау
32. Өнімді өндіру және сату деңгейін талдау
33. Дайын өнімнің есебі
34. Абзорпшен – костинг әдісі
35. Еңбек ақы шығындарын есепке алу
36. Өндірістік есеп шоттары
37. Зиянсыздықтың бухгалтерлік моделі
38. Зиянсыздықтың экономикалық моделі
39. Өндіріске инвестиция салу тиімділігі
40. Өндірістік есептің ақпараттық базасы
-----------------------
Басқарушы есептің ролі
Басқарушы есептің екіжақты атқаратын ролі
Өндірістік есеп жұйесі шеңберіндегі өзіндік қызметтер операциялары
1. Ұйымдардың барлық мүдделерін қамтитын жүйенің опеациялары
Нәтижелерін бағалау
Мәселені шешуге арналған ұйымдастыру жұмыстары
1.1 Мәселенің қойылуы
Осы фразадағылар мына мәселелерді қамтиды:
• әрбір басқарушының нақты талаптарына жауап беретін кері байланыстың
жекеленген жолдарын дайындау;
• өңделмеген мәліметтердің жиынтығы ғана емес, сонымен қатар мақсаты
бағытталған хабар нысанына қарай ақпараттар мен мәліметтерді беру;
• ауытқу мен проблемалардың жай констатациясының орынан, түзету әрекетін
енгізу бойынша нұсқаулар дайындау;
• мәліметтерді жинау мен таратудың орталықтандырылмаған жүйесін жасау;
• бухгалтер-талдаушы өз тәжірибесін басқарушыларға олардың міндеттері мен
жоспарларына тұрақты бақылау үшін көмек көрсету;
Басты мәселелер қатарына мыналар жатады:
• Сату (өткізу);
• Нарық үлесі;
• өнімнің құрылымы;
• табыс деңгейі;
• акциядан түскен таза табыс;
• басқарудың тиімділігі;
• қоршаған ортаның факторлары;
• диверсификация және тәуелділік;
• жалақының сапалығы
Басқарушы есептің басты басқаратын аясы және осы этапқа кіретіндер:
• Қажет ресурстардың үздіксіз болуын қамтамасыз ету;
• Ресурстардың пайдалануын бақылау жасау;
• Қойылған міндеттерді шешуге байланысты жұмыстардың аралық сипатын дер
кезінде және бойынша дәл өлшеу;
• Басшылардың шешімді жасау және түзетулерді енгізу әрекеттерін орындау
барысында, оларға қажет мәліметтер мен нұсқауларды беру;
• Басқарушылар үшін нұсқауларды дайындау және істің аралық шолуы
барысында оларға көмек көрсету.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz