Файл қосу
Сапа менеджмент жүйесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейдегі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | | |
| | | |
| | |ПОӘК |
| | |042–14.1.04.01.20.92/03 |
| | |-2009 |
|ПОӘК | | |
|«Сапа менеджмент жүйесі» |26.09.2008 ж. | |
|пәнінен оқу-әдістемелік |№ 2 басылым | |
|материалдар | | |
050732 «Стандарттау, метрология және сертификаттау»
мамандығының студенттеріне арналған
«Сапа менеджмент жүйесі» пәнінен
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2009
Мазмұны
|1 |Дәрістер |3 |
|2 |Тәжірибелік сабақтар |29 |
|3 |Курстық жұмыс |33 |
|4 |Студенттердің өздік жұмысы |61 |
| | | |
1 ДӘРІСТЕР
№1 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Сапаны қамтамасыз етудін даму кезеңдері
Дәріс жоспары:
1 Сапаны қамтамасыз етудің даму кезеңдері
Сапаны жақсарту әдістерін іздеп табу жөніндегі жұмыстар көне заманда
да жүргізілетін болатын, бірақ бұл жұмыстар күшіне II Дүниежүзілік соғыстан
кейін Еуропа елдерінде енді деуге болады. Өйткені Еуропа мамандарының ол
кездегі біліктілігі жоғары болатын, ал компаниялар жоғары сынау және өлшеу
әдістерін қолдана білген болатын.
Сапаны қамтамасыз етудің даму тарихын 4 кезеңге бөлуге болады: .
сапаны бақылау; сапаны баскару; сапаны үздіксіз жоғарылату (арттыру);
сапаны жоспарлау.
Сапаны бақылау кезені капитализмнің жаңа туып келе жатқан шағында
басталған болатын. Бұл кезеңде жинакталған тәжірибені американдык Ф. Тэйлор
өз жұмыстарында жалпылап көрсеткен. Ол ғылыми менеджметтің концепциясын,
жауапкершілікті орындаушылар мен басқарушылардың арасында бөлу идеясын,
еңбекті ғылыми нормалау идеясын ұсынған. Тэйлор мекемені басқарудың
иерархиялык құрылымы туралы идеяны да ұсынған.
Бұл кезендегі сапаны қамтамасыз етудің негізгі концепцияны былай айтуға
болады: тұтынушының қолына тек жарамды өнімдер түсуі керек.
Бұл концепцияны іске асыру XX-ғасырдың 20-жылдары жоғары технологиясы
өндірістерде бақылаушылардың саны 40 %- іне дейін құруына апарып соқты. Бұл
концепция бойынша сапаны арттыру әр жағдайда оны қамтамасыз етуге
жұмсалатын шығындардың өсуіне апарып соғатын болды, яғни өндірістің
тиімділігін жоғарылату мен өнімнің сапасын көтеру бір-біріне қайщы келетін
нысандар болып шыкты.
Сапаны басқару кезеңі 20-жылдарда бақылаудың статистикалық әдістері
әзірлене және енгізіле бастады. Шухардтың бақылау карталары және таңдамалы
бақылау пайда болды. Егер бұган дейін сапаны арттыру жұмыстары жарамсыз
өнімдерді тауып алып, оларды өнімді тұтынушыларға жібермеуге бағытталған
болса, статистикалық әдістерді қолдану өндірістік процестен жарамды
өнімдердің шығымын арттыруға мүмкіндік беретін болды.
Бұл кезеңде сапаны қамтамасыз ету концепциясының негізін мыналар
құрады:
а) негізгі мақсат-тұтынушы тек жарамды, яғни стандарттарға сәйкес жасалған
өнімдер алу керек;
б) өнімді бакылау қамтамасыз етудің маңызды әдісі ретінде сақталады (орын
алады); бірак бар күшті өндіріс процестерін басқаруга жұмсау қажет, сонда
жарамды өнімдердің шығу пайызын жоғарылату қамтамасыз етіледі.
60-жылдары өнімнің сапасын арттыру қоғамдық өндірістің маңызды
факторына айналды, үлкен әлеуметтік маңызга ие болды. Сонымен бірге әр
өндірістік процестен жарамды өнім шығуының шегі бар екендігі және осы шек
процестің жеке өзінен ғана емес - жүйеден, яғни өнеркәсіптің қызметінен,
еңбекті ұйымдастырудан - осы процесс жүретін жағдайлардың жиынтығынан
тәуелді екендігі жөнінде түсінік қалыптасты. Нәтижесінде I- кезеңдегі қиын
жағдай - өндіріс тиімділігін жоғарылату және өнім сапасын арттыру
арасындағы қайшылықтың сақталды.
Сапаны үздіксіз арттыру кезеңі - бұл кезеңнін басталуын Деминг, Джуран
атты мамандардың жұмыстарымен байланыстырады. Бұлар жасаған бағдарламаның
негізгі идеясы: өнім сапасының негізі - еңбектің сапасы және барлык
деңгейде жүргізілетін сапалы менеджмент, яғни адамдар коллективтерін әр
жұмыскер өз жұмысынан рахат алатындай қылып ұйымдастыру болып табылады.
Бұл жерде, бағдарлама өндірістік процестерді жетілдіруде ғана емес, бүкіл
жүйені жетілдіруде, сапа проблемаларын шешуде фирманын ең жоғарғы
басшыларының тікелей қатысуында, фирманың барлык қызметкерлеріне жаппай
сапаны қамтамасыз етудің негізгі әдістерін оқытуда негізделеді.
Тұтынушыга ақаулы өнімдерді жібермеу концепциясының және жарамды
өнімдер шығымын жоғарылату концепциясының орнын «Ноль ақаулар» концепциясы
алды.
Бұл жағдайда сапаны арттыру және өндіріс өнімділігі жоғарылату
арасындағы қайшылык жойылды. Басқарудын жана идеяларын қолдану бір мезгілде
өнім сапасын арттыру және өндіріске жұмсалатын шығындарды төмендетуге қол
жеткізілді.
Сапаны жоспарлау кезені - бұл кезең алдыңғы (3) кезеңнің
тұтынушылардың қажеттерін бұрынғыдан да толык қанағаттандыру бағытында
логикалык дамуы болып табылады. Бұл кезең бір жағынан эксперименттерді
жоспарлаудың сенімділігі теориясының дамуымен және екінші жағынан,
есептегіш техниканың және САПР автоматты жобалау жүйесін өнімді зерттеп-
дайындау және шығару процесіне енгізумен байланысты.
Бұл жерде негізгі концепциялар мыналар болып табылады:
1 Жобалау жұмыстарының сапасы жеткілікті болуының салдарынан өнімнің
сәйкессіздіктерінің үлкен бөлігі өнімді зерттеп-дайындау сатысында
қалыптасады.
2 Өнімді жасау жұмыстарының акцентін тәжірибелік үлгілерді сынаудан
өнімнің қасиеттерін математикалык моделдеуге, сонымен бірге өнімді
дайындаудың технологиялык процестерін моделдеуге аудару. Бұл жерде
конструкторлык және технологиялык сәйкессіздіктерді өндіру сатысының
басталуына дейін табу (анықтау) және жоюға қол жеткізіледі.
3 «Ноль акаулар» концепциясының орнын тұтынушыны қанағаттандыру концепциясы
алады.
4 Жоғары сапалы өнімді тұтынушыга қолайлы бағамен беру керек, баға үнемі
төмендеп отыруы керек, өйткені нарыкта бәсекелестік өте жоғары болып
табылады.
Бұл кезенде сапа мен өндірістің тиімділігі арасындагы қайшылыктың
қазіргі замандагы формалары толық жойылады. Бұл кайшылыктың жаңа формасының
пайда болуы жаңа кезеңнің дүниеге келуіне апарып соғады.
Мысалы, тұтынушынын өнім ғана емес, өндірістік процесте экология
талаптарына сәйкес болуын, яғни қоршағаң ортаға зиян келтірмеуін талап
етуі. Қазіргі кезде бұл кезең жаңа калыптасып келеді және оның концепциясы
әлі толық қалыптасқан жоқ.
Бүгінгі сапа менеджменті ірі шетелдік корпорацияларда жүргізілген
зерттеулер нәтижесінде пайда болды. Бұл зерттеулер Ф.Б. Кросби, Э. Деминг,
А. Фейгенбаум, К. Исикава, Дж. Джуран; П.Л. Чебышев сиякты зерттеушілердің
сапаны баскару жөніндегі еңбектеріне сүйенеді.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 2 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Сапа менеджмент жүйесі
Дәріс жоспары:
1
ИСО 9000 Халықаралык стандартына сәйкес сапа менеджменті - ұйымды
жетекшілікке алу және басқару бойынша сапаға қолданылатын жүйеленген
әрекет.
Сонымен, сапа жүйесіне ұйым менеджентінің сапаға қойылатын талаптарды
орындауға бағытталған бөлігі кіреді.
Сапа жуйесі - тұтынушыға өнімнің тұракты жоғары сапасы және оның
стандарттар мсн келісім-шарттардың талаптарына сәйкестігіне берілген
кепілдікті қамтамасыз етуге қажетті ұйымдык және техникалык шаралардың
жиынтығы.
ИСО 9000 ХС негізінде құрылған сапа менеджментінің жүйесінің бас
мақсаты - өнімге тапырыс берушінің оның сапасына қойған талаптардың
орындалуын қамтамасыз ету және кәсіпорынның осы жұмысты орындай алатынынына
көз жеткізу. Кәсіпорында ИСО 9000 ХС сәйкес сапа жүйесі бар екендігін сапа
жүйесіне берілген сертификаттың бар болғандығы көрсетеді.
Сапа жүйесіне сертификаттың болмауы кампанияның сыртқы нарыкқа шығуына
кедергі болып табылады. Ұлтаралық кампаниялар субподрядчиктерден олардың
кәсіпорындарында міндетті түрде ИСО 9000 ХС енгізілген болуын талап етеді.
ИСО 9000 сериялы Халықаралық стандарттар сапа жүйесі қандай болуы
керек екендігі жөніндегі әдістемелік нұскау болып табылады, ал оны қалай
кұру керек екендігін кәсіпорын басшылады өздері шешуі керек.
Сапа жүйесі кәсіпорынның негізгі бағыттары, максаттары мен міндеттерін
іке асыру сайманы болып табылалы. Сапаға қол жеткізу бағытындагы алғашкы
қадам - сапа облысындагы саясаттаты қалыптастыру болып табылады.
Сапа жүйесінің жұмысы сапа бағытындағы іс-әрекеттерге фирманың
персоналын, жұмысшыларды қосып түгелдей тартуды талап етеді. Сапа жүйесінің
мақсаттарын қол жеткізу шығарылатын өнімнің сапасына әсерін көрсетуші
техникалық, әлеуметтік және адаммен байланысты факторлармен қамтамасыз
етіледі.
Өнімнің сапасын басқару жөніндегі жұмыстарды үйлестіру, әдетте, арнайы
құрылған бөлімше немесе кәсіпорын бөлімшелерінің біріне жүктеледі.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 3 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Сапа менеджментінің қазіргі заманғы концепциялары
Дәріс жоспары:
1
Сапа менеджментінің қазіргі замандағы формасы нарық жағдайында сапаны
басқару жүйелері болып табылады. Бұл жүйелер табыстарға сапа деңгейі
тұтынушылар талаптарына сәйкес келетін өнімдерді шығару арқылы қол
жеткізуге бағытталған.
Сапа менеджменті теориясының негізін қалаушылардың бірі Э. Деминг
тапқандай, өнімнің сапасы төмен болуының негізгі себептерді арнаулы (4 %)
және жүйелік (96 %) деп бөлуге болады. Осының негізінде ол өнімнің сапасын
тек жүйелік себептерді жою арқасында көтеруге болатындыгы туралы қорытынды
шығарған. Сапа проблемасын шешуді тек арнаулы сапа менеджменті жүйелері
қамтамасыз ете алады деп көрсеткен.
Әлемдік сауда нарығында үнемі ұлғайып келе жатқан бәсекелестік күресі
фирмаларды өнімнің сапасын үнемі жетілдіріп отыруға мәжбүр етеді. Бұл жерде
технологиялық аспектіге экономикалық аспектте қосылады және сапа
жүйелерінде «сапаға жұмсалған шығындар» категориясының маңызы ұлғаяды.
Жаңа концепциялар, оның ішінде шет елдерде кеңінен тараған ТQМ және QS
9000 концепциялары дүниеге келеді. Бұл екі концепция ИСО 9000 сериялы
стандарттарга қайшы келмейді және сапаны басқару жүйесінің ары қарай дамуы
және тереңдетуі деп қарастырылуы мумкін. Олардың алдындағы концепциялардан
айрықша ерекшелігі - олар сапаны басқару мен бірге сапаны қамтамасыз етуді
де ауқымдайды.
TQM (Total Qualiti Management) - бұл концепция әрекеттердің барлык
аймақтарында - зерттеп дайындаудан бастап сатудан кейінгі қызмет көрсетуге
дейін басқару жүйелері мен тәсілдерін жан-жақты және жақсы үйлестірілген
түрде қолдануды қарастырады. Сонымен бірге, бұл жұмысқа барлық деңгейдегі
басшылар және қызметкерлердің қатысуы және техникалык ресурстардың
рационалды қолданылуы қарастырылады.
TQM жүйесінде мақсаттарға сәйкес сапаны баскару әдістері қолданылады.
TQM ИСО 9000-ға қарағанда сапаны басқарудың кеңірек тәсілдемесі болып
табылады және өнімнің бәсекелестік қабілетін жоғарылатуга, бүкіл бизнесті
өркендетуге мүмкіндік береді.
TQM -нің негізгі идеологиясы - «жақсартудың шегі
болмайды». Сапаға қатынасты мыналарды ұмтылу қажет деп танылады:
«0» ақауға ұмтылу; «0» өндіріске қатысы жоқ шығындарға ұмтылу;
тура мерзімнің өзінде жеткізуге ұмтылү. Бұл жерде бұндай жағдайларга' жету
мүмкін емес екендігі түсініледі, бірақ оған ұмтылу керек деп
есептелінеді. Бұндай идеологияга арнайы термин тағайындалған «сапаны
ұдайы жақсарту».
TQM -ға кіреді:
- жаңа өнімді зерттеп дайындау кезінде бақылау;
- тәжірибелік үлгінің сапасын бағалау, өнім және өңдірістік процестің
сапасын жоспарлау, сатып алынатын материалдардың сапасын бақылау және
жоспарлау:
- шикізат және материалдарды енгізер алдында бақылау;
- дайын өнімді бақылау;
- өндірістік процестің сапасын бағалау;
- өнім және өндірістік процестің сапасын бақылау;
- арнаулы процестерді талдау (сапа облысындағы арнаулы зерттеулер);
- өнім сапасы жөніндегі ақпаратты қолдану;
- өнім сапасы жөніндегі ақпарат беруші құралдарды бақылау;
- сапаны қамтамасыз ету әдістерін үйрету, персоналдың біліктілігін
жоғарылату:
- кепілдік бойынша қызмет көрсету;
- сапа аясындағы жұмыстарду үйлестіру;
- жеткізушілермен бірігіп сапа жөнінде жұмыс жасау;
- РDCA циклын қолдану;
- сапа үйірмелерінің жұмысы;
- фирмада, жеткізуші фирмаларда, босату және қызмет көрсету
бөлімшелерінде, акционерлер мен тұтынушыларда қанағаттандырарлық атмосфера
тудыру арқылы адам факторын басқару;
- сапа саласында функция аралық әдіс бойынша жұмыс істеу;
- сапа аясындағы саясатты қалыптастыру (сапа аясындағы саясатты
экономикалық әрекеттердің жалпы стратегиясымен үйлестіру, әкімшілік,
шаруашылық және экономикалық әрекеттердің барлық аспектілеріне сапаға қол
жеткізу мақсатын енгізу, фирмада сапа аясындағы саясатты түсінуді
қамтамасыз ететін шаралар қолдану;
- қызметкерлердің қаржылық әрекеттерге (пайдаға, акционерлік
капиталға) қатысуы, сапаға ұғынысты көзқарасты тәрбиелеу, әлеуметтік
атмосфераны және хабарлы болуын жетілдіру:
- сапа мәдениетін қалыптастыру жөніндегі шаралар жүргізу;
- сапа аясындагы әрекеттерді басқарушы кадрлерді әзірлеу (дайындау);
- сапа аясындагы әрекеттер үшін жауапкершілікті ең жоғарғы басшыларға
жүктеу. Фирмада TQM мына 4 баскару сферасында: сапаны
басқару; процестерді баскару; персоналды басқару және ресурстарды
баскару сферасында белгілі тәсілдер мен құралдардың жиынтығын қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 4 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Сапа менеджмент жүйесінің ИСО 9000 сериялы
стандарттар талабына сәйкестігі
Халықаралык деңгейде СМЖ негізі болып ИСО 9000 сериялы стандарттар
табылады. Бұл стандарттарды Халықаралық тәжірибе негізінде Халықаралық
стандарттау ұйымы АҚШ, Канада және Германияның қатысуымен 1987 жылы
әзірлеген. ИСО 9000 сериялы Халықаралық стандарттардың (ары қарай - ИСО
9000 ХС) бірінші бесеуінде өнімнің сапасын қамтамасыз ету жүйелеріне
қойылатын талаптар тағайындалған. Бұлардан баска Халықаралық стандарт ИСО
8402 - сапаны қамтамасыз ету облысындағы терминдер мен олардың
анықтамаларының үш тілдегі сөздігі әзірленген болатын.
ИСО 9000 ХС екінші нұсқасы 1994 - жылы, ал үшіншісі - 2000- жылы
қабылданды. ИСО 9000:2000 ХС нұсқасы ИСО 9000:1994 ХС-нан кұрылымы бойынша
едәуір ажырасады және басқа нұсқаларға қарағанда ТQМ-мен жақын үйлеседі.
ИСО 9000:2000 ХС концепциясының негізін үрдістік тәсілдеме
кұрайды. Бұрынғы нұсқаларда қарапайым тәсілдеме қарастырылған болса, ІІІ
нұсқаның түпкі айырмашылығы - онда үрдістік тәсілдеме қолданылады.
ИСО 9000:2000 ХС тәсілдемесі бойынша СМЖ методологиясы
тұтынушының қажеттілігіне (мұктаждарына) бағытталған болуы керек.
ИСО 9000:2000 ХС әмбебап болып табылады. Бұл олардың іс мәнінде кез-
келген салада қолданыла алатынын көрсетеді. Осы себептен ИСО 9000:2000 ХС
алғашқы басылып шығарылғаннан бастап әрекеттердің әртүрлі сфераларында
кеңінен қолданыла бастады.
Қазіргі күнде ИСО 9000:2000 ХС әлемнің барлык мемлекеттерімен
мойындалады, ұлттық стандарттар ретінде қабылданған және көптеген
фирмаларда енгізілген. Әлемде 500 000 СМЖ осы стандарттарға сәйкестікке
сертификатталған.
Қазакстан Республикасында шамамен 400 СМЖ сертификатталған. ИСО
9000:2000 ХС кұрылымы төменде көрсетілген.
[pic]
ИСО 9000:2000 «Сапа менеджментінің жүйесі. Негізгі ережелер және
сөздік» Халықаралық стандартында СМЖ-сі сәйкес болуға қажет негізгі
ережелер мен принциптер, сондай-ақ қолданылатын терминдер және олардың
анықтамалары тағайындалған.
Кәсіпорынды жалпы басқару шегінде СМЖ-сіне қойылатын талаптар ИСО
9001:2000 «Сапа менеджментінің жүйесі. Талаптар» Халықаралық стандартында
бекітілген.
ИСО 9004:2000 «Сапа менеджментінің жүйесі. Қызметті жақсарту жөнінен
ұсыныстар» Халықаралық стандартында СМЖ-сының нәтижелерін және тиімділігін
жақсартуға бағытталған ұсыныстар келтірілген. Стандарт сертификаттау
процедурасында немесе контракттар мен регламенттерде қолдану үшін
арналмайды.
ИСО 19011:2000 «Сапа менеджментінің жүйесіне және/немесе экологиялық
менеджментіне аудит жүргізу бойынша басқарушы нұсқаулар» СМЖ-леріне-
және/немесе экономикалық менеджмент жүйелеріне ішкі және сыртқы аудит
жүргізуге талаптарды, сондай-ак аудиторлардың компетенциясына және оларға
баға беруге талаптарды бекітеді.
Қазақстанда ИСО 9000 Халықаралық стандарттары мемлекеттік стандарт
ретінде қабылданған. Бұл жерде «мұқаба» әдісі қолданылған. Стандарттар үшін
ҚР СТ ИСО 9000 аббревиатурасы қолданылады.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 5-6 дәрістер (2 сағат)
Тақырыбы: Сапа менеджмент жүйесінің негізгі принциптері
ИСО 9000 «Сапа менеджментінің жүйесі. Негізгі ережелер және сөздік»
Халықаралық стандартына сәйкес СМЖ-сі төмендегі принциптерде негізделуі
керек.
1- принцип -тұтынушыға бейімделу.
Әр кәсіпорынның өркендеуі онда шығарылатын өнімнің немесе көрсетілетін
қызметтің көлемінен, ал соңғысы, өз кезегінде, осы өнімнің (көрсетілетін
қызметтің) тұтынушылардың қажеттіліктері немесе күтулерінен тәуелді болып
табылады. Тұтынушылардың күтімдері өнімнің сапасымен ғана емес, сонымен
бірге оның бағасы, жеткізу режимы мен жағдайлары, сатудан кейінгі қызмет
көрсетілуімен байланысты. Осыған орай стандарт тұтынушының әртүрлі
қажеттері мен күтімдерін сезіп-түсінуге багыттайды. Тұтынушының қажеттері
мен күтімдері оның өнімді сатып алу-алмау туралы шешіміне әсер етеді.
Тұтынушының қажетіне және басқа да мүдделі жақтардың (акционерлер,
жеткізушілер, тұтас қоғамның) қажеттерінің тепе-тендігін қамтамасыз етуге
ұмтылу керек.
Кәсіпорынның персоналы түгелдей тұтынушының қажеті мен күтімдерін білуі
керек.
Тұтынушының қанағаттану дәрежесін қалай болса да өлшеп және бағалап
отыру керек. Ал сапа жүйесінің қажетті жағдайларда түзетуші әрекеттер
қабылдау механизмі болуы керек.
«Сатып алушынікі әрқашанда дұрыс» деп айтады. Бүгінгі күні, егер біз
табысқа жетеміз десек жаңа өнімді шығаруды ойластырудан бұрын болашак
тұтынушыларға барып, олар кандай өнімді сатып алғысы келетінін анықтап
алуымыз керек. Содан соң заманға сай техника және технологияны қолдана
отырып, сатып алушы алғысы келетін өнімге максимум жуықталған өнім шығаруга
кірісуіміз керек.
Қазір кәсіпорын ен алдымен маркетингпен байланысты зерттеулер және
нарықты талдау жұмыстарын жүргізуі керек. Өнім шығара бастағанда біз өнімді
кім, қашан және қандай бағамен алатынын неғұрлым дәл білуіміз керек.
Бүгін кәсіпорынның негізін оның тұрақты клиенттері құрады. Тұрақты
клиенттер өнімді тек бізден ғана алады, сонымен бірге өздерінің достарын,
туыстарын, таныстарын алып келеді. Бұндай клиенттер бізді жұмыспен қамтиды.
Олардың әрекеттері кәсіпорын үшін жақсы жарнама болып табылады. Бұл
жарнаманың күші (тиімділігі) біз өзіміз жасаған жарнаманың күшінен мың есе
күшті болып табылады.
Клиенттерді қалай тарту керек?
1 Келісімдерде ресми түрде жазылған талаптарды қанағаттандырумен
шектелмей айтылмаған қажеттер мен күтілімдерді болжап, соларды
қанағаттандыруға тырысу керек.
2 Әр болашақ клиентке жеке қарау керек. Бұндай жағдайда жаппай өнім
шығару тоқтатылады, сұраныс көбейген өнімдер шығарылады және ондай
өнімдердің көлемі өседі.
2- принцип - басшылық жетекшілігі.
Ең алдымен ең жоғарғы деңгейдегі басшылар өз үлгісімен сапаға
берілгендігін көрсету керек.
Бұл принципті жүзеге асыру әдістерінің бірі – кәсіпорын басшылары сапа
мәселелері бойынша ұзақ уақытка арналған саясатты анықтауы және бұл
саясатты өлшеуге келетін мақсаттар мен міндеттерге, оның ішінде өндірістік
және функционалдық бөлімшелерінің максаттары мен міндеттеріне айландыруы
керек.
Басшылықтың мақсаты кәсіпорында сенімділік және қорқынышсыз жұмыс істеу
атмосферасын қалыптастыру (қамтамасыз ету), адамдардың үлесін мойындау және
бағалау, ашық және таза өзара қатынастарды қолдау болып табылады.
Басшылық үнемі персоналдың жақсаруына және мамандарды «өсіруге» ұмтылуы
керек.
Басшы сапа жүйесін енгізуде алдыңғы қатарда тұруы керек, яғни лидер
болуы керек. Бірақ, лидер болуды үкім (власть) мен шатастыруға болмайды.
Үкім, әдетте, күшпен байланысты болады. Күш қолдану кері күш туындауына
себеп болады. Оны жеңу үшін энергия, күш және уақыт жұмсау қажет.
Лидер - күш колдану және кері күшті жеңуді қажет етпейтін адам болып
табылады.
3- принцип - қызметкерлерді қызықтыру.
Адамдар кәсіпорынның ең маңызды және бағалы (құнды) бөлігі болып
табылады, сондықтан адамдардың мүмкіншіліктерін дұрыс пайдалану кәсіпорынға
максимум пайда әкелуі мүмкін.
Сапа жүйесі және оның механизмі қызметкерлерді кәсіпорынның іс-
әрекеттерін ұдайы жақсарту үшін күшін салуға, сапа проблемаларын шешуде
жауаптылықты өзіне алуға, өз білімін белсенді түрде жоғарылатуға, өз
кәсіпорнын тұтынушылар және басқа да мүдделі жақтар алдында ұтымды жағынан
көрсетуге тарту (бейімдеу) керек.
Әр қызметкердің өзіндік мақсаттары кәсіпорынның мақсаттарымен бірдей
болатындай жағдай жасау керек.
Кәсіпорын ұжымы бір командадай жұмыс істеуі керек. Бұл команданың әр
мүшесі өзінің рөлін білуі және сезінуі керек және мүмкіншілігінше жақсы
ойнауга тырысуы керек.
4- принцип - үрдістік келісім.
ИСО 9000 ХС версиясы жүйеге жаңа көзкарасты талап етеді. Бұл жаңа
көзқарас сапа жүйесін жобалауға өзара байланыстағы процестер жиынтығы
(алгоритм) ретінде қарауды ұсынады.
Бұл тәсілдеме бойынша әр процесс жүйе ретінде қарастырылады, яғни әр
процесс үшін:
1) процестің кірісі және шығысы (нәтижесі) нақты түрде анықталуы және
өлшенуі керек;
2) әр процестің тұтынушылары анықталады, олардың талаптары
айқындалады, олардың процесс нәтижелерімен қанағаттандырылғаны зерттеледі;
3) осы процестің кәсіпорын функцияларымен өзара байланыстары табылады;
4) әр процесс басқарылуы керек және процесті басқару үшін уәкілеттері,
құқыктары және жауаптылығы тағайындалуы керек;
5) процесті жобалаған кезде оны ресурстармен қамтамасыз ету жолдары
белгілену керек.
.
ИСО 9000 ХС енгізу кезінде үрдістік тәсілдемені жүзеге асыру үшін сапа
менеджментін бизнес-процестермен байланыстыру қажет.
Үрдіс (процесс) - кірістерді шығыстарға айландырушы этаптардың (қадам,
элементтердің) логикалык реттелген тізбегі болып табылады.
Үрдіс моделінің мысалы суретте көрсетілген.
[pic]
Үрдістерді осылай түсіну алгоритм ұғымына жақын болып табылады. Бұл
жағдай біздің күнделекті өмірге ақпараттық технологиялар кең орын алып
отырғанымен байланысты, ал ақпараттық технологиялар басқа тілді білмейді.
Сонымен бірге үрдісті алгоритм түрінде көрсету көрнекі болып табылады,
сондықтан орындаушылар оларды тез қабылдайды.
Үрдістерді екі топқа: негізгі және көмекші үрдістерге бөлуге болады.
Негізгі топка нәтижелері өнімді шығару, оны босату және техникалық
қызмет көрсету болып табылатын үрдістер кіргізіледі. Бұндай процестерді,
әдетте, бизнес-процестер деп атайды. Олар, ең алдымен, бизнес-процестің
нәтижесіне төлем төлеуге дайын нақты тұтынушы бар болуымен сипатталады (ИСО
9001, 7- тарау).
Көмекші процестерді менеджмент процестері және қамтамасыз етуші
процестер - шикізат, материалдарды сатып алу, материалдық қамтамасыз ету
процестері кұрайды (ИСО 9001, 6- және 8- тараулар).
5- принцип - менеджментке жүйелі келісім.
Бұл принцип 4-принциппен тығыз байланысады және сапа жүйесін өзара
байланыстырылған процестер жиынтығы ретінде қарастырады. Осыны білу
негізінде жүйені жобалауға ең тиімді жолмен жетуге болады. Жүйелік
тәсілдеме өлшеу және бағалау арқылы үнемі жақсартуға қол жеткізді деп
қарастырады.
Бұл принцип барлық процестерді бірыңгай жүйеге келтіруді қарастырады.
Жүйелік үрдіс кәсіпорынның іс-әрекеттерін үйлестіруді қажет етеді. Бұл
үшін, ең алдымен, сапа концепциясы шегіндегі мақсаттарды кәсіпорынның
арналуымен және оның стратегиялық мақсаттарымен байланыстыру керек. Өз
уақытында (дер кезінде) жоспарлау және жоспарды әр орындаушыға жеткізу
механизмін табу (жасау) керек. Жоспарлау процесін ұйымдастыру мен кәсіпорын
іс-әрекеттерінің нәтижесін бағалау проблемалары тығыз байланысты. Ұзак
уақыт баға ретінде қаржылармен әрекеттер қолданылды. Қаржылармен әрекеттер
(финансовая деятельность) ең алдымен иеленушілер, инвесторлар, акционерлер
үшін маңызды болып табылады. Соңғы уақытта клиенттердің
қанағаттандырылғаны, үрдістің тиімділігі, кәсіпорын қызметкерлерінің
қанағаттандырылғаны сияқты бағалау критерийлері қосылды.
6- принцип - ұдайы жақсарту.
Үздіксіз және тұрақты (ұдайы) жақсарту – кәсіпорын мақсаттарының бірі
болып табылады.
Кез-келген кәсіпорында белгілі деңгейде ақаулык кездеседі. Ақаулық
деңгейін төмендету мақсатын қою тұракты түрде жетілдіру және жақсартуға
мүмкіндік береді. Бұл принципті іске асыру ең алдымен кәсіпорынның әр
қызметкерінің ойынды болуын, процестерді және тұтас жүйені үнемі жақсартуға
қажеттілік қалыптастыруды талап етеді.
Әдетте, бұған үлкен масштабты шаралар емес, керісінше, кішкентай
адымдарды тұрақты және кез-келген жерде қолдану арқылы қол жеткізіледі. Дәл
осылай жапондық автокөлік фирмалары американ нарығына кірген болатын.
Үрдістерді жүйелі түрде жақсарта отырып, олар бағаны үнемі төмендетуге қол
жеткізді.
Жақсарту адамнан - оның білімін, дағдыларын, жеке қасиеттерін
жетілдіруден басталады.
Кезекті қадам - команданың жұмысын жетілдіру және персоналды тарту.
Үнімі жақсарту принципі: белгілі деңгейде білім болуын, белгілі әдістер
мен тәсілдемелерді, атап айтқанда Деминг циклын, Парето диаграммасын,
бақылау қарталарын қолдануды талап етеді.
Қоршаған өндірістік ортаны және адамдарды үздіксіз жетілдіру бизнес-
процестерді жетілдірудің алғашқы қадамы болып табылады.
Жақсарту жүргізілген кезде сапаға кер әсер беруші 3 негізгі фактор
ескерілуі керек: бос шығындар (потери), сәйкессіздіктер және рационалды
емес әрекеттер.
Бизнес-процестерге талдау жүргізу кезінде 4 негізгі сұрақтар қойылуы
керек:
- не: бұл процесте немесе операцияда не жасалады?
- не үшін: ол не үшін жасалады және оны жасамай-ақ қоюға бола ма?
- қай жерде - ол қай жерде жасалады, оны басқа жерде жасау жақсы
болмайма?
- қай уақытта - қай уақытта ол жасалады, мүмкін оны ертерек немесе
кешірек жасауға болады?
Бұл принципті іске асыру кезінде «сапаны статистикалық бақылаудың жеті
қарапайым әдістері» деп аталып кеткен әдістер қолданылады. Қазірде Исикава
схемасы негізінде талдау жүргізу кеңінен тарап отыр. Бұл схема 4 «М»-ге:
машиналар - адамдар - технология - шикізат сүйенеді. Бұл тәсілдеме команда
болып жұмыс істеуге бағытталған, процестерді жетілдіру, профилактика,
жөндеу, қызмет көрсетуге персоналды түгелдей тартуды талап етеді.
7- принцип - фактілерге негізделген шешімдерді қабылдау.
Бұл принцип практикада колданылып жүрген интуиция, бұрынғы тәжірибе
немесе коъюнктура негізінде шешім кабылдау әдісінің альтернативасы болып
табылады. Шешім, егер ол акпараттарды талдауда негізделген болса ғана
тиімді болып табылдаы.
Бұл принципты жүзеге асыру ең алдымен өлшеу және ақиқат мәліметтер
жинау және оларды талдауды талап етеді.
Тәжірибе мен интуицияның шешім қабылдаудағы маңызын мойындай отырып,
фактілер, тәжірибе және интуицияда негізделген аргументтердің тепе-теңдігін
сақтауды ұмытпау керек.
Іс-әрекеттердің кез-келген түрінде мәліметтердің үлкен массиві
қалыптасады. Мәліметтер кейбір кезде арнайы жиналады, кейде өзінен - өзі
қалыптасады, бірак әр уақытта осы мәліметтерді факт ретінде түсініп,
ақпаратқа айландырып қолдану дұрыс болып табылады. Шешім қабылдауға себеп
болатын көрсеткіштерге:
- қаржы-экономикалық іс-әрекеттердің көрсеткіштері;
- клиентті қанағаттандыру көрсеткіштері;
- негізгі (бизнес) процестердің сипаттамалары;
- персоналды оқыту жәнс «өсіру» мүмкіншіліктері жатады.
Бұл принципте «бенчмартинг» тәсілдемесі, яғни өз әрекеттерімізді ең
жақсы әрекеттермен салыстыру әдісі қолданылуы мүмкін. Әдетте кәсіпорын
жұмыс істейтін рынок сегментіндегі ең таңдаулы деп есептелетін бәсекелес
фирмалардың әрекеттерімен немесе оның өнімінің жеке көрсеткіштерімен
салыстыру жүргізіледі.
Кәсіпорын іс-әрекеттерінде метрология ғылымы ерекше орын
алады. Кәсіпорында өлшеулердің сапасы жоғары деңгейде болуы керек.
Объективті мәліметтер жинау және олар бойынша объективті шешім қабылдау
үшін жоғарыда аталған статистикалық бақылаудың 7 қарапайым әдістері
қолданылады. Сонымен бірге, дамуы жоғары елдерде жаңа әдістер, мысалы «6
сигма» әдісі кеңінен қолданылып келе жатыр.
8- принцип - жеткізушілермен өзара тиімді катынастар.
Кәсіпорын және оның жеткізушілері өзара тәуелді екендігі айқын болып
табылады. Өзара пайдалы қарым-қатынастар екі жаққа да ұтымды болып
табылатыны да ақиқат.
Принципті жүзеге асыру негізгі көрсеткіштерді айкындауды, нақты және
ашық қатынастар ұйымдастыруды, ақпарат және болашақ жоспарлармен алмасуды,
тұтынушылардың қажеттерін анық сезіну бойынша бірлесіп жұмыс істеу,
бірлескен іс-шаралар қолдануды талап етеді.
Сапа жүйесінің жеткізушінің жетістіктерін мойындау және жақсарту
жөніндегі стимул беруші механизмі болуы керек. Жеткізушімен тұрақты
қатынаста болуға ұмтылу қажет. Бұндай жағдайда жеткізілетін өнімді
басқаруға, жеткізуші мен тұтынушының арасында жаңа типті қатынастар
туындайды: «бірге істесек – бірге ұтыста боламыз».
Жоғарыда қарастырылған принциптер, іс мәнінде сапаны, оны үнемі
жетілдіруді ескере отырып, басқару жөніндегі ережелер болып табылады. Бұл
процесте ең басты тұлға тұтынушы болып табылады. Оның қажеттіліктері
қаншалықты қанағаттандырылғанынан фирманың табыстары тәуелді болып
табылады. Екінші орынды тауарды шығарушы адамдар алады. Сондықтан
персоналды окыту, қызықтыру және тұтынушылардың талаптарын қанағаттандыру
бағытында ынталандыруға зор көңіл аударылады.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 7 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Сапа менеджмент жүйесіне қойылатын талаптар
Кәсіпорынды жалпы басқару шегінде сапа менджментінің жүйесіне қойылатын
талаптар ИСО 9001 «Сапа менеджментінің жүйесіне және / немесе экологиялық
менеджментіне аудит жүргізу бойынша басқарушы нұсқаулар» Халықаралық
стандартында жазылған.
Стандарт кәсіпорында ИСО 9001 ХС-қа сәйкес жұмыс істейтін сапа жүйесін
құру үшін және осы жүйені ИСО 9004 ХС-на сәйкес жақсарту үшін кәсіпорынның
ішкі бөлімдерімен және сапа жүйесін сертификаттау кезінде оның ИСО 9001 ХС-
ына сәйкестігін бағалау үшін сыртқы мекемелермен қолданыла алады.
ИСО 9001 стандарты өнімнің сапасына талаптар қоймайды, бірақ оның
талаптары өнім сапасына қойылатын талаптарды толықтырады.
Әртүрлі мекемелердің СМЖ-лері әртүрлі формада кұрылуы мүмкіндігін
мойындай отырып, стандарт сапаны жалпы басқару жүйесінің бірден-бір
құрылымын тағайындау мақсатын қоймайды. Сонымен бірге, мекеменің СМЖ-сін
енгізу бойынша стратегиясы болуын атап көрсетеді.
Дұрыс (жақсы) жұмыс істеу үшін кәсіпорын (ұйым) көптеген өзара
байланыстағы іс-әрекеттер түрлерін анықтауы және оларды басқаруы керек.
Ресурстарды қолданатын және шығыстарды кірістерге айландыру мақсатында
басқарылатын іс-әрекеттер үрдіс ретінде қарастырылады (сурет).
Үрдістің кірістері мыналар бола алады:
- алдыңғы үрдістің кірістері;
- шикізат, материалдар, өнімге қойылатын талаптар;
- құрал-жабдықтар және т.б. Үрдістің шығыстары:
- талаптарға сәйкес келетін (сәйкес келмейтін) өнім,
- шығындар;
- ақпарат және т.б.
Кәсіпорынның СМЖ-сі мыналарлы ескеру керек.
- кәсіпорынның өзгешілігін;
- оның көлемін (үлкен-кішілігін);
- өндірістің кұрылымын және оның ұйымдастырылуын. Басқарушы әрекеттер
[pic]
Сапа жүйесі иілімді болуы керек, болашақта қажет болып шығуы мүмкін
өзгерістерге бөгет болмауы үшін.
Жүйенің вариантын таңдау кезінде оның әр элементі бағаланады және
сипатталады. СМЖ-сінің барлык элементтерін 3 топка бөлуге болды.
1. Жүйенің кәсіпорын басшылығымен айкындалатын элементтері:
- сапа аясындағы саясат;
- ұйымдық кұрылымы және жұмыстарды ұйымдастыру;
- сапа жүйесіне баға беру;
- оқыту.
2 Жүйенің бірнеше фаза немесе бөлімшелерді ауқымдаушы элементтер. Бұл
элементтер сапа жүйесінің өзімен, жалпы фирмалық проблемалармен байланысты
және өнімге (көрсетілетін қызметке) жататын проблемалармен байланысты болуы
мүмкін.
Жалпы фирмалык проблемаларга жатады:
- құжаттарды бақылау;
- сапа бойынша барлык жазбаларды жүргізу (құжаттау);
- статистикалық әдістерді қолдану. Өнімге (қызмет көрсетуге) қатысты
фирманың көптеген бөлімшелері мына сұрактарды шешуі керек:
- өнімді шығару сатыларын айқындау және олардың мақсаттарын белгілеу;
- сақтау, буып-түю, тасымалдау, босату;
- өлшем кұралдарын бақылау;
- ақаулы өнімдерді ұқсату;
- сапаны бақылау;
- сынау кезінде жағдайды бақылау.
3. Жүйенің жеке этаптарына тән элементтері:
- контракттерді тексеру;
- өнімнің өмірлік циклының әртүрлі этаптарында (жоспарлау,
материалдар мен комплекттеуші бұйымдарды сатып алу, өнімді шығару және
қолдану) сапасын қамтамасыз ету. Кейбір элементтерге тоқтала кетейік.
Кәсіпорынның сапа облысындағы жоспарлары сапа аясындагы саясатта
көрсетіледі. Сапа аясындағы саясат төмендегі бағыттарда іс-әрскеттер жасау
принциптері ретінде қалыптастырылады:
- шығарылатын өнімнің сапасын жоғарылату және тұтынушының сұранысын
қанағаттандыру арқасында кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсарту;
- сапаның жоғарылығы немесе жаңа нарық сегментін табу арқасында
сатылатын өнімнің көлемін арттыру;
- бәсекелестерге қарағанда, өнімнің техникалық деңгейін жоғарырақ
ұстау;
- өнімдерді (бұйымдарды) модернизациялау;
- белгілі тауар нарығында қажеттілікті анықтайтын өнімнің негізгі
сапалық көрсеткіштерін жақсарту;
- сапаны жоғарылату жөніндегі іс-әрекеттерге персоналды тарту
арқасында ақаулы өнімнің шығу деңгейін төмендету;
- қызмет көрсетуді жетілдіру.
Сапа аясындағы саясат құжат түрінде өңделеді, яғни қахазға жазылуы
керек.
ИСО 9001 стандартында басшылықтың сапаға жауаптылық деңгейі
тағайындалады. Фирма басшылығы сапа аясындағы саясатты қалыптастыру, сапа
жүйесін кұру, енгізу үшін және оның жұмысына жауапты болып табылады. Бұл
жағдай ашық айқындалған және құжатталған (құжат түрінде өңделген) болу
керек. Мамандар штатын қалыптастыру және өндірістік, өлшеу-бақылау және
сынау жабдықтарын алуға, ЭВ-дерді бағдарламамен қамтамасыз ету үшін қажетті
ресурстарды бөлу де басшылықтың міндетті болып табылады. Басшылық
персоналдың қажетті біліктілік деңгейін тағайындап, оның біліктілігін өз
уақытында жоғарылатуды қамтамасыз етіп отыруы керек.
Фирма басшылығын тауардың, оның нарықтағы тұрактылығына ықпал етуші
сапалық көрсеткіштерін уакытында байқап отыру міндеті жүктеледі. Басшылық
жаңа тауарлар шығару немесе жаңа кызмет түрін көрсету жөніндегі қабылданған
шешімі үшін жауапты болып табылады.
Шетел фирмаларында және кейбір отандық фирмалар штатына сапа жөніндегі
менеджер қызметі енгізілген. Менеджерлер тікелей бірінші басшыға бағынады.
Олар сапа жүйесін құру және енгізумен шұғылданады, жүйенің жақсы күйін
қамтамасыз етеді.
Кәсіпорында қызметтік нұскаулар болуы керек. Бұларда әр қызметкер үшін
оның міндеттері, жауапкершілігі, және сапаны қамтамасыз ету облысындағы
уәкілеттері жазылады.
Сапа жүйесінің бір ерекшелігі - оның кұрамына жүйені іштен тексеру,
талдау және оның тиімділігін бағалау бөлімшесі кіреді.
СМЖ-сін іштен тексеруді фирма басшысы сайлаған (тағайындаған) арнайы
дайындықтан өткен құзыретті мамандар жүргізеді. Мамандар жүйенің әр
элементінің тиімділігін сапа жүйесі алдында қойылған мақсаттарды іске
асыру тұрғысынан бағалауға міндетті. Бұндай тексерулер жоспарлы түрде
жүзеге асырылады немесе ақаулар орын алғанда және фирмада ұйымдық
өзгерістер орын алғанда жүргізіледі.
Тексеруді ұйымдастыру және жүргізу тәртібі СМЖ-сінің құжатталған
процедурасында жазылуы керек. Процедура тексеру объектілері мен әдістері;
тексерілетін объектілерді бағалау критерийлері; тексеру жүргізуші
қызметкерлерге қойылатын талаптар; тексеруді жүргізу тәртібі және т.б.
тағайындалады. Әдетте, тексеру объектілері өнімнің сапалық параметрлері,
сапа жүйесінің ұйымдық құрылымы болып табылады. Тексеру нәтижесі бойынша
есеп беріледі.
Басшылық сапа жүйесі жұмысының тиімділігіне талдау жүргізуі керек.
Талдау жүргізудің қажеттілігі іс-әрекеттердің сыртқы жағдайының өзгеруінен
туындайды, мысалы, тауарды жаңа (шет ел) нарығына шығарған кезде. Талдауды,
әдетте, басшылықтың нұскауы бойынша фирманың мамандары немесе тәуелсіз
мамандар жүргізеді. Жұмыс істеп тұрған жүйеге енгізілуі қажетті өзгерістер
өнімнің сапасын жоғарылату жөніндегі ғылыми-техникалық бағдарламаға
енгізілуі мүмкін.
СМЖ төмендегі талаптарға сай болуы керек:
- өнімге немесе көрсетілетін қызметке тұтынушылар қоятын талаптар
қанағатталуы керек;
- проблемалардың (ақаулардың) алдын алу қажет, керісінше болмау керек,
яғни ақаулар орын алғаннан кейін анықталмауы керек;
- егер ақаулық немесе талаптарға сәйкессіздік орын алған болса, жүйе
олардың табылуын (айқындалуын) қамтамасыз ету керек;
- жүйе табылған ақауды немесе сәйкес келмейтін өнімнің өндіріске немесе
тұтынушыға түспеуіне кепілдік беруі керек;
- жүйе өнімнің өндірістің, жүйенің тұракты және үздіксіз жетілдірілуін
қамтамасыз етуі керек.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 8 дәріс (1 сағат)
Такырыбы: Сапа менеджмент жүйесін кұжаттандыру
МС ИСО 9001 стандарттының талабына сай сапа менеджмент жүйесінің
кұжатталуы мына мақсатта әзірленуі керек:
- сапаға қойылатын талаптарды нақты бекіту және жасалатын жұмыстарды
қамтамасыз ету;
- өнім сапасын және жүйенің қызметі туралы мәліметтерді жиі тексеріп,
бекіту;
- өнімдердің және сапаны қамтамасыз ету жұмыстарын бақылау және
сәйкестендіру;
- ұйымның жүйе бойынша жүмыс істеу тәжірибесін жетілдіру;
- сапа аумағында жұмыстардың дұрыс орындалуын байқау.
Әрбір кәсіпорынның ұйымдық құқықтық негізін СМЖ құжаттары кұрайды.
Ондай құжаттарға мыналарды жатқызуга болады: кәсіпорында қолданылатын
нормативтік, техникалық, басқарушы және пайдаланылатын баска да кұжаттар
түрлері. СМЖ кұжаттамалык жүйесі төмендегі кестеде көрсетілген.
СМЖ кұжаттамалары жүйедегі жұмыстарды жаңадан өндіруде, тексеруде,
дәлелдеуде және қызметтің мәні мен сапасын одан әрі жетілдіруге әсер етеді.
Әрбір кәсіпорын өзіне қажетті құжаттамалар көлемін өзі анықтайды. Ол
мынадай факторларға байланысты: кәсіпорынның түрі мен көлеміне, процестің
күрделігі, шығарылатын өніммен, көрсетілетін қызметтің күрделігіне,
тұтынушылардың талаптарына, қызметкерлердің біліктілігіне және т.б.
Міндетті құжаттамалар жуйесіне мыналар кіреді:
1 Сапа саласындағы саясат және мақсаттар бойынша кұжаттамалық
өтініштер;
2 Сапаны басқару;
3 МС ИСО 9001 талап ететін кұжатталған рәсім;
4 Ұйымның жұмыстарының, жоспарларының және бақылау үрдістерінің
тиімділігін қамтамасыз етуге қажетті құжаттамалардың түрлері;
5 Процестің сәйкестігін көрсететін жазбалар.
ИСО 9000 стандарттың талабы бойынша әрбір кәсіпорын өзіне қажетті СМЖ
құжаттамаларын таңдауға және қандай формада әзірлеуге (қағазда, электрондық
түрде, компьютерлік дискіде) құқығы бар. Тек қана міндетті рәсімдердің
минималді тізімі анықталған:
- құжаттарды басқару;
- жазбаларды басқару;
- СМЖ ішкі аудиті;
- сәйкес келмейтін өнімдерді басқару;
- түзетуші әрекеттер;
- сақтандырушы әрекеттер;
Кәсіпорында СМЖ енгізудің тиімділігін көрсету мақсатында, құжатталған
рәсімнен баска, кәсіпорын өзіне қажетті кұжаттарды әзірлеу керек. Оларға
мынадай кұжаттамалар түрлерін жатқызуға болады: үрдіс карталарын,
операциялар кестесін, ерекшеліктерін, нормативтік құжаттамалар, жұмыс
нұскаулықтары, өндірістік жоспарлар, сапа жоспары жәнс т.б.
[pic]
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 9-10 дәрістер (2 сағат)
Тақырыбы: Қазакстан Республикасында
сапа менеджмент жүйесін енгізу және сертификаттау
Қазақстан экономикасын реформалаудың басты мақсатының біріне Отандық
өнім сапасын қамтамасыз ету механизмін кұру болып табылады. Әлемдік
тәжірибенің мәлімдемесі бойынша, осы механизмнің маңызды элементі болып
сапа жүйесінің ИСО сериясы 9000 халықаралық стандартына сәйкес енгізу,
ұйымдастыру және оны сертификаттау болып табылады.
Сапа жүйесін енгізу сұрактарын Мемлекеттік реттеуге ҚР Мемлекеттік
бағдарламасы «Сапа» 2001-2005 ж. қабылдау жатады. Бұл бағдарламада тауарды,
жұмыстарды және қызметті сертификаттаудан сапа жүйесін сертификаттауға
өтуін қарастырады.
Бағдарламаны жүзеге асырудан алынатын нәтиже қорытындылары:
- сапаны басқару және қамтамасыз етудің отандық және халықаралық
стандарттар негізінде жаңа әдістерін кеңінен енгізу;
- республикадағы өнеркәсіптердің кешендік жұмыстарының техно-
экономикалык көрсеткіштерін жаңарту;
- бәсекеге жарамды тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің жаңа
түрлерін жасап шығару және орнату, экспорты дамыту, өндірістің көлемін
кеңейту;
-бәсекеге жарамды өнім шығару бойынша отандық тауар өндірушілердің
қызметін ынталандару;
- тауардың барлык түрлерінің тұтынушылық қасиеттерін жаксарту,
мемлекетте жасалатын жұмыстар мен қызметтің сапасын жоғарлату;
- халық пен мемлекет нарығын сапасыз, қауіпті тауарлардан,
жұмыстардан және қызметтен қорғау;
Қазіргі кезде сапа жүйесі сертификаттау мен енгізу кәсіпорынның
тиімділігі мен экономикалык тұрактылығының кепілі, өнімнің бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру әдісі, тұтынушылырдың сенімділігін алу әдісі.
Шетелдің мамандары сапа жүйесіне сәйкестік сертификаты фирма үшін
біршама артықшылыктарды және пайда әкеледі деп есептейді. Ол бизнес бойынша
сыбайластық сенімділігін, сонымен қатар несие беруді, сапасыз өнім
ақауларынан сақталуды, келісім шартты бекітуді дәлелдейді.
Сапа жүйесін кәсіпорынға енгізу нәтижесінде қызметкерлердің жұмыс
істеу тәртібі артады, шығындар азаяды, еңбек сапасы жақсарады, процестерді
басқару жоғарлайды, сапаны қамтамасыз ету шығындары күрт төмендейді,
кәсіпорынның нарықтағы жағдайы берік болады, өндіріс нәтижесінің жоғарғы
деңгейін қамтамасыз етеді.
СМЖ енгізу үшін шетелдерде қозғаушы ретінде келесі себептерді
жатқызуға болады:
1 Тауарды жеткізгенде тапсырыс беруші сапа жүйесі бойынша
сертификаттың болуын талап етеді;
2 Тапсырыс берушілердің көбі сертификат болмаған жағдайда шығарылатын
өнімнің сапасының тұрактылығын тексеру мақсатында кәсіпорынға кіріп,
жағдайын көруді талап етеді;
3 СМЖ енгізу шығарылатын өнімнің бәсекелестікке жарамдылығын
жоғарлауына жағдай жасайды.
СМЖ енгізу бойынша жұмыстарды жүргізу қажеттілігіне байланысты,
жүйелік келісім анықталады.
СМЖ енгізу қажеттілігі әртүрлі болуы мүмкін:
- өтініш берушінің талабы және келісім шарттағы талаптар;
- нарықтағы мүмкіндіктерін кеңейту және халықаралық нарыққа шығу;
- ең күшті болу мақсатында;
- өндіріс және менеджмент мәдениетін жоғарлату;
- сапа шығындарын азайту, қызметкерлер мотивациясы;
- жарнама жасау және өз фирмасына имидж беру мақсатында;
- мемлекеттік контракт алуда.
ИСО стандарттарының жаңа нұскасы тұтынушылардың талаптары мен
сұранысына бағытталған. Бірақ тұтынушылардан басқа СМЖ енгізуге қызығушылык
білдіруші ретінде кәсіпорын қызметкерлері, жеткізіп беруші, сыбайластар,
мемлекет, қоғам бола алады.
Сапа менеджмент жүйесін енгізу 1987 жылдан бастап жүргізіледі. Осы
аралық ішінде сапаны басқару бойынша стандарттың үш нұсқасы шыққан.
1 кезең - СМЖ кұру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.
Оған кіреді:
• СМЖ туралы стандарттарын енгізу туралы шешім қабылдау;
• құжаттардың толық жинағын дайындау бойынша жұмыстың
қандай күштермен (консалтингтік фирмаларды таңдау) жүргізілуін анықтау;
• стандарттарды енгізу стратегиясын анықтау;
• СМЖ әзірлеу және енгізу бойынша басқарушы және жұмысшы органдарын
құру;
• ұйымңың басқарушы және жетекші мамандарды үйрету;
• сапа саласындағы саясат пен мақсаттарды қалыптастыру;
Бұл этапта сапа жүйесін ИСО сериясы 9000 моделіне сәйкестендіріп сапа
жүйесін дайындау, жетілдіру және енгізу туралы жарлық шығарылады. Егер сапа
жүйесі жеке бөлімдер, процестер, өнім үшін жасалып шығарылса, онда бұлар да
жарылықта көрсетілуі керек. Әзірлеуге жауапты тұлғалар тағайындалады - сапа
жүйесі бойынша баскарманың өкілі. Тағайындалған тұлға өзіне сәйкес күшке ие
болу қажет.
Сапа жүйесін енгізу және дайындау бойынша жұмыстар координациясы үшін,
төрағадан, кәсіпорын жетекшісінен, кеңес мүшелерінен, сапа бойынша басқарма
өкілінен, бөлімшелерінен және кеңес хатшысынан кұралған, сапа бойынша кеңес
кұрылуын талап етіледі.
Бұл этапта кұрылымдық бөлімшелерде сапаға жауапты - дайындалған
мамандардың ішінен жұмысшы топ тандалып алынады.
Мамандарды даярлау. Сапа жүйесін енгізген кәсіпорындардың
тәжірибесінің көрсетуі бойынша жүйені енгізу және құжаттарды жасау
жұмыстарын, сапаға көп әсер етпейтін, бөлімшелерге немесе мамандарга
жүктейді - стандарттау қызметіне, техникалық бақылау бөліміне.
Осы жұмыстарға барлық деңгейдегі басшыларды және кәсіпорынның түгел
ұжымын іске қосу керек - олар идеяны түсіне білу қажет, қойылған амалдардың
шешімін таба білу керек. Бірақ жұмысты бастамас бұрын, мамандардың жоғарғы
деңгейінен атқарушыға дейін осы жүйені оқып үйренуін жүргізу керек.
Сонымен қатар мамандарды үйрету кезінде олар өздерінің міндеттері мен
проблемаларын жақсы түсінеді, бөлімшелер арасындағы өзара байланыс артады.
Үйрету кезінде сапа жүйесін әзірлеуге және жасап шығарумен айналысатын
негізгі қызметкерлерге ерекше көңіл аударады.
Сапа саласындагы саясатты анықтау - жоғарғы басшылықпен белгіленген
және кәсіпорын стратегиясы мен оның сапасына негізделген кәсіпорынның
мақсаттары мен міндеттерін аныктау болып табылады.
2кезен - СМЖ жобалау. Берілген этапта процестерді анықтау
жүргізіледі; СМЖ негізгі қызмет түрлерін белгілеу; СМЖ жоғарғы басшылықтың
жұмыстары мен жаупкершіліктерін бөліп беру.
Қызмет ету жуйелерін таңдау. Процестер олардың құжатталу қажеттілігін
орындау мақсатында талдауға жіберіледі.
Талдау кезінде мыналарды анықтауды қажет етеді:
• СМЖ сұрақтарын, сонымен қатар процестерді анықтау
бойынша сұрактарға мамандардың дайыңдык деңгейі;
• қолданылатын ресурстардың жағдайы және процестердің материалды -
техникалық қамтамасыз етілуі,
• әрбір процестің кірісі мен шығысы;
Талдау нәтижелерінің негізінде СМЖ енгізу бағдарламасы дайындалады,
қызметкерлердің жауапкершілігі және аяқталу мерзімі анықталады.
3 кезең - СМЖ құжаттандыру. Бүл этапта сапа жүйесін дайындау процесін
бекітеді. СМЖ кұжаттарының кұрамы мен құрылымы анықталады, СМЖ құжаттарын
кодтау ережелерін анықтайды, СМЖ құжаттарын жасаудың күнтізбелік жоспары
әзірленеді, сапа жүйесін құжаттау бойынша жұмыстар жүргізіледі, құжаттарды
дайындауды бақылау және консультацияны ұйымдастыру жүргізіледі.
4 кезең - СМЖ енгізу. Сапа жүйесінің құжаттары күшіне енгеннен
кейін, дайындап шығарылған жүйені өздігінен бағалайды. Ол үшін ішкі аудит
жүргізіледі, кұжаттар талаптарын қадағалауды бақылау, сапа жүйесінің
нәтижелігін талдау, қажетті түзетулерді енгізу және СМЖ бойынша акт толтыру
жүзеге асырылады.
5 кезең - СМЖ сертификаттауға дайындау. СМЖ сертификаттау бойынша
органдарды таңдау, өтініш беру, сертификаттау туралы келісімді толтыру, СМЖ
алдын-ала аудит жүргізу, СМЖ сертификаттау үшін ақырғы тексеруге дайындау.
Сертификаттау - бұл қандай да бір объектінің қойылган талаптарға
сәйкестігін тексеру және бағалау процесі. СМЖ қойылатын талаптар ИСО 9001
халықаралық стандартының 1-8 бөлімдерінде беріледі. Егер де сертификаттау
мемлекеттік стандартка сәйкес жүргізілетін болса, онда ҚР СТ ИСО 9001
қолданылады.
Сертфикатталған сапа жүйесі кәсіпорынның сапалы өнімді тұракты
шығаруға қабілеттілігін сипаттайды, сонымен қатар фирманың ішкі және сыртқы
нарықтағы бәсекелестік қабілетінің жоғарлауына әсер етеді.
ИСО 9000 стандартына сәйкес сапа жүйесін сертификаттау шет елдерде
кеңінен дамыған, ал Қазақстанда ол 2000 жылдан бастап қана жүргізілуде.
Қазақстан экономикасынның нарығын реформалау бойынша және оның әлемдік
экономикаға біртіндеп интеграциясының нәтижесінде, халықаралық стандарттқа
сәйкес сапа жүйесін сертификаттау көптеген кәсіпорындар үшін қазіргі
уақытта маңызды болып табылады. Ен алғашкы сапа жүйесін сертификаттаған
кәсіпорындар қатарына, ААҚ «Инком - мебель», ЖАҚ «Экорас», ААҚ «Айт Отель»,
ШШС «Almaty Catering Service», және т.б.
Сонымен қатар кейбір кәсіпорындар ИСО сериясы 9000 стандарттарын
енгізуге және сапа жүйесі бойынша сәйкестік сертификатын алуға мәжбүр
болды, өйткені оны шетелдік сыбайластар талап етеді, келісімге отыру
қажеттілігінен және тендірге қатысу маңыздылығы болып отыр.
Қазакстан нарығына өнім жеткізетін шетел компаниялары СМЖ Қазакстан
Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесінде тіркелген.
Сапа жүйесін сертификаттау ерікті сертификаттау болып табылады. Ол
сертификаттаудың мемлекеттік жүйесіне кіреді және мемлекеттік
стандарттармен ҚР СТ 3.15.1-98 «ҚР МСЖ Өндірісті және сапа жүйесін
сертификаттау. Негізгі жагдайлар» және ҚР СТ 3.15.3-98 «ҚР МСЖ Өндірісті
және сапа жүйесін сертификаттау. Өндірісті сертификаттауды жүргізудің
тәртібі».
Сапа жүйесін сертификаттау үшін қолданылатын нормативтік құжат ретінде
мемлекеттік стандарт ҚР ХС ИСО 9001 «Сапа менеджмент жүйесі. Талаптар».
Сапа жүйесін сертификаттауды жүргізудің негізгі мақсаттарына жатады:
• сапа жүйесін және оның элементтерінің нормативтік кұжаттамалардың
бекітілген талабына сәйкестігін растау;
• өндірушінің өтініші мен берілген өнімді (қызметті) жоспарланған
сапамен контракта көрсетілген мерзімдерде және жоспарланған көлемде тұракты
шығару мүмкіндіктерін растау;
• өнімді сертификаттау үшін қолайлы жағдайлар жасау;
• тұтынушылардың өнімге (қызметке) сенімділігін арттыру, дайындаушы
ұйымның басшылығын бекітілген талаптарға сай өнімді шығару және қамтамасыз
ету;
Сапа жүйесін сертификаттаудың негізгі принциптеріне мыналарды
жатқызуға болады:
• еріктілік;
• жүйеге кіруге дискриминацияны алып тастау;
• нәтижелердің объективтілігі және қайта қалпына келтіру;
• конфиденциалдығы;
• ақпараттылық;
• іске қосылған сапа жүйесінің қойылған талаптарға
сәйкестігі туралы өтініш берушінің кұжатталған дәлелдемелерінің
дұрыстығы.
Өтініш беруші – кәсіпорынның СМЖ сертификаттаудың объектілеріне
тексеру және бағалау жатады:
• сапа саласындағы саясат;
• ұйымдық кұрылымы;
• процестер;
• кұжаттамалар;
• ресурстар;
• өнім сапасының деңгейі.
СМЖ бағалау талдау негізінде жүзеге асады және кәсіпорынмен берілген
өнімді өндіру және шығару үшін қажетті және жеткілікті жағдайлардың
объективті дәлелдемелері арқылы талдау жүргізіледі, техникалық
регламенттерде, нормативтік құжаттамаларда және тұтынушылар мен қойылған
келісімдердің талаптарының тұракты орындалуын қамтамасыз етеді. Өнім
(қызмет) сапасын тексеру және бағалау сапа туралы ақпараттық материалдардың
негізінде жүзеге асады. Мұндай ақпарат көздеріне өнімді өндіру процесінде
бақылау туралы мәліметтер, мемлекеттік қадағалауды және бақылауды
жүргізетін ұйымдардан, тұтынушылар қоғамынан, сауда ұйымдарынан,
мемлекеттік басқару органдарынан және басқа ұйымдардан алынған сапа туралы
мәліметтер кіреді. Егер республикада жұмыс атқаратын заңға сәйкес болса
өнімге (қызметке) нормативтік және занды құжаттарда берілген міндетті
талаптар қойылады, ал СМЖ сертификаттауда кәсіпорыннын осы талаптардың
сақталуын қамтамасыз ету әрекетін тексереді. Өндірісті және сапа жүйесін
сертификаттауды арнайы стандарттау, метрология және сертификаттау органмен
аккредиттелген және берілген жұмыстарды жүргізуге құқығы бар өндірісті және
сапа жүйесін сертификаттау бойынша орган іске асырады. 2003 жылдың қаңтар
айынның мәліметтері бойынша республикамызда сапа жүйесін сертификаттау
бойынша аккредиттелген алты орган жұмыс істеуде. Сертификаттау бойынша
органның қызметіне кәсіпорында сапа жүйесін сертификаттауды жүргізу,
сәйкестік сертификатын толтыру және беру, сертификатталған сапа жүйелерін
және өндірістерді инспекциялық бақылау және т.б. тексеру жұмыстары жатады.
Сапа жүйесін сертификаттау сертификаттау бойынша орган мамандарымен -
сарапшы -аудиторлармен жүргізілген бағалау (аудит) нәтижесі болып табылады.
Аудиторлар арнайы үйретулерден өтіп, Мемлекеттік реестрде сарапшы-аудитор
ретінде тіркелуі тиіс. ИСО 19011 стандарттың талабына сай сапа жүйесінің
аудиті және аудиторлардың кұзыреттілігі мен бағалауы жүргізіледі. Бұл
стандарт сапа менеджмент жүйесін және экологиялық менеджменттің тексеруді
жүргізу кезінде қолданылады, олардың талаптары қатаң болады, сонымен қатар
қолданушылардың кең аукымы үшін қолданылады, мысалы, денсаулық және
қауіпсіздік менеджментін, қаржы менеджментін, аудиттің баска түрлерін
жүргізу кезінде және т.б.
Сапа жүйесін сертификаттауды жүргізу процесін екі кезеңге бөлуге
болады:
• сапа жүйесін бағалау және алдын-ала тексеру;
• соңғы тексеру, бағалау және кәсіпорынға сапа жүйесінің сәйкестік
сертификатын беру.
Сапа жүйесін сертификаттау бойынша жұмыстар мен кезеңдер төменгі
кестеде көрсетілген.
[pic]
[pic]
Кәсіпорында сапа жүйесін сертификаттау үшін сертификаттау бойынша
тіркелген органга өтініш береді. Өтінішпен қатар сапа жүйесіне алдын ала
бағалау жургізу үшін сауалнама (анкета)-сұрак қоса өткізіледі, сапа бойынша
жалпы нұскаулық, өнім сапасы бойынша жалпы нұскаулык, өнім сапасы бойынша
жалпы мәліметтер (рекламациялар, брактан болған шығындар туралы, өнімді
сынау туралы және т.б. мәліметтер беріледі). Сертификаттау органының
сұранысы бойынша кәсіпорын туралы басқа да мәліметтерді талап етуі мүмкін.
Осы кезенде сапа жүйесіне сырттай бағалау жүргізіледі - бұл алдын ала
бағалау. Осының нәтижесінде сарапшы берілген кәсіпорында жұмысты және
сертификаттауды жүргізудің мүмкіндігін анықтайды.
Бірінші кезеңнің нәтижесі бойынша сертификаттау жөніндегі орган
қорытынды жасайды, мұнда сапа жүйесін сертификаттау бойынша жұмыстардың
екінші кезеңге өтудін мүмкіндігі анықталады және кәсіпорынның дайындығы
көрсетіледі немесе екінші кезең бойынша жұмыстарды жүргізудің мүмкін
еместігін анықтайтын себептері көрсетіледі.
Бірінші кезең бойынша оң нәтиже болса, онда екінші кезендегі
жұмыстарды жүргізудің уақыты анықталады.
Екінші кезең, сапаны басқару туралы кәсіпорының әрекет ету жағдайына
ақырғы тексеру жүргізу болып табылады. Сапа жүйесін бағалау және тексеру
кәсіпорында қызмет атқаратын сапа жүйесінің элементтерінің СМЖ стандарттың
талабына сәйкестігі негізінде жүргізіледі. Тексеру сұрау арқылы, құжаттарды
зерттеу және тексерілетін ұйымды бақылау арқылы жүзеге асады.
Сәйкессіздікті көрсететін фактілер хаттамада және бақылау қағаздарында
бекітілуі керек.
СМЖ сертификаттау арнайы жоспарланған сынақтарды, өнімнің сапа
көрсеткіштерін өлшеуді және талдауды қарастырмайды. Бірақ өнім сапасында
немесе жүргізілген сынақтың дұрыстығында күмәндік болса, онда сарапшылар
ұйымда жүргізілетін ұйымды сынауды бақылай алады.
СМЖ сертификаттау кезінде өнімді сертификаттауға қажетті кәсіпорындағы
сынақтардың жеткіліктілігін тексереді, сонымен қатар дайындаушыдан да сынақ
жүйесінің болуы тексеріледі, онда бекітілген талаптарга сәйкес келетін
өнімнің барлық сипаттамаларын бақылау жатады.
Сапа жүйесінің элементтерін және процестерін бағалау үшін біліктілігі
бар мамандар - басқа мамандандырылған ұйымдардан техникалық сарапшылардың
келуі мүмкін.
СМЖ тексеру нәтижесінде келесідей қорытындыларды шығаруға болады:
• жүйе берілген талаптарға толығымен сәйкес келді;
• жүйе тұтас алғанда талаптарға сай, бірақ стандарттан біраз
ауытқушылық анықталған;
• жүйе берілген талаптарға сәйкес емес.
Бірінші жағдайда сертификаттау органы кәсіпорынға сапа жүйесіне
сәйкестік сертификатын береді және оны алдымен стандарттау, метрология және
сертификаттау бойынша уәкілетті орган сертификатталған сапа жүйесін
Мемлекеттік реестрге тіркейді.
Егер екінші кезең бойынша жүргізілген жұмыстарда сертификаттау
органымен сапа жүйесінің стандарт талабына сәйкессіздік анықталса жәнс ол
шамалы сәйкессіздік болған жағдайда, кәсіпорынмен бірігіп жүйеге сәйкес
келмейтін жұмыстардың аяқталу мерзімдері көрсетіліп және қайта тексеруді
жүргізудің уакыты анықталады.
Сертификатталған сапа жүйесі (өндіріс) мен сертификатталған өнім
арасында өзара байланыс болады.
Егер өнімді сертификаттауда кұрылымдары 2, 3, 4, 10 ҚР СТ 3.4
қолданылса, онда сапа жүйесіне немесе өндірісте сәйкестік сертификаты
болғанда өндіріске талдау жасалмайды.
Сапа жүйесі мен өндіріске сертификаттар кәсіпорынмен қолданылады. Егер
ол өнімді сертификаттауды ҚР СТ 3, 4, 5 және 6 кұрылым бойынша жүргізілген
жағдайда.
Сертификатталған сапа жүйесіне инспекциялық бақылау жоспарлы (жылына
бір рет) және жоспарлы емес түрде жүргізіледі. Жоспарлы емес бақылауға
келесі себептер әсер етеді:
• сертификаттау органына кәсіпорын өнімінің сапасына шағым түскенде;
• технологиялык процеске немесе өнім құрамына өзгерістер енгізгенде;
• ұйымдык кұрылымның немесе кәсіпорынның кадрлык құрамы өзгергенде.
Инспекциялық бақылау жүргізіледі:
1 сапа жүйесін күшінде ұстау фактілерін орнату;
2 үздіксіз жақсарту туралы ережелерді және фактілерді орнату;
3 сапа жүйесінің нәтижелігін бағалау;
4 берілген стандартқа немесе сапа жүйесінің талаптарына қызметтің
сәйкестігін анықтау.
Кәсіпорынның сапа жүйесін қадағалауға жатады:
• кәсіпорынмен өзгерістер енгізілген сапа жүйесінің құжаттамаларын
стандарт талабына сәйкестігін талдау және бағалау;
• кәсіпорын жұмысының стандартқа және сапа жүйесінің
құжаттамаларындағы талаптар сәйкестігіне жүйелі тексерулер жүргізіп отыру;
• алдынғы тексеруден табылған сәйкессіздіктер бойынша түзету
жұмыстарының нәтижелігін бағалау;
• тұтынушылар жағынан болған шағымдарды талдау;
• кәсіпорындағы сапа жүйесінің нәтижелігін бағалау;
• сапа жүйесінің берілген талаптарга сәйкестігі туралы кез-келген
ресми ақпарат көздерінен келіп түскен ақпаратты бағалау және талдау.
Сәйкестік сертификатын жою немесе тоқтата тұру туралы мәліметтер
сертификатталған сапа жүйесінің Мемлекеттік реестрінде тіркеледі.
Егер кәсіпорын СМЖ бақылау немесе тексеру нәтижесімен келіспесе, онда
оны қайтадан қарастыруға мүмкіндік бар. Апелляцияны сапа жүйесін
сертификаттау бойынша органына береді, егер онымен қабылданған шешім
қанағаттандырмайтын болса апелляцияны Гостандартқа жібереді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесінде сапа
жүйесін сертификаттау үрдісі европалық және халықаралық ережелермен және
нормалармен сәйкестендірілген. Бұл Қазакстан сертификатын шетелдерде тану
үшін және халыкаралық жүйеге қосылу үшін жасалған. Сонымен қатар сапа
жүйесіндегі ұлттык сертификаттау жүйесінің халықаралық тәжірибеге қарағанда
айырмашылығы бар, өйткені отандық жүйе өндірісті сертификаттаудан тұрады.
Өндірістерді сертификаттау өндірістерді аттестаттау прототипі болып
табылады. Ол ИСО 9001-1994 және ИСО 9002-1994 халықаралық стандартымен
бекітілген он негізгі элементтерден тұрады. Берілген стандарттардың жұмыс
мерзімі 2003 жылдын 12 желтоқсанында аяқталатын болғандықтан республикада
берілген үрдіс қайта қарастырылады.
Отандык сапа жүйесінің сәйкестік сертификатын шет елдерде тану үшін
Қазақстан Республикасының Госстандарты сертификаттау бойынша шетелдік
органдарымен келісім шарт бекіту бойынша жұмыстарды жүргізеді немесе
бірігіп сертификаттауды жүргізуді қарастыруда.
Сапа жүйесі бойынша Қазақстандық сертификатын тану жолында
кедергілерді жою үшін, тәжірибеде біріккен сертификаттауды
жүргізуді қолданады. Отандық өнімдер мен кәсіпорындардың
бәсекелестік қабілетін арттыру үшін Алматы қаласындагы ААҚ «Сараптау және
сертификаттаудың ұлттык орталығы» сертификаттау бойынша ассоциациясымен
«Русский Регистр» біріккен сертификаттау жүргізу туралы келісім бекітілді.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 11 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Сапаға қатысты ұлттық мадақтаулар
жәнс олардың белгіленуі
Жаңа заман нарығы бәсекелестіктің шиеленісуімен және өнім мен қызмет
көрсетудің сапасына деген талаптардың жоғарлауымен сипатталады.
Қазіргі кезде тұрақты жетістерге сапаны басқару тәжірибесін жетік
меңгерген кәсіпорындар ғана жете алады. Осындай тәжірибелерді енгізуде
кәсіпорындарды ынталандырудың тиімді әдісі сапа бойынша мадақтаулар
тағайындау болып саналады.
Сапа бойынша көптеген мадақтар бар. Олар екі категорияға бөлінеді.
Бірінші категорияға «Берлин алауы», «Бриллиантты жұлдыз», «Европа
қақпасы» жатады. Бұл мадақтаулар тұтынушылардың кәсіпорындарға берген
бағасына, яғни олардан алынған сауалнама немесе сол кәсіпорындарға
сарапшының берген бағасы бойынша тағайындалады. Мадақтаудың көпшілігі Шығыс
және Батыс Европада кеңінен таралған басқа дамыған елдерде онша дамыған
емес.
Екінші категорияға «Идеалды» кәсіпорындарды үлгі ету аркылы бағаланатын
мадақтаулар жатады.
Идеалды кәсіпорын көрсеткіштері кәсіпорынды бағалауға жағымды және
жағымсыз жақтарды айкындауға мүмкіндік береді. Сапа бойынша мадақтау
бірінші ұлттык мадақтау 1951 жылы Жапонияда (Деминг сыйлығы) тапсырылды. Ол
кезде мадақтау тек сапаны бақылайтын статистикалық әдістерді қолданған
кәсіпорындарға тапсырылды. 1987 жылы АҚШ-та сапа бойынша Болдридж атындағы
ұлттық сыйлық тапсырылды. ¥лттык мадақтаулар белсенділігі 1993-1996 жылы
байқалды. 23 ұлттық мадақтаулар тапсырылған.
Жапонияда Деминг сыйлығы, АҚШ-та Болдридж атындағы ұлттық сыйлык,
Европада - сапа бойынша Европалық сыйлық орын алады.
Деминг сыйлығы. Демингтің дәрістер жинағы кітабының авторлық гонорары
Жапонияда Деминг атындағы сыйлық болып тапсырылады. Демингтің алтын
алқалары жекеленген тұлгаларға және кәсіпорындарға тапсырылды. Деминг
сыйлығын тапсырушы комитет фирманын жағдайын 48 көрсеткіштен құралатын он
бағытқа топтастырылған:
- Сапа аймағындағы саясатты жүргізу;
- Кәсіпорынның қызметін ұйымдастыру және басқару;
- Сапа бойынша акпараттарды жинақтау, өндеу, тарату;
- Сапа аймағында біліктілікті және білімді жоғарлату;
- Сапа мәселелерін зерттеу және сараптау;
- Стандарттау;
- Сапаны бақылау;
- Сапаны қамтамасыз ету;
- Нәтижелер;
- Жоспарлары.
Конкурсқа қатынасушыларды арнайы мамандандырылған сарапшылар жүзеге
асырылады. Конкурсқа қатысушылардың бағасы 100 балдық жүйесімен
жүргізіледі: Демингтің сыйлығын алу үшін 70 баллдан төмен жинамау керек.
АҚШ-тағы сапа бойынша Болдридж атындағы ұлттық сыйлык жыл сайын ең
үздік үш фирмаға қараша айының екінші бейсенбісінде АҚШ президенті
тапсырады, бұл күн бүкіл әлемдік сапа күні болып саналады.
Конкурсқа қатысушылар 100 балдық жүйеленген 7 бағытка топтастырылған 32
көрсеткіш бойынша бағаланады.
Бірінші нәтижелерді қамтамасыз ету (100 балдың 50% )
- Жетекші басшы рөлі (9%);
- Ақпарат және сараптама (7,5%);
- Стратегиялық жоспар (5,5%):
- Персоналдарды жұмылдырү (14%);
- Процестерді басқару (14%);
- Екінші нәтижелер (50%);
- Бизнес нәтижелері (25%);
- Тұтынушылар талабын қанағаттандыру (25%).
Европалык сыйлық. 1992 жылдан бері сапамен басқару туралы Европалық қор
(ЕФУК) және сапа бойынша Европалық ұйым (ЕОК) сапа бойынша Европалық сыйлық
әзірледі. Конкурсқа қатысушылар 1000 баллдық жүйе бойынша бағаланады.
Бірінші нәтижелер (50%)
Фирма басшысының рөлі (20%);
- Персоналдарды басқару (9%);
- Саясат және стратегия (8%);
- Қор және оны қолдану (9%). Екінші нәтижелер (50%)
- тұтынушының қанағаттануы (20%);
- фирма персоналдарының қадағалануы (9%);
- қоғамға әсері (6%);
- бизнес нәтижесі (15%)
Осылайша қарастырылатын сыйлыктардың өзінің ерекшеліктері болады.
Мысалы, Деминг сыйлығы статистикалык мәдениет және стандарттауды кеңінен
қолдануға негізделеді.
Отандық өнімнің сапасын және бәсекелістік қабілеттілігін арттыру
мақсатында жүргізілетін жұмыстарды жандандыру үшін өнімді сертификаттаудан
сапаны баскару жүйесін сертификаттауға өту мақсатында 2001 ж 26 наурызында
№384 ҚР Үкіметінің «сапа аймағындағы байқау туралы» деген жарлығына
байланысты ҚР Үкіметінің «Сапа аймағындағы жетістіктер үшін және
«Қазақстанның ең жақсы тауарлары» сыйлықтарына байқау жарияланады.
ҚР Үкіметінің «Сапа аймағындағы жетістіктер үшін деген сыйлығы»
байкауының және моделінің шарттары сапа бойынша Европалық сыйлық моделіне
негізделген осылайша Қазақстандық ұйымда өз қызметтеріне өздік баға беруге
әлсіз және күшті жақтарын анықтауға, басқа ұйымдарға қарағанда сапаға қол
жеткізудің қай сатысында тұрғандықтан анықтауға мүмкіндіктері бар.
Конкурсқа 65 баллдан төмен жинамағандар босатылады. Конкурс
материалдарын сарапшы топтар сараптайды. Олардың негізгі мақсаты конкурсқа
қатысушылардың ұсынған материалдарында өздік баға беру тиімділігін тексеру
болып саналады. Сапаның арттыру мәселелігі белсенділікті жоғарлатуға ҚР-нда
жүргізілетін аймақтық конкурстар үлгі бола алады. Мысалы, 1999 жылдан
бастап «Сараптау, сертификаттау» ұлттық орталығы ААҚ Алматы қаласы
филиалының және Алматы облысы қалалық және облыстық әкімшілігінің
бастауымен «өндірісті және өнім сапасын ең жақсы ұйымдастырылуы үшін» деп
аталатын конкурс өткізіліп жатыр.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 12-13 дәрістер (2 сағат)
Тақырыбы: Сапа менеджмент жүйесін
жақсарту бойынша ұсыныстар
Сапаны ұдайы жақсартуға Деминг циклын қолдану арқылы қол жеткізуге
болады. Деминг циклы РDCA аббревиатурасымен белгілі. Бұл циклда жұмыстың 4
кезеңі орындалады:
- жоспарлау (Рlan - Р);
- орындау (Do - D);
- тексеру (Сһеск - С);
- түзету (жақсарту) (Асtіоn - А).
Бұл цикл бойынша жұмыстар жоспарланган нәтижеге жеткенге дейін
қайталанып орындала береді.
Алдымен (I-кезең) нақты мақсат және оған жету шараларының жоспары
әзірленеді. II-кезенде жоспарланған шараларды орындаймыз. III- кезенде
алынған нәтижелерді жоспарланғандармен салыстырамыз. Бұл жерде іс-
әрекеттеріміздің дұрыстығы және олардың тиімділігі айқындалады ІҮ -
кезеңде, егер жүргізілген іс-шараларымызда қателіктер болса, онда түзетуші
әрекеттер жасаймыз: бәрі де дұрыс шыққан жағдайда алынған нәтижені
құжаттарға енгізіп тіркеп қоямыз.
Бизнес-процесті жетілдірудің кең тараған әдісі болып В. Шухарт - Э.
Деминг циклын: «Рlan - Do - Сһеск - Асtіоn» (РDCA) - «Жоспарлау-Орындау-
Тексеру-Түзету (жақсарту)» циклын қолдану болып табылады. Цикл төртке
бөлінген шеңбер түрінде көрсетіледі.
[pic]
Сағат тілі бойынша әр сегмент төмендегі төрт әрекеттің біреуімен
белгіленеді:
Рlan - жоспарлау - нені істеу керек, қалай істеу керек және ол үшін
нелер қажет; Do - орындау - жоспарланғандарды жүзеге асыру (жасау) Сһеск -
тексеру – нәтижелер жоспарға қалай сәйкес келеді? Асtіоn - түзету
(жақсарту) - келесі жолы қалай жақсартуға болады? Демингтің аксиомалары
және принциптері. Қазіргі күнгі сапаны басқарудың негізі ретінде 1950-
жылы Э. Деминг ұсынған сапа менеджментінің бағдарламасы қолданылады.
Бағдарлама төмендегі 3 негізгі жағдайларга аксималарға сүйенеді.
1 Кез келген эрекет технологиялық үрдіс ретінде қарастырылуы мүмкін жэне
оны жақсартуға болады;
2 Өндіріс тұрақты немесе тұраксыз жағдайдағы жүйе ретінде қарастырылуы
мүмкін. Бұл жерде өндірісті статистикалық талдаудың маңызы өте зор болып
табылады.
3 Өндірістік үрдісті жеке қызметкерлердің кез-келген уақытта жасалатын
шаралары емес, тек жүйелі түрде басшылармен жүргізілетін іс-әрекеттер
өзгерте немесе жақсарта алады.
Деминггың сапа менеджментінің принциптері:
1 Өнімнің және қызмет көрсетудің сапасын ұдайы жетілдіруге ұмтылу - тұракты
мақсат болу керек;
2 Сапаның жаңа философиясын қабылдау, өнім және қызмет көрсетуді
басқарудың мазмұнын өзгерту;
3 Жалпы бақылаудың сапаға жетудің тәсілі ретінде қажеттілігін жою.
Орындаушылардан және тұтынушылардан өнім жоғары сапалы болуын статистика
арқылы дәлелденуін талап ету;
4 Бағасы төмен болғандыктан ғана келісім шартқа отыруды (контракт жасасуды)
тоқтату;
5 Сапаны жоғарылату және шығындарды азайту үшін өндірісті жобалау және
қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;
6 Кадрлерді жұмыс орнында даярлау жүйесін кұру. Қазіргі замангы окыту және
қайта оқыту әдістерін енгізу. Бұл оқытудың маңызды бөлігі технологиялык
үрдісті статистикалық реттеу әдістері болып табылады;
7 Тиімділігі жоғары басқалу жүйесін үнемі ұстап отыру;
8 Қоркынышты атмосфера болдырмау;
9 Бөлімдердің өз бетімен дамуына жол бермеу;
10 Ақауларга жол бермеуге және өнімділік деңгейін көтеруге шақыратын
ұрандарды қолданбау;
11 Жұмысшылар үшін сандық нормалардың, әкімшілік үшін сандық
көрсеткіштердің қойылуына жол бермеу;
12 Кәсіпорында істеушілерге өз жұмысын мақтан етуге мүмкіндік бермейтін
барлық кедергілерді жою;
13 Оқу (білім алу) және өзіндік жетілуді қолдау;
14 Ең жоғарғы деңгейдегі басшылардың сапаны арттыру жөніндегі міндеттерін
анық тағайындау.
Аталған 3 аксиома және 14 принциптерден басқа Демингтің сапа
менеджменті бағдарламасына төмендегі тараулар кіреді: «Жеті өлімге (қазаға)
апаратын аурулар», «Демингтің тізбектік реакциясы», «Ұдайы жақсарту
принциптері».
«Жеті өлімге (қазаға) апаратын аурулар» (американ әкімшілігіне
қатысты):
1 Іскерлік қасиеттерін жыл аяғында бағалау;
2 Ең жоғарғы деңгейдегі басшыларды орнынан жиі ауыстыру;
3 Фирманың тек сандық көрсеткіштерге ғана бағытталуы;
4 Мақсаттардың тұракты болмауы;
5 Тез уақытта алынатын пайдаға ұмтылу;
6 Әлеуметтік шығындардың өте жоғары деңгейде болуы;
7 Өнім қайтып келгендіктен болатын шығындардың өте жоғары деңгейде болуы.
1920-50 жылдары жалпы менеджмент және сапа менеджментін негізін Тейлор
жүйесі кұраған болатын. Бұл жүйе 1905-жылдан белгілі болатын. Бұл жүйе
бойынша жеткізуші және тұтынушы арасындағы қатынастар алғашкы рет формаға
келтірілген және арнаулы құжаттармен бекітілген талаптар - техникалық
шарттар негізінде құрылған. Техникалык шарт талаптарының орындалуы кірісте
(шикізат және т.б. кіруі кезінде) және шығыста (дайын өнімді шығару
кезінде) бақылау жүргізу арқылы тексерілген.
Тейлор жүйесінің ерекшелігі - соңғы өнімнің сапасы бақылантындықта.
Жүйе бойынша сапаның жоғарғы және төменгі шегі, рұқсат ауқымы
қарастырылған, шаблон және калибр сияқты рұқсат етудің жоғарғы және төменгі
шегіне орнатып етілген өлшем құралдары енгізілген, ақаулы өнім
шығарғандарға айып салу және оларды жұмыстан шығару жүйесі қарастырылған,
сондай-ак сапа жөніндегі тәуелсіз инспектор қызметінің қажеттілігі
негізделген болатын.
Кадрларды даярлау кәсібі оқытуға және өлшегіш және бақылау
жабдықтарымен жұмыс істеуді үйретуге бағытталған болатын.
Тейлор жүйесінің (принцибінің) кемшілігі - сапаны басқарудың тек қана
бақылау функциясына бағытталғаны болып табылады. Бұндай тәсіл бойынша
ақаулар өндірістік тізбектің ең соңынан табылады және жарамсыз деп танылған
өнімдер бөлініп алынады.
Осы периодта (1920-50 жж.) бақылаудың статистикалык әдістері зерттеп
дайындалды: У. Шухарттың бақылау карталары және статистикалық бақылау
кестелері дүниеге келді. Бұлар кейіннен сынамалық бақылау әдістерінің
негізіне қойылды. Бұл кезде американ ғалымдары Э. Деминг, Дж. Джуран
өндіріске статистикалық үрдісті белсенді насихаттаған болатын. Бұл ғалымдар
ең алғашкы болып сапаны қамтамасыз етудің ұйымдык жағына көңіл-аударган, ең
жоғаргы басшылардың сапа проблемаларын шешудегі рөлін көрсете білген.
1917- жылы американ ғалымы А. Фейгенбаум сапаны жаппай басқару
концепциясын - ТQC (Тоtal Quality Control) концепциясын ұсынды. Бұл
концепция бойынша өнімнің сапасына жауаптылық сапа қызметіне ғана
жүктелмейді, кәсіпорынның бүкіл басшылығы оған жауапты болып табылады.
ТQC жүйесінде персоналды оқытуға, жұмыстың сапасы үшін материалдық
стимулдар беруге, жұмыскердің және оның отбасының болашағын ойластыруға,
фирманың беделін көтеруге аса көңіл аударылган.
Сонымен, сапа аясындағы американ тәжірибесінің ерекшеліктері
мыналарда:
- шығарылған өнімнің сапасы математикалық статистика әдістерін
пайдалану арқылы қатаң бақылау;
- өндірісті көлемдік және сапалық көрсеткіштер бойынша жоспарлау
процесіне көңіл аудару, жоспарлардың орындалуын әкімшілік тарапынан
бақылау;
- жалпы фирманы басқаруды жетілдіру.
70-жылдары Жапония экономикасының персоналды және сапаны басқару
принцибымен және практикасымен байланысты. II Дүниежүзілік соғыстан кейін
Жапония толық қиратылған (бұзылған) болатын. Өнеркәсіпті қайта құру ғана
емес, артта қалған техник және технологияны жою, өнімнің сапасын көтеру
қажет болатын. Бұл мәселелерді шешуде жапондықтар Батыста (Америкада)
қолданылатын сапаны бақылау жүйесін қолданбай, сапаны ұдайы жақсартуға
бағытталған жүйені қалыптастырып, сол жүйені қолдана бастады.
Сапаны басқару жөніндегі Жапон тәсілдемесінің айрыкша элементтері
мыналар болып табылады:
1) барлық өндірістік бөлімшелерде процестерді және еңбек
нәтижесін ұдайы жетілдіруге көңіл аудару;
2) өнімнің сапасын басқаруға емес, процестердің сапасын басқаруға көңіл
аудару;
3) ақаулардың болуына жол бермеуге, жарамсыз өнім шығуы мүмкін
болмайтын жағдайларды туғызуға көңіл аудару;
4) орын алған проблемаларды өндірістің соңғы операциясынан
бастап алдыңғы операциялар бағытында мұқият зерттеу және талдау;
5) «сенің тұтынушың - келесі өндірістік операцияны орындаушы» принцибын
енгізу және қолдану;
6) еңбек нәтижесінің сапасына жауапкершілікті негізгі
орындаушыға толығынан жүктеу;
7) адам факторын толық қолдану; жұмысшылар мен қызметкерлердің
шығармашылық потенциалын өркендету.
Жапония кәсіпорындарында сапаны басқару жүйесі төмендегі 3 бас
постулаттардың негізінде құралады:
1) өнімді жоспарлау және шығарудың ең жақсы технологиясының өзіндік
кемшіліктері болады, яғни оны «жақсартуға» болады;
2) әр кәсіпорында біліктілігі жоғары инженерлік-технологиялық
қызметкерлердің дефициты болады (жеткіліксіз болады);
3) операцияларды дәл орындамаусыз (орындамауынша) жақсы нәтижеге қол
жеткізу мүмкін емес.
Сапа жүйесін әзірлеу кезінде Жапонияда «бес ноль» атты бағдарлама
қолданылады. Бұл бағдарлама мына ережелерден құралады:
1) ақаудар пайда болатындай жағдайлар тудырма;
2) келесі сатыға ақаулы өнімді жіберме;
3) алдынғы сатыдан ақаулы өнімді қабылдама;
4) технологиялык режимдерді өзгертпе;
5) қателерді қайталама.
Егер Жапония және АҚШ-та сапаны жоғарылату бағдарламасы көп жыл бойы
іске асырылатын болса, сапа мәселелері бойынша белсенді саясат жүргізілсе,
көп жылдарға бағытталган сапаны жоспарлау жұмыстары атқарылатын болса,
Еуропада негізінен, сапаны басқару сапаны бағалау күйіңде қалып қойды.
Теқ 80-жылдардан бастап Еуропада ИСО 9000 сериялы стандарттардың
негізінде сапа жүйелері енгізіле бастады. 90-жылдары ЕN 29000 сериялы
біріңғай стандарттар (еуронормалар) іске енгізілді. Бұл сериялы стандарттар
сапа жүйелерін сертификаттауды регламенгтейді.
Сапа жөніндегі проблемаларды шешу жөніндегі Еуропалық тәсілдеменің
айрықша ерекшеліктері:
- барлық жұмыстарды сапаны бағалау және растаумен байланысты зандар
негізінде жүргізу;
- ұлттық стандарттар, ережелер және стандарттау процедураларының
талаптарын гармонизациялау;
- өнімді және сапа жүйелерін сертификаттау, зертханаларды аккредиттеу, сапа
жөніндегі мамандарды тіркеу және т.б. жұмыстарға уәкілеттелген өңірлік
инфраструктура және ұлттық ұйымдарды құру.
Батыс (АҚШ және Еуропа) және шығыс (Жапония) елдерінің сапаға деген
тәсілдемелері 1-кестеде салыстырылған.
|Батыс елдері (АҚШ, Еуропа) |Шығыс елдері (Жапония) |
|Сапасы төмен баға деңгейіне |Сапа ақаулардың төмен деңгейіне |
|негізделеді |негізделеді |
|Бірінші мақсат – пайда, сапа – |Бірінші мақсат – пайда, «пайда өзі |
|кездейсоқ категория |келеді» |
|Сапа мәселелері бойынша сатып |Жеткізуші сатып алушының |
|алушылар жеткізушінің келісімін |талаптарымен келіседі |
|сұрауы керек | |
|Сапа жөнінде жалпы идеяны қолданады |Әрбір бұйымға қатаң сапа саясаты |
| |қолданылады |
Бүрынғы ССРО-да сапа прроблемеларын шешуге жүйелік тэсідлдеме 50-
жылдары енгізіле бастады. Бүл кезде Саратов кэсіпорындарында өнімді
ақаусыз шығару және оны техникалык бақылау бөліміне жэне сатып
алушыға біріншЬ ұсынғаннан тапсыру жүйесі (систама бездефектного
изготовления и продукции - БИП) кеңінен тараған болатын. Бұдан басқа,
мынадай сапаны баскару жүйелері енгізілді:
бірінші өнімнен бастап сапа, сенімділік жэне ресурс жүйесі (система
качества. надежности ресурсов с первых изделий - КАНАРСПИ) - Горький
каласы;
ақаусыз еңбек жүйесі (система бездефектного труда - СБТ) - Львов;
моторесурстарды жоғарылату жөніндегі жұмыстарды ғылыми үйымдастыру жүйесі
(система научной организации работ по увеличению моторесурсов - НОРМ) -
Ярославль Жинақталған тэжірибені қорыту нэтижесінде 70-жылдары Львов
кэсіпорындарында өнім сапасын басқарудың комплексті жүйесі (КС
УКП) енгізілді, содан соң Краснодар кэсіпорындарында
өндірістің тиімділігін жогарылытудың комплексті жүйесі
(комплексная система повышения эффективности производства - КС ПЭП
енгізілді.
Осы екі жүйені эзірлеу негізінде (КС УКП, КС ПЭП) алғашкы рет,
кейіннен сапаны баскарү жүйесінің негізі болып табылған кэсіпорын
стандарттары қолданылған.
КС УКП негізіне қойылған принциптер соңынан ИСО 9000
сериялы Халыкаралык стандарттарда қолданылған болатын. Бүл принциптер:
баскаруды өнімнің өмірлік циклының барлық кезендерінде жүргізу жэне
соңгы нәтижеге көңіл аудару;
басшылықтың алдыңғы ролі;
фактілергі негізделген шешімдірді қабылдау жэне сапаны басқаруға
қызметкерлері тарту.
\ '
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
1 Патент иеленушiнiң ерекше құқығы мен мiндеттерiн атап шығыңыз.
2 Патент иеленушiнiң ерекше құқығын бұзушылық болып танылмайтын әрекеттерге
қандай әрекеттер жатады?
3 Бұрын пайдалану құқығы және уақытша құқықтық қорғауды қалай түсінесіз?
4 Өнеркәсiптiк меншiк объектiсiн пайдалануға құқық беру тәртібі қалай
жүргізіледі?
5 Патент иеленушiнiң ерекше құқығын бұзу үшін қандай жауаптылыққа
тартылады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 ҚР патент заңы (1999 жылдың 16 шілдесінде қабылданды)
№ 12 дәріс (1 сағат)
№ ІЯдэріс (1 сағат) Тақырыбы: Сапа жүііесін бағалау жэне сертификаттау
бойыінііа нүктелер мен ұйымдар
90-шы жылдардың ортасында Европалық елдерде өнімнің сапасы саласында жаңа
саясат кабылданған болатын. Ол «Европалык коғамның сапа саласындағы саясат
элементтері» құжатында берілсді. Оған сілтеме ретінде ортак нарыкты
қалыптастыру, бағалы емес бэсекенің. санымен катар сапа саласында жапондык
жэне америкалық тауарларға қатысты өсуі болып табылады.
Сапа бойынша Европалық саясат жалпы Европалық экономика кұру жолына
негізделеді жэне «сапаның жаңа мэдениеті» даму жағдаііларын камтамасыз ету
болып іанылған. Ол экономикалык сыбайластыкка кызыгушылыгын ескеру арқылы
тұтынушыға жэне ортак нарыкка тек жоғары сапалы тауарлардың айналымына
багьпталған.
ЕС жалпы экоиомикалык саясаттың кұраушысы ретінде сапатуралы саясат
мақсатына жатады:
• сапа саласындагы жалпы мақсагтарға жету үшін үлттық жэнс ортак
нарықтың сапасына талаптардың үйлесімділігі;
• сапаны тұрақты жақсарту үшін жағдайлар жасау;
• мемлекеттік жэне жеке кәсіпорындардың сапасына талаптардың жақындауы
нэтижесінде сапаны жогарлату;
• тұтынушылардың талаптарын канағаттандыру үшін сапага сойкес ұйымдардыи
эсеріи кушейтуге арналғанэлемдік тенденциларға сай өндірістік кұрылымнын
өзгерістері;
• Европалық экономиканы күшейту үшін жэне ЕС елдерінің кэсіпорындарына
арналған сапаны басқарудың эртүрлі эдістерінің жсткіліктігі аркылы оның
бэсекеге жарамдылыгын арттыру;
• кэсіпорынның ғылыми-техникалық дамуын жэне инновациялык кызметтің,
ендірістік потенциалдык қолданылуын жақсарту.
Сапа саясатын құру арқылы ЕС - органдардың, өндірістік компаниялар мен
тұтынушылардың сапаны арттыру мақсатында рольдерін анықтайды. Сапа саясатын
жүзеге асыру максатында сапа жөніндегі Европальщ багдарлама қүрылды (ЕОР -
Еигореап Оцаіііу Рго^гат).
Бүл бағдарламаның негізгі мақсаты - тауарлар мен қызметтер сапасын жақсарту
нэтижесінде бэсекеге кабілетін арттыруга жэне өндірісті ұйымдастыруды
жетілдіруге багытталган ЕС-тің экономикасын біріктіру.
Бағдарламаны іске асыра отырып, ЕС тауар мен қызметті әлемдік нарыкта
күшейтуге тырысады. Бағдарламаны жүзеге асыру бойынща қызмет сапа жүйесін
сертификаттау болып табылады.
№ І^Едэріс (1 сағат) Тақырыбы: Сапаны басқарудын халықаралық тэжірибесі
1920-50 жылдары жалпы менеджмент жэне сапа менеджментін негізін Тейлор
жүйесі күраған болатын. Бүл жүйе 1905- жылыдан белгілі болатыын. Бүл жүйе
бойынша жеткізуші жэне тұтынушы арасындагы катынастар алғашқы рет формаға
келтірілген және арнаулы қүжаттармен бекітілген талаптар - техниклык
шарттар негізінде кұрылган. Техникалық тарт талаптарының орындалуы кірісте
( шикізат жэне т.б. кіруі кезінде) жэне шыгыста (дайын өнімді шіғару
кезінде) бақылау жүгізу арқылы тексерілген.
*.
Тейлор жүйесінің ерекшелігі - соңғы өнімнің сапасы бақылантындыкта. Жүйе
бойынша
. сапаның жогарғы жэне төменгі шегі, поле допуска қарастырылған, шаблон
жэне калибр сиякты
допусктың жогарғы жэне төменгі шегіне настроить етілген өлшем кұралдары
енгізілген, акаулы
өні шагарғандарга айып салу жэне оларды жұмыстан шығару жүйесі
карастырылған, сондай-ақ
сапа жөніндегі тэуелсіз инспектор кызметінің қажеттілігі негізделген
болатын.
Кадрлерді даярлау кэсібі окытуға жэне өлшегіш жэнё бақылау жабдықтарымен
жүмыс істеуді үйретуге бағытталган болатын.
Тейлор жүйесінің (принцибінің). кемшілігі - сапаны баскарудың
тек кана бакылау . функциясына бағытталганы больщ табылады. Бұндай
тэсіл бойынша акаулар өндірістік тізбектің ең соңынан табылады жэне
жарамсыз деп танылган өнімдер бөлініп алынады.
Осы периодта (1920-50 жж.) бакылаудың статистикалык әдістері зерттеп
дайындалды: У. Шухарттың бакылау карталары жэне статистикалык бакылау
таблицалары дүниеге келді. Бұлар кейіннен сынамалык бакылау эдістерінің
негізіне койылды. Бүл кезде американ галымдары Э. Деминг, Дж. Джуран
өндіріске статистикалык үрдісті белсенді насихаттаған болатын. Бұл ғалымдар
ең алғашкы болып сапаны камтамасыз етудің ұйымдык жағына көңіл аударған, ең
жоғрғы басшылардың сапа проблемаларын шешудегі ролін көрсете білген.
19517- жылы амеркан ғылымы А. Фейгенбаум сапаны жаппай басқару концепшіясын
- ТОС (Тоіаі ОиаШі Сопігоі) концепциясын ұсынды. Бұл концепция бойынша
өнімнің сапасына жауаптылык сапа кызметіне гана жүктелмейді. кэсіпорынның
бүкіл басшылығы оған жауапты болып табылады.
ТС/С жүйесінде персоналды окытуға, жұмыстың сапасы үшін материалдык
стимулдар беруге, жұмыскердің жэне онын отбасының болашағын оцластыруга,
фирманың беделін котеруге аса көңіл аударылған.
Сонымен, сапа облысындагы американ тэжірибесінің ерекшеліктері мыналарда:
шығарылған өнімнің сапасы математикалык статистика эдістерін пайдалану
аркылы катаң бакылау;
өндірісті көлемдік жэне саііалык көрсетшштер бойынша жоспарлау процесіне
көңіл аудару, жоспарлардың орындалуын экімшілік тарапынан бақылау; ■жалпы
фирманы басқаруды жетілдіру. 70- жылдары Жапония экономикасының персоналды
жэне сапаны баскару принцибымен және практикасымен байланысты. II
Дүниежүзілік соғыстан кейін Жапония толық қиратылган (бұзылған) болатын.
Өнеркэсіпті қайта кұру ғана емес, артта калған техник жэне технологияны
жою, өнімнің сапасын көтеру қажет болатын. Бұл мэселелерді шешуде
жапондықтар Батыста (Америкада) қолданылатын сапаны бақылау жүйесін
қолданбай, сапаны ұдайы жақсартуға баытталған жүйені қалыптастырып, сол
жүйені колдана бастады.
Сапаны басқару жөніндегі Жапон тэсілдемесінің айрықша элементтері мыналар
болып табылады:
8) барлык өндірістік бөлімшелерде процестерді жэне еңбек
нэтижэсін ұдайы жетілдіруге көңіл аудару;
9) өнімнің сапасын баскаруғ емес, процестердің сапасын басқаруға көңіл
аудару;
10) акаулардың бболуына жол бермеуге, жарамсыз өнім шығуы мүмкін
болмайтын жагдайларды туғызуға көңіл аудару;
11) орын алгн проблемаларды өндірістің соңғы операциясынан
бастап алдыңга операциялар бағытында мұқиат зерттеу жэне талдау;
12) «сенің тұтынушың - келесі өндірістік огіерацияны орындаушы» принцибын
енгізу жэне колдану;
13) еңбек нэтижесінің сапасына жауапкершілікті негізгі
орындаушыға толыгынан жүктеу;
14) адам факторын толык колдану; жүмысшылар мен қызметкерлердің
шығармашылық потенциалын оркендету.
Жапония кэсіпорындарында сапаны басқару жүйесі төмендегі 3 бас
постулаттардың негізінде кұралады:
4) өнімді жоспарлау және шығарудың ең жаксы технологиясыніц өзіндік
кемшіліктері болады, яғни оны «жаксартуга» болады;
5) эр кэсіпорында біліктілігі жоғары инженерлік-технологиялык
қызметкерлердің дефициты болады (жеткіліксіз болады);
6) операцияларды дэл орындамусыз (орындамауынша) жаксы нэтижеге кол
жеткізу мүмкін емес.
Сапа жүйесін эзірлеу кезінде Жапонияда «бес ноль» атты бағдарлама
колданылады. Бұл багдарлама мына ережелерден кұралады:
6) акаудар пайда болатындай жагдайлар тудырма;
7) келесі стадияға акаулы өнімді жіберме;
8) алдынғы стадиядан акаулы өнімді кабылдама;
9) технологиялык режимдерді өзгертпе;
10) кателерді кайталама.
Егер Жапония жэне АҚШ-та сапаны жоғарылату бағдарламасы көп жыл бойы іске
асырылатын болса, сапа мәселелері бойынша белсенді саясат жүргізілсе, көп
жылдарға бағытталған сапаны жоспарлау жұмыстары аткарылатын болса, Еуропада
негізінен, сапаны басқару сапаны бағалау күйінде қалып койды.
Тек 80-жылдардан бастап Еуропада ИСО 9000 сериялы стандарттардың негізінде
сапа жүйелері енгізіле бастады. 90-жылдары ЕЫ 29000 сериялы біріңғай
стандарттар (еуронооормалар) іске енгізілді. Бұл сериялы стандарттар сапа
жүйелерін сертификаттауды регламенттейді.
Сапа жөніндегі проблемаларды шешу жөніндегі Еуропалык тэсілдеменін айрыісша
ерекшеліктері:
барлык жұмыстарды сапаны бағалау жэне растаумен байланысты зандар
негізінде жүргізу;
ұлттык стандарттар, ережелер жэне стандарттау процедураларының талаптарын
гамонизациялау:
өнімді жэне сапа жүйелерін сертификаттау, ■ зертханаларды
аккредиттеу, сапа жөніндегі мамандарды тіркеу . жэне т.б.
жұмыстарға уэкілеттелген региондык (өңірлік) инфраструктура жэне ұлттык
ұйымдарды кұру. Батыс (АҚШ жэне Еуропа) жэне шығыс (Жапония) елдерінің
сапаға деген тэсілдемелері 1 -кестеде саластырылган.
[pic]
Бұрынғы ССРО'-да сапа. прроблемеларын шешуге жүйелік тәсідлдеме 50-жылдары
енгізіле бастады. Бұл кезде Саратов кэсіпорындарында өнімді ақаусыз
шығару жэне оны техникалық бақылау бөліміне жэне сатып алушыга
бірінші ұсынғаннан тапсыру жүйесі (систама бездефектного
изготовления и продукции - БИП) кеңінен тараған болатын. Бүдан баска,
мынадай сапаны баскару жүйелері енгізілді:
бірінші енімнен бастап сапа, сенімділік жэне ресурс жүйесі (система
качества, надежнбсти ресурсов с первых изделий - КАНАРСПИ) - Горький
қаласы;
• ақаусыз еңбек жүйесі (система бездефектного труда - СБТ) - Львов;
моторесурстарды жоғарылату жөніндегі жүмыстарды ғылыми ұйымдастыру жүйесі
(система научной организации работ по увеличению моторесурсов - НОРМ) -
Ярославль. Жинакталған тэжірибені корыту нэтижесінде 70-жылдары Львов
кэсіпорындарында өнім сапасың басқарудың комплексті жүйесі (КС
УКП) енгізілді, содан соң Краснодар кәсіпорындарында
ондірістің тиімділігін жоғарылытудың комплексті жүйесі
(комплексная система повышения эффективности производства - КС ПЭП
енгізілді.
Осы екі жүйені эзірлеу негізінде (КС УКП, КС ПЭП) алғашкы рет, кейіннен
сапаны баскару жүйесінің негізі болып табылған кэсіпорын стандарттары
қолданылған.'
КС УКП негізіне койылған принциптер соңынан ИСО 9000
сериялы Халықаралык стандарттарда қолданылған бОлатын. Бұл принциптер:
басқаруды өнімнің өмірлік цик.тының барлық кезендерінде жүргізу жэне соңгы
нэтижеге көңіл аудару;
басшылыктың алдыңғы ролі;
фактілергі негізделген шешімдірді қабылдау жэне сапаны баскаруға
кызметкерлері тарту.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
№1 тэжірибелік сабак (3 сағ) Сабактың такырыбы: Сапа менеджменті жэне
сапамен камтамассыз ету . Создік
Жұмыстын мақсаты: Жұмыстың негізгі максаты болып халыкаралык стандарт ИСО
9000 «Сапа
менеджменті жэне сапамен қамтамассыз ету - Сөздік» оқып онымен танысу.
1. Сабактынмаксаты: Берілген жүмыс нэтижесінде студент өзіне келесі
мағлүматтарды алады:
- Халыкаралық стандарт ИСО 9000 «Создіктін» мазмүнымен структурасы бойынша;
- Өнім сапасын жаксартуды жэне сапалы баскаруды камтамасыз етудің негізгі
терминдермен ганысады;
Алынатын тәжірбие жэне дағды:
- ИСО'сериясы 9000 «Сөздік» стандарты бойынша жүмыс істеу; '
- Теорияльік материалдарды күрылымдау жэне оны схема түрінде керсету;
2. Әдістемелік қамтамасыз етуге койылатыя талаптар: Берілген тапсырманы
орындау үшін студентке келесі материалдар қажет:
- Халықаралык стандарт «Сапа менеджменті жэне сапаны қамтамассыз ету.
Сөздік» мэтіні;
- «Стандарттау жэне сапаны бскару» пэні бойынша практикалық тапсырмалардын
эдістемелік нұскауы; . •
- «Ақпараттык камтамасыз етудегі» нұсқаулар мен эдебиеттер;
3. Негізгі жагдайлар:
Қазіргі уакытта жаңа стандарт ИСО 9001-2000 бекіту рэсімі өтті, сапа
менеджмент жүйесінің моделін көрсетуші жэне кәсіпорындағы сапа менеджмент
жүйесінің мазмұнымен кұрылымын регламеттеу үшін негізгі талаптар
көрсетілген.
Егер халықаралык стакдарт ИСО 9000 (1987 жэне 1994 жылғы) «Сездік» түрлері
жеке нормативтік кұжат болса, жана түрінде ХС ИСО 9001-2000ж. сездііс
кұрылымды элемент ретінде кірді. Алдыңғы түрлері мен салыстырғанда жана
бекітілген стандарт кұрамына терминдердің жэне аныктамалардың барлык
түрлері кірген. Кейбір терминдер толық өзгеруге ұшырады жэне
жойылды.
4. Жұмыстын тәртібі:
1. Берілген нормативтж кұжаттаманың мазмұнымен танысу жэне оның негізгі
мақсатын корсету.
2. Нормативтік кұжаттаманың кұрылымын аныктау жэне
кұрылымдыкэлементтердің тізімін корсету.
3. Әрбір элементтің мазмұнына қыскаша анықтама беріңіз жэне жұмыстың
нэтижесі бойынша №1 кестені толтырыңыз (кесте төменде көрсетілген)
4. Халыкаралык стандартгың күрылымдық схемасын корсетіңіз (студент озінің
калауы бойынша, кесте түрін тандап алады ).
Үя іі.іі.-:іп:і п.ік' ртанлапт
[pic]
5. ҚР МСТ мемлекеттік стандарттың оңдеу жоніндегі МСЖ стандарттау
жүйесіне койылатын талаптар.
6. Талаптарды іске асырудағы мемлексттік және халыкаралык стандарттардың
айырмашылыгын аныктау жэне жұмыс нэтижесі бойынша 2-ші кестені толтыру.
7. «Создіктегі» құрылымдык элементтсрдің барлық мазмұны мен танысу жэне
келесі сұрақтарға жауап берү:
[pic]
7.1. Халыкаралық стандарттың негізгі мақсаты не болып табылады?
7.2. Келесі терминдердің аныктамасын іабу:
- сапа;
- сенімділік;
- сыйымдылық;
- алмастыру;
- кауіпсіздік;
- сэйкесіік.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
1 Лицензияланған келісім қайда тіркелуі қажет?
2 Лицензияның объектісі болып не табылады?
3 Лицензиялық келісімнің қандай түрлері кездеседі?
4 Лицензиялық кампанияны жүргізу кестесін айтып беріңіз.
5 Лицензияланған келісімнің шарттары қандай?
6 Лицензия құны дегеніміз не?
7 Төлемдердің қандай түрлерін білесіз?
8 Лицензияланған келісім-шарттың құрылымы қандай болады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 ҚР патент заңы (1999 жылдың 16 шілдесінде қабылданды)
2 «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» ҚР заңы (1996 жылдың 10
маусымында қабылданды)
№ 13 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымы
Дәріс жоспары:
1 Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымы және оның міндеттері
2 Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымының функциялары
3 Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымының құрылымы
Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымы (ДСМҰ) – халықаралық ұйым болып
табылады. Оның міндеттеріне келесідей кіреді, бұл:
- өнертабыс құқығы және санаткерлік меншіктің иеленушісі дүниежүзінде
құқығы қорғалатындай кепілдік береді;
- өнертабыс пен автор дүниежүзінде танымал және өз шеберлігіне
марапатталатындай жұмыстар атқарады.
ДСМҰ-ң тамыры негізінде 1883 жылы болды. Бұл жылы Париж конвенциясының
пайда болу жылы, ол өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі Париж
конвенциясы – ең бірінші, маңызды халықаралық келісім-шарт болып табылады,
бір мемлекеттегі адамдарға көмектесу болса, ал өнеркәсіптік меншігінің
құқығы түрінде өздерінің санаткерлік өнертабыстары жөнінде, басқа
мемлекеттен қорғаушылық жұмыстарын алу. 1884 жылы Париж конвенциясы 14
мемлекеттік – мүшелермен бірігіп, басқарушылық тапсырмаларды орындау үшін
халықаралық бюро құрды.1886 жылы әдеби және шығармашыылқ туындылары
жөніндегі Берн конвенция көмегімен халықаралық аренаға Копирайт шықты.
Париж конвенция сияқты Берн конвенциясы басқарушылық тапсырмаларды орындау
үшін халықаралық бюро құрды. 1893 жылы бұл екі кіші бюролар бірігіп,
санаткерлік меншікті қорғау жөнінде «Біріккен халықаралық бюро» атты
халықаралық ұйым құрды. Штаты Бернде (Швейцария) орналасқан және штат 7
адамнан тұралы, бұл кіші ұйым қазіргі уақытта Дүниежүзінен 650 адам, 170
мемлекеттік-мүше және аппараттардан тұратын ең мықты құрылым болып
табылады.
Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымы органдардың басқармасы арқылы
келесі функциялар атқарады:
- дүниежүзінде санаткерлік меншікті қорғау жұмыстарын жақсарту және
бұл салада Ұлттық заңнамаларды үйлестіретін шараларды әзірлеуге қатысады;
- Париж Одағы, бұл одақпен пайда болатын және Берн одақтарына
байланысты арнайы одақтардың басқарушылық функцияларын атқарады;
- санаткерлік меншік қорғауға қатысты шақырылған, халықаралық келісім-
шарт қорытындысын шығаруға қатысады;
- санаткерлік меншікті қорғауға қатысты ақпараттарды жинайды және
ақпараттарды таратады, бұл саладағы зерттеулерді жүргізеді және
зерттеулерді мадақтайды және бұл зерттеулердің нәтижелерін басылымға
шығарады;
- санаткерлік меншік саласында заңды-техникалық көмек бойынша
сұраныстарды басқа мемлекеттермен байланысуға ұсынады;
- санаткерлік меншіктің халықаралық қорғауды орындайтын қызмет көрсету
қамтамасыз ету және кей жағдайда бұл салада тіркеу жұмыстарын орындайды,
сонымен қатар берілген тіркеуге қатысты мағлуматтарды басып шығарады;
- кез-келген сәйкес басқа қызметтерді атқарады.
Бұл функциялар ДСМҰ бекіткен Конвенцияның 4 бабында жазылған, бұл
халықаралық ұйымдарының қызметтері жан-жақты болып табылады.
Қазіргі уақытта ДСМҰ өнеркәсіптік меншікті қорғаумен байланысты басқа
Одақтармен басқару жұмыстарын атқарады:
- өнеркәсіптік меншікті қорғау жөнінде Париж Одағы;
- Таңбаларды тіркеу үшін қызмет көрсету және тауарларды халықаралық
жіктеу жөніндегі Ниц Одағы;
- Халықаралық патенттік жіктеу жөніндегі Страсбург Одағы;
- Тауарлық таңбаларды халықаралық тіркеу жөніндегі Одақ;
- Халықаралық тіркеу және болған жердің атауын қорғау жөніндегі
Лиссабон Одағы;
- Олимпиадалық нышанды қорғау жөніндегі Найробты Одақ;
ДСМҰ құрылымы келесі:
1) 3 басқарушылық кеңес:
- Бас Ассамблея;
- Конференция;
- Координациялау жөнінде Комитет.
2) Басқа органдар:
- Өнеркәсіптік меншік жөніндегі ақпарат бойынша ДСМҰ-ң тұрақты
комитеті;
- Халықаралық бюро.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
1 Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымының міндеттері қандай?
2 Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымы қашан пайда болды?
3 Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымы қандай функцияларды атқарады?
4 Дүниежүзілік санаткерлік меншік ұйымының құрылымы қандай?
5 Бас Ассамблея қандай жұмыстарды атқарады?
6 Конференция не үшін шақырылады?
7 Координациялау жөніндегі комитеттің функциясы неде?
8 Халықаралық бюро не істейді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Патентоведение. Учебник для вузов. / Под ред. В.А. Рясенцева. - 3-е изд.,
перераб. и доп. - М.: Машиностроение , 1984. -352 с.
2 Патентное законодательство зарубежных стран. В 2-х т. : Переводы / Сост.
Н.К. Финкель. М.: Прогресс. 1987. .- Т.1 - 656 с., Т.2 - 526 с.
3 Патентное право: Сборник нормативно-правовых актов// Составитель Т.Е.
Каудыров, Э.З. Фаизова .- Алматы: Жетi-Жарғы. 1996
№ 14 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» ҚР заңы
Дәріс жоспары:
1 Селекциялық жетістікті құқықтық қорғау
2 Селекциялық жетістіктің патентке қабілеттік шарттары
3 Селекциялық жетістіктің атауы
4 Селекциялық жетістіктің басымдығы
5 Селекциялық жетістікке патент беруге жасалған өтінімнің сараптамасы
Бұл заң селекциялық жетістіктерді қорғау саласындағы қызметтің
құқықтық, экономикалық және ұйымдық негіздерін белгілейді, селекциялық
жетістіктерді жасауға, ашуға, шығаруға, құқықтық қорғауға және пайдалануға
байланысты туындайтын мүлікті, сондай-ақ олармен байланысты мүліктік емес
жеке қатынастарды реттейді.
Селекциялық жетістікті құқықтық қорғау
Селекциялық жетістікке құқық Қазақстан Республикасының заңдарымен
қорғалады жэне патентпен расталады. Патент селекциялық жетістікті
пайдалануға патент иесінің айрықша құқығын, оның басымдығын және
селекционердің авторлығын куаландырады.
Мемлекеттік патент ұйымы (Қазпатент) уәкілетті мемлекеттік орган болып
табылады, ол осы Заңға сәйкес селекциялық жетістіктерге Қазақстан
Республикасының патенттерін беру жөніндегі өтінімдерді қарауға қабылдайды,
оларға алдын ала сараптама өткізеді, селекциялық жетістіктерді мемлекеттік
тізілімін жүргізеді, патенттер береді, селекциялық жетістіктер туралы
мәліметтерді бюллетеньде жариялайды және патент ведомствосының өзіне
жүктелген өзге де міндеттерін жүзеге асырады.
Патент қабілеттігі мен шаруашылыққа пайдалылығы жөнінен селекциялық
жетістіктерге сараптама жасауды және оларды сынақтан өткізуді мемлекеттік
комиссиялар жүзеге асырады, олар өндірісте пайдалануға жіберілген тиісті
селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізілімдерін жүргізеді.
Патент селекциялық жетістікке берілген құқықтық қорғау көлемі сорттың,
тұқымның сипаттамасына енгізілген белгілердің жиынтығымен анықталады.
Өсімдіктердің сортына патенттің қолданылу мерзімі Қазпатентке өтінім
берілген күннен бастап-25 жыл, мал тұқымдарына-30 жыл, жүзім, сәндік ағыш,
жеміс және орман дақылдары сорттарына, оның ішінде олардың қалемшелеріне-35
жыл болады.
Патенттің қолданылу мерзімін патент иесінің өтініші бойынша Қазпатен
ұзартады, бірақ ол 10 жылдан аспауы керек.
2 Селекциялық жетістіктің патентке қабілеттілігі
Селекциялық жетістіктің патенте қабілеттік шарттары
Патент жаңалыгы, ерекшелігі, біртектілігі және тұрақтылығы бар
селекциялық жетістікке беріледі.
Егер патент беруге өтінім жасалған күнге дейін белгілі бір селекциялық
жетістіктің ұрығы немесе басқа да отырғызылатын материалы, асыл тұқымдық
материалы мына аумақта:
1) Қазақстан Республикасында-өтінім берілген күнге дейін бір жыл бұрыны;
2) кез келген басқа мемлекетте-өтінім берілген күнге дейін бір жылдық
дақылда бойынша төрт жыл бүрын және көп жылдық дақылдар, тұқымдар бойынша
алты жыл бүрын сатылмаса және автор немесе оның құқықтық мирасқоры сортты,
тұқымды пайдалану үшін басқа адамдарға бермесе, сорт, тұқым жаңа деп
есептеледі.
Селекциялық жетістіктерді мемлекеттік тізіліміне тиісті тек пен түр
енгізілген күнге дейін пайдалануға рұқсат етілген Селециялық жетістіктерді
мемлекеттік тізілімінде тіркелген сорт, тұқым сортқа, тұқымға жаңа болуы
жөнінде талап қойылмай-ақ патенке қабілетті деп танылуы мүмін. Бұл орайда
басымдық берілетін күн мемлекеттік комиссияға пайдалануға рұқсат ету
жөнінде өтінім түскен күн бойынша бегіленеді.
3 Селекциялық жетістікке патент алуға өтінім
Патент алуға өтінім Қазпатентке беріледі.
Автордың немесе оның құқықтық мирасқорының патент алуға өтінім беруге
құқығы бар.
Селекциялық жетістік қызмет тапсырмасын немесе қызметтік міндеттерді
орындау кезінде жасалған, ашылған немесе шығарылған жағдайда, егер автор
мен жұмыс берушінің арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, патент алуға
өтінім беру құқығы жүмыс берушіге тиесілі болады.
Егер селекциялық жетістікті бірнеше адам жасаса, ашса немесе шығарса
немесе олар авторларының құқықтық мирасқорлары болса, өтінімді сол өтініш
жасаушылар беруі мүмкін.
Өтінім сенімхатқа негізделген өкілеттікке сүйеніп, патент алуға
байланысты істі жүргізетін өкіл арқылы берілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын, бірақ уақытша одан тысқары
жерлерде жүрген жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының шегінде хат жазысу
мекен-жайын көрсеткен жағдайда, патенттік сенім білдірілген өкілсіз
патенттермен байланысты істерді жүргізе алады.
Патенттік сенім білдірілген өкілдің өкілеттілігі оған өтінім беруші
немесе патент иесі берген сенімхатпен куаландырылады.
3 Селекциялық жетістіктің атауы
Селекциялық жетістіктің атауы селекциялық жетістікті бір ізге түсіруге
мүмкіндік беруге, қысқа болуға, сол немесе соған жақын ботаниқалық немесе
зоологиялық түрдің бар селекциялық жетістіктерінің атауларынан өзгеше
болуға тиіс. Ол тек цифрлардан ғана тұрмауға, қасиеттеріне, шығу тегіне,
селекциялық жетістіктің маңызына, селекционердің жеке басына қатысты
жаңылыстырмауға тисі, адамгершілік пен мораль принциптеріне қайшы келмеуге
тиіс.
Селекциялық жетістікті пайдаланушыға кез келген адам, тіпті патенттің
қолданылу мерзімі өтіп кеткен соң да, сорттың, тұқымның «Селекциялық
жетістіктерді» мемлекеттік тізілімінде тіркелген атауын көрсетуге міндетті.
4 Селекциялық жетістіктің басымдығы
Сорттың, түқымның басымдығы Қазпатентке патент алуы туралы өтініш пен
селекциялық жетістік сауал-сұрағынан тұратын өтінім берілген күн бойынша
белгіленеді.
Басымдық Селекциялық жетістіктерді қорғау жөніндегі халықаралық
конвенцияға қатысушы елде бірінші өтінімнің берілген күні бойынша
белгіленуі мүмкін (конвенциялық басымдық). Өтініш беруші бірінші өтінімнің
конвенциялық басымдық құқығын ол берілген күннен бастап 12 ай ішінде
пайдаланады.
5 Селекциялық жетістікке патент беруге жасалған өтінімнің сараптамасы
Алдын ала жүргізілген сараптама
Өтінім берілген күннен бастап екі ай мерзім өткен соң Қазпатент ол
бойынша алдын ала сараптама жүргізеді. Алдын ала сараптама жүргізу
барысында өтінімге басымдық берілген күн белгіленеді, қажетті құжаттардың
бар-жоғы және оларға белгіленген талаптардың орындалуы тексеріледі. Патент
беруге жасалған өтінімге алдын ала сараптама екі ай мерзімде жүргізіледі.
Қазпатенттің алдын ала жүргізілген сараптамасының оң нәтиже алынған
жағдайда өтінімді одан әрі қарау туралы шешім қабылданады. Өтінімнің және
селекциялық жетістік сауал-сұрақтарының көшірмелері мемлекеттік комиссияға
жіберіледі.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
1 Селекциялық жетістікті құқықтық қорғау қалай жүргізіледі?
2 Селекциялық жетістіктің патенте қабілеттік шарттарын атаңыз.
3 Селекциялық жетістіктің атауы қандай?
4 Селекциялық жетістіктің басымдығы дегеніміз не?
5 Селекциялық жетістікке патент беруге жасалған өтінімнің сараптамасы қалай
жүргізіледі?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» ҚР заңы (1999 жылдың 13
шілдесі)
№ 15 дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: «Интегралдық микросхемалар топологияларын
қорғау туралы» ҚР заңы
Дәріс жоспары:
1 Интегралдық микросхемалар топологияларын құқықтық қорғау
2 Интегралдық микросхемалар топологияларының патентке қабілеттік шарттары
«Интегралдық микросхемалар топологияларын құқықтық қоргау туралы» Заңы
2001 жылы 29 маусымда №217-11 бұйрығымен қабылданды. Бұл заң 16 баптан
тұрады. Осы Заңмен интегралдық микросхемалар топологияларын жасауға,
құқықтық қорғауға және пайдалануға байланысты туындайтын мүліктік, сондай-
ақ олармен байланысты жеке мүліктік емес қатынастар реттеледі.
Осы Заңда берілетін құқықтық қорғау түпнұсқалық топологияға ғана
қолданылады.
Авторды шығармашылық қызметінің нәтижесінде жасалған топология
түпнұсқалық топология болып табылады. Топология түпнұсқа емес деп
дәлелденбейінше, түпнұсқа деп танылады.
Топология элементтерінің жиынтығы интегралдық микросхемаларды
әзірлеушілер мен дайындаушыларға ол жасалған күні жалпы мәлім болса, осы
Заңмен құқықтық жағынан қорғалмайды.
Топологияны шығармашылық еңбегімен жасаған жеке адам оның авторы деп
танылады.
Егер топология жасауға бірнеше жеке адам қатысса, олардың бәрі оның
авторлары (тең авторлары) деп есептеледі. Тең авторларға тиесілі құқықтарды
пайдалану тәртібі олардың арасындағы келісіммен белгіленеді.
Топология жасауға жеке шығармашылық үлес қоспаған, бірақ авторға тек
техникалық, ұйымдастыру түрінде немесе материалдық көмек көрсеткен не оған
құқықты ресімдеу мен оны пайдалануға жәрдемдескен жеке адамдар авторлар деп
танылмайды.
Топологияға авторлық құқығы иеліктен алынбайтын жеке мүліктік емес
құқық болып табылады және ол мерзімі белгіленбей қорғала береді.
Топологияға айрықша құқықты топологияның авторы не жұмыс беруші немесе
тапсырыс беруші немесе олардың құқық мирасқорлары иеленеді.
Топологияның бірнеше авторы немесе өзге де құқық иеленушілер иеленетін
айрықща құқықты пайдалану тәртібі олардың арасындағы шартта белгіленеді.
Мұндай шарт болмаған жағдайда, олардың әрқайсысы қорғалатын
топологияны өз қалауына қарай пайдалана алады, бірақ басқа құқық
иеленушілердің келісімінсіз оған лицензия беруге немесе айрықша құқығын
басқа тұлғаға беруге құқығы жоқ.
Құқық иеленушінің рұқсатынсыз мынадай іс-әрекеттер жасау:
1) топологияның түпнұсқалық болып табылмайтын бөлігін ғана көшіруді
қоспағанда, оны интегралдық микросхемаға енгізу арқылы немесе өзге де
жолмен оны тұтастай немесе оның бір бөлігін көшіру;
2) топологияны, осы топологиямен бірге интегралдық микросхеманы немесе
осындай интегралдық микросхемасы бар бұйымды қолдану, әкелу, сатуға ұсыну,
сату және азаматтық айналымға өзге де жолмен енгізу топологияға айрықша
құқықты бұзу болып табылады.
Топологияға айрықша құқық басқа тұлғаға шарт бойынша толығымен немесе
ішінара берілуі мүмкін, сондай-ақ мұрагерлік бойынша әмбебап
құқық мирасқорлық тәртібімен және құқық иеленуші заңды
тұлғаның қайта ұйымдастырылуы нәтижесінде өтеді.
Лицензиялық шарт бойынша құқық иеленуші (лицензиар) екінші тарапқа
(лицензиатқа) топологияны белгілі бір әдіспен уақытша пайдалану
құқығын береді. Лицензиялық шартта лицензиатқа:
1) топологияны пайдалану құқығын лицензиардың оны пайдалану мүмкіндігі мен
лицензияны басқа тұлғаларға беру құқығын сақтай отырып (жай, айрықша емес
лицензия);
2) топологияны пайдалану құқығын лицензиардың оны пайдалану мүмкіндігін
сақтай отырып, бірақ лицензияны басқа тұлғаларға беру құқығынсыз (айрықша
лицензия);
3) топологияны пайдалану құқығын лицензиардың оны пайдалану мүмкіндігін
сақтамай және лицензияны басқа тұлғаларға беру құқығынсыз (толық лицензия)
беру көзделуі мүмкін.
Егер лицензиялық шартта лицензияның түрі көзделмесе, ол айрықша емес
жай лицензия деп аталады.
Топологияны пайдалану құқығына айрықша емес лицензияны лицензиаттың
басқа тұлғаға (қосалқы лицензиатқа) беруі туралы шарт (қосалқы лицензиялық
шарт) лицензиялық шартта көзделген жағдайларда ғана жасалуы мүмкін.
Егер лицензиялық шартта өзгеше көзделмесе, лицензиат лицензиардың
алдында қосалқы лицензиаттың іс-әрекеттері үшін жауапты болады.
Топологияға айрықша құқықты басқаға беру туралы шарт, лицензиялық және
қосалқы лицензиялық шарттар жазбаша нысанда жасалады.
Тіркелген топологияға айрықша құқықты басқаға беру туралы шарт,
тіркелген топологияны пайдалануға лицензиялық және қосалқы лицензиялық
шарттар уәкілетті органда тіркелуі тиіс.
Тіркеуден өтпеген топологияға айрықша құқықты басқаға беру туралы
шарт, аталған топологияны пайдалануға лицензиялық және қосалқы лицензиялық
шарттар уәкілетті органда тараптардың келісімі бойынша тіркелуі тиіс.
Жазбаша нысанның немесе тіркеу туралы талаптың сақталмауы шарттың
жарамсыздығына әкеп соғады.
Егер жұмыс беруші мен автордың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе,
қызметтік міндеттерді немесе жұмыс берушінің нақты тапсырмасын орындау
тәртібімен жасалған топологияға айрықша құқық жұмыс берушіге тиесілі
болады.
Келісімге келе алмаған жағдайда шешімді сот қабылдайды. Егер автор мен
жұмыс берушінің топология жасауға үлесін мөлшерлеу мүмкін болмаса, жұмыс
беруші алған немесе алуға тиіс болған пайданың жартысына автордың құқығы
танылады.
Автор шарт бойынша топология жасау және өзінің жұмыс берушісі болып
табылмайтын тапсырыс берушіге топологияға айрықша құқықтар беруге
міндеттеме қабылдай алады.
Егер топология бұрын пайдаланылса, тіркеуге өтінім беру ол алғаш
пайдаланылған күннен бастап екі жылдан аспайтын мерзімде жүзеге асырылуы
мүмкін.
Тіркеуге өтінім бір топологияға қатысты болуга тиіс және онда:
1) тіркеуді сұраған автор мен тұлғалар аты, сондай-ақ олардың тұрғылықты
жері немесе орналасқан жері, егер топология бұрын пайдаланылса, ол алғаш
пайдаланылған күн көрсетілген топологияны тіркеуге өтініш;
2) рефератты қоса алғанда, топологияны нақтылайтын материалдар;
3) егер тіркеуге өтінім өкіл арқылы берілсе, сенімхат;
4) тіркеу үшін ақы төленгенін растайтын құжат болуға тиіс.
Тіркеуге өтінімді жасау мен ресімдеуге қойылатын талаптарды уәкілетті
орган белгілейді.
Тексеру оң нәтиже берген жағдайда уәкілетті орган топологияны
Интегралдық микросхемалар топологияларының мемлекеттік тізіліміне енгізеді,
өтініш берушіге топологияны тіркеу туралы куәлік береді және тіркелген
топология туралы мәліметтерді бюллетеньде жарияланады.
Өтініш беруші мәліметтер бюллетеньде жарияланғанға дейін өтінім
материалдарын уәкілетті органның сауал салуы бойынша немесе өз бастамасы
бойынша толықтыруға, нақтылауға және түзетуге құқылы.
Тіркеу тәртібін, тіркеу туралы куәлік нысанын, онда көрсетілетін
мәліметтер құрамын, сондай-ақ бюллетеньде жарияланатын мәліметтер тізбесін
уәкілетті орган белгілейді.
Интегралдық микросхемалар топологияларының мемлекеттік тізіліміне
енгізілген мәліметтер дұрыс емес деп дәлелденбейінше дұрыс деп есептеледі.
Аталған мәліметтердің дұрыстығы үшін өтініш беруші жауапты болады.
Құқық иеленушінің өз құқықтары туралы хабарлау үшін топологияны
қамтитын бұйымдарда айшықталған Т бас әрпі, топологияға айрықша құқық
қолданылатын мерзімнің басталған күні және құқық иеленушіні айқындауға
мүмкіндік беретін ақпарат түріндегі ескерту таңбасын пайдалануға құқығы бар
(12-бап).
Топологияға айрықша құқық топология тіркелген күннен бастап он жыл
бойы қолданылады.
Егер топология тіркеуден өтпесе, аталған он жылдық мерзім осы
топологияның немесе осы топология бар интегралдық микросхемасының дүние
жүзінің кез келген елінде алғаш пайдаланылуының құжатпен расталған күнінен
бастап есептеледі.
Топологияға құқықтарды қорғауды сот:
1) құқықтарды тану;
2) құқық бүзылғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіру;
3) құқықты бұзатын немесе оны бұзу қатерін төндіретін іс-әрекеттердің
жолын кесу;
4) құқық бұзушының келтірілген залалдар орнын толтыруы және моральдық
зиянды өтеуі;
5) залалдың орнын толтыру орнына айрықша құқықты бұзушы тапқан табысты
өндіріп алу;
6) айрықша қүқықты бұзушының заңдарда белгіленген он мыңнан елу мыңға
дейінгі айлық есептік көрсеткіш сомасында өтем төлеуі. Өтем мөлшерін сот
залалдың орнын толтыру немесе табысты өндіріп алу орнына белгілейді.
7) Азаматтық айналымға енгізілетін немесе осы мақсатпен сақталатын және
айрықша құқықты бұзады деп танылған интегралдық микросхемалар мен осындай
микросхемаларды қамтитын бұйымдарды, сондай-ақ арнайы оларды дайындауға
арналған материалдар мен жабдықтарды жою немесе құқық иеленушінің пайдасына
алып қою;
8) Бұзылған құқық кімге тиесілі екендігі туралы мәліметтерді енгізе
отырып, орын алған бұзушылық туралы міндетті түрде жариялау;
9) Заң актілерінде көзделген, топологияға құқықтарды қорғауға байланысты
өзге де шаралар қабылдау жолымен жүзеге асырады.
Өздікбақылауға арналған сұрақтар:
1 «Интегралдық микросхемалар топологияларын құқықтық қоргау туралы» ҚР заңы
қашан қабылданды?
2 Құқық иеленушінің рұқсатынсыз қандай іс-әрекеттерді жасауға болмайды?
3 Тіркеуге өтінімді жасау мен ресімдеуге қойылатын талаптарды қандай орган
белгілейді?
4 Патентті сенім білдірілген өкілдер қандай жұмыстарды атқарады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 «Интегралдық микросхемаларды қорғау туралы» ҚР заңы (2001 жылы 29
маусымда №217-11 бұйрығымен қабылданды)
2 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
№1 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Өнеркәсіптік меншік нысандары
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Қазақстан Республикасының Патент Заңы.
2. Қазақстан Республикасының Заңы «Тауарлық белгілер, қызмет көрсету
белгілері мен тауарлардың шығу тегінің атаулары туралы».
3. Қазақстан Республикасының Заңы «Авторлық құқық және сабақтас құқытар
туралы»
Тапсырма: «Материалдық қамтамасыз ету» бабында аталған заңдарды оқып;
1. Адамның санаткерлік қазметінің нәтижелері мен жекешелендіру құралдары
болып табылатын объектілердің тізімін құру. Өнеркәсіптік меншік
объектілерін олардың астын сызу арқылы анықтау.
2. Өнеркәсіптік меншік объектілерінің: өнертабыс, өнеркәсіптік үлгі,
пайдалы модельдың анықтамаларын теріп жазу.
3. Өнеркәсіптік меншік объектілерінің классификациялық сұлбасын құру және 1-
кестені толтыру
1 кесте - Өндірістік меншік нысандарын қорғау туралы ҚР Заңы
|Өнеркәсіптік меншік |Құқық қорғайтын заңның аталуы |Заңды қабылдау |
|нысандары | |күні |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
№2 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Санаткерлік меншікті қорғаудың заңнамалық негізі
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Қазақстан Республикасы Патент Заңының мәтіні
Тапсырма:
1-тапсырма. Патент заңының тиісті тарауларын меңгеріп, екінші кестені
толтыру.
2-кесте - Қазақстан Республикасы өнеркәсіптік меншік объектілеріне
берілетін қорғау құжаттардың түрлері
|Өнеркәсіптік|Берілетін|Қорғау |Қорғау |Қорғау |Қорғау |
|меншік |қорғау |құжатын |құжатының |құжаттының |құжаттының |
|нысандарының|құжаты |беру |күшінде |күшінде болу |күшінде болу|
|атаулары | |алдындағы |болу |мерзімін |мерзімін |
| | |сараптау |мерзімі |ұзарту |ұзарту шарты|
| | |түрі | |мүмкіндігі | |
| | | | | | |
№3 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы:Патенттік ведомстволардың ресми бюллетендері
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Қазақстан Республикасын патенттік ведомствоның ресми бюллетені
2. ССРО патенттік ведомствосының ресми бюллетендері
Тапсырма: 1-тапсырма. «Материалдық қамтамасыз ету» бабындағы құжаттарды
зерделеу.
2-тапсырма «Материалдық қамтамасыз ету» бабындағы құжаттарда ақпаратты
көрсету құрылымын ұғыну.
3-тапсырма. ИНИД – кодтарының мағынасын және ИНИД кодтар бойынша ақпаратты
ашу, мына схема бойынша: ИНИД кодтың белгіленуі – ИНИД кодтың мағынасын -
бұл кодпен берілген ақпараттық деректерді ашу.
Мысалы: (11) 1234567 – қорғайтын құжат номері (4 кесте)
3 кесте - ИНИД – кодтары, ИНИД кодтарының мағынасын және ИНИД кодтары
бойынша ақпаратты ашу
|ИНИД – код |ИНИД – код мағынасын Ашу |ИНИД код арқылы |
|белгіленуі | |ақпаратты алу |
|(11) |1234567 |Қорғайтын құжат номері |
| | | |
№4 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Өнертабыстың анықтамасы
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Қазақстан Республикасы инновациялық патент пен патенке өнертабыстың
анықтамалары
2. ССРО авторлық куәліктеріне өнертабыстың анықтамалары
3. «Изобретения стран мира» реферативтік ақпарат
4. «Изобретения за рубежом» библиографиялық ақпарат
5. Ғылыми техникалық құжаттама (ВИНИТИ реферативтік журналдары, ғылыми
журналдар, жарнамалық материалдар)
Тапсырма:
1-тапсырма. Оқытушымен берілген патенттік және ғылыми техникалық
құжаттаманы зерделеу.
2-тапсырма. Жұмыс дәптеріне бір өнертабыс туралы және бір ғылыми еңбек
туралы ақпаратты жазу.
3-тапсырма. Патенттік және ғылыми техникалық құжаттамадағы ақпараттың
көрсетілу формасын (ауызша) талқылау.
4-тапсырма. ВИНИТИ реферативтік журнал мен патенттік бюллетендегі ақпаратты
көрсетілу құрылымына салыстырмалы талдау жүргізу (жазбаша).
№5 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Халықаралық патенттік жіктеу (ХПЖ) мен тауарлар мен қызметтің
халықаралық жіктеудің (ТҚХЖ) құрылымы
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Халықаралық өнертабыс классификациясы (МКИ, МПК) (МКИ-ге кіріспе.
Негізгі топтардың тізімі)
2. Халықаралық өнертабыс классификациясы (жеке бөлімдері бойынша)
3. Халықаралық өнертабыс классификациясының алфавиттік – заттық көрсеткіші
(АПУ)
4. Белгілерді тіркеу үшін тауарлар мен қызметтің халықаралық
классификациясы (МКТУ)
5. Белгілерді тіркеу үшін тауарлар мен қызметтің халықаралық
классификациясының алфавиттік – заттық көрсеткіші
Тапсырма:
1-тапсырма. МКИ (МПК) құрылымын меңгеру. Жұмыс дәптеріне бір МКИ
(МПК) рубрикасының схемасын мағынасын ашып жазу.
2-тапсырма. Тауарлар мен қызметтің халықаралық классификациясы (МКТУ)
құрылымын меңгеру. Жұмыс дәптеріне бір МКТУ рубрикасының схемасын мағынасын
ашып жазу.
№6 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Халықаралық патенттік жіктеу индексін анықтау
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Халықаралық өнертабыс классификациясы (МКИ). (Кіріспе. Негізгі топтардың
тізімі).
2. Халықаралық өнертабыс классификациясы (МКИ) (жеке бөлімдері бойынша)
3. Халықаралық өнертабыс классификациясының алфавиттік-заттық көрсеткіші
(Алфавитно-предметный указатель - АПУ)
Тапсырма:
1-тапсырма. Нұсқау кестесінен таңдалған объектінің МКИ
рубрикасының индексін анықтау (5 кесте)
4 кесте - Тапсырманың нұсқаулары
|Нұс-қа|Нысан |Нұс-қа|Нысан |
|у | |у | |
|1 |2 |3 |4 |
|1 |Органикалық |7 |Қамыр илейтын машина |
| |тыңайтқыштарды | | |
| |енгізетін машина | | |
|2 |Спортшыларды дайындау |8 |Тағам өнімдерін ұсақтайтын |
| |құрылғысы | |құрылғы |
|3 |Картоптан тағам |9 |Майонезді алу әдісі |
| |өнімдерін алу әдісі | | |
|4 |Сүт және өсімдік |10 |Сұйық шашыратқыш |
| |өнімдерін өндіру әдісі | | |
|1 |2 |3 |4 |
|5 |Мұзды алу құрылғысы |11 |Балмұздақ дайындау үшін |
| | | |композиция |
|6 |Мата өнімдерін жуу әдісі|12 |Піскен шұжықтарды дайындау әдісі |
|13 |Душ құрылғысы |17 |Іштен жану қозғалтқыш үшін |
| | | |ауатазартқыш |
|14 |Ортадан тепкіш насос |18 |Өндірістердің герметикалығын |
| | | |сынауға арналған құрылғы |
|15 |Суреті бар пластинаны |19 |Шаңғылар жүретін жолды күтуге |
| |сыртқа шығаратын | |арналған құрылғы |
| |механизмі бар ойыншық | | |
| |фотоаппарат | | |
|16 |Алыс қашықтыққа жүгіруге|20 |Галстукты жасау әдісі |
| |арналған шаңғылардың аяқ| | |
| |киімі | | |
№7 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен
мазмұны»
Материалдық қамтамсыз ету:
1. МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен мазмұны»
мемлекетаралық стандартын мәтіні.
Тапсырма:
1-тапсырма. МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен
мазмұны» стандартының тараулары мен құрылымын меңгеріп, стандарттың
ақпараттық деректерін жазып алу.
2-тапсырма. №7- практикалық жұмыста қолданылған нұсқау бойынша МЕСТ Р
15.011-96 стандартының А қосымшасының «Задание на поиск» («Іздеуге
тапсырма») формасын толтыру
3-тапсырма. №7- практикалық жұмыста қолданылған нұсқау бойынша МЕСТ Р
15.011-96 стандартының Б қосымшасының «Регламент поиска» («Іздеу
регламенті») формасын толтыру
№8 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Патенттік-ақпараттық зерттеулерді жүргізу
Материалдық қамтамасыз ету:
1. МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен мазмұны»
мемлекетаралық стандартының мәтіні
2. Қазақстан Республикасы инновациялық патент пен патенке өнертабыстың
анықтамалары
3. ССРО авторлық куәліктеріне өнертабыстың анықтамалары
4. «Изобретения стран мира» реферативтік ақпарат
5. «Изобретения за рубежом» библиографиялық ақпарат
6. Ғылыми техникалық құжаттама (ВИНИТИ реферативтік журналдары, ғылыми
журналдар, жарнамалық материалдар)
Тапсырма:
1-тапсырма. Алдынғы практикалық сабақта құрылған «Іздеуге тапсырма», «Іздеу
регламенті» бойынша іздеу жүргізу
2-тапсырма. Табылған ақпаратты жұмыс дәптеріне жазып алу
№ 9 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Патенттік-ақпараттық зерттеулер нәтижелерін жазу
Материалдық қамтамасыз ету:
1. МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен мазмұны»
мемлекетаралық стандартының мәтіні
2. Қазақстан Республикасы инновациялық патент пен патенке өнертабыстың
анықтамалары
3. ССРО авторлық куәліктеріне өнертабыстың анықтамалары
4. «Изобретения стран мира» реферативтік ақпарат
5. «Изобретения за рубежом» библиографиялық ақпарат
6. Ғылыми техникалық құжаттама (ВИНИТИ реферативтік журналдары, ғылыми
журналдар, жарнамалық материалдар)
Тапсырма:
1 МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен мазмұны»
талаптарына байланысты алдағы практикалық жұмыстарда өткізген іздеу
нәтижелерін жазу, мына ретте:
2 МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен мазмұны»
стандартының 6.1.1-Кестесін толтыру
3 МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен мазмұны»
стандартының 6.1.2-Кестесін толтыру
4 МЕСТ Р 15.011-96 «Патенттік зерттеулер. Өткізу тәртібі мен мазмұны»
стандартының Д.1.1-Формасын толтыру.
№ 10 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Өнертабысқа патент алу үшін өтініш беру ретін меңгеру
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Тәжірибелік сабақтарды орындаудың әдістемелік нұсқаулары
2. Қазақстан Республикасының Патент Заңы
Тапсырма:
Қазақстан Республикасының Патент Заңы мен осы әдістемелік нұсқау
бойынша өнертабысқа өтінім беруді меңгеріп, жұмыс дәптеріне қызметтік
өнертабысқа құқық алу процесінің схемасы мен жұмыс берушінің атына патент
алу үшін өтінім материалдарын рәсімдеуді жазу.
№ 11 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Өнертабыс формуласын құру
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Қазақстан Республикасының инновациялық патент және патентпен қорғалатын
өнертабыстың анықтамасы
2. ССРО авторлық куәлігімен қорғалатын өнертабыстың анықтамасы
3. «Өнертабысқа инновациялық патент және патент беруге өтініш құрастыру,
беру және құрау жөніндегі нұсқаулық» мәтіні
4. Қазақстан Республикасы патенттік ведомствосының ресми бюллетендері
5. ССРО патенттік ведомствосының ресми бюллетендері.
Тапсырма:
Алдыңғы практикалық жұмыс материалдары бойынша өнертабысқа өтінім
беруге барлық құжаттарды дайындау.
№ 14 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Лицензияланған компания схемасын меңгеру
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Практикалық сабаққа аранлған әдістемелік нұсқау.
2. Қазақстан Республикасының Патент Заңы.
Тапсырма:
«Материалдық қамтамасыз ету» бөліміндегі көрсетілген құжаттар бойынша
лицензиялау кампаниясын жүргізу кестесін ұғынып, оны жұмыс дәптеріне жазу.
№ 15 тәжірибелік сабақ (1 сағат)
Тақырыбы: Лицензияланған келісім шартты меңгеру
Материалдық қамтамасыз ету:
1. Тәжірибелік жұмыстарды орындау туралы әдістемелік нұсқаулар.
2. Қазақстан Республикасының патент Заңы.
Тапсырма:
1. «Материалдық қамтамасыз ету» бөлімінде берілген құжаттардағы өндірістік
меншік объектілеріне құқық беру сұрақтарына негізделген бөлімдерді оқу.
2. Жұмыс дәптерінде лицензияланған келісім шарттың құрылысы мен құрылымын
жазу.
3 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Курстық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері.
"Сапа менеджмент жүйесі" пәні қажет сапаға жету үшін әpi қарай
басқарумен, өнімнің, жұмыстар мен кызметтердің сапа деңгейін сандық анықтау
бойынша практикалық дағдыларды қалыптастыру, теориялық базаны жасау және
студенттерді сапаны жуйелі басқару принциптерімен таныстыруды мақсат етіп
қояды.
Пәннің мақсаты келесідей: студенттерге квалиметрияның негізгі әдістері
туралы, квалиметриялық бағалау алгоритмі туралы, квалиметриялық шкалалар
туралы, квалиметрияның технологияларының негізі туралы, сапа
көрсеткіштерінің сандық мәнін анықтау әдістері туралы, әр түрлі тағам
өнімдердің сапа көрсеткіштерінің оптимальді мәнін анықтау әдістері туралы
мағлұмат беру, өнімнің сапасын және бәсекелестік қабілетін жоғарлатудағы
басқару шешімдерін қабылдау дағдылары мен білімін жетілдіру.
Курстық жұмысты әзірлеу әдістемесі.
Тақырыпты таңдау және курстық жұмысты орындауды басқаруды ұйымдастыру.
Курстық жобаның тақырыбы қазіргі кездегі ғылымның, техника, технология,
стандарттау және сертификаттаудың жағдайы мен перспективаларына сәйкес
актуальді болу қажет.
Студент курстық жұмысты орындауға тақырыпты алған соң, өздігінен
тақырыпты оқытушы келіспеусіз өзгерте алмайды.
Өндірісте жұмыс істейтін студенттер, өндірістік қажеттіліке байланысты
курстық жұмыстың тақырыбын өздері ұсына алады.
Курстық жұмысты дайындауды жоспарлау.
Курстық жұмысты орындар алдында оқытушы студенттердің есеп берудің
күнтізбелік кесте және мерзімдерін әзірлейді.
Студенттер курстық жұмыстың орындау кестесін орындау қажет.
Курстық жұмыстың көлемі мен құрылымына қойылатын талаптар.
Курстық жұмыс мамандық бойынша әдебиеттерді (оқулықтар, патенттер,
стандарттар, технологиялық нұсқаулар, техникалық шарттар және т.б.) талдау
негізінде орындалады.
Курстық жұмыс бір-бірімен байланысты, бір-бірін толықтыратын үш негізгі
бөлімнен тұрады. Мәтіндік бөлім А-4 форматта 20-30 беттен тұру қажет.
Курстық жұмыстың құрылымы келесідей:
титулдік бет;
мазмұны;
кіріспе;
әдеби шолу - өнімнің техникалық деңгейі мен сапасын бағалау үшін міндет
көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау;
негізгі бөлім - өнім сапасының деңгейін анықтау (тапсырма бойынша);
өнім сапасының жоғарлату жолдарының мүмкіндігін табу;
қорытынды;
қолданған әдебиеттер тізімі.
Жұмыс мазмұнына талаптар:
Кіріспе
Кіріспе Қазақстан Республикасының нақты тағам топтарының (тапсырма
бойынша) квалиметриясының қазіргі кездегі жағдайын бағалауынан тұру қажет.
Бұдан басқа берілген тағам топтарының тағамдық, биологиялық құндылығының
көрсеткіштері көрсетілу керек.
Әдеби шолу.
Әдеби шолуда өнім сапасының көрсеткіштерінің жіктемесі беріледі.
Тұтынушылар қасиеттері мен сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау
тәртібі. Жіктемелік, шектегіш және бағалау көрсеткіштері. Бағалау жағдайы.
Өнім сапасының сараптамалық бағалау. Органолептикалық көрсеткіштерді
бағалау. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау. Көрсеткіштердің
салмақтылық коэффициенттерін анықтау. Сапа деңгейін бағалау үшін базалық
үлгілерді таңдау. Бұдан басқа өндіріс технологиясы мен сақтау жағдайлары
бұзылған кезде пайда болған ақауларын жазу керек.
Негізгі бөлім - өнім сапасының деңгейін анықтау (тапсырма бойынша);
Өнім сапасының деңгейін дифференциалды әдіспен анықтау. Өнім сапасының
деңгейін кешенді әдіспен анықтау. Басты көрсеткішті бағалау. Орташа
өлшенген көрсеткіш бойынша, интегралды көрсеткіш көмегімен бағалау. Өнім
сапасының деңгейін аралас әдіспен анықтау.
Өнім сапасының жоғарлату жолдарының мүмкіндігін табу.
Сапаны басқару тиімділігіне әсер ететін жағдайлар мен факторлар.
Қазіргі кездегі сапаны басқару механизмінің негізгі компоненттері, олардың
өзара қызметі мен өзара байланысы. Сапаны басқару стратегиясы, сапа
саласындағы саясат пен жобалау.
Тұтынушылардың тиімділігін талдау әдістері. Сұрау үлгісін жасау,
тұтынушылардан сұрау нәтижелерін өңдеу.
Тұтынушылардың қауіпін төмендететін техникалық және ұйымдық шараларын
әзірлеу.
Қорытынды.
Қорытындыда жұмыс нәтижелері жөнінде қысқаша тұжырымы болу керек, нақты
өнімнің квалиметриялық бағалау перспективалары, өткізу нарығы, өнімнің
бәсекелестік қабілетіне әсер ететін факторларды қарастыру қажет.
Қолданған әдебиеттер тізімі.
Тізімде жұмыста қолданған әдеби көздері туралы мағлұматтар көрсетіледі.
Әдебиеттер туралы мағлұматтар МЕСТ 7.1 талабына сай көрсетіледі.
Курстық жұмысты рәсімдеу ережелері.
Курстық жұмыс стандартты А-4 ақ қағаздарда жазбаша орындалады.
Титульді бет жұмыс беттерінің жалпы номерімен есептеледі. Титульді
беттегі номер көрсетілмейді.
Жеке беттерде орналасқан кестелер мен иллюстрациялар және ЭЕМ басылған
беттер жалпы беттермен нөмерленеді.
Жұмыстың бөлімдерін, бөлімшелерін, пунктерін номерлеу.
Бөлімдерді, бөлімшелерді, пунктерді араб сандарымен номерлеу қажет.
Жұмыстың бөлімдері ретпен номерленуі қажет, мысалы: 1.,2.,3.
Пункттер әр бір бөлім мен бөлімшеге сәйкес ретпен номерленуі қажет.
Пункт номері бөлім номері мен бөлімшенің реттік номерінен тұрады, мысалы:
1.1,1.2, немесе 1.1.1, 1.1.2..
Кестелер.
Сандық материал кестелер түрінде рәсімделу қажет.
Кестелер жұмыстың мәтінінде бірінші рет ескерілген соң мәтінің соңында
немесе келесі бетте көрсетіледі. Барлық кестелерге жұмыста сілтемелері
көрсетілу қажет.
Кестелерді араб санымен реттен номерлейді.
Жұмыста кестелерді МЕСТ 2.105 стандарты бойынша рәсімдейді.
Сілтемелер.
Әдебиеттерге сілтемелерді жақшада көрсетілген тәртіп бойынша реттік
номермен МЕСТ 7.1 бойынша көрсетеді.
Қорғауға дайындық және курстық жұмысты қорғау.
Аяқталған курстық жұмысқа студент қолын қойып, жетекшісіне тапсырады.
Тексеріп, мақұлдаған соң жетекші өз қолың қойып, қорғауға ұсынады. Курстық
жұмысты студент ауызша өз тақырыбы бойынша қорғайды, ол (қанағат, жақсы,
өте жақсы) бағаларымен бағаланады.
4 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1 Курс бойынша өзіндік жұмысты келесі тәртіпте жүргізіп тұруы қажет.
Курстың әрбір тақырыбы бойынша ұсынылатын әдебиетті оқып, теориясына көп
тоқталмай, оқылатын сұрақтардың мәніне ғана тоқталып, түсініксіз жерлерін
белгілеу керек.
Содан кейін материалды мұқиятты түрде игеру қажет, яғни теориялық
ережелерді, керекті негізгі мәліметтерді арнайы дәптерге жазып тұрады.
Курсты оқу барысында студент СӨЖО мен СӨЖ реферат немесе үй тапсырмасы
түрінде орындайды, оның басты мақсаты өткен тақырыпты толық меңгеру үшін.
Студенттердің өзіндік жұмысы тақырыптарының тізімі:
1. Сапаны қамтамасыз етудің даму кезеңдері
2. Деминг аксиомалары мен принциптері
3. Кәсіпорын әрекеттеріне үрдістік тәсілдеме
4. Cапа менеджментінің жүйесін жобалау және енгізу
5. Стандарттау жөніндегі Халықарадық ұйым (ISO)
6. Периодтық басылымдар шолуын дайындау
7. Өнімнің өмірлік циклының процестері
8. Өнім сапасын басқару жөніндегі Жапонияның тәжірибесі
9. Халықаралық 9000 сериялы ИСО стандарттарын құру тарихы
10. Сапа менеджментінің жүйесін құрудың жалпы ережелері
4.2 Студенттердің білімдерін тексеруге арналған тест сұрақтары:
1 Өзіндік сипаттамалар жиынтығы, талаптарды орындайтын кезең:
A) Талап
B) Мүмкіншіліктер
C) Сапа
D) Рәсім
E) Тұтынушылар қанағаты
2 Бекітілген қажетті немесе күту негізінен болжаланады және міндетті болып
табылады:
A) Талап
B) Мүмкіншіліктер
C) Мүмкіншіліктер
D) Мүмкіншіліктер
E) Тұтынушылар қанағаты
3 Тұтынушылармен олардың талаптарының орындалу деңгейін қабылдау:
A) Талап
В) Мүмкіншіліктер
С) Сапа
D) Саралау
Е) Тұтынушылар қанағаты
4 Осы өнім талаптарына жауап беретін ұйымның, жүйенің немесе үрдістің өнім
өңдіру қабілеті:
A) Талап
В) Тұтынушылар қанағаты
D) Мүмкіншіліктер
С) Сапа менеджментінің жүйесі
Е) Менеджмент
5 Өзара байланысты және өзара әрекеттегі элементтердің жиынтығы:
A) Менеджмент
B) Жүйе
С) Сапа саласындағы мақсаттар
D) Ұдайы жақсарту
Е) Сапа
6 Саясат және мақсаттарды әзірлеу және осы мақсаттарға жету үшін
қолданылатын жүйе:
А) Менеджмент жүйесі
В) Сапа саласындағы саясат
С) Менеджмент
D) Тұтынушылар қанағаты
Е) Жүйе
7 Менеджмент жүйесі ұйымды жетекшілікке алу және басқару үшін сапаға
қолданылады:
A) Жүйе
B) Менеджмент
C) Сапа менеджменті жүйесі
D) Ұдайы жақсарту
Е) Тиімділік
8 Жоғарғы жетекшілікпен ресми нысандалған сапа саласындағы ұйымның жалпы
жобалары және әрекеттерінің бағыттары:
А) Басқару
В) Сапаны басқару
С) Сапа менеджиенті
D) Сапа саласындағы саясат
Е) Талап
9 Сапа саласында жоғарғы мақсаттарға жетуге ұмтылатын немесе жетуге
тырысатын нәрсе:
А) Сапа саласындағы мақсаттар
В) Сапа саласындағы саясат
С) Ұдайы жақсарту
D) Сапаны қамтамасыз ету
Е) Сапа
4.3 Оқу - әдістемелік әдебиеттердің тізімі:
1 Шишкин И.Ф., Станякин В.М. Квалиметрия и управление качеством. Учебник
для вузов. М., Изд-во ВЗПИ, 1992 г.
2 Менеджмент систем качества: Учебн. пособие /М.Г. Круглов, С.К.Сергеев,
В.А.Такташов и др. - М.: ИПК, Издательство стандартов, 1997, - 368 с.
3 Международные стандарты ИСО 9000. Управление качеством продукции. М.: Изд-
во станд., 1996 г.
4 Успешная сертификация на соответствие нормам ИСО серии 9000: Руководство
по подготовке, проведению и последующей сертификации / Изд.: Eckhard
Kreier. Kissing: Forum – Verl. Herkert –Losebl. – Ausg. Основной том. –
Состояние на 1995 год.
5 TQM – XX1. Проблемы, опыт, перспективы. Вып. 1 Под ред. В.Л.
Рождественского и В.А. Качалова – М.: ИЗДАТ, 1997. – 193 с.
6 Деминг В. Эдвардс. Выход из кризиса. – Тверь: Изд-во «Альба», 1994. –
498 с.
7 Управление качеством электронных средств: Учеб. для вузов / О.П.
Глудкин, А.И. Гуров, А.И. Коробов и др. ; Под ред. О.П. Глудкина – М.,
Высшая школа, 1994. – 414 с.
8. Никсон Фрэнк. Роль руководства предприятия в обеспечении качества и
надежности: Пер. с англ. – 2-е русск. изд. – М.: Изд-во стандартов,
1990. – 231 с.
9. Исикава К. Японские методы управления качеством: Сокр. пер. с англ. /
Науч. ред. и авт. предисл. А.В. Гличев – М.: Экономика, 1988. – 215 с.
10 Харрингтон Дж.Х. Управление качеством в американских корпорациях: Сокр.
пер. с англ. / Авт.вступ. ст. и науч. ред. Л.А. Конарева – М.: Экономика,
1990. – 272 с.
11 Семь инструментов качества в японской экономике. – М.: Изд-во
стандартов, 1990. – 88 с. (Качество, экономика, общество. Современные
проблемы).
12 Кружки качества на японских предприятиях. – М.: Изд-во стандартов, 1990.
- 70 с.
13 Управление качеством: Учебник для вузов / С.Д. Ильенкова,
Н.Д. Ильенкова, В.С. Мхитарян и др.; Под ред. С.Д. Ильенковой – М.:
Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. – 199 с.
14 Экономика предприятия. Часть 2. Организация производства: Учебн.
пособие. СПб: БИЭПП, 1997. – 202 с.
15 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии.: Учебник
для ВУЗов. – М.: Аудит.ЮНИТИ, 1998. - 479 с.
16 Шепелев С.Н. Системы качества и конкурентоспособность продукции. - М.:
РИЦ «Татьянин день», 1993 – 256 с.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz