Файл қосу
Жолдағы ақшалардың есебі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қ. ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |УМКД 042-14-3-01. |
| | |1.20.44/03-2013 |
|ПОӘК | | |
|«ҚЕХС сәйкес қаржылық есеп»|Басылым №3 26.09.2012 | |
|пәнінің оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«ҚЕХС СӘЙКЕС ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП»
5В050900 «ҚАРЖЫ» МАМАНДЫҒЫ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
МАЗМҰНЫ
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәріс материалдары |5 |
|3 |Тәжірибелік сабақтар |105 |
|4 |Студенттердің өздік жұмыстары |120 |
1. ГЛОССАРИЙ
Ақшалай қаржылар – кассадағы және банк шотындағы ақшалар. Ақшалай
қаржыларға нақты ақшалар мен қалпына келтіруге дейінгі жарналар жатады.
Ақшалай қаржылардың ағымы- ақшалай қаржылар мен олардың
эквиваленттерінің келуі мен кетуі.
Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары
сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге ұшырайтын қысқа
мерзімді, жоғары өтімді салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы - ақша қаражаттары мен олардың
баламаларының түсімдері және төлемдері.
Ағымдағы валюталық бағам – дереу есеп айырысуға арналған айырбас
бағамы.
Аралық қаржы есептілігі - не қаржы есептілігінің толық жиынтығынан не
аралық кезеңдегі ықшамдалған қаржылық есептер жиынтығынан тұратын қаржы
есептілігі.
Амортизация – активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет
мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу.
Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы
құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-
біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті
айырбастауға болатын сома.
Баланстық құн – кез келген жинақталған амортизация және құнсызданудан
жинақталған залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома.
Биологиялық актив – жануар немесе өсімдік.
Бухгалтерлік пайда - салық төлеуге кететін шығысты шегерілгенге
дейінгі кезең ішіндегі таза пайда немесе залал.
Бағам айырмашылығы – шетелдік валюталар бірлігінің бірдей санын қайта
есептеу нәтижесінде пайда болатын айырмашылық.
Валюта бағамы – бір валютаны басқасына айырбастау коэффициенті.
Дебиторлық қарыздар - осы ұйымға заңды және жеке тұлғалардың қарызы.
Еншілес ұйым – басқа ұйым (бас ұйым деп аталатын) бақылайтын ұйым,
оның ішінде серіктестік тәрізді корпорацияланбаған ұйым.
Есеп саясаты – бұл қаржы есептiлiгiн әзiрлеу және ұсыну үшiн үйым
қабылдаған нақты принциптер, негіздер, келісімдер, ережелер мен практика
Жалдау - жалға беруші жалгерге жалдау ақысына немесе төлемдер тобының
орнына келісілген уақыт ішінде активтерді пайдалану құқығын беретін шарт.
Жарғылық капитал – бұл шаруашылық жүргізуші субъектіге келешекте табыс
табу мақсатында өндірістік қызметі үшін қажетті бастапқы капитал.
Жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет
соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып
отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым
алатындай есептік сома.
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар - (қаржылық жалдау шарты бойынша
иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік.
Зейнетақы қорына аударым – зейнетақы төлемі бойынша болашақ
міндеттемелерді өтеу үшін компанияның басқа тәуелсіз ұйымның (қордың)
есебіне активтер аударуы.
Инвестициялық қызмет – ақша қаражаттарының баламаларына жатпайтын ұзақ
мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату.
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері – салық салынатын уақытша
айырмашылықтарға байланысты алдағы кезеңдерде төленуге тиісті пайдаға
салынатын салық сомасы.
Кредиторлық қарыздар – осы ұйымның басқа ұйымдарға немесе жеке
тұлғаларға қарызы.
Қаржы қызметі – компанияның меншік капиталы [*] мен заем
қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.
Қаржы құралы – бірдей уақытта бір ұйымда қаржы активі пайда болып және
екіншісінде қаржы міндеттемесі немесе үлестік құрал пайда болатын кез
келген шарт.
Қаржылық жалдау - актив иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен
пайдаларды елеулі түрде көтеретін шарттар бойынша жалға беру.
Қаржылық есеп – білім саласы, жоғарғы оқу орындарында оқытылатын
ғылыми пән.
Құнсызданудан болған залал - активтің баланстық құнының оның өтелетін
сомасынан асып түсетін сома
Материалдық емес активтер – табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар
және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілер.
Міндеттеме - реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстарды компаниядан
шығаруға себеп болатын өткен кезеңдер оқиғаларының нәтижесі ретінде пайда
болған компанияның ағымдағы міндеттемесі.
Мемлекеттік субсидиялар - компанияның операциялық қызметіне жататын
белгілі шарттарды өткен кезде және болашақта орындауға айырбас ретінде
компанияға ресурстар беру түріндегі мемлекеттік көмек.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына сәйкес қандай да
бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызмет мерзімінің соңында шығып
қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда
болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны.
Негізгі құралдар – материалдық өндіріс және өндірістік емес салада
ұзақ уақыт бойында қызмет ететін материалдық активтер.
Овердрафт дегеніміз ұйымның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық.
Операциялық қызмет – компанияның кіріс келтіретін негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржы қызметінен айырмашылығы бар басқа қызмет.
Операциялық жалдау - қаржылық жалдан өзгеше жал.
Өткізудің ықтимал таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған ықтимал
шығындар мен өткізуге арналған ықтимал шығындарды шегеріп тастағанда
әдеттегі іс барысындағы болжамды сату бағасы.
Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде
берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының
сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не оны бастапқы тану
кезіндегі бағалау сомасы.
Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы
және оны пайдалану құндылығы.
Салық салынатын пайда (салық салу кезінде есептелетін залал) – салық
органдары белгілеген ережелерге сәйкес анықталатын кезең ішіндегі пайда
(залал), осыған байланысты пайдаға салынатын салық төленеді (өтеледі).
Табыстар – бұл есеп беру кезеңінде активтердің көбеюі немесе
міндеттемелердің
азаюы.
Тауарлы - материалдық құндылықтар – бұл шынайы материалдық мүліктер
түріндегі айналмалы құралдарының бөлігі.
Шығындар – есеп беру кезеңіндегі активтердің азаюы немесе
міндеттемелердің
көбеюі.
Шартты актив - бұрынғы оқиғалардан туындайтын және болуы
компания толық бақыламайтын бір немесе одан да көп белгісіз болашақ
оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал актив
ретінде айқындайды.
2. ДӘРІС МАТЕРИАЛДАРЫ
Тақырып 1. Қысқа мерзімді активтер есебі: ақша қаражаттары және
дебиторлық борыштар
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Ақшалай қаражаттары және олардың элементтері. Дебиторлық
қарыздар, оның түрлері.
2. Кассадағы және ағымдағы банктік шоттағы ақшалардың есебі. Жолдағы
ақшалардың есебі
3. Ақшалай қаржылардың түгендеуі.
4. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың
есебі
5. Еншілес және қауымдастырылған ұйымдардың дебиторлық қарыздарының
есебі
6. Кәсіпорын жұмыскерлерінің дебиторлық қарыздар есебі
7. Алдағы кезең шығындарының және берілген аванстар есебі
8. Күдікті талаптар бойынша резервтер есебі
1. Ақшалай қаражаттары және олардың элементтері. Дебиторлық
қарыздар, оның түрлері
Қаржылық есеп берушілікті дайындау және жасау принципіне сәйкес
активтер- бұл субъектінің құндық бағасы бар мүліктік және жеке мүліктік
емес игіліктер және құқықтар.
Активтерді жою мерзіміне қарай ағымдағы және ұзақ мерзімді деп
бөлуге болады.
Бухгалтерлік есеп стандарттарының №2 «Бухгалтерлік баланс және
қаржылық есептегі негізгі ашулар стандартына сәйкес ағымдағы активтерге
келесілер жатады:
- оларды қайта өңдеу және сату мерзімінен тәуелсіз тауарлық-
материалдық қорлар;
- есеп беру күнінен бір жыл ағымында қажетсіздендірілуі тиіс алдағы
кезең шығындары;
- ақшалай қаржылар;
- ағымдағы құнымен көрсетілген қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар;
- бір жыл ішінде алынатын алашақ қарыздар: ағымдағы активтерді сатып
алуға аванстық төлемдер, алынуға тиісті шоттар, алынған векселдер, негізгі
шаруашылық серіктестік пен оның еншілес серіктестігі арасындағы ішкі топтық
операциялар нәтижесінде пайда болатын дебиторлық қарыздар, акционерлік
қоғамның қызметкер тұлғаларының алашақ қарыздары, басқа да
дебиторлық қарыздар.
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында
басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол
уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамаен есеп айырысу арқылы
жүргізіледі. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар
ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк
мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіліп отырады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
- ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу;
- кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың
тиімді пайдаланылуын бақылау;
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының
кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Ақшалар мен оның баламаларын
дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау
үшін қажет.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредетивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы
ақшаларынан құралады. «Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік
балансындағы ақшаларының қалдығы» деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған
ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығының жиынтық сомасы жазылады.
Ақшалай қаржылар – кассадағы және банк шотындағы ақшалар.
Ақшалай қаржыларға нақты ақшалар мен қалпына келтіруге дейінгі жарналар
жатады.
Ақшалай қаржылардың ағымы- ақшалай қаржылар мен олардың
эквиваленттерінің келуі мен кетуі.
Ақшалай қаржылардың эквиваленттері- қысқа мерзімді, жоғары өтімді
салулар, олар ақшалай қаржылардың анықталған сомасына және бағалықтардың
өзгеруіне тәуекелге душар ететін салулар.
Ақша баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер,
коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі
ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотында есептемейді. Ақша баламаларын
кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі де
жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.
Овердрафт дегеніміз ұйымның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және
кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт ұйымдар мен кәсіпорындардың
банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы
қалдық сомадан артық болған уақытта пайда болады. Егер овердрафт үлкен
көлемде болатын болса, онда бұл сома ұйымның балансында немесе өз алдына
жасалған түсіндірмелі құжатынад бөлек көрсетілуі керек.
Шоттардың жұмыс жоспарына сәйкес ақшалай қаражаттардың есебі
үшін 1000 «Ақшалай қаржылар» бөлімшесінің келесідей шоттары арналған:
1010 – «Кассадағы ақшалар»;
1020 – «Жолдағы ақшалай қаржылар»;
1030 – «Ағымдағы банктік шоттардағы ақшалай қаржылар»;
1040 – «Карт шоттардағы ақшалай қаржылар»;
1050 – «Жинақ шоттарындағы ақшалай қаржылар»;
1060 – «Басқа да ақшалай қаржылар».
Алынуға тиісті шоттарда ақшалай қаржыларға шағымдар, тауарлар және
қызметтер және компанияның ақшасыз активтері жатады. Дебиторлық қарыздар
ағымдағы және ұзақ мерзімді болады, яғни төленуге тиісті шоттардың төлеу
мерзімінен және қарызды жоюдың күнінен тәуелді. Дебиторлық қарыздар шот-
фактурамен расталады. Алынған вексельдер баланстық бабы арнайы қарыздық
міндеттемелермен расталады.
Саудалық дебиторлық қарыздар – негізгі қызмет нәтижесінде сатылған
тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылардың міндететмелі сомалары.
Саудалық емес дебиторлық қарыздар- басқа да қызмет түрлері нәтижесінде
пайда болады.
Алынуға тиісті шоттар компанияның негізгі өндірістік қызметінің
ағымында өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін клиенттің қарыз
сомаларын көрсетеді. Бұл шоттар, сонымен қатар саудалық дебиторлық қарыздар
деп аталады. Олар шот-фактуралармен ,кейбір жағдайларда жазбаша қарыз
міндеттемелермен көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттарға жыл ағымында алынған
келесі балнстық күн немесе компанияның операциялық циклі ағымында алынған
сомаларды қамтиды. Көбіне қарызды жою мерзімі 30 күннен 60 күнге дейінгі
кезең саналады. Алынуға тиісті кредиторлық сальдомен жеке шоттар қайта
жіктелуі керек және олармен міндеттеме ретінде есеп беру қажет. Бұл
кредиторлық сальдо дебиторлық қарызға жатпайды.Қаржылық талдаушыларды
дебиторлық қарызды инкассациялау үшін қажетті күндердің орта саны
қызықтырады. Дебиторлық қарыз онымен байланысты табыс болғанда ғана
мойындалады. Ол алғашқы құннан күмәнді қарызға ақша жеңілдектері сатылған
тауарлардың қайтарылуына түзетуге шегеруімен бағаланады. Нәтижесінде
алынуға тиісті шоттардың таза құны анықталады. Проценттер сату және жою
арасындағы мерзім қысқалығынан қабылданбайды.
.
2. Кассадағы және ағымдағы банктік шоттағы ақшалардың есебі. Жолдағы
ақшалардың есебі
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір ұйымның кассасы
болады. Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады.
Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның есебі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу
тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Кассаға нақты ақша ағымдағы банктік шоттан ақшалай чек негізінде
түседі. Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы квитанция беріледі.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен акт беруге
жазылған өтініштен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир
алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді.
Оның атауы мен номері, оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді.
Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен,
тиынды – сандармен көрсетеді.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны
алуға сенім берілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер
ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге:
«Сенімхат бойынша» деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс ордеріне
немесе ведомостьқа (төлем тізімдемесіне) қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл, әрі айқын етіп сиямен немес түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар
төлем тізімдемесі бойынша таратылады, оның қас бетінде (титул) ақша беретін
мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас бухгалтер
қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң кассир төлем
тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың ата-
тегінің тұсына мөртаңба соғады, берілмеген соманы төленбеген жалақы
тізіміне енгізеді, тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға
тиісті сома жөнінде жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам
жасайтын болса, төлем тізімдемесінде: «Тізімдеме бойынша ақша таратқан»
деген жазу жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және
түзетуге жол берілмейді.
Жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына жүретін құжаттар Кіріс
және Шығыс құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол Кіріс және Шығыс
касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: Кіріс және
Шығыс ордерінің толтырылған күні мен номері, кассаға түскен және жұмсалған
ақшалардың (жалақы, сыйлықтар, стипендиялар, іссапарға төленген және басқа
да шығыстар) нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша қаражаттарының
нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде алатын болса, Кіріс
және Шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың толтырылған
күні, номері мен сомасы көрсетіледі.
Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал
оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күні, айы
мен жылын көрсете отырып «Алынды» немесе «Төленді» деп белгі соғады.
Касса операцияларының есебін кассир Касса кітабында (ф. №КО-4)
жүргізеді, ол номерленуге, төленуге және оған сұрау салынуға тиіс; ондағы
парақтар санын басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.
Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир берілген ақшаның жиынтығын
шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді.
Кассирдің есебінде корреспонденцияланатын шоттарға белгі жасалады,
содан соң оның деректері 1010 – «Кассадағы ақша» шотының дебеті мен кредиті
бойынша машинограммаға немесе есеп регистрлеріне көшіріледі.
Касса бойынша операциялардың, яғни 1010 шоттың дебеті мен кредиті
есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар бухгалтерияда кассир есебінің
түсуіне қарай жүргізіледі. Біріңғай корреспонденцияланған шоттардың
сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі бірінші
жұлдызына регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне есебіне
және бас кітаптағы 1010 шоттың қалдықтарына сәйкес келуге тиіс.
Кассадағы операциялардың синтетикалық есебі 1010 – «Кассадағы ақшалай
қаржылар» активті шотында жүргізіледі. Дебеті бойынша кезең басына және
соңына қалдық, сонымен қатар кезең ішіндегі түскен сомалар, кредитінен
ақшалардың шығындалуы көрсетіледі. Кассадағы ақшалардың есебі бойынша
есептік регистрлары келесілер болып табылады: №1 журнал-ордер - касса
шоттарының кредиті бойынша және №1 тізімдеме – касса шоттарының дебеті
бойынша.
Кассадағы ақшалар есебі бойынша шаоттар корреспонденциясы
| |Шоттар корреспонденциясы|
|Операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|Өнімдерді (қызметті, жұмысты) сатудан табыс алынды |1010 |6010 |
|Басқадай активтерді сатудан табыс алынды |1010 |6210 |
|Ағымдағы банктік шоттан ақша кассаға алынды |1010 |1030 |
|Алдағы кезең табыстары алынды |1010 |3520,4420 |
|Есеп беруге тиісті тұлғадан алынды |1010 |1250 |
|Аванстар алынды |1010 |3510, 4410 |
|Кассадан банктік шотқа ақша тапсырылды |1030 |1010 |
|Басқадай кредиторлық қарыздар төленді |3390 |1010 |
|Іс-сапар шығындарына, шаруашылық шығындарына ақша |1250 |1010 |
|берілді | | |
|Кассадан еңбек ақы берілді |3350 |1010 |
|Кассадан теңгемен жабдықтаушылар мен мердігерлерге |3310, 4110 |1010 |
|төленді | | |
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады.
Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттық
қатынастарды көрсетеді. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де
жүргізіледі және ол ағымдағы, жинақтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – шаруашылық операцияларының әсерінен өзара
байланысқа ұшырайтын шоттар.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
брокерлер, жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оңашаланған белгілеулері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық
қызметті жүзеге асыратын және өнімін шетелдік валютаға сататын субъектілер
үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және
басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап төлемдері; акцепті форма бойынша; почталық және
телеграфтық аударымдар болып табылады.
Тиісті заңдарға сәйкес барлық ұйымдар өздеріне қызмет көрсететін банк
мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақша қаражаттарын сақтауға
міңдетті. Есеп айырысу шоттары мына төмендегі құжаттар негізінде ашылады:
- шотты ашуға берілетін өтініш;
- қойылатын қолдар мен мөртаңбалары үлгілерімен карточкалары;
- ұйымның салық есебіне қою дерегін растайтын салық қызметі органының
анықтамасы;
- мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;
- жарғы көшірмесі;
- құрылтай шартының көшірмесі /құрылтайшылар саны біреуден асқан
ретте/.
Ұйымдар ағымдағы банктік шоттарды бірнеше банктерден ашуына құқылы,
бірақ шоттарды ашқаны туралы салық органдарына хабарлауы керек.
Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар қолданылып жүрген
заңдармен реттеледі және әдетте, ақша қаражаттары еркін қалдығының шегінде
шот иесінің жазбаша бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Шот иесінің
/акцептік/ келісуі бойынша жеткізушілер мен мердігерлердің төлем талап-
тапсырмалары бойынша ақша қаражаттарын есептеп шығару жүзеге асырылады.
Ағымдағы банктік шоттар бойынша операцияларды рәсімдеуге мынадай құжаттар
қолданылады: төлем тапсырмасы, талап- тапсырма, чектер, нақты ақша
жарнасына берілетін хабарлама және т.б. Есеп айырысу құжаттарында оларға
қол қоюға құқығы бар екі лауазымды адамдардың (басшы мен бас бухгалтердің)
қолдары болуы керек.
Чек - шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен жалақыға, іс-
сапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру жөніндегі
бұйрығы. Кәсіпорын алатын ақшаның мақсаты чектің сыртқы жағында
көрсетіледі, оны бір дана етіп сиямен жазады. Чекпен бір мезгілде чек
кітапшасында сақталатын түбірі толтырылады.
Нақты ақша жарнасына берілетін хабарлама - шот иесінің банктегі оның
шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және нақты ақшамен салынатын
басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Қабылданған ақшаға
банк түбіртек береді, ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі .
Төлем тапсырыстары негізінде банк төлеуші ұйымның ағымдағы банктік
шотынан ақша қаражаттарын алып, яғни есептен шығарып, алушының есеп айырысу
шотына аударады. Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін сомалар алуға
жабдықтаушы – кәсіпорын төлемдік талап тапсырысты жазып, оны қызмет
көрсететін банкке инкассоға өткізеді. Бұл құжаттарды жабдықтаушы банкі
төлеуші банкіне жібереді. Төлеуші 3 күн ішінде оны акцептке алуға немесе
акцептіден бас тартуға міндетті. Акцепт басша мен бас бухгалтердің қол қоюы
және мөр басуы арқылы жүзеге асырылады.
Шот иесінің келісімінсіз бюджетке және бюджеттен тыс қорларға айып-
пұлдар және қалдық сомаларды есептен шығаруға құқылы. Ағымдағы банктік
шоттан бюджетке аударымдар мен еңбек ақы төлеуді қоса барлық төлемдер, егер
заңдармен басқа жағдайлар қарастырылмаған болса, ұйым басшысы анықтайтын
кезек бойынша жүргізіледі.
Банк мекемесі өзі қызмет көрсететін ұйымдармен келісе отырып,
белгіленген мерзімде оларға шоттың көшірмесін жіберіп отырады. Осы
көшірмемен бірге банктік шот бойынша жүргізілетін операциялардың негізі
болып саналатын есеп айырысу құжаты да бірге беріледі. Көшірмеде ұйымдардың
шотындағы қаржының ай басындағы және соңындағы қалдығы және операция
бойынша есеп айырысу шотына келіп түскен және шығындалған қаржы сомалары
көрсетіледі. Ұйымдардың бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың
көшірмесінде жазылған сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге
берілген құжаттарға сәйкестігі тексеріледі. Ұйымдардың ағымдағы банктік
шотындағы ақшалардың жұмсалуы №2 журнал- ордерде, ал шотқа кіріс етілген
ақшалардың сомасы осы журналдың (№2 тізімдеме) тізімдемесінде есептеледі.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1030 «Ағымдағы банктік
шоттағы ақшалай қаржылар» шотында жүргізіледі. Оның дебеті бойынша ақша
қаражаттарының қалдығы мен келіп түсуін, яғни көбеюін көрсетеді, ал кредиті
бойынша есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының есептен шығарылуын
көрсетеді.
Ағымдағы банктік шоттардағы ақшалай қаржылар шоты бойынша
шаруашылық операцияларының шоттар корреспонденциясы
| |Шоттар корреспонденциясы|
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1.Кассадан ақшалардың ағымдағы банк шотына түсуі |1030 |1010 |
|2.Сатып алушылардың дебиторлық қарыздарын жою | | |
|есебінен түсуі: |1030 |1210 |
|- қысқа мерзімді |1030 |2010 |
|- ұзақ мерзімді | | |
|3. Қысқа мерзімді несиелер алынды |1030 |3010, 3020 |
|4.Жолдағы ақшалар ұйымның есеп айырысу шотына |1030 |1030 |
|алынды | | |
|5.Жарғылық қорды толтыру үшін үлес қосушылардан |1030 |5110 |
|келіп түскен ақшалар есеп айырысу шотына кіріске | | |
|алынды | | |
|6.Алынған банк несиесі есеп айырысу шотына |1030 |3010,4010 |
|кірістелді | | |
|7.Жабдықтаушылар мен мердігерлердің қарызы |3310, 4110 |1030 |
|қайтарылды | | |
|8.Бюджетке ҚҚС аударылды |3130 |1030 |
|9.Бюджетке корпоративтік табыс салығы аударылды |3110 |1030 |
|10.Басқа да кредиторлық қарыздар жойылды |3390, 4170 |1030 |
Жолдағы ақша аударымдарына сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден
кассаға алынған, банк бөлімшелеріне енгізілген, почта бөліміне енгізілген,
ұйымның ағымдағы банктік шотына енгізу үшін инкассаторға өткізілген табыс
жатады.
Жолдағы ақшалардың қозғалысы жөніндегі ақпараттарды жалпылау және
есептеу үшін 1030 «Жолдағы ақшалай қаражаттар» шоты арналған.
1030 «Жолдағы ақшалай қаражаттар» шоты бойынша сомаларды есепке алу
үшін банк мекемелерінің, почта бөлімдерінің квитанциялары; банк инкассаторы
түсімдерді өткізгеніне жолсерік тізімдемелерінің көшірмелері негіз болып
табылады.
Жолдағы ақшалай қаражаттар шоты бойынша шоттар корреспонденциясы
| |Шоттар корреспонденциясы|
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден |1030 |1210,2110 |
|аударылуға жататын жолдағы ақшалай қаражаттар | | |
|2. Почта бөліміне есеп беруге тиісті тұлғамен |1030 |1250 |
|өткізілген табыс, бірақ әлі ағымдағы банктік шотқа| | |
|аударылмаған | | |
|3. Кассадан жіберілген, бірақ әлі мақстаы бойынша |1030 |1010 |
|түспеген ақшалар | | |
|4. Еншілес, ассоцирленген ұйымдардың жолдағы |1030 |1220, 1230 |
|ақшалай қаражаттары | | |
|5. Жолдағы аванс түріндегі ақшалар |1030 |3510, 4410 |
|6. Жолдағы ақшаларды алу |1010,1030 |1030 |
3. Ақшалай қаржылардың түгендеуі
Ақшалай қаржыларды түгендеу олардың сақтығын қамтамасыз ету,
ақшалай операциялар бойынша операциялардың жүргізілуінің дұрыстығын тексеру
мақсатында кәсіпорынның басшысымен бекітілген комиссиямен жүзеге асырылады.
Түгендеу кезінде кассадағы ақшалардың және басқа да құндылықтардың нақты
бары қаралады. Түгендеуде барлық ақшалай қаражаттар бойынша жүргізілген
операциялардың толықтығы, дұрыстығы, нақты іс жүзінде бары және толтырылған
құжаттардың дұрыстығы қаралады. Бағалықтардың нақты бары анықталып,
құжаттардағы мәліметтермен салыстырылады. Түгендеу тізіміне барлық
тексерілген құндылықтар жазылады. Түгендеу нәтижелерін шығарғанда
ауытқулар, яғни артықшылықтар немесе жетіспеушіліктер анықталуы мүмкін .
Мұндай артықшылықтар кіріске алынуы керек.
4. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысулардың есебі
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың есебі
үшін 1210 “Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық қарызы” және 2110 “Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің
ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы” шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттардың
дебеті бойынша қарыздардың қалдығы және оның пайда болуы, ал кредитінен –
жойылуы көрсетіледі.
Бұл шотта сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге көрсетілген және
жөнелтілген өнімдер, қызметтер мен жұмыстар үшін есеп айырысу құжаттары
төлемге банкпен қабылданған есеп айырысулар туралы ақпараттар көрсетіледі.
Сатып алушыларға көрсетілген есеп айырысу құжаттарындағы сомаларға
1210 шот дебеттеліп, 6010, 6210 шоттар кредиттеледі. 1210 шот сатып
алушылармен және тапсырыс берушілермен қарыздарын өтеу кезінде ақша
қаражаттары есебінің шоттарымен корреспонденциялана отырып кредиттеледі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың есебі
бойынша шоттар корреспонденциялары
| |Шоттар корреспонденциясы|
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1. Сатылған өнімдер үшін сатып алушыларға шот |1210,2110 |6010 |
|көрсетілді | | |
|2. ҚҚС есептелді |1210,2110 |3130 |
|3. Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі өндірістік |7010 |1320 |
|өзіндік құны қажетсіздендірілді | | |
|4. Сатып алушылардың қарызын қамтамасыз етуде |1280, 2180 |1210, 2110 |
|вексель алынды | | |
|5. Вексельдік процент есептелді |1270, 2170 |6110 |
|6. Ағымдағы банктік шотқа алынды |1030 |1210, 2110,|
| | |1280, 2180 |
|7. Ағымдағы банктік шоттан бюджетке ҚҚС есептелді |3130 |1030 |
1210 шотта алынған вексельдермен қамтамасыз етілген сатып алушылар
және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар да есептеледі.
Ұйым сатып алушылар және тапсырыс берушілерден аванстар алуы мүмкін.
Алынған аванстар сомасы 3510 «Қысқа мерзімді алынған аванстар» шотының
кредиті мен ақша қаражаты есебінің шоттарының дебеті бойынша көрсетіледі.
Тапсырысты орындаудан кейін немесе өнімді тиегеннен кейін алынған аванс
сомалары есепке жазылады. Бұл кезде 3510 шот кредиттеледі.
Сатып алушыларға өнім тиелгенде: Дебет шот 7010 Кредит шот 1320.
Сатып алушыларға шот көрсетілген кезде 1210 шот дебеттеліп, 6010 шот
кредиттеледі.
1210, 2110 тобының шоттары бойынша кредиттік айналымдар №11 журнал-
ордер тіркелді, ал бухгалтерияда сатып алушылар және тапсырыс берушілермен
есеп айырысулар есебі бойынша тізімдемеде жүргізіледі. Тізімдеме сатылған
өнімдер бойынша шот-фактураларды жинақтау және топтау үшін және сатып
алушылармен оларды уақытылы төленуіне бақылауды жүзеге асыру үшін
жүргізіледі.
5. Еншілес және қауымдастырылған ұйымдардың дебиторлық
қарыздарының есебі
Еншілес ұйым бас компанияның бақылауындағы ұйым болып табылады.
Тәуелді ұйым инвестордың ықпалынан тәуелді болады және оның еншілес
емес, бірігіп бақыланатын заңды тұлға да болмайды.
Еншілес (тәуелді) серіктестердің қарыздарын есепке алу үшін 1220
"Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары" және
1230“Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
қарыздары", 2120 "Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары"
және 12130 “Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздары" шоттары арналған.
Бұл шоттарында еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдардың ағымдағы
дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі.
1220, 1230 шоттарда еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдармен
ағымдағы есеп айырысудың барлық түрлері жөніндегі ақпараттар жинақталып
қорытылады (балансаралық есеп айырысу). Бұл шоттар-негізгі, активті,
күрделі; әрбір еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдар бойынша талдамалық
есеп осы шоттардың көмегімен тізімдемелерде немесе машинограммада
жүргізіледі. Кредиттік айналымдары №11 журнал-ордерде тіркеледі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың есебі
бойынша шоттар корреспонденциялары
| |Шоттар корреспонденциясы|
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1. Сатылған негізгі құралдар үшін еншілес ұйымдарға|1220 |6210 |
|шот көрсетілді | | |
|2. ҚҚС есептелді |1220 |3130 |
|3. Ағымдағы банктік шотқа еншілес ұйымдардан алынды|1040 |1220 |
|4. Ағымдағы банктік шоттан бюджетке ҚҚС есептелді |3130 |1040 |
6. Кәсіпорын жұмыскерлерінің дебиторлық қарыздар есебі
Кәсіпорын жұмыскерлерінің және басқа да тұлғалардың дебиторлық
қарыздары туралы ақпараттарды бейнелеу үшін 1250 “Жұмыскерлердің қысқа
мерзімді дебиторлық қарыздары” және 2150 “Жұмыскерлердің ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздары” шоттары арналған. Шоттың дебеті бойынша есеп беруге
тиісті сомалар, жұмыскерлерге көрсетілген займдар, материалдық шығынды өтеу
сомалары көрсетіледі.
Есеп беруге тиісті тұлғалар деп іс-сапар шығындарына немесе шаруашылық
шығындарға ақшалай аванстар алған кәсіпорын жұмыскерлерін айтады. Нақты
ақшаны кәсіпорын жұмыскерлері алдын ала берілген аванстар және
пайданылмаған сомаларды кассаға тапсыру бойынша есептерді көрсеткеннен
кейін алады.
Есеп беруші түлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік-
шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын қызметкерлерін қызмет бабымен іс-
сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы
жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындарды үнемі
банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төлеу мүмкін
емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін
қызметкерлерге нақты ақша беріледі және олар алған ақшасына есеп беруте
тиісті.
Ақша кәсіпорын басшысы бекіткен есепке сай көлемде беріледі. Аванс тек
қана басшының жарлығымен есеп берілетін сомадан шығын жасау жүктелген
қызметкерлерге ғана шығын шығаруға нақтылы қажеттілік туған жағдайда ғана,
сондай-ақ қызмет бабымен іссапарға жұмсалған адамдарға ғана беріледі.
Қызмет бабымен іс-сапарға баруға ақша іссапарға жіберілетін адамға
тиесілі соманың көлемінде іссапар орнына бару және қайту жолына төлеуге,
тәуліктік шығындарды және іс-сапар мерзіміне үй-жай жалдауға шығатын
шығындарды төлеуге беріледі. Есеп берілетін соманы жұмсау құжаттарымен
айғақталып белгіленген мерзімде бухгалтерияға ұсынылатын аванс есептерімен
расталады.
Жұмыскерлердің қарыздары есебі бойынша шоттар корреспонденциялары
| |Шоттар корреспонденциясы |
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1. Кассадан есеп беруге тиісті сомалар берілді |1250,2150 |1010 |
|2. Іс-сапар шығындары қажетсіздендірілді: | | |
|- әкімшілік басқару персоналдарына |7210 |1250,2150 |
|- өнімдерді сату сферасы жұмысшыларына |7110 |1250,2150 |
|- құрылыс жұмысшыларына |2930 |1250,2150 |
|- цех персоналдарына |8410 |1250,2150 |
|3. Есепті сомалар есебінен алынды: | | |
|- материалдық емес активтер |2730 |1250,2150 |
|- материалдар |1310 |1250,2150 |
|- тауарлар |1330 |1250,2150 |
|- негізгі құралдар |2410 |1250,2150 |
|- ҚҚС сомасына |1420 |1250,2150 |
|4. Кассаға ақшаның қалдығы өткізілді |1010 |1250,2150 |
|5. Еңбек ақыдан есепті сомалар немесе зиян |3350 |1250,2150 |
|сомасы ұсталды | | |
1250, 2150 шоттарының кредиттік айналымдары №7 журнал-ордерге
тіркеледі.
7. Алдағы кезең шығындарының және берілген аванстар есебі
Алдағы кезең шығындарының есебі дегеніміз есеп беру кезеңінде
шығарылған бірақ келесі есеп беру кезеңінің шығындарына жатқызылатын
шығындар. Оларға:
- алдын-ала төленген сақтандыру сомалары,
- келесі кезеңге жазылған газет-журналдар және басқа да ақпарат
құралдарының құны,
- жалдық төлемдер,
- маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары
- алдын-ала төленген телефон төлемдері,
- коммуналдық төлемдер және т.б.
Алдағы кезең шығындарының есебі 1620, 2920 шоттарында жүргізіледі.
Мысалы, 15.11.2006 жылы кәсіпорын 2007 жылға басылымға 96000 теңге
төледі. 96000 теңге төленгенімен, ол ағымдағы 2006 жылдың шығындары ретінде
танылмайды, өйткені қызмет 1.01.07- 31.12.07 аралығында көрсетіледі.
15.11.06 жыл
Дебет шот 1620 96000
Кредит шот 1040 96000
2007 жылы ай сайын қаңтардан желтоқсанға дейін бірдей мөлшермен (1/12)
келесідей жазбамен жойылып отырады:
Дебет шот 7210 «Әкімшілік шығындар»
Кредит шот 1620 «Алдағы кезең шығындары».
2007 жылы қаңтардан желтоқсанға дейін бірдей үлеспен (1/12 бөлігі)
алдағы кезең шығындарын 1620 «Алдағы кезең шығындары» шотының кредитінен
7210 «Әкімшілік шығындар» шотының дебетіне қажетсіздендіріп отырады.
Жылдың соңына дейін барлық алдағы кезең шығындары бірдей мөлшерде
есепті кезеңнің шығындары ретінде танылады.
1620, 2920 «Алдағы кезең шығындары» шоттарының кредиттік айналымдары
№10 журнал-ордерде тіркеледі.
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 1610 «Қысқа мерзімді
берілген аванстар» және 2910 «Ұзақ мерзімді берілген аванстар» шоттарында
жүргізіледі. Бұл шоттарда тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізуге,
тапсырыс берушілерден олардың ішінара дайын болуына қарай қабылданған
өнімдер, жұмыс және қызмет бойынша төлем жасауға берілген аванстар бойынша
көрсетіледі. Аванс берілген жағдайда 1610, 2910 шоттары дебеттеледі және
1040, 1050 және т.б. шоттары кредиттеледі. Пайдаланылмаған аванстарды
қайтару 1010, 1040, 1050 шоттардың дебеті және берілген аванстар есебі
бойынша шоттардың кредитімен бейнеленеді.
Алдын ала берілген аванстар есебінен жабдықтаушылар мен мердігерлер
қарызының азаюы 3310, 4110 шоттарының дебетімен және берілген аванстар
шоттарының кредитімен көрсетіледі.
8. Күдікті талаптар бойынша резервтер есебі.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер қайтарылуы сенімсіз берешек
дебиторлық қарыздарды есептен шығаруға байланысты болуы мүмкін шығындарды
жабу үшін жасалады. Қорларды есепке алу 1290 “Күдікті талаптар бойынша
резервтер” шотында жүргізіледі.
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде, ал егер мерзім белгіленбесе,
онда бұл үшін қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ
тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар есептеледі. Күдікті
қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеудің
деректерінің негізінде жасалады. Ұйым күдікті қарыздар бойынша резервтерді
басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен, сондай-ақ жекелеген жеке тұлғалармен
есеп айырысу арқылы жасайды.
Резервтерді құру келесі шоттар байланысымен бейнеленеді:
Дебет шот 7440 «Резервтерді құру және сенімсіз талаптарды жою бойынша
шығындар»
Кредит шот 1290 “Күдікті талаптар бойынша резервтер”.
Баланстан дебиторлық қарыздарды қажетсіздендіруде 1290 шот дебеттеледі
және 1210, 2110, 1280, 2180 шоттар кредиттеледі. Резерв сомасын
корректировкалауда ресерсивті жазба жасалады: Дебет шот 1290 Кредит шот
7440.
Салыстыру принципі күдікті дебиторлық қарыздардан зияндар стау болған
кезеңде мойындалғандығын талап етеді.
Күдікті талаптарды бағалаудың екі әдісі бар:
1. Таза сатудан несиеге пайыз әдісі;
2. Төлем мерзімдері бойынша дебиторлық қарыздар есебі әдісі.
Бірінші әдісте несиеге таза сатудан және күдікті талаптардан зияндар
арасындағы қатынастың орташа пайызын анықтайды, содан кейін осы пайызды
күдікті талаптардың шамасын анықтау үшін есепті кезеңдегі іс жүзіндегі таза
сатуға қолданады.
Мысал.
«Аяжан» компаниясында 31.12.05 ж. шоттарда келесідей қалдықтары бар.
(мың теңге)
|Тауарларды сатудан табыс |900 000 |
|Сатылған тауарлардың қайтарылуы|60 000 |
|Сатулардан жеңілдіктер |7 000 |
|Күдікті талаптар бойынша резерв|4 000 |
Өткен жылдарға келесідей мәліметтер бар болса:
|Жылдар |Сатудан табыс |Күдікті талаптар |% |
| | |бойынша жоғалтулар| |
|2003 |480 000 |7 300 |1,52 |
|2004 |495 000 |10 700 |2,16 |
|2005 |525 000 |9 000 |1,71 |
|Барлығы |1 500 000 |27 000 |1,8 |
Бұдан 2006 жылға күдікті талаптар бойынша резерв сатудың таза құнынан
1,8 пайыз мөлшерінде есептеледі.
(900000 – 60000 – 7000)=149940;
Дебет 7440 149940
Кредит 1290 149940
Сонда 1290 “Күдікті талаптар бойынша резервтер” шотында қалдық
153940 тең болады (4000+149940).
Екінші әдіс таза дебиторлық қарызға негізделген. Ол таза
дебиторлық қарызды есептеу үшін 1290 шот бойынша қажетті қалдықты
анықтауға мүмкіндік береді.
Алдымен алынуға тиісті барлық шоттар төлем мерзімі бойынша
топтастырылады. Мысалы, «Аяжан» компаниясы алынуға тиісті шоттар бойынша
келесідей мәліметтері болды.
(мың теңге)
|Дебиторлар|Шоттар |Төлем |Мерзімі өткен |
| |бойынша |мерзімді | |
| |барлығы |болған жоқ| |
| | | |1-30 күн |
|1.Төлем мерзімі болған |900 |2 |18 |
|жоқ | | | |
|2.Мерзімі өткен: | | | |
|1-30 күн |5100 |4 |204 |
|31-60 күн |600 |9 |54 |
|61-90 күн |300 |20 |60 |
|90 күннен жоғары |400 |50 |200 |
| |10000 | |536 |
Басқаша айтқанда, жалпы 10000 мың теңге жалпы сомадан 536 мың теңгеге
қарыз төленбейді.
Егер 1290 шотта сальдо болса, проводка бермес бұрын, соны ескеруіміз
керек:
а) 1290 шотта кредиттік сальдо 100 000 теңгені құрады, яғни күдікті
талаптар бойынша шығындар 436 мың теңге сомасына мойындалады (536-100).
б) 1290 шотында 25 мың теңге сомасына дебеттік қалдық болды, оны
болжанған күдікті қарыз сомасына қосылады және резерв 786 мың теңгені
құрады (250+536).
Дебиторлық қарыздың мерзімі біткен соң баланстық шоттан «Төлем
қабілеттігі емес дебиторлардың зиянына қажетсіздендірілген зиян» баланстық
шотына қажетсіздендірілді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
1.Ақша қаражаттарына не жатады?
2.Есеп айырысулардың қандай нысандары бар?
3.Кассадағы есеп айырысулар бойынша қандай құжаттар толтырылады?
4.Есеп айырысу шотындағы ақшалардың есебі қай шотта жүргізіледі?
5.Валюталық операциялармен есеп айырысулардың есебі туралы не айтасыз.
6.Ақша қаражаттарын түгендеу жүргізудің тәртібі қандай?
7. Дебиторлық борыштар деген не?
8. Дебиторлық қарыздардың қандай түрлері бар?
9. Күдікті дебиторлық борыштар туралы не білесіз.
10. Алдағы кезең шығындарына қандай шығындар жатады?
11. Берілген аванстардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
Тақырып 2. Қорлар есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Материалдық қорлар, олардың жіктелуі мен бағалануы.
2. Материалдық қорлардың қозғалысын құжаттау.
3. Қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық қорлар есебі.
4. Материалдық қорларды түгендеу және қайта бағалау.
5. Аяқталмаған өндіріс есебі.
6. Дайын өнім және тауарлар есебі.
1. Материалдық қорлар, олардың жіктелуі мен бағалануы.
Кәсіпорындардың және ұйымдардың қызметі барысында өздерінің
өндірген дайын бұйымдары, сату үшін арналған тауарлары, сатып алынған бірақ
әзірге ұйымға келіп түспеген тауарлары, аяқталмаған өндіріс, пайдалануға
арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары,
жартылай фабрикаттар және басқа да материалдары сол ұйымның тауарлық-
материалдық қорлар түріндегі активі болып табылады.
Олардың өндірістік құралдарынан өзге заттары өндірісте пайдаланылған
кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан көбі
еңбек заттарының құнынан тұрады. Еңбек заттар өндірістік қор болып
табылады.
Материалдарды есепке алудың міндеттеріне келесілер жатады:
- дайындалған, келіп түскен, босатылған материалдарды уақытында
есепке алып, кірістеу немесе есептен шығару;
- қоймадағы материалдардың және жеткізу кезінде материалдардың
сақталуын бақылау;
- материалдық қорлардың қалдығының дұрыс сақталуын тексеру;
- материалдардың өндірісте пайдаланылу нормасын және тұтыну
мөлшерінің қорын анықтау;
- өндірісте материалдардың ұтымды пайдаланылуын бақылау;
- дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтау және олардың
жоспарлы бағасынан айырмашылығын тауып пайдаланылған материалдар құнын әр
объектінің шығынына қосу.
Ұйымдардағы қорлардың есебі ҚЕХС №2 «Қорлар» стандартына сәйкес
ұйымдастырылады.
Тауарлық- материалдық қорлар түрінде көрсетелген активтердің үлкен
бөлігін өнімдерді дайындауда, қызметтер мен жұмыстарды орындауда
пайдаланылатын материалдық бағалықтар құрайды.
Материалдар өндірісте өндіру, қайта өңдеу немесе дайындау үшін, немесе
басқадай қажеттіліктер үшін арналған.
Материалдық бағалықтардың есебін дұрыс ұйымдастырудың қажетті алғы
шарты материалдардың іс жүзіндегі жіктелуін сақтау болып табылады. Қорлар
келесідей жіктеледі:
- сатылып алынған тауарлар;
- қайта сатуға аранлған мүлік (ғимарат, үй, транспорт және
басқалары);
- ұйыммен өндірілген және сатуға арналған дайын өнімдер;
- шикізаттар мен материалдар;
- аяқталмаған өндіріс;
- басқа көмекші материалдар.
Тауарлық-материалдық қорлар есебі тек қана топтары бойынша емес,
сонымен қатар әрбір атауы, түрі, мөлшері, сорты және т.б. бойынша
жүргізіледі.
Дайын өнімге өңдеудің барлық кезеңдерінен өткен, техникалық және
сапалық сипаттамалары қойылатын талаптарға немесе қойылым келісімінің
шарттарына сай келетін өнімдер жатқызылады.
Тауарларға сату үшін алынған материалдық құндылықтар жатқызылады.
Сауда, жабдықтау немесе басқа да делдалдық қызметтегі ұйымдар тауарлар
құрамында, сонымен қатар өніммен жабдықтаушыларға қайтарылуға тиіс төленген
көп айнымалы ыдыстарды есепке алады.
Материалдар өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай келесідей бөлінеді: шикізат пен материалдар; сатылып
алынған жартылай фабрикаттар; отындар; ыдыстар; қосалқы бөлшектер; құрылыс
материалдары; өңдеуге берілген материалдар және т.б.
Өткізудің ықтимал таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған ықтимал
шығындар мен өткізуге арналған ықтимал шығындарды шегеріп тастағанда
әдеттегі іс барысындағы болжамды сату бағасы.
Әділ құн - бұл активтерді олармен айырбастаған немесе осындай мәмілені
жасаудан жақсы хабары бар, мәміле жасағысы келетін және бір-бірінен
тәуелсіз тараптар арасында мәміле жасалған кезде міндеттемелерді реттеуге
болатын сома.
Өткізудің ықтимал таза құны ұйым әдеттегі қалыпты қызмет барысында
босалқыларды сатудан өтеуді күтетін таза сомаға байланысты. Әділ құн
мәмілені жасау кезінде, нарықта жақсы хабардар, осындай мәмілені жасағысы
келетін сатып алушылар және сатушылардың арасында ұқсас босалқыларға
ауыстыруға болатын соманы көрсетеді. Біріншісі нақты ұйымға тән болып
табылатын құн; соңғысы ондай болып табылмайды. Босалқыларды өткізудің
ықтимал таза құны сатуға жұмсалған шығындарды шегеріп тастағанда әділ құнға
тең болмауы да мүмкін.
Қорларды ҚЕХС №2 «Қорлар» стандартына сәйкес есепте нақты өзіндік
құнымен көрсетеді. Өзіндік құн тауар үшін төленген бағаны немесе оны өндіру
үшін қажет соманы білдіреді.
Сатуға арналған қорлардың құны сатылған қорлардың құнының сомасына
және түгендеудің үздіксіз немесе кезеңдік әдістері көмегімен кезең
соңындағы қалған қорлардың құнына бөлінуі мүмкін.
Бухгалтерлік есеп стандарттарында материалдық қорларды
бағалаудың келесі әдістері ұсынылады: арнайы ұқсастыру әдісі, орташа құн
әдісі, алғашқы сатып алынған қорлардың бағалары бойынша («ФИФО») бағалау
әдісі.
Бұл әдістердің әрқайсысы алдымен ай соңындағы қалдықтарды материалдық
бағалауды, одан кейін шыққан материалдық қорлардың құнын анықтауды
болжайды. Соңғыларының құны кезең басындағы қорлар құнының жалпы бағасынан
есеп беру кезеңінде түскен құнын қорлардың ескере отырып кезең соңындағы
қорлар құнын алыптастау арқылы анықталады.
Материалдарды орташа құн бойынша бағалау кезінде сол есеп беру
кезінде өндірісте пайдаланылған материалдардың жалпы құны қорлардың әрбір
құны бойынша орташа сатып алу бағасын материалдық сәйкес санына көбейту
арқылы анықталады.
Материалдарды ФИФО әдісімен бағаланған кезінде бірінші шығарылған
материалдық құнын есептен шығару көзделеді.
Арнайы сәйкестендіру бойынша бағалау әдісі әдетте өзара бірін-бірі
ауыстырмайтын арнайы тапсырыстар мен жобаларға арналған материалдық
бірлігінің өзіндік құнын есептеуді көздейді.
Келесідей берілген мәліметтердің негізінде бағалаудың үш әдісін
қарастырамыз:
|Көрсеткіштер |Түскені |Шығындалғаны |
| |Саны, бірлік|Бағасы, теңге|Сомасы, тг.|Саны, бірлік |
|1.04.06 қалдық |10 |30 |300 | |
|Сәуір айында | | | | |
|түскендері, оның | | | | |
|ішінде: | | | | |
| 05.04.06 |10 |34 |340 | |
| 10.04.06 |20 |40 |800 | |
| 25.04.06 |30 |50 |1500 | |
|Жиыны қалдықпен |70 | |2940 | |
|Босатылғандары, о.і.: | | | | |
| 07.04.06 | | | |10 |
| 18.04.06 | | | |20 |
| 25.04.06 | | | |15 |
|30.04.06 қалдық |25 | | | |
Есептің үздіксіз және кезеңдік жағдайында қорларды бағалау келесі
түрде болады:
|Есептің үздіксіз жүйесі |Есептің кезеңдік жүйесі |
|Орташа құн әдісі |
|01.04.06 - 10бірл.*30тг.=300 тг. |10бірл.*30= 300 тг. |
|300 |Сатып алулар: 60 бірл. – 2640 тг. |
|05.04.06 - 10бірл.*34тг.=340 тг. |ЖИЫНЫ пайдалану үшін бар ТМҚ: 70бірл.|
|640 |– 2940 сомасына |
|Орт.құн = 640тг./20бірл. = 32 тг. |Орт.құн. = 2940/70 бірл. = 42 тг. |
|07.04.06 - 10бірл.*32тг.=(320) |Соңғы қалдық = 25 бірл.*42 тг. = 1050|
|320 |тг. |
|10.04.06 - 20бірл.*40тг.=800 тг. |Пайдаланылған материалдар құны = |
|1120 |2940тг.-1050тг. =1890 тг. |
|Орт.құн = 1120тг./30бірл. = 37,33 тг.| |
|18.04.06 - 20бірл.*37,33тг.=(747) | |
|373 | |
|25.04.06 - 30бірл.*50тг.=1500 тг. | |
|1873 | |
|Орт.құн = 1873тг./40бірл. = 46,82 тг.| |
|29.04.06 - 15бірл.*46,82тг.=(702) | |
|1171 | |
|Пайдаланылған қорлар тең болады | |
|2940тг.-1171тг. = 1769 тг. немесе | |
|(320+747+702) | |
|ФИФО әдісі |
|01.04.06 - 10бірл.*30тг.=300 тг. |30.04.06 Соңғы сальдо = 25 бірл., |
|300 |соңғы партияның бағасымен бағаланады,|
|05.04.06 - 10бірл.*34тг.=340 тг. |яғни 50 теңгеден 1250 теңге сомасына.|
|640 |Сонда, пайдаланылған қорлардың құны |
|07.04.06 - 10бірл.*30тг.=(300) |болады 2940 тг.- 1250 тг. = 1690 тг. |
|340 | |
|10.04.06 - 20бірл.*40тг.=800 тг. | |
|1140 | |
|18.04.06 - 10бірл.*34тг.=(340) | |
|10бірл.*40тг. =(400) 400| |
| | |
|25.04.06 - 30бірл.*50тг.=1500 тг. | |
|1900 | |
|29.04.06 - 10бірл.*40тг.=(400) | |
| | |
|5бірл. *50 тг. =(250) | |
|1250 | |
|Пайдаланылған қорлар= 2940тг.-1250тг.| |
|=1690тг. немесе (300+340+400+400+250)| |
Арнайы ұқсастандыру әдісі бойынша: Егер қоймашы бухгалтерияға 30
сәуір 2006 жылы 25 бірлік келесідей құралғандығы туралы ақпарат берсе,
онда: 5 бірлік бастапқы қалдықтан, 10 бірлік 10 сәуір 2006 ж.түскеннен, 10
бірлік 25 сәуірде түскеннен. Бухгалтер бұл бірліктерді келесідей бағалайды:
(5бірл.*30тг.+10бірл.*40тг.+10*50тг. = 1050тг), Сонымен, пайдаланылған
қорлар құны 1890тг. (2940-1050) сомасына бағаланады.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін, есепке алу 1300 «Қорлар»
бөлімшесінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге асады. Бұл бөлімше
шоттарында (1310-1317 шоттары) құндылықтардың төмендігідей түрлері есепке
алынады:
1310 «Шикізат және материалдар»- өндірілетін өнімнің негізін жасайтын
немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат пен
материалдар. Сондай-ақ, осы шотта мұндай өнімді жасауға қатысатын және
шаруашылық мүдделеріне, техникалық мақсаттарға арналған және өндіріс
барысына атсалысатын көмекші материалдар да есепке алынады.
1311 «Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшктер»- өндірістік кооперация тәртібі мен өндірілуші
өнімді жабдықтау үшін алынған және өндіруге немесе жинауға шығындарды талап
ететін сатып алынған жартылай шикізаттар мен дайын құрастырушы бұйымдар.
1312 «Отын»- мұнай өнімдерінің, қатты және басқа отын түрлерінің бәрін
есепке алады. Мұнай өнімдеріне көлік құралдарын пайдалану үшін, өндірістің
технологиялық қажеттіліктеріне, қуат және жылу алу үшін пайдаланылатын
жанар-жағар майдың барлық түрлеріне, яғни көмір, шымтезек, ағаш, сексеуіл
жатады. Отынның басқа түрлерін газ отыны, жанатын тақта тас құрайды.
1313 «Ыдыс және ыдыстық материалдарға»- жабдық-ыдыс және шаруашылық
мүліктері (цистерналар, бөшкелер, флягалар) сияқты пайдаланылатынан басқа
ыдыстардың бәрі, соның ішінде ыдысты пайдалану мен жөндеуге
арналған(жәшіктерді құрастыратын бөлшектер, бөшкелік жапсырма, дөңгелек
темір) материалдар мен бөлшектер де кіреді.
1314 «Қосалқы бөлшектер»- машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік
құралдары мен техниканың басқа түрлерінің (детальдар, агрегаттар,
аккумуляторлар, автомобиль шиналары) тозған бөліктерін ауыстыру, жөндеу
үшін арналған қосалқы бөлшектерді.
1315 «Басқа материалдар»- өндірістің жарамсыз қалдықтары, негізгі
құралдарды жоюдан алынған құндылықтар, тозған шиналар, ескі резиналарды.
1316 «Қайта өңдеуге берілген материалдар» - басқа жаққа қайта өңдеуге
берілген және қайта өңдеуден кейін алынған бұйымдардың өздік құнына
енгізілетін материалдарды;
1317 «Құрылыс материалдары» (құрылыс салушы кәсіпорындар
пайдаланылады) – құрылыс бөлшектерін дайындау үшін, құрылыс және монтаждау
жұмыстарын тікелей жүргізу кезінде пайдаланатын құрылыс материалдары. Бұл
шоттар құрылыс қажетіне керек басқа да құндылықтар есепке алынады. Мысалы:
қопарғыш заттар, қағаз.
1300 «Қорлар» бөлімшесі шоттарының дебеті бойынша айдың басы мен
соңындағы қалдықты, материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті бойынша –
олардың жұмсалуын көрсетеді.
2. Материалдық қорлардың қозғалысын құжаттау.
Материалдық қорлардың келіп түсуімен, орын ауыстыруы және
баосатылуымен байланысты барлық операциялар сәйкес алғашқы құжаттармен
толтырылады. Материалдық қорлардың қабылдануымен байланысты келіп түскен
құжаттар (шот-фактуралар, төлем талап тапсырмалары, тауарлық көліктік
жөнелтпе қағаздары) жабдықтау бөліміне тексеруге және акцепке қабылдауға
беріледі. Бұл жерде оларды келіп түскен жүктерді есепке алатын журналға
тіркейді. Бұл журнал қорлардың түсуі мен кіріске енгізілуін бақылауға,
сондай-ақ шоттарды төлеу мерзімдерін немесе акцептен бас тартуды жедел
түрде бақылауға арналған.
Тауарлық-материалдық қорлар бойынша қабылдау техникалық жағдайларына
және басқа да міндетті ережелері мен келісімдерге сәйкес жүргізіледі.
Көлік ұйымдарынан жүктерді қабылдап алу кезінде ең алдымен тасымалдау
кезіндегі жүктердің сақтығын: көлік құралдары немесе контейнерлерде
пломбалардың дұрыстығын және бар болуын, олардағы белгілердің дұрыстығын,
көлік құралдары мен ыдыстардың дұрыстығын, сонымен қатар жүктердің және
олардағы маркировкалардың көліктік құжатта көрсетілгендерімен сәйкес болуын
тексеру қажет.
Материалдардың қозғалысын есепке алу бойынша төмендегідей типтік
құжаттар пайдаланылады.
Сенімхат. Материалдық қорларды қабылдау кезінде лауазымды тұлғаның,
субъектінің сенімді өкілінің құқысы бар адамға сенімхатты рәсімдейді.
Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы
береді. Материалдық құндылықтардың алынғандығын, берілген сенімхаттаоды
есепке алатын, алдын ала нөмірленген және түптелген Журналға тіркейтін
субъектілер қолданады.
Берілген сенімхаттарды есепке алу Журналы. Берілген сенімхаттар мен
оларды алғандығы туралы қолхаттарды тіркеуге қолданылады. Сенімхатты
пайдаланған кезде оның берілгендігі және алынғандығы сенімхаттың
түбіртегіне жазылады. Мұндай жағдайда берілген сенімхаттарды есепке алу
Журналы жүргізілмейді.
Кіріс ордері жабдықтаушылардың немесе өңделгеннен кейін ұйымға келіп
түсетін қорларды есепке алуға қолданылады. Қорлар қоймаға келіп түскен күні
материалдық жауапкершілігі бар тұлға кіріс ордерін бір дана етіп толтырады.
Материалдардың қабылданғаны туралы акт. Жабдықтаушылардың жолдама
құжаттарындағы мәліметтерден сандық және сапалақ айырмашылықтары бар
қорларды қабылдау кезінде қолданылады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдағанда жасалады. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші өкілінің немесе мүдделі емес мекеме
өкілінің қатысуымен актіні екі дана етіп жасайды. Құндылықта қабылдағаннан
кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік жөнелтпе қағаздар,
спецификациялар т.б.) актілердің бір данасы материалдық қорлардың
қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-жабдықтаушыға талап
хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе бухгалтерияға жіберіледі.
Материалдық құндылықтарды өндірісте дайындалу, сақталу процесінде
жетіспеушілігі мен жоғалуы жөніндегі Акт. Табиғи шығын нормалары
айқындалмаған материалдық қорлардың дайындалу, сақталу немесе өндіру
проценсінде жоғалғаны анықталған кезде қолданылады. Қорлардың сақталуына
жауапты бөлімдердің балансына шығаруға және кінәлі адамдардан өндіріп алуға
аталған құжат негіз болады.
Бұл құжат материалдарды қабылдау жөніндегі актіге тіркеледі. Екі
данасы толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісірел қол қояды. 1-ші
данасы бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі бөлімде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы АКТ.
Ұйымның қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын
нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өнделгеннен кейін
оларға табиғишығын нормалары қойылған болса, осы АКТ жасалады. Қорларды
қабыдауды жүргізген кезде жасалынған актіге, кіріс ордері қосымша қызмет
атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға
өткізеді, себебі акт қорлардың жоғалуына материалдық жауапкершілігі бар
тұлғалардың есебінен шығарып тастауға негіз болып табылады, 2-ші дана
қоймада қалады.
Материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы АКТ. Кәсіпорында
бүлінуідің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандауға және шығарылуға тиіс
қорлардың (тауарлардың) есебін алу үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп
жасалынады да, қол қойылады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлдардың
жоғалуына материалдық жауапты кісілерден шығарып тастауға негіз болады, 2-
ші данасы бөлімшеде қалады.
Лимиттік-жинақтама картасы. Өнімді дайындауда үздіксіз пайдаланылатын
құндылықтарды босату, сондай-ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін (шектерін) сақтауға, ағымдағы бақылау үшін
және қоймадағы материалдық қорларды, шығарып тастауға негіз болатын құжат.
Лимиттік-жинақтама карталары жабдықтау бөлімі немесе жоспарлау бөлімі
материалдардың (номанклатуралық нөмірлердің) бір түріне 2 дана етіп
дайындалады. Бір данасы ай басталғанша цехқа- қорды пайдаланушыға, 2-сі
қоймаға немесе цехтың қоймасына беріледі. Өндіріске қорларды қойма, цех
өкілі лимиттік- жинақтама картаның өзіне тиесілі данасын көрсетенде ғана
босатады. Қоймашы екі данаға да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін
жазған соң, лимиттің қалғанын анықтайды.
Талап ету тұтыну қажеттілігі тұрақты емес материалдарды алуға
толтырылады, оларды екі данада толтырады: біреуі (алушының қолхатымен)
қоймада қалады, екіншісі (қоймашының қолхатымен( алушыда болады.
Накладнойлар өндірісте пайдаланылмаған материалдар мен бөлшектердің,
тетіктердің қоймаға қайтарылуы, ішкі орын ауыстыруы кезінде материалдардың
орнын ауыстыруы кезінде материалдардың қозғалысы есептеу үшін қолданылады.
Сыртқа материалдар босату накладнойлары жабдықтау бөлімімен екі
данада толтырылады: біріншісі қоймаға жіберіледі, екіншісі материалдар
алушыға беріледі. Материалдар босатылған соң накладной алушының қолхатымен
бухгалтерияға шот-фактура жазу үшін табыс етіледі.
3. Қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық қорлар есебі.
Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни ұйым қоймасында
және бухгалтериясында есептеледі. Қоймадағы материалдар түрлеріне қарай
сөрелерде, шкафтарда және жәшіктерде орналастырылады. Қоймадағы және
цехтардағы материалдардың талдамалық есебі белгіленген түрі бойынша олардың
ішінде сорттары мен маркаларына орай жүргізіледі. Қоймада материалдардың
тек қана сандық есебі жүргізіледі. Материалдардың әрбір номенклатуралық
номеріне жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға жартылай
толтырылған күйінде беріледі.
Алынған карточкаларда қоймашы материалдардың сақталу орнын сипаттайтын
реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде
жазылады.
Материалдардың қоймалық есебін жүргізу қоймашының міндетіне кіреді.
Қоймашы күн сайын кіріс және шығыс құжаттарын толтырады және карточкаларға
жазып отырады. Картотеканы жүргізу бойынша жұмыстарды келесі күнге
қалдыруға болмайды. Әрбір операциялық күннің соңында карточкаларда сол күні
қозғалысы болған материалдық құндылықтардың қалдықтары шығарылады.
Материалдардың күндік айналымына құжаттарды қабылдау- өткізу реестрі
екі данада толтырылады: біреуі құжаттар қосылыпбухгалтерияға табыс етіледі,
екіншісі – құжаттарды қабылдап алған бухгалтердің қолы қойылған қоймашыда
қалады.
Қоймалық операцияларға бухгалтерлік бақылауды материалдық бөлім
бухгалтері жүргізеді. Тексерісті және құжаттар қабылдауды аяқтаған соң,
бухгалтер құжаттарды қабылдау-өткізу реестрінің екі данасына қол қояды.
Реестрлер материалдардың кірісі мен шығысына жеке құрылады.
Материалдардың қалдықтық әдісінің негізінде оперативті және
бухгалтерлік әдістерінің арасындағы толық үйлесімділік алынған. Есептің
қалдықтық әдісі ең прогрессивті болып табылады, өйткені есептік жұмыс
көлемін қысқартуға , материалдық қалдықтардың дұрыс және дер мезгілінде
кіріске алынуына күнделікті бақылау өткізуге, материалдық қорлардың
қоймаларда және басқа сақтау орындарында жетіспеушіліктері мен
артықшылықтарын дер мезгілде анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
материалдардың талдамалық есебі бойынша жұмысты жеңілдетеді және есептің
сапасы айтарлықтай жақсарады. Оның негізі артықшылығы мынада –
бухгалтерияда материалдық қорлардың есебі бойынша талдамалық карточкалар
жүргізілмейді және талдамалық шоттар бойынша айналым тізімдемелері
толтырылмайды. Қоймадағы материалдардың бүкіл талдамалық есебін материалды-
жауапты тұлға сандық өлшемде карточкаларда жүргізеді. Одан басқа қалдықтық
әдіс қоймалардағы материалдарға, белгілі бір айдың күнімен шектелмей, кез
келген уақытта түгендеу өткізуге мүмкіндік береді. Есептің қалдықтық әдісі
ағымдағы есепте тұрақты есептік бағаларды қолдануын талап етеді.
Қоймадағы материалдар қалдығының есебінің тізімдемесі әрбір материалды-
жауапты тұлға бойынша жеке ашылады. Олар материалдардың қоймалық есеп
карточкаларының мәліметтері бойынша материалдар қалдығын айдың бірінші
күніне сандық мәнде қойып отырады. Мәліметтер қоймалық есептің
номенклатурасы бойынша келтіріледі. Ай соңында тізімдемелер бухгалтерияға
беріліп, онда материалдардың бар болуының сандық көрсеткіштері есептік
бағалар бойынша есептеліп, материалдардың әрбір тобы бойынша жиыны
шығарылады.
Материалдар есебінің қалдықтық әдісі кезінде қойма есебінің
мәліметтерін баланспен салыстырудың мәні сол, мұнда әрбір қойма бойынша
қалдықтардың жылдық кітабы жүргізіледі, онда айдың соңында сорттық есеп
карточкаларынан бірінші күнге жағдайлары бойынша материалдардың барлық
сандық қалдықтары ауыстырылып отырады. Кітаптағы жазулардың дұрыстығы қойма
меңгерушінің қолымен расталады. Қалдықтарды бақылап алып, бухгалтер
олардағы қалдықтық кітапта әрбір номенклатуралық номерге қарсы қойылған
есептік бағаларға көбейтеді. Осылайша анықталған материалдар қалдығының
жалпы сомасы қалдықтық кітап қорытындысы бойынша материалдардың қозғалысы
және қалдығы есебі тізімдемесі ндегі материалдар сомасы мен тобы бойынша
жинақтау тізімдемесінде келтірілген қалдықтар сомасына тең болуы керек.
Барлық қалдықтық кітаптар тігіледі және мөрмен бекітіледі, ал беттері
номерленеді.
Қорлардың синтетикалық есебін, сатып алу бағасы мен көліктік- дайындау
шығындарынан және сатып алумен байланысты басқа да шығындарынан тұратын іс
жүзіндегі шығындар бойынша жүргізеді.
Ұйымға материалдар негізінен жабдықтаушылардан және есеп беруге тиісті
тұлғалар арқылы және басқа жолдармен келіп түседі.
Материалдар қозғалысының есебі үшін 1300 «Қорлар» бөлімшесінің шоттары
арналған. Бұл бөлімшеге келесідей шоттар топтары жатады: 1310 «Шикізат пен
материалдар», 1320 «Дайын өнім», 1330 «Тауарлар», 1340 «Аяқталмаған
өндіріс», 1350 «Басқа да қорлар», 1360 «Қорларды қажетсіздендіру бойынша
резерв».
1310 «Шикізат пен материалдар», тобы келесідей шоттарды қамтиды:
1311 «Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшктер»;
1312 «Отын»;
1313 «Ыдыс және ыдыстық материалдарға»;
1314 «Қосалқы бөлшектер»;
1315 «Басқа материалдар;
1316 «Қайта өңдеуге берілген материалдар»;
1317 «Құрылыс материалдары».
Бұл шоттарының дебеті бойынша айдың басы мен соңындағы қалдықты,
материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті бойынша – олардың жұмсалуын
көрсетеді.
Материалдық қорлар есебі бойынша шаруашылық операцияларының шоттар
корреспонденциясы
| | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Жабдықтаушылардан шикізат пен материалдар |1310,1350 |3310 |
| |түсті. | | |
|2. |Қосылған құнға салық сомасы |1420 |3310 |
|3. |Материалдық қорлар жеке тұлғалардан түсті |1310,1350 |3390 |
|4. |Материалдық қорлар жеке тұлғалардан және |1310,1350 |6220 |
| |ұйымдардан тегін түсті | | |
|5. |Жабдықтаушыларға материалдардың құны есеп |3310 |1030 |
| |айырысу шотынан төленді. | | |
|6. |Материалдық қорлар есеп беруге тиісті |1310,1350 |1250 |
| |адамдардан кірістелді. | | |
|7. |Өндіріске материалдар жіберілді. |8110,8210,831|1310,1350 |
| | |0 | |
|8. |Материалдық қорлар жалпы шаруашылық |7210 |1310,1350 |
| |мақсаттарға жұмсалды. | | |
4. Материалдық қорларды түгендеу және қайта бағалау.
Материалдардың нақты қалдығын, оларды сақтау және жіберу дұрыстығын
анықтау мақсатымен түгендеу жүргізіледі. Түгендеуді кәсіпорын басшысымен
тағайындалған комиссия жүргізеді. Тауарлық-материалдық құндылықтарды
түгендеу тізімінде материалды-жауапты тұлға барлық құжаттардың
материалдардың қоймалық есеп карточкаларына жазылып, бухгалтерияға
берілгендігі туралы қолхат береді. Түгендеу тізіміне жазулар тек нақты
есептегеннен кейін, ұзындығын өлшегеннен кейін, құндылықтардың салмағын
өлшегеннен кейін жазылады.
Егер де түгендеу тізімінде ауытқулар табылса, онда салыстыру
ведомості толтырылады. Әрбір ауытқу фактісіне материалды-жауапты тұлға
жазбаша түсініктеме жазады.
Артықшылықтар кіріске алынуға және кәсіпорын табысына жатқызылуға
тиіс: 1310 «Шикізаттар мен материалдар» шоттардың дебеті және 6280 «Басқа
да табыстар» шотының кредиті бойынша.
Материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі 1280 «Басқа да қысқа
мерзімді дебиторлық қарыздар» немесе 2180 «Басқа да ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздар» шоттарының дебеті бойынша және 1310 «Шикізаттар мен
материалдар» бөлімшесінің сәйкес шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
Материалдық зиянның өтелуі 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақшалар» ,
3350 «Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулар» шоттарының дебеті
мен 1250 «Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың қарызы» шоттарының кредиті
бойынша көрсетіледі.
5. Аяқталмаған өндіріс есебі.
Күрделі өндірістерде аяқталмаған өндіріс қалдықтары болуы мүмкін.
Өндірістік есеп шоттарының қалдықтары бухгалтерлік баланста көрсетілмейді.
Сондықтан да 8 «Өндірістік есеп шоттары» бөлімнің шоттарында негізгі
өндірісте есептелген шығындар есепті кезеңнің соңында қаржылық есеп
шотарына, яғни 1340 «Ақталмаған өндіріс» шоттарына қажетсіздендіріледі.
Бұл топ аяқталмаған өндіріс құнын есепке алу үшін мынадай шоттарды қамтиды:
1341 «Негізгі өндіріс»
1342 «Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары»
1343 «Қосалқы өндірістер».
Аяқталмаған өндірістің қалдықтарын басқару бухгалтериясынан қаржы
бухгалтериясына беру келесі жазбамен бейнеленеді:
Дебет шот 1341-1343 Кредит шот 8110, 8210, 8310
Келесі есепті кезең басында аяқталмаған өндірістің 1340 бөлімше
шоттарында есепке алынған құны басқару бухгалтериясына беріледі:
Дебет шот 8110, 8210, 8310 Кредит шот 1341-1343.
1341- 1343 шоттарда есепке алынған аяқталмаған өндірісті
талдамалық есепке алу толық көлемінде 8110, 8210, 8310 шоттарда басқару
бухгалтериясында жүргізіледі.
1341, 1342, 1343, 8110, 8210, 8310, 8410 және 8 «Өндірістік есеп
шоттары» бөлімінің басқа шоттары бойынша кредиттік айналымдары №10 журнал-
ордерде бейнеленеді.
6. Дайын өнім және тауарлар есебі.
Өнімнің өндіріс аясынан айналым аясына өтуін өнімнің шығарылуы деп
атайды. Ұйым өнімін өткізу процесінде ақша қаражаттары алынады. Олардың
есебінен жұмсалған шығындар жабылады, салықтар және басқа төлемдер бойынша
бюджетпен; еңбекті төлеу бойынша жұмыс істеушілермен; жабдықтаушылар мен
мердігерлермен, басқа кредиторлармен есеп айырысу жүргізіледі.
Ұйымның қаржылық жағдайының нығаюы өндірілген өнімнің дер кезінде
дайындалуы мен өткізілуіне тәуелді. Дайын өнімнің бар болуы мен қозғалысы
туралы ақпаратты жалпылау үшін 1320 «Дайын өнім» шоты арналған. Бұл шоттың
дебеті бойынша өндірістен шығарылып, қоймаға берілген өнімнің нақты өзіндік
құны көрсетіледі.Шоттың кредиті бойынша өткізілу тәртібінде тиелген немесе
сол жерде сатып алушыларға берілген дайын өнім есептен шығарылады. Сатып
алушыларға дайын өнімдерді төлеу үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылдаы.
Дайын өнімдер ұйымның өзі қолданылуы үшін жіберілсе, онда «Дайын өнім»
шотына кіріске алынбайды, 1310 «Шикізаттар мен материалдар» тобының сәйкес
шоттарында немесе 7210 «Әкімшілік шығындар», 7110 «Өнімдерді сату және
қызмет көрсетулер бойынша шығындар» шоттарында есептеледі.
Дайын өнімдер есебі бойынша шаруашылық операцияларының шоттар
корреспонденциясы
| | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Өндірістен дайын өнімдер шығарылды |1320 |8110, 8210, |
| | | |8310 |
|2. |Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі өзіндік құны |7010 |1320 |
| |қажетсіздендірілді | | |
|3. |Сатып алушыларға шот көрсетілді: | | |
| |сату құнына |1210, 2110 |6010 |
| |ҚҚС сомасына | | |
|4. |ҚҚС сомасы ағымдағы банктік шоттан бюджетке |3130 |1030 |
| |аударылды | | |
|5. |Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа |1030 |1210, 2110 |
| |алынды | | |
|6. |Өнімдерді сату бойынша коммерциялық шығындар |7110 |1310, 3350 |
| |бейнеленді | | |
|7. |Есепті кезең соңында шоттар жабылды | | |
| |Табыстар |6010 |5610 |
| |Шығындар |5610 |7110, 7010 |
Ұйымдар тауарларды Қазақстан Республикасының және шетелдік
жабдықтаушылардан ала алады.
Қорларды сатып алу шығындарына мыналар жатады:
- кез келген сауда шегерімдерін, салықтық төлемдерді қайтаруды
шегерумен сатып алу шығындары;
- импорт (баж) салығы және сатып алумен байланысты басқа да салықтар;
- жеткізумен байланысты шығындар;
- жүктерді тиеу және түсіру шығындары;
- және қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқа шығындар.
Мысалы, АБС ұйымы шетелдік жабдықтаушыдан тауарлар сатып алды.
1. Жабдықтаушының шот- фактурасы 5000 $ мөлшерінде жабдықтау сомасына
рәсімделді.
2. «EXW -зауытынан» жабдықтау шарты.
3. Қорлар 20.02.2006 жылы тиелді, жолда екі апта болды, АБС ұйымының
қоймасына 05.03.2006 жылы кірістелді.
4. Доллар курсының теңгеге қатынасы келесідей болды:
10.02.2006 жылдан 20.02.2006 жылға дейін 1$ = 135 теңге;
21.02.2006 жылдан 30.02.2006 жылға дейін 1$ = 136 теңге;
01.03.2006 жылдан 10.03.2006 жылға дейін 1$ = 137 теңге;
5. Кеден декларациясын рәсімдеуде 01.03.2006 жылы баж жинағы 400 000
теңге және ҚҚС 102750 теңге сомасында төленді (5000*137*15%)=102750 теңге).
6. Темір жол қорларды транспортировкалау үшін 5000 теңге және 750 теңге
сомасына ҚҚС төлеу үшін шотты 03.03.2006ж. ұсынды.
7. Ұйым «Такелаж» фирмасымен теміржол вагондарынан жүктерді түсіру және
қоймаға материалдарды апару үшін келісімге отырды. «Такелаж» фирмасының шот-
фактурасына сәйкес қызмет құны 2000 теңге және 300 теңге ҚҚС құрады.
8. Ұйымда қоймада бос орынның уақытша болмауына байланысты басқа
жерден қойма жалдауына тура келді. Жалдың құны айына 1500 теңге қосылған
225 теңге ҚҚС.
Сонымен, осы қорларды сатып алу шығындары құрайды:
- шот- фактура бойынша құны: 5000*135=675000 теңге
Дебет шот 1330 675000
Кредит шот 3310, 4110 675000
- кеден жинағы:
Дебет шот 1330 400
Кредит шот 1030 400
- қосылған құн салығы құны:
Дебет шот 1420 102750
Кредит шот 1030 102750
- темір жол қызметтері:
Дебет шот 1330 5000
Дебет шот 1420 750
Кредит шот 3310, 4110 5750
- жүк түсірушілер қызметі:
Дебет шот 1330 2000
Дебет шот 1420 300
Кредит шот 3310, 4110 2300
Қойманы жалға алу шығындары қорларды сатып алу шығындарына жатпайды,
олар дайын өнімнің өзіндік құнын кіретін өндірістік үстеме шығындар
ретінде жіктеледі.
Сонымен, қорлардың өзіндік құны келесідей анықталады: 682 400 теңге
(675000+400+5000+2000).
Сату үшін алынған тауарлардың бар болуы мен қозғалысының есебі үшін
1330 «Тауарлар» шоты арналған. Бұл шоттың дебеті бойынша сатып алынған
тауарлардың құны көрсетіледі, ал кредитінен сатып алушыларға тиелген немесе
жіберілген тауарлар құны есептен шығарылады.
Сатып алушыларға ұйымның қоймасынан тауарларды босату келісімдермен
жүргізіледі. Сатылған тауарлардың іс жүзіндегі өзіндік құны 1330 «Тауарлар»
тобы шоттарының кредитінен, 7010 «Сатылған өнімдердің және көрсетілген
қызметтердің өзіндік құны» тобы шоттарының дебетіне қажетсіздендіріледі.
Төленуге тиісті көрсетілген шоттардың сомалары 1210 «Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары» және 2110 1210
«Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық
қарыздары» шоттарының дебетіне, 6010 «Өнімдерді және қызметтерді сатудан
табыстар» шотының кредитінен –жүргізіледі.
Сатып алушылардан ақшалардың түсуінде келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1010, 1020, 1030
Кредит шот 1210, 2110.
Ағымдағы банктік шоттан бюджетке ҚҚС сомасын аудару:
Дебет шот 3130 «ҚҚС»
Кредит шот 1030 «Ағымдағы банктік шоттағы теңгедегі ақшалар».
«Тауарлар» шоты бойынша кредиттік айналымдар №11 журнал- ордерде
бейнеленеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Тауарлық-материалдық қорларға не жатады?
2. Тауарлық- материалдық қорларды бағалаудың қандай түрлері
бар?
3. Қоймадағы материалдық бағалықтар бойынша қандай құжаттар
толтырылады?
4. Материалдардың бухгалтериядағы есебінің жүргізілуі туралы не
айтасыз.
5. Тауарлық-материалдық қорлардың есебі қандай шоттарда
жүргізіледі?
6. Дайын өнімдер деген не?
7. Аяқталмаған өндіріс есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
8. Дайын өнім есебінің жүргізілуі туралы айтыңыз.
9. Тауарлар бары және қозғалысының есебін айтыңыз.
10. Материалдық қорлардың түгендеуі туралы не білесіз.
Тақырып 3. Негізгі құралдар есебі (ҚЕХС 16)
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Негізгі құралдар, олардың жіктелуі мен бағалануы.
2. Негізгі құралдардың түсуінің есебі және талдамалық есебін
ұйымдастыру.
3. Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу.
4. Негізгі құралдардың жөндеуінің есебі
5. Негізгі құралдарды қайта бағалау. Активтерді қайта бағалау бойынша
резервтер.
6. Негізгі құралдарды есептен шығару. Жиынтық есеп.
7. Негізгі құралдарды түгендеу және оның нәтижелерін есепте көрсету.
1. Негізгі құралдар, олардың жіктелуі мен бағалануы.
Негізгі құралдар- дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-
заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа
пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар). Шаруашылық қызметте
пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт
құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс цилында
пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін
есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор.
Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады.
Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтастырылады:
- салалар бойынша;
- мақсатына қарай;
- түрі бойынша;
- кімге қарайтындығына қарай;
- пайдалану сипатына қарай,
- салық салу мақсатына қарай.
Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-
өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары
және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-
заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
- ғимараттар;
- құрылыстар;
- өткізгіш жабдықтар;
- машиналар мен жабдықтар;
- көлік құралдары;
- аспаптар;
- өндірістік инвентар және керек жарақтар;
- шаруашылық инвентары;
- биологиялық активтер;
- библиотека қоры;
- жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
- басқа да негізгі құралдар.
Кімге қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның
балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт
бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар
болып саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс
істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, олар
амортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген:
Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету
процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік
ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуішприборлар,
көлік құралдары, аспаптар, өндірістің және шарауашылық инвентарь және басқа
еңбек құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне
қатыспайтын, яғни тұтынуға арналған негізгі құралдар – тұрғын –үй
коммуналдық шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру
салаларының негізгі құралдары.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде
пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың құрамына енетіндер:
жер – субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады.
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқада заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік - кеңсе жөне шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар;
көп жылдық өсімдіктер — қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) — ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар
(жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өндеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде
бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы,
ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы – негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде
болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және
активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен
байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді
қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс
жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін,
жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген
қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны –тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау
мүмкін болатын құн.
Негізгі құралдардың есебі ҚЕХС №16 «жылжымайтын мүлік, ғимарат және
жабдықтар» стандарына сәйкес жүргізіледі.
2. Негізгі құралдардың түсуінің есебі және талдамалық есебін
ұйымдастыру.
Негізгі құралдардың қозғалысы, олардың келіп түсуі, шығуы және
ішкі орын ауыстыруы бойынша шаруашылық операцияларын жүргізумен байланысты.
Әрбір шаруашылық операция алғашқы есептік құжаттаудың типтік үлгілерімен
тіркеледі.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде ұйым жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан қабылдау- тапсыру актін - (Ф. №ОС-1) жасайды. Негізгі құралдардың
бірнеше объектісін қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық
мүлкінің, құрал-сайманын, жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген
кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір
календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен
кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт
бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, ұйым жетекшісі немесе
соған өкілетті адамдар бекітеді. Негізгі құралдар объектілеріне балансқа
қабылдануы кезінде инвентарлық номер берілуі керек. Ол номер негізгі
құралда кәсіпорында болған уақыт бойында сақталады және негізгі құралдардың
құрамындағы өзгерістерді және бар болуын бейнелейтін барлық есептік
құжаттарда көрсетіледі.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады,
екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Автокөлік құралдарынан басқа негізгі құралдарды жою кезінде негізгі
құралдарды есептен шығару актісі (Ф. №ОС-3) жасалады, ал автокөлік
құралдары үшін - (Ф. №ОС-4) хаттайды.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті
тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық
мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік
немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны
бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде,
әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда (Ф. №ОС-5)
жүргізіледі. Мүліктік карточкалар негізгі құралдарды есептеу жөніндегі
мүліктік карточкалар (Ф. №ОС-6) тізбесінде, карточка номері, объектінің
мүліктік номері, аты көрсетіле отырып тіркеледі.
Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 «Негізгі құралдар»
бөлімшесінің шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды:
2410 «Негізгі құралдар»,
2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы»
Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша
шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.
Негізгі құралдардың есебі 2410 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің
мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 “Жер”, 2412
"Ғимаратгар мен құрылғылар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік
құралдары", 2415 “Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары”, 2416 “Кеңсе
жиһазы”, 2417 “Өндірістік мүлік және заттар”.
Негізгі құралдар деп танылатын түсуші матриалдық активтер бастапқы
құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы
төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және
1000 «Ақшалай қаржылар» бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және
төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті
бойынша көрсетіледі.
Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған негізгі
құралдар 2400 «Негізгі құралдар» шоттардың дебеті және 5020 “Төленбеген
капитал” шотының кредиті бойынша көрсетіледі, ал акционерлік емес
кәсіпорындарда 5010 «Салымдар мен жарналар» шоты кредиттеледі. Негізгі
құралдарды мемлекеттен тегін алуы кезінде 2400 «Негізгі құралдар» шоттары
дебеттеліп, 6230 “Мемлекеттік субсидиялардан табыстар” шоты кредиттеледі,
ал заңды және жеке тұлғалардан ақысыз алынған негізгі құралдар 2400
«Негізгі құралдар» шоттардың дебеті және 6200 “Басқадай табыстар” шотының
кредиті бойынша көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді жал жағдайында негізгі құралдардың құны сәйкес шоттардың
2411-2417 дебеті бойынша және 4150 «Жал бойынша ұзақ мерзімді қарыздар»
шотының кредиті бойынша кіріске алынады.
3. Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу.
Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатыса отырып, біртіндеп тоза
бастайды. Тозу- бұл негізгі құралдардың заттай және моральдық сипатын және
құндарын жоғалту процесі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы оларды
пайдаланудың және сыртқы факторлар әсерінің нәтижесі болып табылады.
Моральдық тозу активтердің ғылым мен техниканың дамуының нәтижесінде, оның
жаңа талаптарға сәйкес келмеу процесін білдіреді.
Бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес негізгі құралдардың бастапқы
құны пайдалы қызмет мерзімі ішінде, яғни объект табыс әкелетін қызметін
орындауға қабілетті уақыт кезеңінде, заңды түрде тағайындалған мөлшерге
байланысты ай сайын амортизациялық төлемдер түрінде үлестіреді.
Амортизацияланған құн амортизациялық төлемдер түрінде ұйым шығындарына
пайдалы немесе нормативті қызмет мерзімі бойында жүйелі түрде үлестіріп
тұрады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын қүрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын
шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, бұдан барып салық салудағы
дәлсіздікке әкеліп соғады.
Амортизация (латынның өтеу деген сөзінен)—тозуына қарай негізгі
құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті
процесс; арнайы ақша қаражаттарын-негізгі құралдарды (негізгі капиталды)
қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына
енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек
құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысу ерекшеліктері
объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы
нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи
және сапалық тозуына қарай бөлек-бөлек өтетін болады. Өнімнің құнының
бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын
және сатып-өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген
өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының
аванстандырылуын (алдын ала ақша жұмсалуын) тәлап етеді.
Амортизациялық аударымдар қатардан шыққан негізгі құралдарды қайта
қалпына келтіру үшін жүмсалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл
кезеңіндегі амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді
(жою құнын) алып тастағанда, олардың бастапқы (қалпына келтіру) құнына тең
болуы керек.
Амортизациялық аударулар амортизация нормалары бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы—амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмет мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың
деңгейі техникалық-қүрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне қарай
бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және табиғи
тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен
жабдықтардың нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моралдық
жағынан тозуына тікелей қатысты.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының
бірі— еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола
тұра және ұйым балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім
беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына;
қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомостволық әкімшіліктерге; ортақ
пайдаланатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіпппен тоқтатылған
қорларға; бюджеттк ұйымдардың қорларына.
Ұйымдар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына және
балансты құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар немесе
мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап
отырады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өіндік құнына апарылады; маусымдық
өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл
ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін
айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасынан сүйеніп,
ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ
толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету
мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негзгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің мынадай әдістері бар:
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты
есептеу әдісі.
2. Амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне
пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).
3. Азайып отыратын қалдық әдісі.
Тозуды біркелкі есептеу әдісі объектінің тозған құнын оның
қызмет мерзімі кезінде өндіріс шығындарына біркелкі үлестіріп бөлуді
қарастырады. Мысалы, объектінің құны 100000 теңге , қызмет мерзімі –10 жыл.
Есептік жою құны- 2000 теңге. Тозуға жыл саынғы резерв 9800 теңгеге тең
болады: (100000-2000)/10. Ал ай сайынғы тозу сомасы 817 теңге (9800/12).
Өндірістік әдісте әрбір өнім бірлігі өзін өндірген активтің
бірдей мөлшерде амортизациясын болдырады деп қарастырады. Активтердің тозуы
олардың қолданылу жиілігіне тікелей байланысты жерлерде осы әдіс
қолданылады. Мысалы, жабдық техникалық құжаттарына сәйкес 5000 өнім
бірлігін шығаруға қабілетті. Объектінің құны 27000 теңге , жою құны- 3000
теңге. Онда бір өнім бірлігіне амортизация мөлшері: (27000-3000)/5000=5,34
теңгеге тең болады. Егер бір айда 400 өнім бірлігі шығарылса, онда
амортизация сомасы 2136 теңгені құрайды (5,34*400).
Қалдықты азайту әдісі кезінде, түзу сызықты тәсілде
қолданылатын амортизация мөлшері екі еселенеді және әрқашанда қалдық құнға
қосылады. Болжамды жою құны амортизация есептеуде есепке алынбайды,
амортизация сомасы қалдық құнды жою құнына дейін азайтуға қажетті шамамен
шектелген соңғы құнды қоспағанда. Мысалы, объектінің қызмет мерзімі- 5 жыл,
бастапқы құны 100000 теңге, ал жою құны 1000 теңге. Түзу сызықты тәсіл
кезінде қолданылатын амортизация нормасы- 20% (100/5) тең болады. Онда
жеделдетілген амортизация үшін 2 коэффициентін ескере отырып бұл норма 40%
болады және қалдық құнға тағайындалған стаыкісі болып табылады. Жыл
сайынғы амортизациялық аударымдар келесі түрде есептеледі:
Бастапқы құны Амортизация нормасы
Қалдық құны
1 жыл 10000 4000=(40%*10000)
6000
2 жыл 10000 2400=(40%*6000)
3600
3 жыл 10000 1440=(40%*3600)
2160
4 жыл 10000 864=(40%*2160)
1296
5 жыл 10000 296=(40%*1296)
1000
Негізгі құралдардың тозуының синтетикалық есебі үшін 2420
«Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» тобы шоттарында
жүргізіледі. Бұл шотта ұйымның негізгі құралдарының жинақталған тозуы
туралы, сонымен қатар олардың құнсыздануы ткралы ақпараттар жинақталады.
Жыл сайын әрбір ұйым баланс күніне құнсыздануға тест жүргізу керек.
2420 шоттарының кредиті бойынша есептелген амортизация
сомасы келесі шоттармен корреспонденциясында көрсетіледі: 7110 “Тауарларды
және қызмет көрсетулерді сату бойынша шығындар”, 7210 “Әкімшілік шығындар”,
8410 “Үстеме шығындар” және т.б..
Жинақталған тозу сомалары негізгі құралдар шыққан кезде ғана
есептен шығарылады және 2420 шоттардың дебеті бойынша 2410 кредиті бойынша
көрсетіледі.
Негізгі құралдар құнсыздануына тестіленуі керек, негізгі құралдардың
құнсыздануы 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» тобы
шотында есепке алынады. Құнсыздану осы шоттың кредитінен, 7420
«Активтердің құнсыздануынан шығындар» шоты дебетімен корреспонденциясында
танылады.
Құнсыздану – активтердің баланстық құндарының төмендеуі. Келесі ұзақ
мерзімді активтер бойынша анықталады: негізгі құралдарға және материалдық
емес активтерге (соның ішінде гудвилға да) және тек қана перспективті түрде
қолданылады.
Активтердің құнсыздануынан болған залалдар баланстық құнның өтелетін
құннан асуына тең. Өтелетін құн активтің таза сату және дисконтталған
құндарымен (оны қолдану құны) анықталады. Таза сату құны есептен шығару
бойынша тікелей шығындарды, қаржылық шығындарды және табысқа салынатын
салықтарды шегеріп тастағандағы нарықтық баға бойынша анықталады.
Өтелетін құнның есебі активтер топтары бойынша немесе жеке активтер
бойынша іске асырылады, ал мүмкін болмаған жағдайларда оларды анықтау –
табыс әкелетін минималды активтер тобының шегінде пропорционалды есеп
қолданылады.
Мысалы, жабдықты сатудың таза құны 500000 теңге, ал өтелінетін құны
540000 теңге. 540 000 теңге, 500 000 теңгеден көп болғандықтан, орнын
толтыру құны 540 000 теңге болады. Егер активтің баланстық құны тестілеу
күніне 600 000 теңгені құраса, негізгі құралдардың құнсыздануынан зиян
60 000 теңге (600000-540000) болады. Сонымен келесідей жазбалар жасалады:
Дебет шот 7420 «Активтердің құнсыздануы бойынша шығындар»
Кредит шот 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы»
Құнсызданудан болған залалдар қайта бағалау резервтері бойынша есептен
шығарылады. Есептелген амортизация перспективті түрде түзетіледі – болашақ
есепті кезеңдерде тиімді пайдалану мерзімі ішінде қайта есептеледі.
Активтердің құнсыздануынан болған залалдардың орнын толтыру қайта
бағалау резервтеріне қосылады, осымен бірге қайта бағалаудан кейінгі
баланстық құн қайта бағалауға дейінгі қалдық құнынан аспайды. Есептелген
амортизация түзетіледі. Әдетте гудвилдар бойынша залалдардың орнын толытыру
жүргізілмейді.
Түсініктеме жазбаларында сегменттер бойынша активтердің құнсыздануынан
пайда болған залалдар ашып көрсетіледі.
4. Негізгі құралдардың жөндеуінің есебі
Негізгі құралдар пайдалану процесі кезінде табиғи және моральдық
тозуға ұшырайды. Негізгі құралдардың уақытынан бұрын тозуын болдырмау үшін,
оларды жұмыс жағдайында ұстау үшін және техникалық қасиеттерін қалпына
келтіру үшін оларды жөндейді.
Негізгі құралдарды жөндеудің күрделілігіне қарай жөндеу ағымдағы және
күрделі жөндеу болып бөлінеді.
Күрделі жөндеу деп негізгі құралдардың жеке бөлшектерін қалпына
келтіруді айтады. Олардың тұтас объектімен салыстырғанда тозу мерзімі аз
болады. Бұл жөндеу кезінде агрегат толық ажыратылады, барлық тозған
бөлшектер және тораптар ауыстырылады немесе қалпына келтіріледі, базалық
және басқа да бөлшектер мен тораптар жөнделіп жиналады және агрегат
сынақтан өткізіледі.
Ағымдағы жөндеу негізгі құралдардың тозған жеке бөлшектерін жұмыс
істейтін жағдайда ұстау үшін оларды ауыстырудан немесе жөндеуден тұрады.
Оны негізгі құралдарды пайдалану процесінде жүргізеді.
Негізгі құралдарды жөндеуді мердігерлік және шаруашылық тәсілдермен
жүргізеді. Әдетте, мердігерлік тәсілде негізгі құралдарды мамандандырылған
кәсіпорындар жөндейді; шаруашылық тәсілде – шаруашылықтың өз күшімен және
қаражатымен жөндейді. Негізгі құралдарды жөндеуге байланысты барлық
шығындар, сол жұмыстар жүргізілген кезеңнің өнім шығаруға кеткен
шығындарына қосылады.
Ұйымдар жөндеу жұмыстары бойынша шығындарды өнімнің өзіндік құнына
біркелкі қосу үшін, жөндеу қорын қалыптастыруға резерв құра алады, оның
есебі 3440 «Басқа да қысқа мерзімді бағалық міндеттемелер» шотында
есептелінеді. Шоттың кредиті бойынша резервтің құрылуы, ал дебетінен –
пайдаланылуы көрсетіледі. Жөндеуді қаржыландыру үшін бұл қорға қажетті
сомалар жөндеу жұмыстарының барлық түрі үшін шығындар сметасы бойынша ай
сайын аударылып тұрады және өндіріс шығындарына қосылады.
Мердігерлік тәсілмен негізгі құралдарды жөндеуге шығындардың есебі бойынша
шоттар корреспонденциясы
| | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Негізгі құралдарды жөндеуге резерв |8410, 7110, |3440 «Жөндеуге |
| |есептелді |7210 |резерв» |
|2. |Негізгі құралдардың жөндеуін жүргізгені |3440«Жөндеуге|3310, 4110 |
| |үшін мердігерлер шоты төлемге қабылданды|резерв» | |
|3. |ҚҚС сомасына, 15 пайыз |1420 |3310, 4110 |
|4. |Мердігерлер шоты ағымдағы банктік шоттан |3310, 4110 |1030 |
| |төленді | | |
|5. |Шаруашылық тәсілмен орындалған резерв |3440«Жөндеуге|1310, 3350 |
| |есебінен негізгі құралдарды жөндеу |резерв» |,1250 |
| |бойынша шығындар қажетсіздендірілді | | |
|6. |Жөндеу цехында негізгі құралдардың | | |
| |жөндеуі орындалды: | | |
| |қосалқы бөлшектердің, материалдардың |8310 |1310 |
| |шығыны |8310 |3350 |
| |еңбек ақы есептелді |8310 |3150 |
| |еңбек ақыдан әлеуметтік салыққа | | |
| |аудырымдар жасалды |8310 |8410 |
| |үстеме шығындардың үлесі | | |
| |қажетсіздендірілді | | |
|7. |Құрылған резерв есебінен жөндеу бойынша |3440«Жөндеуге|8310 |
| |шығындар есептен шығарылды |резерв» | |
Егер резерв құрылмаса, резерв бойынша шығындарды бірден сәйкес
шоттардың (8410, 7110, 7210) дебетіне 3310 «Жабдықтаушылардың және
мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық қарыздары» немесе 4110
«Жабдықтаушылардың және мердігерлердің ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздары»
шоттарының кредитінен апарады. Жылдың соңында резервтелген соманың артығына
реверсивті жазба жасайды.
5. Негізгі құралдарды қайта бағалау. Активтерді қайта бағалау бойынша
резервтер.
Негізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалау барысында негізгі құрал-
жабдықтардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты қалпына келтіру құны
мен тозу дәрежесі туралы дәл де толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды
қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін
анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық
қатынастар жағдайында ете маңызды болып табылады. Және ол негізгі құрал-
жабдықтарды белсенді түрде жаңартуға қажетті инвестициялық ресурстарды
құрауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалау
техникалық прогрестің дамуын есепке ала отырып амортизация нормаларын
нақтылауға негіз бола алады, қазіргі заманғы ұдайы өндірісті жетілдіруде
қажетті жағдайларды жасап, негізгі құрал-жабдықтарды сақтау мен тиімді
пайдалануға жол ашады.
Инфляция /ақшаның құнсыздануы/ жағдайында негізгі құралдарды қайта
бағалау негізгі құрал-жабдықтарды бағалауды реттеу мақсатын және де
өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнындағы амортизация үлесін
реттеуді көздейді.
Негізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалауды өткізу үшін мүліктік
түгелдеудегідей комиссия құрылады. Негізгі құралдарды қайта бағалауды
өткізердің алдында мүліктік түгелдеу жүреді. Негізгі құраларды қайта
бағалауда олардың бастапқы (ағымдағы) құны негізгі мәлімет болып табылады.
Қайта бағалау меншік түріне, қызметіне және жұмыс істеу жүйесіне қарамастан
барлық кәсіпорындарда жылына бір рет негізгі құралдардың жыл басындағы
күйі бойынша жүргізіледі. Қайта бағалау өз меншігінде және ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құрал-жабдықтарға жүргізіледі. Сондай-ақ әлі
орнатылмаған, қоймадагы құрал-жабдық, бітпеген күрделі құрылыс та қайта
бағаланады. Қайта бағалау өнеркәсіптік өнімді шығарушы кәсіпорындардың
көтерме бағасына белгіленген салалық индекстер бойынша негізгі құралдардың
құнын өсіру коэффиценттері бойынша жүргізіледі. Қазақстан Республикасы
үкіметінің тапсыруы бойынша коэффиценттерді Статистика Агенттігі
тағайындайды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы қаулысымен кәсіпорындарға
негізгі құрал-жабдықтардың белгілі бір түрлеріне, олардың нарықтық құнын
сараптау қорытындылары және құжаттармен дәлелденген жағдайда негізгі
құралдарды индекстеуді олардың бастапқы құнын қайта бағалау жүргізілген
күнгі бағаларға тікелей аудару арқылы жүргізу құқығы берілген.
Қайта бағалау сомаларының бары және қозғалысы туралы ақпараттарды
жинақтау үшін 5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға резерв» шоты
арналған. Бұл шоттың кредиті бойынша негізгі құралдарды қайта бағалау
нәтижесінде бастапқы құнының көбею сомасы 2410 «Негізгі құралдар» бөлімшесі
шоттарымен корреспонденциясында көрсетіледі, ал дебеті бойынша 2420
«Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» шоттарымен
корреспонденциясында тозуды корректировкалау сомалары, сондай-ақ шыққан
негізгі құралдар бойынша қызмет мерзімі кезінде бөлінбеген табысқа
көшірілмеген қайта бағалау сомасы 5610 шотымен корреспонденциясында
көрсетіледі.
Негізгі құралдар бағасын өсіру кезінде оның тозу сомасы, Негізгі құрал-
жабдықтардың бастапқы құнынан алынып тасталады (24000-13040), ал қалған
сомаға (айырмасына) 10960 теңгеге 2411-2417 шоттар (2400-бөлімдегі)
дебеттеледі де, 5420 шот кредиттеледі.
Тозудың үстеме сомасына - 13040 теңгеге 2411-2417 шоттар дебеттеледі
де, 2421-2429 шоттар кредиттеледі. Негізгі құрал-жабдықтардың ағымдағы құны
өсуіне сәйкес тозу сомасының да өсетінін ескерген жөн. Оны ескермеген
жағдайда қалдық құны күрт өсіп, тозу проценті төмендейді /негізгі
құралдардың бағасын өсіруде/ және керісінше. Негізгі құрал-жабдықтарды
арзандатқан кезде қалдық құн азаяды.
Қазіргі салық заңы бойынша балансгың құнды нарықтық құнға /+/ тікелей
қайта есептеу арқылы алынған қайта үстемеленген баға салық төлеушінің жалпы
жылдық табысының өсуін көрсетеді
Қайта бағалау нәтижелері бойынша кәсіпорындар статистика органдарына
«Негізгі қорлар /құралдар/ мен басқа материалдық емес активтердің нақты
бары мен қозғалысы туралы есеп» /ү. №11/ береді.
Негізгі құралдарды қайта бағалауды екі әдіспен жүргізуге болады:
1. амортизацияны корректировкалау әдісі;
2. амортизацияны жою әдісі.
Мысал. Негізгі құралдардың алғашқы құны 50 млн. теңге, бағалау күніне
жинақталған амортизация 10 млн. теңге (5 млн.*2 жыл), активтің баланстық
құны 40 млн. теңге (50-10).Активті пайдалану мерзімі 10 жыл, бағалау
күніне 2 жыл өтті (50 млн. теңге/ 10 жыл = 5 млн. теңге) бағалаушы негізгі
құралдардың нарықтық құнын 120 млн. теңгеге бағалады. Есептеу логикасы
келесідей:
Қадам 1. Активтердің нарықтық құны баланстық құннан 3 есе көп. (120
млн. теңге/ 40 млн.теңге).
Қадам 2. 50 млн. теңге* 3 = 150 млн. теңге. Сонда, активтің алғашқы
бағалауға дейінгі сомасы 150 млн. теңге – 10 млн. теңге = 100 млн. теңгені
құрайды.
Қадам 3. Жинақталған амортизация 10 млн. теңге* 3 = 30 млн. теңге.
Сонда, амортизацияны корректировкалау 30 млн. теңге – 10 млн. теңге = 20
млн. теңгеге тең болады.
Қадам 4. Жазба.
Дебет шот 2410 Кредит шот 5320 100 млн.теңге
Дебет шот 5320 Кредит шот 2420 20 млн.теңге
Осы операциялар нәтижесінде активтің баланстық құны нарықтық құнына
тең болады, яғни 120 млн. теңге (150 млн. теңге -30 млн.теңге).
5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға резерв» шоты бойынша қалдық
80 млн. теңге сомасына қалған 8 жыл ағымына 5610 «Қорытынды пайда (залал)»
шотына активтер бойынша есептелген амортизация негізінде аударылады. Бұл
жағдайда амортизацияны түзу сызықты есептеу әдісінде жылына 10 млн. теңге
соманы құрайды (80 млн. теңге / 8 жыл).
6. Негізгі құралдарды есептен шығару. Жиынтық есеп.
Негізгі құралдар субъект балансынан келесі жағдайлар нәтижесінде
есептен шығарылады:
- жою;
- сату;
- айырбастау;
- тегін беру;
- сонымен қатар басқа ұйымдардың жарғылық капиталына жарна ретінде
беру.
Өткізу құны мен баланстық құн, сонымен қатар өткізуге
байланысты шығындар арасындағы айырма негізгі құралдарды өткізу немесе
басқа да шығуынан табыс не зиян болып табылады.
Мысал. Бастапқы құны 50000 теңге жабдық жойылды. Жмнақталған
амортизация сомасы 45000 теңге. Жабдықты бұзғаны үшін жұмысшыға 10000 теңге
еңбек ақы есептеді. Әлеуметтік салық есептелінген еңбек ақыдан 20 пайыз
мөлшерінде -2000 теңге аударылды. Металл қалдықтары алынды – 1000 теңге.
Осы операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей бейнеленеді:
1. Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 5000
2. Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 45000
3. Дебет шот 7410 Кредит шот 3350 10000
4. Дебет шот 7410 Кредит шот 3150 2000
5. Дебет шот 1350 Кредит шот 6210 1000
Жылдың соңында 7410 «Активтерді шығару бойынша шығындар» шотының
дебеті және 6210 «Активтерді шығару бойынша табыстар» шотының кредиті
бойынша есептелген барлық сомалар 5610 «Қорытынды пайда (залал)» шотына
есептен шығарылады.
6. Дебет шот 6210 Кредит шот 5610 1000
7. Дебет шот 5610 Кредит шот 7410 17000
Объектіні жоюдан қаржылық нәтиже 16000 теңге сомасына зиян болып
табылады. Негізгі құралдарды сату қосылған құн салығын ескере отырып,
өткізу бағасы бойынша есептеледі.
Мысал. Токарлық станок 43000 теңгеге (ҚҚС –сыз) сатылды, бастапқы
құны – 60000 теңге, жинақталған амортизация – 20000 теңге.
Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 40000
Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 20000
Дебет шот 1210 Кредит шот 6210 43000
Дебет шот 1210 Кредит шот 3130 6450 (15 пайыз –
43000 теңгеден).
Негізгі құралдарды ақысыз- қайтарусыз беру зиндардың пайда болуына
әкеліп соғады. Мұндай объектілердің баланстық құны сәйкес 2400 «Негізгі
құралдар» бөлімшесінің шоттарының кредитінен 7410 «Активтерді шығару
бойынша шығындар» шотының дебетіне есептен шығарылады. Жинақталғған тозу
сомасы 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» шоттарының
дебеті және 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің шоттарының кредиті
бойынша көрсетіледі. Жыл соңында 7410 «Активтерді шығару бойынша шығындар»
шоты бойынша дебеттік айналымы табыстың азайтылуына жатқызылады, яғни 5610
«Қорытынды пайда (залал)» шотының дебетіне 7410 шоттың кредитінен.
Ақысыз тегін беруде салық салынатын айналымның мөлшері ҚҚС- сыз сату
бойынша келісім күніне баға деңгейінен анықталады, бірақ оның баланстық
құнынан төмен болмауы керек.
Мысал. Станоктың баланстық құны 40000 теңге, жинақталған амортизация
– 25000 теңге. Ол тегін басқа ұйымға беріледі. Баланстық құны 15000 теңге.
Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 15000
Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 25000
Дебет шот 7410 Кредит шот 3130 2250 (15 пайыз – 15000
теңгеден).
Жабдықтарды сату есебіі бойынша
шоттар корреспонденциясы
| | | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Сомасы, |Дебет |Кредит |
| | |теңге | | |
|1. |Жабдықтың баланстық құны есептен |100000 |7410 |2410 |
| |шығарылды | | | |
|2. |Жабдық бойынша амортизация есептен |80000 |2420 |2410 |
| |шығарылды | | | |
|3. |Сатып алушыға сату құнына шот көрсетілді |300000 |1210 |6210 |
|4. |ҚҚС есептелді, 12 % |36000 |1210 |3130 |
|5. |Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа |336000 |1030 |1210 |
| |теңгемен алынды | | | |
|6. |Ағымдағы банктік шоттан ҚҚС аударылды |36000 |3130 |1030 |
|7. |Жылдың соңында жабдықты сатудан қаржылық | | | |
| |нәтиже анықталды. | | | |
| |Жабдықты сатудан табыс есептен шығарылды |300000 |6210 |5610 |
| |Жабдықты сатудан шығындар есептен |100000 |5610 |7410 |
| |шығарылды | | | |
7. Негізгі құралдарды түгендеу және оның нәтижелерін есепте көрсету.
Ұйымдар бухгалтерлік есебі және есеп беру мәліметтерінің
дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында әрдайым негізгі құралдарды түгендеу
жұмыстарын жүргізіп тұрады. Арнайы құрылған комиссиялар жүргізетін
түгендеудің міндетіне қарай негізгі құралдардың нақтылы қолда бары және
техникалық жағдайы жөніндегі мәліметтер негізгі құралдарды түгендеу
тізіміне жазылады және оның нәтижелерін салыстыру тізімдемесінде
бейнелейді.
Түгендеу жұмыстарының жиілігін және оларды өткізу мерзімдерін ұйымдар
өзі анықтайды. Меншік түрінің ауысуы кезінде, материалды- жауапты тұлғаның
ауысуы кезінде, ұрлық немесе бүліну фактілері анықталғанда, жою балансына
құру алдында, табиғат апаттарынан кейін, жылдық есеп берудің алдында
міндетті түрде өткізіледі.
Түгендеу басталмас бұрын мыналарды тексеру қажет:
- мүліктік карточкалардың, негізгі құралдар бойынша мүліктік
тізімдерінің бар болуы мен жағдайы;
- техникалық паспорттардың немесе басқа техникалық құжаттардың бар
болуы мен жағдайы;
- жалға алынған немесе берілген, сақтаудағы негізгі құралдарға
құжаттардың бар болуы мен жағдайы. Құжаттар болмаған жағдайда,
оларды жасау керек.
Түгендеу кезінде анықталған есепке алынбаған негізгі құралдар
табыстың көбеюіне 2410 «Негізгі құралдар» шоттарының дебеті бойынша және
6280 “Басқадай табыстар” шотының кредиті бойынша бастапқы құнымен кіріске
алынуы керек. Объектінің жұмысқа пайдалануынан бастап есептелген тозу
сомасына 2410 «Негізгі құралдар» шоттарының дебеті және 2420 «Негізгі
құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» шоттарының кредиті бойынша жазу
жүргізіледі.
Негізгі құралдардың жетіспеушілігі, олардың шығуы сияқты
көрсетіледі, бірақ қалдық құны кінәлінің мойнына жатқызылады. Жетіспейтін
объектілердің баланстық құнына 1280 “Басқадай қысқа мерзімді дебиторлық
қарыздар” шоты дебеттеледі және 2410 «Негізгі құралдар» шоттары
кредиттеледі. Кінәлілер мойнына жатқызылған жетіспеушіліктің баланстық
құнына 1250 немесе 2150 шоттарының дебеті, 1280, 2180 шоттарының кредиті
бойынша жазу жүргізіледі. Баланстық құн мен өтеліп алынатын сомалар
арасындағы айырмашылық 1250 немесе 2150 шоттарының дебеті және 4420 «Алдағы
кезең табыстары» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Өндіріліп алынған материалдық зиян сомасына 1010, 3350 шоттары
дебеттеліп, 1250 немесе 2150 шоттары кредиттеледі және баланстық құн мен
өндіріліп алынатын сомалар арасындағы айырмашылығына 3520 немесе 4420 шот
дебеттеліп, 6280 «Басқадай табыстар» шоты кредиттеледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Ұзақ мерзімді активтерге не жатады?
2. Негізгі құралдар деген не, олардың қандай түрлері бар?
3.Негізгі құралдарды бағалаудың қандай түрлері бар?
4.Негізгі құралдардың есебі бойынша қандай құжаттар толтырылады?
5.Негізгі құралдарды жөндеу туралы айтыңыз.
6.Негізгі құралдардың түгендеуін жүргізудің тәртібін айтыңыз.
7 Негізгі құралдардың тозуының кандай түрлері бар?
8. Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістерін атаңыз.
10. Негізгі құралдарды қайта бағалау туралы не айтыңыз.
11. Негізгі құралдарды қайта бағалауға резерв қай шотта есептеледі?
12. Негізгі құралдардың құнсыздануы деген не?
13. Негізгі құралдарды қайта бағалаудың қандай әдістері бар?
Тақырып 4. Материалдық емес активтердің есебі (ҚЕХС 38)
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Материалдық емес активтер және оларды бағалау және тану.
2. Материалдық емес активтердің қозғалысының есебі.
3. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу.
4. Материалдық емес активтерді түгендеу.
1. Материалдық емес активтер және оларды бағалау және тану.
Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы
бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын
объектілерді атайды.
Өндірістік - шаруашылық қызметтегі атқаратын функциясы және
мақсатына
байланысты активтер келесі топтарға бөлінеді: интелектуалдық меншік;
мүліктік құқық; басқалары.
Интелектуалдық меншікке мыналар жатады:
Фирма бағасы (гудвилл);
Тауар белгілері;
Ноу-хау;
Авторлық және қатар құқықтар
Мүліктік құқықтарға келесілер жатады:
Жер учаскелері, суда, тағы басқа табиғи ресурстарды пайдалану,
есептеу техникаларын бағдарламалық қамтамасыз ету құқығы және т.б.
Басқа материалдық емес активтерге келесілер жатады:
ұйымдастыру шығындары, ғылыми-зерттеу нұсқаулары, тәжірибе-конструкторлық
нұсқаулар.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи- заттай
мағынасында ғана материалдық емес болып табылады.
Материалдық емес активтер ұйымның балансында бастапқы құны бойынша
кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былай
анықталады:
- Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына өз
үлестерінің есебіне төлегенде екі жақтың келісімі бойынша;
- Басқа кәсіпорындар мен адамдардан төленіп алғанда – бұл
объектілерді алуға және дайын жағдайға келтіруге нақтылы жұмсалған
шығындарға қарай;
- Басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан тегін пайдалануға
алғанда – сараптық жолмен бағалауда қалыптасады.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімі болады, бірақ кейбір
түрлері бойынша оны анықтау мүмкін емес. Пайдалану мерзімі анықталмайтын
материалдық емес активтерге гудвилл жатады.
Гудвилл (фирма бағасы) – материалдық емес активтер шотында
есептелініп және сонымен қатар бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды
толығымен , яғни түгелдей сатып алғанда немес екі кәсіпорын қосылғанда ғана
пайда болады. «Фирма бағасы» болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты
нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны
арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық
актиытерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса,
онда құндар арасындағы айырмашылық «жағымды гудвилл», ал кем болса
«жағымсыз гудвилл» деп аталады. Гудвилл амортизацияланбайды, ол жыл
сайынғы құнсыздану тестілеуіне жатады.
2. Материалдық емес активтердің қозғалысының есебі.
Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есепке алу
2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы
шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің айдың басы мен
аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша
- материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге
төмендегі шоттар кіреді:
2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
2710 “Гудвилл”.
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес
активтерді қабылдау - беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде
материалдық емес актавтер түрінің дәл аты, оның кәсіпорынға берілген күні
(кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны,
амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтер көрсетіледі.
2700 «Материалдық емес активтер» бвлімшесінің шоттарына талдамалық
есепке алу «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік
қарточкаларында» (ү. №МЕА-2) керсетіледі.
Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық
түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке
объекіісане бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. 2730 “Өзге де
материалдық емес активтер” тобы бөлімшесі шоттары бойынша кредиттік
айналымдары №12 журнал – ордерде бейнеледі.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:
- Жарғылық капиталға салымдар жолымен
- Кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу
- Басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен
- Заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
Материалдық емес активтерді кәсіпорындар қатынасушылардың ақшалай
төлеулерінің, өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетуді сатудан алынған
табыстардың, құнды қағаздардан түскен табыстардың, банкінің қағаздарынан,
тегін пайдалануға берілген төлемдердің және басқа заңды рұқсат етілген
көздерден түскен табыстардың есебінен алады.
Материалдық емес активтердің құны оларды алуға жұмсалған нақтылы
шығындардан және пайдалануға (жұмсалған нақтылы шығындардан) дайын жағдайға
келтіруге жұмсалған шығындардан құралады.
Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғалардан алынғанда
Дебет шот 2700 «Материалдық емес активтер» (2710, 2730)
Кредит шот 1010, 1030, 3310, 4110
Құрылтайшылардың жарғылық капиталға өз үлестері есебінен енгізген
материалдық емес активтерді кіріске алынғанда
Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
Кредит шот 5110 «Төленбеген капитал»
Материалдық емес активтер тегін түскенде, олардың бастапқы құны
Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
Кредит шот 6230 «Мемлекеттік субсидиялардан табыстар», 6220
«Тегін алынған активтерден табыстар».
Материалдық емес активтер кәсіпорыннан әртүрлі себептермен шығады:
- сату нәтижесінде;
- әрі қарай пайдаланудың тиімсіздігіне байланысты есептен шығару
нәтижесінде;
- ақысыз тегін беру нәтижесінде және т.б.
Материалдық емес активтердің істен шығуында материалдық емес
активтерді қабылдау – тапсыру Актін 2 данада толтырады.
Материалдық емес активтердің шығуы кезінде олардың баланстық құны
Дебет шот 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар», Кредит шот 2730
«Басқа материалдық емес активтер» жазбасы негізінде есептен шығарылады,
ал жинақталған тозу сомасы келесі жазбамен есептен шығарылады: 2740
«Материалдық емес активтердің амортизациясы және құнсыздануы» тобы шотының
дебеті, 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” шотының кредиті.
Материалдық емес активтерді сатудан табыс келесідей жазба бойынша
көрсетіледі:
Дебет шот 1010, 1030, 1210 және т.б.
Кредит шот 6210 «Активтерді сатудан табыс»
Жыл соңында 6210, 7410 шығын шоттары және 5610 «Қорытынды
пайда (залал)» шотымен жабылады, яғни, табыстар жиынтық табыстың көбеюіне,
ал шығындар оның азаюына қарай есептен шығарылады.
Тегін берілген материалдық емес активтердің құнынан есептелген ҚҚС
сомасына 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар» шоты дебеттеледі, 3130
«Қосылған құн салығы» шоты кредиттеледі.
Мысал. Басқадай материалдық емес активтер 120 000 теңге сату
құнымен сатылды. Баланстық құны 40 000 теңге. Амортизация – 60 000 теңге.
Материалдық емес активтердің шығуының есебі бойынша
шоттар корреспонденциясы
| | | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Сомасы, |Дебет |Кредит |
| | |теңге | | |
|1. |Сатылған материалдық емес активтердің |40 |7410 |2730 |
| |баланстық құны есептен шығарылды | | | |
|2. |Жинақталған амортизация есептен |60 |2740 |2730 |
| |шығарылды | | | |
|3. |Сатылған материалдық емес активтер үшін |120 |1210, |6210 |
| |сатып алушыға шот көрсетілді | |2110 | |
|4. |ҚҚС есептелді, 12 % |14 |1210, |3130 |
| | | |2110 | |
|5. |Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа|114 |1030 |1210, 2110|
| |алынды | | | |
|6. |Ағымдағы банктік шоттан ҚҚС аударылды |14 |3130 |1030 |
3. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу.
Өндірістік - шаруашылық қызметі процесінде материалдық емес активтер
моралдық тозуға ұшырайды. Басты мақсат материалдық емес активтердің
моралдық тозуына байланысты шығындарды жабу көздерін табу ғана емес,
өндіріс немесе айналым шығындарына амортизацияны қосу арқылы олардың құнын
өтеу көздерін жасау болып табылады.
Материалдық емес активтер ұзақ уақыт бойы пайдаланылады және осы
уақыт ішінде өз құндарын өнімге, амортизация есептеу арқылы көшіреді.
Материалдық емес активтер бойынша бөлінетін аударымдар, олардың бастапқы
құны мен пайдалы пайдалану мерзіміне байланысты есептелінген мөлшер (норма)
бойынша анықталады.
Материалдық емес активтердің амортизациясы есепке алуға 2720-2740
«Материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесінің шоттары арналған:
Бұл шоттар пассивті, реттеуші контрактивті. 2720-2740 - бөлімше
шоттарының кредиті бойынша ай басындағы амортизацияның қалдығын, ағымдағы
айға есептелінген амортизацияны және есеп берілетін айдың соныңдағы
амортизацияның қалдығын көрсетеді, ал дебеті бойынша —материалдық емес
активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығару (төмендету) көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың бастапқы құнынан және
тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған нормалар бойынша әр ай
сайын есептелініп тұрады.
Әрбір кәсіпорын материалдық емес активтердің барлық түрлерінің
пайдалану мерзімін, негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықтауы
тиіс. Оларда тиімді пайдалану мерзімін қолдану негізді болуға тиіс:
а) пайдалану мерзімін анықтау мүмкіндігі бар материалдық
емес активтер бойынша патенттер, лицензиялар және басқалар) оларды
пайдалану мерзімі арнайы нұсқаумен анықталып патентте, лицензияда
көрсетіледі – 1,5, 10, 15 жыл.
ә) пайдалану мерзімін көрсету мүмкін болмайтын материалдық емес
активтер бойынша (ЭЕМ бағдарламалық жабдықтау, «Фирма бағасы» және
басқалар), мұндай мерзім 10 жылдан аспайтын уақыт деп көрсетіледі.
б) қызмет ету мерзімі жарғысында көрсетілген кәсіпорындар
сатып алған материалдық емес активтер бойынша тиімді пайдалану мерзімі
ретінде "а" және "ә" пунктерінде көрсетілген мерзімдер алынады, бірақ олар
кәсіпорын қызметінің мөлшерлі мерзімінен аспауға тиісті.
Материалдық емес активтер пайдалану мерзімінде кәсіпорынға белгілі бір
мөлшерде табыс әкелуі тиіс. Кәсіпорын материалдық емес активтерден кіріс
түсіріп отырғанда олар өз функциясын атқарады, ал керісінше болса балансты
«бұлдірушіге» айналып, нақты емес, бұлдыр активтерді құрайды. Бұл аксиоманы
өндірістік немесе айналымның шығындарына енгізілетін олардың амортизация
сомаларын есептегенде ескерген жөн. Материалдық емес активтердің
амортизациясын есептеу оның баланстық құны толық өтелгенде тоқтатылады.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін дұрыс және дәлелді
есептеуге олардың амортизациясын өндіріс пен айналым шығындарына жатқызудың
негізділгі, яғни кәсіпорын қызметінің нақты қаржылық нәтижелері тәуелді.
Материалдық емес активтердің амортизациясының бір айдағы және жыл
бойындагы көрсеткішін анықтау үшін «Материалдық емес активтердің
амортизациясы есептеу тізімдемесін» пайдаланады.
Амортизацияның (тозу) есептелінген сомасына 7110 «Тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сату шығындары», 7210 «Жалпы және әкімшілік
шығындары», 8415 «Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес
активтердің амортизациясы» және басқа шоттар дебеттеледі және 2720-2740
«Материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесінің шотттары
кредиттеледі. Материалдық емес активтердің амортизация сомасы тиісті
машинограммалар мен есеп регистрлеріне тіркеледі.
4. Материалдық емес активтерді түгендеу.
Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында кәсіпорынның
меншіктік құқы бар материалдық емес активтердің нақты бар болуы; олардың
баланста дұрыс және уақытында көрстеілуі материалдық емес активтердің
тозуын есептеудің дұрыстығы, мамандық тозырауға ұшыраған активтер
тексеріледі. Негізгі құжаттарда материалдық емес активтер объектілерінің
толық сипаттамасы болуы керек, олардың бастапқы құны, пайдалану мерзімі,
амортизациялау нормасы, объект пайдаланылатьн құрылым және басқа
мәліметтер көрсетіледі. Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу
барысында объектінің нақты барын және кәсіпорынның оны пайдалану құқығын
растайтын құжаттар тексеріледі. Бұл құжаттарға материалдық емес активтердің
объектісі немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын және кәсіпорынның
мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар жатады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Ұзақ мерзімді активтерге не жатады?
2. Материалдық емес активтер дегеніміз не, олардың қандай түрлері
бар?
3. Материалдық емес активтерді қандай түрлері бар?
4. Материалдық емес активтердің есебі бойынша қандай құжаттар
толтырылады?
5. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу айтыңыз.
6. Материалдық емес активтердің түгендеуін жүргізудің тәртібін
айтыңыз.
Тақырып 5. Активтердің құнсыздануы (ҚЕХС 36)
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Құнсыздану. Орны толтырылатын құн. Сату бойынша шығындарды
алып тастағандағы әділетті құн.
2. Құнсызданудан алынатын зиянды тану. Құсызданудан алынатын
зиянды қалпына келтіру (реверсирование).
3. Активтердің құнсыздануының есебін ұйымдастыру.
1. Құнсыздану. Орны толтырылатын құн. Сату бойынша шығындарды алып
тастағандағы әділетті құн.
Құнсыздану – активтердің баланстық құндарының төмендеуі. Келесі ұзақ
мерзімді активтер бойынша анықталады: негізгі құралдарға және материалдық
емес активтерге (соның ішінде гудвилға да) және тек қана перспективті түрде
қолданылады.
Активтік нарық – бұл төменде келтірілген талаптардың барлығы
сақталатын нарық:
- нарықта мәміле объектілері біртекті болып табылады;
- әдетте, кез келген уақытта мәміле жасағысы келетін сатушылар мен
сатып алушылар табылуы мүмкін;
- бағалар туралы ақпаратқа баршаның қолы жетеді.
Кәсіпорындарды біріктіру туралы келісімнің күні бірігетін тараптардың
арасында елеулі келісімге қол жететін күн болып табылады, және, жария
листингісі бар ұйымдар болған ретте, жұртшылықтың назарына жеткізіледі,
дұшпандық жұтылу жағдайында біріккен тараптардың арасында елеулі келісім
жасалатын күн сатып алынатына ұйым иелерінің жеткілікті саны осы сатып
алынатын ұйымға бақылау орнату туралы сатып алушы-ұйым ұсыныс қабылдаған
күн болып табылады.
Баланстық құн – жинақталған амортизация және құнсызданудан болған
жинақталған залал сомасы шегерілгеннен кейін актив көрсетілетін сома.
Қозғалысқа келтіретін бірлік – бұл басқа активтерден немесе активтер
тобынан түсетін ақшалай қаражаттар тасқынына едәуір дәрежеде тәуелді емес
ақшалай қаражаттардың түсімін қамтамасыз ететін ең аз бірегейлендірілетін
активтер тобы.
Корпорациялық активтер – бұл қарастырылатын қозғалысқа келтіретін
бірліктер, сол сияқты басқа да қозғалысқа келтіретін бірліктер ретінде ақша
қаражаттарының болашақ түсімдеріне салым салатын іскерлік беделден басқа
активтер.
Шығару шығындары – бұл қаржы шығындарын және, пайдаға салынған салық
жөніндегі шығыстарды қоспағанда, активтің немесе қозғалысқа келтіретін
бірліктердің шығарылуына тікелей байланысты қосымша шығындар.
Амортизацияланатын құн – актив сатып алуға шыққан нақты шығындар
немесе өзіндік құн шегеріліп, қаржы есептілігінде нақты шығындардың орнына
көрсетілген басқа өлшем.
Амортизация – бұл активтің амортизацияланатын сомасын оның пайдалы
қызмет мерзімі ішінде жүйелі түрде бөлу.*
Сатуға жұмсалған шығындар шегерілген әділ құн – бұл жақсы хабардар,
осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелді емес тараптардың
арасында мәміле жасалған кезде, шығару шығындары шегеріліп, активті немесе
қозғалысқа келтіретін бірліктерді сату жолымен алуға болатын сома.
Құнсызданудан болған залал – бұл активтің баланстық құнының немесе
қозғалысқа келтіретін бірліктің оның өтеу сомасынан асатын сомасы.
Активтің немесе қозғалысқа келтіретін бірліктің өтеу сомасы екі
өлшемнің ең үлкені: оны сатуға шыққан шығындар немесе шегерілген оның әділ
құны немесе оны пайдалану құндылығы болып табылады.
Пайдалы қызмет мерзімі – бұл не:
- ұйым активті пайдалануды көздейтін уақыт кезеңі;
- өндіріс бірліктерінің немесе ұйым активті пайдаланудан алуды күтетін
сол сияқты бірліктердің саны.
Пайдалану құндылығы – бұл активтен немесе қозғалысқа келтіретін
бірліктен алынуы күтілетін ақшалай қаражаттардың болашақ тасқындарының
дисконтталған құны.
Активтің баланстық құны өтелетін сомадан асқан кезде, ол құнсызданды
деп есептеледі. Активтің құнсыздануынан залалдың туындау мүмкіндігін
көрсететін кейбір белгілер сипатталған. Осы белгілердің кез келгені
анықталған жағдайда, ұйым өтелетін соманың ресми есебін жасауға тиіс.
Ұйым әрбір есепті күні активтің мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің
болуын анықтауға міндетті. Кез келген осындай белгі анықталған жағдайда
ұйым активтің өтелетін сомасын бағалауға тиіс.
Бұған қоса, қандай да болсын құнсыздану белгісінің бар-жоғына
қарамастан, ұйым:
- пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес активті немесе
пайдалану үшін әлі қол жетпейтін материалдық емес активті оның баланстық
құнын оның өтелетін сомасымен салыстыру арқылы құнсыздану мәніне жыл сайын
сынақтауға міндетті. Құнсыздануға ондай сынақтама жылдық кезең ішінде кез
келген уақытта, ол жыл сайын тап сондай уақытта қайталанып отырған
жағдайда, орындалуы мүмкін. Әр түрлі материалдық емес активтер әр түрлі
уақытта құнсыздануға сынақталуы мүмкін. Алайда, егер мұндай материалдық
емес актив бастапқыда ағымдағы жылдық кезеңнің ішінде танылған болса, ол
осы ағымдағы жылдық кезеңнің соңына дейін құнсыздануға сынақталуға тиіс.
Материалдық емес активтің өз баланстық құнын өтеу үшін жеткілікті
болашақ экономикалық пайдалар іздестіру қабілеті, әдетте, актив пайдалануға
қол жеткізілгеннен кейінге қарағанда, ол пайдалануға қол жеткізілгенге
дейін неғұрлым жоғары шектеусіздік дәрежесімен сипатталады. Сондықтан, ең
болмағанда, пайдалану үшін әлі қол жеткізілмеген материалдық активтің
баланстық құнын құнсыздануға жыл сайын сынақтауды талап етеді.
Пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес актив, оның мүмкін
болатын құнсыздану белгілерінің бар-жоғына қарамастан, оның баланстық құнын
өтелетін сомасымен салыстыру арқылы жыл сайынғы негізде құнсыздануға
сынақталуға тиіс. Алайда, ондай активтің өтелетін сомасына алдыңғы кезеңде
жасалған ең соңғы есептеулер, төменде келтірілген өлшемдердің барлығы
қанағаттандырылған жағдайда, ағымдағы кезеңде құнсыздануға сынақталған
кезде пайдаланылуы мүмкін:
- егер материалдық емес актив басқа активтер немесе активтер тобы
қозғалысқа келтіретін ақшалай қаражаттардан әдәуір дәрежеде тәуелсіз
болатын пайдалануды жалғастырудан ақшалай қаражаттардың тасқындарын
қозғалысқа келтірмесе, және сондықтан да өзі жатқызылған қозғалысқа
келтіретін бірліктің бір бөлігі ретінде құнсыздануға сынақталса, және, егер
мұндай бірлікті құрайтын активтер мен міндеттемелер өтелетін соманы соңғы
есептеген кезден бастап елеулі өзгерістерге ұшырамаса;
- өтелетін соманы ең соңғы есептеу нәтижесі активтің баланстық құнынан
әжептеуір асатын өлшем болса;
- өтелетін соманы соңғы есептеген кезден бастап болған оқиғалар мен
өзгерген міндеттемелерді талдау ағымдағы кезге анықталған өтелетін соманың
активтің баланстық құнынан аз болатыны неғайбіл екендігін дәлелдейді.
Жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін тараптардың арасында
жасалған мәміледе сату туралы міндетті күші бар шарт бойынша, осы активті
шығаруға тікелей жатқызылған қосымша шығындар ескеріліп түзетілген баға
активті сатуға шыққан шығындар шегерілген оның әділ құнының ең жақсы дәлелі
болып табылады.
Егер сату туралы міндетті күші бар шарт болмаса, бірақ актив белсенді
нарықта сатылатын болса, онда шығаруға шыққан шығындар шегерілген оның
нарықтық бағасы оны сатуға шыққан шығындар шегерілген активтің әділ құны
болып табылады. Сатып алушының ағымдағы бағасы әдетте тиісті нарықтық баға
болып табылады. Сатып алушының ағымдағы бағасы болмаған жағдайда, сатуға
шыққан шығындар шегерілген әділ құнды бағалау үшін, осы мәміленің күні мен
бағалау күні арасындағы кезеңде экономикалық жағдайларда елеулі өзгерістер
болмаған жағдайда, ең соңғы мәміленің бағасы негіз бола алады.
Сату туралы міндетті күші бар шарт немесе активке арналған белсенді
нарық болмаған жағдайда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құнды
анықтау үшін ұйым есепті күні жақсы хабардар, осындай мәмілені жасағысы
келетін және бір-біріне тәуелді емес тараптардың арасында мәміле жасау
кезінде шығарылу шығындары шегерілген активті шығарудан алуға болатын
соманы неғұрлым анық көрсететін ақпарат негіз болады. Ұйым осы соманы
анықтау кезінде тап сол саланың шеңберіндегі осындай активтермен жасалған
соңғы операцияның нәтижесін ескереді. Ұйым басшылығы шұғыл түрде сатуға
мәжбүр болған жағдайларды қоспағанда, сатуға шыққан шығындар шегерілген
әділ құн мәжбүрлеп сатуды көрсетпейді.
2. Құнсызданудан алынатын зиянды тану. Құсызданудан алынатын зиянды
қалпына келтіру (реверсирование)
Активтердің құнсыздануынан болған залалдар баланстық құнның өтелетін
құннан асуына тең. Өтелетін құн активтің таза сату және дисконтталған
құндарымен (оны қолдану құны) анықталады. Таза сату құны есептен шығару
бойынша тікелей шығындарды, қаржылық шығындарды және табысқа салынатын
салықтарды шегеріп тастағандағы нарықтық баға бойынша анықталады.
Жекелеген активтердің құнсыздануынан болған залалдарды тануға және
бағалауға қойылатын талаптар белгіленеді. Қозғалысқа келтіретін
бірліктердің құнсыздануынан болған залалдарды тану және бағалау мәселелері.
Егер активтің өтелетін сомасы оның баланстық құнынан аз болған кезде
ғана, баланстық құн активтің өтелетін сомасына дейін азайтылуға тиіс. Бұл
азайтылу құнсыздану залалы болып табылады.
Қайта бағаланбаған актив бойынша құнсызданудан болған залал пайдалар
мен залалдар туралы есепте танылады. Алайда, қайта бағаланған актив бойынша
құнсызданудан болған залал, құнсызданудан болған залал осы активті қайта
бағалаудан қосымша капиталдың өлшемінен аспаған жағдайда ғана осы активті
қайта бағалаудан қосымша капиталдың азаюы ретінде тікелей танылады.
Құнсызданудан болған залалдың бағалау өлшемі ол жатқызылған активтің
баланстық құнынан көп болған кезде, егер мұны басқа Халықаралық қаржы
есептілігі стандарты талап етсе ғана, ұйым міндеттемені тануға тиіс.
Құнсызданудан болған залал танылғаннан кейін осы актив бойынша
амортизациялық аударымдар активтің өзгертілген баланстық құнын бөлу үшін,
оның жою құнын шегере отырып (егер ондайлар бар болса), оның қалған пайдалы
қызмет мерзімінің ішінде жүйелі негізде болашақ кезеңдерде түзетілуге тиіс.
Құнсызданудан болған залалдар танылған жағдайда, кейінге қалдырылған
барлық салықтық активтер немесе міндеттемелер 12 “Пайдаға салынатын
салықтар” IAS Халықаралық стандартына сәйкес активтің өзгертілген баланстық
құнын оның салықтық базасымен салыстыру арқылы анықталады.
Өтелетін құнның есебі активтер топтары бойынша немесе жеке активтер
бойынша іске асырылады, ал мүмкін болмаған жағдайларда оларды анықтау –
табыс әкелетін минималды активтер тобының шегінде пропорционалды есеп
қолданылады.
Мысалы, жабдықты сатудың таза құны 500000 теңге, ал өтелінетін құны
540000 теңге. 540 000 теңге, 500 000 теңгеден көп болғандықтан, орнын
толтыру құны 540 000 теңге болады. Егер активтің баланстық құны тестілеу
күніне 600 000 теңгені құраса, негізгі құралдардың құнсыздануынан зиян
60 000 теңге (600000-540000) болады. Сонымен келесідей жазбалар жасалады:
Дебет шот 7420 «Активтердің құнсыздануы бойынша шығындар»
Кредит шот 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және
құнсыздануы»
Құнсызданудан болған залалдар қайта бағалау резервтері бойынша
есептен шығарылады. Есептелген амортизация перспективті түрде түзетіледі –
болашақ есепті кезеңдерде тиімді пайдалану мерзімі ішінде қайта есептеледі.
Активтердің құнсыздануынан болған залалдардың орнын толтыру қайта
бағалау резервтеріне қосылады, осымен бірге қайта бағалаудан кейінгі
баланстық құн қайта бағалауға дейінгі қалдық құнынан аспайды. Есептелген
амортизация түзетіледі. Әдетте гудвилдар бойынша залалдардың орнын толытыру
жүргізілмейді.
Түсініктеме жазбаларында сегменттер бойынша активтердің
құнсыздануынан пайда болған залалдар ашып көрсетіледі.
3. Активтердің құнсыздануының есебін ұйымдастыру.
Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдарды шоғырландырып
есепке алу үшін бухгалтерлік есепшоттарының үлгілік жоспарында 2430
«Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар» шоты аранлған.
Құнсызданудан болған нақты залалдарды анықтағанда, арнайы есептеулердің
негізінде баланстық құны өтелетін сомадан асқан сомасына келесі
бухгалтерлік жазба беріледі:
Дебет шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар»
Кредит шот 2410 «негізгі құралдар»
Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдарды мекеменің пайдалары
немесе залалдары есебіне жатқызылады.
Егер айтылған залалдардың сомасы мекеменің пайдалары есебіне
жатқызылса, онда бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:
Дебет шот 5610 «Қорытынды пайда (залал)»
Кредит шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар»
Егер негізгі құралдардың құнсыздануынан болған залалдарды мекеменің
залалдарына (шығындарына) жатқызылса, онда бухгалтерлік есеп шоттарында
келесі жазулар жүргізіледі:
Дебет шот 7420 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар»
Кредит шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар».
Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдарды мекеменің алдын-ала
арнайы жасалған резерв есебіне жатқызса, онда бухгалтерлік есеп шоттарында
келесі жазулар жүргізіледі:
Дебет шот 5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв»
Кредит шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар».
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
1 Құнсыздану деген не?
2. Құнсызданудан залал қалай танылады?
3. Негізгі құралдардың құнсыздануынан болған залалдар есебі қай шотта
есепке алынады?
4. Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар қай шотта есептеледі?
1. Тақырып 6. Ұйымның міндеттемелерінің есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі.
2. Займдар есебі
3. Салықтар, басқада міндетті және ерікті төлемдер бойынша есеп
айырысулардың есебі
4. Жабдықтаушылармен және алынған аванстар бойынша есеп
айырысулардың есебі
5. Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің
табыстарының есебі.
6. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулар есебі
1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі.
Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен
қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда
болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар
ресурстардың ұйымнан кетуіне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және
болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.
Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:
1. Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;
2. Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті
басқа субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;
3. Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.
Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде
бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін
тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек
(ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті).
Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.
Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:
- ақша қаражаттарын төлеу;
- басқа активтерді беру;
- қызмет көрсету;
- бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;
- міндеттемелерді капиталға ауыстыру.
Реттеудің басқа да бастарту немесе кредиторлармен өз құқығын шығару
сияқты түрлі әдістері бар болуы мүмкін. Міндеттеменің пайда болуы
болашақта ресурстың кетуін білдіреді, берілген міндеттеменің орындалу
мерзімі субъектінің қаржы жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды. Активтермен
ұқсастығына байланысты міндеттемелер қысқа мерзімді кредиторлық қарыз және
ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз.
Қысқа мерзімді міндеттемелер ұйымның қызметіне әсер ете алады, ал
ұзақ мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы
ресурсқа өз наразылығын көрсете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен
ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.
Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі
керек: оны ұйымның операциялық циклының қалыпты жағдайымен өтеу көзделеді;
есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:
1. қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
2. ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
3. кредиторлық қарыздар:
- төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
- сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша қарыздар;
- төленуге дивидендтер;
- негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері
арасындағы қарыз;
- акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
- басқа да кредиторлық қарыздар.
4. төленуге тиісті есептелген шығындар;
5. алдағы кезең табыстары;
6. көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.
Төленетін шоттар – жабдықтаушылармен есеп айырысу шоты. Кәдімгі
қызмет барасында пайда болатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін
қолданадды.
Берілген вексельдердің негізгі қайнар көзі – банктік ссуда және тауар
мен қызмет үшін төлем. Вексельдер кепілмен қамтамасыз етелген немесе
қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Вексель пайыздық немесе пайыздық емес
болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық қойылым вексель сомасынан бөлек
көрсетіледі. Пайыздық емес вексельде дисконтты қалыптастыру жолымен пайыз
алдын ала төленеді және онда нақты пайыздық немесе пайыздық кіріс деп
аталатын нақты пайыз нормасы жанама түрінде көрсетіледі.
Атына байланыссыз барлық қарыз құралдары заемщиктерден тура немесе
жанама пайызды төлеуін талап етеді. Бұл уақытқа байланысты ақшаның
құнсыздануына жол бермеу үшін жүргізіледі. Ұзақ мерзімдік міндіттеме
бойынша кезеңдік пайыз сомасы
бұл – негізгі қарыз сомасы • пайыздық қойылым • уақыт = пайыз
сомасы.
Белгіленген пайыздық қойылым – бұл қарыздың құжаттарда көрсетілген
пайыз нормасы. Белгіленген пайыздық қойылым қарыздың негізгі сомасына
төленетен пайыздық төлемдердің негізгі сомасын анықтайды. Пайыздық қойылым
қаржы нарығында толығымен экономикалық жағдайынан және осы уақыт аралығында
өзгереді және ол кредиттің ұзақтығы да байланысты.
Нақты қарыз бойынша пайыздық қойылым – деп сондай уақыт мерзіміне
алынған қаржыны заемға алу кезіндегі нақты пайыздық қойылыммен әйкес
келеді. Нақты пайызды қойылым болашақта ақшалай қарыздарды төлеуде
дисконттағы қолданылады. Заемщиктен алынған ақша қаражаттарының немесе ақша
эквивалентінің сомасына нақты пайыздық қойылым қолданылады.
Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды өтеу күнінде төленуі керек сома,
осы күнде жүргізілуі тиіс әр қандай пайыздық төлемдерді алып бастағанда.
«Пайыздық емес» деген сөз мұндай типтегі векселге ең жақсы анықтама
емес, өйткені бұндай векселдер шын мәнінде төлеуге жұмылдырады. Мұндай
векселдердің номиналды құнының құрамына қарыз сомасы мен төлену мерзіміне
бырыңғай соманы құрайтын осы қарызға байланысты пайыздар. Қарыз алушы
векселдің номиналды құнына емес, ал вексельдің номиналды сомасы мен
пайызының айырмашылығына тең соманы алады. Алыну ақша қаражаты түрінде
вексельде көрсетілген сома – бұл нақты пайыздық қойылымды қолданумен
номиналды соманың дисконтталған құны. Ақша қаражатының дисконттық құны мен
вексельдің номиналды құны арасындағы айырмашылықтың қалған сомасы пайыз
болып табылады. Нақты пайыздық қойылым тәуекелділіктің нақты ұқсатушы
деңгейімен құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық қойылымға қарап
анықталады. Нақты пайыздық қойылым вексельде көрсетілмейді, бірақ қысқа
мерзімдік пайыздық емес векселдерге белгілі бір нақты шартпен пайыздық
қойылым анықталуы керек.
2. Займдар есебі
Несие –бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғағаәдетте келісілген мөлшерде пайыз алу үшін белгілі бір
уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын
экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие- бір субъектінің екінші бір субъектіге сатқан
тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты
туындайды.
Банк несиесі- субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтерге байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Берілетін уақыт аралығына байланысты банк несиесі қысқа мерзімді (бір
жылға дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір жылдан артық уақыт) болып
екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі- бұл, субъектінің өндірістік
және сауда айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.
Банкке несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын өзінің
жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерді, жалға алу
келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттін кредит алу құқығының барлығын
растайтын құжаттар ұсынады.
Қарыз алушыға несие жасалынған несие шартына сай беріледі. Бұл
келісімде кредиттің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және
олардың банкке ұсынылу мерзімділігі, кредиттің мақсатты пайдаланылуын және
қамсыздандырылуын тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің
есебіне кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдері, қамсыздандыруды
тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны көзделді.
Қысқа мерзімді кредит әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге кредиттелетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі.
Банктер несиені кәсіпорындарға қаржы бөлу үшін құрылыс, қалпына
келтіру және өнеркәсіптік және әлеуметтік жәене тұрмыстық бағыттағы
объектілерді техникамен қайта жабдықтауы техника, жабдық, көлік
саймандарын, ғимараттар мен құрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар
құруға; ғылыми-техникалық өнімдер және басқа да (кәсіпорын) меншіктік
объектілер бойынша шығындар жасауға береді.
Несие бойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері,
тәртібі несие шартында қарастырылады.
Несиелеу қарыз капиталының қозғалысы болып табылады – ол пайыз
түрінде үстеме төлем қайтару шартымен қарызға берілген капиталдың
қозғалысы.
Алынған несиелерді есепке алу 3010 «Қысқа мерзімді банк займдары»,
3020 «Алынған қысқа мерзімді займдар», 4010 «Ұзақ мерзімді банктік
займдар», 4020 «Ұзақ мерзімді алынған займдар» пассивті шоттарында
жүргізіледі. Бұл шоттардың кредиті бойынша банк және басқа мекемелер
алдындағы несиелер бойынша қарыздардың қалдығы және алынған несиелер
сомалары, ал дебеті бойынша несиелердің қайтарылуы, яғни қарыздардың
азайтылуы көрсетіледі.
Несиелер есебі бойынша шоттар корреспонденциясның кестесі
| | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Несиелер ағымдағы банктік шотқа түсті |1030 |3010, 3020, |
| | | |4010, 4020 |
|2. |Несиелер есебінен жабдықтаушы шоты төленді |3310 |3010, 3020, |
| | | |4010, 4020 |
|3. |Ағымдағы банктік шоттан несие қайтарылды |3010, 3020, |1030 |
| | |4010, 4020 | |
|4. |Займдарды пайдаланғаны үшін пайыздарды |7310 |3380, 4160 |
| |есептеу | | |
|5. |Пайыздарды төлеу |3380, 4160 |1030 |
Есепті кезеңнің соңында 7310 «Пайыздар бойынша шығындар» 5410 «Есепті
кезеңнің табысы (зияны)» шотымен жабылады.
Займдар шотының кредиті бойынша операциялар есебі үшін №4 журнал
–ордер арналған. Оған бухгалтерлік жазбалар банк көшірмелері және
басқадай ақша құжаттары негізнде жүргізіледі.
3. Салықтар, басқада міндетті және ерікті төлемдер бойынша есеп
айырысулардың есебі
Ұйымдар бюджетпен төлемдердің әр түрлері бойынша есеп
айырысулар жасайды: заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы, ҚҚС,
акциздер, жер салығы, және т. б.
Бюджетпен есеп айырысулардың есебі 3100 «Салықтар бойынша
міндеттемелер» бөлімшенің келесідей шоттарында жүргізіледі:
3110 - «Төленуге жататын корпоративтік табыс салығы»;
3120 - «Жеке табыс салығы»;
3130 - «Қосылған құн салығы»;
3140 - «Акциздер»;
3150 - «Әлеуметтік салық»;
3160 - «Жер салығы»;
3170 - «Көлік құралдарына салық»;
3180 – «Мүлік салығы»;
3190 - «Басқа да салықтар».
Шоттардың кредиті бойынша төленетін салықтар бойынша бюджетке
кредиторлық қарыздар жөнінде ақпараттарды және енгізілуге тиісті сомаларды
, яғни есеп беру айында есептелгендерін, ал дебет бойынша есепке
жатқызылуға тиісті сомаларды немесе іс жүзінде бюджетке аударылған
сомаларды көрсетеді.
3110 “Корпоративтік табыс салығы” шоты заңды тұлғалардан
есептелген және аударылған табыс салығы сомаларын көрсетуге арналған.
Шегерімдер мен жеңілдіктерді алып тасталған жылдық жиынтық табыс салық салу
объектісі болып табылады. 3110 шоттың кредиті бойынша жыл соңында
анықталатын, бюджетке енгізілуге тиіс табыс салығының сомалары 7710
«Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар» шотымен корресподенциясында
көрсетіледі. 3110 шоттың дебеті бойынша бюджетке аударылған аванстық
төлемдер сомалары, ақша қаражаттарын есептеу (1010, 1030) шоттармен
корреспонденциясында көрсетіледі. Кейінге қалдырылған салықтық
міндеттемелер 4310 шотта есепке алынады.
Бюджетке аударылатын жеке табыс салығының сомасына 3120 «Жеке табыс
салығы» шот кредиттеледі және 3030 3350 және басқа шоттар дебеттеледі.
3130 - «Қосылған құн салығы» шоты бюджетпен қосылған құнға салық
бойынша есеп айырысулар жөніндегі операцияларды көрсетуге арналған.
Қосылған құн салығы жанама салықтарға жатады және тауарлар, жұмыстар,
қызметтердің өндіру және айналым процесінде қосылған құнның өсімшесінің
бөлігін бюджетке алу түрі болып табылады.
3130 - «Қосылған құн салығы» шотының кредиті бойынша 1210,
1220, 1230, 2110, 2130 шоттардың дебетімен корреспонденциясында сатып
алушылар мен тапсырыс берушілерге өткізілген өнім және басқа да активтер
үшін көрсетілген топтар бойынша ҚҚС сомасы көрсетіледі, ал дебеті бойынша
1420 «Қосылған құн салығы» шотымен корреспонденциясында есепке жазылуға
тиіс қосылған құн салығы сомалары, ал ақша қаражаттарының (1010, 1030 және
т.б.) шоттарымен корреспонденциясында – бюджетке аударылған ҚҚС сомалары
көрсетіледі.
Акциздік салық – сатып алушы төлейтін тауардың бағасына немесе
тарифіне қосылатын жанама салық болып табылады.
Қосылған құн салығы және акциздер есебі бойынша
шоттар корреспонденциясның кестесі
| | | |
|Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|Жабдықтаушының шоты төлемге қабылданды: | | |
| Шикізаттар мен материалдар құнына |1310 |3310, 4110 |
| ҚҚС сомасына |1420 |3310, 4110 |
|ҚҚС сомасы есепке жазылды |3130 |1420 |
|Ағымдағы банктік шоттан жабдықтаушы шоты төленді |3310, 4110 |1030 |
|Сатып алушыға өткізілген өнім немесе тауарлар |1210, 2110 |6010 |
|үшін шот көрсетілді | | |
|ҚҚС сомасы және акциздер есептелді |1210, 2110 |3310, 4110 |
|Алынған ҚҚС және төленген ҚҚС және акциздер |3130 |1030 |
|арасындағы айырма ағымдағы банктік шоттан төленді| | |
Акциздердің есебі 3140 «Акциздер» шотында жүргізіледі. Акцизді
есептеген кезде 1210, 2110 шоттары дебеттеліп, 3140 шот кредиттеледі. Ал
оны бюджетке аударған кезде 3140 шот дебеттеліп, 1030 шот кредиттеледі.
Әлеуметтік салықты жұмыс беруші кәсіпорын есептейді, ол ақшалай да,
заттай да төленуі мүмкін. Әлеуметтік салық есебі 3150 шотта жүргізіледі.
Есептелген әлеуметтік салық мына шоттардың дебетінде 7110, 7210, 8110,
8210, 8310, 8410 және 3150 шоттардың кредитінде көрініс табады.
Бюджетке төленетін жер салығының есебі 3160 шотта жүргізіледі.
Жер салығын есептегенде 7210 «Әкімшілік шығындар» шоты дебеттеліп, 3160
шот кредиттеледі. Салықты төлеу 1-шілдеден кешіктірілмей жергілікті
бдюджетке төленгенде 3160 шот дебеттеліп, 1040 шот кредиттеледі.
Көлік құралдарына салынатын салықты есептеген кезде 7210
«Әкімшілік шығындар» шоты дебеттеледі және 3170 «Көлік құралдарына салық»
шоты кредиттеледі.
Мүлікке салынатын салық есебі 3180 шотта жүргізіледі. Есептелген
мүлік салығына 7210 «Әкімшілік шығындар» шоты дебеттеледі де, 3180 –
«Мүлік салығы» шоты кредиттеледі.
Салықтар бойынша міндеттемелер шоттарының кредиттік айналымдары №5
журнал – ордерде бейнеленеді.
Ұйымдар салықтық төлемдерден басқа міндетті және ерікті төлемдер
бойынша да есеп айырысулар жүргізеді. Олардың есебі үшін 3200 бөлім шоттары
арналған:
3210 - «Әлеуметтік салық бойынша міндеттемелер»;
3220 – «Зейнетақы қоры бойынша міндеттемелер»;
3230 – «Басқадай міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер»;
3240 – «Басқадай ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер».
Бұл шоттардың кредиті бойынша қарыздардың қалдығы және оның өсуі, ал
дебеті бойынша – оның азаюы көрсетіледі.
Әлеуметтік сақтандыруға аударымдар 3210 - «Әлеуметтік салық бойынша
міндеттемелер» шотының кредиті және ұйымның шығын шоттарының (7110, 7210,
8110, 8210, 8310, 8410) дебеті бойынша бейнеленеді. Міндетті зейнетақы
жарналарын ұстау 3350 «Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді қарыз» шотының
дебеті және 3220 «Зейнетақы қоры бойынша міндеттемелер» шотының кредитімен
көрсетіледі.
Басқа міндетті бөлулер (жинақтар, баж салығы, төлемдер) 3230
«Басқадай міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер» тобы сәйкес шоттарының
кредиті және 1310, 1330, 1350, 2410 шоттарының дебеті бойынша есепке
алынады. Ерікті төлемдер есебі үшін 3240 – «Басқадай ерікті төлемдер
бойынша міндеттемелер» шоты пайдаланылады. Мұнда мүліктерді сақтандыру
және негізгі және көмекші өндірістер жұмысшыларын сақтандыру төлемдері
есептелінеді. Көрсетілген сомаларға 3240 шот кредиттеледі және 8410 «Үстеме
шығындар» шоты дебеттеледі.
4. Жабдықтаушылармен және алынған аванстар бойынша есеп айырысулардың
есебі
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауарлық-материалдық қорларды
жеткізушілер немесе әр түрлі қызметтер көрсететін және әр түрлі жұмыстар
орындайтын кәсіпорындар мен ұйымдар жатады. Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысулар, әдетте, қолма-қол ақшасыз жолмен
жүргізіледі. Есеп айырысу түрі келісіммен немесе шартпен анықталады. Есеп
айырысудың негізгі түрлері мыналар: акцепті, аккредитивті, төлемдік
тапсырыс бойынша, чектермен, төлемдік тапсырыспен жоспарлық төлемдер
ретінде, өзара талаптарды есепке жазу ретінде, вексельдермен.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар жөніндегі
ақпараттарды көрсету үшін 3310 «Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа
мерзімді кредиторлық қарызы», 4110 «Жабдықтаушылардың және мердігерлердің
ұзақ мерзімді кредиторлық қарызы» шоттары арналған. Бұл шоттың кредиті
бойынша алынған тауарлық – материалдық қорлар, айналымнан тыс активтердің
құны 1310, 1330, 2410, 2730, 7110, 7210, 8410 шоттарының дебетімен
корреспонденциясында көрсетіледі. Алынған бағалықтар бойынша ҚҚС сомасы
3310, 4110 шоттардың кредиті және 1420 «ҚҚС» шотының дебеті
корреспонденциясында бейнеленеді.
Жабдықтаушылармен және мердігерлер шотын төлеу 3310, 4110 шоттардың
дебеті және ақша қаражаттарын есептеу бойынша шоттардың кредитімен (1010,
1030) көрсетіледі. 3310, 4110 шоттар бойынша операциялардың есебі үшін №6
журнал – ордер арналған. Шоттардың кредиті бойынша жазулар
жабдықтаушылармен көрсетілген және төлемге қабылданған шот- фактуралар
негізінде, жүкке ере жүретін құжаттар негізінде жүргізіледі.
Тауарларды жеткізуге не жұмыстарды орындауға алынған аванстар
бойынша, сондай-ақ ішінара дайындығына қарай тапсырыс берушілер үшін
өндірілген өніммен атқарылған жұмыстар өтемақысы бойынша есеп айырысулар
үшін келесідей шоттар пайдаланады:
3510 «Қысқа мерзімді алынған аванстар»,
4110 «Ұзақ мерзімді алынған аванстар»
Алынған аванстар мен өнімді және жұмыстарды дайындау кезінде алынған
төлемақы сомасына
Дебет шот 1030
Kредит шот 3510, 4410
Алынған аванстардың және толық дайын бұйымдарды, материалдарды
жеткізгені және орындалған жұмыстар үшін, сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер шоттарды ұсынған кезде, есепке алынған ішінара дайын өнімдер мен
жұмыстар бойынша төлем ақы сомасына
Дебет шот 3510, 4410
Kредит шот 1210
Егер алдағы уаққытта тауарлар жеткізуге, не жұмыстар мен қызметтерді
орындауға, авансқа алынған төлемақы сомасын жабдықтаушы пайдаланбаған
болса, бұл сома сатып алушыға қайтарылып берілуі тиіс, сонда шоттар
корреспанденциясы
Дебет шот 3510, 4410
Kредит шот 1030
3510, 4410 шоттар бойынша операцияларды тіркеу №9 журнал –ордер
кредиттік айналымдары үшін, №9 тізімдеме дебетттік айналымдары үшін
қолданылады.
5. Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің
табыстарының есебі
Дивидендтер дегеніміз акционерлер иелігінде болатын акциялардың саны
мен түрлеріне сәйкес оларға тиесілі акцияларына табыс түрінде жыл сайын
акционерлер арасында бөлінетін акционерлік қоғам табысының бір бөлігі.
Дивидендтер бойынша есеп айырысулар 3030 «Дивидендтер
бойынша және қатысушылардың табысы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық
қарыздар» шотында жүргізіледі.
Дивидендтерді есептеген кезде 3030 шоттар кредиттеледі және
мына шоттар дебеттеледі:
5510, 5520 – есепті жылдың және бұрынғы жылдардың бөлінбеген
табысы есебінен акция ұстаушыларға дивиденттер есептегенде;
5410, 5460 – артықшылығы бар акциялар бойынша есептелген
дивидендтер сомасына, бөлінбеген табыстың болмауы немесе жетімсіздігі
кезінде.
Акциялар бойынша дивидендтер төлемін көрсеткенде
Дm шот 3030
Km шот 1010, 1030 – дивидендтің заттай төлемінде.
Төлемнің қайнар көзінен ұсталынған табыс салығының сомасына
3030 шот дебеттеледі және 3120 «Жеке табыс салығы» шоты кредиттеледі.
Дивидендтер салық салуға 15 пайыз ставкасы бойынша жатады және одан кейін
салық салуға жатпайды. Жеке табыс салығын бдюжетке аударуда 3120 шот
дебеттеліп, 1010, 1030 шоттар кредиттеледі.
3030 «Дивидендтер бойынша және қатысушылардың табысы бойынша
қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар» шоты бойынша кредиттік айналымдар №9
журнал- ордерде бейнеленеді.
Кәсіпорынның есепті айда алған, бірақ кейінгі есепті
кезеңдерге жататын табыстары болашақ кезеңдерінің табыстары болып
есептеледі (жал төлемі немесе пәтерақы төлемі; коммуналдық қызметтер үшін
төлемдер; жол билеттерін сатудан алынған табыстар; баспалық жазылымдарға
жазылу құны; байланыс қызметтерін пайдаланғаны үшін абоненттік төлемдер).
Алдағы кезең табыстарының есебі 3520 және 4420 шоттарда жүргізіледі. Бұл
шотта айлық және тоқсандық билеттер бойынша кәсіпорынға алдын-ала төленген
ақылары, автомобиль тасымалдары және басқалары үшін күні бұрын төленгені
ескеріледі. Осындай төлемдер түскенде
Дебет шот 1010, 1030
Kредит шот 3520, 4420
Алдағы кезеңнің кірістерін есептегенде 1210, 1220, 1230, 1230
шоттар дебеттеледі және 3520, 4420 шот кредиттеледі.
Есепті айға жататын ертеректе алынған табыстар тізімі
Дебет шот 3520, 4430
Kредит шот 6010, 6210, 6280 бойынша көрсетіледі.
Өткен жылдарда анықталған жетіспейтін ақша қарыздарының алдағы
кездегі түсім қаражаттары сомасына: Дm шот 1250 Km шот 3520, 4420
Өткен жылдар ішінде анықталған жетпейтін ақша бойынша қарыздар
үшін төлемдер түскенде: Дm шот 1010, 1030 Km шот 1250
Сонымен бір мезгілде тиісті сома 3520, 4420 шот дебетіне және
6010 шот кредиті бойынша жазылады. 3520, 4420 шоттарының кредиттік
айналымдары №9 журнал –ордерде көрсетіледі.
6. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулар есебі
Өндірістік қызметке жұмысшылардың қатысуына байланысты персоналдар
өнеркәсіптік өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді .
Жұмысшыларды тізімдік және тізімдік емес құрамға бөледі. Тізімдегі
құрамға бір күннен артық негізгі қызметі бойынша, ал басқа қызмет түрлері
бойынша бес күннен кем мерзімге жұмысқа қабылданған барлық тұрақты,
кезеңдік және уақытша жұмысшылар жатады .
Ұйымда атқаратын функцияларына байланысты жұмыс істеушілерді екі
топқа бөледі: жұмысшылар және қызметкерлер. Қызметкерлер тобынан
келесідей категорияларды бөлуге болады: жетекшілер, мамандар және
қызметкерлерге жататын басқа да мамандар .
Жұмысшылар - математикалық игіліктерді жасау процесімен тікелей
айналысатын тұлғалар.
Жетекшілер (басшылар) кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімдерінің
басқарушылары , сонымен қатар бас мамандар мен оның орынбасарлары .
Мамандар - өндіріс процестерін ұйымдастыру және басқаруды жүзеге
асыратын, инженерлі – техникалық және басқа жұмыстармен айналысатын
қызметкерлер, мысалы: инженер, экономист, бухгалтер, механик т.б.
Қызметкерлерге жататын басқа да мамандар - құжаттарды дайындайтын
және толтыратын, есептеу мен бақылауды, шаруашылық қызмет көрсетуді жүзеге
асыратын жұмысшылар.
Кадрлар есебі үшін жеке карточкалар, ғылыми жұмысшылар үшін ғылыми
жұмысшының есеп карточкалары алғашқы құжаттар болып табылады. Жұмыс
уақытының есебі бойынша негізгі алғашқы құжаттар- жұмыс уақытын
пайдаланудың есебі мен еңбек ақыны есептеу табелі және жұмыс уақытын
пайдалануды есептеу табелі болып табылады. Табель жұмысшылардың барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалануын есептеу үшін, сондай- ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің бекітілген жұмыс күні режимін сақтауына
бақылау жасау үшін, олармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу және атқарылған
уақыт туралы деректер алу үшін қолданылады. Табельді табель толтырушы
немесе мастер бір данада толтырады және еңбекақы есептеу үшін
бухгалтерияның есеп айырысу бөліміне жіберіледі.
Жұмысқа келулер және жұмыс уақытын пайдаланудың есебін табельде
жалпылау тіркеу әдісімен жүргізіледі, яғни барлық келгендерді ,
кешіккендерді белгілеу немесе тек қана ауытқуларды тіркеу арқылы. Күндер
мен сағаттардың санын ондық белгімен көрсетіледі. Ай соңында табельдер
әрбір жұмысшымен атқарылған уақыттың қорытындысы жазылады және жұмысқа
келген, келмеген күндер есептеледі. Осы деректер жұмыс категориялары
бойынша және жалпы табель бойынша қосылады. Жеке құрамның есебі
категорияның кадрлар бөлімінде жүргізіледі.
Еңбек ақының екі түрі болады: негізгі және қосымша.
Негізгі еңбек ақыға атқарылған (жұмысқа) уақытқа және орындалған
жұмыстың саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақы: тарифтік ставка, оклад,
кесімді бағалау бойынша төлеу, сыйақылар, мерзімнен тыс жұмысқа, түнгі
уақытта жұмыс істегені үшін, жұмыскерлер кінәсінің болмаған тұрып қалған
уақытқа ақы төлеулер жатады.
Қосымша еңбек ақыға еңбек туралы заңдарда қарастырылған атқарылған
уақытқа төленетін төлемдер жатады. Оған: кезекті демалыс уақытына ақы
төлеу, мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындағаны үшін ақы төлеу,
жұмыстан шығу кезіндегі төленетін жәрдем ақы және болып табылады.
Еңбек ақының негізгі формалары мерзімді және кесімді болып табылады.
Мерзімді еңбек ақыны төлегенде жұмыс істеушінің ақысын жұмсаған еңбегінің
іс жүзінде атқарған уақыты мен сапасына тікелей тәуелді түрде төлеу
қарастырылады. Мерзімді еңбек ақыны төлеу екі жүйеге бөлінеді: жай мерзімді
және мерзімді - сыйақылы.
Жай мерзімді еңбек ақы төлеуде жалақы сағаттық, күндік, айлық
тарифтік ставкалар бойынша немесе нақты атқарған уақыты үшін оклад бойынша
есептеледі. Еңбек ақының мөлшері тарифтік ставканы атқарылған уақыт
мөлшеріне көбейту арқылы немесе окладты есептеу арқылы анықталады.
Еңбекті төлеудің мерзімді - сыйақылық жүйесі кезінде тариф бойынша
есептелген еңбек ақы сомасына тарифтік ставкаға белгілі бір процент
мөлшеріндегі сыйақыны қосады.
Еңбек ақының есептелуі есептік төлем ведомосында, жеке счеттарында,
ал берілуі төлем ведомостары бойынша жүргізіледі .
Еңбекті төлеудің кесімді формасы - өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың және көрсетілген қызметтің сапасын ескере отырып, бірлік санына
төлеуді білдіреді. Кесімді еңбек ақының келесідей жүиелері бар: тікелей
кесімді, кесімді-сыйақылы, кесімді – прогрессивті, аккордты.
Тікелей кесімді еңбек ақы төлеу қажетті біліктілікті ескере отырып,
тағайындалған тұрақты кесімді баға негізінде өндірілген өнім бірлігінің
саны үшін жүргізіледі. Еңбекақы мөлшері тұрақты кесімді бағаны өндірілген
өнім санына көбеиту арқылы анықталады.
Еңбекті төлеудің кесімді-сыйақылық жүйесі кезінде өндірілген өнім
санына есептелген еңбек ақы сомасына белгілі бір сапалы көрсеткіштерге қол
жеткізгені үшін төленетін сыиақы қосылады .
Кесімді – прогрессивті жүйе кезінде төлеу норма шегіндегісі тұрақты
баға б-ша, ал нормадан артығы прогрессивті өспелі баға бойынша жүргізіледі.
Аккордты жүйе кезінде еңбекақы төлеуді алдын-ала нормаланған тапсырма
және бағасы анықталған жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықтайды.
Аккордты еңбек ақы төлеудің мөлшерін іс жүзіндегі нормативті тапсырмалар
бағалар негізінде бекітеді, ал олар болмаған жағдайда - ұқсас жұмыстар үшін
қолданылатын нормаланған тапсырмалар мен бағалардан шыға отырып бекітеді.
Еңбекақы төлеудің кесімді формасы кезінде есеп айырысу еңбек
өнімділігі туралы құжаттар бойынша жүзеге асырылады.
Әрбір жұмысшының бригада еңбегінің нәтижесіне қосқан еңбектік
үлесінің мейілінше толық есебі үшін оның мүшелерінің келісімімен еңбекке
қатысу коэффициенті қолданылады .
Қосымша еңбек ақының есептелуі орташа еңбек ақы бойынша жүргізіледі.
Орташа еңбекақы дегеніміз өткен уақыт үшін нақты алынған еңбек ақының
негізінде есептелген жұмысшының еңбек ақы мөлшері .
Кезекті демалыс уақыты үшін ақы төлеу. Еңбек демалысы жұмысшылармен
қызметкерлерге жұмыс жылында бір рет беріледі. Еңбек демалысы жұмысқа
қабылданған күннен бастап есептелінеді . Жұмысшы берілген кәсіпорында 11 ай
үзіліссіз жұмыс істеген мерзімнен кейін еңбек демалысын алу құқығына ие
болады. Еңбек демалысының ұзақтығы жұмыс істеушілердің әртүрлі
категориялары мен ұжымдық шарттар және қолданыстағы ережелер бойынша
белгіленеді. Еңбек демалысы уақытына төлеуді демалысқа кететін айдың
алдындағы 12 күнтізбелік айдағы орташа жалақыдан, осы кезеңге бекітілген
үстемелер, қосымшалар және сыйақының орта мөлшерін есепке ала отырып
есептейді. Сыйақының орта мөлшері 12 күнтізбелік ай үшін сыйақының орташа
айлық процентін 12 күнтізбелік айдағы орташа жалақыға көбейту арқылы
анықтайды.
Демалыс ақыны есептеу үшін қабылданған еңбекті төлеу сомасы 12-ге
және осы уақыт аралығында жұмыс істелген күндер санына бөлінеді, орташа
жалақыны есептеуге уақытша еңбекке жарамсыздығы бойынша жәрдемақы да
қосылады. Алынған орта күндік еңбек ақыны демалыс күнінің санына көбейтеді
.
Жұмысшы айдың аяқталуына дейін жұмыстан босағанда немесе еңбек
демалысына кеткенде жалақы бойынша есептеу жасалады, оның мәліметтері айдың
аяқталуы бойынша есеп айырысу төлемдік ведомостында немесе еңбек ақы төлеу
бойынша есептеу кітабына жазылады.
Еңбек ақы төлеу бойынша қызметкерлер мен есеп айырысудың синтетикалық
есебі 3350 “Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді қарыздар’’ шоты бойынша жүзеге
асырылады.
3350 шоттың кредиті бойынша айдың басы мен айдың аяғына жұмыс
істеушілердің алдындағы қарыздардың қалдығы және оларға еңбекақы, сыйақы,
жәрдемақы түрінде есептелген сомалар, яғни қарыздардың көбеюі, ал дебеті
бойынша барлық ұстаулар түрлері мен берілген еңбекақы сомалары көрсетіледі.
Еңбек ақы есебі бойынша шаруашылық операцияларға
шоттар корреспонденциясның кестесі
| | | |
|Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|Еңбек ақы есептелді: | | |
| Негізгі өндіріс жұмысшыларына |8110 |3350 |
| Көмекші өндіріс жұмысшыларына |8210 |3350 |
| Цех персоналдарына |8310 |3350 |
| әкімшілік- басқару қызметкерлеріне |7210 |3350 |
| өнімдерді сату сферасы жұмысшыларына |7110 |3350 |
|Резерв есебінен жұмысшыларға кезекті демалыс ақысы |3130 |1030 |
|есептелді | | |
|Жеке табыс салығы есептелді |3350 |3120 |
|Атқару қағаздары бойынша депоненттелген еңбек ақы |3350 |3390, 4170|
|ұсталды | | |
|Есепті сомалар ұсталды, материалдық зиян жойылды |3350 |1250, 2150|
|Еңбек ақы кассадан берілді |3350 |1010 |
Жұмысшылардың кезекті демалыс уақытына ақы төлеу үшін кәсіпорындарда
резерв құрылады, өйткені жұмысшыларға демалыс жыл бойы біркелкі берілмейді
және демалысты төлеу бойынша шығындарды сол айда өндірілген өнімнің өзіндік
құнына жатқызу өзіндік құн туралы мәліметтерді өзгертеді. Демалыстарды
төлеуге резерв демалысақы сомаларын және еңбек ақы қорынан аударуларды
есептеу кезінде ескерілетін, олардың еңбегіне ақы төлеу шығындары сомасынан
анықталады. Резерв қарастырылған процент бойынша ай сайын анықталады.
Демалыс үшін нақты есептелінген сомаларды осы резерв есебінен есептеп
шығарады.
3350 “Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді қарыздар’’ шотының кредиттік
айналымдары №10 журнал – ордерде бейнеленеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Міндеттемелердің қандай түрлері бар?
2. Ағымдағы міндеттемелерге қандай міндеттемелер жатады?
3. Несиелердің есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
4. Жабдықтаушылармен есеп айырысулардың есебі туралы не
айтасыз?
5. Еңбек ақы қандай түрлері, нысандары бар?
6. Алынған аванстардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
7. Ұзақ мерзімді міндеттемелерге қандай міндеттемелер жатады?
8. Несиелердің есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
9. Несиелердің қандай түрлері болады?
Тақырып 7. Кірістер және шығыстарды тану (ҚЕХС 18)
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Табыстар мен шығындар түсінігі, танылуы.
2. Сатылған тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнының
есебі.
3. Тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды сату бойынша шығындардың
есебі.
4. Сатылған тауарлардың қайтарылуының есебі және сату мен баға
шегерімдері
5. Көрсетілген қызметтер бойынша табысты тану. Шығындардың танылуы.
6. Кезең шығындарының есебі.
7 . Төтенше жағдайлардан болатын табыстар мен шығындар.
1. Табыстар мен шығындар түсінігі, танылуы.
Табыстар –бұл активтердің келуі мен өсуі жолымен немесе
субъектінің қызметі нәтижесінде иіндеттемелердің азаю жолымен экономикалық
ресурстардың көбеюі. Шығындар – бұл активтердің азаюы не басқа да
қызметтерді жүзеге асыруда , тауарларды өндіру не жеткізу салдарынан
қарыздардың пайда болуы, яғни міндеттемелердің көбеюі. Басқаша айтқанда ,
шығындар – бұл табыс табу мақсатында таурларды өндіруге не қызметтер
көрсетуге кеткен шығындар.
Пайда - бұл кәсіпорынға қатысты негізгі және негізгі емес
қызмет нәтижесінде капиталдың өсуі, бұған акционерлік капиталға жарна
жатпайды.
Зияндар- бұл кәсіпорынға қатысты жағдайлардан капиталдың азаюы.
Тану – кәсіпорынның қаржылық есебінде баптарды енгізу процесі.
Тану есептің жиынтық көрсеткіштеріне сомаларды бейнелеуден тұрады. Танудың
төрт критерийі : анықтау, бағалау, мерзімділік, сенімділік.
Табыс - кәсіпорынның өзінің сатып алушыларына қандай да бір
уақыт кезеңі ағымында берген қызметтері немесе өнімдерінің жиынтығын
ақшалай бейнелеу.
Табыстар есепті кезеңдегі активтердің көбеюін (ақша
қаражаттарының, басқа да мүліктердің келіп түсуін, кіріске алынуын) және
міндететмелердің азаюы (өтелінуі) негізінде капиталдың көбеюін, яғни
экономикалық пайда табуды айтады. Мұндай табыстарға : дайын өнімдер мен
тауарларды сатудан алынатын табыстар; қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
дивидендтер, роялти және процент түрінде алынатын және т.б. табыстар
жатады.
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және
бағытына байланысты негізгі қызметтен және негізгі емес қызметтен алынған
табыстар болып бөлінеді. Негізгі қызметтен алынған табыстар мен негізгі
емес қызметтен алынған табыстардың қосындысы оның жиынтық табысын құрайды.
2. Сатылған тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік
құнының есебі.
Сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын
есепке алуға 70 бөлімшенің 7010 «Сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны» шотында жүргізіледі. Бұл шот бойынша өнім
өндіретін, жұмыстар істейтін және қызметтер көрсететін және босатылған
өнімдердің, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік
құнын есепке алуға арналған. 7010 шоттың дебетінде сатылған тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құны есепке алынады да, есепті
кезеңнің аяғында осы шоттың кредитінен 5610 «Қорытынды пайда (залал)»
шотының дебетіне жазылады.
7010 «Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік
құны» шоты бойынша талдау есебі сатылатын бұйымдардың, жұмыстардың және
қызметтердің түрлері бойынша ұйымдастырылады. Талдау есебі үшін
машинограммалар не ведомостар пайдаланылады, оларда бір айдағы және жыл
басынан бергі өнімнің, жұмыстың және қызметтердің саны мен өзіндік құны
көрсетілуі тиіс.
3. Тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды сату бойынша шығындардың
есебі.
Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатуға байланысты жұмсалған
шығындарды есепке алуға 7110 шот арналған. Бұл шотта сату бойынша
жұмсалған кәсіпорын қоймасындағы өнім ыдыстарына және өнімдерді орауға
жұмсалған шығындар көрсетіледі. Егер өнімдерді ыдысқа салу өнім қоймаға
тапсырылғанға дейін өндіріс технологиясына сәйкес жүзеге асырылса,
ыдыстардың құнын өнімнің өндірістік өзіндік құнына енгізеді, өнімді
жөнелтетін станцияға дейін тасымалдау, оны көлік құралдарына сату бойынша
жұмсалатын шығындар; комиссиялық алымдар немесе шарт бойынша өткізуші
ұйымдарға өнімді өткізгені үшін төленетін шығындар; өнімді өткезген
жерлерде қойманың ұсталуы;сатушылардың және басқа қызметкерлердің еңбек
ақысы мен аударымдар; жарнамаға және өткізуге арналған шығындар;
өткізушіге және делдалдық ұйымдарға төленетін комиссиялық алымдар;
өнімдерді өткізумен байланысты басқа да шығындар.
Сатылатын өнімдердің шығындары сатып алушының есебінен өтелетін
болса, бұл шығындар 7110 шотта көрсетілмейді, тек қана қосалқы және қызмет
көрсететін өндірістер мен шаруашылықтардың қызметі ретінде кіріске алынады.
Өнімдерді сатуға жұмсалатын шығындардың баптары бойынша талдау
есебін өнімді сатуға жұмсалған шығындар есебінің тізімдемесінде немесе
машинограммада кәсіпорын бекіткен баптардың номенклатурасы бойынша
жүргізіледі.
Өнімдерді өткізуге қатысы бар қызметкерлерге жалақы
есептелгенде: Дебет шот 7110 Кредит шот 3350.
Жарнамаға, қойманың күтілуіне, комиссиялық және басқа да
шығындарды төлеуге шот-фактура қабылданғанда: Дебет шот 7110 Кредит шот
3310, шотқа енгізілген қосылған құн салығы сомасына: Дебет шот 1420
Кредит шот 3310.
Өткізу процесінде пайдаланылған материалдық емес активтер және
негізгі құралдар бойынша амортизация есептелді: Дебет шот 7110 Кредит шот
2741, 2421.
Есепті кезең соңында есепке алынған шығындар табыс (зиян)
шотына көшіріледі: Дебет шот 5610 Кредит шот 7110.
4. Сатылған тауарлардың қайтарылуының есебі және сату мен баға
шегерімдері
Сатылған тауарлардың қайтарылуы, сату және баға шегерімдері туралы
ақпаратты жинақтау үшін келесі шоттар арналған: 6020 «Сатылған
тауарлардың қайтарылуы», 6030 «Баға және сату шегерімдері».
6020 шотта тауарларды сатып алушылардың қайтаруы туралы
ақпараттарды жинауға арналған. 6030 шотта сату шегерімдерінің есебі
жүргізіледі. Нарықтық қатынастар дамыған елдердегі есеп айырысулардың
қалыптасқан тәжірибесінде сату шегерімдерінің келесідей түрлерін жатқызуға
болады:
-нақты төлем үшін шегерім шотты нақты ақшалай сатып алатын
сатып алушыларға жасалады.
-сконто шегерімдері бағалық шегерулер шартта немесе жабдықтаушы
шотында көрсетілетінмерзімнен бұрын төлеген сатып алушыларға жасалады.
-дилерлік шегерімдер тауарларды ұйымдастыратын агенттерге және
делдалдарға жасалады.
-жабық шегерулер тұйықталған экономикалық бірлестіктерде айналыста
болатын , өнімнің сатылған көлемінен шығатын тауарларды сатқанда жасалады.
Қызмет барысындағы шегерулер өндіруші тауарларды сату , тасымалдау, сақтау,
күзету, есепке алу қызметтеріне жасайды.
Сатып алушыларға жасалған сату шегерімдерінің барлық түрі шартта және
басқа да құжаттарда айтылып, есеп айырысу-төлем құжаттарында көрсетілуі
керек. 6030 шот бойынша жыл басынан жасалған айналымдар жинақталған
тізімдемеде немесе машинограммаларда шегерімнің түрлеріне қарай талдау
жүргізіледі. Жыл аяғында бұл шот жабылады, онда қалдық қалмауы керек.
Баға шегерімдерінің есебін жүргізуге 6030 арналған.
Жеңілдіктер тауар бағасының жалпы немесе ұйғарымды бағасына қарағанда
төмендетілуі болып табылады. Жеңілдіктер процент түрінде немесе белгілі
бір сомада болады.
Шегерімдердің іс жүзінде келесідей түрлері қолданылады:
- алынатын тауарлардың санына байланысты баға жеңілдігі тауарды
1 жылға ұйғарымды көлеміне қарағанда көбірек сатып алушылар үшін жасалады;
- уақытпен байланысты жасалатын жеңілдіктер негізінен маусымдық
сипаты көпшілік сұранысы бар өнім сауда саласында қолданылатын баға
жеңілдіктері;
- сандық жеңілдік тапсырыстың көлеміне және саласына байланысты
баға жеңілдігі;
- арнайы жеңілдік белгілі бір жабдықтаушымен көптен бері
байланысы бар және басқа ерекше қатынастағы сатып алушыларға жасалатын баға
жеңілдігі.
6030 шот бойынша сатып алушыларға жасалған жеңілдіктерінің
түрлеріне қарай талдау жасалады. Талдау есебі үшін тізімдеме немесе
машинограмма жүргізіледі, онда жыл басынан жасалған жеңілдіктердің
түрлеріне дебеттік айналымдары бойынша жинақталады. Жыл аяғында 6030 шот
жабылады.
Жасалған баға жеңілдіктері сатып алушылардың жазатын шот-
фактурасында көрініс табуы керек және оның негізінде нақты экономикалық
есептеудің есебі жасалады.
5. Көрсетілген қызметтер бойынша табысты тану. Шығындардың танылуы.
Қызметтерді көрсетуден табыстарды танудың төрт әдісі бар:
1) нақты орындау;
2) пропорциональді орындау;
3) аяқталған орындау;
4) инкассация.
Шаруашыық субъектісінің негізгі емес қызметтен алынатын
табыстары- деп кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған
тауарларды сатудан, көрсеткен қызметтерден , сондай-ақ орындалған
жұмыстардың барысында тапқан табыстары саналады. Субъектінің негізгі
қызметтен алынатын табыстарының есебі 6010 «Дайын өнімді (жұмысты,
қызметті) сатудан түскен табыс» шотында жүргізіледі. Бұл шотта негізгі
қызметтерден алынған табыстары туралы ақпараттарды жинақтап, қорытынды
жасайды. Бұл шот пассивті шот, сондықтан кәсіпорынның қызметтері барысында
алатын табыстарына 1210, 1220, 1230, 1284, 1010, 1030 шоттарының
тиістілері дебеттеліп, 6010 шот кредиттеледі. Субъектінің өткен кезеңде
алған, бірақ есепті кезеңнің табысы болып есептелінетін сомаларына 3520
«Алдағы кезеңдердің табысы» шоты дебеттеліп, 6010 шот кредиттеледі.
Негізгі емес қызметтен табыстар материалды емес активтерді,
негізгі құралдарды, бағалы қағаздарды және т.б. өткізуден алынады. Мұндай
қызметтерді атқаруы, жұмыс істеуі барысында алынған табыстары 6210
«Активтерді сатудан табыстар», 6110 «Сыйақылар бойынша кірістер», 6250
«Бағамдық айырмашылықтан түскен табыс», 6280 «Басқа да табыстар»
шоттарында жүргізіледі. 6210 шотта материалдық емес активтерді, негізгі
құралдарды, инвестицияларды сатудан табыстар есепке алынады. Құнды
қағаздарды, акциялар бойынша дивидендтер және проценттер түріндегі табыстар
есебі 6110 шотта жүргізіледі. Бағамдық айырмашылықтан түскен табысдың есебі
үшін 6250 шот арналған. Атқарушы өкімет органдарының субсидиялары 6280
шотында есептеледі. Жыл соңында табыстар және шығындар шоттары жабылуы
керек.
6. Кезең шығындарының есебі.
Кәсіпорынға тұтастай алғанда қызмет көрсетуге және оның өндірістік-
шаруашылық қызметін басқаруға байланысты жалпы шығатын шығындар жалпы және
әкімшілік шығындар болып табылады. Бұл шығындар есебі 7210 «Әкімшілік
шығындар» шотында жүргізіледі, жалпы және әкімшілік шығындарды есепке
алатын тізімдемеде немесе машинограммаларда жүргізіледі. Оған жазбаларды
кәсіпорын бекіткен баптардың номенклатурасына қарай және әзірлік кестелері
мен құжаттарынан корреспонденцияланатын шоттар бойынша жазады.
Материалдық емес активтер бойынша амортизация есептелгенде:
Дебет шот 7210 Кредит шот 2741
Негізгі құралдардың тозуы есептелді: Дебет шот 7210 Кредит
шот 2420
Жалпы және әкімшілік шығындарға шикізат және материалдар
жұмсалды:
Дебет шот 7210 Кредит шот 1310
Әкімшілік қызметкерлерге еңбек ақы есептелгенде: Дебет шот 7210
Кредит шот 3350
Есепті кезеңнің соңында жалпы және әкімшілік шығындардың сомасы
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелеріне көшіріліп жазылады: Дебет шот 5610
Кредит шот 7210.
7 . Төтенше жағдайлардан болатын табыстар мен шығындар.
Тоқтатылған операциялардан түскен табыстар немесе зияндарды есепке
алуға 7510 «Тоқтатылған операциялардан келген шығындар» шоты арналған. Бұл
шотта табиғат апаттарынан түскен өтелмейтін зияндар, т оқтатылған
операциялардан келген зияндар, төтенше жағдайлардан түскен басқадай зияндар
есептеледі.
Табиғат апаттарынан келетін өтелмейтін зияндар (7510 шот)
потенциалды сақтанушы мүлкін, кәсіпкерлік қаупін және басқаларды
сақтандыруға шарт жасаған жағдайда болады.
7510 шотта сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік қауіпті сақтандыруға
шарт жасасып, бірақ сақтандыру шартының барлық талаптарын орындамағанда
пайда болған зияндар есепке алынады.
Табиғат апаты салдарынан кәсіпорын жекелеген жағдайларда табыс ала
алады. Мысалы, егер сақтандырушы істен шыққан мүліктің қалдық құнының орнын
толық толтырса, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден біршама кіріс алады, бұл
кірісті бухгалтерлік есепте жою құны деп атайды.
Тоқтатылған (7510 шот) операциялар пайдаланып жүрген активті
сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік не сауда қызметінде
жекелеген маңызды бағыты бар операцияларды тоқтату нәтижесінде пайда
болады. Мұндай операцияларға байланысты кәсіпорын қызметі, активтер,
міндеттемелер, таза табыс не зиян анықталып бухгалтерлік есепте көрініс
табады.
Төтенше жағдайлар дегеніміз заңды тұлғаның әдеттегі қызметінен
өзгеше оқиғалары не операциялары. Төтенше жағдайлардың салдарынан келген
табыстар немесе зияндар қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы
берілген есепте бөлек көрстеіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен сомасы
жылдық есепке берілетін түсініктеме жазбада ашылуға тиіс.
7510 шотта есепке алынған табыстар мен зияндар жылдың аяғында
5610 шоттың дебеті мен кредитіне көшіріліп жазылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Табыс дегеніміз не?
2. 2. Негізгі қызметтен қандай табыстар алынады?
3. Негізгі емес қызметтен қандай табыстар мен шығындар алынады?
4. Сатудан және бағаның қандай шегерімдері бар?
5. Жалпы және әкімшілік шығындары деген не?
6. Төтенше жағдайлар нәтижесінен қандай табыстар және шығындар алынуы
мүмкін?
Тақырып 8. Капитал және резервтер есебі.
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Жарғылық капитал есебі: шығарылған акционерлік капитал; салымдар
мен пайлар.
2. Төленбеген капитал есебі. Қайта сатылып алынған меншікті үлестік
құралдар.
3. Эмиссиялық кіріс есебі.
4. Ұйымның резервтерінің есебі: резервтік капитал, активтерді қайта
бағалау резервтері; шетел валютасын қайта санау резервтері және басқа да
резервтер.
5. Есепті және өткен кезеңнің бөлінбеген пайдасы. Жабылмаған зиянды
есепте және қаржылық есептілікте бейнелеу.
1. Жарғылық капитал есебі: шығарылған акционерлік капитал; салымдар мен
пайлар.
Капитал – бұл дара кәсіпкер тұлғаның немесе ұйымның активтеріндегі
барлық міндеттемелер шегеріліп тасталғаннан кейінгі қалған үлес.
Меншікті капиталдың қаржылық есебінің негізгі мақсаты ресурстарды
дұрыс қолдану мен сақтауда бақылаудың болуы. Бұл мақсатқа жету үшін
қаржылық есеп мыналарды бақылауға қамтамасыз етуі тиіс:
- жарғылық капиталға қатысушылардың үлестерін уақытында және толық
қабылдап алу;
- мерзімінде, толық және дәл көрсетілген жарғылық капиталдың немесе
оның әр түрлерінің жалпы сомаларының өсуі немесе кемуі жайлы өзгерістерді
айқындап отыру;
- меншіктік акцияларды сатудан (эмиссиялық кіріс) түскен табыстарды
алу;
- инфляцияға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және басқа
да активтерді қайта бағалаудан кейін капиталдың сомасын уақытында және дәл
анықтау;
- резервтік капиталдың уақытында және дұрыс құрылуы мен оны дұрыс
қолдану;
- алдыңғы есеп беру жылы мен есеп беру жылында пайда болған бөлінбеген
кіріс (жабылмаған залал) сомаларын дұрыс анықтау және көрсету.
Меншікті капитал есебіне Халықаралық қаржылық есеп стандартының
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарына сәйкес V бөлім арналған.
«Капитал және резервтер» бөлімінің шоттары капитал мен резервтерді
есепке алуға арналған. Капитал - бұл ұйымның активтерінде оның барлық
міндеттемелерін шегергеннен кейін қалған үлес.
Аталған бөлім мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:
5000 «Жарғылық капитал»
5100 «Төленбеген капитал»
5200 «Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар»
5300 «Эмиссиялық кіріс»
5400 «Резервтер»
5500 «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)»
5600 Қорытынды пайда (қорытынды залал)»
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, шаруашылық
жүргізуші ұйымдардың алуан түрлері құрылады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттiң қаражаттарының, материалдық емес активтердiң және басқа да
мүлiктердiң немесе мүлiктiк құқықтарының есебiнен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметiн бастау үшiн
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердiң, қатысушылардың) қатысу үлесiн және кепiлдiк сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлiк те, мүлiктiк құқық та және басқа да
мүлiктер (интеллектуалдық қызметтiң нәтижесiнде берiлген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкiн.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келiсiмi бойынша
немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешiмi бойынша мүлiктiк
құқығы ақшалай нысанда бағаланады.
Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық
капиталы үш негізгі функцияны атқарады:
- ол бастапқы капитал болып саналады, яғни қоғам қызметі үшін мүліктік
негіз;
- ол барлық құрылтайшылардың (акционерлер, қатысушылар) салымдарының
үлесін анықтауға мүмкіндік береді, себебі жиналыста қатысушының дауыс беру
саны мен оның табысының мөлшері осыған сәйкес;
- жарғылық капиталдың көлемі қоғамның үшінші тұлғалар алдындағы
міндеттемелерін орындауға кепіл береді, сондықтан оның минималды көлемі
заңмен бекітіледі.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең аз деңгейдегі
көлемі – бір айлық есеп айырысу көрсеткішінің 50 000 есе мөлшерін құрайды
және мемлекеттік тіркеуден өткен күннен кейін 30 күннің ішінде төленуі
керек. Артықшылықты акцияны шығару барлық жарияланған акциялардың жалпы
санының 25% көп болмауы керек.
Акционерлік қоғам - жарғылық капитал барлық жарияланған акциялар
шығарылымының жиынтық атаулы (номинальдық) құнына тең.
Акцияның номиналдық құны- акционерлік қоғамның құрылтай құжаттарында
анықталған құрылтайшылармен төленген жарғылық капиталдың қалыптасуына
қатысатын акция құнының ақшалай көрінісі.
Орналастыру бағасы - алғашқы бағалы қағаздар нарығына акцияны
орналастыруда анықталатын акция бағасы.
Акциялар қарапайым және артықшылығы бар болып бөлінеді.
Қарапайым акция акционерге акционерлердің жалпы жиналысына қатысуы
кезінде барлық сұрақтарды шешуге, ұйым таза табыс алған кезде дивиденд
алуға, сонымен қатар қоғам жабылған кезде заңмен бекітілген негізде
қоғамның мүлігінің бір бөлігін алуға құқық береді.
Артықшылығы бар акция акционерлерге қарапайым акцияны иеленетін
акционерлерден бұрын қоғамның жарғысында көрсетілген алдын-ала анықталған
міндетті түрде алатын дивидендтерді алуға құқық береді.
Акционерлік қоғамның артықшылығы бар акцияларының саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санынан 25 пайыздан аспауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналастырылып біткен соң ғана ұлғайтуға рұқсат беріледі. Жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен кезде оның қатысушылардың
салымының сомасына немесе акцияға жазылудан түскен сомаға тең жарғылық қоры
құрылтай құжаттарында көрсетіледі. Жарғылық капиталдың мөлшері, бір
акцияның тұрақты құны, жай және артықшылықты акциялардың ара қатынасы,
«Алтын акцияның»1 болуы акционерлер жиналысында белгіленеді және тиісті
мемлекеттік органдарда тіркеледі.
Егер бұрын жарияланған көлемін қатысушылар толығымен төлемеген болса,
жарғылық капиталды ұлғайту туралы шешім тіркеуге ңабылданбауға тиісті.
Жарғылық капиталды азайту туралы шешімге несие берушілер наразылық білдіре
алады. Жарғылық капиталға салымдарды төлеу үшін ақша қаражаттары,
интеллектуалаық меншікті қоса алғанда материалдық емес активтер, «Ноу-хау»,
негізгі құралдар, жер иелену қүқығы және басқа активтер қабылданады.
Жарғылық капиталдың нақты барын және оның қозғалысы туралы
ақпараттарды жалпы қорытындылау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының 5000
«Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі:
5010 «Артықшылығы бар акциялар» - мұнда акционерлік қоғамның төленген
эмиссияланған артықшылығы бар акцияларының жиынтық атаулы құны көрініс
табады;
5020 «Қарапайым акциялар» - мұнда акционерлік қоғамның төленген
эмиссияланған қарапайым жиынтық атаулы құны көрініс табады;
5030 «Салымдар мен пайлар» - мұнда серіктестіктің жарғылық капиталына
салымдар мен жарналар көрініс табады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдар бойынша
құрылтайшылармен есеп айырысуларды есепке алу 5110 «Төленбеген капитал»
шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебеті бойынша жарғылық капиталға салынатын
салымдар жөніндегі құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары
көрсетіледі. 5110 «Төленбеген капитал» шотының дебетттік қалдығы жарғылық
капиталға жарияланған, бірақ төленбеген салымдар бойынша құрылтайшылардың
берешек сомасы көрсетіледі. Ұйым өзінің жарғылық капиталын құрылтайшы
құжаттарда белгіленген тиісті мөлшерде толық қалыптастырғанда, 5110
«Төленбеген капитал» шоты толық жабылады және онда дебеттік қалдық онда
болмайды.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын жарияланған және
тіркелген салымдардың нақтылы құны бойынша құрылтайшылардың берешек
сомасына бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:
5110 «Төленбеген капитал» шот дебеті
5010 «Артықшылығы бар акциялар»
5020 «Қарапайым акциялар» шоттар кредиті
Құрылтайшылармен жарияланған және тіркелген акциялардың құнын төлеу
негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық қорлар
түрінде келіп түссе, келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1310, 1320, 1330, 1350, 2410, 2730
Кредит шот 5110
Акционерлік қоғам өзінің акцияларын бағалы қағаздар нарығында олардың
нақтылы құнынан асатын баға, орналастыру бағасы бойынша сата алады.
Мұндайда акцияларды орналастыру бағасы бойынша есептелген сату құнының
нақтылы құнынан асқан сомаға шоттардың келесі жазбасы жасалады:
Дебет шот 1010, 1030
Кредит шот 5310 «Эмиссиялық кіріс»
Жарғылық капиталдың айналымнан алынған акциялар сомасына азайған кезде
олардың түрлеріне қарай келесі жазба жасалады:
Дебет шот 5010, 5020
Кредит шот 5210 «Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар»
Ұйымның (жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің) жарғылық капиталына
қатысушылар ақша, ТМҚ, бағалы қағаздар түрінде салымдар мен жарналар
енгізсе, бастапқы кіріс құжаттары негізінде келесідей жазбалар жүргізіледі:
Дебет шот 1010, 1030, 1310, 1320, 1330, 1350, 2410, 2730
Кредит шот 5030
Жарғылық капиталдың аналитикалық есебі №13 журнал-ордерде жүргізіледі.
Акциялардың аналитикалық есебін жүргізу үшін мынандай мәліметтері бар
акционерлер тізбесінен /реестрінен/ алынған жазба негіз болады:
- акцияларға ие акционерлердің жалпы саны;
- артықшылықты акциялардың жалпы саны және оларға ие акционерлердің
саны;
- акциялардың 5%-інен астамына ие акционерлердің сондай-ақ жеке және
занды тұлғалардың жарғылық қордағы үлесі.
Жазбаның шығу сан реті, күні, тіркеушінің атауы және оның орналасқан
орны көрсетілуі керек. Жазбаға лауазымды /басшы/ адам қол қояды және
тіркеушінің мөрімен куәландырылады.
Акциялардың қозғалысы жөніндегі операциялардың бухгалтерлік есебіндегі
жазулар тәуелсіз тіркеушінің /бағалы қағаз ұстаушылардың тізімдемесін
жүзеге асыратын заңды тұлға/ операцияларды тіркеуі негізінде, төлемдемедегі
тиісті жазуды өзгерту жолымен жүргізіледі.
2. Төленбеген капитал есебі. Қайта сатылып алынған меншікті үлестік
құралдар.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарияланған және тіркелген, бірақ
жарғылық капиталға енгізілмеген салымдар бойынша берешек сомасы
төленбеген капитал деп аталады. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5110 «Төленбеген капитал» шоты арналған. Бұл шотта заңды және жеке
тулғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
Жарияланған /белгіленген тәртіппен тіркелген/ жарғылық қор сомасына
5110 «Төленбеген капитал» шоты дебеттеледі де, 5000 «Жарғылық капитал»
бөлімшесінің шоты 5010,5020 /акционерлік қоғамдарда/ және 5030 «Қосқан
үлестер мен жарналар» /серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа
түрлерінде/ шоттары кредиттеледі.
Eгep 5110 «Төленбеген капитал» шоты бойынша дебеттік қалдық өтелген
болса, бұл кәсіпорын өз жарғылық қорын толығымен қалыптастырды деген сөз
кредиттік қалдық акционерлер /құрылтайшылар/ енгізуге тиісті қаражат
сомасын, яғни акционерлердің салым бойынша қарыздарын көрсетеді.
Акционерлік қоғам сатып алатын орналастырылған акциялардың саны
орналастырылған акциялардың жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс, ал
қоғамның орналастырылған акцияларын сатып алуға жұмсайтын шығындары:
- орналастырылған акцияларды акционерлердің талап етуі бойынша
сатыпалған кезде - олардың жалпы жиналысы бекіткен әдістемесіне
сәйкес жүзеге асырылады;
- орналастырылған акцияларды қоғамның бастамасы бойынша сатыпалған
кезде - қоғамның орналастырылған акцияларын сатып алу туралы шешім
қабылдаған күнгі жағдай бойынша оның өз капиталы мөлшерінің 10
пайызынан аспауға тиіс.
Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар - бұл сатылған, содан соң
шығарған акционерлік қоғам сатып алған акциялар. Сатып алынған жеке меншік
үлестік аспаптар фирманы тарату кезінде активтердегі үлесіне дивидендтер
алуға құқық бермейді.
Кейіннен сату мақсатында немесе еліміздің заңдарына және акционерлік
қоғамның жарғысына қайшы келмейтін өзге де мақсаттар үшін акционерлерден
сатып алынған меншікті акциялар туралы ақпараттарды жалпы қорытындылау үшін
5210 «Сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар» шоты арналған. 5210
«Сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар» шотының дебеті бойынша
акционерлерден сатып алынған меншікті акциялардың құны, ал кредиті бойынша
сатып алынған меншікті акцияларды оралымнан қайтарып алуды көрсетеді.
Акционерлерден меншікті акцияларын нарықтық құны бойынша ақшалай
қаражаттар, ТМҚ, негізгі құралдар, материалдық емес активтер және басқа да
мүліктер түрінде қайтып сатып алынғанда бухгалтерлік есеп шоттарында
келесідей жазулар жүргізіледі:
Дебет шот 5210
Кредит шот1010,1030, 1310,1320,1330,1350, 2310, 2410, 2730
Сатып алынған акциялардың нарықтық құны олардың орналастыру құнынан
төмен немесе жоғары болуы мүмкін болғандықтан олардың арасындағы айырма
сомасына алдыңғы бухгалтерлік тізбеге қосымша бухгалтерлік есеп шоттарында
келесідей жазулар жүргізіледі:
- егер сатып алынған меншікті акциялардың нақты құны орналастыру
құнынан төмен болғанда: Дт шот 5210 Кт шот 5310
- егер сатып алынған меншікті акциялардың нақты құны орналастыру
құнынан жоғары болғанда: Дт шот 5310 Кт шот 5210
Акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес оралымнан акцияларды
шығарып алу жарғылық капиалдың сатып алынған акциялардың нақты құнының
азаюына әкеледі де, ол келесі жазбамен көрсетіледі:
Дебет шот 5010, 5020
Кредит шот 5210
Мекеме өзінің жұмысшылары мен қызметкерлерінің материалдық
қызығушылықтары мен ынталықтарын көтеру мақсатында сатып алынған меншікті
акцияларды опцион арқылы сату бойынша олардың арасында қайта бөліп беруге
құқығы бар, сонымен көрсетілген акциялар нарықтағы сатудың нақты құны мен
арақатынасына байланысты келесі жазбалар беріледі:
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы
құнына тең болса: Дт шот 1010, 1030 Кт шот 5210
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы
құнынан төмен болса: Дт шот 1010, 1030
Кт шот 5310 - сатып алынған акциялардың нақты құнының оларды сатудың
нақтылы құнынан асқан сомасына
Кт шот 5210 - сатып алынған акциялардың нақты құнына
Ескеру керек, егер эмиссиялық кіріс сатып алынған акциялардың нақтылы
құнының оларды сатудың нақты құнынан асқан сомасы өтеуге жеткіліксіз
болса, онда өтелмеген сома 5510 шотының дебеті бойынша есептен шығарылады:
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақты
құнынан жоғары болса: Дт шот 1010, 1030
Кт шот 5310 - сатып алынған акциялардың нақты құнының оларды
сатудың нақтылы құнынан асқан сомасына
Кт шот 5210 - сатып алынған акциялардың нақты құнына.
3. Эмиссиялық кіріс есебі
Эмиссиялық кіріс дегеніміз - акционерлік қоғам өз акцияларын олардың
атаулы (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сомасы
(эмиссиялық кірісі). Мұндай капиталдың есебі 5110 «Эмиссиялық кіріс»
шотында жүргізіледі. Бұл шоттың кредиті бойынша акциялардың нақтылы құнынан
оларды сатудың нақты құнының асқан артық соманың түсуіне қарай ақшалай
қаражаттарды есепке алу шоттарының немесе 1280 «Өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешек» шотының дебетінде көрсетіледі.
Эмиссиялық кіріс шоты акционерлермен дивиденд түріндегі бөлуге
жатпайды. Басқаша айтқанда, эмиссиялық кірістің ақшалай эквиваленті
алынғаннан кейін ол компанияда қалады.
Акционерлік қоғамның кассасына және ағымдағы банктік шоттарына
меншікті акцияларын сатқаннан олардың нақтылы құнынан асқан артық сома
түскен кезде бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
Дт шот 1010, 1030 Кт шот 5310
Сатылған акциялар үшін есеп айырысу құжаттарын төлеуге ұсынғанда
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
Дт шот 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек» (төлеу мерзімі 1
жылға дейін болса)
2180 «Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек» (төлеу мерзімі 1 жылдан
асқанда)
Кт шот 6210, 6213, 5310
Меншікті акцияларды сатумен байланысты шығындар (андеррайтерлердің
еңбегіне ақы төлеу, әлеуметтік салық, жарнама жасаушығындары, бағалы
қағаздар нарығына андеррайтерлердің қатысу үшін алымдар және т.б.) 7410
«Активтердің істен шығуы бойынша шығындар» шотына есепкеалынады. Тек бұл
шотқа қосымша 7413 «Қаржылық активтердің істен шығуы бойынша шығындар»
шотын ашу керек. Мұнда шоттардың байланысы келесі түрде көрсетіледі:
- андеррайтерлерге немесе акцияларды сатумен шұғылданатын тұлғаларға
есептелген еңбек ақы сомасына есеп айырысу-төлем тізімдемесіне сәйкес:
Дт шот 7410, 7413 Кт шот 3350
- есептелген еңбек ақы сомасынан әлеуметтік салық және әлеуметтік
сақтандыру бойынша аударымдар сомасына:
Дт шот 7410,7413 Кт шот3150, 3210
- жарнама жасауға төленген шығындар, әртүрлі алымдар және акцияларды
сатумен байланысты басқада шығындар сомасына шығыс касса ордерлеріне,
ағымдағы банктік шоттардың жазбаша үлгілеріне сәйкес:
Дт шот 7410, 7413 Кт шот 1010, 1030
Эмиссиялық кірістерді мекеменің ағымдағы мұқтаждығына пайдалауға
болмайды. Олар белгіленген тәртіпте, әдеттегіндей, жарғылық капиталды
ұлғайтуға және меншікті акцияларды сатудан пайда болған зияндардың орнын
толтыруға, яғни меншікті акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы
құнынан төмен болғанда пайдаланылады.
Мұндайда бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
- жарғылық капиталды ұлғайтуға:
Дт шот 5310 Кт шот 5010, 5020
- меншікті акцияларды сатудан пайда болған зияндардың орнын
толтыруға:
Дт шот 5310 Кт шот 7410, 7413
5110 «Эмиссиялық кіріс» шоты бойынша талдаалық есеп №13 журнал-ордерде
жүргізіледі.
4. Ұйымның резервтерінің есебі: резервтік капитал, активтерді қайта
бағалау резервтері; шетел валютасын қайта санау резервтері және басқа да
резервтер.
Резервтік капитал — акционерлерлік коғамның және басқа да тараптардың
таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі.
Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) кызметінен алынған
зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда,
дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны
пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады.
Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражатгармен бірге
бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның
меншікті капиталы болып табылады.
Резервтік капиталды құрудың негізгі мақсаты акция құнының төмендеуі
тәуекелі туындаған жағдайда жарғылық капиталдың белгіленген мөлшерін ұстап
тұру, себебі жарғылық капитал осы резервтер есебінен толып отырады.
Резервтік капитал ұйымның мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін екі жыл
ішінде қалыптасуы керек.
5400 «Резервтер» кіші бөлімі резервтерді есепке алуға арналған, ол
қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай
құжаттарына және ұйымның есепке алу саясатына сәйкес капиталдың шоттарында
көрсетіледі және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:
5410 «Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал» - онда
Қазақстан Республикасының заңнамасына және құрылтай құжаттарына сәйкес
белгіленген резервтік капитал көрсетіледі;
5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» - онда
негізгі құралдарды қайта бағалау жөніндегі операциялар көрсетіледі;
5430 «Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв» -
онда материалдық емес активтерді қайта бағалау жөніндегі операциялар
көрсетіледі;
5440 «Сатуға арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған
резерв» - онда қаржыактивтерін қайта бағалау жөніндегі операциялар
көрсетіледі;
5450 «Шетелдік қызмет бойынша шетел валютасын қайта есептеуге арналған
резерв» - онда монетарлық бап бойынша туындайтын бағамдық айырмалар
көрсетіледі, ол барлық жағынан шетелдік ұйымға ұйымның таза
инвестицияларының бөлігін құрайды, меншікті капитал ретінде ұйымның
қаржылық есептілігінде, таза инвестициялардың шығарылуына дейін, одан кейін
олар кіріс немесе шығыс ретінде танылуы тиіс;
5460 «Басқа да резервтер» - онда алдындағы топтарда
көрсетілмеген басқа да резервтер көрсетіледі.
ҚР заңнамасына сәйкес құрылған мекеменің резервтік капиталының нақты
бары және қозғалысы туралы ақпараттарды қорыту үшін 5410 «Құрылтай
құжаттарында белгіленген резервтік капитал» шоты арналған.
Резервтік капиталдарды қалыптастырған кезде 5510 шоты дебеттеледі де,
5410 шоты кредиттеледі.
Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5410 шоттың дебетімен мына
шоттардың кредитінде көрініс табады:
3030, 3390, 3050 – артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға
қажет қаржысы болмаған жағдайда серіктестіктердің резервтік капиталының
ішіндегі дивидендтердің есебінен төлеген кезде; 5510 «Есепті жылдың
бөлінбеген пайдасы (залалы)», 5520 «Өткен жылдардағы бөлінбеген пайда
(залал)» - зиян шеккен соманы резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.
Қайта бағалауға аранлған резерв – бұл инфляцияға байланысты негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, қаржылық активтерді және басқа да
активтерді қайта бағалаудың нәтижесінде алынған сома.
Аталған активтерді қайта бағалаудан алынған резервтерді активтер
бойынша жеке көрсетіп, бақылауды күшейту мақсатында бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарындажеке шоттар қарастырылған.
Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдарды
қосқанда, аяқталмаған күрделі құрылыс және орнатуға арналған жабдықтарды
қайта бағалауды заңдарға сәйкес мекеме өз бетімен инфляцияның нәтижесінде
активтердің құнының өсуіне байланысты жүргізеді. Сондай-ақ, мекеме негізгі
құралдарды индексациялау жүргізуге құқылы. Бағалар тиісті құжаттармен
немесе эксперттік жолмен расталуға тиіс.
Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 2410 шоты
дебеттеліп, 5420 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалауына
байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5420 шоты дебеттеліп, 2420 шоты
кредиттеледі.
Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасына да
түзетулер жүргізіледі.
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған
қайта бағалауға арналған резерв есебі
|№ |Шаруашылық операцияларының мазмұны |Корр. шот |
|п/п | | |
| | |Дебет |Кредит |
|1. |Негізгі құралдардың құнының ұлғаю сомасына |2410 |5420 |
|2. |Олардың құнының ұлғаюын ескере отырып, негізгі |5420 |2420 |
| |құралдардың тозуын көбейту | | |
|3. |Амортизация есептеудің қолданылатын әдісіне сәйкес |5420 |5510 |
| |есепті жылдың бөлінбейтін кірісіне негізгі | | |
| |құралдардың құнының ұлғаю сомасын есепке жазу | | |
|4. |Жарғылық капиталды толықтыруға қайта бағалауға |5420 |5310 |
| |арналған резервті пайдалану | | |
5. Есепті және өткен кезеңнің бөлінбеген пайдасы. Жабылмаған зиянды
есепте және қаржылық есептілікте бейнелеу.
Бөлінбеген пайда (табыс) — кәсіпорынның жалпы кірісінен (пайдасынан)
барлық жұмсалған шығындарды (бюджетке төленген салық сомаларын, кірістен
(пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы
қалған бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және
табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы
есепті жылдың «Бөлінбеген пайдасы (жабылмаған залалы)» болып табылады.
«Бөлінбеген пайда (залал)» есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс
жоспарындағы 5500 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі.
5500 «Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал)» бөлімшесі бөлінбеген
кірісті немесе жабылмаған залалды есепке алу үшін арналған және мынадай
шоттардың топтарын қамтиды:
5510 «Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (залалы)» - онда есептік жылдың
пайдасы немесе залалы көрсетіледі, сондай-ақ есептік жыл үшін түпкі
қаржылық нәтижені қалыптастыру жөніндегі ақпарат жинақталады;
5520 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» - онда өткен жылдардағы пайда
(залал) көрсетіледі.
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) есебі бойынша жүргізілетін
шаруашылық операцияларға шоттардың байланыстары төмендегі кестеде берілген.
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) есебі бойынша
шоттар корреспонденциялары
|№ | |Шоттар |
| |Операциялардың мазмұны |корреспонденциялары |
| | |Дебет |Кредит |
|1. |Есепті жыл соңында жабылуы: |5520 |5510 |
|2. |Қайта бағалаудан алынған баға көбеюі: | | |
| |а) негізгі құралдар мен ұзақ мерзімді |5420, 5440|5510 |
| |инвестициялар оларды есептен шығарып тастағаннан| | |
| |кейінгі | | |
| |б) өзге активтерді |5460 |5510 |
|3. |Акционерлерден меншікті акциялар сатып алу | | |
| |кезінде алынған айырма: | | |
| |а) номиналдық құнынан төмен баға бойынша |5210 |5510 |
| |б) номиналдық құнынан жоғары баға бойынша |5510 |5210 |
|4. |Есепті жылдың бөлінбеген кірісінен резервтік |5510 |5410,5460 |
| |капиталға жасалған аударымдарды көрсету | | |
|5. |Акциялар бойынша дивидендтер есептеу |5510 |3510 |
|6. |Есепті жылдың бөлінбеген кірісінің қалған |5510 |5520 |
| |сомасын өткен жылдар кірісіне апару | | |
|7. |Есепті жылдың жабылмаған залалын жабу: | | |
| |а) резервтік капитал есебінен |5410,5460 |5510 |
| |б) өткен жылдардың бөлінбеген кірісі есебінен |5520 |5510 |
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Меншікті каиталдың құрамын айтыңыз.
2. Жарғылық капитал деген не, есебінің жүргізілуі туралы не айтасыз?
3. Қосымша төленген және төленбеген капитал есебі қалай жүргізіледі?
4. Резервтік капитал есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
5. Бөлінбеген табыс (зиян) есебінің жүргізілуін айтыңыз.
Тақырып 9. Қаржылық есептілікті ұсыну (ҚЕХС 1)
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Қаржылық есеп беру, оның формалары
2. Бухгалтерлік баланс
3. Табыстар мен шығыстар туралы есеп
4. Ақшалардың қозғалысы туралы есеп
5. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп
1. Қаржылық есеп беру, оның формалары
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық – шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай – ақ мемлкеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектінің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай
– ақ шаруашылық ықзметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін
қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып
табылады.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір – бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел – статистикалық есеп берудің
сабақтастығын сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, олардың
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығысы мен зияны орын
алынған кезден бастап танылады.
Толассыздық. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшылайды
және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.
Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға
түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс; қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде
олардың қабылданған шешіміне алынған мәліметтер өз септігін тизізуі керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі
мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құрылады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша
қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы
пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсынуы тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны
абзал.
Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай – ақ міндеттемелер мен
шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс.
Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі
екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі
есептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерстерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.
Қаржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға,
несиелеу аясын дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын
бағалауға, кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың
басқарушы органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз
сепиігін тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі
мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік
капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы
тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат болып саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді:
| Есеп берудің |Пайдалылығы |
|мәліметтері | |
|Экономикалық ресурстары |Кәсіпорынның табыс алу қабілетін бағалау және |
|(активтер құрылымы) |болашақта |
| |Болатын ақша қаражаты |
|Қаржылық құрылымы |Қарыз қаражатының келешекке қажеттілігін бағалау |
|(кәсіпорынның қарызы мен|және болашақта алынатын пайда мен ақша қаражатын |
|меншік капиталының ара |Мүдделі тараптардың арасына тарату; кәсіпорынның |
|қатынасы) |сырттан инвеститцияны тартудың потенциалдық |
| |икемділігін бағалау) |
|Өтімділік пен төлем |Өз міндеттемесіне жауап беретін кәсіпорынның ұзақ |
|Қабілеттілігінің |және қысқа мерзімдегі қарыздарын төлеу |
|коэффициенті |қабілеттілігін бағалау |
|Рентабельділік пен |Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану |
|іскерлік |тиімділігін бағалау |
|Белсенділігінің | |
|коэффициенті | |
|Қаржылық жағдайдың |Қаржылық, инвестициялық, оперативтік қызметінің |
|өзгеруі |нәтижесінде, кәсіпорынның алған ақша қаражатына |
| |қажеттілігін болжау |
Қаржылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және мәнді
ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша мәліметтер арқылы
олардың мазмұнын түсіну керек.
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін классқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік
және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық
олжа ретінде көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе басқа оқиғаның нәтижесі
болып табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив
өнімді өндіру үшін, сондай – ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар үшін
пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын активтер
өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге
айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік
иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда
болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив влынған кезде немесе субъект
келісім – шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны
төлеу жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін.
Сондай – ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген
болып саналады .
Меншік капиталы – бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төденген капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық –
шаруашылық қызметтің нәтижесі. Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен
шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс – бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы субъекттің
табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын таратып беру
– шығыс болып табылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне қарап
табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп өндірісі,
делдалдық қызмет, ауылшаруашылық қызметі бойынша және т.б., сондай – ақ
табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан алатын табыстары
немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар – бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық ықзметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды, сатқаннан және
бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.
Шығыстар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс нысанын
қабылдайды енмесе активтердің пайдалануын көрсетеді. Зиян экономикалық
олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады:
-кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдығы
бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
-баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп элементтерін мойындау, тану – мойндаудың мынандай
критерийлерін қанағаттандыратын және элементті айқындауға сәйкес келетін
баптың нәтижелері туралы есепке немесе бухгалтерлік балансқа кіргізу
процесі:
1) бапқа байланысты кез келген болашақ экономикалық пайданы субъект
алады немесе жоғалтады деген ықтималдық бар;
2) объектінің сенімді өлшенетін құны немесе бағасы бар.
Қаржылық есеп элементтерін бағалау – ақшалай соманы анықтау тәсілі,
ол бойынша активтер мен міндеттемелер қаржылық есептерде мойындалады және
мыналар бойынша бағаланады:
-бастапқы бағасымен. Активтер оларды сатып алған кезде қол жеткен
тараптардың келісімі мен белгілеген ағымдағы құны бойынша немесе төленген
ақшалай қаражат сомасында; міндеттемелдер – міндеттемеге айырбасталып
немесе кей жағдайлардағы белгілі бір шарттармен алынған түсім сомасы
бойынша жағдайлардың қалыпты тоғысуы кезінде міндеттемелерді орындау үшін
төленетін ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі.
-ағымдық құнымен. Активтер есепте сол немесе соған ұқсас актив енді
ғана сатып алынған жағдайда төленуге тиісті ақшалай қаражат сомасы бойынша
көрсетіледі, міндеттемелер оларды өтеу үшін талап етілетін ақшалай
қаражаттың дисконтталмаған сомасы бойынша көрсетіледі;
-өткізудің ықтимал құнымен. Активтер сатудан алынуы мүмкін ақшалай
қаражат сомасы бойынша көрсетіледі. Міндеттемелер – оларды өтеу үшін талап
етілетін ақшалай қаражат;
-дисконтталған құн. Активтер субъектінің қалыпты қызметі барысында
активтерді генеризациялауға тиісті ақшалай қаражат болашақ түсімнің
дисконтталған құны болып танылатын ағымдағы құны бойынша;
-баланстық құнымен. Активтер мен міндеттемелердің бухгалтерлік
баланста көрсетілетін құны.
Қаржылық есеп берушілік түрлеріне: ақшалардың қозғалысы туралы есеп,
табыстар мен шығындар туралы есеп, меншікті капитал құрамындағы өзгерістер
туралы есеп, бухгалтерлік баланс кіреді.
2. Бухгалтерлік баланс
Бухгалтерлік баланс — кәсіпорынның жылдық есеп беруінің негізгі
үлгісі. Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық
синтетикалық шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау
есебінің деректерімен салыстыру қажет. Жылдың басындағы және аяғындағы
баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс
баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы баланс үшін бекітілген
номенклатурамен және бөлімдер мен баптардың топтамаларымен (егер баланс
баптарының номенклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.
Баланс Бас кітапта не «Бас кітап» машина жазбасында көрсетілген
шоттар бойынша толтырылған қалдықтар негізінде жасалады.
Баланс екі бөлімнен тұрады: актив және пассив. Активте айналым
қаражатының және айналымнан тыс активтердің синтетикалық шоттары бойынша
толтырылған қалдықтарды; пассивте міндеттемелер мен меншікті капиталды
көрсетеді.
Сонымен қатар, баланста баланстан тыс шоттарда есепке алынатын қолда
бар құндылықтар туралы анықтама келтіріледі. Анықтама баланстан тыс шоттар
бойынша жүргізілетін есеп жүйесінің деректері бойынша жасалады.
Есепті жылдың аяғында баланс баптарының деректері белгіленген тәртіп
бойынша жүргізілген түгендеу арқылы расталуға тиіс.
Бухгалтерлік баланс (мың теңге)
|Активтер |Бет |Есептік |Есептік |
| |коды |кезеңнің|кезеңнің|
| | |соңында |басында |
|I. Қысқа мерзімді активтер | | | |
|Ақша қаражаты және олардың эквиваленттері |010 | | |
|Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар |011 | | |
|Қысқа мерзімді дебиторлық берешек |012 | | |
|Қорлар |013 | | |
|Ағымдағы салықтық активтер |014 | | |
|Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер |015 | | |
|Өзге де қысқа мерзімді активтер |016 | | |
|Қысқа мерзімді активтердің жиыны |100 | | |
|II. Ұзақ мерзімді активтер | | | |
|Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар |020 | | |
|Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек |021 | | |
|Үлес қосу әдісімен есептелінетін инвестициялар |022 | | |
|Инвестициялық жылжымайтын мүлік |023 | | |
|Негізгі қаражат |024 | | |
|Биологиялық активтер |025 | | |
|Барланатын және бағаланатын активтері |026 | | |
|Материалдық емес активтер |027 | | |
|Кейінге қалдырылған салықтық активтер |028 | | |
|Өзге де ұзақ мерзімді активтер |029 | | |
|Ұзақ мерзімді активтердің жиыны |200 | | |
|Теңгерім (100 бет+ 200 бет) | | | |
|Пассивтер |Бет |Есептік |Есептік |
| |коды |кезеңнің|кезеңнің|
| | |соңында |басында |
|III. Қысқа мерзімді міндеттемелер |030 | | |
|Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер |031 | | |
|Салықтар бойынша міндеттемелер |032 | | |
|Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша |033 | | |
|міндеттемелер | | | |
|Қысқа мерзімді кредиторлық берешек |034 | | |
|Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері |035 | | |
|Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер |036 | | |
|Қысқа мерзімді міндеттемелердің жиыны |300 | | |
|IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер | | | |
|Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер |040 | | |
|Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек |041 | | |
|Ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері |042 | | |
|Кейінге қалтырылған салықтық міндеттемелер |043 | | |
|Өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер |044 | | |
|Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиыны |400 | | |
|V. Капитал | | | |
|Шығарылған капитал |050 | | |
|Эмиссиялық кіріс |051 | | |
|Сатып алынған меншік үлестік аспаптар |052 | | |
|Резервтер |053 | | |
|Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) |054 | | |
|Аздық үлесі |055 | | |
|Капитал жиыны |500 | | |
|Теңгерім (300 бет+ 400 бет+ 500 бет) | | | |
3. Табыстар мен шығыстар туралы есеп
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру – шаруашылық қызметтен түскен
пайда мен зиянға қамтылуы тиіс есептік бағалаудағы өзгерістер. Сыртқы
пайдаланушылар үшін кірістер мен шығыстар туралы есеп беру қысқа формада
жасалады.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру есептеу жүйесінен шыға
отырып жасалады, сондықтан ағымдағы қызметтің ақша құралдарына және олардың
ликвидтілігіне әсер етуі есеп беруде көрсетіледі. Кірістер мен шығыстар
ақша құралдарының кемуімен немесе көбеюімен ілесіп отырмайды. Ақша
құралдары сомаларының кемуі немесе көбеюі активтердің бухгалтерлік
шоттарының өзгеруіне әкеледі.
Кірістерді мойындау өнімді (қызметті) өткізуден түскен кірістерді
бухгалтерлік есепке алуды тіркеудегі тиянақтылықты анықтайтын есептеу
қағидасына сәйкес іске асырылады. Мойындау, сонымен қатар, тауардың
сатылған күні заң күші бар төлем міндеттемелерін сатып алушының жеткізушіге
ұсынған кезде орын алады. Мойындау мүмкіндігі тауарға немесе қызметке
айырбастау кезінде алынған қаржылық емес активтердің сатушарттарына сәйкес
белгілі бір ақшалай көлемге айналуы кезінде пайда болады.
Кіріс алынған кезде көрініс табады, яғни келісім-шартқа сәйкес ұйым
кіріс алуға құқық беретін жұмыс көлемін орындаған кезде көрініс табады.
Сонымен, пайда – ұйымның капиталы мен пайдасының көбеюі негізін
құрайтын қаржылық нәтиженің маңызды факторы. Қаржылық есеп беруді құру
жөніндегі әдістемелік рекомендацияда кіріс деп сальдоланған қаржылық нәтиже
мойындалады және кезеңнің жалпы кіріс және жалпы шығыстарының арасындағы
әртүрлілік ретінде анықталады.
Кірістерді жіктеудің бірнеше түрі бар. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит әдістемелері Департементінің
анықтамасы бойынша, ұйымның кірістері негізі қызмет және негізгі емес
қызмет нәтижелерінде пайда болуы мүмкін.
Негізгі қызметтен түскен кіріс – дайын өнімдерді өткізуден қосымша
құн салығын, акциздерді және басқа салық түрлерін, міндетті төлемдерді және
қайтарылған тауарлар сомасын, сатудағы жеңілдіктер сомасын, бағадағы
жеңілдіктер сомасын шегеріп тастағандағы ақша сомасы немесе құралдар.
Негізгі емес қызметтен түскен кіріс – бұл айналымнан тыс активтерді
өткізу, құнды қағаздарды асыра бағалау және т.б.
Салық салуға дейінгі негзгі қызметін сальдоланған қаржылық нәтижесі
көрсеткіштерді есептеу жолымен анықталады: негізгі қызметтен түскен кіріс
(залал) және негізгі емес қызметтен кіріс (зиян).
Салық салынғаннан кейінгі негізгі қызметтен түскен кіріс табыс салығы
мен негізг қызметтен түскен кіріс арасындағы айырмашылық түріндегі есептеу
жолымен анықталады.
Төтенше жағдайлардан түскен кіріс (залал) табыс салығын шегеріп
тастағандағы төтенше жағдайлар нәтижесінің сальдолануымен анықталады.
Төтенше өзгерістер деп мыналар саналады:
- алдын ала болжанбаған жағдайлар (апатты жағдайлар, өрт,
т.б.) салдарынан түскен түсімдер;
- сақтындыру өтемақылары;
- қалпына келтіруге жарамсыз материалдық құндылықтар
бағасы және т.б.;
Таза пайда - есеп беру кезеңіндегі заңды тұлғаның алатын сальдоланған
нәтижесі.
Қазақстанның әдістемелік рекомендацияға сәйкес, егер ағымдағы есеп
беру кезеңінде қаржылық есеп беруді құру кезінде өткен кезеңнің қателері
табылса, онда бұл қателерді түзеу ағымдағы кезеңнің таза пайдасы намасе
зиянын анықтауға қамтылады; егер қателер өткен кезеңнің қаржылқ есеп
берулеріне айтарлықтай әсер етсе және бұл кезеңдердің қаржылық есеп
берулері щынайы емес болса, онда мұндай қателер маңызды деп саналады;
маңызды қателерді түзету сомасы үлестірілмеген пайданың бастапқы сальдосын
өзгерту жолмен есеп беруде көрінс табады және есеп беру кезеңінің таза
пайдасы мен залалдарын анықтау кезінде қамтылады.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп
мың теңге
| |Бет |Есептік|Өткен |
|Көрсеткіштердің атауы |коды |кезең |кезең |
| | |үшін |үшін |
|Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуден түскен |010 | | |
|кіріс | | | |
|Сатылған өнімдер мен көрсетілген қызметтердің |020 | | |
|өзіндік құны | | | |
|Жалпы пайда (бет 010- бет 020) |030 | | |
|Қаржыландырудан түскен кірістер |040 | | |
|Өзге де кірістер |050 | | |
|Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуге арналған |060 | | |
|шығыстар | | | |
|Әкімшілік шығыстар |070 | | |
|Қаржыландыруға арналған шығыстар |080 | | |
|Өзге де шығыстар |090 | | |
|Үлес қосу әдісімен есептелетін ұйымдардың |100 | | |
|пайдасының/залалының үлесі | | | |
|Жалғасатын қызмет кезеңіндегі пайда (залал) (бет |110 | | |
|030+бет 040+бет 050- бет 060 – бет 070 – бет 080 - | | | |
|бет 090+/- бет 100) | | | |
|Тоқтатылған қызметтен түскен пайда (залал) |120 | | |
|Салық салғанға дейінгі пайда (залал) (бет 110+/-бет|130 | | |
|120) | | | |
|Корпоративтік табыс салығы бойынша залалдар |140 | | |
|Аздық үлесті шегергенге дейінгі кезеңдегі жиынтық |150 | | |
|пайда (залал) (бет 130- бет 140) | | | |
|аздық үлесі |160 | | |
|Кезеңдегі жиынтық пайда (залал) (бет 150- бет 160) |170 | | |
|Акцияға арналған пайда |180 | | |
4. Ақшалардың қозғалысы туралы есеп
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру – бұл ақша қаражаттары
мен олардың эквиваленттерінің келіп құйылуы мен шығысталуы. Ақша
эквиваленттеріне қысқа мерзімді қаржы инвестициялары және облигация,
қазынашылық векселі және т.б. сияқты өтімді бағалы қағаздар жатады. Ақша
түсімдері туралы ақпарат, біріншіден, ұйымның ақша қаражаттары мен олардың
эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша түсімдерін пайдаланудағы
ұйымның мұқтажын бағалауға көмектеседі. Екіншіден, ұйымның таза
активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен
төлем қабілетін бағалауға көмектеседі. Үшіншіден, әр түрлі ұйымдардағы
операциялық қызмет туралы есеп берулерді салыстыруға мүмкіндік береді.
«Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп» заңды тұлғаның қаржылық
жағдайындағы өзгерісті бағалауға мүмкіндік береді, бұл оларды есепті кезең
ішіндегі операциондық, инвестициялық және қаржылық қызметі тұрғыдан алғанда
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы туралы хабарлармен қамтамасыз етеді. Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп субъекттің есепті жылдың ішіндегі
қаржылық есебінің құрамында беріледі.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруде 3 түрге бөлінетін
ақша түсімдері көрсетіледі:
- негізгі қызметтен түскен ақша түсімдері;
- инвестициялық қызметтен түскен ақша түсімдері;
- қаржыландыру жөніндегі қызмет.
Операциядан түсетін ақша түсімдері негізінен кәсіпорынның табыс
келтіретін негізгі қызметінің барысында пайда болады.
Негізгі қызмет жөнінде мысал болып табылатындар:
- тауар сатудан және қызмет көрсетуден түскен ақша түсімдері;
- сыйақылардың, комиссия ақысының және басқа табыстардың
ақшалай түсімдері;
- тауарлар мен қызметтер үшін жеткізушілерге төленген ақша
төлемдері;
- қызметкерлерге ақша төлемдері;
- ақша төлемдері немесе табыс салығын өтеу, егер олар
қаржыландыру жөніндегі қызметпен және инвестициялық
қызметпен байланыссыз болса;
- шарттар бойынша ақша түсімдері немесе төлемедер.
Инвестициялық қызмет – бұл ұзақ мерзімді активтердің және ақша
эквиваленттеріне қатысы жоқ басқа инвестициялардың сатып алынуы немесе
шығарылуы.
Инвестициялық қызметтің нәтижесінде туындаған ақша түсімдеріне
мыналар мысал болып табылады:
- негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де
ұзақ мерзімді активтерді сатып алу, сату кезіндегі ақша
төлемдері немесе түсімдері;
- меншікті капиталды немесе басқа ұйымдардың қарыз
міндеттемелерін, сондай-ақ бірлескен ұйымдардағы қатысу
үлесін сатып алу кезіндегі ақша төлемдері немесе түсімдері;
- басқа ұйымдарға аванстық төлемдер және берілетін қарыз:
- басқа ұйымдарға ұсынылған аванстық төлемдерді өтеуден
алынған ақша түсімдері.
Қаржыландыру жөніндегі қызмет – бұл нәтижесі меншікті капитал мен
қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс болып табылатын
қызмет.
Қаржыландыру жөніндегі қызметке мыналар мысал болып табылады:
- акциялар немесе меншікті капиталдың басқа элементін
шығарудан түскен ақша түсімдері;
- акция сатып алған кездегі немесе меншікті акциялардың төлеп
алған кездегі акционерлерге ақша төлемдері;
- қамтамасыз етілмеген қарыз міндеттемелерін, займдарды,
векселдерді, облигацияларды, басқа да қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді займдарды шығарудан түскен ақша түсімдері;
- алынған займдарды өтеу есебіне ақша төлемдері;
- қаржыландырылатын жолмен, яғни ұзақ мерзімді жалмен
байланысты ақша төлемдері мен түсімдері;
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру екі әдіспен жасалады:
тікелей және жанама әдіс.
Тікелей әдіске басымдылық беріледі, өйткені ол болашақ ақша
түсімдерін бағалауда тиімді болатын ақпаратпен қамтамасыз етеді, ал оны
жанама әдіс бере алмайды.
Тікелей әдісті қолданған кезде ақша қаражаттарының барлық түрдегі
түсімдері мен олардың төлемдері туралы ақпарат екі тәсілмен алынуы мүмкін:
біріншіден, журналдар, қосымша ведомостер бойынша ұйымның есептік
жазуларынан;
екіншіден, сату көлемін, сатылған өнімнің өзіндік құнын және есепті
кезең ішінде тауарлы-материалдық қорларды, дебиторлық және кредиторлық
берешектердегі өзгерістерді ескеріп, шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы
есеп берудегі басқа баптарды түзету жолымен;
басқа да ақшалай емес баптардан;
инвестициялық қызметтен немесе қаржыландыру жөніндегі қызметтен
болағн ақша қаражаты қозғалыстарының нәтижесінде ақша әсері туындайтын
басқа баптардан. Жанама әдіс бойынша операциялық қызметтен алынған ақша
қаражаттарының таза түсімі таза пайданы немесе зиянды түзету жолымен
анықталады. Мұндағы ескерілетіндер:
- есепті кезең ішінде тауарлы – материалдық қорлардағы және
операциялық қызметтен алынған дебиторлық және кредиторлық берешектерде
болған өзгерістер;
- тозу, амортизация, резервтер, салықтар, бөлінбеген пайда
сияқты ақшалай емес баптар;
- инвестициялық қызметтен, сондай-ақ қаржыландыру жөніндегі
қызметтен алынған ақша қаражаттарының қозғалысы нәтижесінде
алынған ақша әсері туындайтын өзге де баптар.
Түсіндірме жазбада ұйымдағы ақша қаражаттары мен олардың
эквиваленттерінің маңызды сомалары ашылып көрсетіледі.
Ұйымның қалауы бойынша өтімділіктің қаржы жағдайын анықтау үшін
пайдаланушыларға қажетті болып табылатын қосымша ақпарат алынып
көрсетіледі.
Ақша қозғалысы туралы есеп
(тура әдіс)
теңге
| |Бет |Есептік|Өткен |
|Көрсеткіштердің атауы |коды |кезең |кезең |
| | |үшін |үшін |
|I. Операциялық қызметтен ақша қаражаттарының қозғалысы |
|1. Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы |010 | | |
|оның ішінде: | | | |
|тауарларды сату |011 | | |
|қызметтер көрсету |012 | | |
|алынған аванстар |013 | | |
|дивидендтер |014 | | |
|өзге де түсімдер |015 | | |
|2. Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы |020 | | |
|оның ішінде: | | | |
|тауарлар мен қызметтер үшін берушілердің төлемдері |021 | | |
|берілген аванстар |022 | | |
|жалақы бойынша төлемдер |023 | | |
|қарыздар бойынша сыйақылар төлеу |024 | | |
|корпоративтік табыс салығы |025 | | |
|бюджетке төленетін басқа да төлемдер |026 | | |
|өзге де төлемдер |027 | | |
|3. Операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының |030 | | |
|таза сомасы (бет 010 – бет 020) | | | |
|II. Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы |
| 1. Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы |040 | | |
| оның ішінде: | | | |
|негізгі қаражатты сату |041 | | |
|материалдық емес активтерді сату |042 | | |
|басқа ұзақ мерзімді активтерді сату |043 | | |
|қаржы активтерін сату |044 | | |
| берілген қарыздарды өтеу |045 | | |
|фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, опциондар|046 | | |
|мен своптар | | | |
|өзге де түсімдер |047 | | |
|2. Ақша қаражаты мен олардың эквиваленттерінің істен|050 | | |
|шығуы, барлығы | | | |
|оның ішінде: | | | |
|негізгі қаражатты сатып алу |051 | | |
|материалдық емес активтерді сатып алу |052 | | |
|басқа ұзақ мерзімді активтерді сатып алу |053 | | |
|қаржы активтерін сатып алу |054 | | |
| басқа ұйымдарға қарыздар беру |055 | | |
|фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, опциондар|056 | | |
|мен своптар | | | |
|өзге де төлемдер |057 | | |
|3. Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының |060 | | |
|таза сомасы (бет 040 – бет 050) | | | |
|III. Қаржы қызметінен түскен ақша қаражаты мен олардың эквиваленттерінің |
|қозғалысы |
|1. Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы |070 | | |
|оның ішінде: | | | |
|акциялардың және басқа да бағалы қағаздардың |071 | | |
|эмиссиясы | | | |
|қарыздар алу |072 | | |
|қаржыланатын жалгерлік бойынша сыйақы алу |073 | | |
|өзге де түсімдер |074 | | |
|2. Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы |080 | | |
|оның ішінде: | | | |
|қарыздарды өтеу |081 | | |
|меншік акцияларды сатып алу |082 | | |
|дивидендтерді төлеу |083 | | |
|өзгелер |084 | | |
|3. Қаржылық қызметтен түскен ақша қаражаттарының таза|090 | | |
|сомасы (бет 070 – бет 080) | | | |
|Жиыны: Ақша қаражаттарының көбеюі (+)/-азаюы | | | |
|(бет 030 +/- бет 060 +/- бет 090) | | | |
|Есептік кезең басындағы ақша қаражаты мен олардың | | | |
|эквиваленттері | | | |
|Есептік кезең соңындағы ақша қаражаты мен олардың | | | |
|эквиваленттері | | | |
5. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйымның меншікті
капиталының қозғалысы мен жағдайы туралы, жарияланған капиталдағы,
төленбеген және қосымша төленген капиталдағы өзгерістер туралы, сонымен
қатар резервтік капиталдағы және үлестірілмеген табыстың (залалдың) құрылуы
туралы көрсеткіштерді қамтиды.
Резервтің немесе капиталдың әр түрі келесі баланстық теңдеу қағидасы
бойынша құрылған:
Осн + По – Ио = Оск ,
Мұндағы, Оск – есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал,
резервтер, және қор құралдарының қалдықтары;
По – капиталдың көбеюі (есеп беру кезеңінде түскен);
Ио – капиталдың кемуі (есеп беру кезеңінде жұмсалған);
Оск - есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал, резервтер, және
қор құралдарының қалдықтары.
Құралдардың қалдығы туралы мәліметтер бухгалтерлік есепке алудың
мәліметтерімен анықталады. Жалпы жағдайдағы кему мен көбеюдің жеке түрлері
бойынша меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру мәліметтерін
нақтылау қаржылық есеп беруді құру жөніндегі Әдістемелік рекомендацияда
көрсетілген.
Көпшілігінде, капиталдың көбеюі (По көрсеткіші) заң орындарымен
бекітілген жарияланған капиталдың, резервтік капиталдың есебінен және
негізгі құралдарды, инвестицияларды және үлестірілмеген табысты (залалды)
қайта бағалау есебінен пайда болады. Есеп беру жылындағы капиталдың
шығындалуы (Ио көрсеткіші) сипаты кезінде төленбеген капитал есебінен
болған төмендеуді және есеп беру кезеңіндегі залалдарды жеке-жеке қарастыру
керек. Сонымен қатар, акция көлемінің төмендеуінен, акция номиналының
азаюынан болған кемуді де жеке-жеке қарастыру керек.
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйым активтерінің
ұйымның өз меншігін құрайтын бөлігін сипаттайды.
Меншікті капиталдың бухгалтерлік есебі, оның ұсынылуы және жіктелуі,
осымен байланысты құжаттарға сілтеме белгілі бір негізгі мақсаттарға ие.
Солардың аса маңыздылары:
1) ұйымға салынған капиталдың негізгі қайнар көздері арасындағы
айырмашылықтарды көрсету және жіктеу;
2) толық немесе біртіндеп жою кезіндегі үлес құнына беретін әдістерді және
акционерлер приоритеттеріне құқықты анықтау;
3) қандай да бір себептермен капиталдың үлестірілуі кездесетін заңнамалық
шектеулерді анықтау;
4) есеп беру кезеңінің үлестірілмеген табысын үлестіру реті кездесетін
қаржылық, әкімшілік, заңнамалық, келісімдік (құрылтайшылардың
келісімдері) шектеулерді анықтау;
5) акционерлер құрамын қамти отырып, конвертирленетін құнды қағаздардың,
акционерлік және басқа да келісімдердің шарты мен кепілдемесін ашу;
Есеп беруді құрудың кез-келген әдістемесі сату көрсеткіштерінің,
қаржылық нәтижелердің және қорытынды бухгалтерлік баланстардың қосымша
байланыстарынан тұрады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Есеп беру дегеніміз не?
2. Қаржылық есеп берудің қандай нысандары бар?
3. Ақшаның қозғалысы туралы есепті қандай әдістер негізінде
жүргізуге болады?
4. Баланстың құрылымын айтыңыз.
5. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есепте не
көрсетіледі?
6. Қаржылық есеп берудің қандай элементтері бар?
7. Табыстар мен шығыстар туралы есеп қалай жасалады?
Тақырып 10. Шоғырландырылған қаржылық есептілік (ҚЕХС 27).
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Шоғырландырылған қаржы есептілігінің қолданылу саласы
2. Еншілес, бірлесіп бақыланатын және тәуелді ұйымдарға
инвестициялардың бөлек қаржылық есептіліктердегі есебі.
3. Тәуелді және бірлескен заңды тұлғалардың шоғырландырылған
қаржылық есеп беруі.
1. Шоғырландырылған қаржы есептілігінің қолданылу саласы
Шоғырландырылған қаржы есептілігі – топтың біртұтас экономикалық
ұйым дайындаған сияқты болып ұсынылатын қаржы есептілігі.
Бақылау – ұйымның қаржылық және операциялық саясатын оның қызметінен
пайда алатындай етіп басқару өкілеттігі.
Өзіндік құны бойынша есепке алу әдісі – инвестицияны есепке алу
әдісі, инвестиция бұл әдіс кезінде өзіндік құны бойынша танылады.
Инвестор инвестициялардан түсетін табысты тек қана инвестициялар
объектісінің жинақталған таза пайдасынан түскен бөлістерді алатын,
алған күннен кейін пайда болатын дәрежеде таниды.
Топ - өзінің барлық еншілес ұйымдарымен бірге алынған бас кәсіпорын.
Азшылық үлесі – бас ұйым еншілес құрылымдары арқылы тікелей немесе
жанама иелік етпейтін, еншілес ұйымның пайдасы мен залалының және таза
активтерінің оның капиталындағы үлесіне тиетін бір бөлігі.
Бас ұйым – бір немесе бірнеше еншілес ұйымдары бар ұйым.
Жеке қаржы есептілігі – бас ұйым, қауымдасқан ұйымның инвесторы
немесе бірлесіп бақыланатын ұйымның кәсіпкері ұсынатын есептілік, мұнда
инвестицияларды есепке алу есептілікте ұсынылатын нәтижелердің және
инвестициялар объектілерінің таза активтерінің негізінде емес, тікелей
қатысу үлесі негізінде жүргізіледі.
Еншілес ұйым – басқа ұйым (бас ұйым деп аталатын) бақылайтын
ұйым, оның ішінде серіктестік тәрізді корпорацияланбаған ұйым.
Шоғырландырылған қаржылық есептілік – бірлесе бақыланатын ұйымның
активтеріндегі, міндеттемелеріндегі, кірістер мен шығыстарындағы
кәсіпкердің қаржылық есептілігінде ұқсас баптармен құрамдастырылып
шоғырлануы.
Бас ұйымның шоғырландырылған қаржы есептілігіне оның барлық еншілес
ұйымдарының қаржы есептілігі кіргізілуі тиіс.
Бас ұйым еншілес ұйымдары арқылы компанияның дауыс беру құқығының
жартысынан астамына ие болған жағдайда, мұндай иелену бақылауды қамтамасыз
етпейтінін айқын көрсететін айрықша жағдайлардан басқа кезде бақылаудың
болуы көзделеді. Егер бас ұйымның:
- басқа инвесторлармен келісім бойынша дауыс беру құқығы бар
акциялардың жартысынан көбін басқару мүмкіндігі болса;
- жарғыға немесе келісімге сәйкес ұйымның қаржылық және операциялық
саясатын айқындау өкілеттігі болса;
- директорлар кеңесі немесе басқа ұйымның сондай басқару органы
мүшелерінің көпшілігін тағайындау немесе ауыстыру құқығы болған бұл ретте
ұйымды бақылауды осы кеңес немесе орган жүзеге асырса;
- директорлар кеңесінің немесе осындай басқару органының
мәжілістерінде дауыс көпшілігіне ие болу мүмкіндігі болса, онда бас ұйым
ұйымның дауыс беру құқығының жартысынан аспайтын мөлшеріне ие болған
жағдайда да бақылау болады.
Ұйым жазылу сертификаттарына, акциялар алуға арналған опциондарға,
жай акцияларға айырбастауға болатын борыштық және үлестік құралдарға немесе
орындау немесе айырбастау жағдайында осы ұйымды дауыс құқығымен қамтамасыз
етуге немесе басқа ұйымның қаржылық және операциялық саясатын айқындауға
(әлуетті дауыс құқығы) қатысты мәселелерде басқа тараптың дауыс құқығын
азайтуға қабілетті сол сияқты құралдарға ие бола алады. Басқа ұйым ие болып
отырған әлуетті дауыс құқықтарын қосқанда, ағымдағы сәтте іске асырылатын
және айырбасталатын әлуетті дауыс құқықтарының болуы және оның әсері
ұйымның басқа ұйымның қаржылық және операциялық саясатын басқару қабілетін
бағалау кезінде есепке алынады. Егер, мысалы, әлуетті дауыс құқықтары
болашақта белгілі бір күн немесе болашақ оқиға басталғанға дейін іске
асырыла немесе айырбастала алмайтын болса, онда олар іске асырылатын немесе
айырбасталатын болып табылмайды.
Әлуетті дауыс құқықтарының бақылаудың дәрежесін көтеру қабілетін
бағалай отырып, ұйым басшылықтың талап-тілектерін және осындай құқықтарды
жүзеге асыру мен айырбастау мәселелеріндегі қаржылық мүмкіндіктерді
қоспағанда, әлуетті дауыс құқықтарына ықпал ететін фактілер мен жағдайларды
(оның ішінде әлуетті дауыс құқықтарын іске асыру талаптарын және басқа
шарттық келісімдерді жеке-жеке немесе бір-бірімен байланыста) зерделейді.
Еншілес ұйым инвестордың рөлін тәуекелді капиталы, өзара қоры, трасты
немесе дәл сол сияқты құрылымы бар ұйым атқаратын себепті ғана
шоғырландырудан шығарылмайды.
Өзінің қызметі топтың құрамындағы басқа ұйымдардың қызметінен өзгеше
болуы негізінде қауымдастық кәсіпорын шоғырландырудан шығарылмайды. Мұндай
еншілес ұйымдарды шоғырландыру және шоғырландырылған есептілікке қосу және
шоғырландырылған қаржы есептілігіндегі олардың қызметінің әр алуан түрлері
туралы қосымша мәліметтерді ашу маңызды ақпарат алуды қамтамасыз етеді.
Бас ұйым инвестициялар объектісінің қаржылық және операциялық саясатын
басқару және осылайша оның қызметінен пайда табу мүмкіндігін жоғалтқанда,
бақылауды жоғалтады. Бақылауды жоғалту абсолютті және салыстырмалы иелену
деңгейлері өзгерген кезде, сол сияқты сақталған кезде де болуы мүмкін. Бұл,
мысалы, қауымдастық ұйым мемлекет тарапынан, сот, әкімшілік немесе реттеуші
орган тарапынан бақылау объектісіне айналғанда болуы мүмкін. Ол сондай-ақ
шарттық келісім салдарынан да болуы мүмкін.
2. Еншілес, бірлесіп бақыланатын және тәуелді ұйымдарға
инвестициялардың бөлек қаржылық есептіліктердегі есебі.
Есептік кезең біткен соң шаруашылық жүргізуші субъект қаржылық есеп
беруді жасайды. Шаруашылық жүргізуші субъекттің құрамында Қазақстан
Республикасының аймағында және одан тысқары жерлерде тұратын еншілес немесе
тәуелді серіктестіктері бар болса, өзінің қаржылық есеп беруімен қоса,
шоғырладырылған есеп беруді жасайды, яғни бірнеше заңды тұлғаның есеп
беруін біріктіреді.
Заңды тұлға (коммандалық және толық серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі және қосымша серіктестік, акционерлік қоғам) егер де басқа
(негізгі) заңды тұлғаның өзінің жарғылық қорына салған салымдарының басым
көпшілігін иеленсе және қабылданатын шешімдердің басым бөлігін анықтау
мүмкіндігіне ие болса, онда олар еншілес серіктестік ретінде танылады.
Заңды тұлға (коммандылық және толық серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі және қосымша серіктестік, акционерлік қоғам) егер де басқа
(қатысушы, артықшылығы бар) заңды тұлғаның бар болғаны 20% дауыс беретін
акциясына ие болса немесе сондай деңгейде қатысушылық үлесі бар болса,
тәуелді серіктестік ретінде танылады.
Занды тұлға басқа кәсіпорынның акциясын сатып алу арқылы өз қызметін
жүзеге асыруы мүмкін, егер де сол сатып алынған акциясы 50%-тен астам
болса, онда инвестицияланған объектіге бақылау жасау мүмкіндігін алады.
Инвестор бақылауды белгілейтін болса, онда ол кәсіпорын негізгі заңды тұлға
болып танылады, ал бақыланатын (инвестицияланған) кәсіпорынды еншілес
кәсіпорын деп атайды. Негізгі кәсіпорында және барлық еншілес кәсіпорында
бірігіп, біріккен заңды тұлғалар тобын құрайды және олардың мәліметі
бойынша шоғырландырылған есеп беруін жасайды.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар олардың топтасқан бөлігін емес,
тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай қажеттілік
шоғырландырылған есеп беруге қойылатын талапты күшейтеді.
ҚЕХС сәйкес "Шоғырландырылған есеп беру және еншілес серіктестіктегі
инвестицияның есебі" негізгі заңды тұлға жергілікті және шетелдегі еншілес
заңды тұлғалардың шоғырландырылған каржылық есеп беруі енгізіледі.Ешілес
компанияның акциялары сатып алынған уақыттағы шоғырлану процесіне бірнеше
кезең кіреді:
1. Бас және еншілес компаниялардың активтерін, міндеттемелерін және
меншікті капиталының ұқсас баптарын жол сайын қосу, қосындылау;
2. Топ ішіндегі есептеу бойынша дебиторлық және кредиторлық берешек-
алашықты жою жөніндегі түзету жазбаларын жасау;
3. Еншілес компанияларға салынатын инвестициялардың баланстық құнын
және бас компанияның еншілес компанияның өзіндік капиталына тиісті
қатысу үлесін шығару жөніндегі түзету жазбаларын жасау;
4. Бас компанияға тиесілі емес еншілес компанияның өзіндік
капиталындағы азшылық үлесті анықтау;
5. Бас компанияның еншілесінің акцияларына инвестиция салғанда,
баланстық құнынан артық шығын шамасын анықтау;
6. Еншілес компанияның активтері мен міндеттемелерінің құнын ағымдағы
нарықтық құнға дейін меншікті капиталға еншілестің тиісті қатысу
үлес мөлшеріне арнап түзету;
7. Іскерлік бедел шамасын анықтау.
Түзету жазбалары шоғырландырылған қаржылық есеп берудің дайындау
барысы оның жұмысшы кестесінде жасалынады және ол негізгі кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде де, еншілес занды тұлғада да көрсетілмейді.
Негізгі заңды тұлғаның таза активінен оған енген (немесе кірген)
еншілес серіктестіктердің таза активтері асып түссе, онда оның ағымдағы
сатып алынған активтерінің кұнынан мәмілесі бойынша өтетін міндеттемесін
шегеріп, келіп қосылған заңды тұлғалардың гудвиллі ретінде
анықтайды және шоғырландырылған бухгалтерлік баланста актив ретінде жеке
бап болып көрініс табады.
Біріктірілген қаржы есептемесі біртұтас компания ретінде топ пікірі
тұрғысынан бас және еншілес компаниялардың барлық активтері мен
міндеттемелерінің жиынтықталған мөлшері болып табылады. Біріктірілген
активтердің жиынтықталған мөлшері міндеттемелер мен бас компанияның
меншікті капиталының біріккен шамасымен теңестіріледі.
Еншілес компанияның меншікті капиталы «Еншілес компанияларға
инвестициялар» бабы бойынша бас компанияның баланс активінде көрсетілетін,
еншілестің меншікті капиталына бас компанияның тиісті қатысу үлесімен бір
уақытта түзету жазбаларымен шығарылады. Бірақ еншілес капиталдың мөлшеріне
азшылықты білдіретін, басқа акционерлердің инвестициясының бөлігі де
кіретін болғандықтан, бас компанияның меншікті капиталымен қатар активтерді
қалыптастыру көзі құрамында да, шоғырландырылған баланста да азшылықтың
үлесі ұсынылады.
Негізгі занды тұлғаның құрамына кіретін еншілес заңды тұлғаның құны
олардың таза активінен кем болса, онда алынған активтердің ағымдағы құны
мен сол күні алынған міндеттемелердің арасында теріс айырма, яғни гудвилл
(бэдвилл) пайда болады, бірақ ол да шоғырландырылған бухгалтерлік баланстың
жеке бабы болып көрініс табады.
Әзірлеу кестесін жасаған кезде келесі түзетулер жасалады:
- негізгі занды тұлғалар жұмсаған инвестиция деңгейін 2450 мың теңге
сомасына және еншілес заңды тұлғаның жарлық капиталын 3500 мың теңге
сомасына азайту керек, ал оған керісінше, азшылықтың үлесін 1050 мың
теңгеге көбейту керек (3500 х 30%);
- негізгі компанияға жатпайтын таратылмаған табыс деңгейін 195 мың
теңгеге азайту керек (650x30%) және азшылықтың үлесін 195 мың теңгеге
көбейту керек.
Шоғырландырылған есеп беруді жасаған кезде дебиторлық және кредиторлық
шоттары бойынша қарыздың негізгі және еншілес занды тұлғаларға қатысты тек
сыртқы қарыздары ғана көрсетіледі, ал олардың ішкі қарызы бір-біріне
жатқызылады.
Алынғандардың және сатып алынғандардын көлемін шынайы көрсету
мақсатында қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижесі туралы шоғырландырылған
есеп беруде, негізгі және еншілес тұлғалардың арасында жүзеге асатын
операциялар шегеріліп тасталынады. Мұндай ішкі топталған операцияларға
мыналар жатады: тауар мен қызметті сату және сатып алу; материалдық емес
активтер мен негізгі құралдарды сату және сатып алу; қарыз беру және
қарызды алу және т.б.
Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижесі туралы есеп беру
шоғырландырылуы келесі түрде жүргізіледі: негізгі және еншілес занды
тұлғалардын арасындағы өнімнің (тауардын, қызметтің, жұмыстың) өзара
айналымы, дивидендті, пайызы шегеріліп тасталынады.
Мысал. "Қаратау" ААҚ негізгі занды тұлғасы мен оның еншілес занды
тұлғалар "Энгельс" ЖШС ("Қаратау" ААҚ қатысу үлесі 70%) және "Ынтымақ" ЖШС
("Қаратау" ААҚ қатысу үлесі 80%) арасында ағымдағы жылдың барысында
мынадай операциялар болған:
1) еншілес занды тұлғаны құруға негізгі занды тұлға келесі деңгейде
инвестиция салған болатын: "Энгельс" ЖШС — 2100 мың тенге, "Ынтымақ" — 1600
мың теңге. Оларды тіркеген кезде олардың жарлық капиталының деңгейі мынаны
құрады: "Энгельс" ЖШС - 3000 мың теңге, "Ынтымақ" — 2000 мың тенге;
2) "Энгельс" ЖШС-не негізгі занды тұлға жалға берілген мүліктері
бойынша тұрғын-үй қызметі үшін 1035 мың теңге сомасына шот ұсынған;
3) "Энгельс" ЖШС-тігі негізгі занды тұлғаға алған несиесі үшін 900
мың теңге марапаттау сомасын төлеген;
4) негізгі заңды тұлға "Ынтымақ" ЖШС-не 1000 мың теңге сомасына тауар
сатқан, ол сатылған тауардың 60% үшінші жаққа (тұлғаға), яғни
шоғырландыруға кірмейтін топқа қайта сатылған; "Ынтымақ" ЖШС сатылған
тауардың өзіндік құны 550 мың теңге құраған.
5) негізгі заңды тұлға "Ынтымақ" ЖШС-не 800 мың теңге деңгейінде 18
айға тегін қарыз берген (ҚР Азаматтық Кодексінің №715 бабына сәйкес).
Шоғырландырылған есеп беруді жасау барысында жұмыс кестесін дайындаған
кезде (За, 36, Зв) келесі түзету жобаларын жасау керек:
— 1035 мың теңге сомаға өнімді сату бойынша шығысын және сатудан
түсетін табыс көлемін азайту керек;
— 900 мың тенге сомаға пайызды төлеу шығысын және негізгі емес
қызметінен алынатын табысын азайту керек;
— 180 мың теңгеге баланстағы тауарлы-материалдық запастың құнын
азайтып, оны сатылған өнімнің өзіндік құнына қосу керек;
— еншілес заңды тұлға бойынша шеккен зиян мен таза табы азшылықтың
үлесіне түзетіп жазылады;
— баланс құны бойынша еншілес заңды тұлғалардың инвестициясы:
"Энгельс" ЖШС - 2100 мың тенгесі және "Ынтымақ" ЖШС - 1600 мың теңгесі
шегеріліп тасталған, сондай-ақ еншілес тұлғаның жарғылық капиталының
деңгейін азайту керек: "Энгельс" ЖШС - 3000 мың теңгеге және "Ынтымақ" ЖШС
— 2000 мың теңгеге, сонымен қоса тиісінше азшылықтың үлесін де өсіру керек:
900 мың теңгеге және 400 мың теңгеге;
— тауардың үшінші жаққа (тұлғаға) берілуіне байланысты сатылған
тауардың табысынан пайда болған уақытша айырмасынан шығатын салық
эффектісін есептеу керек: сатылмаған тауардың табысы — 180 мың теңге
құраған ((1000-550)х40%/100%); уақытша айырмасынан шығатын салық эффектісі
— 54 мың теңге (180х30%/100%);
— табыс салығы бойынша шығысты азайтып, шоғырландырылған баланстың
"Кейінге қалдырылған табыс салығы" бойынша активті бабын 54 мың теңгеге
өсіру керек. ("Қаратау" ААҚ қатысу үлесі 80%) арасында ағымдағы жылдың
барысында мынадай операциялар болған:
1) еншілес занды тұлғаны құруға негізгі занды тұлға келесі деңгейде
инвестиция салған болатын: "Энгельс" ЖШС — 2100 мың тенге, "Ынтымақ" — 1600
мың теңге. Оларды тіркеген кезде олардың жарғылық капиталының деңгейі
мынаны құрады: "Энгельс" ЖШС - 3000 мың теңге, "Ынтымақ" — 2000 мың тенге;
2) "Энгельс" ЖШС-не негізгі заңды тұлға жалға берілген мүліктері
бойынша тұрғын-үй қызметі үшін 1035 мың теңге сомасына шот ұсынған;
3) "Энгельс" ЖШС-тігі негізгі заңды тұлғаға алған несиесі үшін 900
мың теңге марапаттау сомасын төлеген;
4) негізгі заңды тұлға "Ынтымақ" ЖШС-не 1000 мын теңге сомасына тауар
сатқан, ол сатылған тауардың 60% үшінші жаққа (тұлғаға), яғни
шоғырландыруға кірмейтін топқа қайта сатылған; "Ынтымақ" ЖШС сатылған
тауардың өзіндік құны 550 мың теңге құраған.
5) негізгі заңды тұлға "Ынтымақ" ЖШС-не 800 мың теңге деңгейінде 18
айға тегін қарыз берген (ҚР Азаматтық Кодексінің №715 бабына сәйкес).
3. Тәуелді және бірлескен заңды тұлғалардың шоғырландырылған
қаржылық есеп беруі.
Негізгі заңды тұлғалардың қаржылық есеп берулерінде тәуелді занды
тұлғалардың инвестициясы шоғырландырылған қаржылык есеп беру кезінде
"Тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің инвестициясының есебі" ҚЕХС сәйкес
есепке алынуы мүмкін. Бұл жерде үлестік қатысу әдісін пайдаланады. Тәуелді
заңды тұлға — бұл инвестордың біршама ықпалында тұратын тұлға және ол
еншілес те, бірігіп бақыланатын заңды тұлға да емес болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, егер басқа заңды тұлға
оның дауыс беруші акциясының 20-дан — 50% дейін иелік етсе, онда ол тәуелді
шаруашылық серіктестігі болып танылады. Тәуелді шаруашылық серіктестігінің
инвестициясы қаржылық есеп беру шоғырландырылған үлестік қатысу әдісі
бойынша есепке алынады, тек мына жағдайларды қоспағанда:
-инвестициясы жақын арада сату мақсатымен алынса;
-тәуелді шаруашылық серіктестігі қатаң шектелген ұзақ мерзімді
жағдайда әрекет ететін болса.
Егер де инвестор тәуелді шаруашылық серіктестігінің еншілес тұлғасының
да акциясына бірдей иелік етсе, онда ол еншілес тұлғаға қатыстысын ҚЕХС
сәйкес шоғырландырылады, ал қалған бөлігін, яғни тәуелді занды тұлғаның
бөлігін — үлестік қатысу жолымен шоғырландырылады.
Мысал. "Қымкент" ААҚ-на "Қызыл-көл" ААҚ 30% акциясы, яғни 600 мың
тенге сома және 70% "Сызған" ЖШС үлестік қатысы, яғни 525 мың теңге сома
жатады. Бұл жағдайда, "Қызыл-көл" ААҚ тәуелді болып табылады, ал "Сызған"
ЖШС — "Құмкент" ААҚ-ның еншілес кәсіпорыны болып табылады. "Құмкент" ААҚ
шоғырландырылған бухгалтерлік балансын жасау процесі бірнеше кезеңдерден
тұрады:
1) негізгі занды тұлғаның инвестициясының деңгейін еншілестіктің
үлесіне азайтады (яғни 525 мың теңгеге) және еншілес заңды тұлғаның
жарғылық капиталының деңгейін 750 мың теңгеге өсіреді; азшылықтың үлесі 225
мың теңгеге өседі;
2) негізгі заңды тұлғаға жатпайтын табыс үлесіне таратылмайтын табыс
деңгейін азайтады және азшылықтың үлесін 231 мың теңгеге (770x30%) өсіру
керек.
Егер де тәуелді заңды тұлға өзінің тәуелді заңды тұлға ретіндегі
анықтамасына сәйкес келуін тоқтатса, онда ол кезден бастап, оның
инвестициясы қабылданған есеп саясатына сәйкес, ұзақ мерзімді инвестицияның
есебі бойынша есепке алынады.
Кәсіпорында еншілес заңды тұлғаның инвестициясы болмаса, онда ол жеке
қаржылық есеп беруді жасайды.
Мысал. 01. 01. 2001 жылының жағдайы бойынша "Анар" ААҚ-на (негізгі
занды тұлға) "Гүлнәр" А АҚ 26% акциясы, яғни 700 мың тенге сома жөне "
Ұлдана" ААҚ 35% акциясы, яғни — 500 мың теңге сома жатқан. 2001 жылы
"Гүлнәр" ААҚ 145 мың теңге таза табыс алған және ол 58 мың теңгеге дивиденд
жариялаған, "Ұлдана" ААҚ — 45 мың теңге таза табыс тапқан, 15 мың теңгеге
дивиденд жариялаған. Негізгі заңды тұлға инвестицияның есебін үлестік
қатысу әдісі бойынша жүргізген.
"Анар" ААҚ 01. 01. 2001 жылына инвестициясының баланстық құны 1200 мың
теңгеге (700+500) тең болған. 01. 01. 2002 жылының басына "Анар" ААҚ-ның
тәуелді заңды тұлғалардың таза табысына қатысу үлесі мынаны құраған:
"Гүлнәр" ААҚ - 38 мың теңге (145x26%); "Ұлдана" ААҚ - 16 мың тенге
(45x35%). Үлестік қатысудан "Анар" ААҚ-ның алатын жалпы табысы 54 мың теңге
(38+16) құраған.
Инвестордың да, тәуелді заңды тұлғаның да қаржылық есеп беру күні
сәйкес келеді. Егер де негізгі компания мен тәуелді заңды тұлғалардың
қаржылық есеп беру күні сәйкес келмесе, онда тәуелді тұлға негізгі
кәсіпорынның жасаған күні бойынша жасайды. Дегенмен де, олардың күні сәйкес
келмесе, онда мәнді операциялардың, құбылыстардың нәтижесі бойынша
түзетулер жасалынады.
Негізгі және тәуелді заңды тұлғалар қаржылық есеп беруде біртұтас
есептік саясатын пайдаланса, аналитикалық операцияларын және қаржылық-
шаруашылық қызметінің оқиғаларын қолданады.
Егер де олардың пайдаланған есептік саясатында өзгешеліктер болса,
оңда тәуелді заңды тұлғалардың қаржылық есеп беруіне тиесілі түзетулер
енгізіледі. Егер де түзетулер енгізу мүмкін болмаса, онда орын алған факт
түсініктеме жазбада көрініс табады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Шоғырландырылған қаржылық есептілік деген не?
2. Бірлескен қызмет бойынша үлесті қаржылық есепте қалай көрсетеді?
3. Шоғырландырылған қаржылық есептіліктің ерекшеліктері қандай?
Тақырып 11. Валюталық бағамдар өзгерісінің әсері (ҚЕХС 21).
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Функционалды валюта. Шетелдік қызметке таза инвестиция.
2. Бағамдық айырмашылықтарды тану. Функционалды валютаны ауыстыру.
3. Шетелдік қызмет. Функционалды валютадан ерекшеленетін ұсыну
валютасын қолдану. Ұсынылатын валютаға қайта есептеу.
1. Функционалды валюта. Шетелдік қызметке таза инвестиция.
Ұйым шетелдік валютамен байланысты қызметті екі әдіспен жүргізе алады.
Ол не операцияларды шетелдік валютамен жүргізе, не шетелдік қызметті жүзеге
асыра алады. Сонымен бірге өзінің қаржы есептілігінде ұйым деректерді
шетелдік валютамен көрсете алады. Осы Стандарттың мақсаты - шетелдік
валютамен операцияларды және шетелдік қызметті ұйымның қаржы есептілігінде
көрсету, сондай-ақ қаржы есептілігінің көрсеткіштерін ұсыну валютасына
қайта есептеу тәртібін орнату.
Негізгі мәселелер қандай айырбас бағамын (бағамдарын) белгілеу және
айырбас бағамдарындағы өзгерістердің салдарын қаржы есептілігінде қалайша
көрсету болып табылады.
Ұйым өз қызметін жүзеге асыратын негізгі экономикалық орта, әдетте, ол
өзінің ақша қаражатының негізгі бөлігін жинақтап, жұмсайтын орта болып
табылады. Өзінің қолданыстағы валютасын анықтау кезінде ұйым мына
факторларға көңіл бөледі:
а) валютаға:
1) тауарлар мен қызметтердің сату бағасына негізгі әсер ететін
валютаға (ондай валюта - тауарлар мен қызметтердің сату бағасы көрсетілетін
және солар бойынша есеп айырысатын валюта);және
2) бәсекелестік күштері мен бәсекелестік ережелерін ұйым
өндіретін тауарлар мен қызметтерге бағаны негізінен айқындайтын ел
валютасы.
б) тауарлар немесе қызметтер жеткізуге байланысты еңбек, материал және
басқа шығындарға негізгі ықпал ететін валютаға (ондай валюта – көбінесе
сондай шығындар көрсетілетін және өтелетін валюта).
Төменде көрсетілген факторлар да ұйымның қолданыстағы валютасының
белгілері бола алады:
а) ол қаржы қызметінің барысында жинақталатын қаражат (яғни қарыз және
үлес құралдарының эмиссиясы) білдірілетін валюта болып табылады.
б) ол ұйым операция қызметінен түсетін түсімдерді әдетте өзінде
қалдыратын валюта болып табылады.
Шетелдік қызметтің қолданыстағы валютасын анықтау және қолданыстағы
валютаны есеп беруші ұйым пайдаланытын валютамен теңдестіру кезінде көңіл
бөлінетін тағы да бірқатар факторлар бар (бұл контексте есеп беруші ұйым
өзінің шетелдік қызметін еншілес ұйымы, филиалы, қауымдасқан ұйым немесе
бірлескен қызмет арқылы жүзеге асыратын ұйым болып табылады):
а) мұндай шетелдік қызмет есеп беруші ұйым қызметінің жалғасы
немесе едәуір дәрежеде дербес болып табылатын қызмет ретінде жүзеге асырыла
ма. Шетелдік қызметті жүзеге асырушы ұйым есеп беруші ұйымнан импорт
бойынша алынатын тауарларды тек сататын және түскен түсімді оған аударатын
болса, ол бірінші жағдайдың мысалы болып табылады. Шетелдік қызметті жүзеге
асырушы ұйым ақша қаражаты мен басқа ақша баптарын жинақтайтын, шығын
жұмсайтын, табысты қордалайтын және көбінесе өзінің жергілікті валютасымен
қарыз алатын болса, ол екінші жағдайдың мысалы болып табылады.
б) есеп беруші ұйыммен операциялардың өз қызметін шетелдерде жүзеге
асырушы ұйым қызметіндегі үлесі елеулі ме, әлде елеусіз бе.
в) шетелдік қызметтен келіп түсетін ақша қаражатының ағыны есеп
беруші ұйымның ақша ағынына тікелей әсер ете ме, және де оны оның есебіне
кідіріссіз аударуға бола ма.
с) шетелдік қызметтен қордаланатын ақша қаражатының ағыны орын алып
отырған және, әдетте, күтілетін қарыз міндеттемелеріне есеп беруші ұйым
тарапынан ақша қаражаты берілместен қызмет көрсетуге жеткілікті ме.
Жоғарыда аталған индикаторлар бірдей сипатта болмаса, ал қолданыстағы
валюта айқын болмаса, ұйым басшылығы, өз тәжірибесін негізге ала отырып,
негіз қалайтын операциялардың, оқиғалардың және жағдайлардың экономикалық
тиімділіктерін неғұрлым дәл білдіреді. Осындай жағдай шеңберінде ұйым
басшылығы тұжырымдалған негізгі индикаторларға басымдылық береді, ұйымның
қолданыстағы валютасы ретінде қандай валюта таңдап алынуға тиіс екенінің
қосымша жанама дәлелдерін қамтамасыз етуге тиісті индикаторларды содан соң
қарайды.
Ұйымның қолданыстағы валютасы өзіне қатысты негіз қалаушы
операцияларды, оқиғаларды және жағдайларды көрсетеді. Тиісінше,
белгіленгеннен кейін, қолданыстағы валюта, жоғарыда аталған операцияларда,
оқиғаларда және жағдайларда, өзгерістер болатыннан басқа жағадайларда басқа
валютаға ауыстыруға жатпайды.
Егер қолданыстағы валюта гиперинфляциялы экономика жағдайларында
пайдаланылатын валюта болса, ұйымның қаржы есептілігі 29-«Гиперинфляция
жағадайларындағы қаржы есептілігі» IAS Халықаралық стандартына сәйкес қайта
есептелуге тиіс. Ұйым, мысалы, осы Стандартқа сәйкес белгіленуге тиістіден
басқа валютаны (мысалы, өзінің бас ұйымының қолданыстағы валютасын) өзінің
қолданыстағы валютасы ретінде қабылдай отырып, 29 IAS-Халықаралық
стандартында көзделген қайта есептеуден құтыла алмайды.
Ұйымда шетелдік қызметтен алынуға немесе оған төленуге тиісті ақша
бабы болуы мүмкін. Көз жетер болашақта өзі бойынша есеп айырысу
көзделмейтін бап, іс жүзінде, ұйымның сол шетелдік қызметке таза
инвестициясының бір бөлігі болып табылады және есепте сәйкес көрсетілуге
тиіс. Мұндай ақша баптарына ұзақ мерзімді дебиторлық берешек немесе
қарыздар қосылуы мүмкін. Оларға негізгі қызметке байланысты дебиторлық
немесе кредиторлық берешектер қосылмайды.
Ақша бабының басты ерекшелігі – валюта бірлігінің нақты немесе
белгіленген мөлшерін алу құқығы (немесе беру жөніндегі міндеттеме). Мұның
мысалдары: қызметкерлерге қолма-қол ақшамен төленуге тиісті зейнетақылар
мен басқа да жәрдемақылар; ақшалай түрде өтелуге тиісті міндеттемелер;
міндеттеме ретінде мойындалған ақшалай дивидендтер. Нақ осылайша, ұйымның
үлесті өз құралдарының тіркелмеген санын алуға (немесе беруге) контракт
ақша бабы болып табылады, оның ережелері бойынша алынуға (немесе берілуге)
тиісті әділ құн валюта бірлігінің тіркелген немесе белгіленетін
бірліктеріне теңеледі. Және, керісінше, ақшалай емес баптың негізгі ерекше
белгісі - валюта бірлігінің тіркелген немесе белгіленетін санын алу
құқығының (немесе беру жөніндегі міндеттеменің) жоқтығы. Мұның мысалы:
тауарлар мен қызметтерге алдын-ала ақы төлеу (мысалы, аванспен төленген
жалгерлік ақы); іскерлік бедел; материалдық емес активтер; босалқылар;
негізгі құралдар; сондай-ақ ақшалай емес актив беру жолымен реттеуге
жататын міндеттемелер.
2. Бағамдық айырмашылықтарды тану. Функционалды валютаны ауыстыру.
Валютамен операция – шетелдік валютамен білдірілген немесе сонымен
есеп айырысуды қажет ететін операция, соның ішінде кәсіпорын:
а) бағалары шетелдік валютамен көрсетілген тауарларды немесе
қызметтерді сатып алатын немесе сататын;
б) өтелетін немесе алынатын сома шетелдік валютамен көрсетілген
қаражатты қарызға беретін немесе қарызға алатын; немесе
в) активтерді әлдебір басқа жолмен сатып алатын не сататын, немесе
шетелдік валютамен көрсетілген міндеттемені өзіне алатын немесе өтейтін
кезде пайда болатын барлық операциялар.
Бастапқы мойындау кезінде қолданыстағы валютада шетелдік валютамен
жасалатын операция шетелдік валюта сомасына қолданыстағы валюта мен
шетелдік валюта арасындағы операция жасалған күнгі ағымдағы валюта бағамын
қолдану жолымен ескерілуге тиіс.
Операция жасалған күн – Халықаралық қаржы есептілігінің стандартында
көзделген мойындау өлшемдеріне сәйкестігі алғаш рет атап көрсетілген күн.
Операция жасалған күнгі нақты бағаммен шамалас айырбас бағамы практикада
жиі пайдаланылады, мысалы, бір апта немесе бір ай ішінде орташа бағамды сол
кезең ішінде шетелдік валюталармен жасалған барлық операциялар үшін
пайдалануға болады. Алайда, айырбастау бағамы елеулі ауытқитын жағдайда,
кезең ішіндегі орташа бағамды пайдалану орынсыз болады.
Әрбір есепті күнде:
а) шетелдік валютадағы ақша баптары жабу бағамын пайдалана қайта
есептелуге тиіс;
б) тарихи құн бойынша ескерілген шетелдік валютадағы ақшалай емес
баптар операциялар жасалған күнгі айырбастау бағамымен қайта есептелуге
тиіс;
в) әділ құн бойынша бағаланған шетелдік валютадағы ақшалай емес
баптар әділ құн анықталған күні қолданылған айырбастау бағамы бойынша қайта
есептелуге тиіс.
Баптың баланс құны қолданылатын басқа Стандарттар ережелерін ескере
анықталады. Мысалы, негізгі құралдарды 16 «Негізгі құралдар» IAS
Халықаралық стандартына сәйкес әділ құн бойынша немесе тарихи құн бойынша
бағалауға болады. Баланс құнының тарихи құн негізінде немесе әділ құн
негізінде анықталатынына қарамастан, егер ол құн шетелдік валютамен
анықталған болса, ол кейін осы Стандартқа сәйкес қолданыстағы валютаға
қайта есептелуге тиіс.
Кейбір баптардың баланс құны екі немесе одан көп шамаларды салыстыру
жолымен анықталады. Мысалы, қорлардың баланс құны 2-«Босалқылар» IAS
Халықаралық стандартына сәйкес өзіндік құнның және сатудың ықтимал таза
құнының ең төмен шамасы болып табылады. Нақ осылайша, 36-«Активтердің
құнсыздануы» IAS Халықаралық стандартына сәйкес, құнсыздану белгілері
анықталған активтің баланс құны құнсызданудан келетін ықтимал залалдар және
оның өтелетін сомасы есепке алынғанға дейін оның баланс құнының ең төмен
шамасы болып табылады. Мұндай актив ақшалай емес актив болып табылатын және
шетелдік валютада құнсызданатын кезде оның баланс құны:
(а) өзіндік құнды, не сол шама анықталған күнгі айырбастау бағамы
бойынша (яғни тарихи құн бойынша бағаланған баппен операция жасалған күнгі
бағам бойынша) қайта есептелген баланс құнын; және
(b) сатудың ықтимал таза құнын, не осы шама анықталған күнгі
айырбастау бағамы бойынша (мысалы, есепті күнгі жабу бағамы бойынша) қайта
есептелген өтелетін соманы салыстыру жолымен анықталады.
Мұндай салыстыру нәтижесі мынадай болуы мүмкін: құнсызданудан келетін
залал қолданыстағы валютада мойындалады, бірақ шетелдік валютада
мойындалмайды, немесе керісінше.
Бірнеше айырбастау бағамдары бар болған кезде осы операцияның ақша
ағындары бойынша есеп айырысулар жүзеге асыруға болатын бағам немесе, егер
сол ақша ағыны бағалау күнінде пайда болса, шот бойынша сальдо
пайдаланылады. Егер екі валюта арасында айырбастау мүмкіндігі уақытша жоқ
болса, айырбастау бағамы ретінде айырбастауды жүзеге асыруға болатын
кейінгі алғашқы бағам пайдаланылады.
39 IAS-Халықаралық стандарты шетелдік валюталардағы баптарды
хеджирлеудің есепке алынуына қолданылады. Хеджирлеудің есепке алынуын
қолдану кейбір бағам айырмашылықтарын есепке алуды ұйымның осы Стандарт
талаптарына сәйкес бағам айырмашылықтарын ескеруден басқаша есепке алуын
талап етеді. Мәселен, 39 IAS ақша ағындарын хеджирлеудің құралы бола алатын
ақшалай емес баптар бойынша баға айырмашылықтарының бастапқыда капиталда,
хеджирлеу тиімді болатын жағдайда көрсетілуін талап етеді.
Ақша баптары бойынша есеп айырысу кезінде немесе ақша баптарын есепті
кезең ішінде немесе бұрынғы қаржы есептілігінде бастапқы мойындау кезінде
қайта есептелген бағамдардан өзгеше бағамдар бойынша қайта есептеу кезінде
пайда болатын бағам айырмашылықтары пайдада немесе залалда олар пайда
болатын кезеңде сипатталған. Ақша баптары шетелдік валютамен
операциялар кезінде пайд болатын және операция жасалған күн мен есеп
айырысу күні арасындағы кезеңде айырбастау бағамында өзгеріс болатын кезде
бағам айырмашылығы пайда болады. Операция мен ол бойынша есеп бір есепке
алу кезеңінде жүзеге асырылатын болса, бағам айырмашылығы сол кезеңде
мойындалады. Алайда, операциялар бойынша есеп айырысу оны жүзеге асыру
кезеңінен кейінгі кезеңде жүзеге асырылатын болса, әрбір аралық кезеңде
есептесу кезеңіне дейін мойындалатын бағам айырмашылығы айырбастау
бағамдарының өзгеруімен анықталады.
Ақшалай емес бап бойынша пайда немесе залал тікелей капиталда
мойындалған кезде ондай пайданың немесе ондай залалдың кез келген валюталық
құрамдас бөлік тікелей капиталда мойындалуға тиіс. Және, керісінше, ақшалай
емес бап бойынша пайда немесе залал пайдада немесе залалда мойындалған
болса, сол пайданың немесе сол залалдың кез келген валюталық құрамдас
бөлікті пайда немесе залал ретінде мойындалуға тиіс.
Басқа Стандарттар кейбір пайдалар мен залалдарды тікелей капиталда
мойындауды талап етеді. Мәселен, 16 IAS-Халықаралық стандартына сәйкес,
негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде пайда болатын кейбір пайдалар
мен залалдар міндетті түрде тікелей капиталда мойындалуға тиіс. Ондай актив
шетелдік валютада ескерілетін болса, осы Стандарттың қайта бағаланған құн
сол құн анықталған күні қолданылған бағам бойынша қайта есептелуге тиіс,
соның нәтижесінде баға айырмашылығы пайда болып, ол да капиталда
мойындалады.
Есеп беруші ұйымның шетелдік қызметке таза инвестициясының бір бөлігі
есеп беруші ұйымның жеке қаржы есептілігінде, не шетелдік қызметтің жеке
қаржы есептілігінде нақты жағдайға байланысты пайдада немесе залалда
мойындалуға тиіс. Шетелдік қызметті және есеп беруші ұйымды қамтитын қаржы
есептілігінде (мысалы, шетелдік қызметті еншілес ұйым жүзеге асыратын
шоғырландырылған қаржы есептілігінде) мұндай бағам айырмашылықтары
бастапқыда капиталдың жеке құрамдас бөліктерінде, сондай-ақ таза инвестиция
шығарылғаннан кейін пайдада немесе залалда мойындалуға тиіс.
Ақша бабы есеп беруші ұйымның шетелдік қызметке таза инвестициясының
үлесі болып табылатын және есеп беруші ұйымның қолданыстағы валютасында
деноминацияланған кезде шетелдік қызметті жүзеге асырушы ұйымның жеке қаржы
есептілігінде сәйкес бағам айырмашылығы пайда болады. Нақ осылайша, егер
мұндай бап шетелдік қызметті жүзеге асырушы ұйымның қолданыстағы
валютасында деноминацияланған болса, онда, сәйкес, бағам айырмашылығы есеп
беруші ұйымның жеке қаржы есептілігінде пайда болады. Мұндай бағам
айырмашылықтары шетелдік қызметті де, есеп беруші ұйымды да қамтитын қаржы
есептілігінде (яғни, шетелдік қызмет шоғырландырылған, пропорциялы
шоғырландырылған немесе үлесті қатысу бойынша есепке алу әдісін пайдалана
көрсетілген қаржы есептілігінде) капиталдың жеке құрамдас бөлігі болып
қайта жіктеледі. Алайда, есеп беруші ұйымның шетелдік қызметке таза
инвестициясының үлесі болып табылатын ақша бабын есеп беруші ұйымның немесе
шетелдік қызметтің қолданыстағы валютасынан өзгеше валютада
деноминациялауға болады. Ақша бабын есеп беруші ұйымның және шетелдік
қызметтің қолданыстағы валютасына қайта есептеу кезінде пайда болатын бағам
айырмашылықтары шетелдік қызметті және есеп беруші ұйымды қамтитын қаржы
есептілігінде жеке құрамдас бөлігі болып қайта жіктелмейдї (яғни, олар
бұрынғысынша пайдада немесе залалда мойындалады).
Егер ұйым бухгалтерлік есепті және жазбаларды қолданыстағы валютадан
өзгеше валютада жүргізетін болса, ол ұйым өзінің қаржы есептілігін
әзірлеген кезде барлық сол қолданыстағы валютаға қайта есептеледі.
Нәтижесінде осы баптар қолданыстағы валютада бастапқыда есепке алынған
кезде қолданыстағы валютада пайда болатын сомалар пайда болады. Мысалы,
ақша баптары жабу бағамы бойынша қолданыстағы валютаға қайта есептеледі, ал
тарихи құн бойынша ескерілген ақшалай емес баптар оларды мойындаумен
аяқталған операция жүзеге асырылған күндегі бағам бойынша қайта есептеледі.
Өзінің қолданыстағы валютасын ауыстыру кезінде ұйым жаңа қолданыстағы
валютаға қолданылатын қайта есептеу рәсімдерін басқа валютаға ауысқан
күннен бастап преспективалы негізде қолдануға міндетті.Ұйымның қолданыстағы
валютасы негіз қалайтын операцияларды, сол ұйымға қатысты оқиғалар мен
жағдайларды бейнелейді. Тиісінше, қолданыстағы валюта анықталғаннан кейін
оны басқа валютамен тек әлдебір негіз қалаушы операцияларда, оқиғалар мен
жағдайларда өзгерістер болған кезде ғана ауыстыруға болады. Мысалы,
тауарлар мен қызметтерді сату бағаларына басты ықпал ететін валютаның
ауысуы ұйымның қолданыстағы валютасының ауыстырылуына әкеліп соғуы мүмкін.
Қолданыстағы валюта ауыстырылуының салдары есепте перспективалы
негізде бейнеленеді. Басқаша айтқанда, ұйым барлық баптарды жаңа
қолданыстағы валютаға валюта ауыстырылған күндегі бағам бойынша қайта
есептейді. Ақшалай емес баптарды қайта есептеу нәтижесінде алынған сомалар
есепте олардың тарихи құны бойынша көрсетіледі. Шетелдік қызмет туралы
қаржы есептілігін қайта есептеу кезінде пайда болатын, бұрын капиталда
мойындалған бағам айырмашылықтары сол қызмет шығарылғанға дейін пайдада
немесе залалда мойындалмауға тиіс.
3. Шетелдік қызмет. Функционалды валютадан ерекшеленетін ұсыну
валютасын қолдану. Ұсынылатын валютаға қайта есептеу.
Ұйым өзінің қаржы есептілігін кез келген валютада (немесе валюталарда)
ұсына алады. Егер ұсыну валютасы ұйымның қолданыстағы валютасынан өзгеше
болса, ол өз нәтижелері мен қаржы көрсеткіштерін ұсыну валютасына қайта
есептейді. Мысалы, топ құрамына түрлі қолданыстағы валюталарды пайдаланатын
жекелеген ұйымдар кіретін кезде сол ұйымдардың әрқайсысының нәтижелері мен
қаржы көрсеткіштері барлығы үшін ортақ валютамен көрсетіледі, мұның өзі
шоғырландырылған қаржы есебін ұсынуға мүмкіндік береді.
Қолданыстағы валютасы гиперинфляциялық экономика валютасы болып
табылмайтын ұйымның нәтижелері мен қаржы көрсеткіштері төмендегі рәсімдерді
пайдалана басқа ұсыну валютасына қайта есептелуге тиіс:
а) ұсынылған әрбір баланс бойынша активтер мен міндеттемелер (яғни,
соның ішінде салыстырмалы деректер);
б) пайда мен залал туралы әрбір есеп бойынша кіріс пен шығыс (яғни,
соның ішінде салыстырмалы деректер) операциялар жүзеге асырылған күнгі
бағамдар бойынша қайта есептеуге жатады; және
в) пайда болатын барлық бағам айырмашылықтары капиталдың жеке
компоненті ретінде мойындалуға тиіс.
Практикалық ой-мақсат бойынша, операциялар жүзеге асырылған
күнгі айырбастау бағамымен шамалас бағам, мысалы, кезең ішіндегі орташа
бағам, кіріс пен шығыс баптарын қайта есептеу үшін жиі пайдаланылады.
Алайда, айырбастау бағамдарында елеулі ауытқулар болған жағдайда, кезең
ішіндегі орташа бағамды пайдалану орынсыз.
бағам айырмашылықтары:
а) айырбастау бағамдары бойынша кіріс пен шығысты осы операциялар
жүзеге асырылған күні, ал активтер мен міндеттемелерді – жабу бағамы
бойынша қайта есептеу;
б) таза активтерді кезеңнің бас кезінде бұрынғы жабу бағамынан өзгеше
жабу бағамы бойынша қайта есептеу нәтижесінде пайда болады.
Бұл бағам айырмашылықтары пайдада немесе залалда мойындауға
жатпайды, өйткені бағам айырмашылықтарының өзгеруі операциялар бойынша ақша
қаражатының ағымдағы және болашақ ағындарына шамалы әсер етеді, немесе
мүлдем әсер етпейді. Бағам айырмашылығы пайдада немесе залалда да, тікелей
капиталда да мойындалған кіріс және шығыс баптары бойынша пайда болады.
Бағам айырмашылықтары шоғырландырылған, бірақ толық емес меншікте болатын
шетелдік қызметке жататын кезде қайта есептеу кезінде пайда болатын және
азшылық үлесіне жатқызылатын жинақталған бағам айырмашылықтары
шоғырландырылған баланстағы азшылық үлесінің бір бөлігі ретінде бөлінеді
және мойындалады.
Қолданыстағы валютасы гиперинфляциялы экономика валютасы болып
табылатын ұйымның нәтижелері мен қаржы көрсеткіштері басқа ұсыну валютасына
мына рәсімдерді пайдалана қайта есептелуге тиіс:
а) барлық сомалар (яғни, активтер, міндеттемелер, үлестік құралдар,
кіріс пен шығыс, соның ішінде салыстырмалы деректер) ең соңғы есепті күнгі
жабу бағамы бойынша қайта есептелуге тиіс;
б) сомалар гиперинфляциялы экономика валютасына қайта есептелген
кезде салыстырмалы сомалар ретінде бұрынғы жылғы тиісті қаржы есептілігінде
ағымдағы жылға қатысты деп көрсетілген (яғни, баға деңгейіндегі кейінгі
өзгерістерге немесе айырбастау бағамдарындағы кейінгі өзгерістерге
түзетулер енгізілмеген) сомаларды міндетті түрде пайдалану керек.
Ұйымның қолданыстағы валютасы гиперинфляциялы экономика валютасы болып
табылатын кезде ұйым көзделген қайта есептеу әдісін, гиперинфляциялы
экономика валютасына қайта есептеуге жататын салыстырмалы сомалардан
басқасын қолданардан бұрын өзінің қаржы есептілігін 29-«Гиперинфляция
жағадайларындағы қаржы есептілігі» IAS Халықаралық стандартына сәйкес қайта
есептеуге міндетті. Экономика гиперинфляциялы болмайтын және ұйым ендігі
жерде өзінің қаржы есептілігін 29 IAS-Халықаралық стандартына сәйкес қайта
есептемейтін болса, ол ұсыну валютасына қайта есептеу үшін тарихи құн
ретінде ұйым өзінің қаржы есептілігін қайта есептеуді тоқтатқан күндегі
нақты бағалар деңгейіне қайта есептелген сомаларды пайдалануға міндетті.
Шетелдік қызметтің нәтижелері мен қаржы көрсеткіштері сол шетелдік
қызметтің есеп беруші ұйымның қаржы есептілігіне шоғырландыру, пропорциялы
шоғырландыру немесе үлесті қатысу бойынша есепке алу әдісі арқылы қосуға
болатындай болуы үшін ұсыну валютасына қайта есептеледі. Шетелдік қызметтің
нәтижелері мен қаржы көрсеткіштерін есеп беруші ұйымның нәтижелері мен
қаржы көрсеткіштеріне қосу шоғырландырудың топ ішіндегі есеп айырысулар
және еншілес ұйымның топ ішіндегі операциялары бойынша қалдықтарды шығарып
тастау сияқты қабылданған рәсімдеріне сәйкес орындалады (қараңыз: 27-
«Шоғырландырылған және жеке қаржы есептілігі» IAS және 31-«Бірлескен
қызметке қатысу» IAS). Алайда, топ ішіндегі ақша активі (немесе
міндеттемесі), қысқа мерзімдісі де, ұзақ мерзімдісі де, топ ішіндегі тиісті
міндеттемеге (немесе активке) қарсы валюталық бағам ауытқулары
нәтижелерінің қаржы есептілігінде көрсетпестен шығарып тастауға болмайды.
Мұның өзі бұл ақша бабының бір валютаны екіншісіне аудару ниеті болып
табылатынының, ал валюта бағамдарының ауытқуы есебінен есеп беруші ұйымға
пайда немесе залал келтіретінінің салдары болып табылады. Тиісінше, есеп
беруші ұйымның қаржы есептілігінде ондай бағам айырмашылығы бұрынғысынша
кірісте немесе шығыста мойындалады, не, егер ол жоғарыда сипатталған
жағдайлардан пайда болса, ол шетелдік капитал шығарылғанға дейін капитал
ретінде жіктеледі.
Шетелдік қызметтің және есеп беруші ұйымның қаржы есептілігін әзірлеу
күні үйлеспейтін болса, шетелдік қызметті жүзеге асырушы ұйым көптеген
жағдайларда есеп беруші ұйымның есеп беретін күніне дәл келетін күнге
қосымша есептілік әзірлейді. Егер осылай істелмесе, 27 IAS басқа есепті
күнді пайдалануға рұқсат етеді, бұл жағдайда есепті күнде арасындағы
алшақтық үш айдан аспайтын және сол түрлі күндер аралығындағы кезеңде орын
алған кез келген елеулі операциялар мен басқа да оқиғаларға түзетулер
енгізілген болуы керек. Бұл жағдайда шетелдік қызмет активтері мен
міндеттемелері ол есеп беретін күнде қолданылған бағам бойынша қайта
есептеледі. Айырбастау бағамдарының елеулі өзгерулеріне түзетулер, 27 IAS-
Халықаралық стандартына сәйкес, есеп беруші ұйымның есеп беретін күніне
дейін енгізіледі. Үлесті қатысуды есепке алу әдісі қолданылған кезде,
сондай-ақ бірлескен қызметке пропорциялы шоғырландыруды қолданған кезде
қауымдасқан ұйымдарға және бірлескен қызметке 28-«Қауымдасқан ұйымдарға
инвестициялар» IAS және 31 IAS-Халықаралық стандартына сәйкес осындай әдіс
қолданылады.
Шетелдік қызметті сатып алу кезінде пайда болған кез келген іскерлік
бедел және сол шетелдік қызметті сатып алу кезінде пайда болатын активтер
мен міндеттемелердің әділ құнына енгізілетін түзетулер оның активтері мен
міндеттемелері ретінде есепке алынуға тиіс. Тиісінше, олар сол шетелдік
қызметтің қолданыстағы валютасында білдірілуге және жабу бағамы бойынша
қайта есептелуге тиіс.
Шетелдік қызмет шығарылған кезде бағам айырмашылықтарының осы шетелдік
қызметке қатысты капиталдың жеке компонентінде кейінге қалдырылған сомасы
шығып қалудан келетін пайда немесе залал деп мойындалатын сол кезеңдегі
кірісте немесе шығыста мойындалуға тиіс.
Ұйым шетелдік қызметтегі өз үлесін акционерлік капиталды сату, жою,
өтеу немесе сол қызметтен түгелдей немесе ішінара бас тарту жолымен жүзеге
асыра алады. Дивидендтер төлеу ол инвестицияларды қайтару болып табылатын
жағдайда ғана, мысалы, дивиденд сатып алынғанға дейін алынған пайдадан
төленетін кезде төленеді. Ішінара шығарылған жағдайда пайдаға немесе
залалға тек жинақталған тиісті бағам айырмашылығының пропорциялы бөлігі
ғана қосылады. Шетелдік қызметтің баланстық құнын есептен шығару ішінара
шығарту болып табылмайды. Тиісінше, кейінге қалдырылған бағам пайдасының
немесе залалының ешбір бөлігі есептен шығару сәтінде пайдада немесе залалда
мойындауға жатпайды.
Шетелдік валютамен операциялар және бағам айырмашылықтары бойынша
ұйымның (соның ішінде шетелдік қызметтің) нәтижелері мен қаржы
көрсеткіштерін басқа валютаға қайта есептеу кезінде пайда болатын пайда мен
залалдың салыққа әсері болуы мүмкін. Сондай салық әсерлеріне байланысты
мәселелер 12-«Пайдаға салынатын салықтар» IAS Халықаралық стандартымен
реттеледі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Шетелдік қызметке таза инвестиция деген не?
2. Шетелдік валюта деген не?
3. Шетелдік валютамен операциялар есебі қалай жүргізіледі?
4. Шетелдік қызмет деген не?
5. Бағамдық айырмашылықтар деген не?
Тақырып 12. Табысқа салынатын салық (ҚЕХС 12)
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Салық базасы. Ағымды салық міндеттемелері және ағымды салық
активтерін анықтау.
2. Тұрақты және уақытша айырмашылықтар. Салық салынатын және
шегерілетін уақытша айырмашылықтар.
3. Пайдаланылмаған салықтық зияндар және салықтық несиелер. Салықтық
активтер мен міндеттемелер. Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер мен
талаптар бойынша бағамдық айырмашылықтар.
1. Салық базасы. Ағымды салық міндеттемелері және ағымды салық
активтерін анықтау.
Активтерді немесе міндеттемелерді мойындаудың өзінен есеп беретін
компания осы активтердің немесе міндеттемелердің баланстық құнының орнын
толтыруды немесе өтеуді көздейтінін көрсетеді. Егер де баланстық құнының
орнын толтыру немесе өтеу бұрынғымен салыстырғанда көбірек (азырақ) салық
төлеуге соқтыруы ықтимал болса, егер де мұндай орнын толтыру немесе өтеу
салық салдарын тудырмайтын болса, онда бұл Стандарт жекелеген жағдайларды
қоспағанда, компания кейінге қалдырылған салық міндеттемелерін (кейінге
қалдырылған салық активін) мойындауын талап етеді.
12 ҚЕХС мақсаты үшін пайдаға салынатын салыққа салық салынатын пайдаға
негізделетін барлық ұлттық және шетелдік салықтар кіреді. Сондай-ақ пайдаға
салынатын салыққа пайданың көзінен ұсталатын, еншілес компания,
қауымдастырылған компания төлейтін немесе есеп беретін компанияға бөлінген
пайдадан бірлескен қызмет шеңберінде төленетін салық сияқты салықтар
кіреді.
Бухгалтерлік пайда - салық төлеуге кететін шығысты шегерілгенге
дейінгі кезең ішіндегі таза пайда немесе залал.
Салық салынатын пайда (салық салу кезінде есептелетін залал) – салық
органдары белгілеген ережелерге сәйкес анықталатын кезең ішіндегі пайда
(залал), осыған байланысты пайдаға салынатын салық төленеді (өтеледі).
Салық төлеуге кететін шығыстар (салық өтемінен түскен кіріс) -
ағымдағы салыққа немесе кейінге қалдырылған салыққа қатысты кезең ішіндегі
таза пайданы немесе залалды есептеуге қосылатын жиынтық көлем.
Ағымдағы салық – салық салынатын пайдаға (салық салу кезінде
есептелетін залалға) қатысты кезең ішінде төленуге (өтелуге) тиісті пайдаға
салынатын салық сомасы.
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері – салық салынатын уақытша
айырмашылықтарға байланысты алдағы кезеңдерде төленуге тиісті пайдаға
салынатын салық сомасы.
Кейінге қалдырылған салық активтері - алдағы кезеңдерде өтелуге тиісті
пайдаға салынатын салық сомасы. Ол мыналарға байланысты:
есептелген уақытша айырмашылықтарға;
пайдаланылмаған салық залалдарын алдағы кезеңге көшіруге; және
пайдаланылмаған салық кредиттерін алдағы кезеңге көшіруге.
Уақытша айырмашылықтар - активтің немесе міндеттеменің
баланстық құны мен олардың салықтық базасы арасындағы айырмашылық. Уақытша
айырмашылықтар мынадай болуы мүмкін:
салық салынатын уақытша айырмашылықтар, активтің немесе міндеттеменің
баланстық құнының орны толатын немесе өтелетін алдағы кезеңдердегі салық
салынатын пайданы (салық залалын) анықтаған кезде салық салынатын соманың
пайда болуына және туындауына әкеліп соқтыратын уақытша айырмашылықтар
болып саналатын айырмашылықтар; не
ұстап қалынатын уақытша айырмашылықтар. Тиісті активтің немесе
міндеттеменің баланстық құнының орны толатын немесе өтелетін алдағы
кезеңдердегі салық салынатын пайданы (салық салу кезінде есептелетін
залалды) анықтаған кезде нәтижесі ұстап қалу болып саналатын
айырмашылықтар.
Активтің немесе міндеттеменің салық базасы - салық салу мақсатында
активке немесе міндеттемеге берілетін көлем.
12 ҚЕХС мемлекеттік субсидияны есептеу әдістеріне (20-«Мемлекеттік
субсидияны есепке алу және мемлекеттік көмек туралы ақпаратты ашып көрсету»
IAS Халықаралық стандартын қараңыз:) немесе инвестициялық салық
кредиттеріне қатысты емес. Алайда осы Стандарт осындай жәрдемақылардан
немесе инвестицияланған салық кредиттерінен туындайтын уақытша
айырмашылықтарды есептеуге байланысты болады.
Салық төлеуге кететін шығыстарға (салық өтемінен түскен кіріске)
ағымдағы салық шығыстары (ағымдағы салықты өтеуден түскен кіріс) және
кейінге қалдырылған салық шығысы (салық өтемінен кейінге қалдырылған кіріс)
енгізіледі.
Активтің салық базасы – компания активтің баланстық құнын өтегеннен
кейін алатын кез келген салық салынатын экономикалық пайдадан салық салу
мақсатында есептелетін сома. Егер де осы экономикалық пайдаға салық
салынбайтын болса, активтің салық базасы оның баланстық құнына тең болады.
|М ы с а л д а р |
|1. Станок 100 тұрады. Салық салу мақсатында амортизацияның 30 сомасы |
|ағымдағы және алдағы кезеңге есептелді, қалған құны алдағы кезеңдерде не |
|амортизация түрінде, не істен шыққан кезде шегеру жолымен шығарылатын |
|болады. Станокты қолдану нәтижесінде алынған түсімге кіріске салық салынуы |
|тиіс, станокты іске асырудан алынған кез келген табысқа салық салынатын |
|болады, ал іске асырудан болған кез келген шығын салық салу мақсатында |
|есептелетін болады. Станоктың салық базасы 70-ке тең болады. |
|2. Баланс бойынша алуға есептелген пайыз сомасы 100 тең болады. Тиісті |
|пайыздық түсімге касса негізіндегі салық салынады. Алуға есептелген |
|пайыздардың салық базасы нөлге тең болады. |
|3. Сауда дебиторларының баланс бойынша сомасы 100 болады. Тиісті түсім |
|салық салынатын пайдаға (салық залалына) кіргізілген. Сауда дебиторларының |
|салық базасы 100-ге тең болады. |
|4. Еншілес компаниялардан алуға есептелген дивидендтердің баланстық құны |
|100-ге тең. Дивидендтерге салық салынбайды. Шын мәнінде активтің барлық |
|баланстық құны экономикалық пайдадан шегерілуі тиіс. Тиісінше |
|дивидендтердің салық базасы 100-ге тең. |
|5. Алуға есептелген несиенің баланстық құны 100-ге тең. Несиені өтеу |
|ешқандай салық салдарын туғызбайды. Несиенің базасы -100-ге теңестіріледі .|
Міндеттеменің салық базасы оның баланстық құнына тең болады, бұған
алдағы уақытта осы міндеттемеге қатысты салық салу мақсатында шегерілетін
кез келген сома қосылмайды. Аванспен алынған түсімге келетін болсақ, пайда
болатын міндеттеменің салық базасы оның баланстық құнына тең болады, бұған
алдағы уақытта салық салынбайтын түсімнің кез келген сомасы қосылмайды.
|М ы с а л д а р |
|1. Қысқа мерзімді міндеттемелерге баланстық құны 100 болатын есептелген |
|шығыстар кіреді. Тиісті шығыс кассалық негізде салық салу мақсатында |
|есептеледі. Есептелген шығындардың салықтық базасы нөлге тең болады. |
|2. Қысқа мерзімді міндеттемелерге баланстық құны 100-ге тең болатын |
|аванспен алынған пайыздық табыс кіреді. Тиісті пайыздық табысқа кассалық |
|негізде салық салынды. Аванспен алынған пайыздар бойынша соманың салықтық |
|базасы нөлге тең болады. |
|3. Қысқа мерзімді міндеттемелерге баланстық құны 100-ге тең болатын |
|есептелген шығыстар кіреді. Тиісті шығыс салық салу мақсатында шегеріліп |
|қойылған. Есептелген шығындардың салықтық базасы 100-ге тең болады. |
|4. Қысқа мерзімді міндеттемелерге баланстық құны 100 болатын есептелген |
|айыппұлдар мен тұрақсыздық айыбы кіреді. Айыппұлдар мен тұрақсыздық айыбы |
|салық салу мақсатында шегерілмейді. Есептелген айыппұлдар мен тұрақсыздық |
|айыбының салықтық базасы 100-ге тең болады ( Бұл талдау әдісіне сәйкес |
|ұстап қалынатын уақытша айырмашылық болмайды. Баламалы талдау алуға |
|есептелген айыппұлдар мен тұрақсыздық айыбы бойынша кредиторлық берешектің |
|нөлге тең салық базасы болатынын, ал 100-ге тең ұстап қалынатын уақытша |
|айырмашылыққ нөлдік салық мөлшері қолданылатынын көздейді. Талдау |
|әдістеріне сәйкес кейінге қалдырылған салық талабы туындамайды.) |
|5. Төлеуге есептелген несиенің баланстық құны 100-ге тең болады. Несиені |
|өтеудің ешқандай салықтық салдары болмайды. Несиенің салықтық базасы |
|100-ге тең болады. |
| |
Кейбір баптардың салықтық базасы бар, бірақ баланста актив пен
міндеттеме ретінде танылмайды. Мәселен, зерттеуге кететін нақты шығын пайда
болу кезеңінде бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде шығын ретінде
көрсетіледі, бірақ оны салық салынатын пайданы (салық залалын) белгілеген
кезде шегеруге көпке дейін рұқсат берілмеуі мүмкін. Салық органдары
болашақта шегеруге рұқсат беретін сома болып табылатын зерттеуге кететін
шығынның салықтық базасы мен нөлге тең болатын баланстық құны арасындағы
айырмашылық кейінге қалдырылған салық активінің пайда болуына жол ашатын
шегерілетін уақытша айырмашылық болып табылады.
Активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы онша айқын болмаған
жағдайларда 12 ҚЕХС негіз болатын іргелі принципті қарастырған пайдалы:
компания белгілі бір шектеулерді есептемегенде активтің немесе
міндеттеменің баланстық құнының орнын толтыру немесе өтеу болашақ салық
төлемдерін, егер де осы орнын толтырудың немесе өтеудің салықтық салдарлары
болмайтын болса, олардың қандай боларымен салыстырғанда көбейтетін
(азайтатын) болса, кейінге қалдырылған салық міндеттемесін (активін)
мойындауға міндетті. С мысалы осынау іргелі принципті қарастырған пайдалы
болатындай, мысалы, активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы орнын
толтырудың немесе өтеудің қажетті тәсіліне тәуелді болатындай жағдайды
көрсетеді.
Шоғырландырылған қаржы есептілігінде уақытша айырмашылықтар
шоғырландырылған қаржы есептілігіндегі активтердің және міндеттемелердің
баланстық сомаларын тиісті салық базасымен салыстыру арқылы анықталады.
Салық базасы шоғырландырылған салық декларациясына, ол есептелетін
заңдылықтарға қатысты айқындалады. Басқа заңдылықта салық базасы топтағы
компаниялардың әрқайсысының салық декларациясына қатысты анықталады.
Ағымдағы және алдыңғы кезеңдер үшін ағымдағы салық төленбеген сомаға
тең міндеттеме ретінде мойындалуға тиіс. Егер ағымдағы және алдыңғы
кезеңдерге қатысты төленген сома осы кезеңдер үшін төленуге тиіс сомадан
асса, онда асып кету мөлшері актив ретінде танылуға тиіс.
Өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін өткен кезеңге көшірілуі
мүмкін салық залалымен байланысты пайда актив ретінде мойындалуы керек.
Салық залалы өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін пайдаланылатын
болса, компания салық залалы пайда болған кезеңде пайданы актив ретінде
мойындайды, өйткені пайда компанияға түсуі және осы пайдалар дұрыс
бағалануы тиіс.
Ағымдағы және алдыңғы кезеңдер үшін ағымдағы салық төленбеген сомаға
тең міндеттеме ретінде мойындалуға тиіс. Егер ағымдағы және алдыңғы
кезеңдерге қатысты төленген сома осы кезеңдер үшін төленуге тиіс
сомадан асса, онда асып кету мөлшері актив ретінде танылуға тиіс.
Өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін өткен кезеңге көшірілуі
мүмкін салық залалымен байланысты пайда актив ретінде мойындалуы керек.
Салық залалы өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін
пайдаланылатын болса, компания салық залалы пайда болған кезеңде
пайданы актив ретінде мойындайды, өйткені пайда компанияға түсуі және
осы пайдалар дұрыс бағалануы тиіс.
2. Тұрақты және уақытша айырмашылықтар. Салық салынатын және
шегерілетін уақытша айырмашылықтар.
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері барлық салық салудағы уақытша
айырмашылықты мойындаулары тиіс, егер тек ол мыналардан пайда болмаса:
а) іскерлік беделді алғашқы танумен; немесе
б) активті немесе міндеттемені мынадай операцияда:
1) кәсіпорындарды біріктіру болып табылмайтын; және
2) оны жасаған кезде не бухгалтерлік, не салық салынатын пайдаға
(салық залалына) әсер етпейтін операцияда бастапқы мойындау.
Алайда еншілес компанияларға, филиалдар мен қауымдастырылған
компанияларға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу
үлесімен байланысты салық салудағы уақытша айырмашылық үшін кейінге
қалдырылған салық міндеттемесі мойындалуы тиіс.
Активтерді мойындауда компания алдағы кезеңде алатын экономикалық пайда
ретінде оның баланстық құнын болашақта өтеу жатыр. Активтің баланстық құны
оның салық базасынан асатын болса, салық салынатын экономикалық пайда
сомасы салық салу мақсатында шегеруге рұқсат етілетін көлемнен асып түсетін
болады. Бұл айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылық болып саналады,
ал алдағы кезеңдерде туындайтын пайдаға салынатын салықты төлеу
міндеттемесі кейінге қалдырылған салық міндеттемесі болып табылады.
Компания активтің баланстық құнын өтеуіне қарай салық салынатын уақытша
айырмашылық қалпына келеді, ал компанияда салық салынатын пайда туындайды.
Бұл экономикалық пайдалар компаниялардан салық төлемі кейпінде кететін
болады дегенді білдіреді.
|М ы с а л |
|Бастапқы құны 150 тұратын активтің баланстық құны 100. Салық салу |
|мақсатында жиналған амортизация 90-ға тең болды, ал салық ставкасы 25%-ды |
|құрайды. |
|Активтің салықтық базасы 60-қа тең болады (өзіндік құны 150-ден шегерілген |
|жинақталған салық амортизациясы 90). 100-ге тең баланстық құнын өтеу үшін |
|компания 100-ге тең салық салынатын пайда алу керек, бірақ мұндай жағдайда |
|тек қана сомасы 60 салық амортизациясын шегере алады. Демек активтің |
|баланстық құнын өтеуде компания пайда салынатын салықты 10 пайыз мөлшерінде|
|төлейтін болады (25% ставка бойынша 40). 100-ге тең баланстық құн мен 60-қа|
|тең салық базасы арасындағы айырмашылық 40-қа тең болатын салық салынатын |
|уақытша айырмашылықты құрайды. Сайып келгенде, компания мөлшері 10-ға тең |
|кейінге қалдырылған салық міндеттемелерін мойындайды (25% ставка бойынша |
|40), мұны активтің баланстық құнын өтеген кезде төлейді. |
Кейбір уақытша айырмашылықтар табысты немесе шығысты бір кезеңдегі
бухгалтерлік пайданың құрамына, ал басқа уақытта салық салынатын пайдаға
қосқан кезде пайда болады. Мұндай уақытша айырмашылықтар көбіне мерзімді
айырмашылықтар деп аталады. Осындай уақытша айырмашылықтардың мысалдары
төменде келтіріліп отыр. Бұларға салық салынады, сайып келгенде, олар
кейінге қалдырылған салық міндеттемелерінің пайда болуына әкеліп соқтырады:
а) пайыздық түсім уақытына қарай бухгалтерлік пайдаға қосылады,
бірақ кейбір заңды құқықтарда ол ақша қаражатын алған кезде салық салынатын
пайдаға қосылуы мүмкін. Осындай түсімге қатысты баланста мойындалатын кез
келген дебиторлық берешектің салықтық базасы нөлге тең болады, себебі түсім
ақша қаражатын алғанға дейін салық салынатын пайдаға әсер етпейді;
б) салық салынатын пайданы (салық залалын) анықтаған кезде
пайдаланылатын амортизация бухгалтерлік пайдаға қолданылатын пайдадан
өзгеше болуы мүмкін. Уақытша айырмашылық - активтің баланстық құны мен оның
салық базасы арасындағы айырмашылық, ал ол ағымдағы және мұның алдындағы
кезеңдерде анықталған салық салынатын пайданы анықтаған кезде салық
органдары рұқсат еткен осы активке қатысты барлық шегерулерді ескергенде
активтің бастапқы құнына тең келеді. Салық салынатын уақытша айырмашылық
амортизация тездетілген кезде кейінге қалдырылған салық міндеттемесінде
пайда болады және көрінеді (егер салық амортизациясы бухгалтерлік
амортизацияға қарағанда жай болса, онда шегерілетін уақытша айырмашылық
пайда болады. Мұның өзі кейінге қалдырылған салық активінен көрінеді); және
в) әзірлеуге кететін шығындар бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде
алдағы уақытта капиталдандырылуы және амортизациялануы мүмкін, бірақ олар
пайда болған кезеңдегі салық салынатын пайданы анықтаған кезде шегеріледі.
Әзірлеуге кеткен мұндай шығындардың салықтық базасы нөлге тең болады,
өйткені олар салық салынатын пайдадан шегерілген. Уақытша айырмашылық -
әзірлеуге кеткен шығынның баланстық құны мен олардың нөлге тең салық
базасының арасындағы айырмасы.
Уақытша айырмашылықтар сонымен қатар:
а) сатып алу болып табылатын кәсіпорындарды біріктіру жөніндегі
шығын алынған теңестірілетін актив пен міндеттемелерге олардың бастапқы
әділ құнымен, бірақ салық салу мақсаты үшін эквиваленттік түзетусіз
бөлінеді;
б) (салық салу мақсаты үшін эквиваленттік түзетусіз активтер қайта
бағаланады;
в) іскерлік бедел кәсіпорындар біріккен кезде пайда болады;
г) активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы бастапқы
мойындалған кезде оның бастапқы баланстық құнынан өзгеше болады, мысалы,
компания активтерге жататын салық салынбайтын мемлекеттік субсидиядан пайда
алған кезде; не
д) еншілес компанияларға, филиалдар мен қауымдастырылған
компанияларға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу
үлесімен байланысты инвестициялардың баланстық құны инвестициялардың салық
базасынан немесе қатысу үлесінен өзгеше болады.
Кейінге қалдырылған салық активі шегерілетін барлық уақытша айырмашылық
үшін шегерілетін уақытша айырмашылық қолданылуы мүмкін салық салынатын
пайда алыну ықтималдығы бар дәрежеде мойындалуға тиіс, егер тек кейінге
қалдырылған актив мынадай мәміле бойынша активті немесе міндеттемені
алғашқы танумен байланысты туындамаса:
а) кәсіпорындарды біріктіру болып табылмаса; және
б) мәмілені жүргізген кезде не есептік, не салық салынатын пайдаға
(салық залалына) әсер етпейтін болса.
Алайда еншілес компанияларға, филиалдар мен қауымдастырылған
компанияларға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу
үлесімен байланысты есептелетін уақытша айырмашылық үшін кейінге
қалдырылған салық міндеттемесі мойындалуы тиіс.
Міндеттемені мойындаудың өзі алдағы уақытта компаниядан экономикалық
пайда әкелетін ресурстарды шығару жолымен баланстық құнның өтелетінін
көрсетеді. Компаниядан ресурсты шығару кезінде барлық сома немесе бір
бөлігі салық пайдасын міндеттемені мойындаған кезге қарағанда неғұрлым
кешірек кезеңдегі салық салынатын пайданы белгілегенде шегерілуге тиіс.
Мұндай жағдайда міндеттеменің баланстық құны мен оның салық базасының
арасында уақытша айырмашылық болады. Тиісінше пайдаға салынатын салыққа
қатысты кейінге қалдырылған салық активі пайда болады, ол міндеттеменің бір
бөлігі салық салынатын пайданы анықтаған кезде шешілетін алдағы кезеңдерде
өтелетін болады. Сол іспеттес, егер активтің баланстық құны оның салықтық
базасынан аз болса, айырмашылық алдағы кезеңдерде өтелетін пайдаға
салынатын салыққа қатысты кейінге қалдырылған актив салығының пайда болуына
әкеліп соқтырады.
|Мысал |
|Компания кепілдеме берілген жөндеуге есептелген шығын бойынша міндеттемені |
|100 мөлшерінде мойындайды. Компания тауар сапасына жасалған шағым бойынша |
|төлем жасамайынша, салық салу мақсатында бұл шығындар шегерілмейді. Салық |
|ставкасы -25%. |
|Міндеттеменің салық базасы нөлге теңестіріледі (баланстық құны – 100, минус|
|алдағы уақытта бұл міндеттемеге қатысты салық салу мақсатында шегерілетін |
|сома). Міндеттемені баланстық құнына қарай өтеу кезінде компания өзінің |
|болашақтағы 100-ге тең салық салынатын пайдасының сомасын азайтады, демек |
|өзінің болашақтағы салық төлемдерін 25-ке азайтады деген сөз (25% ставка |
|бойынша 100). 100-ге тең баланстық құны мен нөлге тең салық базасы |
|арасындағы айырма 100-ге тең шегерілген уақытша айырмашылықты құрайды. |
|Сонымен компания алдағы уақытта салық төлемдерін азайтудан пайда алу үшін |
|жеткілікті салық салынатын пайда алу ықтималдығы болған жағдайда кейінге |
|қалдырылған 25 пайыздық салық активін мойындайды (25% ставка бойынша 100). |
Төменде кейінге қалдырылған салық активтерінің пайда болуына әкеліп
соқтыратын уақытша айырмашылықтың мысалдары келтіріліп отыр:
а) зейнетақы төлеуге кететін шығын қызметкерлерге қызмет
көрсетілуіне қарай бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде шегерілуі мүмкін,
ал салық салынатын пайданы анықтаған кезде компания зейнетақы қорына жарна
аударған кезде немесе қызметкерлерге зейнетақы төлеген кезде шегерілуі
мүмкін. Уақытша айырмашылық міндеттеменің баланстық құны мен оның салық
базасы арасында болады; міндеттеменің салық базасы әдетте нөлге тең болады.
Мұндай шегерілетін уақытша айырмашылық кейінге қалдырылған салық активінде
көрініс табады, өйткені экономикалық пайда компанияға қорға жарна
аударылған кезде немесе зейнетақы төленген кезде салық салынатын пайдадан
шегерім түрінде түсетін болады.
б) зерттеуге жұмсалатын шығын ол пайда болған кезеңде бухгалтерлік
пайданы анықтаған кезде мойындалады, бірақ оны шегеруге салық салынатын
пайданы (салық залалын) анықтаған кезде көпке дейін рұқсат етілмеуі де
мүмкін. Салық органдары алдағы уақытта шегеруге рұқсат ететін сома болып
табылатын зерттеуге жұмсалатын шығынның салық базасы мен нөлге тең
баланстық құны арасындағы айырмашылық шегерілетін уақытша айырмашылықты
құрайды, ол кейінге қалдырылған салық активінің құралуына алып келеді;
в) кәсіпорындарды біріктіру құны сатып алу күніндегі әділ құнына
қатысты сатып алынған және қабылданған бірегейлендірілетін активтер мен
міндеттемелерді тану арқылы бөлінеді. Міндеттеме сатып алған кезде
мойындалатын болса, бірақ олармен байланысты шығындар көпке дейін салық
салынатын пайданы анықтаған кезде шегерілмесе, алынып тасталатын уақытша
айырмашылық құралады, ол кейінге қалдырылған салық активінен көрінеді.
Сондай-ақ кейінге қалдырылған салық активі сатып алынған теңестірілген
активтің әділ құны оның салық базасынан аз болып қалса да пайда болады. Екі
жағдайда да барлық кейінге қалдырылған салық активі іскерлік беделге әсер
етеді; және
с) анықталған активтер салық салу мақсатында жасалған әділ құнына
қарай ескеріледі немесе баламасыз түзетусіз қайта бағаланады. Егер активтің
салықтық базасы оның баланстық құнынан асып кетсе, шегерілетін уақытша
айырмашылық пайда болады.
Шегерілген уақытша айырмашылықтың қайтарылуы алдағы уақытта анықталған
салық салынатын пайданың азаюынан көрінеді. Алайда компания экономикалық
пайданы салық төлемдерін қысқарту түрінде алады, тек ол үшін шегерімдер
өзара есептелуі мүмкін жеткілікті салық салынатын пайда табуы керек.
Сонымен компания кейінге қалдырылған салық активтерін шегерілетін уақытша
айырмашылық қолданылуы мүмкін салық салынатын пайда ықтималдығы бар болған
жағдайда мойындайды.
Компанияда шегерілетін уақытша айырмашылық қолданылуы мүмкін салық
салынатын пайда ықтималдығы белгілі бір салық органына және де белгілі бір
салық салынатын заңды тұлғаға жататын жеткілікті салық салынатын уақытша
айырмашылықтар бар болған кезде орын алады. Оларды мынадай жағдайларда
қайтару көзделген:
а) шегерілген уақытша айырмашылықты қалпына келтіру болжамдалған
кезеңде; не
б) кейінге қалдырылған салық активтерінен пайда болған салық залалы
өткен немесе алдағы уақытқа аударылуы мүмкін кезеңдерде.
Мұндай жағдайда кейінге қалдырылған салық активтері шегерілген уақытша
айырмашылықтар пайда болған кезеңде мойындалады.
Белгілі бір салық органына және де белгілі бір салық салынатын заңды
тұлғаға жататын жеткіліксіз салық салынатын уақытша айырмашылықтар бар
болған кезде кейінге қалдырылған салық активі мынадай жағдайда мойындалады:
а) компанияның шегерілген уақытша айырмашылықтар қайтарылған
кезеңде (немесе шегерілген салық активтерінен туындайтын салық залалы өткен
немесе болашақ кезеңдерге аударылуы мүмкін кезеңдерде) белгілі бір салық
органына және де белгілі бір салық салынатын компанияға жататын жеткілікті
салық салынатын пайдасы болады деген ықтималдық бар. Алдағы уақытта салық
салынатын пайданың жеткіліктілігін бағалаған кезде компания болашақ
кезеңдерде күтілетін шегерілетін уақытша айырмашылықтарды құрайтын салық
салынатын соманы есептемейді, өйткені осы шегерілетін уақытша
айырмашылықтар құрайтын кейінге қалдырылған салық активі болашақта өзі
пайдаланатын салық салынатын пайданың болуын талап етеді; не
б) компанияда салықты жоспарлау мүмкіндіктері бар, мұның өзі тиісті
кезеңдерде салық салынатын пайда түсіруге жәрдемдеседі.
Салықты жоспарлау мүмкіндіктері – тиісті кезеңде салық залалын немесе
салық кредитін мұның алдындағы кезеңнен көшіру мерзімі біткенге дейін салық
салынатын пайда жасау немесе көбейту үшін компания жасайтын әрекеттер.
Мысалы, кейбір заңдылықтарда салық салынатын пайда мыналардың көмегімен
жасалуы немесе көбейтілуі мүмкін:
а) пайыздық табысқа салық салудың екі нұсқасының бірін таңдау:
алынған сома бойынша немесе алынатын сома бойынша;
б) салық салынатын пайдадан белгілі бір шегерім жасауға талап
мерзімін ұзарту;
в) қымбаттаған, бірақ салық базасы құнның бұлайша артуын көрсету
үшін түзетілмеген активтерді, сатулар, қайта жалға беру мүмкіндігі; және
с) салық салынатын пайда түсіретін басқа инвестицияны сатып алу
үшін салық салынбайтын пайда әкелетін активті сату (кейбір заңдылықтарда -
мемлекеттік құнды қағаздар).
Салықты жоспарлау мүмкіндіктері салық салынатын пайданы неғұрлым
бұрынғы кезеңнен ертерек кезеңге көшірілген кезде салық залалын немесе
салық кредитін көшіруді пайдалану әлі де болса болашақта уақытша
айырмашылықты тудыратын көзден өзгеше болатын болашақтағы салық салынатын
пайданың болуына байланысты болады.
3. Пайдаланылмаған салықтық зияндар және салықтық несиелер. Салықтық
активтер мен міндеттемелер. Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер мен
талаптар бойынша бағамдық айырмашылықтар.
Кейінге қалдырылған салық активі пайдаланылмаған салық залалдары мен
пайдаланылмаған салық кредиттері болашақта пайдаланылмаған салық залалдары
мен пайдаланылмаған салық кредиттері пайдаланылуы мүмкін салық салынатын
пайда болу ықтималдығының қаншалықты екендігіне қарай мойындалуы керек.
Пайдаланылмаған салық залалдары мен пайдаланылмаған салық кредиттерін
алдағы кезеңдерге көшіру нәтижесінде пайда болатын кейінге қалдырылған
салық активін мойындаудың өлшемдері шегерілетін уақытша айырмашылықтар
нәтижесінде пайда болатын кейінге қалдырылған салық активін мойындаудың
өлшемдері сияқты. Алайда пайдаланылмаған салық залалының бар екені алдағы
уақытта салық салынатын пайданың болмауы мүмкіндігіне нақты негіз болады.
Сонымен компания біраз уақыт бойы зиян шегіп келген болса, ол
пайдаланылмаған салық залалдары мен пайдаланылмаған салық кредиттерінен
пайда болатын кейінге қалдырылған салық активін қаншалықты дәрежеде
жеткілікті салық салынатын уақытша айырмашылығы болатынына немесе ол
пайдаланылмаған салық залалдары мен пайдаланылмаған салық кредиттерін іске
асыра алатын жеткілікті салық салынатын пайда алуына негіз боларлық басқа
дәлелдер барына қарай мойындайды.
Салық салынатын пайданың болу ықтималдығын бағалағанда компания
пайдаланылмаған салық залалдарына немесе пайдаланылмаған салық кредиттеріне
қатысты мынадай өлшемдерді ескереді:
а) компанияның белгілі бір салық органына және де белгілі бір салық
салынатын заңды тұлғаға жататын, нәтижесі пайдаланылмаған салық залалдары
мен пайдаланылмаған салық кредиттері қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін
іске асырылуы мүмкін салық салынатын пайда болып табылатын жеткілікті салық
салынатын уақытша айырмашылықтары бар не жоқ екенін;
б) компанияда салық залалдары мен пайдаланылмаған салық қолданылу
мерзімі аяқталғанға дейін іске асырылуы мүмкін салық салынатын пайда болу
ықтималдығы бар не жоқ екенін;
в) белгілі бір себептермен қайталануы неғайбіл пайдаланылмаған
салық залалдары туындай ма; және
с) компанияның пайдаланылмаған салық залалдары немесе салық
кредиттері пайдаланылуы мүмкін кезеңде салық салынатын пайда жасайтын
салықты жоспарлау мүмкіндігі бола ма.
Компанияда пайдаланылмаған салық залалдары немесе салық кредиттері
пайдаланылуы мүмкін жеткілікті салық салынатын пайда болу ықтималдығының
жоқтығына қарай кейінге қалдырылған салық активі мойындалмайды.
Мойындалмаған кейінге қалдырылған салық активінің әрбір есептік күнін
компания қайта бағалайды. Ол мойындалмаған кейінге қалдырылған салық
активін болашақ салық салынатын пайдасы кейінге қалдырылған салық активін
өтеудің ықтималдығы болатындай дәрежеде мойындайды.
Еншілес және қауымдастырылған компанияларға, филиалдарына салынған
инвестициялардың және бірлескен қызметке қатысу үлесінің баланстық құны
(атап айтқанда негізгі компаниялар үлесі немесе еншілес компаниялардың таза
актив инвесторлары, қауымдастырылған компаниялардың филиалдары немесе
іскерлік беделдің баланстық құнын қосқандағы инвестициялау объектісі)
инвестицияның немесе үлеске қатысудың салық базасынан (ол бастапқы құнға
жиі теңестіріліп отырады) өзгеше болып шығады. Мұндай айырмашылықтар түрлі
жағдайларға байланысты пайда болуы мүмкін, мысалы:
а) еншілес компаниялардың, филиалдардың, қауымдастырылған және
бірлескен компаниялардың бөлінбеген пайдасының болуы;
б) негізгі және еншілес компаниялар әр елде орналасқан жағдайда
валютаның айырбас бағамындағы өзгерістер; және
в) қауымдастырылған компанияға жұмсалатын инвестицияның баланстық
құнының оның өтелетін сомаға дейін төмендеуі.
Егер де бас компания инвестицияны өзінің жеке қаржы есептілігінде
нақты өзіндік құн немесе қайта бағаланған құн бойынша ескерер болса,
шоғырландырылған қаржылық есептіліктегі уақытша айырмашылық оның жеке
қаржылық есептілігіндегі инвестицияға қатысты уақытша айырмашылықтан өзгеше
болуы мүмкін.
Компания еншілес компанияларға, филиалдарына және қауымдастырылған
компанияларға салынған инвестицияларға және бірлескен қызметке қатысу
үлесіне байланысты барлық салық салынатын уақытша айырмашылықтар үшін
кейінге қалдырылған салық міндеттемесін мойындауы тиіс, бұған оның мынадай
екі жағдайға бірдей жауап беретін бөлігі кірмейді:
а) бас компания, инвестор немесе бірлескен қызметке қатысушы
уақытша айырмашылықтың қайтарылуын уақытқа қарай бөлінуін бақылай алады;
және
б) уақытша айырмашылықтың таяудағы болашақта қайтарылмау
ықтималдығы бар.
Бас компания дивидендке қатысты өзінің еншілес кәсіпорнының саясатын
бақылайтындықтан, инвестициямен байланысты (тек бөлінбеген кірістің
нәтижесі ретінде емес, сонымен қатар шетелдік валютаны қайта есептеген
кездегі кез келген бағам айырмашылығының нәтижесі ретінде) уақытша
айырмашылықтың қайтарылатын уақытын бақылай алады. Оның үстіне уақытша
айырмашылық қайтарылған кезде төленуге тиісті пайдаға салынатын салықтың
көлемін анықтау көбіне дұрыс болмай шығады. Сонымен негізгі компания бұл
пайда таяудағы болашақта бөлінбейтіндігін анықтаса, ол кейінге қалдырылған
салық міндеттемесін мойындамайды. Мұндай тәсіл филиалдарға салынатын
инвестицияларға да қолданылады.
Ұйымның ақшалай емес активтер мен міндеттемелері оның функционалдық
валютасында бағаланады (қараңыз: 21-«Валюталық бағам өзгерісінің әсері» IAS
Халықаралық стандарты). Егер ұйымның салық салынатын пайдасы немесе салық
залалы (және сонымен монетарлық емес активтің немесе міндеттеменің салық
базасы) басқа валютамен анықталатын болса, валюта бағамындағы өзгерістер
уақытша айырмашылықтардың пайда болуына әкеледі, олар кейінге қалдырылған
салық міндеттемесін немесе активті мойындатады. Пайда болатын кейінге
қалдырылған салық пайда пен залал есебінде дебеттеледі немесе кредиттеледі.
Қауымдастырылған компанияға инвестицияны жүзеге асырушы инвестор оны
бақыламайды, және әдетте оның дивиденд саласындағы саясатын анықтауға
мүмкіндігі болмайды. Сонымен қауымдастырылған компанияның пайдасы таяудағы
болашақта бөлінбеуін талап ететін келісім болмаған кезде, инвестор кейінге
қалдырылған салық салынатын міңдеттемесін осы қауымдастырылған компанияның
инвестициясына байланысты пайда болатын салық салынатын уақытша айырмашылық
нәтижесі деп мойындайды. Кейбір жағдайларда инвестор өзінің
қауымдастырылған компанияға салған инвестициясының өзіндік құнын өтегенде
төлеуге тиісті болатын салық сомасын анықтай алмайды, бірақ ол осы салық
кейбір ең аз сомаға тең немесе артық болатынын анықтай алады. Бұл жағдайда
кейінге қалдырылған салық міндеттемесі осы сома мөлшерімен өлшенеді.
Бірлескен қызметке қатысушылар арасындағы келісім әдетте пайданы
бөлуге қатысты болады және бұл мәселені шешуде бірлескен қызметке
қатысушылардың бәрінің немесе олардың белгілі бір көпшілігінің келісімі
қажеттігін анықтайды. Бірлескен қызметке қатысушы кірістің жұмсалуын
бақылай алатын болғанда және таяудағы болашақта бөлінбейтіні ықтимал болса,
кейінге қалдырылған салық міндеттемесі мойындалмайды.
Еншілес компанияларға, филиалдарына және қауымдастырылған
компанияларға салынған инвестициялардың және бірлескен қызметке қатысу
үлесінің нәтижесі ретінде пайда болатын барлық шегерілетін айырмашылық үшін
компания кейінге қалдырылған салық активін мойындауы тиіс, және мынадай
жағдайда:
а) уақытша айырмашылық таяудағы уақытта қайтарылатын болады; және
б) уақытша айырмашылықтың пайдаланылуына қатысты салық салынатын
кіріс болады.
Еншілес компанияларға, филиалдарына және қауымдастырылған
компанияларға салынған инвестицияларға және бірлескен қызметке қатысу
үлесіне байланысты шегерілетін уақытша айырмашылық үшін кейінге қалдырылған
салық активін мойындауға қатысты шешім қабылдағанда, компания белгіленген
нұсқауларды басшылыққа алады.
Қысқа мерзімді салық міндеттемелері (активтері) ағымдағы және өткен
уақытта салық органдарына баланс уақытында қолданылған немесе баланс
күнінде шын мәнінде қолданылған салық ставкаларын (және салық заңнамасын)
пайдалана отырып төлеу (олардың есебінен өтеу) көзделген сома мөлшерінде
бағалануға тиіс.
Кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері активті іске
асыру немесе міндеттемені өтеу кезеңіне негізінен есепті күні қолданылған
салық ставкалары (және салық заңнамасы) негізінде өлшенуге тиіс.
Қысқа мерзімді және кейінге қалдырылған салық активтері мен
міндеттемелері әдетте қолданыстағы салық ставкаларының (және салық
заңнамасының) көмегімен өлшенеді. Алайда кейбір заңдылықтарда үкіметтің
салық ставкаларын (және салық заңнамасын) хабарлауы шын мәнінде нақты
қабылданғандай әсер етеді, ол хабарланған соң бірнеше айдан кейін болуы
мүмкін. Мұндай жағдайларда активтер мен міндеттемелер хабарланған салық
ставкасының (және салық заңнамасының) көмегімен өлшенеді.
Әр деңгейдегі салық салынатын пайдаға түрлі салықтық ставкалар
қолданылса, кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері уақытша
айырмашылық қайтарылады деп күтілетін салық салынатын пайдаға (салық
залалына) қолдану көзделген орташа салық ставкаларының көмегімен өлшенеді.
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері мен кейінге қалдырылған салық
активтерін бағалау компания есептік күнінде өзінің активтерінің немесе
міндеттемелерінің баланстық құнын орнын толтыруды немесе өтеуді көздейтін
әдіске байланысты туындайтын салықтың салдарын көрсетуге тиіс.
Кейбір заңдылықтарда активтің (міндеттеменің) баланстық құнын компания
орнын толтыратын (өтейтін) әдіс мынадай бір немесе екі көрсеткішке әсер
етуі мүмкін:
а) компания активтің (міндеттеменің) баланстық құнын орнын
толтырған (өтеген) кезде қолданылатын салық ставкасы; және
б) активтің (міндеттеменің) салық базасы.
Мұндай жағдайларда компания кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
мен кейінге қалдырылған салықтық активтерді орнын толтыру немесе өтеу
әдісіне сәйкес келетін салық ставкасы мен салық базасының көмегімен
бағалайды.
А мысалы
Активте 100 баланстық құн және 60 салық базаcы бар. Актив сатылған
жағдайда 20% салық ставкасы қолданылаған болар еді, басқа табыстарға 30%
салық ставкасы қолданылған болар еді.
Компания, егер активті болашақта пайдаланусыз сатуды көздейтін болса,
8 (20% ставка кезінде 40) кейінге қалдырылған салық міндеттемесін және егер
активті сақтауды және оның баланстық құнын оны пайдалану арқылы өтеуді
көздейтін болса, 12 (30% ставка кезінде 40) кейінге қалдырылған салық
міндеттемесін мойындайды.
В мысалы
Өзіндік құны 100 және баланстық құны 80 актив 150 сомаға дейін қайта
бағаланады. Салық салу мақсаттары үшін баламалы түзету енгізілмейді.
Жинақталған амортизация салық салу мақсаттары үшін 30-ға теңеледі, ал салық
ставкасы 30% болады. Егер актив өзіндік құннан жоғары баға бойынша
сатылатын болса, жинақталған салық амортизациясы 30 салық салынатын пайдаға
қосылатын болады, бірақ сатудан түсетін, өзіндік құннан жоғары болатын
түсімдерге салық салынбайды.
Активтің салық базасы 70-ке тең, сонымен қатар, салық салынатын
уақытша айырмашылық бар - 80. Егер компания баланстық құнды активті
пайдалану жолымен өтеуді көздейтін болса, ол 150 сомасында салық салынатын
пайда алуға тиіс, бұл жағдайда ол амортизация ретінде тек 70-ті ғана шегере
алады. Нәтижесінде 24 сомасында (ставка 30% кезінде 80) кейінге қалдырылған
салық міндеттемесі пайда болады. Егер компания баланстық құнды активті 150-
ге дереу сату жолымен өтеуді көздейтін болса, кейінге қалдырылған салық
міндеттемесі былайша есептеледі:
Салық салынатын уақытша Салық
Кейінге қалдырылған
айырмашылық
ставкасы салық міндеттемесі
Жинақталған салық
амортизациясы 30 30% 9
Нақты өзіндік құннан тыс түсімдер 50 нөл -
Жиынтығы 80 9
Ескерту: қайта бағалау кезінде пайда болатын кейінге қалдырылған
қосымша салық капиталдың шотына тікелей дебеттеледі.
С мысалы
В мысалдағыдай фактілер бар, оған егер актив өзіндік құннан асатын
баға бойынша сатылатын болса, жинақталған салық амортизациясының салық
салынатын пайдаға қосылатыны (30% салық ставкасы бойынша), ал сатудан
түскен түсімдерге инфляция ескере түзетілген өзіндік құн – 110
шегерілгеннен кейін 40% салық ставкасы бойынша салық салынады.
Егер компания баланстық құнды активті пайдалану жолымен өтеуді
көздейтін болса, ол салық салынатын пайда 150 алуға тиіс, бірақ бұл
жағдайда ол амортизацияны тек 70 сомасында ғана шегере алады. Нәтижесінде
салық базасы 70-ке, салық салынатын уақытша айырмашылық 80-ге, және В
мысалындағыдай (30% ставка бойынша 80) кейінге қалдырылған салық
міндеттемесі 24-ке тең болады.
Егер компания баланстық құнды активті 150-ге дереу сату жолымен өтеуді
көздейтін болса, ол индекстелген өзіндік құнды 110 мөлшерінде шегере алады.
Таза түсімдер 40-қа 40% ставка бойынша салық салынады. Сонымен қатар,
жинақталған салық амортизациясы 30 салық салынатын пайдаға 30% салық
ставкасы кезінде қосылатын болады. Осы негізде салық базасы 80-ге тең
болады (110 минус 30), салық салынатын 70-ке тең уақытша айырмашылық және
кейінге қалдырылған салық міндеттемесі 25 бар (40% салық ставкасы бойынша
40 және 30% ставка бойынша 30). Егер салық базасы осы мысалда жеткілікті
түрде айқын көрінбейтін болса, бәлкім, 10-параграфта баяндалған іргелі
принциптерді қарау пайдалы болар.
Ескерту: 61-параграфқа сәйкес, қайта бағалау кезінде пайда болатын
кейінге қалдырылған қосымша салық капиталдың шотына тікелей дебеттеледі.
Кейбір заңдылықтарда пайдаға салынатын салықтар, егер таза пайданың
бір бөлігі немесе бәрі түгелдей не бөлінбеген пайда компания акционерлеріне
дивидендтер ретінде төленетін болса, неғұрлым жоғары немесе төмен ставка
бойынша төленеді. Кейбір заңдылықтарда пайдаға салынатын салықтар, егер
таза пайданың бір бөлігі немесе бәрі түгелдей не бөлінбеген пайда компания
акционерлеріне дивидендтер ретінде төленетін болса, қайтарылуы немесе
төленуі мүмкін. Бұл жағдайларда ағымдағы және кейінге қалдырылған салық
активтері мен міндеттемелері бөлінбеген пайдаға қолданылатын салық ставкасы
бойынша өлшенеді.
Жоғарыда сипатталған жағдайларда дивидендтердің салық салдарлары
дивидендтер төлеу жөніндегі міндеттемелердің мойындалуымен бір мезгілде
мойындалады. Дивидендтердің салық салдарлары табыстарды акционерлердің
арасында бөлуден гөрі бұрынғы операциялар мен оқиғаларға көбірек қатысты.
Демек, дивидендтердің салық салдарлары, 58-параграфта талап етілгеніндей,
есептік кезеңдегі таза пайдада немесе залалда мойындалады.
Мысал
Келесі мысал салықтарды дивидендтер ретінде бөлінбеген пайдаға
неғұрлым жоғары ставка (50%) бойынша, пайда бөлінгеннен кейін белгілі бір
сома қайтарылатындай етіп төлеу заң жүзінде талап етілген жағдайда
компанияның ағымдағы және кейінге қалдырылған салық активтері мен
міндеттемелерін өлшеуге қатысты. Бөлінген пайдаға салынатын салық ставкасы
35%. 20Х1 ж. 31 желтоқсандағы есептік күніндегі немесе есептік күнінен
кейін ұсынылған немесе жарияланған компания дивидендтер төлеу жөніндегі
міндеттемені мойындамайды. Нәтижесінде 20Х1 жылғы есептілікте дивидендтер
мойындалмайды. 20Х1 жылғы салық салынатын пайда 100, 000 болды. Салық
салынатын уақытша таза айырмашылық 20Х1 жылы 40, 000 болады.
Компания ағымдағы салық міндеттемесін және 50, 000 сомасында салық
төлеу жөніндегі ағымдағы шығындарды мойындайды. Дивидендтерді болашақта
төлеу нәтижесінде әлуетті төленетін сома актив ретінде мойындалмайды.
Компания сондай-ақ өз активтері мен міндеттемелерінің бөлінбеген пайдаға
қолданылатын салық ставкасын негізге ала белгіленген баланстық құнын
өтегеннен немесе оның орнын толтырғаннан кейін компания төлейтін пайдаға
салынатын салық жөнінде кейінге қалдырылған салық міндеттемесін және
20, 000 сомасында (40, 000-ның 50 %) салық төлеу жөніндегі кейінге
қалдырылған шығыстарды мойындайды.
Кейін, 20Х2 ж. 15 наурызда компания өткен кезеңнің операциялық
пайдасынан төленетін 10, 000 сомасындағы дивидендтерді міндеттеме ретінде
мойындайды.
20Х2 ж. 15 наурызда компания пайдаға салынатын салықтың 1, 500
мөлшеріндегі өтем сомасын (міндеттеме ретінде мойындалған дивидендтер
сомасының 15%) ағымдағы салық активі ретінде және 20Х2 жылғы пайдаға
салынған салықты төлеу жөніндегі ағымдағы шығындардың қысқартылуы ретінде
мойындайды.
Кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері дисконтталуға
тиіс емес.
Дисконттау негізінде кейінге қалдырылған салық активтері мен
міндеттемелерінің сенімді анықтамасы әрбір уақытша айырмашылықты қайтаруды
уақытқа бөлудің егжей-тегжейлі кестесін жасауды қажет етеді. Көптеген
жағдайларда ондай кестелер жасау орынсыз немесе өте қиын. Сондықтан кейінге
қалдырылған салық активтері мен міндеттемелерін дисконттауды талап етудің
жөні жоқ. Дисконттауға рұқсат ету, бірақ талап етпеу – түрлі компаниялардың
есептілігінде салыстыруға келмейтін кейінге қалдырылған салық активтері мен
міндеттемелері пайда болатын жағдай туғызуды білдірген болар еді. Сонымен,
осы Стандарт кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелерін
дисконттауды талап етпейді де, оған рұқсат бермейді де.
Уақытша айырмашылықтар активтің немесе міндеттеменің баланстық құны
жөнінде анықталады. Бұл практика баланстық құнның өзі дисконтталған негізде
анықталатын кездің өзінде, мысалы, зейнетақылық жоспар бойынша
міндеттемелер жағдайында қолданылады.
Кейінге қалдырылған салық активінің баланстық құны әрбір баланс
күніндегі жағдай бойынша тексерілуге тиіс. Компания оны сол кейінге
қалдырылған салық активінің бір бөлігінен немесе бүкіл сомасынан түсетін
пайданы пайдалануға мүмкіндік беретін салық салынатын жеткілікті пайда
алынатынының ықтималдығы ендігі жерде қаншалықты жоқ болса, соншалықты
кемітуге тиіс. Мұндай кез келген кеміту жеткілікті салық салынатын пайданың
бөлу ықтималдығының дәрежесінде қайтарылуға тиіс.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Салық базасы деген не?
2. Тұрақты және уақытша айырмашылықтарға анықтама беріңіз .
3. Салық салынатын және шегерілетін уақытша айырмашылықтар деген не?
4. Пайдаланылмаған салықтық зияндар және салықтық несиелер қалай
танылады?
3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тәжірибелік (семинар) сабақ 1. Қысқа мерзімді активтер есебі: ақша
қаражаттары және дебиторлық борыштар
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Ақша қаржыларын және олардың баламаларын тану.
2. Ақшалай қаражаттарды қолдануға қойылатын шектеулер.
3.Ақшалай қаражаттарына бақылау жасау.
4.Ақшалай операциялардың есебін ұйымдастыру
5.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті ұсыну.
6.Дебиторлық борыштарды тану және жіктеу.
7.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштарының
есебі
8.Үмітсіз дебиторлық борыштарды есептен шығару
9.Тәуелді және қауымдасқан компаниялардың дебиторлық борыштарының
есебі.
10.Қызметкерлердің, жал бойынша, алынуға тиісті сыйақылар бойынша,
басқа да дебиторлық борыштары.
11.Басқа да активтер есебі: берілген аванстар; алдағы кезең шығыстары;
аяқталмаған құрылыс және басқа активтер.
Сабақ мақсаты: ақшалай қаражаттардың және дебиторлық борыштардың
түсінігі, құжатталуы мен шоттарда бейнеленуі және түгендеу жүргізудің
тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды
полиграфиясы» АҚ,, 2009, 7-187 бет
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г. с. 13-19, 228-237
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 108-148 бет
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 102-170 бет
5) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік
есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003 жыл, 103-174 бет
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
7) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004., 388-482
8) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г. С. 225-276
9) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005 г.с. 54-79
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
Есептер
№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын
беріңіздер:
а)есеп айырысу шотына түсімдер алынды;
б) есеп айырысу шотына сатып алушылардан алынды;
в)есеп айырысу шотынан арнайы шоттарға алынды;
г) банк несиесі қайтарылды;
д)кассаға есеп айырысу шотынан ақша түсті;
е)кассада ақшалардың артықшылығы анықталды жэне кіріске алынды.
№2. Берілген операцияларға шоттардың байланыстарын беріңіздер.
Касса шоты бойынша шаруашылық операциялар журналы негізінде №1 журнал-
ордер және №1 тізімдемені құрыңыздар.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Айдың басына сальдо 25 000 теңгені құрайды.
|Операциялар мазмұны |Сомасы |Дебет |Кредит |
|1.Есеп беруге тиісті тұлға Ивановқа |10000 | | |
|шаруашылық шығындары үшін берілді | | | |
|2.Есеп айырысу шотынан еңбек ақы беру үшін |90000 | | |
|алынды | | | |
|3.Төлем тізімдемесі бойынша еңбек ақы |75000 | | |
|берілді | | | |
|4.Петровқа шаруашылық шығындары үшін берілді|6000 | | |
|5.Иванов пайдаланылмаған соманың қалдығын |3000 | | |
|қайтарды | | | |
|6.Кассаға тауарларды сатудан табыс |50000 | | |
|қабылданды | | | |
|7.Табыс есеп айырысу шотына аударылды |50000 | | |
|8.Есеп айырысу шотынан шаруашылық |40000 | | |
|шығындарына алынды | | | |
|9.Кассадан материалдық көмек берілді |4000 | | |
|10.Киреевке іс-сапар шығындары үшін берілді |5000 | | |
№3. 1. Кассалық кітапты толтырыңыздар: корреспонденттелетін
шоттарды көрсетіздер және күннің соңына қалдықты есептеңіздер.
1. №1 журнал- ордер және №1 тізімдемені құрыңыздар.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Кассалық кітап 1-31 желтоқсан 2004 жыл
|Кімнен алынды немесе кімге берілді |№ |Кіріс |Шығыс |
| |корр.шот| | |
|Күннің басына қалдық | |300 | |
|№505100 чегі бойынша есеп айырысу шотынан еңбек | |6000 | |
|ақы төлеу үшін – 2000 теңге, шаруашылық | | | |
|шығындарға – 4000 теңге кассаға берілді | | | |
|№12 төлем тізімдемесі бойынша желтоқсан айына | | |10000 |
|басқарма жұмыскерлеріне еңбек ақы берілді | | | |
|№13 төлем тізімдемесі бойынша желтоқсан айына | | |30000 |
|компрессорлық цех жұмысшыларына еңбек ақы | | | |
|берілді | | | |
|Жабдықтау бөлімінің бастығы К.Л. Гришинге | | |3000 |
|Краснокамск қаласына іс-сапарға баруға кассадан | | | |
|берілді | | | |
|Л.Д.Савельевадан желтоқсан айындағы №12 аванстық| |1000 | |
|есеп бойынша пайдаланылмаған сома қалдығы алынды| | | |
|№12 қойма бойынша №144 түгендеу актіне сәйкес | |300 | |
|тауарлық-материалдық бағалықтардың жетіспеушілік| | | |
|сомасын жою үшін Д.М.Симоноваға жазылды | | | |
|М.М.Мироновқа шаруашылық шығындары үшін берілді:| | |500 |
|скрепка, карандаш және дыракол алғаны үшін | | | |
|Өнімдерді сатудан түсім түсті | |314000 | |
|Хабарлама бойынша есеп айырысу шотына | | |10000 |
|П.И.Ивановтың және Н.А.Смирнованың | | | |
|депоненттелген еңбек ақысы аударылды | | | |
|Нақты ақшаға хабарлама: түсім есеп айырысу | | |314000 |
|шотына аударылды | | | |
| Күндегі жиыны | |? |? |
|Күннің соңына қалдық |? | | |
№4. Операцияларды бухгалтерлік есеп шоттарында бейнелеңіздер.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Өнімдер үшін салықтық шот-фактура 200 000 теңге сомасын көрсетілді,
қосылған құн салығы сомасы 16 пайыз. Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі құны
195 000 теңге.
|Операциялар мазмұны |Сомасы |Дебет |Кредит |
|1.Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі құны | | | |
|бейнеленді | | | |
|2.Сатылған өнімдердің келісім құны бейнеленді| | | |
|3.Сатылған өнімдер бойынша ҚҚС сомасы | | | |
|бейнеленді | | | |
|4.ҚҚС бюджетке төленді | | | |
|5.Сатып алушылармен шот төленді | | | |
|6.жылдың соңында табыстар мен шығындардың | | | |
|уақытша шоттары жабылады | | | |
|7.Сатылған өнімдерден қаржылық нәтижені | | | |
|анықтаңыздар | | | |
Тәжірибелік (семинар) сабақ 2. Қорлар есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Қорларды тану
2.Қорларды тану критерийлері
3.Қорларды бағалау
4.Сатып өткізудің мүмкін таза құны
5.Сатып алудың нақты құны
6.Қорларды бағалау әдістері
7.Қорлардың шығыс етілуі
8.Дайын өімдердің, тауарлардың, аяқталамаған өндірістің есебі
9.Қорлар есебінің мерзімді және үздіксіз жүйелері
10.Қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі
11.Қорларды шығару бойынша резервтер
Сабақ мақсаты- материалдық қорлар, олардың жіктелуі мен бағалануы,
материалдық қорлардың қозғалысын құжаттауды және шоттарда бейнеленуін,
түгендеуін жүргізу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - әдебиеттермен және бухгалтерлік есеп
регистрларымен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау
қорытынды жасау.
Есептер
№1. а) Бухгалтерлік баланста тауарлық- материалдық қорлардың өзіндік
құнын бағалаудың қандай әдісін пайдаланып қандай құны көрсетіледі?
б) Компания үшін осы әдістерді падалануда сатылған өнімдердің құны
қандай болады?
в) Тауарлық-материалдық қорларды бағалау әдістерін (2-кесте)
салыстырыңыздар.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Қорлар туралы 31 наурызға мәліметтер: қалдық 1 –наурызға 2000 дана
бір бірлік бағасы 20 теңге. Наурыздағы сату көлемі 70 000 теңгеге тең.
Сатулар наурыз айында келесідей түрде болды:
|Күні |Саны |Бір бірлік бағасы |Сомасы |
|05.03.04 |300 дана |33-00 теңге |9900 |
|11.03.04 |250 дана |35-00 теңге |8750 |
|25.03.04 |500 дана |40-00 теңге |20000 |
|Жиыны: |1050 дана | |98650 |
Ескерту: 31- наурыздағы тауарлық- материалдық қорлардың іс
жүзіндегі бары 1000 дананы құрайды.
Кесте 1
|Көрсеткіштер |Сомасы |
|Сатудан табыс | |
|Сатуға дайын өнімдердің өзіндік құны | |
|Кезең соңындағы тауарлық-материалдық | |
|қорлардың өзіндік құны | |
|Сатылған өнімдердің өзіндік құны | |
|Сатудан жалпы табыс | |
Кесте 2
|Көрсеткіштер |ФИФО әдісі |Орташа құн әдісі |
|Сатудан табыс | | |
|Сатуға дайын өнімдердің өзіндік | | |
|құны | | |
|Кезең соңындағы | | |
|тауарлық-материалдық қорлардың | | |
|өзіндік құны | | |
|Сатылған тауарлық-материалдық | | |
|қорлардың өзіндік құны | | |
|Жалпы табыс | | |
№2. 01.02.04 жылға материалдар қалдығы 100 бірлік, бір бірлік 17
теңгеден. Есепті айда түскен материалдар:
2.02.04- 18 теңгеден 42 бірлік
1
6.02.02- 20 теңгеден 67 бірлік
22.02.02- 19 теңгеден 53 бірлік
Есепті айдағы материалдар шығыны: 07.02.02- 38 бірлік
24.02.02- 41 бірлік
27.02.02- 19 бірлік
Шығындалған материалдардың құнын және ФИФО әдісі бойынша ай
соңындағы материалдардың қалдығын анықтаңыздар.
№3. Кәсіпорын 2000 жылы келесідей негізде материалдар сатып
алды:
|Күні |Сатылып алынған |1 данасының |Жалпы құны |
| |материалдар құны |бағасы | |
|1-қаңтар |800 |7-00 |5600 |
|7-наурыз |2200 |7-50 |16500 |
|23-маусым |4000 |7-25 |29000 |
|15-қыркүйек |3000 |7-40 |22200 |
|Барлығы |10000 | |73300 |
Егер жыл соңында материалдар қалдығы 1000 дананы құрағанда, ФИФО,
орташа құн әдістерін пайдаланып бухгалтерлік баланстағы бейнеленуін
анықтаңыздар.
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды
полиграфиясы» АҚ,, 2009
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 82-106 бет
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 174-196 бет
5) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік
есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003 жыл, 176-201 бет
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
7) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
8) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
9) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
5) МСФО 2 «Запасы»
Тәжірибелік (семинар) сабақ 3. Негізгі құралдардың және олардың
амортизациясының есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Негізгі құралдарды тану критерийлері
2.Болашақ экономикалық тиімділік
3.Негізгі құралдардың бастапқы құны. Негізгі құралдарды сатып алу
есебі
4.Кейінгі шығындар: капитализациялау және кезең шығындары
5.Негізгі құралдардың кейінгі есебі: тарихи құны бойынша есепке алу,
негізгі құралдарды қайта бағалау
6. Негізгі құралдардың амортизациясы: пайдалы қызмет мерзімдері және
есептеу әдістері, оларды есепте бейнелеу
7. Негізгі құралдардың шығыс етілуі: тану және есепте ашып көрсету
Сабақ мақсаты- негізгі құралдар, оның түрлері, бағалануы,
қозғалысының құжатталуы және шоттарда көрсетілуі, негізгі құралдарды
жөндеудің есебі мен түгендеуді жүргізу тәртібін, негізгі құралдардың тозуын
есептеу әдістерін және қайта бағалауды оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Есептер
№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын
беріңіздер:
а) негізгі құралдарды жөндеуге резерв құрылды;
б) негізгі құралдарды сатудан есеп айырысу шотына ақша алынды;
в) негізгі құралдар кәсіпорынға тегін түсті;
г) құрылтайшылардан жарғылық капиталға жарна ретінде негізгі құралдар
қабылданды;
д) түгендеу кезінде жетіспейтін негізгі құралдардың баланстық құны.
№2. Жабдықтардың алғашқы құны 256300 теңге, жою қүны 26000 теңге,
қызмет мерзімі 30 жыл. Құнды біркелкі (түзу сызықты) есептен шығару әдісі
бойынша амортизацияны есептеу керек. Ай сайынғы амортизациялық бөлулер
сомасын анықтау керек.
№3. Кәсіпорын 1998 жылы 1-шілдеде 32000 теңгеге машина сатып
алды. Машинаны жою құны 2000 теңге, пайдалы қызмет мерзімі 4 жыл.
Кәсіпорынның есепті кезеңі календарлық жыл. Түзу сызықты, сандар сомасы
бойынша (куммулятивтік),қалдықты азайту (200%) әдістері бойынша 1998 және
1999 жылдарға тозу шығындарын, 1999 жыл 31-желтоқсанға баланстық құнды
есептеңіздер.
№4. Жабдық техникалық паспортына сәйкес 10500 бөлшек шығаруға
қабілетті. Жабдық 186200 теңгеге сатып алынды. Жабдықты жеткізу және
монтаждау шығындары 54305 теңгені қүрайды. Жабдықты жою құны 7000 теңге.
Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеңіздер.
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды,
«Қарағанды полиграфиясы» АҚ,, 2009, 295-416 бет
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 18-57 бет
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 202-246 бет
5) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік
есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003 жыл, 206-246 бет
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
7) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
8) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
9) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
5) МСФО № 16 «Недвижимость, здание и оборудование».
Тәжірибелік (семинар) сабақ 4. Материалдық емес активтердің есебі (ҚЕХС
38).
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Материалдық емес активтерді тану (ҚЕХС 38). Бірегейлендіру. Бақылау.
Болашақ экономикалық тиімділік.
2. Материалдық емес активтерді сатып алу сәтіндегі бағалау және тану.
3.Кәсіпорында құрастырылған материалдық емес активтердің өзіндік құны.
4.Кәсіпорында жасалған саудалық маркалар, іскерлік бедел.
5.Кейінгі шығындар.
6.Материалдық емес активтерді кейінгі есепке алудың моделі. Бастапқы
құн бойынша есепке алудың моделі. Қайта бағалау құны бойынша есепке алудың
моделі. Пайдалы қызмет ету мерзімі.
7.Шектелмеген пайдалы қызмет ету мерзімі бойынша материалдық емес
активтер. Материалдық емес активтердің амортизациялау әдістері.
8.Материалдық емес активтерді қолдануды тоқтату және есептен шығару.
Материалдық емес активтермен операциялар есебі.
Сабақ мақсаты- материалдық емес активтер, олардың түрлері, бағалануы
және материалдық емес активтердің аналитикалық және синтетикалық есебі,
амортизациясын есептеу әдістерін, түгендеуді жүргізу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. Кәсіпорынды құруда келесідей шығындар болды: кеңес
берушілік қызметі үшін-250000 теңге кәсіпорынды тіркеу бойынша шығындар -
86900 теңге кәсіпорынды құрудағы басқа да шығындар - 6500 теңге.
Материалдық емес актив түрін анықтаңыздар, оның құнын жэне
амортизациясын есептеңіздер. Шоттар байланысын беріңіздер.
№2. Берілген шаруашылық операцияларға шоттар корреспонденцияларын
көрсетіңіздер.
Есепті шешу үшін мәліметтер
|Операциялар мазмұны |Сомасы, |Дебет |Кредит |
| |мың теңге | | |
|1.Жарғылық капиталға жарна ретінде |300 | | |
|енгізілген материалдық емес активтердің құны| | | |
|(қалдық немесе келісім құны бойынша) | | | |
|Қатысушының бухгалтериясында: |320 | | |
|- бастапқы құнына | | | |
| - жинақталған амортизация сомасына |20 | | |
| - қалдық құнына |300 | | |
|2.Келісім құны бойынша материалдық емес |150 | | |
|активтерді сатып алу | | | |
|3.Патенттер тегін түсті (эксперттік баға) |60 | | |
|4.Сыйлық ретінде сауда маркілері алынды |20 | | |
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды
полиграфиясы» АҚ,, 2009, 424-486 бет
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 7-17 бет
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 246-253 бет
5) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
6) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
7) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
8) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
5) МСФО № 38 «Нематериальные активы»
Тәжірибелік (семинар) сабақ 5. Активтердің құнсыздануы ҚЕХС 36
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. ҚЕХС 36 қолдану аясы. Орны толтырылатын құн.
2. Сату бойынша шығындарды алып тастағандағы әділетті құн.
3. Қолдану құндылығы. Басты (генерирующая) бірлік.
4. Құнсыздану бірліктері.
5. Құнсызданудан алынатын зиянды тану.
6. Құсызданудан алынатын зиянды қалпына келтіру (реверсирование).
7. Активтердің құнсыздануының есебін ұйымдастыру
Сабақ мақсаты - активтердің құнсыздануын, құнсызданудан болатын
залалдарды есепке алуды оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды
полиграфиясы» АҚ,, 2009, 295-416 бет
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 18-57 бет
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 202-246 бет
5) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік
есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003 жыл, 206-246 бет
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
7) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
8) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
9) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
5) МСФО № 36 «Активтердің құнсыздануы».
Тәжірибелік (семинар) сабақ 6. Ұйымның міндеттемелерінің есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Міндеттемелердің түсінігі және олардың жіктелуі, оларды тану.
2.Қаржылық міндеттемелр есебі: банктік және басқа займдар, дивидендтер
мен қатысушылар кірістері.
3.Салықтар бойынша міндеттемелер есебі.
4.Уақытша айырмашылықтардың салықтық әсері.
5.Кредиторлық борыштар есебі: жабдықтаушылар мен мердігерлерге;
еншілес (қауымдасқан, бірлескен) ұйымдарға; филиалдар мен құрылымдық
бөлімшелерге; жал бойынша; төленуге тиісті сыйақылар бойынша. Займдар
бойынша шығындарды тану (ҚЕХС 23).
6.Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық борыштар есебі.
7.Басқа да міндеттемелер есебі: алынған аванстар; алдағы кезең
кірістері; шығарылуға тиісті топтар міндеттемелері; өзге де міндеттемелер.
Сабақ мақсаты- міндеттемелер түсінігі, олардың жіктелуі және
міндеттемелер есебін, олардың құжатталуы мен шоттарда бейнеленуін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын беріңіздер:
а) жабдықтаушылардан кәсіпорынға түскен материалдар акцептке алынды;
б) несиелер есебінен жабдықтаушылар шоты төленді;
в) есеп айырысу шотына банк несиесі алынды;
г) сатып алушыға өткізілген өнім немесе тауарлар үшін шот
көрсетілді.
№2. а) Жұмыс уақыты есебінің табелін толтырыңыздар.
б) Жұмысшылардың еңбек ақысын есептеңіздер.
в) Еңбек ақының берілуін №1 төлем тізімдемесінде
рәсімдеңіздер.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
А.И. Борисенко – табельдік номері 115, менеджер, оклад 13000 теңге. 1-
желтоқсанан 26 желтоқсанға дейін жұмыс істеді, сонымен қатар 31
–желтоқсанда жұмыс істеді. 27 –желтоқсаннан 30 желтоқсанға дейін ауырды.
В.И. Воронцова – табельдік номері 120, бас бухгалтер, оклады 20000
теңге. Желтоқсан айында толық жұмыс істеді.
К.М. Сварухина - табельдік номері 122, кассир, оклад 10000 теңге. 1-
желтоқсаннан 7- желтоқсанға дейін жұмыс істеді, 8- желтоқсанна 21 –
желтоқсан аралығында кезекті демалыста болды, 22- желтоқсаннан айдың соңына
дейін ауырды. Еңбекке жарамсыздығы бойынша қағазын 1 – қаңтарда жапқан жоқ,
өйткені әлі ауырып жатты.
А.Ю. Каримов - табельдік номері 116, күзетші, оклад 8000 теңге. Осы
айда толықтай жұмыста болды.
И.С. Мартынов - табельдік номері 127, жұмысшының тарифтік разряды –
төртінші. Желтоқсан айында толық жұмыс істеді.
Ескерту: Егер жұмысшы немесе қызметкер жұмыста болмаса, табельде оның
себебі көрсетіледі, шартты белгілеулері келесідей: кезекті демалыс –О,
ауруы – Б, іс-сапар – К, босануға байланысты демалыс – Р, демалыс күндері
–В.
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды
полиграфиясы» АҚ,, 2009, 204-254 бет
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 165-198 бет
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 254-290 бет
5) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік
есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003 жыл, 251-286 бет
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
7) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
8) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
9) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
Тәжірибелік (семинар) сабақ 7. Кірістер мен шығыстар есебі (ҚЕХС 18)
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Түсімді тану критерийі ҚЕХС 18.
2.Мәмілені бірегейлендіру.
3.Тауарларды сатудан, қызмет көрсетуден, пайыздар, лицензиялық
төлемдер, дивидендтер түріндегі түсімді тану.
4.Кірістер және мен шығыстар түсінігі.
5.Тауарды сатудан және оған көрсетілген қызметтерден түсетін кірістер
есебі.
6. Қаржыландырудан алынған кірістер есебі.
7.Басқа да кірістер есебі.
8.Сатылған өнімдер мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құндарының
есебі.
9.Кезең шығыстарының есебі.
10.Қорытынды кірісті немесе зиянды тану, жабылушы жазбалар.
11.Корпоративті табыс салығы бойынша шығындар есебі.
Сабақ мақсаты - табыстар мен шығындардың түсінігі, олардың есебі
және шоттарда көрсетілу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды
полиграфиясы» АҚ,, 2009, 521-556 бет
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г, 211-228 бет
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 239-255 бет
4) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
5) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
6) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
7) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
Тәжірибелік (семинар) сабақ 8. Капитал мен резервтер есебі.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Жарғылық капитал есебі: шығарылған акционерлік капитал; салымдар мен
пайлар.
2.Төленбеген капитал есебі.
3.Қайта сатылып алынған меншікті үлестік құралдар. Эмиссиялық кіріс
есебі.
4.Ұйымның резервтерінің есебі: резервтік капитал, активтерді қайта
бағалау резервтері; шетел валютасын қайта санау резервтері және басқа да
резервтер.
5.Есепті және өткен кезеңнің бөлінбеген пайдасы. Жабылмаған зиянды
есепте және қаржылық есептілікте бейнелеу.
Сабақ мақсаты- меншікті капиталдың құрылымын оқыту және әрбір түрін
жеке қарастыру.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын беріңіздер:
а)үлес қосушылар мен салымшылардың жарғылық қорға қосқан
үлесінің сомасы;
б)құрылтайшылардың кәсіпорынға салатын үлесінің есебінен берген
материалдық емес активтері;
в) құрылтайшылардың ақшалай түрде қосқан үлес сомаларыньщ келіп
түсуі;
г) бөлінбеген табыс сомасынан резервтік капиталға бөлінген сома.
Негізгі әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды
полиграфиясы» АҚ,, 2009, 487-520 бет
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 153-164 бет
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 334-347 бет
5) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік
есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003 жыл, 332-347 бет
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
7) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
8) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
9) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008.
3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
Тәжірибелік (семинар) сабақ 9. Қаржылық есеп беруді ұсыну (ҚЕХС 1).
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Қаржылық есептіліктің мақсаты (ҚЕХС 1). Қаржылық есептіліктің
құрамдас бөліктері.
2.Есептеу әдісі бойынша есепке алу. Ұсынудың бірізділігі.
3.Мәнділік және біріктіруі. Өзара есепке алу.
4.Салыстырмалы ақпарат. Құрылымы мен мазмұны. Есептік кезең.
5.Бухгалтерлік балансты ұсыну.
6.Балансқа қойылатын ең аз талаптар.
7.Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімдіге жіктеу.
8.Пайда мен залалдар жөніндегі есепке қойылатын талаптар.
9.Түсініктеме жазбаларда ақпараттарды ашып көрсету. Есеп саясаты
түсінігі, оның құрылымы. Есеп саясатындағы өзгерістер. Кейіндетілген
жағдайлар.
Сабақ мақсаты- қаржылық есептілік түсінігі, оның негізгі формаларын,
оларды толтыру тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
4) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
5) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
6) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
3) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
Тәжірибелік (семинар) сабақ 10. Шоғырландырылған қаржылық есептілік
(ҚЕХС 27)
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Шоғырландырылған қаржылық есептілікті ұсыну.
2.Шоғырландырылған қаржылық есептілікті қолдану аясы.
3.Бухгалтерлік балансты және пайда мен залалдар туралы есепті
шоғырландыру процедуралары.
4. Еншілес, бірлесіп бақыланатын және тәуелді ұйымдарға
инвестициялардың бөлек қаржылық есептіліктердегі есебі.
5.Пайда мен залал туралы жиынтық (шоғырландырылған) есептілік.
Сабақ мақсаты- қаржылық есептілікті шоғырландыру сұрақтарын меңгерту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
4) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
5) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
6) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
3) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
Тәжірибелік (семинар) сабақ 11. Валюталық бағамдар өзгерісінің
әсері (ҚЕХС 21)
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Функционалды валюта.
2.Шетелдік қызметке таза инвестиция.
3.Бағамдық айырмашылықтарды тану.
4.Функционалды валютаны ауыстыру.
5. Шетелдік қызмет.
6.Функционалды валютадан ерекшеленетін ұсыну валютасын қолдану.
7.Ұсынылатын валютаға қайта есептеу.
Сабақ мақсаты- шетелдік қызметтердің есебін оқу, шетел валютасымен
болатын операцияларды меңгерту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
4) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
5) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
6) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
3) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
Тәжірибелік (семинар) сабақ 12. Табысқа салынатын салық (ҚЕХС 12)
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Салық базасы.
2.Ағымды салық міндеттемелері және ағымды салық активтерін анықтау.
3.Тұрақты және уақытша айырмашылықтар.
4.Салық салынатын уақытша айырмашылықтар.
5.Шегерілетін уақытша айырмашылықтар.
6.Пайдаланылмаған салықтық зияндар және салықтық несиелер.
7.Салықтық активтер мен міндеттемелер.
8. Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер мен талаптар бойынша
бағамдық айырмашылықтар.
9.Кейінге қалдырылған салықтық активтер және міндеттемелер: шығыстарға
(кірістерге) және капиталға жататын
Сабақ мақсаты- студенттерге табыс салығын есептеуді меңгерту
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007 г.
3) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
4) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004
5) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 1998г.
6) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005
Қосымша әдебиеттер:
1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008
2) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007
3) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях:
Практикум .- Алматы, 2008
4 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар
Студенттердің өздік жұмыстарын орындаудың әдістемелік
нұсқауының мақсаты - «ҚЕХС сәйкес қаржылық есеп» пәні бойынша экономикалық
мамандықтар студенттеріне - қаржылық есеп туралы білімдерін толықтырып,
бекіту.
Әдістемелік нұсқаудың міндеті - студенттердің материалды
меңгеруіне көмек көрсету.
«ҚЕХС сәйкес қаржылық есеп» курсы бойынша студенттердің өздік
жұмысы (СӨЖ) - дидактикалық тапсырмаларды орындауға студенттердің өзіндік
бағыты, оқу түрі.
Студенттердің өздік жұмысы оқытушының қатысынсыз аудиториядан
тыс тапсырмаларды орындау және бекітілген график бойынша оқытушымен бірге
аудиториядан тыс жұмыстар орындау.
Студенттердің өздік жұмысы аудиториядан тыс формасында
студент кітапханада, компьютерлік кластарда оқу материалын игереді.
Студенттердің өздік жұмысы жазбаша түрлерін (реферат, баяндама, бақылау
жұмысы) виртуальді ақпаратты іздеу арқылы (интернет және локальді сеть
көмегімен), теориялық ілімдерді іске асыруды (студенттердің ғылыми
конференциясына қатысу арқылы) жүргізеді.
«ҚЕХС сәйкес қаржылық есеп» пәні бойынша студенттердің өздік
жұмысына есептер шығару, белгілі сұрақтарға конспект жазу, межелік және
ағымдағы бақылауға дайындалу жатады.
Студенттердің өздік жұмысы теориялық білімді, логикалық
ойлауды, шығармашылық ізденістерді оқу материалын толық игеруге
жұмсалады.
Өздік жұмысты орындаудың әдістемелік нұсқауы «ҚЕХС сәйкес
қаржылық есеп» пәні бойынша пәннің оқу- әдістемелік кешені негізінде
жасалған.
4.2 Студенттердің өздік жұмыстары тақырыптарының тізімі
1. Қаржылық инвестициялар есебі
2. Қаржылық есептілік экономикалық ақпарат қайнар көзі ретінде
3. Негізгі құралдар және олардың жіктелуі.
4. Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері
5. Негізгі құралдардың жал есебі
6. Негізгі құралдарды жөндеу және оны жүргізу тәртібі
7. Негізгі құралдарды қайта бағалау
8. Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді активтердің бір түрі ретінде
9. Материалдық емес активтердің түрлері
10. Материалдық қорларды бағалаудың негізгі әдістері
11. Дайын өнімдер есебі
12. Аяқталмаған өндіріс есебі
13. Қорларды түгендеу және оны жүргізу тәртібі
14. Ақшасыз есеп айырысу нысандары
15. Тура әдісті қолданумен ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есепті
жасау тәртібі
16. Жанама әдісті қолданумен ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есепті
жасау тәртібі
17. Ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есепті жасаудың әдістері
18. Ақшалай эквиваленттер
19. Жолдағы ақшалай аударымдардың есебі
20. Теріс және оң бағамдық айырмашылық есебі
21. Шетелдік валюта операцияларының есебі
22. Аккредитив түрлері, олардың есебі
23. Дебиторлық қарыздар және олардың түрлері
24. Күмәнді талаптар бойынша резервтер құру тәсілдері
25. Ағымдағы активтер және олардың жіктелуі
26. Жарғылық капитал есебі
27. Резервтік капитал есебі
28. Төленбеген капитал есебі
29. Акционерлік қоғам
30. Ұзақ мерзімді міндеттемелер және олардың жіктелуі
31. Бюджетпен есеп айырысулардың есебі
32. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулардың есебі
33. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебі
34. Дивидендтер бойынша есеп айырысулардың есебі
35. Алынған аванстар бойынша есеп айырысулар есебі
36. Корпоративті табыс салығының есебі
37. Қысқа мерзімді несие (займдар) есебі
38. Табыстар және олардың есебі
39. Шығындардың негізгі түрлері және олардың есебі
40. Қаржылық есептіліктің негізгі нысандары
41. Табыстар мен шығындар туралы есептің құрылымы және маңызы
42. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп
43. Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есебі
44. Ұйымның есеп саясаты
45. Қосылған құнға салықтар есебі
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz