Археология ескерткіштері

             Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
          Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
                         Гуманитарлық-заң факультеті
                         Қазақстан тарихы кафедрасы














                          «АРХЕОЛОГИЯ» ПӘНІ БОЙЫНША
                            ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

                        5В011400 «Тарих»  мамандығына
                        1 курс студенттеріне арналған





















                               Семей, 2013 ж.

Құрастырушы: Исин А.И., тарих ғылымдарының кандидаты,  профессор

Кафедра мәжілісінде бекітілген

«_____»__________ 2013  ж.   Хаттама №____

Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к., доцент: ____________Мұхаметжанова Н.А.

Гуманитарлық-заң факультетінің оқу- әдістемелік кеңесінде талқыланды

«_____»__________ 2013  ж.   Хаттама №____

Тарих-филология факультетінің оқу- әдістемелік
кеңесінің төрайымы, п.ғ.к.,доцент: ____________Тохметова Г.М.

Гуманитарлық-заң факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді

«_____»__________ 2013  ж.   Хаттама №____

Гуманитарлық-заң факультетінің деканы, т.ғ.к.: ___________Мамырбеков А.М.

























                                  Мазмұны:

   1. Пән бойынша глоссарий ………………………………………………


   2. Дәріс сабақтарының тезистері …………………………………………

   3. Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау……………………….........


   4. ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау……………………………………

   5. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау…………………………………….

   6. Бақылау сұрақтары ...............................…………………………………
































1. Пән бойынша глоссарий

АБАШЕВ МӘДЕНИЕТІ – б.з.д. 2-мңжлд. Қола  ғасырның  мәдениеті  /Орманды  Дон,
Еділ бойы, Орал тауы аймағы, Жайық өзенінің жоғарғы ағысы/.
АВСТРАЛОПИТЕК – «оңтүстік маймыл», 5,5 млн. жыл бұрын пайда  болып,  1,5-2,0
млн  жыл  бұрын  жойылып  кеткен  қазба  адам  алдындағы   жан   иесі.   Бір
түсініктерде – ең  көне  қазба  адам.  Ми  сыйымдылығы  500-600  см3  дейін.
Түрлері: бойс /зинджантроп/, африкалық. Дене бітімі жағынан  өзінен  кейінгі
«шебер адамға» /габилиске/ жақын. Сүйек табылмалары –  Шығыс  және  Оңтүстік
Африка.
АЛЛЮВИЙ  -  өзендік  қатпарлар.  Жазықтағы  аллювий  құмдардан   және   ұсақ
жыныстардан, таулық – малтатастар мен ірі жұмыртастардан тұрады.
АЗЫХ – Оңтүстік Кавказдағы ежелгі ертетас тұрағы бар үңгір.
АЛЬТАМИРА – Испаниядағы ертетас дәуірінің суреттері табылған үңгір /1879/.
АНАНЬИН МӘДЕНИЕТІ – Кама алқабының ертетемір мәдениеті.
АНАУ – Орта Азияның мыстытас мәдениеті.
АНГОБ –  ұсақ  топырақты  езінді.  Ыдысты  күйдіру  алдында  ангобтау  әдісі
болған. Орта ғасырларға тән.
АНДРОНОВ МӘДЕНИЕТІ – Оңтүстік Орал,  Батыс  Сібірдің  оңтүстігі,  Қазақстан,
Орта Азияның солтүстігіндегі орта қола мәдениеті.
АНТРОПОГЕН – геологиялық тарихтың соңғы  кезеңі.  Кайнозой  эрасына  кіреді,
неогеннен кейінгі заман.
АРЖАН – б.з.д. 8-ғ. жататын патшалық қорған, Ұйық алқабында /Тыва/.
АРҚАЙЫМ – орта қола заманының бекіністі қонысы,  протоқала.  Қазіргі  Челябі
обл. жерінде.
АФАНАСЬЕВ МӘДЕНИЕТІ – Оңтүстік Сібірдегі мыстытас мәдениеті.
АШЕЛЬ – ежелгі ертетастың кезеңі және мәдениеті.  Франциядағы  мекен  атымен
аталған. Ғылымға 1885 жылы Мортилье енгізді. Ескі  шелль  атауын  ығыстырды.
Олдувайдан кейінгі  және  Мустьенің  алдындағы  мәдениет.  Ашельде  қолшапқы
құралдары шықты.
БОРЕАЛ – голоценнің басқы кезеңінің бірі. 9,5-7,5 мың жыл бұрын.
БОТАЙ – Солтүстік Батыс Қазақстанның мыстытас қонысы.
ВЮРМ – соңғы мұздану дәуірі. 185 мың жыл бұрын басталып, 12  мың  жыл  бұрын
аяқталған.
ГЕЙДЕЛЬБЕРГ АДАМЫ – «тік жүретін адам». Қалдықтары Германияда табылған.  300
мың жыл бұрын.
ГЕОМАГНИТТІ БАРЛАУ – магнит  өлшегіш  аспаптар  арқылы  жүргізілетін  барлау
түрі.  Жер  астындағы   қыздырылған   және   қазылған   топырақ    қабаттары
зерттеледі.
ГИССАР ТЕПЕ – Орта Азиядағы жаңатас мәдениеті.
ГНЕЗДОВО – ерте ортағасырлық варяг және славян ескерткіштері.
ГОЛОЦЕН – қазіргі геологиялық кезең. 12 мың жыл бұрын басталған.
ГОМИНИД – қазба адамдар мен қазіргі адамның ортақ тегі.
ГОМИНОИД – жоғарғы приматтар, жойылып кеткен және қазір де бар адамға  жақын
маймылдар.
ГОМО ГАБИЛИС – «шебер адам», олдувай адамы.
ГОМО САПИЕНС САПИЕНС – қазіргі адам, неоантроп.
ГОМО ЭРЕКТУС –«тік жүретін  адам»,  оған  жататындар:  питекантроп,  ланьтян
адамы, синантроп, гейдельберг адамы.
ГОРОДЕЦ МӘДЕНИЕТІ – Шығыс Европа жазығындағы ертетемір мәдениеті.
ГРАВЕТТ – Батыс Европадағы ориньяктан кейінгі жоғарғы ертетас мәдениеті.
ДАРТ Раймонд – ағылшын археологы. Австралопитек қалдықтарын алғаш  зерттеген
ғалым /1924/.
ДЕНДРОУАҚЫТНАМА  –  ағаш  қиындыларындағы   жылдық   сақиналарын   есептеуге
негізделген уақытнама әдісі.
ДНЕПР-ДОН МӘДЕНИЕТІ – ертетемір мәдениетінің бірі.
ДОЛЬМЕН – мегалиттік құрылыс. Беті тас тақтамен жабылады.
ДОМЕСТИКАЦИЯ – аңдарды қолға үйрету.
ДУНАЙ МӘДЕНИЕТІ – Орталық және  Шығыс  Европадағы  жаңатас  пен  мыстытастың
алғашқы егіншілік мәдениеті.
ДЬЯКОВ МӘДЕНИЕТІ – Еділ-Ока аралығындағы ертетемір мәдениеті.
ДЮКТАЙ МӘДЕНИЕТІ – солтүстік Сібірдегі жоғарғы ертетас мәдениеті.
ЕГИПТОПИТЕК – қазба адамдар түрі.
ЕЛОВ МӘДЕНИЕТІ – Батыс Сібірдің соңғы қола ғасыры мәдениеті.
ЖЕЙТУН – Орта Азиядағы жаңатастың ескерткіші және мәдениеті.
ЖОҒАРҒЫ ЕРТЕТАС – 40-12 мың жыл бұрынғы кезең.  Қазіргі  адамның  өмір  сүре
бастаған кезеңі. Ұзынша жалпақтастар  жасау  техникасы  үстемдік  еткен.  Аң
аулау. Өнердің шығуы.
ЗАЙСАН МӘДЕНИЕТІ – Тынық мұхиттың Ресей  жағалауындағы  /Оңтүстік  Приморье/
жаңатас мәдениеті.
ЗАРУБИНЕЦ МӘДЕНИЕТІ – Украинадағы ертетемір мәдениеті.
ЗИНДЖАНТРОП –австролоритектер түрі. М.Лики ашқан.
ИМЕРЕТИ МӘДЕНИЕТІ – Батыс Грузияның соңғы ертетас мәдениеті.
ИНГУМАЦИЯ - өртемей жерлеу.
ИРМЕН МӘДЕНИЕТІ – Батыс Сібірдің б.з.д. 9-7-ғғ. мәдениеті.
КӨНЕ ШҰҢҚЫР МӘДЕНИЕТІ – Жайықтан Днестрге созылған қола ғасыры мәдениеті.
КАЛИЙ-АРГОН ӘДІСІ –  изотопты  уақытнама  әдісінің  бірі.  Ежелгі  ертетасты
зерттеуге қолданылады.
КАННЕЛЮРАЛАР – ыдыс бетіндегі сырылған арықшалар. Ыдыс өрнегінің бірі.
КАП ҮҢГІРІ – Башқұртстандағы ертетас суреттері сақталған үңгір.
КАТАКОМБА МӘДЕНИЕТІ – Днепр  мен  Еділдің  төменгі  ағысындағы  қола  ғасыры
мәдениеті.
КЕЛТЕМИНАР МӘДЕНИЕТІ – Арал өңірінің жаңатас және мыстытас мәдениеті.
КЕРАМИКА – күйдірілген балшық ыдыс, қыш.
КИІККОБА – Қырымдағы мустье тұрағы.
ҚАРАБУРА – Орта Азияның ашель, мустье кезеңдеріндегі тұрағы.
ҚАРАТАУ – Тәжікстандағы ертетас тұрағы.
ҚАРАТАУ – Оңтүстік Қазақстандағы ертетас тұрақтары шоғырланған аймақ.
ҚАРАТЕПЕ – Түркиядағы ертетемір қонысы.
ҚИМА – ағаш бөренелерінен жасалған біріктірме құрылыс. Жерлеу камерасы.
КЛИВЕР – ертетастың ауыр салмақты ұрма құралы, салмақтас.
КЛЭКТОН – ежелгі ертетастың тасты  жару  мәдениеті.  Қолшапқы  әлі  шықпаған
кезеңдікі.
КОКАРЕВ МӘДЕНИЕТІ – Енисейдің соңғы ертетас мәдениеті.
КРЕМАЦИЯ - өртеп жерлеу.
КРОМАНЬОН  АДАМЫ  –  қазіргі  адамның  Францияда  1868-ж.   табылған   сүйек
қалдықтары.
КУДАРО – Оңтүстік Осетиядағы көпқабатты ашель-мустье тұрақтары.
КУКУТЕНИ -  Румыния, Венгрия, Украина жеріндегі мыстытас мәдениеті.
КУЛАЙ МӘДЕНИЕТІ – Батыс Сібірдің ертетемір мәдениеті.
КУРА-АРАКС МӘДЕНИЕТІ – Кавказдың ерте қола мәдениеті.
КҮЛОБА – скиф көсемінің қорғаны. Б.з.д. 4-ғ.
КҮЛТЕПЕ – Орталық Түркиядағы қола ғасыры қаласының қалдықтары.
ҚОБЫСТАН - Әзірбайжандағы тастағы суреттер ескерткіші.
ҚОЛА ҒАСЫРЫ – археологиялық кезеңдеудегі үш дәуірдің бірі. Ерте, орта   және
соңғы қола болып бөлінеді. Б.з.д. 3-мңжлд. екі ж. – б.з.д. 1-мңжлд. басы.
ҚОРҒАН – жерлеу орнының үстіндегі үйінді. Қазақтарда оба деп те айтылады.
ҚЫЗЫЛОБА – Оңтүстік Қырымның соңғы қола мәдениеті.
ЛАНТЯН АДАМЫ – архантроптардың бір түрі. Янцзы өзені бойындағы мәдениет.
ЛЕВАЛЛУА – ертетастың тас құралдар жасау техникасы. Леваллуалық  жалпақшалар
және тасбақа тәрізді леваллуалық нуклеустар ашельдің соңы мен мустьеге тән.
ЛИКИ – Африкадағы алғашқы адамдар тұрақтарын зерттеген ғалымдар әулеті.
ЛИКИ, Луис – Африкадағы қазба адамдарды зерттеген ғалым.
ЛИКИ,  Джонатан  –  Олдувай  шатқалында  габилис  адамның  қалдықтарын  ашты
/1960/.
ЛИКИ, Ричард – габилис адамдардың қалдықтарын табушы ғалым /1967-1968/.
ЛИКИ, Мэри –  Олдувайда  Бойс  австралопитекті  ашты  /1959/.  Луис  Ликидің
зайыбы.
ЛУЖИЦК МӘДЕНИЕТІ – Балтика мен  Дунайға  созылған  соңғы  қола  –  ертетемір
мәдениеті.
ЛЬЯЛОВ МӘДЕНИЕТІ – Еділ-Ока аралығындағы жаңатас мәдениеті.
ЛЮСИ  –  австралопитектің  бір  түрі.  Эфиопияда   табылған.   Зерттеуші   –
Джохансон.
МӘДЕНИ ҚАБАТ – адамның тұрмыс-тіршілігінің түрлі  қалдықтарын  сақтаған  жер
қыртысы.
НЕАНДЕРТАЛЬ АДАМЫ – палеоантроп адамы, алғаш 1856 ж. Германияда кейін  басқа
да аймақтарда да табылған. өмір с.рген уақыты – ш.а. 150-40 мың  жыл  бұрын.
Адамның сапиенттік түріне жатады.
НЕОЛИТ – жаңа тас ғасыры, жаңатас. Б.з.д.  7-4  мңжлд.  Ұсақтас  өндірісінің
үстемдік етуімен, тегіс және тесілген, геометриялық  үлгідегі,  симметриялық
құралдардың, мал шаруашылығының және егіншіліктің шығуымен ерекшеленеді.
НЕОЛИТТІК РЕВОЛЮЦИЯ – ЖАҢАТАС РЕВОЛЮЦИЯСЫ -  өндіру  шаруашылығының  шығуына
байланысты  жүзеге  асқан  түбегейлі   өзгерістер.   Адам   өмірі,   тұрмыс-
тіршілігінің ертетас пен ортатаспен салыстырғанда сапалық биікке  көтерілуі,
адамның жер қожайынына айналуы.
НИВЕЛИРЛЕУ – ескерткіш пен табылмалардың  шартты  0-ден  деңгейін  /биіктігі
мен төмендігін/ нивелир, теодолит, т.б. аспаптар арқылы өлшеу.
НУКЛЕУС   -   өзектас.   Құралдарды   өзектастардан    сындырылып    алынған
қалақшалардан жасау дәстүрі ашельден басталады.
ТАС ҒАСЫРЫ – адамзат тарихының алғашқы дәуірі. Ертетас,  ортатас,  жаңатасқа
бөлінеді. 2,6 млн. жыл бұрыннан бзд. 12-мңжлд. дейін созылады.
ТЕМІР ҒАСЫРЫ – қола ғасырынан кейінгі  дәуір.  Ертетемір  және  соңғы  темір
ғасырларына бөлінеді. Б.з.д. 1-мңжлд.
«ТІСТІ МУСТЬЕ» - «тісті» құралдар тән мустье мәдениеті.
ШАҚПАСТАС – құралдар жасауға лайықты қатты  тас  түрі.  Ертетас  өндірісінде
жиі қолданылған.


































2. Дәріс сабақтарының тезистері

Дәріс 1. Археология ғылымы
   1. Археология ғылымы және оның қалыптасуы
   2. Археология ғылымының ерекшеліктері
   3. Археология ғылымының салалары мен бөлімдері

Археология ғылымы және оның  қалыптасуы.  Археология  –  тарих  ғылымдарының
бірі.  Ғылым  аты  гректің      archaios-  көне  және  logos-  сөз   (ғылым)
сөздерінен шыққан. Негізінен алғанда заттық деректемелер  арқылы  адамзаттың
арғы дәуірлерін таниды.
    Бастапқыда «археолог» деп  көне  дәуірлермен   шұғылданған  зерттеушіні
атаған. Алғашқы қазба жұмыстары (көне замандардағы  және  орта  ғасырлардағы
көнеліктерді жерден қазып алуды көздеген патша және  билеушілер  әрекеттерін
есептемегенде) ХVІІІ  ғасырдың   басында  жүргізілді  /1711  ж./.  Ол  кезде
Италиядағы антик заманның Помпей  қаласын аршып алу жұмыстары басталды.  Бұл
жұмыстар бастапқыда шұңқырлап қазу сияқты ғылыми әдістер  әлі  қалыптаспаған
заманда басталса да,  заман  өте  зерттеудің  жетілген  үлгілері  қолданысқа
енеді. Бұл орайда XIX  ғасырдағы  итальян  археологы  Фиорелли  үлкен  еңбек
атұарды.   Жерорта  теңізінің  жағалаулары  мен   аралдарында,   континентті
Европада және Азияның, Африканың жекелеген  аймақтарында  жүргізілген  қазба
жұмыстары археологияны ғылым ретінде қалыптастырды. Жазу мәдениеті  шыққанға
дейінгі алыс замандар осы жолмен  зерттеле  бастады,  археологияның  зерттеу
әдістері молығып, ұғымдары анықталды.
    Теориялық археологияны дамытуда,  қола  ғасырын  тануда  скандинавиялық
зерттеушілер  Томсен,  Ворсо,  Монтелиус,  ал  ертетасты  зерттеуге  француз
Мортилье ерекше үлес қосты.  Өзге  бір  археологтар  сенсациялық  жаңалықтар
ашты.  Мәселен,  ағылшын  Эванс  Жерорта  теңізіндегі  қола  ғасырының  Крит
мәдениетін ашты. Неміс Шлиман аңызды Троя қаласының орнын  Түркия  жеріндегі
Ғиссарлық  төбесінен  тапты.  Қазу  жұмыстарының  ғылым  қалыптастырып  келе
жатқан әдістерін  қаражат  иесі  Шлиман  ескермей,  ескерткішке  көп  нұқсан
келтірсе де, ол археологияға  деген  өз  қызығушылығын  өзгелерге  де,  әлем
жұртшылығына да дарыта білді. ХIХ ғасыр соңында көне Троя  қаласын  археолог
Дерпфельд дұрыс зерттеп, Шлиманның қателерін түзеді. Сөйтіп,  жер  бетіндегі
өткен замандардың  таңғажайып  өркениеттері  көпшілікке  әйгілі  болды,  тас
ғасыры, оның кезеңдері, қола дәуірі, ертетемір туралы  түсініктер  әдебиетке
енді.
    Ресейдегі алғашқы археологиялық зерттеулер барлау сипатында 18 ғасырдың
бірінші ширегінде жүргізіле бастады. Бірінші Петр заманында және одан  кейін
көнеліктер  іздестірілді  және  соған  байланысты  көптеген   ескерткіштерге
нұқсан келтірілді. Көнеліктерді төбешілер (бугровшиктер) тонады.  Жағдай  ІІ
Екатерина заманында ғана оңала бастады. Орыс жеріндегі  қорғандар  да  әуелі
дұрыс  зерттелмей,  шұңқырлап  қазып,  заттар  ғана  іздестірілді.  Патшалық
Ресейде ғылыми әдістерді археологтар Городцов, Фармаковский,  Спицын  сияқты
зерттеушілер орнықтырды.
      Қазақстан жерінде  алғашқы  қазба  жұмыстарын  әйгілі  ғалым  В.Радлов
жүргізді.  1865  жылы  ол  Шығыс  Қазақстанда,  Бұқтырма  өзенінің   жоғарғы
ағысындағы Үлкен Берел қорғанын қазды.
Кеңестік замандағы Қазақстан  археологиясының  негізін  салушы  зерттеушілер
қатарында  Әлікей  Марғұлан,  Сергей  Черников,  Кемал   Ақышев,   Әбдіманап
Оразбаев, Мир Қадырбаев бар.
Археология ғылымының ерекшеліктері.
    Археология ғылымының негізгі ерекшеліктері:
    1. Өткенді заттық деректемелер негізінде зерттеу.
    2. Арғы, негізінен алғанда, жазу шыққанға дейінгі замандарды тану.
    3. Археологиялық барлау және қазба жұмыстарын жүргізу,  сол  арқылы  өз
       мәліметтерін толықтыру.
    4. Өзіндік зерттеу әдістері бар.
     Археология, сонымен, арғы дәуірлерді  зерттеуді  қолға  алды  және  ол
дәуірлерді  танудың  өзіндік  әдістерін  қалыптастырды.  Бүкіл  тас  ғасыры,
көптеген аймақтардағы мыстытас, қола ғасыры,  ертетемір  заманы,  ерте  орта
ғасырлар тек қана археологиялық  мәліметтер  арқылы,  археологиялық  зерттеу
әдістерінің  күшімен  зерттеледі.  Сонымен  бірге,  жазу  мәдениеті  дамыған
аймақтар мен замандар үшін де археология тарихты тануға  өзінің  зор  үлесін
қоса алады. Бұл жағдайды есепке алғанда,  археология  тарихты  тарих  ғылымы
дамыған орталықтарда жасалған жазба деректемелер  арқылы  жазудың  олқылығын
толықтырады, тарихи даму туралы мейлінше әділ қорытындылар  жасайды.  Ежелгі
және орта ғасырларды сипаттаумен қатар, кейінгі замандардағы құбылыстар  мен
материалдық мәдениет белгілерін ашуға да жәрдемдеседі.
    3. Археология ғылымының салалары мен бөлімдері. Зерттелетін  дәуірлерге
байланысты, археология ғылымының  салалары қалыптасқан.
    1. Әуелгі немесе ең көне заман археологиясы. Негізінен,  тас  ғасырымен
       шұғылданады.  Тас  ғасырының  кезеңдерімен  шұғылданатын   салалары:
       ертетас, ортатас пен жаңатас археологиясы.  Сонымен бірге, мыстытас,
       қола ғасыры археологиясы да осы салаға жатқызылады.
    2. Ертетемір, антик заманының археологиясы. Біздің  жағдайда  –  ежелгі
       көшпелілер археологиясы.
 3. Ортағасырлық археология. Қазақстан жағдайында ортағасырлық қалалар  мен
    көшпелілер мәдениеттері археологиясы.
    Зерттеу кезеңдері бойынша белгіленетін салалар:
    1. Далалық археология. Ол ескерткішті орналасқан жерінде (жер  бетінде,
       топырақ қабатында, су астында) барлап және қазып зерттейді.
    2.  Лабораториялық  (зертханалық)  археология.  Зертханаларда,  ғылыми-
       зерттеу  мекемелерінде әр сала мамандарының қатысуымен  жүргізіледі.
       Заттардың, деректемелердің  физикалық,  химиялық  құрамы,  ерекшелік
       қасиеттері танылады.
    3. Теориялық археология.  Зерттеулер  қорытындыланады,  тарих  ғылымына
       қатысты жаңалықтар айтылады. Мұны кейде кабинеттік археология деп те
       атайды, өйткені бұл  зерттеу  кезеңінде  археолог  кәдімгі  тарихъшы
       сияқты жұмыс істейді.
       Зерттеу  әдістеріне  байланысты  да  археологияның   жеке   салаларын
белгілеуге болады:
1. Дәстүрлі археология. Бұл 18-20 ғғ.  басындағы  зерттеу  әдістерінің  және
   оны дамыту негізінде жүргізілетін зерттеулер.
2. Әуе археологиясы. Ескерткіштерді ұшақ, тік ұшақ арқылы зерттеу. 20 ғ.  20
   жылдарынан басталады ( ағылшын Кроуфорд),  ал  ғарыш  аппараттары  арқылы
   зерттеу осы күндері басталған.
3. Су асты археологиясы. Теңіз жиектерінде (шельфтік  аймақтар),  көл,  өзен
   астында қалған құрылыстар  мен  заттарды,  суға  батып  кеткен  кемелерді
   зерттеу. 20 ғ. 20 жылдарынан басталған (француз Пуадебар).
      Ғылым саласы, оқу пәні ретінде археологияның бөлімдері:
1. Археологияға кіріспе. Негізгі деректемелері, ескерткіш  түрлері,  зерттеу
   әдістері қарастырылады және үйретіледі.
2. Археология тарихы.
3. Археологиялық мәдениеттер (әлем, құрлық, аймақтар  шеңберінде  оқытылуы).
   Қазба   адамдар,   ең   байырғы   археологиялық   мәдениеттерден   бастап
   уақытнамалық  ретпен  мәдениеттердің  алмасуын,  олардың  өзіндік   түрлі
   белгілерін қарастырады.
4.   Жеке   бір   мемлекет   археологиясы.   Археологиялық    мәдениеттердің
   уақытнамалық ретпен белгілі бір мемлекет шеңберінде қарастырылуы.

Дәріс 2.  Археология деректемелері мен ескерткіштері
1. Археология деректемелері
2. Археология ескерткіштері
Археологиялық деректемелер  туралы  түсінік.  Археологиялық  ескерткіштерден
алынған заттар және  қалдықтар археологиялық деректемелерге жатқызылады.
Батыс ғылымында археологиялық деректемелерді тарих алдындағы немесе  тарихқа
дейінгі және ерте тарих деректері  деп  бөлу  дәстүрі  қалыптасқан.  Сонымен
қатар,  ағылшын  тілді  шетел  ғылымында  археология  деректемелері   тарихи
деректемелерден бөлек , антропология ғылымының шеңберінде қарастырылады.
Археологиялық деректемелердің ең басты ерекшелігі: деректемелер барлау  және
қазба жұмыстарының нәтижесінде табылады. Сол  арқылы  алыс  дәуірлер  тарихы
жасалып, кейінгі  дәуірлер  жөнінде  түсінік  толығып  отырады.Археологиялық
деректемелер  дәуіріне,   зат   материалына,   жасалу   әдісіне   байланысты
жіктеледі.
Деректемелерді  зерттей  отырып  тұрмыс-тіршілікке  байланысты  құбылыстарды
ашуға  болады.  Тарихи   қорытынды   жасалғанда   деректемелерден   алынатын
мағлұматтар тоғысады., яғни синтезделеді. Зерттеу жұмыстарымен  шұғылданатын
археологтардан әр деректің өз маманы қалыптасады. Мәселен, тас  құралдарының
маманы, керамиканы зерттеуші, әшекей-бұйымдарды танушы, т.б.
    Археологиялық деректемелердің көпшілігі жердің астынан қазылып алынады.
Олар,  әдетте,  толық  күйінде  жетпейді:  сынық,  фрагмент,  тотық  түрінде
кездеседі. Сол себепті оларды дұрыс қазып алу, қалпына келтіру  және  сақтау
өте маңызды.

2. Археологиялық деректемелер түрлері.  Деректемелер негізін  көне  заманнан
жеткен заттар құрайды, олар көнеліктер,  қалдықтар  деп  те  жазылады.  Адам
жасаған немесе еңбегімен өзгерткен заттардың бәрі  «артефакт»  деп  аталады.
Бұл термин, әсіресе, тас ғасыры мүлкіне байланысты жиі қолданылады,  себебі:
тас құралдарының функционалды қызметін дәл анықтау қиын.
       Археологиялық  деректер  табылу  жағдайына,  сақталу  деңгейіне  және
олармен жұртшылықтың танысуына  байланысты  әртүрлі  аталады.  Археологиялық
деректемелердің өзіне  тән  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  оларды  бірнеше
топқа бөлуге болады:
    1. Еңбек құралдары. Жасалған шикізаты, дәуірі есепке  алынады.  Мысалы:
       тас,  мыс,темір  құралдары.  Сонымен   қатар,   құралдар   атқаратын
       қызметіне қарай да жіктеледі.
    2. Қару үлгілері. Жасалған  шикізаты  және  қызметі  бойынша  жіктеледі
       Мысалы: шабуыл, қорғаныс құрал-жабдықтары. Сыртқы келбеті мен пішіні
       есепке алынып, түр-түрімен зерттеледі.
    3.  Тұрмыс  заттары.  Аса  үлкен  топ.  Бұған  киім-кешек   бөлшектері,
       заманында қолданылған заттар жатады.
    4.  Ыдыс.  Ғылымда  ыдыстар  тиянақты  жіктелді,  олар  ескерткіштердің
       уақытын білуге, мәдениетіне сипаттама жасауға үлкен көмек көрсетеді.
       Археологиялық мәдениеттердегі  ыдыстардың  көпшілігі  –  керамикалық
       ыдыстар.
    5. Ат әбзелдері. Көбінесе көшпелілер  мәдениеттеріне  тән.  Ауыздықтар,
       сулықтар, үзеңгілер, айырбастар. Сүйектен, қоладан, темірден жасалуы
       мүмкін. Мәдениеттерге сипаттама беруге үлкен көмек көрсетеді.
    6. Өнер туындылары. Бұған көркем әшекейлер,  көне  суреттер,  мүсіндер,
       ғимарат қалдықтары, жазулар жатады.
    7. Сүйек қалдықтары. Олар адам, мал, аң-құс сүйектері  болып  бөлінеді.
       Бұл деректеме тобын дұрыс тану  үшін  анатомиялық  және  зоологиялық
       білім қажет.
Археологиялық деректемелердің бір ерекшелігі – олардың толық, тұтас  күйінде
жетпейтіндігінде.  Көп   жағдайда   бөлшектермен,   фрагменттермен   жетеді,
өзгерістерге ұшырайды, деформацияланады,   диффузияланады,  ыдырайды.  Қатты
тотыққан  металл,  шіріндіге  айналған  ағаш   пен   тері   сақталуы   нашар
деректемелер қатарына жатады. Сол себепті, археологиялық деректемелер  түрлі
препараттар   арқылы   қалпына    келтіруді   және    арнайы    жабдықтардың
пайдалануымен сапалы сақтауды талап етеді.  Консервациялық  жұмыстардың  бір
бөлігі далалық жағдайда жүзеге асуы керек. Сонда ғана заттар  мен  қалдықтар
маңызды мағлұмат бере алады.
3.  Археологиялық  ескерткіш  туралы  түсінік.  Кейбір  ғылыми  әдебиет  пен
оқулықтарда археологиялық ескерткіштер мен археологиялық деректемелерді  бір
деп  дәріптейтін  түсінік  бар.  Шындығында,  бұл  ұғымдардың  айырмашылығын
байқауға болады.
     Археологиялық  деректемелер  адам  жасаған  немесе  икемдеген   заттар,
сүйек және құрылыс қалдықтары болғанда,  оларды  кабинеттік,  зертханалық  (
лабораториялық ( жағдайларда зерттеп, тануға болады.
     Археологиялық ескерткіштер өз  орнында  зерттеледі.  Жоғарыда  айтылған
деректемелер ескерткіштерден алынады,  яғни  ескерткіштер  ірі  объект,  оны
кабинеттік, лабараториялық жағдайда  зерттеу  мүмкіншілігі  шектеулі.   Онда
олардың сызба жоспарлары, фото, видео бейнелері ғана қаралады.
      Археологиялық  ескерткіш   жеке  жерлеу  орны,  қоныс,  құрылыс  болуы
мүмкін, ол белгілі жер, су немесе мекен атымен аталуы мүмкін.
    Археологиялық ескерткіштерді зерттеудің бірнеше кезеңдері бар:
1. Ескерткіштер туралы мәліметтер іздестіру
2. Ескерткіштерді тіркеу, картаға түсіру
3. Ең толық өлшемдерін анықтау
4. Ескерткіштерді қазу
5. Алынған материалдарды зерделеу.
4.  Археологиялық  ескерткіштер  түрлері.  Дәуірлері   бойынша   зерттеледі,
негізгі  екі түрі бар:
1.Қоныстар
2.Қорымдар /молалар/
1.   Ертетас   заманынан   қалған   адам   қонысының   жалғыз    түрі-тұрақ
болды.Тұрақтарды аң аулау және  терімшілікпен  айналысқан  байырғы  адамдар
қалдырған. Олар тұрақтау мерзіміне қарай  ұзақмерзімді,  ортамерзімді  және
қысқамерзімді аталады.
     Ұзақ мерзімді  тұрақтарда  мәдени  қабат  қалыптасуы  мүмкін,  топырақ
қабаттарында тас құралдары, адам мен  хайуанат  сүйектері  аршылып  жатады.
Көптеген   дәуірнамалық   анықтаулар   ұзақмерзімді   тұрақтарды    зерттеу
нәтижесінде   жасалған.   Өйткені,   топырақ   қабаттарының   қалыптасуының
геологиялық заңдылықтары  бар,  демек,  геологиялық  уақытнама  арқылы  тас
ғасыры  ескерткішінің  де  мерзімін  болжау  мүмкіндігі  бар.  Ортамерзімді
және,әсіресе, қысқамерзімді тұрақтарда табылатын тас заттар  және  сүйектер
аз болады және мұндай ескерткіштердің табылуы да қиын.
    Тұрақтар  орналасуы  бойынша  ерекшеленеді.  Бірі  үңгірлерде,   жартас
қуыстарында, өзен-сулардың жар қабақтарына жақын  орындарда,  оқшау  тұрған
тау   шоқыларында   болған.   Табиғат   жағдайы,   жыртқыштардан    сақтану
мүмкіндіктері ескерілген.
    Ортатас  және  жаңатас замандарында адам тұрақтары  жетіле  түскен,  ал
жаңатаста едәуір дамыған қоныс түрі пайда болды. Сол себепті, жаңатас  және
қола ғасыры замандарындағы адам орныққан жерлер  «тұрақ»  терминімен  емес,
«қоныс» атауымен белгіленеді.
    Қола ғасырында қоныстар едәуір қуаттанады, олардың  кейбірінің  қоршау,
қорғаныс белгілері бар.
    Ертетемір  заманында  қоныстардың  іріленуі  жалғасын  табады,  олардың
қалашық түрі қалыптасады. Бірақ  бүл  өзгерістер  егіншілікпен  шұғылданған
аймақтарда  ғана  байқалады,  көшпелілер  қоныстары  кішірек  келбеттерімен
белгілі  және  олар  сирек.  Қорғаныс  құрылыстары  (қабырға,   ор,   дуал(
қалыптасқан қоныстарға кенттер мен қалашық, қалалар жатады.
    Жалпы, қоныс (орысша -  поселение(  бірнеше  археологиялық  дәуірлердің
құрылыстарына қолданылатын ортақ атау.


2. Қорымдар, немесе байырғы замандардың жерлеу орындары, негізінен алғанда,
жаңатас заманынан бергі уақытқа ғана тән. Дамыған  түрлері  қола  дәуірінде
және ертетемір мен ерте  ортағасырларда  қалдырылған.Адамның  мәдениетінің,
рухани  өмірінің,  діни   нанымдарының   күрделенуіне   байланысты   жерлеу
орындарында түрлі құрылыстар тұрғызылды, олардың белгілі бір мәдениетке тән
ерекшеліктері қоныстармен салыстырғанда тіпті  көп.  Сол  себепті,  тарихты
тануға аса үлкен септігін тигізеді.  Жабық  комплекс  болып  келетіндіктен,
қорымдарда табылатын заттар өзінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді.  Белгілі
мәдениетті сипаттағанда  неғұрлым  мазмұнды  да  толымды  мәліметтер  ұсына
алады. Әсіресе, байырғы тайпалар мен  халықтардың  діни-нанымдарын,  жерлеу
ғұрпын, мәдениетін қорымдық табылулар арқылы зерттеу табысты келеді.
    Жерлеу ғұрпының ең қарапайым үлгілері қазба  адамда-  палеоантропта  да
болған. Мәселен, неандарталь адамын жерлегенде, шұңқыр қазбаса  да,  басына
тас жастап,  бетін ағаш бұталармен жапқан. Мұндай жерлеу  үлгілері  Алдыңғы
Азияда тіркелген.
    Жерлеу ғұрпы дамыған  жаңатас  заманында  терең  емес  мола  шұңқырлары
қазыла бастайды, оларды таулы  жерде  таспен  бастыру  әдісі  шығады.  Қола
ғасырында шеңбер, төртбұрыш түріндегі қалама тас қоршаулар, тас тақталармен
қоршау  үлгілері  қалыптасады.  Мұндай  құрылыстар  Сарыарқа  жерінде  көп.
Ертетемірде адамдар  арасында  билікті  және  қуатты  әлеуметтік  топтардың
шығуына  байланысты   ірі,   патшалық   деп   аталған    оба-қорғандар   да
тұрғызылған. Орта ғасырларда мазарлық құрылыстар кең тарайды.
    Ерте замандарда (қола ғасыры, ертетемір,  ерте  ортағасырлар(  қорымдық
құрылыстардың ішінде Қазақстан жерінде  неғұрлым  жиі  тарағаны   қорғандар
немесе обалар. Жалпы, жерлеу орындары сыртқы сипатына қарай екі үлкен түрге
бөлінеді:
1.Үйіндісі бар жерлеу орны
2.Үйіндісіз жерлеу орны
 Үйіндісі  бар  жерлеу  орындары  түркі  терминімен  «қорған»  деп  аталады.
Қорғандар: жер қорған  немесе  тас қорған күйінде кездеседі. Яғни,  үйіндісі
топырақтан,  қиыршық  тас  араласқан  топырақтан,  малта  тастардан   немесе
сындырылған ірі тастардан тұруы  мүмкін. Аралас конструкциялы  қорғандар  да
кездеседі.
     Адамдардың әлеуметтік жіктелуіне байланысты: зәулім патшалық қорғандар,
 үлкен, орта, кіші қорғандар болады.
     Алғашқы қорғандар далалық  жерлерде  мысты  тас  заманынан  бастап,  ал
орманды аймақтарда орта ғасырларда ғана тұрғызылған.
     Кескін-келбеті бойынша қорғандар: дөңгелек, ұзын,  ұзынша,  төртбұрышты
келуі  мүмкін.  Өзге  де  түрлері  бар.  Үйіндінің  құрылымы  әр  мәдениетте
әртүрлі. Қорғандар шеткі белгілерімен де  ажыратылады.  Мәселен,  ор  немесе
дуалға ұқсас қабырғалармен, тас  сақиналармен  қоршалуы  мүмкін.   Қазақстан
жеріндегі қола заманының қорғандық құрылыстары – қоршау түрінде кездеседі.
3.Археологиялық ескерткіштердің  өзге түрлері. Өндіріс орындары.  Бұл  топқа
тас  және  қола   ғасырларындағы   шеберханаларды,   қола   және   ертетемір
заманындарындағы кеніштер мен балқыту орындарын жатқызамыз.
     Өндіріс орындарынан еңбек құралдары табылып жатады, ол  материалдар  да
жіктеліп, түрлерін және қызметін анықтау арқылы бір  кездегі  қоғамның  даму
деңгейіне баға беріледі.
Көне ғибадатханалар, табыну, еске түсіру  орындары.  Қола  ғасырынан  бастап
кездеседі.
    Ескерткіштердің тағы бір тобына – көлік және суландыру жүйелері жатады.
Олар – белгілі бір материалдық қалдықтарын  сақтаған   байырғы  керуен-сауда
жолдары,  ескі  каналдар  мен  арықтар.   Осы   құрылыстарды   табу   арқылы
тайпалардың араласуын, шаруашылық және мәдени байланыстарын танимыз.
     Ескерткіштердің ерекше  түріне  –  қазыналар  жатады.  Қазына-  белгілі
мақсатпен бір  кездері  қалдырылған  заттар  жиынтығы,  көбінесе  соғыс  пен
стихиялық апатқа байланысты жер қабатында, құрылыс  қабырғасында  жасырылған
заттар.  Жақсы   сақталуымен,   әсем   жасалған   заттардан   тұратындығымен
ерекшеленеді. Ортағасырлық қазыналардың көбі металл ақшалар болып  табылады.
Шаруашылық және өнер тарихын тану үшін аса маңызды.

Дәріс 3. Археологиялық зерттеу әдістері
   1. Археологиялық барлаулар
   2. Қазба жұмыстары
   3. Археологиялық зерттеулер әдістері

1.  Археологиялық  барлаудың  мақсат-міндеттері.   Археологиялық   ескерткіш
туралы  толымды  мағлұматты  археологиялық  барлау   жұмыстарын   жүргізудің
нәтижесінде  жиюға  болады.  Археологиялық  барлау  –  қазу  алдында  немесе
экспедицияның  арнайы жүргізілетін негізгі жұмыстарының бірі.  Археологиялық
барлаудың мақсат-міндеттері:
     Біріншіден, ескерткіштерді есепке алу, орналасуын археологиялық картаға
түсіру. Ол үшін, таңдап алынған  аймақ  толық  барлаудан  өткізіледі.   Бұл-
тұтас барлауды қажет етеді. Оған  археологтар,  өлкетанушылар,  көнеліктерге
жанашырлық білдіретін өзге адамдар қатыстырылады.  Ол  белгілі  әкімшілік  -
географиялық аймақтарда жүргізіледі  Зерттеу  жұмыстарын  жоспарлап,  қорғау
жұмыстарын жүргізу. Тізімге  алу,  оған  сипаттама  жасау  арқылы  паспортын
құрастырып, мемлекеттік бақылауға алынуына жағдай туғызу.
     Екіншіден, жаңа ескерткіштерді ашу. Жинақталған және жүйеленген негізгі
мәліметтер толықтырылады, археологиялық кезеңдерді ажырату.
     Үшіншіден, ескерткішті толық зерттеп шығу үшін- қазу  алдындағы  барлау
ұйымдастыру.
     Төртіншіден, ескерткіштерді қорғап, сақтау – бүліну қаупі төнген немесе
авариялық жағдайдағы ескерткіштерді сақтауға бағытталады.
Барлауға дайындық.  Барлау  алдында  үлкен  даярлық  жұмыстары  жүргізіледі.
Бұған зерттеу алаңын  іріктеп  алу,  жүріс-тұрыс  құралдары,  карта  бойынша
маршрут жасау, жоспар жасау кіреді. Негізгі мақсат белгіленіп алынуға  тиіс.
Археолог осы аймақ жөніндегі археологиялық және  өлкетану  әдебиетімен,  сол
жердің географиясымен және климатымен  танысып  шығуы  қажет.  Жыл  мезгілін
таңдап алудың маңызы зор. Біздің еліміздің оңтүстігінде, мысалы, ең  қолайлы
мезгіл-  күздің  соңы.  Бұл  уақытқа  ішкі   бассейндердің   су   деңгейінің
төмендігі, шөп жамылғысының жоқтығы, жердің  жаппай  жыртылып  тасталуы  тән
болып келеді. Күн тәулігінің  ең  жақсы  уақыты-  ашық  күнгі  таңертеңгілік
немесе кешкілік өйткені  бүйірден  түскен  жарық  рельефтің  оншама  байқала
қоймайтын егжей-тегжейлерін табуға мүмкіндік береді.
     Барлау  құрал-жабдықтары  жеңіл,   жинақы   да,   сонымен   бірге,   ең
қажеттілерін қамтуы  тиіс,  аспаптар,  еңбек  құралдары,  орау  материалдары
болуы керек. Бұдан басқа барлауға қатынасушылардың  документтері  мен  жұмыс
жүргізуге деген рұқсаты болуы қажет.
Барлаудың  дәстүрлі  әдісі.  Археологияның  жаңадан  пайда  болған  салалары
барлау жұмыстарына да өзгерістер әкелді. Әуе археологиясының  негізгі  жұмыс
түрі-  археологиялық  барлауға   жатады.   Аэрофотобейнелеу   және   биіктен
түсірілген  суретке-   дишифровка   жасау   арқылы   жасырын   археологиялық
ескерткіштер тізімге алынады, жоспарға түсіріледі. Әуе  археологиясы  арқылы
тұтас барлау мақсаттары жүзеге  асады.  Тізімге  алынған  ескерткіштер  саны
дәстүрлі барлаумен салыстырғанда он еседей көп  болуы  мүмкін.Барлаудың  осы
әдісімен жер бетінде сыртқы белгілері жоқ ескерткіштердің көбі табылады.
     Барлауды  аэрофотобейнеге  түсіру  арқылы  да  жүргізуге  болады.   Сол
себепті,  барлаудың  екі  түрі  қалыптасқан,  олар:  дәстүрлі  және  күрделі
техникалық.
Дәстүрлі – жаяу немесе көлікпен жүру арқылы барлау.
Күрделі техникалық барлауға жататындар: электрлі –  жер  астына  тоқ  жіберу
арқылы барлау; магнитті- жер астындағы магнит желісінің ауытқуларын  тексеру
арқылы қазбай зерттеу әдісі; ұшақпен және су асты техникасымен барлау.
Барлауға  Археология институтының Дала комитеті беретін  ашық  парақ  арқылы
рұқсат етіледі.
Барлаудың жаңа әдістері ХХ ғасырдың  20  жылдарынан  бастап  қалыптасты.  ХХ
ғасырдың  ортасынан бастап  электрлі және магнитті барлау жақсы дамыды.  Бқл
барлау салалары жер астындағы құрылыстардың орналасу  өлшемдерін  белгілеуге
және белгілі бір затты дәл табуға мүмкіндік береді
2. Қазба жұмыстарына рұқсат. Археологиялық  жұмыстарға  рұқсатты  жергілікті
оқу  орны  немесе  ғылыми  мекеменің  өтініші  бойынша  республикадағы  яғни
Археология институты береді. Археология  институтында  дала  комитеті  жұмыс
істейді. Ол түскен  өтініштерді  қарастырып,  сол  бойынша  шешім  шығарады.
Рұқсат арнайы білімі  бар,археологиялық  экспедицияларға  қатысқан,  далалық
жұмыс түрлерімен жақсы таныс адамдарға беріледі. Рұқсатсыз өз бетімен  қазба
жұмыстарын жүргізуге тыйым салынады және ол заңсыз деп танылады.
Археологиялық  барлау   және   қазба   жұмыстарына   рұқсаттың   төрт   түрі
қалыптасқан:
№1 ашық парақ -  толық көлемді қазба жұмыстарын жүргізуге рұқсат.
№2 ашық парақ - шектеулі жер жұмыстарына рұқсат.
№3 ашық  парақ – археологиялық барлау жұмыстарына рұқсат.
№4 ашық парақ –  кезек  күттірмейтін  немесе  авариялық  жағдайдағы,  бүліну
қаупіндегі ескерткішті зерттеу үшін рұқсат.
Соңғы жылдары Білім және Ғылым министрліінің жеке  зерттеушілерге  берілетін
лицензиялары арқылы рұқсат беріліп жүр.
Жұмыстар аяқталған кезде Археология институтына толық есеп беріледі.


Қазба жұмыстарына дайындық. Дайындық бірнеше сатылы:
1. Теориялық білім алу. Ғылыми әдебиеттерді меңгеру.
2. Археология кабинеттеріндегі, мұражайдағы экспонаттармен танысу.
3.  Зерттелетін  кезең  бойынша  жарияланбаған  зерттеулер,   қолжазбалармен
   танысу.
4. Қазба жұмыстарына қажет жабдықтарды дайындау.азба  жұмыстарын  жүргізудің
   жоспарын жасау.
   Барлауға қарағанда дайындық жұмыстары едәуір ауқымды.
Ғылыми қызметкердің міндеттері. Әрбір  жасақ  немесе  экспедиция   құрамында
арнайы дайындықтан өткен ғылыми  қызметкер  немесе  бірнеше  мамандар  еңбек
етеді. Қазба басшысы және ғылыми қызметкердің басты міндеттері:
1. Қазба орындарын белгілеу.
2.  Қазушыларды  орналастыру,  еңбек   тәртібі   мен   еңбек   қауіпсіздігін
   қамтамасыз ету.
3. Жұмыс кезеңдерін белгілеп отыру.
4. Қазу, тазалау,  табылған заттарды орап салу жұмыстарын қадағалау.
5. Далалық құжатнаманы дұрыс  жүргізу,  күнделік,  жоспар–сызбаларды  сапалы
   жасау.
Негізгі жұмыс құжаты – дала  күнделігі.  Онда  қазу  кезеңдері  сипатталады.
Ескерткішті  зерттеу  кезінде  түрлі   жоспар-сызбалар,   тілік   сызбалары,
табылған   заттардың   масштабтағы   суреттері,   ескерткіш    деңгейлерінің
өлшемдері, табылу орнының  тіркемелері,  басқа  да   өлшеулер,  фото,  видео
материалдар  жасалынады.   Осының   бәрі   өз   кезегінде,   дәл   уақытында
тіркемеленуі тиіс.
Қазбаны белгілеу. Ескерткіштің болжаулы көлемі шөптен тазартылады, ,  тамыры
терең  өсімдіктер  жұлқып  алынбайды.   Шөп   күрекпен   көлденең   қиылады.
Тазартылған жерде қазба көлемі дәлірек айқындалады.
    Қазылатын қорған болса, қазбаның  орта тұсы анықталады.  Орталық  қазық
үстіне буссоль немесе компас қойылады да, оңтүстік, солтүстік, батыс,  шығыс
бағыттары белгіленеді. Анықталған бағыттарға орталық қазықтан жіп  тартылып,
әр метрге қазықтар қағылады, бұрыш дәлдігі 90° сәйкес  келуі  керек.  Дәлдік
геометриялық әдіспен,  Мысыр  үшбұрышы   теоремасымен  тексеріледі  (үшбұрыш
катеттер  квадраттарының  қосындысы  гипотенуза  квадратына  тең).  Шаршылар
торы жасалып, оның рет саны жоспарда  көрсетілгені жөн.
    Қиындыны,яғни прфильді қадағалап отыру үшін: солтүстік-оңтүстік, батыс-
шығысбағыттарымен орталық жал (орысша - бровка) қалдырылады. Оның ені  50-60
см болуы мүмкін, кейін қырланып, ені  сәл  кемиді.  Қазылатын  қоныс  болса,
төртбұрышты қазба орындарда қиындылар қоныс қабырғалары арқылы  тексеріледі.
Қазба көлемі тым үлкен болса, белгілі қашықтықта қазбада  алынбаған  топырақ
бағаналары қалдырылады.
       Қоныстарды қазғанда қазба көлемі едәуір  үлкен,  әдетте,  100-400  м2
келеді. Тым көлемді болса, қатпарлардың қиындыларын белгілеу қиынға  соғады.
Мәдени қабатты табу үшін  қоныстарда  шурф  салынады,  оның  көлемі  шаршыға
ұқсас келуі керек. Ол  бір бағытты траншеяға, ал  траншеялар  қазба  алаңына
ұласуы мүмкін. Қоныстағы шаршылар 2х2 м болып  белгіленеді.
    Археология  үшін  басты  бағыт  –  солтүстік.  Жоспарларда   ол   үшкір
бағдаршамен беріледі.


Қазу  және  тазалау  әдістері.  Ескерткіштер  біртіндеп  көлденең  қатпарлар
бойынша қазылады. Қатпарды қию үшін- тік күрек, топырақты алу үшін  –  қалақ
күрек қолданылады. Қатты топырақты ою үшін - сүңгі (лом) қолданылуы  мүмкін.

    Топырақ  жіңішке,  сәл  қиғаштау  қиылады,  алынған  топырақ   үгіледі,
тексеруден  өтеді.  Қазушының  бірі  топырақты  қиюмен,   екіншісі-  алумен,
үшіншісі-  тазалаумен  шұғылданады.  Мәдени  қабаттағы  топырақ  аса  мұқият
тексеріледі. Әрбір тазаланған қатпардың  жоспары  салынады.  Мәдени  қабатты
бірден  тұтас  алуға  болмайды.   Қазу   кезінде   табылған   заттар   толық
тазаланғанша орнында қалуы тиіс. Қазу кезінде құрылыстар   бүлінбеуі  керек.
Тереңдегенде қабырғалар құлап кетпеу үшін тіреулер қою қажет.  Ең  маңыздысы
– бұзбау, тек жоспары  салынған  соң  қажетінше  тереңдеу.  Сөйтіп,  құрылыс
қатпарлары тексеріледі. Қазба баспаналаларды  ашу үшін  ғана  емес,  олардың
арасындағы  жерлерді  тексеруге  де  ұйымдастырылады.   Кейбір   жағдайларда
қоныстың стратиграфиясы құрылыстар арқылы анықталады.
    Қазақстандағы қорымдардың көбі – қорғандар, ал қорғандар тізбек түрінде
кездеседі. Қола ғасырының қорғандары  көбінесе  орталық  құрылыс  төңірегіне
топтала  орналасады.   Аралас   конструкциямен   салынған   қорғандар    жер
қорғандарына  қарағанда  көп.  Тасты   және  қиыршық  тасты,   малта   тасты
үйінділерден тұрғызылғандары да кездеседі.
    Қорғандар, әдетте, секторлар бойынша қазылады, бұл әдіс жер қорғандарын
зерттеу үшін аса тиімді. Қорғандардың көлемі  үлкен  болса,  шеңберлеп  қазу
әдісі қолданылуы мүмкін. Мұндайда   қазу  шеткі  шеңберден  басталады.  Төрт
сектормен қазып шығу әдісі көптеген жағдайда ескерткіш ерекшеліктерін  жақсы
анықтауға мүкіндік береді.
3. Мәдени қабат туралы түсінік. Мәдени қабат –  адамның  тұрмыс-тіршілігінің
белгілері сақталған жер қыртысы.
     Археологияда мәдени қабатты зерттеу үлкен орын  алады.  Мәдени  қабатта
байырғы  адамдардың  заттары,  сүйек,   құрылыс  қалдықтары  және  өзге   де
археологиялық белгілер сақталған.
     Жер бетіндегі  топырақ,  өсімдік  ерекшеліктері  және  табиғи-климаттық
жағдай оның қалыптасуына әсер етеді.  Мәселен,  жер  ылғалды  немесе  сортаң
келсе  заттардың  сақталуы  қиындайды.  Шөлейт  және  қуаң  аймақта,  тастақ
жерлерде  мәдени қабат қалыптаспауы мүмкін. Аса  ылғалды  аймақтарда  заттар
тез ыдырап, олардың  ұзақ сақталуына жағдай қолайсыз келеді.
     Егіншілік және отырықшы тірліктегі тайпалар мекендеген жерлерде  мәдени
қабат табылуы неғұрлым ықтимал. Себебі, олар бір жерде ұзақ уақыт  өмірлерін
өткізген.   Тұрғындардың   тығыздығы,   өзен    алқаптарындағы    табиғаттың
қолайлылығы мәдени қабаттың қатпарлануына тиісті   жағдай  туғызады.  Мәдени
қатпарлардың  қалыңдығы  өсе   түседі.   Мысалы,   Шығыс   Европадағы   орыс
қалаларының орнында мәдени қабаттың қуаттылығы немесе қалыңдығы  7-8  метрге
дейін жетеді. Орталық Азияның кейбір оазистерінде өткен тұрақты  өмір  15-20
метрлік мәдени қабатты құрайды. Сол сияқты, ерте тастың кейбір  үңгірлерінде
қуатты мәдени қабат табылуы  мүмкін.  Көшпелілер  мәдениеттерінде  жылжымалы
шаруашылықтың кең тарауына байланысты, мәдени қабатты табу қиын.
     Бұрынырақта, мәдени қабатты зерттеу қалыптаспаған болатын, есепке  ірі,
бағалы заттар алынып, ұсақтарына мән берілмеді, кейіннен  сынық-қалдықтардың
өзі   мол  тарихи  түсінік  беретіні  анықталды.  Сол  арқылы   уақытнамалық
анықтаулар   жасалынып,   табылған   комплекстер   бір    мәдениет    аясына
біріктіріледі.
     ХХ ғасыр  археологиясында  қалыптасқан  әдістер  мәдени  қабатты  тұтас
археологиялық ескерткіш ретінде қарастырады. Бір жерде  бір  немесе  бірнеше
мәдени қабат болуы мүмкін. Бұзылмаған бөліктерде мәдени  қабаттар  көлденең,
жердің бұдырын қайталаған ретпен орналасады. Арасында таза немесе  стерильді
белдеулер болуы мүмкін. Қатпарлар жоғарыдан  төмен  қарай  зерттелуі  керек.
Аса көлемді болса, шурф немесе траншея салынады.
     Құрылыс  топырақтың  орналасу  ретін  бұзатыны  белгілі,   яғни   түрлі
құрылыстар  салу  кезінде  мәдени  қыртыс  бүлінеді,  мұндайда  уақытнамалық
анықтама  жасауға  құрылыс  көкжиегі  есепке   алынады.   Құрылыс   көкжиегі
жоғарыдан төменге қарай рет санымен көрсетіледі.
    Мәдени қабат әлсіз және қуатты болуы  мүмкін.  Неғұрлым  қуатты  мәдени
қабат  қалалардың орындарында қалыптасады. Ол біртіндеп қалыңдайды.  Бірнеше
ғасырар бойғы мекеннің мәдени қабаты айқын көрінеді.
    Мәдени қабаттың қалыңдауына немесе жойылып кетуіне  табиғат  факторлары
барынша әсер етеді.
    Ертетас  заманындағы  ескерткіштерде  мәдени  қабат  көп   кездеспейді,
өйткені тұрақтардың көпшілігі- қысқа  мерзімді.  Қазақстанда  мәдени  қабаты
жақсы  қалыптасқан ертетас ескерткішінің бірі – Қаратау  аймағындағы  Қарасу
(Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ).
    Мола ескерткіштердің кейбірінде мәдени  қабат  болуы  мүмкін.  Мәселен,
қорған үйінділеріндегі құрбандық іздері, мал сүйектері, күл.
    Мәдени қабатты зерттеу  қиындығы  –  жер  жұмыстарының  ауқымдылығында.
Байырғы ірі мекендердің мәдени қабаттары толық  зерттеліп  шығуы  үшін  ұзақ
уақыт қажет. Мәселен, антик заманының әйгілі Помпей қаласы  18 ғ-дан  бастап
қазылуда, жер жұмыстары  әлі  аяқталмаған.  Қазақстанның  орта  ғасырлардағы
Отырар, Талғар, Далалық Ақтөбе  қалалары  да  ондаған  жылдар  бойы  қазылып
келеді.
Стратиграфиялық зерттеудің маңызы. Стратиграфия– латын сөзі,  stratum-қабат,
grapho- жазу,   яғни  археологиялық  ескерткіштердің  орнында  пайда  болған
қыртыстарды зерттеу әдісі.
    Адамзат тарихының өте  ерте  дәуірлерін  сипаттаған  кезде   геологиялық
стратиграфия қолданылады.  Атап  айтсақ,  мұзданудың  және  мұзаралықтарының
геология  ғылымы  қалыптастырған  атаулары  бар.  Адамзат  тарихына   сәйкес
келетіндері  ертетас дәуіріне  жатады.  Кейінгі  археологиялық  дәуірлер  де
стратиграфиялық әдістің қолдануымен зерттеледі.
    Қоныстардағы қазба қабырғалары кең, көлемді келсе, шаршылардың  түйіскен
нүктелерінде   жер   бақандары   қалдырылады.   Қазба   тереңдегенде    олар
аласартылады, уақытында қиындысы графикалық әдіспен салынып отыруы тиіс.
      Қорғандарды  қазғанда   солтүстік  -   оңттүстік,   шығыс    -   батыс
бағыттарымен қазылмаған жал  (орысша  -  бровка)  қалдырылады.  Қазба  терең
болмаса, жал бұзылмаған күйінде сақталады. Алдыңғы қиындылары  қағаз  бетіне
түскенде, тереңдегенде аласартылуы мүмкін. Қиынды  сызбасы  –профилі  сапалы
жасалғанда ескерткіштен алынатын тарихи мағлұмат толыға түседі, уақытты  дәл
анықтауға септігін тигізеді.
     Стратиграфиялық  әдіс  көне  қоныстарды  зерттеген  кезде  қолданылады.
Стратиграфиялық  тізбек  немесе  қатарлар  арқылы   жоғарғы   және   төменгі
қабаттардың   уақытнамасы   анықталады.   Стратиграфиялық   әдіс   қорғандық
ескерткіштерді де зерттеуде маңызды қызмет атқарады. Ескерткіштердің  салыну
уақытын, құрылыстың қалыптасуын, құрылымын анықтайды.
Ашық және жабық комплекстер.  Археологияда  ескерткіштерді  сипаттауда  ашық
және жабық комплекстер деген ұғымдар қолданылады.
    Қоныстардың көпшілігі  ашық комплекстерге  жатады.  Мұндағы  заттар  мен
қалдықтар ұзақ уақыт бойы жинақталған, оларды бір  уақытқа  жатқызу,  мәдени
қабат бүлінген болса, қиындықтар туғызады.
    Ашық комплекстегі  заттар  мен  қалдықтар  әр  замандікі  болуы  мүмкін.
Стратиграфиялық  және  типологиялық  әдістер  оларды   ажыратуға   мүмкіндік
береді.  Ашық  комплекстегі  деректемелер  көбіне   қираған,   бөлшектенген,
өзгерген түрінде ұшырайды.
     Жабық  комплектердегі  заттар  бір  мезгілді  мегзейді,  бір   заманның
қолданыс заттары болуы неғұрлым ықтимал.  Көбінесе  бір  мәдениетке  жатады.
Мәселен,  моланың  ішіндегі   заттар   бір   уақытта   көмілді,   яғни   зат
жинақталуының уақыт тұтастығы бар. Олар бір дәуірдің, бір заманның заттары.
      Арнайы  камерада  қойылғандықтан  жабық  комплекстегі  деректемелердің
сақталу сапасы жоғары келеді.  Сондықтан,  оның  уақытнамалық  көрсеткіштері
ашық комплекстерге қарағанда  айқын,  абсолюттік  уақытнамаға  жақын.  Жабық
комплекстердің көмегімен  мәдениетті анықтау жеңілірек. Жабық  комплекстерге
жерлеу комплекстерімен қатар бір  мезетте  табиғат  апатынан  немесе  жойқын
соғыс  салдарынан  жойылып  кеткен  қоныс  -  қалалар  да  жатады.  Мәселен,
жанартау  атқылағанда  қоныс-қалалар  күл  астында   қалуы   мүмкін.   Антик
заманының  Помпей қаласы, міне, осындай жабық комплекс түріндегі  ескерткіш.
Мұндағы өмір көрінісі бір уақыт кескінін көрсетеді.

Дәріс 4. Археология зерттеулерінің тарихы
   1. ХҮІІІ ғ. зерттеулер.
   2. ХІХ-ХХ ғғ. зерттеулер

Дәріс 5. Тас ғасыры. Төменгі ертетас.
   1. Тас ғасыры және оның хронологиялық кезеңдері.
   2. Төменгі ертетас дәуірнамасы мен сипаттамасы.
   3. Қазба адамдар тарихы.

Дәріс 6. Қазақстандағы төменгі ертетас
   1. Төменгі ертетас ескерткіштері
   2. Ашель құралдары.
   3. Мустье құралдары
   4. Төменгі ертетастың бұйымдары

Дәріс 7. Қазақстандағы жоғарғы ертетас.
      1. Жоғарғы ертетас сипаттамасы
      2. Жоғарғы ертетас құралдары
      3. Жоғарғы ертетас ескерткіштері

Дәріс 8. Қазақстандағы ортатас
      1. Ортатас сипаттамасы
      2. Ортатас ескерткіштері
      3. Ортатас құралдары

Дәріс 9. Қазақстандағы жанатас
      1. Жанатас сипаттамасы
      2. Қазақстандағы жанатас аймақтары
      3. Жаңатас қоныстары мен молаларының мулкі
      4. Жаңатас өнер ескерткіштері

Дәріс 10. Қазақстандағы қола ғасыры
      1. Мыстытас пен қола ғасырының зерттелуі
      2. Қола ғасырының сипаттамасы
      3. Қазақстандағы қола ғасырының дәуірнамасы
      4. Қазақстандағы қола аймақтары
      5. Қола қоныстары мен молалары
      6. Қола тау-кен ісі мен металлургиясы
      7. Қола көзелері
      8. Қола құралдары мен қарулары.
      9. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
     10. Қола ғасырының өнері


Дәріс 11.  Қазақстандағы ертетемір
      1. Қазақстандағы ертетемірдің зерттелуі дәуірнамасы
      2. Орталық Қазақстан ертетемірі, Тасмола мәдениеті
      3.  Шығыс  Қазақстанның   ертетемірі,   Майемер,   Берел,   Кұлажорға
         ескерткіштері
      4. Ертетемір молаларының мүлкі

Дәріс 12. Сақ мәдениеті
      1. Сақ ескерткіштері.
      2. Бесшатыр қорғандары
      3. Есік қорғаны
      4. Берел обалары
      5. Сақ мәдениетінің көршілес мәдениеттермен байланысы

Дәріс 13.Үйсін мен қаңгуй ескерткіштері
      1. Үйсін қоныстары мен молалары
      2. Қаңғұй қоныстары
      3. Үйсін мен қаңғұй өнер ескерткіштері

Дәріс 14. Ежелгі түркілер археологиясы
      1. Ежелгі түркілер ескерткіштері
      2. Түркі молалары
      3. Түркі қарулары мен тұрмыс заттары
      4. Тас тұғырлар

Дәріс 15. Ортағасырлық көшпелілер археологиясы
      1. Түргештер мен қарлуқтар
      2. Қимақтар, оғыздар мен қыпшақтар
      3. Қазақстан мен көршілес аймақтардағы көшпелілер

Дәріс 16. Ортағасырлық Қазақстан қалалары археологиясы
      1. Қазақстан қалаларының археологиялық зерттелуі
      2. Қазақстан қалаларының топографиясы мен құрылымы
      3. Қала құрылысы. Қалалық мекен-жай
      4. Қазақстан аймақтарындағы қалалар





























3.Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау

Семинар 1. Қазақстандағы төменгі ертетас
      1. Төменгі ертетас дәуірнамасы
      2. Төменгі ертетас ескерткіштері
      3. Ашель құралдары
      4. Мустье  құралдары
      5. Төменгі ертетастың бұйымдары

Семинар 2. Қазақстандағы жоғарғы ертетас
      1. Жоғарғы ертетастың дәуірнамасы
      2. Жоғарғы ертетас құралдары.
      3. Жоғарғы ертетас ескерткіштері

Семинар 3. Қазақстандағы ортатас
      1. Ортатас сипаттамасы
      2. Ортатас ескерткіштері
      3. Ортатастың тас индустриясы

Семинар 4. Қазақстандағы қола ғасыры
      1. Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы
      2. Орталық Қазақстан ескерткіштері
      3. Шығыс Қазақстан ескерткіштері
      4. Солтүстік және Солтүстік Батыс Қазақстан
      5. Арал өңірі, Онтустік  Қазақстан мен Жетісудағы  қола
      6. Қола қоныстарының мүлкі
      7. Қола молаларының мүлкі
      8. Қола козелері
      9. Егіншілік, тау – кен ісі мен металлургия құралдары
     10. Қола ғасырының құрылуы
     11. Қола ғасырының әшекейлері
     12. Қола ғасырының ескерткіштері

Семинар 5. Қазақстандағы ертетемір
      1. Тасмола мәдениеті
      2. Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері
      3. Солтүстік және Солтүстік – Батыс Қазақстанның ертетемірі
      4. Арал аймағындағы ертетемір
      5. Онтүстік Қазақстан мен
      6. Жетісудың ертетемірі ескерткіштері

Семинар 6.  Сақ мәдениеті
      1. Сақ ескерткіштері
      2. Бесшатыр қорғаны
      3. Есік қорғаны
      4. Берел обалары
      5. Сақтардың тұрмыс заттары мен әшекейлері
      6. Сақтардың құралдары мен қарулары
      7. Сақ қоныстары
Семинар 7. Үйсін мен қаңғұй екерткіштері
      1. Уйсін ескерткіштері
      2. Қаңғұй ескерткіштері
      3. Еңбек  құралдары
      4. Қарулары
      5. Тұрмыс заттары мен әшекейлері

Семинар 8. Ежелгі түркілердің  археологиясы
      1. Ежелгі түркілер ескерткіштері.
      2. Түркі молалары
      3. Түркі қарулары мен тұрмыс заттары.
      4. Тас тұғырлар

Семинар 9. Ортағасырлық түркілер археологиясы
      1. Жерлеу ғурпы
      2. Тас тұғырлар
      3. Құрулары
      4. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
      5. Ат әбзелдері

Семинар 10. Ортағасырлық Қазақстан қалалары
      1. ҮІ-ҮІІ ғғ. қалалар
      2. ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар
      3. ХҮІ-ХІІІ ғғ.қалалар
      4. Отырардағы қазба жұмыстары
      5. Ортағасырлық Қазақстанның сәулет өнері ескерткіштері















4. ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау

5. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау

6. Бақылау сұрақтары







   1. Әдебиет тізімі:


                                 АРХЕОЛОГИЯ


                   Археологияға кіріспе. Археология тарихы

 1. Авдусин Д.А. Археологические разведки и раскопки  М., 1959
 2. Авдусин Д. Археология. М., 2001.
 3. Авдусин Д.А.  Основы археологии. М. 1989г.
 4. Авдусин Д.А. Полевая археология СССР  М., 1980.
 5. Амальрик А.С., Монгайт А.Л.  В  поисках  исчезнувших  цивилизаций   М.,
    1966.
 6. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология  М., 1966.
 7. Археология зарубежной Азии  М., 1986.
 8. Арциховский А.  Введение в археологию  М., 1947.
 9. Арциховский А. Основы археологии  М., 1954.
10. Бернадский Р.  Две повести о тайнах истории  М., 1958.
11. Брей, У., Трамп, Д.  Археологический словарь.  М., 1990.
12. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология  М., 1983.
13. Жебелев С.  Введение в археологию.  Л., 1923  Ч.І-ІІ.
14. Клейн Л.  Археологические источники  Л., 1978.
15. Клейн Л. Принципы археологии. М., 2002.
16.  Мартынов А.И.  Археология СССР  М., 1982.
17. Мартынов А., Шер Н.  Методы археологического исследования  М., 1989.
18. Матюшин. Археологический словарь. М., 1996.
19. Методы полевых археологических исследований  М., 1983.
20. Першиц А.Н., Монгайт История первобытного общества. М.1975г.
21. Спицын А.  Разведки памятников материальной культуры.  М., 1927
22. 100 великих археологических открытий. М., 2004.
23. Шапова Ю. Естественно-научные методы в археологии  М., 1988.


                           Қазақстан археологиясы
24.  Агапов  Л.,  Кадырбаев  М.К.   Сокровища  древнего   Казахстана    А.,
    1979.Акишев К.А., и др. Отрар в ХІІІ-ХҮ вв.  А., 1987.
25. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
26. Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А., 1984.
27. Акышев К.А. Археологические исследования в Отраре.  А., 1971.
28. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. А., 1957.
29. Алпысбаев Х.А.  Памятники  нижнего  палеолита  Южного  Казахстана   А.,
    1979.
30. Археологические исследования в Отраре.  (отв. ред.  Акишев  К.А.)   А.,
    1977.
31. Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС  А., 1987.
32. Археологические памятники Казахстана  А., 1977.
33. Байпаков К.М., Ерзакович Л.  Древние города Казахстана  А., 1971
34. Байпаков К.М. Древние города Казахстана. А., 2005.
35. Байпаков К.М.  Средневековая городская  культура  Южного  Казахстана  и
    Семиречья  (ХІ- начало УІІ вв.)  А., 1986.
36. Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалалары. А., 2005.
37.  Байпаков  К.М.,  Таймагамбетов  Ж.К.,   Жумаганбетов   Т.   Археология
    Казахстана.  А-Ата. 1994г.
38. Бернштам А.К. Историко-археологические очерки Центрального  Тянь-Шаня и
    Памиро-Алая  М.-Л., 1952.
39.  Бижанов   Е.   Археологические   памятники   Юго-Восточного   Устюрта.
    Автореферат.  А., 1967.
40. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций  А., 1989
41. Вопросы древней и средневековой археологии Восточной  Европы:  ст.  Две
    заметки по золотоординской  нумизматике   (Г.А.  Федоров-Давыдов)   М.,
    1978.
42. Вопросы этнографии и антропологии Казахстана  А., 1982.
43. Горбунов А., Самашев З.,  Северский  Э.  Вечная  мерзлота-хранительница
    древности. А., 2000.
44.  Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии  А., 1980.
45.  Грошев  В.А.   Ирригация  Южного  Казахстана  в  средние   века    А.,
    1985.Кадырбаев М.К., Курманкулов  Ж.   Культура  древних  скотоводов  и
    металлургов Сары-Арки  (по материалам северной Бетпак-Далы)  А., 1992.
46. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
47. Древнее золото Казахстана. А., 1983.
48. Древности Чардары  (древнее городище в ч. ГЭС)  А., 1968.
49. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н., 2004.
50. Зданович  Т.Б.   Бронзовый  век  Урало-Казахстанских  степей.   (основы
    периодизаций)   Свердловск,   1988.Коновалов.   Хунну   в    Забайкалье
    Новосибирск, 1985.
51.  Исин   А.И.   Шыңғыстау,   Берел,   Шілікты,   Абыралы:   1999-2003жж.
    Археологиялық зерттеулер. Семей, 2004.
52. Кадырбаев М., Курманкулов Ж. Культура скотоводов  и  металлургов  Сары-
    Арки. А., 1992.
53. Кадырбаев М.К., Марьяшев А.К. Наскальные  изображения  хребта  Каратау.
    А., 1977.
54. Қазақстанның көне алтыны. Альбом. (құраст. Ақышев К.)  А., 1983.
55. Кой-Крылган-Кала - памятник культуры древнего Хорезма. ІҮ в. до н.э.  –
    ІҮ в. н.э.  (под ред. Толстова )  М., 1967.
56. Косарев М.Ф.  Бронзовый век Золотой Орды Сибири  М., 1981.
57. Косарев М.Ф.  Древняя история  Западной  Сибири:  человек  и  природная
    среда.  М., 1991.Кубарев В.Д.  Древнетюркские  изваяния  Алтая.   (отв.
    ред.  Е.И. Деревянко)  Н., 1984.
58. Кубарев А.Д. Древнетюркские изваяния Алтая.  Новосиб., 1984
59. Кузьмина Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. Фрунзе, 1983.
60. Кузьмина Е.Е. Хронология некоторых кладов Семиречья  М.,  1965.
61. Қазақстан тарихы. А., 1996.
62.  Максимова,  Ермолаева,  Марьяшев.  Наскальные   изображения    урочища
    Тамгалы.  А., 1985.
63. Маргулан  А.Х. Бегазы-Дандыбаевская  культура  Центрального  Казахстана
    А., 1979.
64. Маргулан А., Акишев К., Оразбаев  А.,  Кадырбаев  М.  Древняя  культура
    Центрального Казахстана А., 1966.
65. Материальная культура народов Средней Азии и Казахстана.  М., 1966.
66. Медоев А.Г.  Гравюры на скалах. А., 1979.
67. Медоев А.Г. Палеохронология палеолита Казахстана. А., 1982.
68. Музей археологии  (альбом)  А., 1978.
69. Новое в советской археологии  (сб.ст.)  М., 1965
70. Новое в археологии Казахстана  А., 1968.
71. Новые материалы по археологии и этнографии Казахстана   А.,  1961.,  т.
    12.
72. Нұрғалымова Г. Шығыс Қазақстанның көне мәдениеті. А., 2002.
73. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
74. Памятники истории и культуры Казахстана  выпуск  2-й,   1986.      3-й,
    1988
75. Полянов С.П.  Историческая этнография Средней Азии  и  Казахстана   М.,
    1980.
76. Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. А., 1998.
77. Прошлое Казахстана по археологическим источникам  А., 1976.
78. По следам древних культур Казахстана  А., 1970.
79. Поиски и раскопки в Казахстане  (сборник)  А., 1972.
80. Позднесредневековый Отрар (ХҮІ-ХҮІІІ вв.)   (отв.  ред.   Массон  В.М.)
    А., 1981.
81. Прошлое Казахстана по археологическим источникам  А., 1976.
82. Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. А., 1992.
83. Самашев З. С. Сарайшық. А., 2001.
84. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел. А., 2000.
85. Сорокин В.С.  Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бута  в  І  в.в  Западном
    Казахстане.  М.-Л., 1962.
86. Худяков С. Вооружение центрально-азиатских кочевников в эпоху раннего и
    развитого средневековья  Н., 1991.
87. Черников С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М., 1960.
88. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.
89. Шер Я. Каменные изваяния Семиречья. М., 1966.


                       Жапсарлас аймақтар археологиясы
12. Археологическое изучение Новгорода М. 1978.
13. Археологические памятники Древней Руси М. 1978.
14. Брагинский И.Б. Сокровища скифских царей. Поиски и находки. М.1967.
15. Григорьев Г.П. Начало верхнего палеолита и происхождение «Номо  сапиенс»
   М.1968г.
16. Грязнов М. Первый Пазырыкский курган. Л., 1950.
17. Древнее искусство. Памятники палеолита,  неолита,  бронзового  века.  М.
   1974г.
18. Каменный век на территории СССР. М. 1970.
19. Кубарев В. Курганы Сайлюгема. Новосибирск. 1992.
20. Кубарев В. Курганы Уландрыка. Новосибирск 1987.
21. Кубарев В. Курганы Юстыда. Новосибирск 1991.
22. Мезолит СССР. М. 1989.
23.  Моломедов  М.Г.   Образование  Хазарского  каганата    (по   материалам
   археологических исследований)  М., 1983.
24. Неолит юга СССР. М., 1982.
25. Овчинникова В. Тюркские древности Саяно-Алтая  в  ҮІ-Х  вв.  Свердловск.
   1990.
26. Палеолит и неолит. М. 1971.
27. Палеолит СССР. М. 1984.
28. Погребальный обряд древних племен Алтая. Барнаул 1996.
29. Полосьмак Н. Стерегущие золото грифы. Н., 1994.
30. Полосьмак Н. Всадники Укока. Н., 2001.
31. Руденко С. Культура населения Центрального Алтая в скифское время М;  Л.
   1960.
32. Степи Евразии в эпоху средневековья. М. 1981.
33. Степи Европейской части СССР в скифо-сарматское время. М. 1985.
34. Степи Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. М. 1992.
35. Скифское эпоха Алтая. Барнаул. 1986
36. Труды института истории, археологии и этнографии  т.Ү  Археология.   А.,
   1958.
37. Тысячелетия, погребенные пустыней  М., 1966.
44.  Худяков   Ю.  Вооружение  средневековых  кочевников  Южной   Сибири   и
   Центральной Азии. Н., 1986.
45. Худяков С. Хунну в Забайкалье. Н., 1974.
46. Эпоха бронзы лесной полосы СССР. М. 1987.
47. Энеолит СССР. М., 1983.

                  Археологияның антропологиялық мәселелері
1. Алексеев В.П.  Историческая антропология  (учебное пособие)  М., 1979.
2. Алексеев В.П.  В поисках предков. Антропология и история.  М., 1972.
3. Антропологическая реконструкция и проблемы палеэтнографии. Сборник.  М.,
   1973.
4. Вопросы антропологии – научные статьи и материалы. Выпуск 63  М., 1979.
5. Вопросы антропологии:  на уч. статьи  и материалы  М., 1982, выпуск 69
6. Исмагулов О. Этническая антропология Казахстана.  А., 1982.
7. Кожамкулов Б.С. Антропогеновая  ископаемая  ториофация  Казахстана   А.,
   1969.
8. Левин М.Г. Антропология  М., 1978.
9. Проблемы  антропогенеза (уч. пособие)



1. Оқу-әдістемелік кешеннің тізбесі мен мазмұны

   1. Курстың тақырыптық жоспары
Барлығы (кредиттер): 3 - 135 сағат


|Тақырыптың аталуы                             |Лекция  |Семи-на|ОСӨЖ   |СӨЖ   |
|                                              |        |р      |       |      |
|1                                             |2       |3      |4      |5     |
|№1 Лекция. Тақырыбы: Археология ғылымы        |1       |       |       |      |
|Археология ғылымы, оның маңызы                |        |       |       |      |
|Археология салалары.                          |        |       |       |      |
|Археология пәні                               |        |       |       |      |
|2 Лекция. Тақырыбы: Археология деректемелері  |1       |       |       |      |
|мен ескерткіштері                             |        |       |       |      |
|1. Археология деректемелері.                  |        |       |       |      |
|2. Археология ескерткіштері                   |        |       |       |      |
|№3 Лекция. Тақырыбы: Археологиялық зерттеу    |1       |       |       |      |
|әдістері                                      |        |       |       |      |
|Археологиялық барлаулар                       |        |       |       |      |
|Қазба жұмыстары                               |        |       |       |      |
|Археологиялық зерттеулер әдістері             |        |       |       |      |
|№4 Лекция. Тақырыбы:  Археология              |        |       |3      |5     |
|зерттеулерінің тарихы                         |        |       |       |      |
|ХҮІІІ ғ. зерттеулер.                          |        |       |       |      |
|ХІХ-ХХ ғғ. зерттеулер                         |        |       |       |      |
|№5 Лекция. Тақырыбы: Тас ғасыры. Төменгі      |1       |       |       |      |
|ертетас.                                      |        |       |       |      |
|Тас ғасыры және оның хронологиялық кезеңдері. |        |       |       |      |
|Төменгі ертетас дәуірнамасы мен сипаттамасы.  |        |       |       |      |
|Қазба адамдар тарихы.                         |        |       |       |      |
|№6 Лекция. Тақырыбы: Қазақстандағы төменгі    |1       |       |       |5     |
|ертетас                                       |        |       |       |      |
|Төменгі ертетас ескерткіштері                 |        |       |       |      |
|Ашель құралдары.                              |        |       |       |      |
|Мустье құралдары                              |        |       |       |      |
|№ 1 Семинар. Тақырыбы: Қазақстандағы төменгі  |        |1      |       |      |
|ертетас                                       |        |       |       |      |
|Төменгі ертетас дәуірнамасы                   |        |       |       |      |
|Төменгі ертетас ескерткіштері                 |        |       |       |      |
|Ашель құралдары                               |        |       |       |      |
|Мустье  құралдары                             |        |       |       |      |
|Төменгі ертетастың бұйымдары                  |        |       |       |      |
|№7 Лекция. Тақырыбы: Қазақстандағы жоғарғы    |1       |       |       |      |
|ертетас.                                      |        |       |       |      |
|Жоғарғы ертетас сипаттамасы                   |        |       |       |      |
|Жоғарғы ертетас құралдары                     |        |       |       |      |
|Жоғарғы ертетас ескерткіштері                 |        |       |       |      |
|№ 2 Семинар. Тақырыбы: Қазақстандағы жоғарғы  |        |1      |       |      |
|ертетас.                                      |        |       |       |      |
|Жоғарғы ертетастың дәуірнамасы                |        |       |       |      |
|Жоғарғы ертетас құралдары.                    |        |       |       |      |
|Жоғарғы ертетас ескерткіштері                 |        |       |       |      |
|№8 Лекция. Тақырыбы: Қазақстандағы ортатас    |1       |       |       |      |
|Ортатас сипаттамасы                           |        |       |       |      |
|Ортатас ескерткіштері                         |        |       |       |      |
|Ортатас құралдары                             |        |       |       |      |
|№ 3 Семинар. Тақырыбы: Қазақстандағы ортатас  |        |1      |       |      |
|Ортатас сипаттамасы                           |        |       |       |      |
|Ортатас ескерткіштері                         |        |       |       |      |
|Ортатастың тас индустриясы                    |        |       |       |      |
|№9 Лекция. Тақырыбы: Қазақстандағы жанатас    |1       |       |       |      |
|Жанатас сипаттамасы                           |        |       |       |      |
|Қазақстандағы жанатас аймақтары               |        |       |       |      |
|Жаңатас қоныстары мен молаларының мулкі       |        |       |       |      |
|Жаңатас өнер ескерткіштері                    |        |       |       |      |
|І Межелік. Бақылау.                           |        |       |3      |5     |
|Тақырыбы: Тас индустриясының дамуы (жазбаша)  |        |       |       |      |
|І-модуль бойынша өздік жұмыс тақырыптары:     |        |       |       |      |
|Төменгі ертетас тас индустриясы               |        |       |       |      |
|Жоғарғы ертетас тас индустриясы               |        |       |       |      |
|Ортатас тас индустриясы                       |        |       |       |      |
|Жанатас тас индустриясы                       |        |       |       |      |
|Мыстытас индустриясы                          |        |       |       |      |
|№1Лекция. Тақырыбы: Қазақстандағы қола ғасыры.|1       |       |3      |      |
|                                              |        |       |       |      |
|Мыстытас пен қола ғасырының зерттелуі         |        |       |       |      |
|Қола ғасырының сипаттамасы                    |        |       |       |      |
|Қазақстандағы қола ғасырының дәуірнамасы      |        |       |       |      |
|Қазақстандағы қола аймақтары                  |        |       |       |      |
|Қола қоныстары мен молалары                   |        |       |       |      |
|Қола тау-кен ісі мен металлургиясы            |        |       |       |      |
|Қола көзелері                                 |        |       |       |      |
|Қола құралдары мен қарулары.                  |        |       |       |      |
|Тұрмыс заттары мен әшекейлері                 |        |       |       |      |
|Қола ғасырының өнері                          |        |       |       |      |
|№ 1 Семинар. Тақырыбы: Қазақстандағы қола     |        |2      |       |      |
|ғасыры.                                       |        |       |       |      |
|Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы    |        |       |       |      |
|Орталық Қазақстан ескерткіштері               |        |       |       |      |
|Шығыс Қазақстан ескерткіштері                 |        |       |       |      |
|Солтүстік және Солтүстік Батыс Қазақстан      |        |       |       |      |
|Арал өңірі, Онтустік  Қазақстан мен Жетісудағы|        |       |       |      |
|қола                                          |        |       |       |      |
|Қола қоныстарының мүлкі                       |        |       |       |      |
|Қола молаларының мүлкі                        |        |       |       |      |
|Қола козелері                                 |        |       |       |      |
|Егіншілік, - тау – кен ісі мен металлургия    |        |       |       |      |
|құралдары                                     |        |       |       |      |
|Қола ғасырының құрылуы                        |        |       |       |      |
|Қола ғасырының әшекейлері                     |        |       |       |      |
|Қола ғасырының ескерткіштері                  |        |       |       |      |
|№2 Лекция. Тақырыбы: Қазақстандағы ертетемір  |1       |       |       |      |
|Қазақстандағы ертетемірдің зерттелуі          |        |       |       |      |
|дәуірнамасы                                   |        |       |       |      |
|Орталық Қазақстан ертетемірі, Тасмола         |        |       |       |      |
|мәдениеті                                     |        |       |       |      |
|Шығыс Қазақстанның ертетемірі, Майемер, Берел,|        |       |       |      |
|Кұлажорға ескерткіштері                       |        |       |       |      |
|Ертетемір молаларының мүлкі                   |        |       |       |      |
|№ 2 Семинар. Қазақстандағы ертетемір          |        |2      |       |      |
|Тасмола мәдениеті                             |        |       |       |      |
|Майемер, Берел, Құлажорға ескерткіштері       |        |       |       |      |
|Солтүстік және Солтүстік–Батыс Қазақстанның   |        |       |       |      |
|ертетемірі                                    |        |       |       |      |
|Арал аймағындағы ертетемір                    |        |       |       |      |
|Онтүстік Қазақстан                            |        |       |       |      |
|Жетісудың ертетемір ескерткіштері             |        |       |       |      |
|№3 Лекция. Тақырыбы: Сақ мәдениеті            |1       |       |       |      |
|Сақ ескерткіштері.                            |        |       |       |      |
|Бесшатыр қорғандары                           |        |       |       |      |
|Есік қорғаны                                  |        |       |       |      |
|Берел обалары                                 |        |       |       |      |
|Сақ мәдениетінің көршілес мәдениеттермен      |        |       |       |      |
|байланысы                                     |        |       |       |      |
|№3 Семинар.  Тақырыбы: Сақ мәдениеті:         |        |1      |       |      |
|Сақ ескерткіштері                             |        |       |       |      |
|Бесшатыр қорғаны                              |        |       |       |      |
|Есік қорғаны                                  |        |       |       |      |
|Берел обалары                                 |        |       |       |      |
|Сақтардың тұрмыс заттары мен әшекейлері       |        |       |       |      |
|Сақтардың құралдары мен қарулары              |        |       |       |      |
|Сақ қоныстары                                 |        |       |       |      |
|№4Лекция. Тақырыбы: Үйсін мен қаңғұй          |1       |       |       |      |
|ескерткіштері                                 |        |       |       |      |
|Үйсін қоныстары мен молалары                  |        |       |       |      |
|Қаңғұй қоныстары                              |        |       |       |      |
|Үйсін мен қаңғұй өнер ескерткіштері           |        |       |       |      |
|№4Семинар. Тақырыбы: Үйсін мен қаңғұй         |        |1      |       |      |
|екерткіштері                                  |        |       |       |      |
|Уйсін ескерткіштері                           |        |       |       |      |
|Қаңғұй ескерткіштері                          |        |       |       |      |
|Еңбек  құралдары                              |        |       |       |      |
|Қарулары                                      |        |       |       |      |
|Тұрмыс заттары мен әшекейлері                 |        |       |       |      |
|№2 Межелік бақылау.                           |        |       |3      |5     |
|Тақырыбы: Металдың өндіріске еңгізілуі        |        |       |       |      |
|ІІ- Модуль бойынша өздік жұмыс тақырыптары:   |        |       |       |      |
|Қола ғасырының ескерткіштері                  |        |       |       |      |
|Сақ ескерткіштері                             |        |       |       |      |
|Үйсін ескерткіштері                           |        |       |       |      |
|Қаңғұй ескерткіштері                          |        |       |       |      |
|№1Лекция. Тақырыбы: Ежелгі түркілер           |1       |       |       |      |
|археологиясы                                  |        |       |       |      |
|Ежелгі түркілер ескерткіштері                 |        |       |       |      |
|Түркі молалары                                |        |       |       |      |
|Түркі қарулары мен тұрмыс заттары             |        |       |       |      |
|Тас тұғырлар                                  |        |       |       |      |
|№1 Семинар. Тақырыбы: Ежелгі түркілердің      |        |2      |       |      |
|археологиясы                                  |        |       |       |      |
|Ежелгі түркілер ескерткіштері.                |        |       |       |      |
|Түркі молалары                                |        |       |       |      |
|Түркі қарулары мен тұрмыс заттары.            |        |       |       |      |
|Тас тұғырлар                                  |        |       |       |      |
|№2Лекция. Тақырыбы: Ортағасырлық көшпелілер   |1       |       |       |      |
|археологиясы                                  |        |       |       |      |
|Түргештер мен қарлуқтар                       |        |       |       |      |
|Қимақтар, оғыздар мен қыпшақтар               |        |       |       |      |
|Қазақстан мен көршілес аймақтардағы көшпелілер|        |       |       |      |
|№2 Семинар. Тақырыбы:  Ортағасырлық түркілер  |        |2      |       |      |
|археологиясы                                  |        |       |       |      |
|Жерлеу ғурпы                                  |        |       |       |      |
|Тас тұғырлар                                  |        |       |       |      |
|Құрулары                                      |        |       |       |      |
|Тұрмыс заттары мен әшекейлері                 |        |       |       |      |
|Ат әбзелдері                                  |        |       |       |      |
|№3Лекция. Тақырыбы: Ортағасырлық Қазақстан    |1       |       |       |      |
|қалалары археологиясы                         |        |       |       |      |
|Қазақстан қалаларының археологиялық зерттелуі |        |       |       |      |
|Қазақстан қалаларының топографиясы мен        |        |       |       |      |
|құрылымы                                      |        |       |       |      |
|Қала құрылысы. Қалалық мекен-жай              |        |       |       |      |
|Қазақстан аймақтарындағы қалалар              |        |       |       |      |
|№4 Семинар. Тақырыбы: Ортағасырлық Қазақстан  |        |2      |       |5     |
|қалалары                                      |        |       |       |      |
|ҮІ-ҮІІ ғғ. қалалар                            |        |       |       |      |
|ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар                           |        |       |       |      |
|ХҮІ-ХІІІ ғғ.қалалар                           |        |       |       |      |
|Отырардағы қазба жұмыстары                    |        |       |       |      |
|Ортағасырлық Қазақстанның сәулет өнері        |        |       |       |      |
|ескерткіштері                                 |        |       |       |      |
|№3 Межелік бақылау.  Тақырыбы: Ежелгі түркілер|        |       |3      |5     |
|археологиясы.                                 |        |       |       |      |
|ІІІ –Модуль бойынша өздік жұмыс тақырыптары.  |        |       |       |      |
|Түркілер археологиясы  (ҮІ-ҮІІІ ғғ.)          |        |       |       |      |
|Отырардағы қазба жұмыстары.                   |        |       |       |      |
|Итого:                                        |15      |15     |15     |45    |









      1. Семинар сбақтарына әдістемелік нұсқау. Тезистер

Тақырып №1.   Археология ғылымы және оқу пәні.

      1.  Археология  ғылымы  және  оның  қалыптасуы.  Археология  –  тарих
ғылымдарының бірі. Ғылым аты гректің      archaios-  көне  және  logos-  сөз
(ғылым) сөздерінен шыққан.  Негізінен  алғанда  заттық  деректемелер  арқылы
адамзаттың арғы дәуірлерін таниды.
    Бастапқыда «археолог» деп  көне  дәуірлермен   шұғылданған  зерттеушіні
атаған. Алғашқы қазба жұмыстары (көне замандардағы  және  орта  ғасырлардағы
көнеліктерді жерден қазып алуды көздеген патша және  билеушілер  әрекеттерін
есептемегенде) ХVІІІ  ғасырдың   басында  жүргізілді  /1711  ж./.  Ол  кезде
Италиядағы антик заманның Помпей  қаласын аршып алу жұмыстары басталды.  Бұл
жұмыстар бастапқыда шұңқырлап қазу сияқты ғылыми әдістер  әлі  қалыптаспаған
заманда басталса да,  заман  өте  зерттеудің  жетілген  үлгілері  қолданысқа
енеді. Бұл орайда XIX  ғасырдағы  итальян  археологы  Фиорелли  үлкен  еңбек
атұарды.   Жерорта  теңізінің  жағалаулары  мен   аралдарында,   континентті
Европада және Азияның, Африканың жекелеген  аймақтарында  жүргізілген  қазба
жұмыстары археологияны ғылым ретінде қалыптастырды. Жазу мәдениеті  шыққанға
дейінгі алыс замандар осы жолмен  зерттеле  бастады,  археологияның  зерттеу
әдістері молығып, ұғымдары анықталды.
    Теориялық археологияны дамытуда,  қола  ғасырын  тануда  скандинавиялық
зерттеушілер  Томсен,  Ворсо,  Монтелиус,  ал  ертетасты  зерттеуге  француз
Мортилье ерекше үлес қосты.  Өзге  бір  археологтар  сенсациялық  жаңалықтар
ашты.  Мәселен,  ағылшын  Эванс  Жерорта  теңізіндегі  қола  ғасырының  Крит
мәдениетін ашты. Неміс Шлиман аңызды Троя қаласының орнын  Түркия  жеріндегі
Ғиссарлық  төбесінен  тапты.  Қазу  жұмыстарының  ғылым  қалыптастырып  келе
жатқан әдістерін  қаражат  иесі  Шлиман  ескермей,  ескерткішке  көп  нұқсан
келтірсе де, ол археологияға  деген  өз  қызығушылығын  өзгелерге  де,  әлем
жұртшылығына да дарыта білді. ХIХ ғасыр соңында көне Троя  қаласын  археолог
Дерпфельд дұрыс зерттеп, Шлиманның қателерін түзеді. Сөйтіп,  жер  бетіндегі
өткен замандардың  таңғажайып  өркениеттері  көпшілікке  әйгілі  болды,  тас
ғасыры, оның кезеңдері, қола дәуірі, ертетемір туралы  түсініктер  әдебиетке
енді.
    Ресейдегі алғашқы археологиялық зерттеулер барлау сипатында 18 ғасырдың
бірінші ширегінде жүргізіле бастады. Бірінші Петр заманында және одан  кейін
көнеліктер  іздестірілді  және  соған  байланысты  көптеген   ескерткіштерге
нұқсан келтірілді. Көнеліктерді төбешілер (бугровшиктер) тонады.  Жағдай  ІІ
Екатерина заманында ғана оңала бастады. Орыс жеріндегі  қорғандар  да  әуелі
дұрыс  зерттелмей,  шұңқырлап  қазып,  заттар  ғана  іздестірілді.  Патшалық
Ресейде ғылыми әдістерді археологтар Городцов, Фармаковский,  Спицын  сияқты
зерттеушілер орнықтырды.
    Қазақстан  жерінде  алғашқы  қазба  жұмыстарын  әйгілі  ғалым  В.Радлов
жүргізді.  1865  жылы  ол  Шығыс  Қазақстанда,  Бұқтырма  өзенінің   жоғарғы
ағысындағы Үлкен Берел қорғанын қазды.
    Кеңестік   замандағы   Қазақстан   археологиясының    негізін    салушы
зерттеушілер қатарында  Әлікей  Марғұлан,  Сергей  Черников,  Кемал  Ақышев,
Әбдіманап Оразбаев, Мир Қадырбаев бар.
     2. Археология ғылымының ерекшеліктері.
    Археология ғылымының негізгі ерекшеліктері:
       - Өткенді заттық деректемелер негізінде зерттеу.
       - Арғы, негізінен алғанда, жазу шыққанға дейінгі замандарды тану.
       - Археологиялық барлау және қазба жұмыстарын жүргізу, сол арқылы  өз
       мәліметтерін толықтыру.
       - Өзіндік зерттеу әдістері бар.
     Археология, сонымен, арғы дәуірлерді  зерттеуді  қолға  алды  және  ол
дәуірлерді  танудың  өзіндік  әдістерін  қалыптастырды.  Бүкіл  тас  ғасыры,
көптеген аймақтардағы мыстытас, қола ғасыры,  ертетемір  заманы,  ерте  орта
ғасырлар тек қана археологиялық  мәліметтер  арқылы,  археологиялық  зерттеу
әдістерінің  күшімен  зерттеледі.  Сонымен  бірге,  жазу  мәдениеті  дамыған
аймақтар мен замандар үшін де археология тарихты тануға  өзінің  зор  үлесін
қоса алады. Бұл жағдайды есепке алғанда,  археология  тарихты  тарих  ғылымы
дамыған орталықтарда жасалған жазба деректемелер  арқылы  жазудың  олқылығын
толықтырады, тарихи даму туралы мейлінше әділ қорытындылар  жасайды.  Ежелгі
және орта ғасырларды сипаттаумен қатар, кейінгі замандардағы құбылыстар  мен
материалдық мәдениет белгілерін ашуға да жәрдемдеседі.

    3. Археология ғылымының салалары мен бөлімдері. Зерттелетін  дәуірлерге
байланысты, аðõåîëîãèÿ ғûëûìûíûң  салалары қалыптасқан.


    Зерттелетін  дәуірлерге  байланысты,  археология  ғылымының    салалары
қалыптасқан.
       - Әуелгі немесе ең көне заман археологиясы. Негізінен, тас ғасырымен
       шұғылданады.  Тас  ғасырының  кезеңдерімен  шұғылданатын   салалары:
       ертетас, ортатас пен жаңатас археологиясы.  Сонымен бірге, мыстытас,
       қола ғасыры археологиясы да осы салаға жатқызылады.
       - Ертетемір, антик заманының археологиясы. Біздің жағдайда –  ежелгі
       көшпелілер археологиясы.
    - Ортағасырлық археология. Қазақстан  жағдайында  ортағасырлық  қалалар
    мен көшпелілер мәдениеттері археологиясы.
    Зерттеу кезеңдері бойынша белгіленетін салалар:
       -  Далалық  археология.  Ол  ескерткішті  орналасқан  жерінде   (жер
       бетінде, топырақ қабатында, су астында) барлап және қазып зерттейді.


       - Лабораториялық (зертханалық)  археология.  Зертханаларда,  ғылыми-
       зерттеу  мекемелерінде әр сала мамандарының қатысуымен  жүргізіледі.
       Заттардың, деректемелердің  физикалық,  химиялық  құрамы,  ерекшелік
       қасиеттері танылады.
       - Теориялық археология. Зерттеулер қорытындыланады,  тарих  ғылымына
       қатысты жаңалықтар айтылады. Мұны кейде кабинеттік археология деп те
       атайды, өйткені бұл  зерттеу  кезеңінде  археолог  кәдімгі  тарихъшы
       сияқты жұмыс істейді.
       Зерттеу  әдістеріне  байланысты  да  археологияның   жеке   салаларын
белгілеуге болады:
   - Дәстүрлі археология. Бұл 18-20 ғғ. басындағы зерттеу  әдістерінің  және
   оны дамыту негізінде жүргізілетін зерттеулер.
   - Әуе археологиясы. Ескерткіштерді ұшақ, тік ұшақ арқылы зерттеу.  20  ғ.
   20 жылдарынан басталады ( ағылшын Кроуфорд), ал ғарыш аппараттары  арқылы
   зерттеу осы күндері басталған.
   - Су асты археологиясы. Теңіз жиектерінде (шельфтік аймақтар), көл,  өзен
   астында қалған құрылыстар  мен  заттарды,  суға  батып  кеткен  кемелерді
   зерттеу. 20 ғ. 20 жылдарынан басталған (француз Пуадебар).
      Ғылым саласы, оқу пәні ретінде археологияның бөлімдері:
   - Археологияға кіріспе. Негізгі деректемелері, ескерткіш түрлері, зерттеу
   әдістері қарастырылады және үйретіледі.
   - Археология тарихы.
   - Археологиялық мәдениеттер (әлем, құрлық, аймақтар шеңберінде оқытылуы).
   Қазба   адамдар,   ең   байырғы   археологиялық   мәдениеттерден   бастап
   уақытнамалық  ретпен  мәдениеттердің  алмасуын,  олардың  өзіндік   түрлі
   белгілерін қарастырады.
   -  Жеке   бір   мемлекет   археологиясы.   Археологиялық   мәдениеттердің
   уақытнамалық ретпен белгілі бір мемлекет шеңберінде қарастырылуы.

Тақырып №2. Археологиялық деректемелер және ескерткіштер.

       1.   Археологиялық   деректемелер   туралы   түсінік.   Археологиялық
ескерткіштерден алынған заттар және  қалдықтар археологиялық  деректемелерге
жатқызылады.
    Батыс          ғылымында          археологиялық          деректемелерді
   тарих   алдындағы   немесе    тарихқа    дейінгі    және    ерте    тарих
                                   деректері деп бөлу  дәстүрі  қалыптасқан.
Сонымен  қатар,  ағылшын  тілді  шетел  ғылымында  археология  деректемелері
тарихи   деректемелерден   бөлек   ,   антропология   ғылымының   шеңберінде
қарастырылады.
    Археологиялық деректемелердің ең басты ерекшелігі: деректемелер  барлау
және қазба жұмыстарының  нәтижесінде  табылады.  Сол  арқылы  алыс  дәуірлер
тарихы    жасалып,    кейінгі    дәуірлер    жөнінде     түсінік     толығып
отырады.Археологиялық  деректемелер  дәуіріне,   зат   материалына,   жасалу
әдісіне байланысты жіктеледі.
       Деректемелерді   зерттей    отырып    тұрмыс-тіршілікке    байланысты
құбылыстарды  ашуға  болады.  Тарихи  қорытынды  жасалғанда  деректемелерден
алынатын мағлұматтар  тоғысады.,  яғни  синтезделеді.  Зерттеу  жұмыстарымен
шұғылданатын археологтардан әр деректің өз маманы қалыптасады. Мәселен,  тас
құралдарының маманы, керамиканы зерттеуші, әшекей-бұйымдарды танушы, т.б.
    Археологиялық деректемелердің көпшілігі жердің астынан қазылып алынады.
Олар,  әдетте,  толық  күйінде  жетпейді:  сынық,  фрагмент,  тотық  түрінде
кездеседі. Сол себепті оларды дұрыс қазып алу, қалпына келтіру  және  сақтау
өте маңызды.

    2.  Археологиялық  деректемелер  түрлері.   Деректемелер  негізін  көне
заманнан жеткен заттар құрайды, олар көнеліктер, қалдықтар деп те  жазылады.
Адам жасаған  немесе  еңбегімен  өзгерткен  заттардың  бәрі  «артефакт»  деп
аталады.  Бұл  термин,  әсіресе,   тас   ғасыры   мүлкіне   байланысты   жиі
қолданылады, себебі: тас  құралдарының  функционалды  қызметін  дәл  анықтау
қиын.
       Археологиялық  деректер  табылу  жағдайына,  сақталу  деңгейіне  және
олармен жұртшылықтың танысуына  байланысты  әртүрлі  аталады.  Археологиялық
деректемелердің өзіне  тән  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  оларды  бірнеше
топқа бөлуге болады:
    Еңбек құралдары. Жасалған шикізаты, дәуірі есепке алынады. Мысалы: тас,
    мыс,темір құралдары. Сонымен қатар, құралдар атқаратын қызметіне  қарай
    да жіктеледі.
       Қару үлгілері. Жасалған  шикізаты  және  қызметі  бойынша  жіктеледі
       Мысалы: шабуыл, қорғаныс құрал-жабдықтары. Сыртқы келбеті мен пішіні
       есепке алынып, түр-түрімен зерттеледі.
       Тұрмыс  заттары.  Аса  үлкен  топ.  Бұған   киім-кешек   бөлшектері,
       заманында қолданылған заттар жатады.
        Ыдыс.  Ғылымда  ыдыстар  тиянақты  жіктелді,  олар  ескерткіштердің
       уақытын білуге, мәдениетіне сипаттама жасауға үлкен көмек көрсетеді.
       Археологиялық мәдениеттердегі  ыдыстардың  көпшілігі  –  керамикалық
       ыдыстар.
       Ат әбзелдері. Көбінесе көшпелілер  мәдениеттеріне  тән.  Ауыздықтар,
       сулықтар, үзеңгілер, айырбастар. Сүйектен, қоладан, темірден жасалуы
       мүмкін. Мәдениеттерге сипаттама беруге үлкен көмек көрсетеді.
       Өнер туындылары. Бұған көркем әшекейлер,  көне  суреттер,  мүсіндер,
       ғимарат қалдықтары, жазулар жатады.
       Сүйек қалдықтары. Олар адам, мал, аң-құс сүйектері  болып  бөлінеді.
       Бұл деректеме тобын дұрыс тану  үшін  анатомиялық  және  зоологиялық
       білім қажет.


       Археологиялық деректемелердің бір ерекшелігі – олардың  толық,  тұтас
күйінде жетпейтіндігінде. Көп жағдайда бөлшектермен, фрагменттермен  жетеді,
өзгерістерге ұшырайды, деформацияланады,   диффузияланады,  ыдырайды.  Қатты
тотыққан  металл,  шіріндіге  айналған  ағаш   пен   тері   сақталуы   нашар
деректемелер қатарына жатады. Сол себепті, археологиялық деректемелер  түрлі
препараттар   арқылы   қалпына    келтіруді   және    арнайы    жабдықтардың
пайдалануымен сапалы сақтауды талап етеді.  Консервациялық  жұмыстардың  бір
бөлігі далалық жағдайда жүзеге асуы керек. Сонда ғана заттар  мен  қалдықтар
маңызды мағлұмат бере алады.


    3. Археологиялық ескерткіш туралы түсінік. Кейбір  ғылыми  әдебиет  пен
оқулықтарда археологиялық ескерткіштер мен археологиялық деректемелерді  бір
деп  дәріптейтін  түсінік  бар.  Шындығында,  бұл  ұғымдардың  айырмашылығын
байқауға болады.
       Археологиялық деректемелер адам  жасаған  немесе  икемдеген   заттар,
сүйек және құрылыс қалдықтары болғанда,  оларды  кабинеттік,  зертханалық  (
лабораториялық ( жағдайларда зерттеп, тануға болады.
    Археологиялық ескерткіштер өз  орнында  зерттеледі.  Жоғарыда  айтылған
деректемелер ескерткіштерден алынады,  яғни  ескерткіштер  ірі  объект,  оны
кабинеттік, лабараториялық жағдайда  зерттеу  мүмкіншілігі  шектеулі.   Онда
олардың сызба жоспарлары, фото, видео бейнелері ғана қаралады.
    Археологиялық ескерткіш  жеке жерлеу орны, қоныс, құрылыс болуы мүмкін,
ол белгілі жер, су немесе мекен атымен аталуы мүмкін.
    Археологиялық ескерткіштерді зерттеудің бірнеше кезеңдері бар:
   - Ескерткіштер туралы мәліметтер іздестіру
   - Ескерткіштерді тіркеу, картаға түсіру
   - Ең толық өлшемдерін анықтау
   - Ескерткіштерді қазу
   - Алынған материалдарды зерделеу.

   4. Археологиялық  ескерткіштер  түрлері.  Дәуірлері  бойынша  зерттеледі,
негізгі  екі түрі бар:
1.Қоныстар
2.Қорымдар /молалар/


    1. Ертетас заманынан қалған адам қонысының  жалғыз  түрі-  тұрақ  болды
.Тұрақтарды  аң  аулау  және  терімшілікпен  айналысқан   байырғы   адамдар
қалдырған. Олар тұрақтау мерзіміне қарай  ұзақмерзімді,  ортамерзімді  және
қысқамерзімді аталады.
    Ұзақмерзімді  тұрақтарда  мәдени  қабат  қалыптасуы   мүмкін,   топырақ
қабаттарында тас құралдары, адам мен  хайуанат  сүйектері  аршылып  жатады.
Көптеген   дәуірнамалық   анықтаулар   ұзақмерзімді   тұрақтарды    зерттеу
нәтижесінде   жасалған.   Өйткені,   топырақ   қабаттарының   қалыптасуының
геологиялық заңдылықтары  бар,  демек,  геологиялық  уақытнама  арқылы  тас
ғасыры  ескерткішінің  де  мерзімін  болжау  мүмкіндігі  бар.  Ортамерзімді
және,әсіресе, қысқамерзімді тұрақтарда табылатын тас заттар  және  сүйектер
аз болады және мұндай ескерткіштердің табылуы да қиын.
    Тұрақтар  орналасуы  бойынша  ерекшеленеді.  Бірі  үңгірлерде,   жартас
қуыстарында, өзен-сулардың жар қабақтарына жақын  орындарда,  оқшау  тұрған
тау   шоқыларында   болған.   Табиғат   жағдайы,   жыртқыштардан    сақтану
мүмкіндіктері ескерілген.
    Ортатас  және  жаңатас замандарында адам тұрақтары  жетіле  түскен,  ал
жаңатаста едәуір дамыған қоныс түрі пайда болды. Сол себепті, жаңатас  және
қола ғасыры замандарындағы адам орныққан жерлер  «тұрақ»  терминімен  емес,
«қоныс» атауымен белгіленеді.
    Қола ғасырында қоныстар едәуір қуаттанады, олардың  кейбірінің  қоршау,
қорғаныс белгілері бар.
    Ертетемір  заманында  қоныстардың  іріленуі  жалғасын  табады,  олардың
қалашық түрі қалыптасады. Бірақ  бүл  өзгерістер  егіншілікпен  шұғылданған
аймақтарда  ғана  байқалады,  көшпелілер  қоныстары  кішірек  келбеттерімен
белгілі  және  олар  сирек.  Қорғаныс  құрылыстары  (қабырға,   ор,   дуал(
қалыптасқан қоныстарға кенттер мен қалашық, қалалар жатады.
    Жалпы, қоныс (орысша -  поселение(  бірнеше  археологиялық  дәуірлердің
құрылыстарына қолданылатын ортақ атау.


    2. Қорымдар, немесе  байырғы  замандардың  жерлеу  орындары,  негізінен
алғанда, жаңатас заманынан бергі уақытқа ғана  тән.  Дамыған  түрлері  қола
дәуірінде  және  ертетемір  мен  ерте  ортағасырларда   қалдырылған.Адамның
мәдениетінің, рухани өмірінің, діни  нанымдарының  күрделенуіне  байланысты
жерлеу  орындарында  түрлі  құрылыстар  тұрғызылды,  олардың  белгілі   бір
мәдениетке тән  ерекшеліктері  қоныстармен  салыстырғанда  тіпті  көп.  Сол
себепті, тарихты тануға аса үлкен септігін тигізеді. Жабық  комплекс  болып
келетіндіктен,  қорымдарда  табылатын  заттар  өзінің   жақсы   сақталуымен
ерекшеленеді. Белгілі мәдениетті сипаттағанда неғұрлым мазмұнды да  толымды
мәліметтер ұсына алады. Әсіресе, байырғы  тайпалар  мен  халықтардың  діни-
нанымдарын, жерлеу  ғұрпын, мәдениетін қорымдық  табылулар  арқылы  зерттеу
табысты келеді.
    Жерлеу ғұрпының ең қарапайым үлгілері қазба  адамда-  палеоантропта  да
болған. Мәселен, неандарталь адамын жерлегенде, шұңқыр қазбаса  да,  басына
тас жастап,  бетін ағаш бұталармен жапқан. Мұндай жерлеу  үлгілері  Алдыңғы
Азияда тіркелген.
    Жерлеу ғұрпы дамыған  жаңатас  заманында  терең  емес  мола  шұңқырлары
қазыла бастайды, оларды таулы  жерде  таспен  бастыру  әдісі  шығады.  Қола
ғасырында шеңбер, төртбұрыш түріндегі қалама тас қоршаулар, тас тақталармен
қоршау  үлгілері  қалыптасады.  Мұндай  құрылыстар  Сарыарқа  жерінде  көп.
Ертетемірде адамдар  арасында  билікті  және  қуатты  әлеуметтік  топтардың
шығуына  байланысты   ірі,   патшалық   деп   аталған    оба-қорғандар   да
тұрғызылған. Орта ғасырларда мазарлық құрылыстар кең тарайды.
    Ерте замандарда (қола ғасыры, ертетемір,  ерте  ортағасырлар(  қорымдық
құрылыстардың ішінде Қазақстан жерінде  неғұрлым  жиі  тарағаны   қорғандар
немесе обалар. Жалпы, жерлеу орындары сыртқы сипатына қарай екі үлкен түрге
бөлінеді:
1.Үйіндісі бар жерлеу орны
2.Үйіндісіз жерлеу орны


      Үйіндісі бар жерлеу орындары түркі терминімен  «қорған»  деп  аталады.
Қорғандар: жер қорған  немесе  тас қорған күйінде кездеседі. Яғни,  үйіндісі
топырақтан,  қиыршық  тас  араласқан  топырақтан,  малта  тастардан   немесе
сындырылған ірі тастардан тұруы  мүмкін. Аралас конструкциялы  қорғандар  да
кездеседі.
     Адамдардың әлеуметтік жіктелуіне байланысты: зәулім патшалық қорғандар,
 үлкен, орта, кіші қорғандар болады.
     Алғашқы қорғандар далалық  жерлерде  мысты  тас  заманынан  бастап,  ал
орманды аймақтарда орта ғасырларда ғана тұрғызылған.
     Кескін-келбеті бойынша қорғандар: дөңгелек, ұзын,  ұзынша,  төртбұрышты
келуі  мүмкін.  Өзге  де  түрлері  бар.  Үйіндінің  құрылымы  әр  мәдениетте
әртүрлі. Қорғандар шеткі белгілерімен де  ажыратылады.  Мәселен,  ор  немесе
дуалға ұқсас қабырғалармен, тас  сақиналармен  қоршалуы  мүмкін.   Қазақстан
жеріндегі қола заманының қорғандық құрылыстары – қоршау түрінде кездеседі.
     3.Археологиялық ескерткіштердің  өзге түрлері.  Өндіріс  орындары.  Бұл
топқа  тас және қола  ғасырларындағы  шеберханаларды,  қола  және  ертетемір
заманындарындағы кеніштер мен балқыту орындарын жатқызамыз.
     Өндіріс орындарынан еңбек құралдары табылып жатады, ол  материалдар  да
жіктеліп, түрлерін және қызметін анықтау арқылы бір  кездегі  қоғамның  даму
деңгейіне баға беріледі.
     Көне ғибадатханалар, табыну,  еске  түсіру   орындары.  Қола  ғасырынан
бастап кездеседі.
    Ескерткіштердің тағы бір тобына – көлік және суландыру жүйелері жатады.
Олар – белгілі бір материалдық қалдықтарын  сақтаған   байырғы  керуен-сауда
жолдары,  ескі  каналдар  мен  арықтар.   Осы   құрылыстарды   табу   арқылы
тайпалардың араласуын, шаруашылық және мәдени байланыстарын танимыз.
     Ескерткіштердің ерекше  түріне  –  қазыналар  жатады.  Қазына-  белгілі
мақсатпен бір  кездері  қалдырылған  заттар  жиынтығы,  көбінесе  соғыс  пен
стихиялық апатқа байланысты жер қабатында, құрылыс  қабырғасында  жасырылған
заттар.  Жақсы   сақталуымен,   әсем   жасалған   заттардан   тұратындығымен
ерекшеленеді. Ортағасырлық қазыналардың көбі металл ақшалар болып  табылады.
Шаруашылық және өнер тарихын тану үшін аса маңызды.

Тақырып №3.  Мәдени қабат және стратиграфия.
     1.  Мәдени  қабат  туралы  түсінік.  Мәдени  қабат  –  адамның  тұрмыс-
тіршілігінің белгілері сақталған жер қыртысы.
            Археологияда мәдени қабатты зерттеу  үлкен  орын  алады.  Мәдени
қабатта байырғы адамдардың заттары, сүйек,  құрылыс қалдықтары және өзге  де
археологиялық белгілер сақталған.
       Жер бетіндегі топырақ, өсімдік  ерекшеліктері  және  табиғи-климаттық
жағдай оның қалыптасуына әсер етеді.  Мәселен,  жер  ылғалды  немесе  сортаң
келсе  заттардың  сақталуы  қиындайды.  Шөлейт  және  қуаң  аймақта,  тастақ
жерлерде  мәдени қабат қалыптаспауы мүмкін. Аса  ылғалды  аймақтарда  заттар
тез ыдырап, олардың  ұзақ сақталуына жағдай қолайсыз келеді.
       Егіншілік  және  отырықшы  тірліктегі  тайпалар  мекендеген  жерлерде
мәдени қабат табылуы неғұрлым ықтимал. Себебі, олар  бір  жерде  ұзақ  уақыт
өмірлерін өткізген. Тұрғындардың тығыздығы, өзен  алқаптарындағы  табиғаттың
қолайлылығы мәдени қабаттың қатпарлануына тиісті   жағдай  туғызады.  Мәдени
қатпарлардың  қалыңдығы  өсе   түседі.   Мысалы,   Шығыс   Европадағы   орыс
қалаларының орнында мәдени  қабаттың  қуаттылығы  немесе  қалыңдығы      7-8
метрге дейін жетеді. Орталық Азияның кейбір оазистерінде өткен тұрақты  өмір
15-20 метрлік  мәдени  қабатты  құрайды.  Сол  сияқты,  ерте  тастың  кейбір
үңгірлерінде қуатты мәдени қабат табылуы мүмкін. Көшпелілер  мәдениеттерінде
жылжымалы шаруашылықтың кең тарауына байланысты, мәдени қабатты табу қиын.
       Бұрынырақта, мәдени қабатты  зерттеу  қалыптаспаған  болатын,  есепке
ірі,  бағалы  заттар  алынып,  ұсақтарына  мән  берілмеді,  кейіннен  сынық-
қалдықтардың  өзі   мол  тарихи  түсінік  беретіні  анықталды.  Сол   арқылы
уақытнамалық анықтаулар жасалынып, табылған комплекстер бір мәдениет  аясына
біріктіріледі.
        ХХ ғасыр археологиясында қалыптасқан әдістер  мәдени  қабатты  тұтас
археологиялық ескерткіш ретінде қарастырады. Бір жерде  бір  немесе  бірнеше
мәдени қабат болуы мүмкін. Бұзылмаған бөліктерде мәдени  қабаттар  көлденең,
жердің бұдырын қайталаған ретпен орналасады. Арасында таза немесе  стерильді
белдеулер болуы мүмкін. Қатпарлар жоғарыдан  төмен  қарай  зерттелуі  керек.
Аса көлемді болса, шурф немесе траншея салынады.
       Құрылыс  топырақтың  орналасу  ретін  бұзатыны  белгілі,  яғни  түрлі
құрылыстар  салу  кезінде  мәдени  қыртыс  бүлінеді,  мұндайда  уақытнамалық
анықтама  жасауға  құрылыс  көкжиегі  есепке   алынады.   Құрылыс   көкжиегі
жоғарыдан төменге қарай рет санымен көрсетіледі.
    Мәдени қабат әлсіз және қуатты болуы  мүмкін.  Неғұрлым  қуатты  мәдени
қабат  қалалардың орындарында қалыптасады. Ол біртіндеп қалыңдайды.  Бірнеше
ғасырар бойғы мекеннің мәдени қабаты айқын көрінеді.
    Мәдени қабаттың қалыңдауына немесе жойылып кетуіне  табиғат  факторлары
барынша әсер етеді.
    Ертетас  заманындағы  ескерткіштерде  мәдени  қабат  көп   кездеспейді,
өйткені тұрақтардың көпшілігі- қысқа  мерзімді.  Қазақстанда  мәдени  қабаты
жақсы  қалыптасқан ертетас ескерткішінің бірі – Қаратау  аймағындағы  Қарасу
(Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ).
    Мола ескерткіштердің кейбірінде мәдени  қабат  болуы  мүмкін.  Мәселен,
қорған үйінділеріндегі құрбандық іздері, мал сүйектері, күл.
    Мәдени қабатты зерттеу  қиындығы  –  жер  жұмыстарының  ауқымдылығында.
Байырғы ірі мекендердің мәдени қабаттары толық  зерттеліп  шығуы  үшін  ұзақ
уақыт қажет. Мәселен, антик заманының әйгілі Помпей қаласы  18 ғ-дан  бастап
қазылуда, жер жұмыстары  әлі  аяқталмаған.  Қазақстанның  орта  ғасырлардағы
Отырар, Талғар, Далалық Ақтөбе  қалалары  да  ондаған  жылдар  бойы  қазылып
келеді.


    2. Стратиграфиялық зерттеудің маңызы. Стратиграфия– латын сөзі, stratum-
қабат, grapho-  жазу,   яғни  археологиялық  ескерткіштердің  орнында  пайда
болған қыртыстарды зерттеу әдісі.
    Адамзат тарихының өте ерте  дәуірлерін  сипаттаған  кезде   геологиялық
стратиграфия қолданылады.  Атап  айтсақ,  мұзданудың  және  мұзаралықтарының
геология  ғылымы  қалыптастырған  атаулары  бар.  Адамзат  тарихына   сәйкес
келетіндері  ертетас дәуіріне  жатады.  Кейінгі  археологиялық  дәуірлер  де
стратиграфиялық әдістің қолдануымен зерттеледі.
    Қоныстардағы қазба қабырғалары кең, көлемді келсе, шаршылардың түйіскен
нүктелерінде   жер   бақандары   қалдырылады.   Қазба   тереңдегенде    олар
аласартылады, уақытында қиындысы графикалық әдіспен салынып отыруы тиіс.
    Қорғандарды  қазғанда   солтүстік   -   оңттүстік,   шығыс    -   батыс
бағыттарымен қазылмаған жал  (орысша  -  бровка)  қалдырылады.  Қазба  терең
болмаса, жал бұзылмаған күйінде сақталады. Алдыңғы қиындылары  қағаз  бетіне
түскенде, тереңдегенде аласартылуы мүмкін. Қиынды  сызбасы  –профилі  сапалы
жасалғанда ескерткіштен алынатын тарихи мағлұмат толыға түседі, уақытты  дәл
анықтауға септігін тигізеді.
    Стратиграфиялық  әдіс  көне  қоныстарды  зерттеген  кезде  қолданылады.
Стратиграфиялық  тізбек  немесе  қатарлар  арқылы   жоғарғы   және   төменгі
қабаттардың   уақытнамасы   анықталады.   Стратиграфиялық   әдіс   қорғандық
ескерткіштерді де зерттеуде маңызды қызмет атқарады. Ескерткіштердің  салыну
уақытын, құрылыстың қалыптасуын, құрылымын анықтайды.

    3. Ашық және жабық комплекстер. Археологияда ескерткіштерді  сипаттауда
ашық және жабық комплекстер деген ұғымдар қолданылады.
    Қоныстардың көпшілігі  ашық комплекстерге жатады.  Мұндағы  заттар  мен
қалдықтар ұзақ уақыт бойы жинақталған, оларды бір  уақытқа  жатқызу,  мәдени
қабат бүлінген болса, қиындықтар туғызады.
    Ашық комплекстегі заттар  мен  қалдықтар  әр  замандікі  болуы  мүмкін.
Стратиграфиялық  және  типологиялық  әдістер  оларды   ажыратуға   мүмкіндік
береді.  Ашық  комплекстегі  деректемелер  көбіне   қираған,   бөлшектенген,
өзгерген түрінде ұшырайды.
       Жабық комплектердегі  заттар  бір  мезгілді  мегзейді,  бір  заманның
қолданыс заттары болуы неғұрлым ықтимал.  Көбінесе  бір  мәдениетке  жатады.
Мәселен,  моланың  ішіндегі   заттар   бір   уақытта   көмілді,   яғни   зат
жинақталуының уақыт тұтастығы бар. Олар бір дәуірдің, бір заманның заттары.
    Арнайы  камерада  қойылғандықтан  жабық  комплекстегі   деректемелердің
сақталу сапасы жоғары келеді.  Сондықтан,  оның  уақытнамалық  көрсеткіштері
ашық комплекстерге қарағанда  айқын,  абсолюттік  уақытнамаға  жақын.  Жабық
комплекстердің көмегімен  мәдениетті анықтау жеңілірек. Жабық  комплекстерге
жерлеу комплекстерімен қатар бір  мезетте  табиғат  апатынан  немесе  жойқын
соғыс  салдарынан  жойылып  кеткен  қоныс  -  қалалар  да  жатады.  Мәселен,
жанартау  атқылағанда  қоныс-қалалар  күл  астында   қалуы   мүмкін.   Антик
заманының  Помпей қаласы, міне, осындай жабық комплекс түріндегі  ескерткіш.
Мұндағы өмір көрінісі бір уақыт кескінін көрсетеді.

Тақырып №4   Археологиялық барлау.

    1. Археологиялық барлаудың мақсат-міндеттері.  Археологиялық  ескерткіш
туралы  толымды  мағлұматты  археологиялық  барлау   жұмыстарын   жүргізудің
нәтижесінде  жиюға  болады.  Археологиялық  барлау  –  қазу  алдында  немесе
экспедицияның  арнайы жүргізілетін негізгі жұмыстарының бірі.  Археологиялық
барлаудың мақсат-міндеттері:
     Біріншіден, ескерткіштерді есепке алу, орналасуын археологиялық картаға
түсіру. Ол үшін, таңдап алынған  аймақ  толық  барлаудан  өткізіледі.   Бұл-
тұтас барлауды қажет етеді. Оған  археологтар,  өлкетанушылар,  көнеліктерге
жанашырлық білдіретін өзге адамдар қатыстырылады.  Ол  белгілі  әкімшілік  -
географиялық аймақтарда жүргізіледі  Зерттеу  жұмыстарын  жоспарлап,  қорғау
жұмыстарын жүргізу. Тізімге  алу,  оған  сипаттама  жасау  арқылы  паспортын
құрастырып, мемлекеттік бақылауға алынуына жағдай туғызу.
     Екіншіден, жаңа ескерткіштерді ашу. Жинақталған және жүйеленген негізгі
мәліметтер толықтырылады, археологиялық кезеңдерді ажырату.
     Үшіншіден, ескерткішті толық зерттеп шығу үшін- қазу  алдындағы  барлау
ұйымдастыру.
     Төртіншіден, ескерткіштерді қорғап, сақтау – бүліну қаупі төнген немесе
авариялық жағдайдағы ескерткіштерді сақтауға бағытталады.


     2.  Барлауға  дайындық.  Барлау   алдында   үлкен   даярлық   жұмыстары
жүргізіледі. Бұған зерттеу алаңын іріктеп алу, жүріс-тұрыс құралдары,  карта
бойынша маршрут  жасау,  жоспар  жасау  кіреді.  Негізгі  мақсат  белгіленіп
алынуға тиіс. Археолог  осы  аймақ  жөніндегі  археологиялық  және  өлкетану
әдебиетімен, сол жердің географиясымен және климатымен танысып шығуы  қажет.
Жыл мезгілін  таңдап  алудың  маңызы  зор.  Біздің  еліміздің  оңтүстігінде,
мысалы, ең қолайлы мезгіл- күздің соңы. Бұл уақытқа  ішкі  бассейндердің  су
деңгейінің төмендігі,  шөп  жамылғысының  жоқтығы,  жердің  жаппай  жыртылып
тасталуы тән болып келеді.  Күн  тәулігінің  ең  жақсы  уақыты-  ашық  күнгі
таңертеңгілік  немесе  кешкілік  өйткені  бүйірден  түскен  жарық  рельефтің
оншама байқала қоймайтын егжей-тегжейлерін табуға мүмкіндік береді.
     Барлау  құрал-жабдықтары  жеңіл,   жинақы   да,   сонымен   бірге,   ең
қажеттілерін қамтуы  тиіс,  аспаптар,  еңбек  құралдары,  орау  материалдары
болуы керек. Бұдан басқа барлауға қатынасушылардың  документтері  мен  жұмыс
жүргізуге деген рұқсаты болуы қажет.

     3.  Барлаудың  дәстүрлі  әдісі.  Археологияның  жаңадан  пайда   болған
салалары  барлау  жұмыстарына  да  өзгерістер  әкелді.  Әуе  археологиясының
негізгі жұмыс түрі- археологиялық  барлауға  жатады.  Аэрофотобейнелеу  және
биіктен түсірілген суретке- дишифровка жасау  арқылы  жасырын  археологиялық
ескерткіштер тізімге алынады, жоспарға түсіріледі. Әуе  археологиясы  арқылы
тұтас барлау мақсаттары жүзеге  асады.  Тізімге  алынған  ескерткіштер  саны
дәстүрлі барлаумен салыстырғанда он еседей көп  болуы  мүмкін.Барлаудың  осы
әдісімен жер бетінде сыртқы белгілері жоқ ескерткіштердің көбі табылады.
     Барлауды  аэрофотобейнеге  түсіру  арқылы  да  жүргізуге  болады.   Сол
себепті,  барлаудың  екі  түрі  қалыптасқан,  олар:  дәстүрлі  және  күрделі
техникалық.
Дәстүрлі – жаяу немесе көлікпен жүру арқылы барлау.
Күрделі техникалық барлауға жататындар: электрлі –  жер  астына  тоқ  жіберу
арқылы барлау; магнитті- жер астындағы магнит желісінің ауытқуларын  тексеру
арқылы қазбай зерттеу әдісі; ұшақпен және су асты техникасымен барлау.


Барлауға  Археология институтының Дала комитеті беретін  ашық  парақ  арқылы
рұқсат етіледі.

     4.   Барлаудың  жаңа  әдістері  ХХ  ғасырдың   20   жылдарынан   бастап
қалыптасты. ХХ ғасырдың  ортасынан бастап   электрлі  және  магнитті  барлау
жақсы дамыды. Бқл  барлау  салалары  жер  астындағы  құрылыстардың  орналасу
өлшемдерін белгілеуге және белгілі бір затты дәл табуға мүмкіндік береді.

Тақырып №5.   Қазба жұмыстары.

    1.  Қазба  жұмыстарына  рұқсат.   Археологиялық   жұмыстарға   рұқсатты
жергілікті оқу орны немесе ғылыми мекеменің өтініші  бойынша  республикадағы
яғни Археология институты  береді.  Археология  институтында  дала  комитеті
жұмыс  істейді.  Ол  түскен  өтініштерді  қарастырып,  сол   бойынша   шешім
шығарады. Рұқсат арнайы білімі бар,археологиялық  экспедицияларға  қатысқан,
далалық жұмыс  түрлерімен  жақсы  таныс  адамдарға  беріледі.  Рұқсатсыз  өз
бетімен қазба  жұмыстарын  жүргізуге  тыйым  салынады  және  ол  заңсыз  деп
танылады.
    Археологиялық  барлау  жіне  қазба  жұмыстарына  рұқсаттың  төрт   түрі
қалыптасқан:
№1 ашық парақ -  толық көлемді қазба жұмыстарын жүргізуге рұқсат.
№2 ашық парақ - шектеулі жер жұмыстарына рұқсат.
№3 ашық  парақ – археологиялық барлау жұмыстарына рұқсат.
№4 ашық парақ –  кезек  күттірмейтін  немесе  авариялық  жағдайдағы,  бүліну
қаупіндегі ескерткішті зерттеу үшін рұқсат.
      Соңғы жылдары  Білім  және  Ғылым  министрліінің  жеке  зерттеушілерге
берілетін лицензиялары арқылы рұқсат беріліп жүр.
    Жұмыстар аяқталған кезде Археология институтына толық есеп беріледі.


    2. Қазба жұмыстарына дайындық. Дайындық бірнеше сатылы:
5. Теориялық білім алу. Ғылыми әдебиеттерді меңгеру.
6. Археология кабинеттеріндегі, мұражайдағы экспонаттармен танысу.
7.  Зерттелетін  кезең  бойынша  жарияланбаған  зерттеулер,   қолжазбалармен
   танысу.
8. Қазба жұмыстарына қажет жабдықтарды дайындау.азба  жұмыстарын  жүргізудің
   жоспарын жасау.
   Барлауға қарағанда дайындық жұмыстары едәуір ауқымды.

    3.  Ғылыми  қызметкердің  міндеттері.  Әрбір  жасақ  немесе  экспедиция
құрамында арнайы дайындықтан өткен ғылыми қызметкер немесе бірнеше  мамандар
еңбек етеді. Қазба басшысы және ғылыми қызметкердің басты міндеттері:
6. Қазба орындарын белгілеу.
7.  Қазушыларды  орналастыру,  еңбек   тәртібі   мен   еңбек   қауіпсіздігін
   қамтамасыз ету.
8. Жұмыс кезеңдерін белгілеп отыру.
9. Қазу, тазалау,  табылған заттарды орап салу жұмыстарын қадағалау.
10. Далалық құжатнаманы дұрыс жүргізу,  күнделік,  жоспар–сызбаларды  сапалы
   жасау.
       Негізгі  жұмыс  құжаты  –  дала  күнделігі.   Онда   қазу   кезеңдері
сипатталады.  Ескерткішті  зерттеу  кезінде  түрлі  жоспар-сызбалар,   тілік
сызбалары,   табылған    заттардың    масштабтағы    суреттері,    ескерткіш
деңгейлерінің өлшемдері, табылу орнының  тіркемелері,  басқа  да   өлшеулер,
фото, видео материалдар жасалынады. Осының бәрі өз кезегінде, дәл  уақытында
тіркемеленуі тиіс.


     4. Қазбаны белгілеу. Ескерткіштің болжаулы көлемі шөптен  тазартылады,
, тамыры терең өсімдіктер жұлқып алынбайды. Шөп күрекпен  көлденең  қиылады.
Тазартылған жерде қазба көлемі дәлірек айқындалады.
    Қазылатын қорған болса, қазбаның  орта тұсы анықталады.  Орталық  қазық
үстіне буссоль немесе компас қойылады да, оңтүстік, солтүстік, батыс,  шығыс
бағыттары белгіленеді. Анықталған бағыттарға орталық қазықтан жіп  тартылып,
әр метрге қазықтар қағылады, бұрыш дәлдігі 90° сәйкес  келуі  керек.  Дәлдік
геометриялық әдіспен,  Мысыр  үшбұрышы   теоремасымен  тексеріледі  (үшбұрыш
катеттер  квадраттарының  қосындысы  гипотенуза  квадратына  тең).  Шаршылар
торы жасалып, оның рет саны жоспарда  көрсетілгені жөн.
    Қиындыны,яғни прфильді қадағалап отыру үшін: солтүстік-оңтүстік, батыс-
шығысбағыттарымен орталық жал (орысша - бровка) қалдырылады. Оның ені  50-60
см болуы мүмкін, кейін қырланып, ені  сәл  кемиді.  Қазылатын  қоныс  болса,
төртбұрышты қазба орындарда қиындылар қоныс қабырғалары арқылы  тексеріледі.
Қазба көлемі тым үлкен болса, белгілі қашықтықта қазбада  алынбаған  топырақ
бағаналары қалдырылады.
       Қоныстарды қазғанда қазба көлемі едәуір  үлкен,  әдетте,  100-400  м2
келеді. Тым көлемді болса, қатпарлардың қиындыларын белгілеу қиынға  соғады.
Мәдени қабатты табу үшін  қоныстарда  шурф  салынады,  оның  көлемі  шаршыға
ұқсас келуі керек. Ол  бір бағытты траншеяға, ал  траншеялар  қазба  алаңына
ұласуы мүмкін. Қоныстағы шаршылар 2х2 м болып  белгіленеді.
    Археология  үшін  басты  бағыт  –  солтүстік.  Жоспарларда   ол   үшкір
бағдаршамен беріледі.


    5.  Қазу  және  тазалау  әдістері.  Ескерткіштер   біртіндеп   көлденең
қатпарлар бойынша қазылады. Қатпарды қию  үшін-  тік  күрек,  топырақты  алу
үшін – қалақ күрек қолданылады.  Қатты  топырақты  ою  үшін  -  сүңгі  (лом)
қолданылуы мүмкін.
    Топырақ  жіңішке,  сәл  қиғаштау  қиылады,  алынған  топырақ   үгіледі,
тексеруден  өтеді.  Қазушының  бірі  топырақты  қиюмен,   екіншісі-  алумен,
үшіншісі-  тазалаумен  шұғылданады.  Мәдени  қабаттағы  топырақ  аса  мұқият
тексеріледі. Әрбір тазаланған қатпардың  жоспары  салынады.  Мәдени  қабатты
бірден  тұтас  алуға  болмайды.   Қазу   кезінде   табылған   заттар   толық
тазаланғанша орнында қалуы тиіс. Қазу кезінде құрылыстар   бүлінбеуі  керек.
Тереңдегенде қабырғалар құлап кетпеу үшін тіреулер қою қажет.  Ең  маңыздысы
– бұзбау, тек жоспары  салынған  соң  қажетінше  тереңдеу.  Сөйтіп,  құрылыс
қатпарлары тексеріледі. Қазба баспаналаларды  ашу үшін  ғана  емес,  олардың
арасындағы  жерлерді  тексеруге  де  ұйымдастырылады.   Кейбір   жағдайларда
қоныстың стратиграфиясы құрылыстар арқылы анықталады.
    Қазақстандағы қорымдардың көбі – қорғандар, ал қорғандар тізбек түрінде
кездеседі. Қола ғасырының қорғандары  көбінесе  орталық  құрылыс  төңірегіне
топтала  орналасады.   Аралас   конструкциямен   салынған   қорғандар    жер
қорғандарына  қарағанда  көп.  Тасты   және  қиыршық  тасты,   малта   тасты
үйінділерден тұрғызылғандары да кездеседі.
    Қорғандар, әдетте, секторлар бойынша қазылады, бұл әдіс жер қорғандарын
зерттеу үшін аса тиімді. Қорғандардың көлемі  үлкен  болса,  шеңберлеп  қазу
әдісі қолданылуы мүмкін. Мұндайда   қазу  шеткі  шеңберден  басталады.  Төрт
сектормен қазып шығу әдісі көптеген жағдайда ескерткіш ерекшеліктерін  жақсы
анықтауға мүкіндік береді.


Тақырып №6. Ескерткіш жоспарлары мен сызбалары.
                               Дала күнделігі.

    1. Жоспарлар.  Қазу  кезінде  ескерткіш  өзгеріске  ұшырайды.  Ал  қазу
соңында ол бастапқы бейнесінен мүлде  айрылады.  Ескерткіштен  дұрыс  тарихи
мағлұмат  алу  үшін  жоспарлар  мен  сызбалар,  фото  және  бейнематериалдар
жасалады.  Археологоия  қалыптастырған  қазу   әдістерінде   жоспарлар   мен
сызбаларды жасау үлкен орын  алады.  Солар  арқылы  ескерткіштертану  тиісті
ғылыми дәрежеге жетеді.
     Ескерткіш жоспарын жасау үшін  арнайы  жабдықтар  және  аспаптар  болу
керек. Жоспар миллиметрлі қағазға сызылады. Археологта  штативке  орнатылған
айланбалы планшет болуы керек.
       Кішірек  диаметрі,  көлемі  10  -  20   метрдей   ескерткіштер   1:20
масштабымен сызылады. Көлемі үлкен ескерткіштерге 1:40  масштабы  қолданылуы
мүмкін. Мола  шұңқыры  көбінесе  1:10  масштабымен  сызылады.  Жоспар  жақсы
ұшталған қарындашпен сызылып, нұсқасы ақ қағазға тушпен немесе қара  гельмен
қайталанады.
    Тастарды салғанда, олардың конфигурациясы  және  жоғарыдан  қарағандағы
тас қырлары көрсетіліп, қисайған бағыттарын бағдаршамен белгілеген жөн.  Тас
қорғандары қалауларының әрбір қабаты  жоспарда  жеке  салынғаны  дұрыс.  Тас
қорғандарының  анықталған негізгі конструкциясы жоспарда  көрсетілуі  керек.
Мола шұңқырларына тереңдеген  сайын,  ескерткіш  ерекшеліктері  де  жоспарда
белгіленеді. Табылған заттардың немесе құрылыс  қалдықтарының  өз  орнындағы
көрінісін  көрсету  маңызды.  Табылу  орындары  мейілінше  дәл  көрсетіледі.
Сонымен,  қазіргі  кезеңдегі  археологияда  бір  ескерткіштің  немесе   оның
бөліктерінің көптеген жоспарлары салынады,  мұның  бәрі  қазылған  ескерткіш
жөнінде аса толымды мағлұмат беруге тиіс. Соңғы жылдары  жоспарларды  қолмен
сызу орнына электронды аппаратураны қолдану байқалады.  Ірі  экспедицияларда
лазерлі теодолиттің  графикалық  жұмыстарды  өте  аз  уақытта  жасап  шығуға
жағдай туғызады. Мұндайда және цифрлы фотоаппараттағы мәліметтерді  сұрыптау
үшін дала компьютері (notebook) қолданылады.


    2. Тілік сызбалары.  Археологияда  ескерткіштердің  қиындысын  белгілеп
отыру  маңызды.  Сол  себепті,  ескерткіштердің  тілік  сызбалары  жасалынып
отырады.  Тілік  сызбасы  әдетте  екі  бағыт  бойынша  жасалынады.   Қажетті
жағдайда өзге де бағыттар бойынша ескерткіштің тіліктері  әзірленеді.  Тілік
сызбасы ескерткіш  туралы  ғылыми  мағлұмат  беретін  деректеме  түрі  болуы
керек. Тілік масштабтары жоспар  масштабтарына  сәйкестендіріледі.  Жоспарда
да, тілік сызбаларында да шартты белгілер қолданылады. Сол  себепті,  тиісті
анықтамалық  құралдар  болғаны  жақсы.   Жоспар   сызбаларының   реті   және
тақырыптары жұмыс аяқталған соң қорытындылануы  керек,  яғни  экспликациялық
тізім жасалынады.
    3. Дала күнделігі. Археологиялық жұмыстардағы негізгі құжатнаманың бірі
– дала күнделігі. Оны жазып шығу үшін белгілі бір талаптарды  сақтау  керек.
Күнделік үлкен көлемді, қатты мұқабалы қалың  дәптерге  жазуы  анық  түсетін
және су-ылғалға төзімді сиямен  жазылады.  Титул  бетінде  көрсетілуі  тиіс:
экспедицияның аталуы, ғылыми  мекеме  немесе  оқу  орнының  аты,  ескерткіш,
қазба реті, барлау  немесе  қазылу  жылы,  күнделік  толтырушының  аты-жөні,
қызметі,  мекен-жайы.   Күнделікте   археологиялық   жұмыстардың   күнбе-күн
жазылған толық сипаттамалары  болуы  керек.  Қазу  барысындағы  ескерткіштің
барлық ерекшеліктері аталып, өлшемдері, қарапайым сызбалары  мен  суреттері,
оларға  жасалған  түсініктемелер  келтіріледі.   Ғылыми   қызметкерлер   мен
қазушылардың   мазмұнды   пікір-болжамдары   да   ескеріледі.    Келтірілегн
мағлұматтар ескерткішті және  сол  арқылы  тиісті  археологиялық  мәдениетті
неғұрлым  жақсы  тануға  қызмет  етуі  тиіс.  Күнделіктегі  сипаттаулар  мен
байқаулар кейін археологиялық  есеп  жазған  кезде  дерек  көзіне  айналады.
Ғылыми  мекемеде  сақталатындықтан,  оны  маңызды  деректеме  түрі   ретінде
болашақ зерттеушілер пайдалана алатындай деңгейде жасалынғаны дұрыс.


Тақырып №7. Археологиялық уақытнама әдістері.


    1. Археологиялық уақытнама әдістерінің негізгі  түрлері.  Археологиялық
зерттеулердің  маңызды  бір  мақсаты  –  ескерткіштер  мен   деректемелердің
уақытын  анықтау.  Ғылымда  уақытнама  әдістерінің  көптеген  түрлері   бар.
Уақытнама әдістерінің бір тобы дәстүрлі  тарихи  уақытнамаға    жатқызылады.
Ескерткіштер мен заттардың уақытын  анықтайтын:
 - жазба деректер;
 - металл ақшалар;
 - өнер туындыларының ерекшеліктері.

    ХІХ-ХХ  ғасырларда  археологияның   өзіндік   уақытнама   әдістері   де
қалыптасқан.
      Типологиялық   әдіс   археологиялық   заттарды   жасалу    дәстүріне,
технологиясына,  сыртқы   сипатына   қарап,   салыстырмалы   жіктеуге   және
сипаттауға   негізделген.   Стратиграфиялық   әдіс   бастапқыда   геологияда
қолданылғанымен, археологияда зерттеудің өзіндік әдісіне айналды.
   ХХ ғасырдың екінші жартысында жаратылыстану ғылымдарының қарқынды  дамуы
нәтижесінде тарихи уақытнама әдістері едәуір  молая  түсті.  Бұл  әдістердің
көпшілігі  –  радиоизотоптық  .  Өзге  маңызды  әдістер  –  дендроуақытнама,
термолюминесценттік, археомагниттік.


    2. Радиоизотоптық уақытнама әдістері. Радиокарбондық әдіс.


    Соңғы  онжылдықтардағы  уақытнамалық  зерттеулерде  радиокарбон   әдісі
елеулі орын алады. Өзгеше аталуы – радиокөміртегі немесе 14С.  Бұл  саладағы
алғашқы тәжірибелер 1947 жылы жүргізілген. 14С  изотопының  жартылай  ыдырау
уақытын өлшеп, американ физигі Либби ғылымға ''Либби өлшемі''  деген  ұғымды
енгізді: 5570(30 жыл. Бұл көрсеткіш кейінгі  уақыттарда  анықтала  түскенмен
(5768 жыл немесе 5730(40 жыл), археологияда  ''Либби  өлшемі''  қолданылады.
Радиокөміртегі әдісінің физикалық негізі  мынада:  Жер  атмосферасына  ғарыш
сәулеленуі тигізген әсерінен 14С изотопы өсімдіктерге және  барлық  тіршілік
иелеріне тарайды. Организм өлген соң, оның құрамындағы  14С  біртіндеп  азая
бастайды. Зат құрамындағы 14С  изотопының  санын  өлшеу  арқылы  организмнің
атмосферамен зат алмасуы қашан тоқтағанын білуге болады. Сол  арқылы  тарихи
уақытнамаға шығу жүзеге асады. Дәл  өлшеулер  ірі  лабораторияларда,  мінсіз
үлгілермен жұмыс жасау нәтижесінде алынады. Мұндай  орталықтың  бірі  Санкт-
Петербург қаласында.
    1960-70 жылдарда радиокөміртегі даталарына белгілі бір  сенімсіздік  те
болған. Өйткені, дәстүрлі  әдістермен  зерттелген  мәдениеттердің  бірқатары
туралы  уақытнамалақ  түсінік  өзгеріп,  олардың  уақыттары  біршама   әріге
жылжытылды. Бұл күндерде 14С  әдісі  уақытнамада  орнықты  орын  алады.  Бұл
әдіспен алынған уақыт белгілеулері  көп.  Әрине,  ескерткіштің  уақытын  дәл
көрсету үшін бірнеше уақытнама әдістерін қатар қолданса игі.  Радиокөміртегі
әдісіне лайықталған үлгілер де мейілінше көп, бірнешеу  болса  жақсы.  Сонда
уаұ-қытнамалық  болжаулардан  абсолюттік  уақытнамаға  жақындау  ісі   жақсы
жүзеге аспақ.
    Үлгіге органикалық қалдықтар алынады: ағаш, сүйек,  мата,  тері  немесе
олардың  ескерткіш  жасалған  уақыттағы   күйіктері   алынады.   Және   олар
бейорганикалық құралдар арқылы алынып, металл контейнерлерге  салынуы  тиіс.
Қолмен ұстауға немесе оларды органикалық заттармен  орауға  тыйым  салынады.
Радиокөміртегілік  даталардың  Қазақстан  археологиясында   аздығы   әдістің
қымбаттылығында    және    республикамызда    радиокөміртегілік    уақытнама
лабораториясының әлі күнге дейін ашылмауында.


    3. Калий-аргон әдісі.
Уақытнаманың бұл әдісінің физикалық негізі: атом салмағы 39  калийдің   атом
салмағы 40  калийге  және  бұл  бөлшектің  сол  салмақтардағы  кальций  және
аргонға айналуында (39К – 40К – 40Са - 40Аr).
40К изотопының жартылай ыдырау мерзімі - орта есеппен 1,25 млрд жыл.  Демек,
алғашқы  археологиялық  дәуірлердің  қалдықтарын   осы   әдіспен   зерттеуге
мүмкіндік туады.
    Калий-аргон әдісімен 400 мың жылдан бұрынғы заттардың  уақытын  анықтау
қолайлы.  100-400  мың  жыл  аралықта   ауытқулар   елеулі   келеді,   яғни,
сәйкессіздіктер ұлғаяды. Ал, 100 мың жылдан бергі заман бойынша бұл  әдіспен
уақытты анықтау өте қиын.
    Археологияда радиокөміртегі және калий-аргон уақытнама әдістері  бірін-
бірі толықтырады. Радиокөміртегі немесе 14С әдісімен 40  мың  жылға  дейінгі
уақыт жақсы зерттеледі.  70  мың  жылға  дейін  бұл  әдіс  үлкен   ауытқулар
береді. Екі әдістің  қолдану уақытының арасы 40 мың мен 400 мың жыл  бұрынғы
аралық «өліара» деп айтылады.
    Өзге радиоизотоптық әдістердің  (уран—235,  жартылай  ыдырау  уақыты  –
700мың жыл бұрын; торий—230, жартылай ыдырау уақыты – 75  мың  жыл)  қолдану
мүмкіндігі шектеулі.


    4. Дендроуақытнама.


    Дендрохронология ағаштардың  жылдық  сақиналарын  өлшеуге  негізделген.
Алынған үлгілер сол ортада өскен ағаш  сақиналарымен  салыстырылады.  Жылдық
сақиналар спектрлерін сәйкестендіру   арқылы  дендрошкала  жасалынып,  тарих
уақытына  шығуға  болады.  Дендрокөрсеткіштер  абсолютті  уақытқа  байланса,
тарихи уақытнаманың үлкен қатпары түзіледі.  Дендроуақытнама  әдісімен  7000
жылға дейінгі уақытты білуге болады. Әдістің шектеулігі -  орманды  аймақтар
үшін ғана  қолданылуында.  Мәселен,  Солтүстік  Европа,  Солтүстік  Америка,
Евразияның солтүстігі бойынша  дендробағаналар жасалынған. Өзге бір  орманды
 аймақтар бойынша  өткен замандардың ''қалқыма''  көрсеткіштері  бар.  Кеңес
Одағында  бұл  әдіс  1959  жылдан  бастап  қолданылған.  Шығыс  Европа  ағаш
үлгілерінің  дендроколлекциялары  жасалған.  Әдісті   дұрыс   қолдану   үшін
үлгілердің жақсы  қиындылары  керек.  Ағаштың  сыртқы  қабығымен  сақталғаны
жақсы.


    5.  Археомагниттік және термолюминесценттік әдістер.
    Археомагниттік  әдіс  жердің  магнит  желісінің  өзгеріп  отырғандығына
негізделген,  яғни   көне  жанартау  ақпалары,  күйдірілген  балшық,  кейбір
тастар ескі магниттік өріс белгілерін  сақтайды.   Қазіргі  магниттік  дәуір
690  мың  жыл  бұрын  басталған.  Одан  кейінгі  уақыттардың  да   магниттік
ерекшеліктері  бар.  Палеомагниттік   құбылыстарды   зерттеу   арқылы   көне
замандардағы заттардың уақытын анықтауға болады. Үлгінің  қозғалмаған  күйін
дәл белгілеу қажет.  Әрі қарай үлгі лабораторияларда зерттеледі.
    Терминолюминесценттік әдістің (ТЛ) физикалық негізі: ғарыш сәулелерінің
және  табиғи  радиобелсенділік  әсерінен,  ультрофиолет  сәулеленуінен   зат
біртіндеп ыдырайды. Затты  400-500  градусқа  қыздырғанда  кристалл  торынан
шығып кеткен электрондар  өз  орындарына  оралады  және  осыдан  микрожарқыл
пайда болады. Соны өлшеу арқылы тарих  уақытына  шығу  мүмкін.  Бұл  әдіспен
көне керамика үлгілері зерттеледі.


Тақырып №8.  Андронов мәдениетінің керамикасы.

    1. Андронов ыдыстарының жалпы белгілері. Археологиялық мәдени  бірлікке
кіретін тайпалар көптеген керамикалық ыдыс түрлерін қалдырған.  Олар  қоныс,
қорымдардан табылған. Жасалу ерекшелігі –  қыш  дөңгелегін  қолданбай,  ашық
отта күйдірген. Ыдысты көбіне әйелдер мен балалар жасаған.
    Қолмен жасалған ыдыстар үш таспалық бөліктен тұрады. Ашық отқа  күйдіру
 t = 800-900°  болғанда жүзеге асады. Күйдіру сапасы жақсы әрі біркелкі.
    Андрондық ыдыстың негізгі сипаттамасы : кең ауызды, ернеуі  сәл  сыртқа
шығарылған,  бүйірі  орташа  шығыңқы,  жайпақ  түпті,   сырты   геометриялық
өрнектермен мол безендірілген.

    2. Керамиканың Петров түрі. Андронов мәдениетінің  б.э.д. 18-16  ғғ.-на
жататын ыдыстар –Петров керамикасы  деп аталып кеткен.
       Петров керамикасына жататын ыдыстар: тік  қабырғалы  банка  тәріздес,
өрнектері – геометриялық жапсырма жолақтар ж/е  шығыңқы  көздер.  Негізгі  2
таспадан құрастырылған. Ыдысты жасау үшін мата шаблонын  қолданған,  өйткені
кейбір ыдыстарда мата іздері сақталған.


    3. Алакөл ыдыстары  б.э.д. 15- 13 ғғ.-да кең тарады.
Ерекшелігі: ыдыстардың көбі таспалардан шеңбер біріктіру әдісімен  жасалған.
Әуелі  ыдыс  түбіне  қабырға  сақинасы  орнатылады,  кейін  иығы  мен  мойны
жапсырылады. Таспалар ішіне қарай жапсырылған, сол себепті  ыдыстың  иығында
құлама пайда болған.
     Өрнектер ыдыстың 3 бөлігінде орналастырылған:
1. Ернеуіне жақын.
2. Бүйірінде.
3. Ыдыс қабырғасының төменгі жағында.
Өрнектер  тік  тормен  ,  дұрыс  үшбұрыштармен  ,  олардың  тізбектерімен  ,
иректермен  салынған.

       4.  Федоровтық керамика б.з.д. 15- 13 ғғ.-да тараған.
Таралу аймағы  өзгеше.  Алакөлдік  ыдыстар  солт.-батыс  Қазақстан   жерінде
таралса, Федоровтық ыдыстар – орталық және  шығыс  Қазақстан  ,  оңт.  Сібір
аймақтарында тарады.
           Ыдыстарды жасаудың басты  айырмашылығы:   таспалар  сыртқа  қарай
жапсырылады және ыдысты жасауды ыдыс қабырғасынан бастайды.
    Алакөлдік және Федоровтық ыдыс үлгілерінен өзге андрондықтарда –аралас-
әдіспен жасалған ыдыстар да көп. Мәселен,  Қожамберлі  ыдыстары,  ол  Алакөл
ыдысынының  жасалу  үлгісін   қайталайды,    бірақ   өрнектелуі   Федоровтық
ыдыстарға жақын.
    Федоров өрнектері: қиғаш торлар, қиғаш үшбұрыштар.


    5.  Керамиканың   материалдық   маңызы.   Андрондық   ыдыстар   негізгі
деректемелер қатарына жатады , олар мәдениеттің даму  кезеңдерін  көрсетеді.
Ыдыстардың неғұрлым кең тараған өрнектері көлденең және тік  штамп  әдісімен
салынған.  Иректеп  үшбұрыш,  шырша  өрнектерін  мол  ыдыстар  дамыған  қола
заманында өрнектелген.Соңғы қолада штампты өрнектермен қатар  кесік  өрнекке
оралу  байқалады.  Ыдыс  пішіні  өзгеріске  ұшырайды,  яғни   көбі-   бүйірі
шығыңқылау,  аласалау келген, шамамен 15-20 см  аралығында.

   1. Студенттердің өз бетімен  оқытушының  басшылығымен  орындайтын  жұмысы
      шеңберіндегі сабақтар жоспары.

       №1 Межелік бақылау.
       Тақырыбы: Тас индустриясының дамуы (жазбаша)


       І-модуль бойынша өздік жұмыс тақырыптары:
      1. Төменгі ертетас тас индустриясы
      2. Жоғарғы ертетас тас индустриясы
      3. Ортатас тас индустриясы
      4. Жанатас тас индустриясы
      5. Мыстытас индустриясы

       №2 Межелік бақылау.
       Тақырыбы: Металлдың өндіріске еңгізілуі


       ІІ- Модуль бойынша өздік жұмыс тақырыптары:
      1. Қола ғасырының ескерткіштері
      2. Сақ ескерткіштері
      3. Уйсін ескерткіштері
      4. Қангүй ескерткіштері


       №3 Межлік бақылау.
       Тақырыбы: Ежелгі түркілер археологиясы.


       ІІІ –Модуль бойынша өздік жұмыс тақырыптары.
      2. Түркілер археологиясы  (ҮІ-ҮІІІ ғғ.)
      3. Отырардағы қазба жұмыстары.







                             Ұсынылатын әдебиет


                                 АРХЕОЛОГИЯ

          90. Мартынов А., Шер Н.  Методы археологического исследования  М.,
              1989.
          91. Шапова Ю. Естественно-научные методы в археологии  М., 1988.
          92. Клеин Л.  Археологические источники  М., 1978.
          93. Авдусин Д.А. Археологические разведки и раскопки  М., 1959
          94. Арциховский А.  Введение в археологию  М., 1947 І-ое изд.  М.,
              1940
                                                          ІІ-ое  изд.   М.,
                                                        1941
          95. Арциховский А. Основы археологии  М., 1954.
          96. Жебелев С.  Введение в археологию.  Л., 1923  І-ІІ части
          97. Сницын А.  Разведки  памятников  материальной  культуры.   М.,
              1927
          98. Акишев К.А., и др. Отрар в ХІІІ-ХҮ вв.  А., 1987.
          99. Археологические памятники в зоне  затопления  Шульбинской  ГЭС
              А., 1987
         100. Кубарев В.Д.  Древнетюркские изваяния Алтая.  (отв. ред.  Е.И.
              Деревенько)  Н., 1984.
         101.  Байпаков  К.М.   Средневековая  городская   культура   Южного
              Казахстана и Семиречья  (ХІ- начало УІІ вв.)  А., 1986.
         102. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций  А., 1989
         103. Давыдова А.В.  Ивамениский  комплекс  (городище и  могильники)
              памятник хунну в  Забайкалье  Л., 1985.
         104. Косарев М.Ф.   Древняя  история  Западной  Сибири:  человек  и
              природная среда.  М., 1991.
         105. Маргулан А. Бегазы-Дандыбаевская культура Казахстана и Средней
              Азии.  А., 1981
         106. Брей, Урвик, Трамп, Девид  Археологический словарь   М., 1990.
         107. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.  Культура древних скотоводов  и
              металлургов Сары-Арки  (по  материалам  северной  Бетпак-Далы)
              А., 1992.
         108. Памятники истории и культуры  Казахстана   выпуск  2-й,   1986
              3-й,  1988
         109. Азиев А. Сокровище Сары-Арки.  А., 1986.
         110. Грошев В.А.  Ирриация Южного Казахстана в  средние  века   А.,
              1985.
         111.  Зданович  Т.Б.   Бронзовый  век  Урало-Казахстанских  степей.
              (основы периодизаций)  Свердловск, 1988.
         112. Вострова В.В., Захарова И.В. Казахское  народное  жилище   А.,
              1989.
         113. Алпысбаев Х.А.  Памятники нижнего палеолита Южного  Казахстана
              А., 1979.
         114. Агапов Л., Кадырбаев М.К.  Сокровище древнего Казахстана   А.,
              1979.
         115. Археологические памятники Казахстана  А., 1977.
         116. Археологические исследования в  Отраре.   (отв.  ред.   Акишев
              К.А.)  А., 1977
         117. Байпаков К.М., Ерзакович Л.  Древние  города  Казахстана   А.,
              1971
         118. Музеи археологии  (альбом)  А., 1978.
         119. Новое в советской археологии  (сб.ст.)  М., 1965
         120. Новое в археологии Казахстана  А., 1968.
         121. Новые материалы по археологии  и  этнографии  Казахстана   А.,
              1961., т. 12.
         122. Прошлое Казахстана по археологическим источникам  А., 1976.
         123. По следам древних культур Казахстана  А., 1970.
         124. Поиски и раскопки в Казахстане  (сборник)  А., 1972.
         125. Позднесредневековый Отрар (ХҮІ-ХҮІІІ вв.)  (отв. ред.   Массон
              ВМ)  А., 1981.
         126.  Труды  института  истории,  археологии  и   этнографии    т.Ү
              Археология.  А., 1958.
         127. Максимов  Наскальные  изображения  в  урочище  Толгалды.   А.,
              1985.
         128. Сорокин В.С.  Могильник бронзовой эпохи  Тасты-Бута  в  І  в.в
              Западном Казахстане.  М.-Л., 1962.
         129. Медоев А.Г.  Гравюры на  скалах  Сары-Арки,  Мангышлака.   А.,
              1979.
         130.  Маргулан   А.Х.  Бегазы-Дандыбаевская  культура  Центрального
              Казахстана  А., 1979.
         131. Кой-Крылган-Кала-памятники культуры древнего Хорезма. ІҮ в. до
              н.э. – ІҮ в. н.э.  (под ред. Толотова )  М., 1967.
         132. Кадырбаев М.К., Марьяшев А.К.  Наскальные  изображения  хребта
              Каратау.  А., 1977.
         133. Бижанов Е. Археологические памятники  Юго-Восточного  устюрта.
              Автореферат.  А., 1967.
         134. Беркштам  А.К.  Историко-археологические  очерки  Центрального
              Тянь-Шаня и Памиро-Аная  М.-Л., 1952.
         135. Алпысбаев К.Х.  Памятники нижнего палеолита  А., 1979.
         136. Шахматов В.Ф.  Казахская  пастбищная-кочевая  община  (Вопросы
              образования, эволюции и разложения)  А., 1964.
         137. Прошлое Казахстана по археологическим источникам  А., 1976.
         138. Авдусин Д.А. Полевая археология СССР  М., 1980.
         139. Мартынов А.И.  Археология СССР  М., 1982.
         140. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология  М., 1966.
         141. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших  цивилизаций
              М., 1966
         142. Археология зарубежной Азии  М., 1986.
         143. Акышев К.А. Археологические исследования в Отраре.  А., 1971.
         144. Беренадский Р.  Две повести о тайнах истории  М., 1958.
         145. Тысячелетия, погребенные пустыней  М., 1966.
         146. Жан-Клод Гарди – Теоретическая археология  М., 1983.
         147. Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии  А., 1980.
         148. Вопросы древней и средневековой археологии  Восточной  Европы:
              ст. Две заметки по золотооружинской нумизматике  (Г.А. Федоров-
              Давыдов)  М., 1978.
         149. Қазақстанның көне алтыны. Альбом.  (құраст.  Акишев  К.)   А.,
              1983.
         150. Древности Чардары  (древнее городище в ч. ГЭС)  А., 1968.
         151. Носарев М.Ф.  Бронзовый век Золотой Орды Сибири  М., 1981.
         152. Кубарев А.Д. Древнетюркские изваяния Алтая.  Новосиб., 1984
         153.  Моломедов  М.Г.    Образование   Хазарского   каганата    (по
              материалам археологических исследований)  М., 1983.
         154. Материальная культура народов Средней Азии и Казахстана.   М.,
              1966.
         155. Кузьмина  Е.Е.  Хронология  некоторых  кладов  Семиречья   М.,
              1965.
         156. Новые материалы по археологии и этнологии  А., 1961,  т. 12
         157.  Труды  института  истории,  археологии  и  этнографии.   т.Ү.
              Археология  А., 1958.
         158. Худяков С. Вооружение центрально-азиатских кочевников в  эпоху
              раннего и развитого средневековья  Н., 1991.
         159.  Полянов  С.П.   Историческая  этнография   средней   Азии   и
              Казахстана  М., 1980.
         160. Методы полевых археологических исследований  М., 1983.
         161. Вопросы этнографии и антропологии Казахстана  А., 1982.

                                АНТРОПОЛОГИЯ:

     10. Алексеев В.П.  Историческая  антропология   (учебное  пособие  для
         инс., спец. ВУЗов)  М., 11979.
     11. Вопросы антропологии – научные статьи и материалы. Выпуск 63   М.,
         1979.
     12. Алексеев В.П.  В поисках предков.  Антропология  и  история.   М.,
         1972.
     13.  Антропологическая  реконструкция   и   проблемы   палеэтнографии.
         Сборник.  М., 1973.
     14. Исмагулов О. Этническая антропология Казахстана.  А., 1982.
     15.  Вопросы антропологии:  на уч.  статьи   и  материалы   М.,  1982,
         выпуск 69
     16. Кожамкулов Б.С. Антропогеновая ископальная  ториофация  Казахстана
         А., 1969.
     17. Проблемы  антропогенеза (уч. пособие)
     18. Левин М.Г. Антропология  М., 1978.




2.4. Курс бойынша жазбаша  жұмыстардың тақырыптары
Рефераттар тақырыптары
                        1.  Таяу  Шығыстағы  археологиялық   ескерткіштердің
                           зерттелу тарихы
                        2. Көне Мысыр көнеліктерінің зерттелуі
                        3. Көне Грекия көнеліктерінің зерттелуі
                        4. Троя қаласын қазу
                        5. Крит Микен мәдениетінің ашылуы
                        6. Ежелгі Қытай археологиялық ескерткіштерін зерттеу
                        7. Ежелгі Америка көнеліктерінің зерттелуі
                        8.  Төменгі  ертетастың  Оңтүстік  Шығыс  Африкадағы
                           ескерткіштері
                        9. Африкадағы қазба адамдардың қалдықтары
                       10. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия көнеліктері
                       11. Олдувай заманының тас заттары
                       12. Ашель заманының тас құралдары
                       13. Мустье артефактары
                       14. Жоғарғы ертетастың тас құралдары
                       15. Тас ғасырының сүйек өндірісі
                       16. Ортатас құралдары
                       17. Жаңатас  құралдары
                       18. Оңтүстік Қазақстандағы төменгі ертетас
                       19. Орталық Қазақстандағы төменгі ертетас
                       20. Солтүстік Балқаш өңіріндегі төменгі ертетас
                       21. Тас ғасыры өндірісінің жіктелуі
                       22. Тас ғасырының өнер ескерткіштері
                       23. Қола ғасырының зерттелуі
                       24. Қазақстан қола ғасырының зерттелуі
                       25. Европадағы қола ғасырының зерттелуі
                       26. Қола ғасырының Евразиядағы мәдениеттері
                       27. Қола ғасырының тас құрылыстары
                       28. Қола ғасырының ыдыс жасау ісі
                       29. Қола ғасырының тастағы суреттері
                       30. Қола ғасыры қоныстары
                       31. Қола ғасырының металл өндірісі
                       32. Қола ғасырының әшекейлері
                       33. Қола ғасырының қарулары
                       34. Қола ғасырының еңбек құралдары
                       35. Қола ғасырының ағаш құрылыстары
                       36. Қола ғасырының ыдыс өрнектері
                       37. Орталық Қазақстандағы қола ғасыры қоныстары
                       38. Орталық Қазақстандағы қола ғасыры қорымдары
                       39. Шығыс Қазақстандағы қола ғасыры қоныстары
                       40. Шығыс Қазақстандағы қола ғасыры қорымдары
                       41. Ертетемір дәуірінің зерттелуі
                       42. Қазақстан ертетемірінің зерттелуі
                       43. Европа ертетемірінің зерттелуі
                       44. Евразия кеңістігіндегі ертетемір мәдениеттері
                       45. Ертетемірдің металл өндірісі
                       46. Ертетемір қоныстары
                       47. Ертетемір қорымдары
                       48. Ертетемір әшекейлері
                       49. Ертетемір қарулары
                       50. Ертетемір заманының еңбек құралдары
                       51. Ертетемір заманының ағаш құрылыстары
                       52. Шығыс Қазақстан ертетемірі
                       53. Берел қорымы
                       54. Берел қорымының тас құрылыстары
                       55. Берел ескерткішінің ағаш заттары
                       56. Берел әшекейлері
                       57. Шілікті қорымдары
                       58. Шіліктінің бірінші алтын обасы
                       59. Шіліктінің екінші алтын обасы
                       60. Шілікті әшекейлері
                       61. Шіліктінің тас-ағаш құрылыстары
                       62. Оңтүстік Шығыс Қазақстан ертетемірі
                       63. Есік обалары
                       64. Есік обасындағы «Алтын адам»
                       65. Бесшатыр обалары
                       66. Жетісудағы үйсін заманының қорымдары
                       67. Үйсін заманының әшекейлері
                       68. Ғұндар археологиясы
                       69. Ғұн ескерткіштері
                       70. Ғұн әшекейлері
                       71. Қангүй ескерткіштері
                       72. Қангүй әшекейлері
                       73. Сармат обалары
                       74. Сармат ескерткіштернің зерттелуі
                       75. Сармат әшекейлері
                       76. Көне түркі ескерткіштері
                       77. Көнетүркілік жерлеу ғұрпы
                       78. Көне түркі тас құрылыстары
                       79. Түркі заманының тас мүсіндері
                       80. Түркі заманы ескерткіштерінің зерттелуі
                       81. Көне түркілерінің қарулары
                       82. Көне түркі әшекейлері және тұрмыс заттары
                       83. Алтайдағы көне түркі ескерткіштері
                       84. Моңғолиядағы көнетүркілік тас құрылыстар
                       85. Жетісудағы көне түркі ескерткіштері
                       86. Көне түркілік заттар комплексі
                       87. Шыңғыстаудағы көне  түркі  заманының  жерлеу-еске
                           түсіру ғурпының заттар жиынтығы
                       88. Орталық Қазақстандағы көне түркі ескерткіштері
                       89.  Оңтүстік  Қазақстан   ортағасырлық   қалаларының
                           топографиясы
                       90. Оңтүстік Қазақстан қалаларының құрылымы
                       91. Жетісу қалалары
                       92. Ортағасырлық Қазақстан керамикасы
                       93. Ежелгі және ортағасырлық Тараз
                       94. Ежелгі және ортағасырлық Түркістан
                       95. Ежелгі және ортағасырлық Сайрам
                       96. Ежелгі және ортағасырлық Сығанақ
                       97. Ежелгі және ортағасырлық Отырар
                       98. Ортағасырлық Сарайшық
                       99. Шығыс Қазақстанның қалалық қоныстары
                      100. Орталық Қазақстанның ортағасырылық  қалалары  мен
                           қоныстары


   1. Курс бойынша емтихан сұрақтары

1. Археология және оның бөлімдері
2. Қазақстандағы мыстытас мәдениеттері
3. ХҮІІІғ. Археология.
4. Қола ғасырының  уақытнамасы мәдениеттері
5. ХІХғ. археология.
6. Ерте қола және оның сипаттамасы
7. ХХ ғ. археология
8. Андронов мәдени бірлігі және оның негізгі белгілері.
9. Археологиялық деректемелер.
10. Андронов мәдениетінің даму кезеңдері мен нұсқалары.
11. Археологиялық ескерткіштер
12. Андронов мәдениетінің ыдыстары.
13. Археологиялық барлауға дайындық
14. Андрондық құралдар, қару түрлері және әшекейлер
15. Археологиялық барлаудың түрлері
16. Андрондық мәдени бірліктің тас құрылыстары
17. Қазба алдындағы жұмыстар
18. Андрондық тайпалардың жерлеу ғурпы
19. Қоныстарды қазу
20. Бегазы-Дәндібай мәдениетінің археологиялық сипаттамасы
21. Қорғандарды қазу.
22. Қазақстан қола ғасырының  ескерткіштері (аймақтар бойынша)
23. Археологиялық уақытнама әдістері.
24. Ертетемір және оның сипаттамасы
25. Затты далалық және лабораториялық жағдайда сақтау
26. Сақ тайпаларының қорымдары
27. Археологиялық ескерткіш пен табуларды сипаттау.
28. Сақ тайпаларының құралдары, қару және тұрмыс заттары.
29. Тас ғасырының археологиялық дәуірнамасы
30. Сақтардың «аңдық стилі»
31. Қазба адамдар
32. Шығыс Қазақстанның ертетемірі
33. Олдувай құралдары
34. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның ертетемірі
35. Ашель қуралдары
36. Орталық және Солтүстік-Шығыс Қазақстанның ертетемірі
37. Мустье құраладры
38. Сарматтадың археологиялық мәдениеттері
39. Қазақстандағы төменгі ертетас ескерткіштері
40. Ғундардың археологиялық ескерткіштері
41. Жоғарғы ертетас құралдары
42. Көне үйсіндер археологиясы
43. Қазақсандағы жоғарғы ертетас  ескерткіштері
44. Қанғұйлар  археологиясы
45. Ортатас құралдары
46. Көне түркілер,түргештер мен қарлұқтар  археологиясы
47. Қазақстандағы ортатас ескерткіштері
48. Ортағасырлық Қазақстан қалалары және олардың зерттелуі
49. Жанатастың археологиялық сипаттамасы
50. Қазақстан ертетасының зерттелуі
51. Қазақстандағы жаңатас ескерткіштері
52. Қазақстан қола ғасырының зерттелуі
53. Мыстытастың археологиялық сипаттамасы
54. Қазақстан ертетасының зерттелуі
55. Төменгі ертетас дәуірнамасы
56. Тасмола мәдениеті
57. Қазба адамдар туралы ғылыми түсінік
58. Қола ғасыры  антропологиясы
59. Алғашқы қоныстану кезеңдердегі табиғат
60. Сақтардың мал шаруашылығы
61. Алғашқы қоныстану  кезеңдері
62. Сақтардың егіншілігі, кен өндірісі, қолөнері.
63. Қазақстанның төменгі ертетас ескерткіштері
64. Сақтардың саяси тарихы.
65. Жоғарғы ертетас дәуірнамасы
66. Сақтардың діни-нанымдары
67. Қазақстанның  жоғарғы ертетас ескерткіштері
68. Сақтардың қоғамдық  құрылысы
69. Қазақстандағы ортатас мәдениеттері
70. Сақтардың өнері
71. Қазақстандағы жаңатас сипаттамасы
72. Савромат, сармат тайпалары
73. Қазақстандағы жаңатас  ескерткіштері
74. Тас ғасырының мәдениеті
75. Ұлы Ғун патшалығының құрылуы
76. Тас ғасырындағы қоғамдық құрылыс.
77. Ғундар мен Хань патшалығының қарым-қатынастары.
78. Қазақстандағы мыстытас (энеолит)
79. Үйсіндер және Үйсін мемлекеті
80. Ботай мәдениеті
81. Үйсін мен Хань патшалығы.
82. Қазақстанның қола ғасыры. Дәуірнамасы мен сипаттамасы
83. Қанғуйлар
84. Андрондық мәдени бірлік. Қалыптасуы мен дамуы.
85. Қазақстан жеріндегі ғұн ордалары
86. Қола ғасырының мал шаруашылығы
87. Ортағасырлардағы Қазақстанның экономикалық және саяси өмірдегі “Жібек
   жолының” алған орны.
88. Қола ғасырының егіншілігі
89. Түрік және Батыс түрк  қағанаттары
90. Қола ғасырының кен ісі мен металлургиясы.
91. Шығыс Түрк – қағандығы
92. Қола ғасырының діні наным-сенімдері
93. қола ғасырының
94. Ғундар мен Хань патшалығының қарым-қатынастары.


Археология пәнінен тест сұрақтары


1. Мәдени қабаттың стратиграфиясын анықтау үшін
А. Шаршылар            В. Тік  бұрышты тексеру
С. Құрылысты аласарту        Д. Шурф пен траншея салу
Е. Секторға бөлу
2. Өрнек қиғаш сеткамен (тормен) салынған
А. Петров ыдыстары           В. Федоров ыдыстары
С. Алакөл ыдыстары           Д. Сақтар керамикасы        Е. Үйсіндер
ыдыстары
3. Далалық белдеудегі  қола ғасыр мәдениетінің  бірі:
А. Фатьянов      В. Афанасьев
С. Катакомба           Д. Аану          Е. Майкоп
4. Ортасармат (Суслов) кезеңі:
А. Б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ.          В. Б.э.д. ІІ-ғ. б.э Іғ.
С. Б.э.д. ІҮ-ІІІ ғғ.         Д. Б.э.д. ІІ-ІҮ ғғ.         Е. ІҮ-Ү ғғ.
5. Ежелгі  көшпелілердің археологиясымен шұғылданды:
А. Томсен, Ворсо, Мортилье        В. Граков, Руденко, Ақышев
С. Уваров, Забелин, Сизов         Д. Окладников, Лиси, Алпысбаев
Е. Алпысбаев, Бернштам
6. Атпен бірге жерлеу:
А. Фатьяновтықтар            В. Түркілер
С. Қарасұқтар                Д. Печенегтер         Е. Андрондықтар
7. Шағын тас қорғандар астында шалқасынан жатқызып жерлеу. Төрт түрлі, оның
   бірі әбзелдермен бірге жерлеу:
А. Ғұндар              В. Сарматтар
С. Үйсіндер            Д. Түркілер                 Е. Моңғолдар
8. Солтүстік Шығыс Жетісу қалалары:
А. Женд.  Янгикент           В. Талхыз. Лабан
С. Теқабкет                  Д. Аспара. Мерке            Е. Бұрала. Навакер
9. Еуразияның Орта белдеуіндегі ерте қола:
А. Б.э.д. ІҮмңжқ-б.э.д. ІІІ мңжқ басы
В. Б.э.д. ІІІ мңжқ бірінші жартысы
С. Б.э.д. ІІІ мңжқ екінші жартысы – б.э.д. ІІ мңжқ басы
Д. Б.э.д. ІІ мңжқ ортасы          Е. Б.э.д. І мңжқ басы
10. Бөрене қималарын жерлеуде қолдану
А. Жетісу сақтары            В. Қаратау неантроптары
С. Сарматтар                 Д. Тасмолалықтар            Е. Андрондықтар

11. Қауыншы мәдениетін қалдырды:
А. Сақтар              В. Үйсіндер
С. Қаңғұйлар           Д. Қыпшақтар          Е. Қарлұқтар
12. Мүлкі ең бай қорғандардың бірі ( қола ғасыры)
А. Есік                В. Майкоп
С. Тасмола             Д. Беғазы             Е. Аржан
13. Таңбалы, Қойбағар, Арпаөзен…..
А. Тас тұғырлар        В. Петроглифтер
С. Көсенелер           Д. Жерлеулер          Е. Кенттер
14. Қаратал, Жетісу, Іле кезеңдері:
А. Ғұндар              В. Үйсіндер
С. Йозылар             Д. Сақтар             Е. Сарматтар
15. Ерте ашель
А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын В. 200-140 мың жыл бұрын
С. 800-400 мың жыл бұрын          Д. 100-70 мың жыл бұрын
Е. 70-40 мың жыл бұрын
16. Нуклеустан пышақ тәрізді қалақтар сындырып алу техникасының шығуы:
А. Төменгі ертетас     В. Мезолит
С. Жоғарғы ертетас     Д. Неолит             Е.  Қола ғасыры
17. Қаратаудағы ертетас ескерткіші:
А. Арыстанды           В. Қанай
С. Қойбағар      Д. Семізбұғы           Е. Құдайкөл
18. Су асты археологиясын бастаушылардың бірі:
А. Лэйярд              В. Фиорелли
С. Пуадебар      Д. Алькубиерре         Е. Томсен
19. Сотүстік Қазақстан қола ғасыры ескерткіштерін зерттеуші:
А. Зданович      В. Клапчук
С. Черников      Д. Медоев              Е. Алпысбаев
20. Крит аралындағы Кносс сарайын ашты:
А. Шлиман              В. Лэйярд
С. Фиорелли      Д. Эванс               Е. Картер
21. Новоникольское, Свинчатка, Пещера ( Үңгір):
А. Шығыс Қазақстанның жоғарғы ертетас ескерткіштері
В. Оңтүстік Қазақстанның жоғарғы ертетас ескерткіштері
С. Оңтүстік Қазақстанның жаңатас ескерткіштері
Д. Орталық қазақстанның ертетас ескерткіштері                 Е.
22. Вишневка, Алексеевское, Садчиковское
А. Ортатас             В. Жаңатас
С. Қола ғасыры         Д. Ертетемір          Е. Орта ғасырлар
23. Ортағасырлық қыпшақтар ескерткіштерінің көбі:
А. Орталық қазақстан         В. Шығыс Қазақстан
С. Оңтүстік Қазақстан        Д. Жетісу       Е. Солтүстік Қазақстан
24. Қызыл орнатпалардың тарауы, тастарды еркін орналастыру, әшекейлерде аң
   бейнелерінің жоқтығы:
А. Савроматтар               В. Сарматтар
С. Сақтар                    Д. Ғұндар       Е. Түркілер
25. Шығыс Қазақстан сақтары мәдениетінің Берел кезеңі
А. Б.э.д. ҮІІ-ҮІ ғғ.         В. Б.э.д. ІІІ ғ.
С. Б.э.д. Ү- ІҮ ғғ.               Д. Б.э.д. ІІ ғ.  Е. Б.э.д. І ғ.
26. Бөріқазған, Тәңірқазған, Ақкөл
А. Төменгі ертетас           В. Ортатас
С. Жоғарғы ертетас           Д. Жаңатас      Е. Қола ғасыры
27. Археологиялық деректемелердің бірі:
А. Кенттер                   В. Қалалар
С. Тұрақтар                  Д. Ыдыстар      Е. Ғибадатханалар
28. Гиссарлық ( Троя) стратиграфиясын зерттеді:
А. Мортилье                  В. Ворсо
С. Лэйярд                    Д. Дерпфельд    Е. Картер
29. Жер бетінде жататын археологиялық заттар:
А. Жабық комплекс            В. Жанартау ақпалары
С. Көтерілме материал        Д. Еңбек құралдары          Е. Қару-жарақ
30. Көне грек қоныстарын зерттейді:
А. Тас ғасыры археологиясы        В. Антик археолоиясы
С. Әуе археологиясы               Д. ортағасырлық археологиясы
Е. Қола ғасыры археологиясы
31. Есік қорғанының диаметрі мен биіктігі:
А. 15м мен 3м                В. 30м мен 4м
С. 60м мен 6м                Д. 105м мен 15м       Е. 20м мен 2,5м
32. Дамыған қола ғасыры уақыты:
А. Б.э.д. ХІҮ-ХҮІІІ ғғ.           В. Б.э.д. ХІІ-Х ғғ.
С. Б.э.д. ХҮІ-ХІІІ ғғ.       Д. Б.э.д. Х-ҮІІІ ғғ.  Е. Б.э.д. ХҮІІІ-ХҮІІ ғғ.
33. Әуе археологиясын бастаушылардың бірі:
А. Фармаковский              В. Мортилье
С. Лэйярд                    Д. Кроуфорд           Е. Эванс
34. Қазақстан тас ғасыры өнер ескерткіштерін зерттеуші:
А. Зданович                  В. Клапчук
С. Черников                  Д. Медоев             Е. Алпысбаев
35. Соңғы мустье:
А. 800-400 мың жыл бұрын          В. 40-12 мың жыл бұрын
С. 70-40 мың жыл бұрын       Д. 12-7 мың жыл бұрын
Е. 7-5 мың жыл бұрын
36. Үйсіндердің алтын заттарының табылуы:
А. Шілікті             В. Пазарық
С. Мардан              Д. Қарғалы                  Е. Аржан
37. Шығыс Қазақстан қола ғасыры ескерткіштерін зерттеуші.
А. Зданович      В. Клапчук
С. Черников      Д. Медоев              Е. Алпысбаев
38. Арал өңірі қола ғасырының ескерткіші:
А. Түгіскен            В. Бұғылы
С. Ортау               Д. Жиделі             Е. Қанай
39. Тасмола мәдениетінің тараған аймағы:
А. Солтүстік Қазақстан       В. Орталық Қазақстан
С. Оңтүстік Қазақстан        Д. Жетісу       Е. Батыс Қазақстан
40. Андронов мәдени бірлігі белгілерінің бірі:
А. Жұмыртқа тәрізді ыдыстар       В. Ұзын қорған
С.Шеті спираль тәрізді бұраланған білезіктер
Д. Баспалдақты мола шұңқыры       Е. Өрнектелмеген ыдыстар
41. « Либби өлшемі»:
А. 40-10 мың жыл       В. 5570-30 жыл
С. 3300-70 жыл               Д. 11-2 мың жыл       Е. 1200-80 жыл
42. Поливинилацетат, полиэтиленглюкол, нитроцеллюлоза….
А. Тазалау             В. Қалпына келтіру
С. Көшірме жасау Д. Сақтау                   Е. Жұмсарту
43. Көне орыс қорғандарын зерттеушілер:
А. Томсен, Ворсо, Мортилье        В. Граков, Руденко, Ақышев
С. Уваров, Забелин, Сизов         Д. Окладников, Лики, Алпысбаев
Е. Мелиоранский
44. Атпен бірге жерлеу:
А. Андрондықтар  В. Афанасьевтіктер
С. Сақтар              Д. Қимақтар           Е. Сарматтар
45. Владимир жеріндегі қорғандарды қазу 1851-1854 жж. 7000 қорған:
А. Уваров              В. Городцев
С. Забелин             Д. Спицын             Е. Фармаковский
46. Орманды белдеудегі қола ғасыры мәдениетінің бірі:
А. Фатьянов      В. Кельтеминар
С. Афанасьев           Д. Анау               Е. Қарасұқ
47. Балқаш өңірі тас ғасырының ескерткіштері:
А. Семізбұғы, Хантау         В. Дегерез, Шабақты
С. Қанай, Свинчатка          Д. Батпақ, Құдайкөл         Е.  Шілікті
48. Археологиялық жұмыстардың бәріне берілетін рұхсат:
А. №1 ашық парақ       В. №3 ашық парақ
С. №2 ашық парақ       Д. №4 ашық парақ Е. №0 ашық парақ
49. Тувадағы ертетемір қорғаны:
А. Толстая могила            В. Пазырық
С. Аржан                     Д. Солоха             Е. Берел
50. Ғұндардың неғұрлым жарқын бұйымдары:
А. Тас тұғырлар              В. Садақ пен әшекейлер
С. Ыдыстар             Д. Эпиграфиялық ескерткіштер
Е. Тас үккіштер
51. « Мұртты» қорғандар:
А. Тасмола мәдениеті         В. Орта Азия сақтары
С. Жетісу сақтары            Д. Сбір мәдениетә
Е. Батыс Қазақстан сарматтары
52. Фиорелли жүргізген қазба жұмыстар:
А. Инд алқабында       В. Помпейде
С. Мысырда             Д. Афинада            Е. Америкада
53. Жұмсақ бұйымдар табылған қорған:
А. Ұйғарақ                   В. Шілікті
С. Есік                      Д. Пазырық            Е. Аржан
54. Жаратылыстану ғылымдары әдістерімен  қиын белгіленетін уақытнамадағы
   «өлі ара»
А. 500 мың жылдан әрі        В. 40-5 мың жыл бұрын
С. 400-40 мың жыл бұрын      Д. Б.э.д. 5-3 мңжқ          Е. 3-2 мың жыл
бұрын
55. Археологиялық дәуірнама негіздерін жасады:
А. Томсен, Ворсо, Мортилье        В. Граков, Руденко, Ақышев
С. Уваров, Забелин, Сиов          Д. Окладников, Лики, Алпысбаев
Е. Черников, Руденко, Граков
56. Ресейдің орманды белдеуіндегі ертетемір мәдениеті:
А. Қима                В. Қарасұқ
С. Фатьянов      Д.Дьяков               Е. Мельта
57.Андронов ыдыстарында таспаны ішке қарай жапсыру:
А. Федоров             В. Алакөл
С. Сақ                 Д. Савромат           Е. Үйсін
58.Көне түркілерге тән ескерткіштер:
А. Жартас суреті       В. Каналдар
С. Тас тұғырлар        Д. Қоныстар           Е. Бояулы керамика
59.Орталық Қазақстан соңғы қола ескерткіштерін зерттеуші:
А. Байпақов      В. Зайберт
С. Артамонов           Д. Марғұлан           Е. Алпысбаев
60.Беғазы- Дәндібай мәдениеті:
А. Ерте қола ғасыры          В. соңғы қола ғасыры
С. Дамыған қола ғасыры Д. Ертетемір          Е. Орта ғасырлар
61. Ертетас  мәдениеттерін зерттеді
А. Мортилье      В.  Томсен
С. Монтелеус           Д. Эванс              Е. Шлиман
62. Крит мәдениетін ашты
А. Мортилье      В.  Томсен
С. Монтелеус           Д. Эванс              Е. Шлиман
63. Троя қаласын қазды:
А. Мортилье      В.  Томсен
С. Монтелеус           Д. Эванс              Е. Шлиман
63. Қазақстанда алғашқы археологиялық қазбаларды жүргізді:
А. Адрианов      В.  Теплоухов
С. Радлов              Д. Черников           Е. Коншин
64. Андронов  мәдениетінің ескерткіштерін алғаш зерттеді:
А. Адрианов      В.  Теплоухов
С. Радлов              Д. Черников           Е. Коншин
65. Андронов мәдениеті туралы түсінікті енгізді:
А. Адрианов      В.  Теплоухов
С. Радлов              Д. Черников           Е. Коншин
66. Шығыс Қазақстанның қола ғасыры туралы зерттеуді жазды:
А. Адрианов      В.  Теплоухов
С. Радлов              Д. Черников           Е. Коншин
67. Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының басшысы:
А. Черников                  В. Марғұлан
С. Бернштам            Д. Толстов       Е. Сорокин
68. Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының басшысы:
А. Черников                  В. Марғұлан
С. Бернштам            Д. Толстов       Е. Сорокин
69. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының басшысы:
А. Черников                  В. Марғұлан
С. Бернштам            Д. Толстов       Е. Сорокин
70.   Беғазы-Дәндібай мәдениетін негіздеді:
А. Марғұлан            В. Оразбаев
С. Қадырбаев                 Д. Ақышев       Е.  Алпысбаев
71.  Қаратаудағы ертетас ескерткіштерін ашты:
А. Марғұлан            В. Оразбаев
С. Қадырбаев                 Д. Ақышев       Е.  Алпысбаев
72.  Есік  қорғанын зерттеді:
А. Марғұлан            В. Оразбаев
С. Қадырбаев                 Д. Ақышев       Е.  Алпысбаев
73.  Шүлбі ертетас тұрағын зерттеді:
А. Клапчук             В. Медоев
С. Таймағанбетов       Д. Марьяшев           Е.  Самашев
74.  Берел қорымын зерттеді:
А. Клапчук             В. Медоев
С. Таймағанбетов       Д. Марьяшев           Е.  Самашев
75.  Тас ғасырының өнер ескерткіштерін зерттеді:
А. Клапчук             В. Медоев
С. Таймағанбетов       Д. Марьяшев           Е.  Самашев
76.  Шығыс Қазақстанның тастағы суреттерін зерттеді:
А. Клапчук             В. Медоев
С. Таймағанбетов       Д. Марьяшев           Е.  Самашев
77.  Қаратаудағы тастағы суреттерді зерттеді:
А. Клапчук             В. Медоев
С. Таймағанбетов       Д. Марьяшев           Е.  Самашев
78.  Шығыс Сарыарқа, Балқаш өңіріндегі өнер ескерткіштерін зерттеді:
А. Клапчук             В. Медоев
С. Таймағанбетов       Д. Марьяшев           Е.  Самашев
79.  Қола ғасырының дәуірнамасын ұсынған ғалым:
А. Синицын       В.  Сорокин
С. Самашев             Д. Савельева          Е.  Смирнов
80.  Орта ғасырлық ескерткіштерді зерттеді:
А. Грач                В.  Қадырбаев
С. Алпысбаев           Д. Мортилье           Е.  Монтелиус
81.  Остеолог ғалымның зерттейтін деректеме түрі
А. Керамика      В. Тас
С. Металл              Д. Сүйек              Е. Ағаш
82.  Ағаш сақиналарын зерттеуге негізделген әдіс:
А. Магнетизм           В. Карбондық
С. Калий-аргон         Д. Дендроуақытнама          Е. Палеоклиматтық
83.  Калий –аргон әдісімен зерттеуге қолайлы дәуір
А. Ертетас             В. Соңғы ортағасырлар
С. Мыстытас      Д. Қола ғасыр               Е. Ертетемір
84.  Радиокөміртегі әдісімен зерттеледі
А. Тас құрылыс         В.  Шыны
С. Қола                Д. Ағаш               Е. Ерітінді
85.  Кристалл торына электрондардың оралу қуатын өлшеу арқылы қолданылатын
   әдіс
А. Радиокөміртегі                 В. Радиокарбон
С. Люминесценттік                 Д. Дендроәдіс          Е. Қалдық
магнетизм
86.  Археологиялық барлауға орта белдеуде тиімді мезгіл
А. Қыс басы            В. Жаз ортасы
С. Көктем соңы         Д. Күз соңы           Е.  Қыс ортасы
87.  Археологиялық барлауға тиімді күн мезгілі
А. Таңғы шақ           В.  Шаңқай түс
С. Түн                 Д. Күн батар алды           Е. Күн батқан соң
88.  Қазба жұмыстары кезінде қадағаланады (теріс жауапты белгілеңіз)
А. Топырақ түсі        В. Ауа-райы
С. Қиынды              Д. Құрылыс ерекшеліктері          Е.  Топырақ құрамы

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс