УМКД

Ұлт психологиясының құрылымы мен қасиеттері

«Этнопсихология» пәнінің
5В010300 - «Педагогика және психология»
мамандығына арналған

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2014

Мазмұны

|1 |Глоссарий |4 |
|2 |Дәрістер |13 |
|3 |Тәжірибелік және лабораториялық сабақтар |26 |
|4 |Курстық жұмыс (жоба) |29 |
|5 |Студенттердің өздік жұмысы |33 |
|6 |Бақылау түрлері | |

1. ГЛОССАРИЙ
Автотаптаурын – осы этностық қауымның өкілдеріне қатысты пікірлер, ойлар
бағалар. Автотаптаурын әрқашан жағымды бағаланудан тұрады.
Агрессия (басқыншылық) – бір мемлекеттің басқа мемлекетке қарсы немесе
халықтың (ұлттық) егемендігіне, аймаққа қол сұқпаушылығына немесе
тәуелсіздігіне қарсы күшін құқықсыз, заңсыз қолдануы.
Ақыл – ой сезімдері- ойлау іс-әрекетінен туындайтынсезімдер (таң
қалу, әуестік, секімділік және шүбалану сезімдер).
Агломерация (латынша – «қосу», «толықтыру») – Біртұтас аумақтық-
өндірістік кешен негізінде пайда болып, ірілі-ұсақты қалашықтар мен
ауылдардан құралған қоныстық жүйе. Олар орталық қала құрамына еніп,
оған қызмет етеді. А.-лық орта адамдардың өміріне, олардың өзара
қарым-қатынастарына, мәдениетіне әсерін тигізеді.
Адам – жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғары сатысы,
қоғамдық тарихи және мәдени субъект. А. Табиғаты біртұтас
биоәлеуметтік жүйе болып табылады. А.-ның әлеуметтік мәнді
қасиеттері оның азаматтылығын анықтайды. А. Белгілі бір қоғамдық
қатынастардың нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сол қатынастардың
өзін «дүниеге әкелуші». Социология ғылымында А. әлеуметтік қарым-
қатынастар субъектісі ретінде қаралады. А. Қоғамда белгілі бір таптың
мүшесі, мемлекеттің азаматы, т.б. Сондай-ақ индивид ретінде де
зерттеледі. Индивид ретінде алынған А.-дардың бірлескен іс-әрекеттері
арасында қоғамдық қатынастардың жүйесі жасалынады. Осы қоғамдық
қатынастарға араласу , оларға дағдылану және оларды саналы түрде
бойына сіңіру арқылы жеке адамның әлеуметтенуі жүзеге асырылады.
А.белгілі бір әлеуметтік топқа тән рольдік ерекшеліктерді, мінез-
құлықтарды жәй ғана игеріп қоймай, оны өздігінше өзгертіп жетіледі.
Ол, кейбір әлеуметтік жағдайларға байланысты қалыптасқан ғұрыптарды
бұзатын өрескел мінез-құлық көрсетуі де мүмкін.
Азаматтық қоғам – саяси құрылымдармен, соның ішінде мемлекетпен
салыстырғанда қоғамдық өмірдің біртұтастығын сипаттайтын ұғым. А.қ-ның
мазмұнын құрайтындар: шаруашылық, әлеуметтік, мәдени, рухани, жанұялық –
тұрмыстық қарым-қатынастар мен әлеуметтік институттар, сондай-ақ
адамның қоғамдық байланыстары мен мекемелердегі мәртебесі, ролі,
құқықтары мен міндеттері. Мемлекет және А.қ деген ұғымдар, біртұтас
әлеуметтік организмді өзара тығыз байланысты екі жаққа, яғни саяси
және әлеуметтік салаларға бөледі.
Аккультурация – (ағылшын тіліндегі неологизм, түбірі латынның «ad»-
«қосу» және «cultura» - «өндеу» деген сөздердің қосындысынан алынған) әр
түрлі мәдениеттердің өзара әсерін білдіретін ұғым.
Бір мәдениеттің екіншісіне еліктеуі немесе жат мәдени элементтерді қабылдау
процесін көрсету мақсатында ағылшын ғалымдары енгізген түсінік. Зерттеулер
нәтижесінде әртүрлі мәдениеттердің өзара байланыстарында «үстем» және
«бағыныңқы» мәдениет топтары болатынын анықтап «бағыныңқы» топ «үстем»
топтың мәдениетін екшеуден өткізіп, өз жағдайына бейімдеп «қажеттісін»
алады. А. процесі негізгі топтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси даму
жағдайларымен тығыз байланысты. А. нәтижесінде «бағыныңқы» топтың мәдениеті
енгізудің бағыттарын айқындау үшін қолданылған.
Аксиология (гректің «ахіа» - құндылық» және «logos» -«ілім», «ұғым»
деген сөздерінен алынған) – құндылықтар туралы ілім. Құндылықтарды жан-
жақты зерттеу мәселесін социологияға енгізген Макс Вебер. Оның
айтуынша адамның белгілі бір құндылықтардың негізінде жүзеге асады.
Құндылықтар мәселесін зерттеген ғалымдар У.Томас пен Ф.Знанецкий
«Әрбір топ өзінің мүшелері арасында осы топқа ғана тән іс-әрекеттердің
ұқсастықтарын сақтап, реттеп, тартып отырады» деген пікірлерді айтты.
Т. Парсонс құндылықтарды қоғамның шағын топтардағы өзара келісімді
жүзеге асыратын ең жоғары ұстанымдар деп атады.
Аномия (француз тілінде «заңсыздық» , «шектеусіздік» дегенді білдіреді:
«а»-қарама-қарсылықты білдіретін жұрнақпен «nomos»-«заң» деген сөздің
қосындысынан туындайды). А. –адамдардың өздеріне белгілі бір міндеттерді
жүктейтін тәртіптің шектері бар екендігін біле тұра оған қарсы шығуын
немесе олардан бейтарап қалуын бейнелейтін түсінік. А. –лық жағдайда
адамдар ортақ мақсатты түсінгенімен , сол мақсатқа жетудегі іс-әрекеттің
құқықтық және моральдық әдістерін мойындамайды. А.бейімделу, келісу не
қоғамға жат қылықтар көрсету сияқты құбылыстарды туғызады.
Анимизм- латынның «жан» деген сөзі. Алғашқы қоғамда адамның, жан-
жануарлардың , өсімдіктердің және басқалардың бәрінде жан болады дейтін
қиялы түсінік. Алғашқы қоғам мен діни нанымдардың барлық түрлеріне тән
ерекшелік.
Антропоморфизм – «антропос» -грекше «адам» және морфе – «түр», «форма»
деген екі сөзден құралған. Табиғат құбылыстары мен жануарларды,
құдайларды адам сипатында елестетін түсініктер.
Апперцепция – латыннан ан- префикс, сөз алды қосымша, перцепция –
қабылдау. Психологияда қабылдау процесінің адамның бұрынғы өмір
тәжірибесіне, білім қорына, рухани тіршілігі мен жан дүниесінің жай-
күйіне тәуелді болады.
Ассоциация – 1.Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық құбылыстардың
байланысты болуы.
2.Адамдардың өзара бірлесіп, әр түрлі іс-әрекеттері арқылы бір-бірімен
қарым-қатынас жасайтын тобы.
Атрибуция – адамның жүріс – тұрыс себептерімен дәлелдерін, жеке
қасиеттерімен мінездері
олардың іс – әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде басқа адамдарға
жапсыру.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың
(түйсігін) санасыз түрі. К.Юнгтің түсінігі бойынша, архетиптер ұжымдық
санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика негізінде
жататын түс, ертегі,миф.
Аффект – «жан толқуы» деген латын сөзі. Жүйке жүйесінің ерекше
қозуынан туындайтын күшті эмоция.
Әлеуметтену - Өскелең ұрпақтың әлеуметтену мәселелері алғаш рет
субъективтік тұрғыдан біржақты Батыс Европада жарық көрген ғылыми
еңбектерде, атап айтқанда, австриялық психолог З.Фрейдтің психикалық
анализі мен осы ілімнің негізінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс
Германияда пайда болған антропологиялық мәдениет теориясын дамытушылардың
еңбектерінде аталып, жасөспірімдердің психикалық және жыныстық пісіп
жетілуі олардың әлеуметтенуінің қайнар көзі ретінде қарастырылады. Ал
необихевиризм өкілдері «әлеуметтену» ұғымының мазмұнын «әлеуметтік өмірді
оқытып үйрету» мәселелері құрайды деп есептеледі. Символдық интеракционизм
мектебінің мүшелері «әлеуметтену» дегеніміз «әлеуметтік қарым-қатынас
нәтижесі» деп түсіндіреді. Гуманистік психология ағымының өкілдері
«әлеуметтену» терминінің мазмұнын «мен» ұғымының баламасы ретіндегі
«пайымдап, дайындалған болашаққа қатысты көзқарастың» өзіндік маңызды
мәселелерді құрайды деп біледі. Әлеуметтену дегеніміз – жеке тұлғаны жан-
жақты қалыптастыру, жеткіншек, жас ұрпаққа оқыту мен тәрбиелеу процесінде
белгілі бір тәртіпке кертіріліп, жинақталған қажетті ғылыми білімдерді,
дағды-іскерліктерді және біліктілікті, рухани байлықтарды, дүниетанымдық
тағылымдар мен салт-дәстүрлерді, әдеп-ғұрыптар мен жөн-жоралғыларды,
адамгершілік пен мінез-құлық ғұрыптарын меңгеру арқылы біртіндеп өздері
өмір сүріп отырған қоғамның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарына сәйкес
әлеуметтік рольдер жүйесіне қосу.
Әлеуметтік – (латын «бірге», «жолдастық», «қауымдық» - деген сөзінен
алынған). Ә. Ұғымын түсіндіру екі бағытта дамыды. Біріншісі әлеуметтік
байланыстың мәнін ашып көрсетуге бағытталса, екіншісі әлеуметтік шындықтың
табиғатын ашып көрсетуге бағытталған. Ә. Ұғымы тек қана адамға және
адамдар тобына қатысты құбылыстарды айқындайды. Ә. қоғамның тұрақтылығын,
тұтастығын, дамуын қамтамасыз ететін қатынастар жүйесін, іс-әрекеттерді,
мінез-құлықтарды білдіреді. Ә.- қоғамдық мәннің күнделікті өмірдегі
біртұтас құбылысы, көрінісі.
Әлеуметтік ақпарат (информация социальная) – қоғамдық және табиғат
арасындағы қатынастардың өзара әлеуметтік әсерін реттеп отыру үшін
қолданылатын, қалыптасқан, үнемі жаңарып отыратын білімдердің,
мәліметтердің жиынтығы. Ә.а. қоғамдық өмірді түгел қамтитын (экономикалық,
саяси, әлеуметтік, демографиялық, мәлени т.б.) түрлі деңгейдегі білімді
пайдаланады, таратады.
Әлеуметтік арақашықтық-(дистанция социальная) - әр алуан топтардың,
таптардың бір-біріне деген қарым-қатынастарын, жақындығын, қарама-
қайшылығын, қоғамдағы орнын білдіреді. Ә.а.- қ.-ты анықтауда ұлттық,
этникалық т.б. топтардың әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты туатын әлеуметтік ерекшеліктері де ескеріледі.
Әлеуметтік артықшылықтар (привилегия социальные – латын.- «артықшылық»
деген сөзінен алынған) – кейбір адамдардың, топтардың, таптардың,
мекемелердің заңды немесе заңсыз түрде де, көпшіліктің қолы жетпейтін
құқықтар мен артықшылықтарды пайдалануы.
Әлеуметтік алалау ( социальная дискриминация). – адамдардың нәсілдік,
ұлттық, діни, жыныстық т.б. ерекшеліктеріне байланысты ашық немесе
бүркемелі түрде алалауды, қысым көрсетуді айтады.
Әлеуметтік ассоциация (социальная ассоциация) – мүшелерін бір топқа
біріктіруге тікелей себептік негізі бар, ішкі құрылымы мен басқарылу
жүйесі арнайы бекітілген, өз ісін өзі қамтамасыз ететін материалдық
қаражаттық қоры бар адамдардың біріккен ұжымы. Ә.а. деп, кең мағынада
алғанда, адамдарды біріктіретін кез келген адамдар тобы айтылады.
Әлеуметтік әсер (социальный эффект – латын-«нәтижелі» дегенді
білдіреді) - әлеуметтік іс-әрекеттердің, байланыстардың және қарым-
қатынастардың, әлеуметтік жүйелердің қызметі нәтижесінде пайда болатын
қоғамдық өмірдің әртүрлі саласындағы сапалық өзгерістер.
Әлеуметтік байланыс (социальная связь) – жеке адамдардың не адамдар
топтарының бір-біріне деген кез-келген әлеуметтік-мәдени қатынастарын
бейнелейтін түсінік.
Әлеуметтік бағытталу (контроль социальная) – адамның өзінің қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орнын, жағдайын түсінуі, ұнамды әлеуметтік
жағдайды таңдауы және оған жету жолдарын белгілеуі.
Әлеуметтік бақылау (контроль социальная) - әлеуметтік институттардың,
мекемелердің, қоғамның сан-алуан салаларының қызметін, әлеуметтік топтар
мен жеке адамдардың іс-қимылында қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік
ғұрыптар тұрғысынан баға беру және тыйым салу механизмі.
Әлеуметтік бейімделу ( адаптация социальная) – адамның немесе топтың өз
қажеттілігіне сәйкес жаңа әлеуметтік ортаны белсенді түрде игеруінен және
әлеуметтік жүйедегі өз орнын ауыстыруынан көрінеді.
Әлеуметтік диагностика (грек- «танып-білуге» қабілетті» деген сөзіне
алынған) - әлеуметтік, өндірістік шағын топтарды ғылыми негізде
басқару үшін, олардағы ішкі қатынастарды нақтылы зерттеп білу
мақсаттарын жүзеге асыратын, сонымен бірге қоғамдағы кертартпа
құбылыстардың пайда болу себептерін, табиғатын зерттей отырып, оларды
жою жолдарын анықтап, ұсыныс жасайтын социологияның бір саласы.
Әлеуметтік даму (социальное развитие) - әлеуметтік философия мен
социология ғылымдарының басты мәселелерінің бірі. Оның толық көрінісі
мен мән-мазмұнын терең түсіну үшін салыстырмалық талдаулар жүргізу керек.
Ә.д. күрделі түрде мөлшерлеп көрсетуге көмек көрсете алатын ғылыми
ұғымдарға «өмір салты» , «әділеттік» деген сияқты ұғымдарға жақын болып
есептеледі. Ә.д. ұғымы практикалық ұйымдастыру қызметін атқарады.
Әлеуметтік детерминизм - әлеуметтік құбылыстардың өзара байланыстарын
көрсететін социологияның негізгі принциптерінің бірі. Ә.д. – нің
негізгі мінездемесі себеп – салдарлы байланыстар алайда себептілікке
детерминацияның барлық түрлері кірмейді. Адам іс-әрекетінде табиғи және
әлеуметтік шындықты өзгерту жобасы ретінде қойылған мақсат арқылы
детерминациялау ерекше орын алады.
Әлеуметтік динамика – 1.Әлеуметтік динамика ұғымын енгізген француз
социологы О.Конт (1798-1857). Конттың түсіндіруінше бұл ұғым қоғамды
тұтас түрде сақтай отырып , әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз ететін,
тұрақты құрылымдарды зерттейтін, прогрестің бағытын және статистикаға
қарсы қойылуын, әлеуметтік құбылыстардың жүйелі түрде ауысуын талдау
үшін қолданылатын ұғым. 2.Топтық динамика – кіші топтардағы болып
жатқан процестерді бейнелеу үшін неміс және американдық психолог,
әлеуметтік психолог К.Левиннің (1890-1947) еңбектерінде
қолданылған ұғым. К.Левин , топтағы жеке адамның және топтың өзінің
мінез-құлқын физикалық терминдермен байланыстыра отырып баяндайды.
Топтағы Ә.д-ның негізгі үлгісі ретінде «топтық кеңістіктің» ішіндегі
күштердің бөлінуі және топтағы қарым-қатынастармен тығыз байланысты кіші
топтың «квазистикалық тепе-теңдігі» қарастырылады, сонымен қатар адамның
мінез-құлқын қандай да бір психологиялық өзгерістегі тартылыс және
тербеліс күштерінің қарым-қатынасының нәтижесі деп түсіндіріледі.
Әлеуметтік жағдай (социальная ситуация) – қоғамдағы әр түрлі таптық,
демографиялық, этностық т.б. топтардың өмір сүру , еңбек ету жағдайларын
анықтайтын объективтік және субъективтік жағдайлар мен процесстердің
әлеуметтік құрылымы.
Әлеуметтік стратификация ( стратификация социальная, стратификация
термині латынның ‘stratum’- «жік , қатпар, қабат» және ‘facer’ – «жасау»
деген сөздердің қосындысынан алынған) - соңғы жылдарға дейін Батыс
социологиясында ғана пайдаланып негізгі әлеуметтік айырмашылықтардың және
теңсіздікті көрсететін түсінік. Ә.ж. –ді зерттеудің үш бағыты бар: 1)
әлеуметтік мәртебені әлеуметтік теңсіздіктің өлшемі ретінде қарау; 2)
әлеуметтік бағыт-бағдармен байланыстыру; 3) негізгі жік жарғылар
есебінде мамандық түрін , табыс мөлшерін , білім дәрежесін басшылыққа алу.
Әлеуметтік идеал (социальный идеал) – тарихи әлеуметтік нақтылықтың
жан-жақты жетілген, жақсартылған, белгілі бір адамның немесе әлеуметтік
топтың санасындағы, болашақтағы бейнесінің көрінісі.
Әлеуметтік иерархия (социальная иерархия гректің «hierarhia» -
«қасиетті» және «arche» - «билік» деген сөздерінен алынған) –
«жоғарғылардың» «төмендегілерді» бақылап отыруына, бағыныштылыққа
негізделген күрделі әлеуметтік қатынастар жүйесі. Ә.и. – ға басқаруды
орталықтандырумен қатар, бюрократияландыру тән. Еңбек бөлінісінің бір
түрі ретінде ол адамдар арасындағы қатынастарды өз заңдарына
бағындырады.
Ә.и. билік түрінде жүзеге асырылады, яғни белгілі бір ұйымдасқан
жүйедегілер ережелер мен нұсқауларды қатаң орындап отыруы тиіс.
Жеке адам (жұмыскер, қызметкер) өз ерік – жігерін Ә.и. талаптарына
бейімдейді. Ә.и. заңдылықтарды әр түрлі мекемелер арасындағы қатынастарда
да орын алады.
Әлеуметтік инновация (латынның «innovation» - «жаңалық енгізу» ,
«өзгеру» деген сөзінен алынған) – материалдық, экономикалық, әлеуметтік
мүмкіндіктерді тиімді пайдалануға, қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін
салаларда сапалы өзгерістер жасауға бағытталған қоғамдық пайдалы істі
жасау, тарату, жүзеге асыру процесі. Ә.и. әлеуметтік, экономикалық,
мәдени шығармашылық пен прогрестің жемісі. Ә.и. өзінің жаңартушылық
күш – қуатына қарай түбегейлі жаңартушы немесе барды өзгертуші болып
бөлінеді. Ә.и. – ның соңғы түрі кеңірек тараған. Ә.и. мақсатты
өзгерістерге бағытталған салаларда жиірек байқалады.
Әлеуметтік институт (латынның «institutum» - «айқындау», «қондыру»
деген сөзінен алынған) – қоғамдық қарым-қатынастардың тұрақтылығын
қамтамасыз ететін мамандырылған іс-әрекетті жүзеге асырудың бір түрі.
Әлеуметтік қабылдау – Ә.қ. деп адамдардың қоғамдық қатынастарды,
әлеуметтік жағдайларды, адамдардың топтарын, басқа адамды және өзін-өзі
қабылдап, түсініп, бағалауы айтылады.
Әрекет – белгілі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл. Ол
қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын ішкі
әрекет болуы мүмкін.
Бақылау – 1) психологияның негізгі әдістерінің бірі; 2) белгілі бір
құбылыстар мен объектілердің бар екендігі мен өзгерістерін қадағалау
мақсатында жүзеге асырылатын ойластырылған, жоспарлы, ұзақ қабылдау.
Бағдарлаушы рефлекс – төңіректегі жағдайдың жаңалығына жауап ретінде
пайда болатын шартсыз рефлекс.
Белгі – болмыстың өзге элементінің баламасы ретінде көрінетін оның кез
келген элементі. Белгі адамның психикалық іс-әрекетінің тәсілі, бұл не
қоғамдағы орган, не әлеуметтік құрал. Әлеуметтік құралдың белгісі болып
тіл, жазу, есептеу, сурет салу саналады.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық – этникалық жанжалдар,
кекілжіндер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (мигранттар).
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған
халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да жағымсыз да болуы
мүмкін.
Генетикалық әдіс – генетика – шығу тегі «төркін» дегенді білдіреді.
Бұл психикалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және
дамуын зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын
зерттеу әдісі.
Гештальтпсихология – Германияда ХХ ғасырдың басында дүниеге келген
идеалистік психологиялық бағыт. Ассоциациялық психологияға қарсы
пікірлерді қолдай отырып, сананың алғашқы бөлшектері түйсінуі де, елес те
емес, кейбір тұтас түрдегі «психологиялық құрылымдар» (гельштаттар) деп
санайды. Міне сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.
Индивид - әлеуметтік қарым-қатынас объектісі және саналы әрекет етуші.
Индивидуальдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің
жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді,салты және т.б)
топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік мәртебесі ресми түрде ауысып
бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь дәрежесіне арнау.
Иланғаштық – иландыратын нәрсені ұғынбастан қабылдаумен сипатталатын
ықпалға бағыну.
Көші – қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын
ауыстыруы.
Контент – талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда
сұхбаттардағы және т.б
Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі. Ақпараттық формаланған түріндегі
мағыналық бірлігін айқындау арқылы және тандаулы жинақтар осы бірліктердің
атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы. Этнопсихологияға қатысты - қолдану
жиілігімен ұлттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар мен ой –
пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет
–ғұрыптарға, жүріс –
тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді ішкі кедергісіз
меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін бейімділігі.
Кросс – мәдени этнопсихологиялық зерттеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың
психологиялық және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер, стереотиптер,
жүріс – тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға тән өмір сүру
стилі, мәдениеті.
Мәдени релятивизм – даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құнын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді – бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнан негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
«орташа» психологиялық типі.
Тұлғаның этностық құрылымы– адамның ішкі мазмұнын білдіретін және іс–
әрекетіне, жүріс–
тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған белгілі ұлт өкілінің
қасиеттер жиынтығы.
Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай
бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
Топ жетекшісі – жора – жолдастары мен қатар құрбыларына өзінің беделімен ,
іс-әрекетімен, мінез-құлқымен ықпал етіп отыратын адам.
Тәрбие – тәрбиеленетін адамда мінез-құлықтың, дүниеге көзқарастың, мінездің
және ақыл-ой қабілеттілігінің қалыптасуы үшін мақсатқа бағытталған жүйелі
ықпал жасау. Тәрбие оқылудың ажыратылмайды . Бірақ, оған дәлме-дәл де
келмейді, тәрбие таптық сипатта болады.
Тума белгі – адамның дүниеге өзімен бірге келетін белгісі.
Тәртіптілік – адамның жеке басының дағдысы, үнемі тәртіп сақтауды қажет
ететіндігі, өзі және қоғам алдындағы міндетін түсіне білуі.
Тианақталған сөйлеу - әрбір сөздің немесе сөйлемнің дәл анықталған, мазмұны
жағынан аяқталған сөйлеу.
Түрлестік – 1) индивидке ықпал ететін топпен іштей немесе сырттай келісу;
2) жеке адамның ішкі позициясына қарамастан топпен сырттай келісу.
Түсіндіріп сөйлесу- заттың, құбылысты немесе ережені айқынырақ дәлірек
түсінуге мүмкіндік беретін сөйлеу. Түсіндіру тәсілдер жиынтығы.
Жағдайларға байланысты мұндай тәсілдер ретінде салыстыру, сипаттау, себебін
көрсету, қарапайым модельді құрастыру т.б. атауға болады.
Түсінік – болмыстың заттары мен құбылыстарының өткен бір кездегі сезім
мүшелеріне тигізген әсерінің сезім-көрнекілік бейнесі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтың рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін
ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін, мәдениетін салыстырмалы
түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұғым – заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін
бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдар
жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның мазмұны мен көлемі болады және ол
қолдану ретіне қарай өзге ұғымдармен түрліше байланыста болады. Ұғым
дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады.
Ұғымталдық –сезімталдық, әсер етуші нәрселер мен құбылыстарды сезім
мүшелері мен ақыл-ой арқылы тез қабылдап, олардың мән-мағынасын жете түсіну
қабілеті.
Ұжым –қоғамдық пайдалы іспен шұғылданатын, жоғары деңгейде дамыған
адамдардың ұйымдасқан тобы. Ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы
олардың бірлесіп атқаратын қоғамдық істері мен мақсат-мүдделерінің бірыңғай
болуында.
Ұлттық мақтаныш- тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну арқылы
өзінің белгілі бір
ұлтқа жататындығын саналы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық психология- қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның
құрамды белгісі. Адамдармен топтардың қимыл әрекетінде көрінетін олардың
қоғамдық сана – сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль,
дін,ғылым, өнер,философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті
тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез – құлық өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс– тұрысын,
өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз мәдениетіне қарым–
қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің этносқа тән
психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық –психологиялық ерекшеліктер –этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың
негізгі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын құраушы
элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда
практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және жетекші ролі
бар беделді тұлға.
Ұлт –аймақ, бірлігімен, экономиялық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір
психиологиялық эрекшеліктерімен және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай белгілі
бір азаматтар
категориясының құқыларымен мүдделеріне қасақана қысым көрсету.
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар арасында
олардың
өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты
халықтар өкілдерінің бір – біріне ықпалын тигізетін этносаралық
әрекеттестіктің формасы.
Этносаралық қарым –қатынас мәдениеті – әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің
тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез және ешбір
ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы білім мен
дағдылар, сондай – ақ соларға тән іс – әрекеттердің жинағы.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдинетке бірдей тән болу.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және өзіндік
бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин,
Халықтық педагогика – әр түрлі буын өкілдерінің өзара қарым – қатынасы
мен әрекеттестігінің ұлтқа тән тиянақты формасы сақталған этностық
мәдениеттік салт – дәстүрде, халықтық және көркем шығармашылықта
сақталған білім мен тәрбие дағдысының жинағы.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын моралін дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
манызы ашылады.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы уағыздан
тұратын кері тартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен
халықтар арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай – ақ бір елдің
халқын басқа елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз
Отанына, халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен топтардың
қимыл – әрекетіне және жүріс – тұрысында көрінетін олардың қоғамдық сана
–сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін, ғылым,
өнер,философия.
Ұлттық өзіндік сана –сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік –
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл– күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды
және жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт –
дәстүрін терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының
мәдениетін менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет-ғұрып – дәстүр белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды жүріс-тұрыс
әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың
сипаттамасына қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған
нұсқаулар болып табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт– тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан
жүріс – тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана –сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері мен
құндылықтарына деген ұлттық қарым–қатынасы, олар жағымды да жағымсыз
ренкте де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез–құлық – өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
үйреншікті жүріс – тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа
халықтарға, өз мәдениетіне қарым– қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан
мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері
арасындағы түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлт аралық
қатынастардың нормалар мен ережелер жиынтығы.
Үйлесім , сыйымдылық – бұл әлеуметтік психологиядағы түсініктер, яғни
сырт қарағанда дара адамның өзінің ішкі қарсылығына қарамастан топтың
ырқана саналы түрде бейімделіп, көнбістік көрсетуі.
Үнсіз сөйлесу – сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Үнсіз сөйлеуді кейде
іштей сөйлеу дейді. Үнсіз
сөйлеуде адамның ойы мен білдірмек болған пікірі дыбыссыз айтылады. Іштей
сөйлеуде сөйлемнің баяндауышы не бастауышы айтылады да, ой жүйесі үзінді-
кесінді сипатта болады. Қарым-қатынас жасауда дауыстап сөйлеу тәсілі
қолданылса , ал үнсіз, іштей сөйлеуде адамның ойлауы құрал қызметін
атқарады да, ол өзінің іс-әрекетін реттейді.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым – қатынастар нәтижесі,
этностық топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана – сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қилысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік дағдылануы,
адамдардың жана мәдениетке, жаңа ұлттық әдет – ғұрыпқа, өмір салтына,
тәртіпке бейімделуі.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның тілін
әдет – ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және ұлттық
сана сезімін жоғалту жолымен бірігу нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасы мен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды
– когнитивті процесс.
Этностық ұқсастыру (идентификация)– субьекттің бір этностық топтағы басқа
өкілімен бірігудегі эмоционалды – когнитивті процесі, содай–ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым–қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым-қатынас құрылымындағы жеке тұлғаның,
топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің элементі.
Этностық таптауырындар– түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән моральдық
ақыл–ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты ұғым.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның
басқа этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез–құлқына,
салт–дәстүрлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық
білдіретін қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірімен ұлтаралық қатынастарының сол
немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда осы
қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың
қарама–қайшы келетін топ аралық кикілжің формасы. Қарулы қақтығыстарда
және ашық соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана сезім – нақты ұлттармен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс–әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтік
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік – өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен
шарттарын басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және
сенімдік атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар
(адекватты) формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды,
тәжірибені пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі
фактор ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын
қарастыратын психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда
болған ғылыми білім саласы.
Этнопсихология – адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ. сондай–ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі
және өзгешелігі туралы түсінігі бар) тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып өз этнос
қауымының салт –дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып қабылдау
және бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
Эмпатия - өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу
қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатияның айқын көрінісі –
идентификация. Бұл – адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан
кешіргендей халде болуы.
Эгоизм (франц) – жеке басы мүддесін басқалардың, қоғамның мүддесін
жоғары қоюшылық.
Эгоцентризм (латын) - өзімшілдік пен менменсудің шектен шыққан
формалары.
Эйдетизм (грке) – бейнелерді еске өте дәл айқын түсіру.
Эйфория (грек) – шындыққа сәйкес клмейтін көңіл – күйдің шамадан тыс
көтеріліп, шаттануы.

2. ДӘРІСТЕР

Дәрістің тақырыбы. Этнопсихология психологияның бір саласы ретіндегі пәні
мен міндеттері.
Жоспар:
1. Этнопсихология – психологияның бір саласы ретінде.
2. Этнопсихология пәні, міндеті туралы түсінік.
3. Ұлт, этностық топ, этностық сана-сезім ұғымдарындағы мазмұндық
айырмашылықтар.
4. Ұлттық тұлғаның этникалық құрылымы.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Этнопсихология – адамдар психикасының этностық бірлестіктерге
жататын адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер
жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы турде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Халық қағидалары, ұлттық ұғымдар адамзат өмірінің барлық кезеңдерінде
өмір шеңдігін жоймаған, халық пен бірге жанданып, өзгеріп, түлеп отырады.
Қазақтың дала заңдары, болжам – түйіндері, философиялық тұжырымдаулары
халықтың ауыз әдебиетінде көрініс тапқан. Қазақ халқы ұрпағының болашағын
болжап, алдын–ала қам жасауы, ол туралы әр түрлі топшылау тұжырым
келтіріп, қалыптастырған дала заңы мен тәртібі қанша ғасыр өтсе де маңызын
жоймауы, яғни халық кәдесіне жарауында деп түсінген жөн.
Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса сонша
көкейкесті мәселе болып келеді.
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының – кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері, жан – жақты дәлелденген.
Соңғы жылдары бізде «ұлт психологиясы – ұлттық тәлім–тәрбиеміздің өзегі»,
– деген қанатты сөз жиі айтылып келеді. Осы мәселенің төңірегінде түрлі
ғылыми жиындарда, газет–журнал беттерінде көптеген мақалалар жарық көруде.
Бұларда халқымыздың ғасырлар бойы тірнектеп жинаған ұлттық тәрбиесіне,
әдет–ғұрпына, тілі мен дініне, жөн–жосық, жол–жоралғысына, бір сөзбен
айтқанда бүкіл тыныс – тіршілігіне қатысты мәселелер әр қырынан сөз болып
жүр. Бұл айтылған оқу –тәрбие мекемелерінде осы салада жүргізіліп жатқан
іс–шараларда оң ықпалын тигізіп жатқаны да байқалады. Десек те ұлттық тіл
мен ұлттық тәрбиеге байланысты көлеңкелі жақтарымыз да аз емес.
Осы жерде этнопсихология жайлы айтып кетсек аз болмайды. Сонымен,
этнопсихология – әр халық пен тайпаның өзіне тән тыныс–тіршілігінен
туындайтын (тіл, дін, әдет – ғұрып, салт, дәстүр, миф, т.б.) психологиялық
ерекшеліктердің жүйесін зерттейді. Сондай–ақ ұлттық мінез – құлықты,
халыққа тән жан дүниесінің өзгешіліктерін қарастырады.
Ұлттық психология –қоғамдық сана –сезімінің маңызды компаненті ,қоғамдық
сана –сезімнің маңызды компоненті ,Қоғамдық психологияның құрамды белгісі
.Адамдар мен топтардың Қимыл әрекетінде көрінетін олардың қоғамдық сана-
сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін,ғылым, өнер,
философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйренщшікті тарихи қалыптасқан жүріс- тұрыс әдісі .Ұлттық
мінез-құлық өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың жүріс –
тұрысын , өмір сүру типін ,олардың еңбекке , басқа халықтарға ,өз
мәдениетіне қарым-қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің
этносқа тән психологоиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Салт-дәстүрлер халықтың тұрмыс тіршілігімен өмірге деген
көзқарасымен байланысты туып дамитын болғандықтан , оның дінмен
байланысын туып дамитын болғандықтан , оның дінмен байланысын өзгертуге
тура келеді .
Халықтық ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысты наным-сенімдер
көптеп кездеседі .
Ұлттық сезім дегеніміз –адамдардың туған жерге , өскен елге деген
сүйіспеншілікті білдіруі .Ұлттық сезім адамды қоршаған ортаның
әлеуметтік –экономикалық , мәдени ж\е жаратылыс құбылыстардың сол ұлт
өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы .Ұлттық сезім басқа сезімдер сияқты
адамның жеке басының қанағаттану ,шаттануымен немесе әсер
болмай,қанағаттанбауымен байланысты ой-қиял ,әсер сезімінің сыртқа
шыққан көрінісі .Ұлттық салт-дәстүрлерге ана тіліне деген
сүйіспеншілікті ,ұлтық өнер түрлерін ;ән-күй ,зергерлік қол өнері ,
бейнелеу, сурет –өнері , ұлттық ойын мен спорттың түрлері, ұлттық тағамды
, киімді, мерекелерді , тарихи ескерткіштерді т.б жатқызуға болады
.дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып , сұрыпталған әдет-ғұрыптар , жол-
жоралар, көзқарас түсініктері жатады.
Ұлттық психология, педагогика институтының бүкіл халықтық мәнін ескере
отырып,
бұл ғылыми мекеменің ашылуын тездетуге ғылым, өнер, қоғам қайраткерлері де
қызу ат салысып отыр. Бұған олардың баспасөз бетінде жарық көрген
мақалалары жақсы дәлел. Болашақ институт ұланбайтақ республикамыздағы
бүкіл ұлттық педагогика, психология проблемаларын бір жерге шоғырландыра
алар еді. Барлық психология мекемелерінің жұмыстарын үйлестіріп, оған
белгілі бағыт–бағдар берер еді. Оның үстіне өз ғылыми кеңесі арқылы болашақ
педагогтар мен жас ғалымдар ұшып шығатын ұя болар еді. Бұл мекеменің
қызметкерлері қоғамдағы күрделі әлеуметтік мәселелерді тиімді түрде шешуге
де ат салысар еді. Қазір ұлттық психологиялық ғылыми мекеменің жоқ
болғандығынан біз өз ерекшеліктерімізді ескермей тек орталықтан келген
дайын материалдармен ғана жұмыс істеуге мәжбүрміз. Мыңдаған жыл тарихы бар
бүгінгі егеменді елге бұл жараспайтын жағдай ұлттық ерекшелік кеуде соғу
үшін емес біздің бұдан әрі даму процесімізді қанымызға сіңген әдет–ғұрып
пен салт–дәстүріміздің жақсысын одан әрі дамытуға, ұлттық
ерекшеліктерімізді өркениетке, ғылыми–техникалық дамуға неғұрлым тиімді
икемдеу үшін қажет. Ұлттық психологиясыз ұлт болмайды. Ол бар жерде ғана
ұлттық тіл мен тәлім – тәрбие өркендей алады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Этнопсихология пәні туралы түсінік беріңіз.
2. Этностық топ, этностық сана – ұғымдарындағы мазмұндық айырмашылықтарды
көрсетіңіз.
3. Тұлғаның этникалық құрылымын сипаттаңыз

Әдебиеттер:
1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2.Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3.Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
4.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998

Дәрістің тақырыбы. Этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі
бағыттары.
Жоспар:
1. Сана-сезімді зерттеудегі тарихи және психологиялық ұстанымдар.
2. Сана сезім мәселелерін зерделеуде қазақстандық ғалымдардың қосқан
үлесі.
3. Ұлттық сана-сезім мен этностық қарым-қатынас ерекшеліктері.
4. Ұлттық психологияның принциптері.
5. Ұлт психологиясының құрылымы мен қасиеттері.
6. Этнопсихологиялық зерттеулердің беріктігі.
Дәрістің қысқаша мазмұны

Жоғары мектепте студенттерді салт-сана, салт-дәстүрлерінің негізінде
тәрбиелеу, білімді ана тілінде меңгеру, ұлттық дәстүрлерді тәрбие
процесінде пайдалану туралы көптеген ғалымдар айтып өткен, оның
мүмкіндіктерін өз тәжірибелерінде пайдаланған. Дегенмен, қазақ
этнопсихологиясында салт-сана, сезім мәселелерін тиімді ұйымдастырудың
маңызы ғылыми тұрғыда жеткіліксіз қарастырылған.
Этностық сана-сезім - нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс - әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, сыннан өтіп келе жатқан
салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның санасының жан-жақты дамуына,
үлгі-өнеге, ұлттық тәрбие алуына ықпалын тигізері сөзсіз. Осы орайда ең
негізгі талаптардың бірі - ұлттық қасиеттерімізді танып-білу. Сондықтан
ұрпақ тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу керек. Ендеше, халық тағылымдары арқылы
ұрпақты тәрбиелеудің мәселелерін алдыңғы орынға қоюға болады. Өйткені, біз
ең алдымен ертеңгі ел тұтқасын ұстар болашағымыз - жастардың санасын
тәрбиелеуіміз керек, сонда ғана біз ел тағдырына, ұлт тағдырына өз
үлесімізді қосамыз. Ендігі жерде алдымызға қоятын максатымыз - жастарды
тәрбиелеу үшін арнайы оқу-тәрбие жұмысын тиімді ұйымдастырудың шарттары
болу керек.
Осы орайда республикада халықтық дәстүрді жинақтап, зерттеп, саралап
игерту, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, бүгінгі күннің басты
талабы.
Ұлттық тәрбиенің арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-маңызы мен
құндылығын белгілі ғалымдар Г.С.Виноградов, В.Ф.Афанасьев, А.Ф.Хинтибидзе,
А.Ш.Гашимов, Г.Н.Волков, ИЛ.Ханбиков, А.Э.Измаилов және т.б. зерделеген.
Соңғы кездері елімізде жастардың санасын, адамгершілік қасиеттерін
калыптастыруда этнопсихология материалдарын пайдаланудың мәселелері
С.Қалиев, Қ.Жарыкбаев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, К.Қожахметова,
М.Балтабаев, Қ. Бөлеев, А.Мухамбаева, Р.Дүйсенбінова, Ә.Табылдиев,
Ә.Сәдуакасов, Ф.Бөрібекова, Б.Қойбағарова, Р.Төлеубекова, Б.Мұқанова,
А.Мағауова, А.Алимбекова, Ұ.Әбдіғаппарова, Г.Бахтиярова, Б.Өтешова, А.
Дайрабаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар «Олар» түсінігімен салыстырғанда
«Біз» түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні - басқа топтарға қарағанда өз ұлтынын
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Бүгінгі танда Қазақстанда білім беру саласында жалпы білім берудің
мемілекеттік стандарттары қызу талқылануда. Білім берудің базалық
компанентері мен Мемлекеттік стандарт мазмұнында жаңа технологияны
ендіру, ал оны толықтыратындар: оқу-тәрбие үрдісін модельдеу жүйесі;
білім алудағы диалогтық қатынас,дамыта оқыту мен білім беру жүйесін
кірік тіру идеясы негшізінде жүзеге асады .
Осыған орай, төл тұжырымдамада қоғамымыздың іргетасын нығайту
мақсатында ең алдымен адамгершілік, ізгілік, имандылық тәрбиесін көркейту
қажеттілігіне тоқтаған. Тәрбие –халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп
алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру,
баланың Қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген
көзқарасын және соған сай мінез қылық қалыптастыру .
Тәрбиенің негізгі мақсаты-дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті іскер бойында басқа да игі қасиеттер
қалыптасқан адамды тәрбиелеу.
Әрбір жасқа жеке тұлғ а ретінде қарап, оның өзіне тән санасы бар екенің
ескере отырып төмендегі міндеттерді жүзеге асыру көзделген.
-Жастардың білімге, ғылымға деген ықыласын арттыру;
-ұлтымыздың ой-парасатын нығайту, дарынды жастарды анықтау;
-жер мен ел тағдырын табиғатпен адам өмірін бағалай білу;
-Ұлттық тәрбие мәдениет пен өнер негізінде тәрбие беру;

- қазақ жастарынан тхника тетігін менгерген жұмысшы мамандарын
тәрбиелеу;
- қазақ халқының ерлік ,жауынгерлік тарихын, ұрпаққа ерліктін өшпс
ерлігін қалдырған жас батырлардың өмір-өнегесімен таныстыру, өз жерін,
елін қорғай алатын елжанды, ұлттық намысы мол, жігерлі азаматтарды
тәрбиелеу т.б
Нақты этникалық топтардың өкілдерінің ұлттық психологиясы - көптеген
факторлар іске кірстірілген ұзақ және спецификалық дамудың нәтижесі. Осы
факторлардың ең маңыздылары - саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болып
табылады. Олардың әсерінен ұлттық психиканың барлық негізгі
сипаттамаларының өзгешелігі қалыптасады, себебі ұлттық психика көбінесе
өндірістік және коғамдық қатынастардан тәуелді болады екен.
Ұлтшылдык пен расизмді жеңу үшін саяси-әлеуметтік, экономикалық, мәдени,
ұлатаралық және басқа да шаралардың кешені қажет.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Этнопсихологиялық зерттеулердіңі негізгі бағыттарна сипаттама беріңіз
2.Сана-сезім мәселелерін зерделеуде қазақстандық ғалымдардың үлесін
ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. –А., 2003
4. Крысько В.Г. Этническая психология.- М., 2002
5. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994

Дәрістің тақырыбы. Қазақстандағы этнопсихологиялық көзқарастардың дамуы.
Жоспар:
1.Қазақстандағы этнопсихологияның дамуы.
2.Қазақстандық ғалымдар мен зерттеушілерінің үлесі.
3.Этникалық ерекшелік туралы түсінік.
4.Қазіргі кездегі этникалық иденттілік өсуінің психологиялық себептері.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта ұлттардың
өз тұрмысын сақтауы, тұрмыстық мәдениеттің кайталанбастығының және
психологиялық құрылымның ерекшеленуіне, адамның белгілі бір этникалыққа
жататындығы - ұлттық сана-сезім немесе этникалық иденттілікке ұмтылыс
үрдісі басталды. Барлық континенттердегі көптеген елдердің тұрғындарына
әсер ететін бұл құбылыс басында қазіргі күндегі этникалық парадокс атауына
ие болды, себебі ол өсіп келе жатқан рухани және материалдық мәдениеттің
унификациясымен бірге жүреді. Бірақ казіргі күндегі этникалық қайта тірілу
XX ғасырдың екінші жартысындағы адамзат дамуының негізгі белгілерінің
біреуі деп қарастырылады. Өз тамырларына деген қызығушылық бөлек адамдар
мен бүкіл халықтарда сан алуан формада көрініс табады: байырғы заманғы
дәстүрі қайта тірілту тәсілінен бастап, кәсіби мәдениетті
фольклоризациялау, «құпия ұлттық жанның» ізденісі мен өз ұлт
мемлекеттілігін құру жэне қайта кұруға дейін. Өкінішке орай, бұл заңдық
мүдделер басқа ұлттық мүдделермен кездескенде, біз этноаралық конфликтілер
жағдайына куә боламыз. Бірақ та егер бүкіл әлемде әр түрлі ғылымдардың
өкілдері 30 жылдан аса этникалық қайта тірілуді зерттесе, бұрынғы КСРО-да
процесс қарама-қарсы бағытта өтті: ұлттар, қоғамдастықтар керісінше бір-
біріне жакындаған, ал ұлттық сұрақ толығымен шешілді деген.
Алайда казіргі кездегі адам өмірінде белгілі бір ұлтқа жататындығын
түсіну, оның ерекшелігін іздестіру - соның ішінде психикалық ерекшелігін -
онда этникалык фактордың психологиялык аспектісін зерттеу қажет.
Этнопсихологияның басқа ғылымдар сияқты (этноэлеуметтану, этносаясаттану)
дамуы қажет. Этнопсихологтар түрлі ұлттардың өкілдерінің байланыс орнатуы
кезінде бірін-бірі түсінбеу себептерін қайдан табу керек екендігін,
мәдениетпен шарталған психикалық ерекшеліктер бар ма, этноаралық
конфликтілер өсуін қамтамасыз ететін психологиялық кұбылыстар бар ма
екендігін анықтайды. Көптеген осы сұрақтардың ішінде этникалық
иденттіліктің өсуінін психологиялық себептері туралы сұрақ та бар.
Қазіргі кездегі этникалық иденттілік өсуінің психологиялық себептері.
Ол жеке ғылым ретінде 19 ғасырдың орта кезінде көріне бастады. Ал, қазақ
топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды. Оның халық рухы
дегені осы ғылымның басты категорияларының бірі болатын. Өйткені бұл өзінің
колдануы мен мағынасы жағынан этнопсихология ұғымына жақындайды.
Тәрбиешілер мен ата-аналардың сұраулары бойынша осы ғылымдарға байланысты
кейбір әдебиеттерді оқуға ұсынуды орынды санаймыз.
Біз мектепте де, үйде де шәкірттерге этнос тағдырын өз тағдырындай
қабылдауды, тұрмыстағы және қоғамдағы этносқа ортақ өмір заңын әр бір
мәдениетті адамның өз тәжірибесі ретінде түсінетіндей етіп керек. Мұндай
қасиетті бойына дарытпаған, өз этносына тән психологиялық ерекшеліктерді,
мінез-құлык ережелерін сақтай алмайтын тұлғаны кемелденген, өзінше
дербестікке жеткен азамат деуге, жалпы толыққанды адам санатына қосуға
болмайды.
Этнопсихологиялык фактор әртүрлі әлеуметтік кұбылыстарға да ықпал жасап
отырады. Мәселен, экологиялық катаклизм зобаландары салдарынан Қазақстан -
түрлі ауруларға ұшыраған балалар үшін жасалған материялдық базасы тіпті,
ана тіліндегі емдеу, оқу-нұсқау құралдарын әзірлейтін бірде-бір медициналық
- педагогикалық лабораториясы жоқ Одақтағы жалғыз республикаға болып отыр.
Негізгі көрсеткіштері жөнінен қазақ мектептері қазірде Одақ бойынша
соңғы орында тұр. Қазірде саны мың жарымға жеткен аралас деп аталатын
мектептепрдің де келешегі күңгірт.
Оқытумен тәрбиелеу бір парақтың екі беті тәрізді ажырамас қосарлы
процесс ретінде кеңестік тәлім-тәрбиеде дәлелденгені мәлім. Бюрократия
қасарыса қорғап отырған мектептердің бірде-бірінде білім берудің
психологиялық-педагогикалық принципінің үш тірегі-оқыту, тәрбие және дамыту
тұтас сақталмай отыр. Аралас мектептерде балалар ана тілінде оқып, білім
алғанымен, бүкіл тәрбие жұмысы мен жеке басты дамыту мәселесі тығырыққа
тіреліп тұр. Өйткені, бұларда тәрбие жұмыстары шәкірттердің ана тілінде
жүрмейді. Ұлттық өзіндік сана, азаматтық сенім мен тұлғаның қалыптасуындағы
аса маңызды халықтық озық тәрбие дәстүрі еленбей, окушылардың бір бөлігінің
этнопсихологиялық атрибуты ескерусіз қалдырылады.
Сөйтіп, қазіргі аралас мектептердегі тәрбие жұмысының мазмұны.
Ресейдің өркениет өкілдері бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын айыптаған
миссионер Ильминский жүйесінің өзінше бір түрі болып отыр.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Қазақстандық ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектеріне сипаттама беріңіз.
2.Этникалық ерекшелікті қалай түсінесің?
3.Қазіргі кездегі этникалык иденттілік өсуінің психологиялық себептерін
ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
3. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А.,
4. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999

Дәрістің тақырыбы. Тұлғааралық белгілер және оның мәдениетпен байланысы.

Жоспар:
1.Жеке тұлғаны зерттеудің этнопсихологиялық мәселелері.
2.Ұлттық мінез бе әлде менталдылық па?
3.Қалыптылық және ауытқу мәселесі
4.Тұлғааралық белгілер және оның мәдениетпен байланысы.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Әлеуметтік ғылымдардың ұлттық мінездің бар екені мәлім. Ол туралы өте
жақсы көлемде түсиндірілген Г.Д.Гачев «Халықтың ұлттық мінездемесі, ойлауы,
әдебиеті өте «қу» және қиын «материя» болып табылады. Оның бар екенін
сезгенімізбен айыруға тырысамыз. Бұл қауіптен құтылып қашуға болмайды, тек
әрдайым түсінуге және онымен күресуге болады, бірақ жеңе алмайсың». Алғашқы
«ұлттық мінездеменің» сипаты, яғни түсінігі алғашқыда
әдебиеттерде,халықтардың өмір сипатын зерттеу мақсатымен барған саяхатта
пайда болды. Айта келгенде авторлар ұлт мінездемелерін қортындылай келе, ең
алдымен темпераментке және басқа да жеке тұлғаларына,үшіншіден,құндылық
қарым –қатынасына көңіл бөледі. Мәдениетті болжауда,толық поттернді»
зерттеуде ең басты мәдениеттегі жеке тұлғаның жаңа терминдері (мәдениеттің
конфигурациясы, жеке тұлғаның ерекшелігі және модальдық ерекшелік) пайда
болады, одан ол қайтадан «ұлттық мінездеменің» түсінігіне оралады. Бірақ
қазір қайткенмен де әр түрлі көзқарас кездеседі. Дегенмен де олар өте құнды
болып есептеледі ме, жеке тұлғаның элементі яғни әлемдегі барлық адамдарды
біріктіреді немесе диференттік бір-біріне ұқсас жеке тұлға болып табылады.
Жағдайдың қиындығының себебі, біздің кезіміздегі мінездің ерекшелігі,
психолог түсінігі немесе жеке тұлғаның түсінігі. Дегенменде ұлттық
мінездемені қарастыра келе, зерттеуші мынандай түсінік береді - өзінің
методологиялық және теориялық көзқарасында - сондағы психологиялық
ерекшеліктер бір елдің екіншісінен айырмашылығын анық принциппен көрсетеді.
Біріншіден, мүлдем анық этностық мінезді көрсетсе - басқа көрсеткіштер
мүлдем басқандайын көрсетеді Мұнда тағы да еңбекқорлық халықтың ортақ
құндылығы болып табылады, бірақ та сол елдің тарихи құндылықтары сол елдің
санасына, мәдениетіне әсер етеді. Әлеуметтік–тарихи интерпретация ұлттық
мінездің бізге белгілі «Мәдениет және тұлға» жұмысында орын алды. Мысалы
базалық тұлғаның түп тамыры, жеке тұлғаның әр түрлі мәдениет ортасына әсер
етеді. Толық мысалда келтірілген «Құпия орыс жанының» зерттеу жұмыстарында
алынған. Себебіне қарай оңай түсіндіруге келетін, орыс ұлттарының мінезі
екінші дүниежүзілік соғыста, яғни соғыс заманында байқалған.
Оның ерекшеліктері жоғарыда айтылғандай британдық мәдениет антропологы
Дж. Горердің жалғасу болжамынан шығады. Бірақ та, болжамды жақтаушылар
нәрестелерді қатты байлап қою тәжірибесін патшалық және сталиндік кездегі
автократтық саяси интитуттың негізгі себебі болып табылатынын және осы
құбылыс орыс халқының маниакалды-депрессивті базалық тұлғаның
қалыптасуына әкелетіндігін айтпайды. Керісінше, олар себептің бір жақты
тізбегімен шектелмеуін сұрайды. Ал Эриксон, қатты байлап қою әлеуметтік
мәдениеттердегі әмбебап дәстүр екендігін түсініп, оны дәл сол Ресейде
одан сайынғы алға басқандығын айтады. Осылайша, оның ойы бойынша, орыс
адамдардың қалыптасуына шаруа өмірлерінің суық климаттағы толық
пассивтілік пен қызметсіздік әсер ететіндігін айтады. Н.А.Бердяев «орыс
жанының формалды негізіне екі қарама –қарсы бастау: «Табиғи, тілдік
дионистік стихия мен аскеттік–монахтық провасловие» әсер ететіндігін
айтады. Неміс философы В.Шубарт та орыс мәдениетінің соңын батыс
мәдениетінің ортасымен салыстыра отыра, орыс жанының негізін православие
ерекшеліктерінен аңғартады. Психологиялық антропологияда тек қана орыс
емес, сонымен қатар басқа да ұлттық мінездердің зерттеу тәсілдері бар
екендігін ашты (балаларды тәрбиелеу тәсілі және балалардың тәжірибелерінің
ерекшеліктерін бөліп шығару арқылы). Осылайша, Р.Бенедикт жапондық мінездің
қарама-қарсылығын өзінің «Хризантема және қылыш» кітаптарында түсіндіруге
тырысты. Бұның себебін ол Жапониядағы әлеуметтану ерекшеліктерінен тапты.
Мәдениантропологтар ұлттық мінезді зерттеу кезінде неғұрлым «обьективті»
әдістер қолданғанда, олар халық мінез туралы жалпы түсінігін жоғалтып,
психологтар сияқты қасиеттердің жиынтығын құрастырады. Соңғы кезде «ұлттық
мінез» түсінігі базалық және модальдық тұлға түсініктері сияқты
психологиялық және мәдениантропологиялық әдебиеттер беттерінен жоғала
бастады. Оның орнына этникалық қоғамдастықтардың психологиялық
ерекшеліктерін белгілеу үшін «менталдылық» түсінігі енді. Сонымен қатар
этнопсихологияның қалыптасуының алғашқы қадамдарынан-ақ оның ірі өкілдері
дәл сол менталдылықты зерттеп, бірақ басқа атпен атаған. Мысал ретінде
О.Даунның «Швед менталдығы» кітабын қолдануға болады. Бұнда сандық
(психологиялық тест және репрезентативті таңдауларда алынған сұраулар) және
сапалық (терең интервью, мәдени-антропологиялық бақылау) әдістері арқылы
алынған мәліметтер бірін-бірі толықтырады. Талдау жасау нәтижесінде Даун
шведтерді сипаттайтын белгілерді мұқият түрде сипаттады: коммуникация
орнатудан қорқу, жасқаншақтық, ұстамдылық, шындарлық, тәуелсіздік,
эмоционалды суықтық және мұң. Бірақ «Анналдар» мектебінің тарихшылары
менталдылықты қасиеттердің жиынтығы емес, оны бір-бірімен байланысқан
түсініктер жүйесі ретінде түсіндірген .
Қалыптылық және ауытқу мәселесі.
Айтылған және басқа да этникалық психоздардың белгілері – еуропалық
бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек
олардың туғызған мәдениеттен екендігі.
Мәдениет психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап
аурлардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда
болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін
мойындау диогностика тәсілдерімен индивидтерді емдеуді қайта
қарастыруы қажет.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1.Жеке тұлғаны зерттеудегі этнопсихологиялық мәселелеріне тоқталыңыз.
2.Тұлғааралық белгілер және оның мәдениетпен байланысын ашып көрсетіңіз.

Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
4. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

Дәрістің тақырыбы. Әлеуметтік мінез-құлықты реттеудің мәдени функциясы.
Жоспар:
1.Мәдениеттің регулятивті функциясы.
2.Әлеуметтік психологиядағы салыстырмалы-мәдени тәсілдер.
3.Экспрессивті мінез-құлық пен мәдениет.
4.Жеке тұлғалық немесе бірлестік.
Дәрістің қысқаша мазмұны
20-ғасырдың 2-ші жартысында психиканың этникааралық түрінің
негізгі факторы болып мәдениет табылатындығында ешкімнің күмәні жоқ.
Мәдениет көп аспектілі ғана емес, сонымен қатар көп құрылымды болып
келеді. Оның атқаратын көптеген функцияларының қатарына кіретін ең
манызды факторының бірі - ол адам мінез–құлығын анықтайтын қызметі. Адам
құлықын анықтауда мінез–құлығын жекелеу дәрежесінде реактивті және
белсенді компоненттерін қарастырады. Басқа сөзбен айтқанда
әлеуметтік мінез-құлыққа әсерін тигізуде мәдениетте бар мінез-құлықтарын
ғана анықтайды. Бұл мінез–құлық мәдениеттің типтік бағдарламасын
көрсетеді және де мінез–қылыққа жалпылы жағдайда стандартты реттейді,
жеке тұлғаны шешілген дара шешімдерден босатады. Әлеуметтік -типтік
мінез–құлық белгілі бір өмір жағдайына қабылданған, ол тек адам басқа
мәдениет ортасына түскен жағдайда жойылады.
Әрине бұлар негізгі психологиялық типті анықтайтын барлық
өлшемі емес. Американдық зерттеушілердің тексеруі бойынша мәдениеттік
айырмашылығы уақытта демек, өткен шақ және осы шақ, сонымен қатар болашақ.
Көптеген қазіргі жаңа зерттеулердің пікірі бойынша (Дж.Берри,
Г.Грианди, Г.Хофстед және т.б.) мәдениет бір бірлестікке немесе жекелікке
бағытталуы тиіс.
Жеке тұлғалық немесе бірлестік.
Жеке тұлғалық және бірлестіктің тақырыбына әлеуметтік психология
пәні жақында ғана қызығушылығын танытты. Алайда жалпы психология және
әлеуметтік психологияда оның зерттеуіне көп жұмыс атқарған зерттеушілер
жетерлік. Дж.Брунер негізгі мәдениет факторының бірі болып жекелей
тұлғалыққа бағытталу немесе бірлестікке бағытталуы керек дейді
Брункердің айтуы бойынша әлеуметтік интерпретация қимыл актісі мынаған
сәйкес келеді, кейіннен уолф тайпасының баласы болашақта өзін таппен
санастырады және жеке тұлға ретінде қарастырмайтын болады. Егер адамның
ымишараның сұрағына келсек Дарвин мен жаңа айтып өткен психологтар дұрыс
айтқан болса, онда көптеген мәдениеттегі бар әртүрлі елдегі адамдардың
эмоцияларының пайда болуын қалай түсіндіруге болады. Әр елдің
ымишаралары мен символдарында өзіндік ерекшеліктері бар. Оның
қиыншылығыда сонда болып табылады. «Бері кел» деп қолымен ымишара жасау,
бәрне таныс болып келеді, бірақ әр ұлтта өз сілтемесі бар; орыстар қолын
өзіне қарап ары-бері сілтейді, ал жапондықтар қолын алдыға қарай тартып
алақанын астына қарай бұрып қозғалтады. Голландиядағы студенттер жүргізген
зерттеуде, қытайлықтар мен күрттер тек имишараның мағынасы ғана емес,
сонымен қатар олардың жеке мәдениетінде де қолданылатынын зерттеді.
Адамның мінез-құлқымен оның жүріс-тұрысына қарап, оның мәдениеттілігін
байқауға болады. Мысалы, АҚШ-та кеудесін тік ұстау оның сенімділігімен
күштілігімен сипатталады, ал жапон елінде кеудесін көтеріп жүрген адам
өзімшіл деп саналады. Өкіншке орай, біз халықаралық мәдениеттерінің
ерекшеліктерін вербалсыз адамның коммуникациясын, мінез –құлық системасы
арқылы бейнелей алмаймыз. Қазіргі уақытта жоғарыда зерттелгендердің
ішіндегі ең көп зерттеу кеңшілік-уақыттың тілдесу мекемесі болып табылады.
Үлкен қызығушылық коммуникацияда қиындығы мен көп компонентті салттар
мен дәстүрлерді көпжақты зерттеу болып келеді. Әлеуметтік психологияда
тілдесу тек ғана ақпарат алмасу болып қоймай, сонымен қоршаған ортадан
жаңа танымдар қабылдау болып табылады. Ғалымдар каузалдық
атрибуцияларындағы ерекшеліктерін факторлық мағынасы көптен бәрі
кездесіп келеді, сонымен қатар әр халықтың каузалдық арибуттары мен
мәдениеттері ерекше. Мысалы, Ақш елдерінде азматтар өздерінің іс-
әрекетіне жауапкершілікпен қарайды, орталық Америкамен салыстырып
зерттегенде, дәлел ретінде өзінің 1-ші сыныптағы ұлының өмірнен мысал
келтіреді: Ол «қақпа»,«ілу»,«Том»т.б сөздерден сөйлем құраған, соның
нәтижесінде «қақпаға Том жеңін іліп алды» деген сөз шыққан. Вайнердің
мүсіншісі Үндістан, Жопония, Юар, АҚШ және Юглославияда өткен көп ұлттар
психологтары арасындағы салыстырмалы мәдениеттік зеттеулерінде
қолданылған. Бірақ топтар арасында атрибуттың жетіспеу ерекшеліктері
табылған. Әсіресе жапон және үнді шығыс елдерінің мәдениеттері маңызды рөл
атқарады. Жапондықтар сәтсіздік деп жорыған, ішкі жағдайлар, ал
сәттлікке - сыртқы көбінесе. Ал үнділіктер керісінше сәтсіздікке азырақ,
сәттілікке көп мән берген. Егер Чандлер әріптестерімен зерттеген
мәдениеттер жауапкершіліктерінің нәтижесін орнықтырмақ болса, онда
көпұлттылардың мәдениеттері зерттеудегі көпшілігінің ерекшеліктері каузалды
атрибуцияға байланысты мінездемелері шектеулі ғана болады.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Әлеуметтік мінез –қылықты реттеудің вариативтік мәдениетіне
тоқталыңыз.
2. Басқа ұлттардың мәдениетінен мысалдар келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
3. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкросс-культурную психологию. М.,
1999
4. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

Дәрістің тақырыбы. Топаралық және тұлғааралық қарым-қатынастар.
Жоспар:
1.Тұлғааралық және топаралық қарым-қатынас.
2.Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары.
3.Этностық ұқсастықтың когнитивті және аффектілі компоненттері.
4.Әлеуметтік және этностық ұқсастық.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Этносаралық қарым-қатынастар түрлі көзқарастар жағынан талдана
алады, сондықтан қатынастарға қатысты мәселелерді зерттеумен көптеген
ғылымдар-мәдениантропология, саясаттану, әлеуметтану,экономика, тарих,
психология айналысады. Ал біз болсақ олардың тек әлеуметтік-психологиялық
талдауымен шектелеміз .
Оқу құралының бірінші бөлімінде айтылғандай, этносаралық қатынастар
психологиясы этноспсихология салаларының арасында ерекше орынға ие,
өйткені әлеуметтік психологияның құрылымдық бөлігі болып табылады және
мәдениантропология, сол сияқты психологияның басқа салаларымен тек жанама
байланыста. Тек қана этносаралық қатынастарға тән ерекше психологиялық
құбылыстар мен процестердің болмайтындығын есте сақтау қажет; олардың
барлығы кітаптың бұл бөлімдегі біз сүйенетін топаралық қатынастар үшін
универсальды болып табылады.
Топаралық қатынастардың тұлғааралық қатынастарға ықпал ету
деңгейі онда қосылған адамдардың өздерін және басқаларды, ең алдымен,
қандай бір топ мүшелері ретінде қаншалықты қабылдайтындарына
байланысты. Осылайша, этникалық аз мөлшерлі топ мүшелері оларға деген
айналасындағылардың көзқарасы олардың аралық сипаттарының емес,
топтық мүшелігінің қабылдауына негізделген деп жиі санайды және
көп жағдайда онысы дұрыс. Мысалы, 1995 сауалнама жүргізілген Петерден
антипатияның дәл ұлтттық мотивті бойынша кезіккенін баса айтты.
«Адамдар» ұғымындағы көп мөлшерлі этнонимдер де осыны
көрсетеді, мысалы, Сібір мен Шығыс халықтары-наанйлықтарда, нивхтерде,
кеттерде және басқаларының көпшілігінде. Ал чукчаның өзіндік атауы –
луораветландар - «нағыз адамдар». Бөтендерге деген осыларға ұқсас
қатынасты, біз өз-өзіндерін deutsch деп атайтын халықтың орысша атауынан
табамыз. Көне орыс тілінде неміс сөзімен анық емес, түсініксіз
сөйлеген адамды қалай атаса, осылайша шетелдікті де: орысша
сөйлемейтін келемсектер негізінен мылқау ретінде қабылданады, олай
болса, адам болса да негізінен зияншыл ретінде.
Егер әлемдік әлеуметтік психологияда кең таралуға ие болған британ
зерттеушілері А.Тэшфэл мен Дж.Тернердің жіктеу торын қолданғанда Поршнев
концепциясында сөз әлеуметтік идентификциялау мен әлеуметтік
дифференцияциялауды жіктеу («біз» және «оларға») процестері туралы
болып отыр. Түрлі терминдерді қолдана отырып, олар жалпы
писихологиялық принципті ұсынады, оған сәйкес жіктелетін топтардың
дифференциациясы (бағалық салыстыру) басқа когнитивті процесс-топтық
иденфикациямен (топқа тәуелділікті түсіну) үздіксіз байланысты.
Поршневтің дәл айтып келтіруі бойынша: «түрлі қарама-қарсылықтар
біріктіреді, түрлі бірігулерд қарама-қарсы қояды, қарама-қарсы қою шегі
бұл бірігу бірігулер шегі».
Қоса кетсек, ең жалпы мағынада әлеуметтік ұқсастық өз тобын
басқа әлеуметтік қоғамдастықтармен салыстыру процесінің нәтижесі
болып табылады.
Этностық ұқастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамдас
бөлігі деп санай отырып, жаңа заман зерттеушілері дәл сол уақытта
тек оған ғана тән ерекшеліктерді бөліп көрсетуге мүмкіндік
жасауда . Осылайша, америккандық этнолог Ж.Девос этностық
ұқсастылықты мәдени дәстүрге айналған және осы кезге немесе
болашаққа бағыттталған басқа формаларына қарағанда өткенде қалған
ұқсастылық формасы ретінде қарастырған. Этностық ұқсастылықтың тағы
бір ерекшелігі мифологиялылық болып табылады, өйткені «оның басты тірегі
– жалпы мәдениет, құрылу, тарих туралы миф немесе идея» деген Г. У
Солдатовамен келісуге болады.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Этносаралық қатынастардың психолоғиялық ерекшеліктеріне сипаттама
беріңіз.
3. Әлеуметтік және этностық ұқсастық арасындағы айырмашылықтарды көрсетіңіз
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кросс-культурную психологию. М.,
1999
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

Дәрістің тақырыбы. Этносаралық қарым-қатынастағы топаралық қабылдаудың
механизмдері.
Жоспар:
1.Этнопсихологиядағы этноцентрлік туралы түсінік.
2.Этностық стереотиптер зерттеу тарихы, қасиеттері, түрлері.
3.Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия.
4.Әлеуметтенудің салыстырмалы – мәдениетін зерттеу: архивтік, өрістік және
эксперименталды зерттеулер.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар - осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалык этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметтенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің - тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлыкты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды жэне тәртіптерінің ұксастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процесінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты.
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырады.
- Балалық шақта - тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
- Кәмелеттік шақ - жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі
аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады. Херсковицтің
айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде - көптеген зерттеушілер
маңызды киындықтарға ұшырайды. М.Мид әлеуметтану арқылы әлуметтенуді
түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті «шынайы зерттеу процесі» деп
түсіндірді. Мәдениетсіздік әлеуметтенудің жемісі - субъектінің
базалық, психологиялық аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер
бізді қызықтыратын ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді,
әлеуметтенудің ауқымды екенін байқайды. Қазіргі танда этнопсихологияда
тағы бір ұғым қарастырылады - ол мәдени трансмиссия. Мәдени
трансмиссияны колдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол
келер ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш
типке бөлінеді.
Ешқашанда мәдениетті талап ететін «әлеуметтен және әлеумет танушылардан
жазып иерархия деңгейі» болған емес. Егер де европалықтардың көзқарасы,
санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші шеше-басты
және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген фунцияларды
атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек кана әке мен шешеге ғана
емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің карауында, сәйкесінше
олардын баланың тәрбиесіне әсері бар. XX ғасырдың ортасында этнографтар
көптеген халықтың балаларының «қозғалысын» байқаған. Белгілі бір аралда 50-
60 жыддары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда тұрмаған, олар бір
жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай әртүрлі жанұяда
тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. «Туыс, Әке, Шеше» деген терминді
кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп айырмашылық
бар.
Р.Ронер өзінің зерттеулерін жүргізу кезінде этнографиялық архивтерді -
«адамдардық карым-қатынастарының аймақтық картотекасын» (Human Relations
Area Files - HRAF) қолданған, оны 30 жылдан бастап Йельки университетінде
(АҚШ) жинайды. Картотеканың материалдары этиологтармен зерттелген
мәдениеттерді жэне географиялық топтарды (мәдениеттердің жалпы сипаттамасы)
және заттың («мәдени материалдардың» жалпы сипаттауы) принциптеіы туралы
мәліметтерді қамтиды. Заттың топтастыру жан-жақты деп саналатын 79
тақырыптық бөлімдерден тұрады, олар өз кезегінде 8 үлкен дәрежелерге
топтастырылған: жалпы мінездемелер (библиография, зерттеу әдістері,
география, дін және т.б.); тамақ және киім; үй және технология; экономика
және қозғалыс құралы; жекелік және отбасылық іс-әрекет; қауым және билік,
ауқаттылық, религия және ғылыми; өмірлік ағымдар.
Екіншіден, алты денгей бір-бірінен тәуелсіз екендігін анықтау. Ең соңында
зерттеушілерге оларды екі полюскетік тәрбиелеу деңгейлеріне сәйкестендіру
мүмкін болды. Бір полюс-уступчивостьқа оқыту (тыңдауға, жауапкершілікке,
біртіндеп қамқорлыққа), екіншісі - самоутвержденияға оқыту (жетістікке
ұмтылу, өз беттілікке тәуелсіздікке). Басқа сөзбен айтқанда, Барри және
оның әріптестерінің ойынша, барлық мәдениетті шектеулі уступчивостің
тәрбиелеу бағытынан өзіндік бекітуге дейін ұмтылуын өңдеуге болады.
Келесі сұрақ, неге қоғам сол немесе басқаша тәрбиелеудің практикасын
таңдайды? Оған жауапты американдық зерттеушілер іздеген.Олар топтың ең
алдымен баланың қажеттілігінің, оларға есейген кезде тұрмыстық іс-
әрекетінің анықталған типімен қоғамда қажет болатындығымен қызыққан.
Олдардың болжамдары бойынша мал бағатын және жермен айналысатын қозғалатын
мүшелері үшін, онжа жыл бойы бірлесіп күш салу арқылы материалдық ресурстар
жасалынады және қалыптасады және де олардың молшылықтары болуы мүмкін
(қоғам «тағымның үлкен қорымен», олардың терминологиясы бойынша), ең
алдымен жауапкершілік консерватизм функциоланған. Ал аңшылардың және
жинаушылардың қоғам мүшелері, өздеріне сенімді және тәуекелге барушы болуы
керек.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия ұғымдарына сипаттама
беріңіз.
2.Әлеуметтенудің салыстырмалы-мәдениетін зерттеулеріне мысалдар
келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М.,
1993
4. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кросс-культурную психологию.
М., 1999

Дәрістің тақырыбы. Этникалық кикілжіңдер: пайда болу себептері және реттеу
тәсілдері.
Жоспар:
1.Этникалық кикілжіңдерді анықтау және жіктеу.
2. Этникалық кикілжіңдер: пайда болуы.
3.Этникалық кикілжіңдер: өтуі.
4. Этникалық кикілжіңдерді реттеу.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Топаралық қатынастар конфликтілердің үздіксіз байланыстары мен
бірлескен жұмыстан құрастырылады, бірақ қандай да бір болмасын қоғам үшін
басты мәселелер болып көптеген конфликтілер жатады. Біз – «топаралық
конфликт» дегенде ойымызға бірден, революция, діни ұстамсыздық, этноаралық
қақтығыстар, жыныстар арасындағы бәсеке, қиын еңбек ұрсыстары келеді. Орыс-
американдық әлеуметтанушы П. Сорокин 24 сағат ішінде адамазат тарихында 4
достық сағатқа 1 конфликтілі сағат келетінін санады.
Сонымен, этникалық қоғамдастықтар арасындағы конфликтілер ең
маңыздыларының бірі болып табылады. Бірақ та, В.А.Тишков айтқандай,
этникалық конфликтілер «таза» түрінде болмайды. Тіпті конфликтолог-
мамандар көп жағдайда бір көзқарасқа келе алмай, себебі олар дәл қандай
конфликтімен кездескендігімен толық түсінбейді. В.А.Тишков пікірінше,
бұрынғы КСРО территориясындағы барлық ашық конфликтілерді этникалық
категорияға кіргізуге болады.
Бірақ конфликт динамикасын есепке алатын психолог көзімен топ
аралық қарама қарсылықтардың өзі конфликтінің бір кезеңі болып табылады –
оны көбінесе объективті конфликтілі жағдай деп атайды. Нақты айтқанда,
Жерде барлық орындарда этникалық қоғамдастықтар арасында қарама-қарсылықтар
кездеседі – кең мағынада этноаралық тұрақсыздық. Өкінішке орай, онсыз
бірде-бір полиэтникалық қоғам өмір сүрмейді.
Егер де объективті конфликтілі жағдай санадан өткізілсе, тіпті
күрделі жағдайлар конфликтінің неғұрлым шеткі кезеңі ретіндегі конфликт
өзара әрекеттесуге әкеп соғуы мүмкін.
Этноаралық қатынастар психологиясында үш негізгі мәселелер
зерттеледі: конфликтілер қалай пайда болды, өтеді және оларды қалай
реттеуге болады. Оларды әртүрлі ғылымдар зерттейтіндіктен, оның
себептерін іздеумен әлеуметтанушылар да, саясаттанушылар да,
психологтар да айналысады. Әлеуметтік тұрғыдан конфликтінің пайда
болу себептерін түсіндіргенде қоғам мен тұрғындардың этникалық
жататындығымен әлеуметтік стратегияның өзара байланысына талдау
жасалынады. Саяси тұрғыдан - ең тараған трактовка интеллектуалды
және саяси элиталардың этникалық сезімдедерінің, этноаралық
тұрақсыздық пен оның ашық конфликт деңгейіне дейінгі
эскалациясында. Психологияда этникалық конфликтілердің себептері жалпы
теория шегінде қарастырылады. Барлық психологиялық концепциялар
топаралық конфликтілердің әлеуметтік себептерін әлеуметтік бәсеке
себебіне және әрекеттер мен немесе түсініктердіе көрініс табатын
дұшпандық сезімінде табады. Ағылшын тілінде соған байланысты
себептердің екі түріне байланысты түрлі сөздер бар: «reason»
(конфликтілі әрекеттердің не үшін болатынына байланысты) және «cause»
(қастандыққа және топаралық бәсекеге әкелетін құбылыс). Топаралық
конфликтілердің барлығында reаsons бар және де бұл, психологтардың
ойынша, белгілі бір ресурс үшін қызығушылықтар конфликтісі болып
табылады, сондықтан бұны басқа ғалымдар өкілдері зерттейді.
Тағы да этникалық конфликтіге әсер етуші бір когнитивті
момент, нақты айтқанда, әлеуметтік ақпаратты қабылдаудағы акцент-
иллюзорлық корреляция.
Иллюзорлық корреляция феномені әлеуметтік стереотиптедің
қалыптасу механизмдері мен тұрақтылық себептерін түсіндіреді .Осылайша
этникалық стереотиптер топтық мүшелік пен жағымсыз топтар арасындағы
қасиеттер мен әрекет-қылықтар арқылы корреляция ретінде
интерпретациялануы мүмкін.
Этникалық конфликтілер барысындағы кінәлілерды іздеу әлеуметтік
каузальды атрибуция механизмінің көмегімен іске асырылады. Әлемдік
тарихында біз агрессиялық мінез-құлықтың көптеген мысалдарымен
кездесеміз. Мысалы: Англиядағы шотландықтарды кесіп өлтіруді олардың
құлдықтарды улауымен түсіндіріледі. Яғни, көпшілік топтың атрибуциясы
көмегімен басқа топтарға қарсы істелінетін әрекеттер ақталынады. Бірақ
та бұл себептерді ғана іздеу емес, бұл енді жауапкер адамдарды іздеу
,«Белгілі бір жағдайда неліктен болып қалды?» деген сұраққа жауап
емес, «Кім кінәлі?» деген сұраққа жауап берудің тәсілі.
Алайда азшылық топтары алдында қорқыныш неліктен пайда
болады, неліктен оларға барлық қайғы-қасірет үшін жауапкершілік артады?
Бұл сұраққа француздық әлеуметтік психолог С.Московичи жауап беруге
тырысты. Оның пікірінше, бұл қандай да болмасын азшылық өзі де білмей әрбір
адамға арналған ережелерді бұзатындықтан болады деген. Өзінің өмір
стилімен, көзқарастарымен, әрекеттерімен ол адамдар үшін қасиетті
нәрселерге қарсы шығады.
Осылайша, көпшілік кезінде өзінің әлсіздігіне қарамастан азшылық
топтар мүшелері «ойына не келсе, соны істейді».
Қортындылай келе когнитивті процестер топтар арасындағы зорланушылықты
арттырып. конфликтілер эскалациясына жол береді.
Этникалық конфликтілерді реттеу.
Конфликтілерді шешудің ақпараттық жолы туралы айтқанда, жағдайды
өзгертетін шарттарды мойындау арқылы топтар арасындағы өзара ақпарат
алмасу ойға келеді. Психологтар қатты конфликтілер кезінде бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы берілетін ақпаратты беру тәсілдерін таңдауда
қатысуы керек.
Психологиялық моментерді есепке алғанда, біріншіден, бұқаралық ақпарат
құралында этноаралық конфликтілерді талқыламау керек деген тәсілдерден
бас тарту қажет. Екіншіден, журналистер арасындағы конфликтілер әбден
сенцациялы репортаж деңгейіне жеткенде ғана-ақ назарларын аударатының
қате қөзқарас екендігін мойындау қажет. Конфликтіні хабарлау кезіндегі
тәсіл сенсациялылыққа емес, ақпараттық мазмұнға бағдарлануы керек.
Этникалық конфликтілерді псхологиялық әдістермен толықтай шешу
деген – утопия.
Тэшфэл мектебінің психологтары конфликтілерді шешудің негізгі
стратегиясын топтар арасындағы айырмашылықтарды жоюда дейді. Бірақта
өзімізге бұл мақсаттың, бріншіден мүмкіндіктері, екіншіден талаптануы
жайлы сұрақ қойсақ. Екі жағдайда да да теріс жауапқа кезігетініміз
мәлім. Этноаралық және мәдениетаралық гомогендік мүмкін емес.
Конфликтілерді реттеудің бірде-бір жолы идеалды болып
табылмайды, себебі бірде-бір психологиялық механизм әлеуметтік
мәселелерді шеше алмайды, алайда әлеуметтік жағдайды өзгертпей –ақ
психологиялық тәсілдер адамзат агрессиясының қайта бағдарлануына
мүмкіндік береді.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Топаралық кикілжіңдерге сипаттама беріңіз.

2. Этникалық конфликтілердің пайда болуы мен оны реттеудің жолдарын
көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
2.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
3.Лебедев Н.Н. Введение в этническую кросс-культурную психологию. М., 1999
4.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
5.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

Дәрістің тақырыбы. Жаңа мәдениетті ортаға бейімделу.
Жоспар:
1. Бейімделу. Мәдениеттеу. Лайықтау.
2. Мәдениеттілігі естен тану мәдениетаралық бейімделудің кезеңдері.
3. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші фактор.
4. Топтардың контактілері.
5. Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу.
6. «Ассимилятормен мәдениеттілі» немесе мәдениаралық сезгіштікті жоғарлату
техникасы .
Дәрістің қысқаша мазмұны
Ең көне соғыс уақыттарында апаттар кезінде адамдар барлық
талаптарын және әуестік перемені іздеумен басқ планеталарға көшіп
–қонып жүрген. Әр түрлі ел өкілдерінің аралық заттық контактілері
және халық арасында ашық және сенімді қатынас өз беттілігімен
қалыптасады деген жалпы ұғым. Барлық мигранттар жергілікті тұрғындармен
әрекестік негізінде қиындықтармен кездеседі және олар тұрғындардың
мінез-қылықтарын алдын ала болжауға қабілетсіз. Мекендеу елдерінің
адамдары -оғаштармен, ал әдеттері оларға жиі жұмбақ болып көрінеді.
Негатативтік стереотиптер нұсқаулық бағыттармен бүлінген бола алады, ал
таныс емес бейне дағдыларымен, әдеттерімен жәнг дәстүрлерімен танысу
жағымсыз әрәкеттерді тудырмайды. Жеке адам аралық қатынасы қате
түсініктедің күшейуіне ертіп әкәле алады. Сондықтан әр түрлі елдің және
халықтың аралық қатынасы қандай шарттар жанында сенім орнығуын өте маңызды
негізде анықтау керек.
Алғашқы кезенде мәдениетік бейімдеушілік топтық феномен болып
қаралды, біраз уақыттан кейін психологиялық мәдениеттік бейімдеушілік
ұғымы енгізілген болатын. Мәдениеттік бейімделушілік - топ
мәдениетіндегі өзгеру процесі, психологиялық мәдениеттік бейімдеушілікті
- жеке адам психологиясындағы өзгеру процесі. Кімнің тобы жалпы
мәдениеттік бейімдеушілікке душар болса, онда мінез-құлық, адамдардың
әлеуметтік құрылымдары өзгеріске ұшырайды.
Жас бейімделу процесіне жеткілікті әсер етеді. Кішкентай балалар
жылдам және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау
процесс жиі азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау
нәтижесі ауыр байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі
бойынша, дәл осылай, көптеген егде мигранттар басқа мәдениетті ортада
бейімделу қабілеті жетілмейді, және оларға «бөтен мәдениетті және тіл
міндетті меңгеру қажеттілікке жоқ».
Мәдениетаралық дайындауға арналған әрекеттестігіне тарату
көптегендерді елдерде әлемдік ассимилятормен аталатын мәдениет тілі
дәл осылай алады. Әдіс қолданылуы жанында –маңдай үйрету бөтен
ғасырды мүшелелерінің көру нүктесінен жағдайларын көру, олардың көруі
түсіну әлемдік деңгейде. Сондықтан ассимилятормен мәдениеттілігі
жоғарлату техникасы,сонымен қатар арлық мәдениеттілі сезгіштік деп
атайды.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Мәдениетаралық бейімделудің кезеңдеріне сипаттама беріңіз.
3. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші
факторларды ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
3. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
4. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
5. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРЫ

1-тәжірибелік. Этнопсихология психологияның бір саласы ретіндегі пәні
мен міндеттері. (1с)
Мақсаты: Этнопсихология пәні, міндеті туралы жалпы түсінік беру.
Жоспар.
1. Этнопсихология – психологияның бір саласы ретінде.
2. Этнопсихология пәні, міндеті туралы түсінік.
3. Ұлт, этностық топ, этностық сана-сезім ұғымдарындағы мазмұндық
айырмашылықтар.
4. Ұлттық тұлғаның этникалық құрылымы.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында этнопсихология
ғылымының пәніне, зерттеу объектісіне, мақсат міндеттері. Екінші сұрақ
бойынша ұғымдардың айырмашылықтарына тоқталу және ұлттық тұлғаның этникалық
құрылымын көрсету.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж

2-тәжірибелік. Этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі бағыттары. (2с)
Мақсаты: этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі бағыттарын студенттердің
қаншалықты меңгергеніне қарай бағалау.
Жоспар.
1.Этнопсихологиядағы этноцентрлік туралы түсінік.
2.Этностық стереотиптер – зерттеу тарихы, негізгі қасиеттері, түрлері.
3.Әлеуметтік каузальды атрибуция.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында этноцентрлік,
этностық стереотиптер, мағынасын ашып көрсету.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Крысько В.Г. Этническая психология.- М., 2002
3-тәжірибелік. Қазақстандағы этнопсихологиялық көзқарастардың дамуы. (2с)
Сабақтың мақсаты: Қазақстандағы этнопсихологияның дамуын студенттер қандай
деңгейде меңгергендігін тексеру.
Жоспар.
1.Қазақстандағы этнопсихологияның дамуы.
2.Қазақстандық ғалымдар мен зерттеушілерінің үлесі. Этникалық ерекшелік
туралы түсінік.
3.Қазіргі кездегі этникалық иденттілік өсуінің психологиялық себептері.
4.Қазіргі кездегі тәрбие үрдісінің ерекшеліктері.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында қазіргі кездегі этникалык
иденттілік өсуінің психологиялық себептерін ашып көрсетіңіз.

Әдебиеттер:
1. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
2. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

4-тәжірибелік. Тұлғааралық белгілер және оның мәдениетпен байланысы. (2с)
Сабақтың мақсаты: тұлғааралық белгілер және оның мәдениетпен қаншалықты
аңағарғаныдығын сараптау.
Жоспар.
1.Мәдениет этнопсихологиялық феномен ретінде.
2.Тұлғалық белгілер және оның мәдениетпен байланысы.
3.Этнопсихологиядағы мәдени-орталықтандырылған тәсілдер.
4.Ұлттық сипаттағы зерттеулердегі тұлғалық-орталықтандырылған тәсіл.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында мәдениет, тұлға және оның
мәдениетпен байланысын және этнопсихологиядағы мәдени-орталықтандырылған
тәсіл (М.Мид, Р.Бенедикт), ұлттық сипаттағы зерттеулердегі тұлғалық-
орталықтандырылған тәсіл (А.Инкелес, Д.Левенсон) – тәсілдерді ашып көрсету.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

5-тәжірибелік. Әлеуметтік мінез-құлықты реттеудің мәдени функциясы. (1с)
Сабақтың мақсаты: : этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттарын
студенттердің жан-жақты меңгергендіктерін бақылау.
Жоспар.
1.Тұлғааралық жеке бас қатынастары.
2.Коммуникацияның мәдени контектіге тәуелділігі.
3.Тұлғаралық белгілер және оның мәдениетпен байланысы.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында тұлғаралық және оның
мәдениетпен байланысын ашып көрсету.
Әдебиеттер:
1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2.Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. 2005ж
3.Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4.Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов на
Дону., 2000г
5.Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

6-тәжірибелік. Топаралық және тұлғааралық қарым-қатынастар. (1с)
Сабақтың мақсаты: қарым-қатынастың этностық еркешеліктерін жәнеқарым-
қатынас мәдениетін студенттердің қаншалықты меңгергеніне қарай бағалау.
Жоспар.
1.Қарым-қатынас әлеуметтік мәселе ретінде.
2.Қарым-қатынастың этностық ерекшеліктері.
3.Қарым-қатынас мәдениеті.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында қарым-қатынас әлеуметтік
мәселе ретінде екенін, қарым-қатынастың этностық ерекшеліктерін ашып
көрсету.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999Мид
М. Культура и мир детства. М., 1998
6. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

7-тәжірибелік. Этносаралық қарым-қатынастағы топаралық қабылдаудың
механизмдері. (2с)
Сабақтың мақсаты: этносаралық қарым-қатынастардың психологиялық қабылдау
механизмдерін студенттердің қандай дәрежеде меңгергендіктерін тексеру.
Жоспар.
1.Әлеуметтік және этностық ұқсастық.
2.Этностық ұқсастықтың когнитивті және аффектілі компоненттері.
3.Этностық ұқсастықтың қалыптасу кезеңдері.
4.Әлеуметтік контекстінің этностық ұқсастықтың қалыптасуына ықпалы.
5.Этностық ұқсастықты қолдау стратегиясы.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында әлеуметтік және этностық
ұқсастықтың қалыптасу кезеңдеріне және қолдау стратегияларын ашып көрсету.

Әдебиеттер:
7. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
8. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
9. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
10. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
11. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999Мид
М. Культура и мир детства. М., 1998
12. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

8-тәжірибелік. Этникалық кикілжіңдер: пайда болу себептері және реттеу
тәсілдері. (2с)
Сабақтың мақсаты: этникалық конфликтілерді анықтау және жіктеу жайлы алған
мағлұматтарды студенттер қандай деңгейде меңгергендігін тексеру.
Жоспар.
1.Этникалық кикілжіңдер.
2.Этникалық кикілжіңдердің пайда болу себептері.
3.Этникалық кикілжіңнің түрлері.
4.Этникалық кикілжіңдерді реттеу әдістері.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында этникалық кикілжіңдер
олардың пайда болу себептерін, этникалық кикілжіңдердің түрлерін және
реттеу әдістерін ашып көрсету.
Әдебиеттер:
1.Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
2.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
3.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4.Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5.Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
6.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

9-тәжірибелік. Жаңа мәдениетті ортаға бейімделу. (2с)
Сабақтың мақсаты: бейімделу, мәдениеттеу, лайықтау ұғымдары арасындағы
өзара сабақтастықты студенттер қалай меңгергендігін тексеріп, бағалау.
Жоспар.
1.Мәдениаралық бейімделу кезеңдері.
2.Жаңа мәдени ортаға бейімделу процесіне әер ететін факторлар.
3.Индивид және топтар үшін мәдениаралық байланыстардың мәні.
4.Мәдениаралық сензитивтілікті жетілдіру техникасы.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында мәдениаралық бейімделу
кезеңдеріне сипаттама беріңіз. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу
процесіне әсер етуші факторларды ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

4 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА) -

4.1 Жұмыстың орындалуы туралы әдістемелік нұсқау: Ғылыми жұмыс А4 форматта
жазылады. Компьютерде басылған курс жұмысы көлемі 20-25 бет болу керек.
Жұмыстың құрылымы: 1) жоспары; кіріспе; негізгі бөлім; қорытынды;
қолданылған әдебиеттер тізімі. Сыртқы беті стандартқа сай өңделуі тиіс.

5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

СРО (СӨЖ) №1
Тақырып. Этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі бағыттары.
Мақсаты: этнопсихология пәні, этнопсихологиялық зерттеулердің негіздері
туралы түсінігін кеңейтіп, білімдерін бекіту. Ғылыми әдістемелік
әдебиеттермен жұмыс істей білуге, негізгі ойларын көрсете білуге,
конспектілеу іскерліктерін дамыту.
Талқылау сұрақтары:
1. Этеонпсихология пәні, міндеті туралы түсінік.
2. Ұлт, этностық топ, этностық сана-сезім ұғымдарындағы мазмұндық
айырмашылықтар.
3. Қазақстанда этнопсихология ғылымн зерделеген ғалымдар.
Әдістемелік нұсқау:
Конспектілеу тірек-сызбамен, негізгі ойларын көрсету, сұрақтың мағынасын
ашу.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999

СРО (СӨЖ) №2
Тақырып. Әлеуметтік мінез-құлықты реттеудің мәдени функциясы.
Мақсаты: этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттарына талдау
жасау білімдерін бекіту. Ғылыми әдістемелік әдебиеттермен жұмыс істеу
дағдыларын бекіту.
Талқылау сұрақтары:
1. Мәдениеттің регулятивті функциясы.
2.Қарым-қатынастың этностық ерекшеліктері.
3.Қарым-қатынас мәдениеті.
Әдістемелік нұсқау:
Конспектілеу тірек-сызбамен, негізгі ойларын көрсету, сұрақтың мағынасын
ашу.
Әдебиеттер:
1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2..Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
3.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
4.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

СРО (СӨЖ) №3
Тақырып. Этносаралық қарым-қатынастағы топаралық қабылдаудың механизмдері.
Мақсаты: этносаралық қабылдау механизмдерін, эностық ұқсастықтың қалыптасу
кезеңдерін жүйелеп көрсету.
Талқылау сұрақтары:
1. Этностық стереотиптер зерттеу тарихы, қасиеттері, түрлері.
2. Этностық ұқсастықтың қалыптасу кезеңдері.
3. Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия.
Әдістемелік нұсқау:
Конспектілеу тірек-сызбамен, қалыптасу кезеңдеріне зейін бөлу.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
3. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
4. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999Мид
М. Культура и мир детства. М., 1998
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983

СРО (СӨЖ) №4
Тақырып. Этникалық кикілжіңдер: пайда болу себептері және реттеу тәсілдері.
Мақсаты: этникалық конфликтілер туралы түсінігін кеңейтіп, білімдерін
бекіту.
Талқылау сұрақтары:
1. Этникалық кикілжіңдерді анықтау және жіктеу.
2. Этникалық кикілжіңдердің пайда болуы және реттеу әдістері.
Әдістемелік нұсқау:
тақырыпты қарастыру барысында этностық кикілжіңдер олардың пайда болу
себептерін, этностық кикілжіңдердің түрлерін және реттеу әдістерін ашып
көрсету.
Әдебиеттер:
1.Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
2.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
3.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4.Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5.Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
6.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

СРО (СӨЖ) №5
Тақырып. Жаңа мәдениетті ортаға бейімделу.
Мақсаты: бейімделу және оған әсер ететін факторлар жайлы түсініктерін
бекіту.
Талқылау сұрақтары:
1. Бейімделудің негізгі түрлері мен кезеңдері.
2. Әлеуметтік және психологиялық бейімделудің этнопсихологиялық зерттеу
ерекшеліктері.
3. Мәдениаралық байланыстағы этнопсихологиялық зерттеулер.
Әдістемелік нұсқау: конспектілеу тірек-сызбамен, негізгі ойларын көрсету,
сұрақтың мағынасын ашу.
Әдебиеттер:
1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
3.Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
4.Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
5.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998

5. Бақылау түрлері
5.1 Курс бойынша емтихан сұрақтары.
1. Этнопсихология пәні, міндеттері.
2. Ұлт, этностық топ, этностық сана-сезім ұғымындарындағы мазмұндық
айырмашылықтар.
3. Ұлттық тұлғаның этникалық құрылымы.
4. Пәнді оқытудағы пәнаралық ғылыми байланыс.
5. Жетістікке жету және түрлі әрекеттерді игерудегі жаңа технологиялық әдіс-
тәсілдер.
6. Ұлттық сана-сезім мәселесі.
7. Сана-сезімді зерттеудегі тарихи және психологиялық ұстанымдар.
8. Сана-сезім мәселелерін зерделеуде қазақстандық ғалымдардың қосқан үлесі.
9.Ұлттық сана-сезім мен этностық қарым-қатынас ерекшеліктері.
10.Ұлттық сана-сезім мәселесі.
11.Ұлттық психологияның принциптері.
12.Ұлт психологиясының құрылымы мен қасиеттері.
13.Этникалық ерекшелік туралы түсінік.
14.Қазіргі кездегі этникалық иденттілік өсуінің психологиялық себептері.
15.Қазақ баласын қазақша оқытып, тәрбиелеу мәселелері.
16.Мәдениет және ұлыстағы тұлға.
17.Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия.
18.Әлеуметтенудің салыстырмалы-мәдениетін зерттеу: архивтік, өрістік және
экспериментальды зерттеулер.
19.Жеке тұлғаны зерттеудің этнопсихологиялық мәселелері.
20.Ұлттық мінез мен менталдылық.
21.Қалыптылық және ауытқу мәселесі.
22.Әлеуметтік мінез-құлықты реттеудің вариативтік мәдениеті.
23.Мәдениеттің регулятивті функциясы.
24.Жеке тұлғалық немесе бірлестік.
25. Тұлғааралық және топаралық қарым-қатынас.
26. Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары.
27. Әлеуметтік және этностық ұқсастық.
28.Этникалық кикілжіңдерді анықтау және жіктеу.
29.Этникалық кикілжіңдер, олардың пайда болуы.
30.Этникалық кикілжіңдер.
31. Этникалық кикілжіңдер, пайда болу себептері.
32. Мәдениеттілі естен тану және мәдениетаралық бейімделудің кезеңдері.
33. Жаңа мәдениеттілі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші фактор.
34.Топтардың контактілері.
35.Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу.
36. «Ассимиляторрррмен мәдениеттілі» немесе мәдениетаралық мезгіштікті
жоғарылату техникасы.
37.Ұлттық тәлім-тәрбиенің қазіргі этнопсихологиялық теорияларын
классификациялау.
38.Қазіргі кездегі тәрбие үрдісінің ерекшеліктері.
39.Ұлттық тәлім-тәрбие ұғымы.
40.Этносаралық қарым-қатынас психологиясы.
41.Этникалық кикілжіңдер: пайда болу себептері және реттеу тәсілдері.
42.Этникалық кикілжіңдерді реттеу.
43.Ұлттық дүниетанымды қалыптастыруда салт-дәстүрдің алатын орны.
44.Ұлттық тұлғаның дүниетанымын қалыптастырудағы ғылыми категориялар туралы
түсінік.
45.Этносқа тән дүниетаным ерекшеліктері.
46. Жаңа мәдени ортаға бейімделу.
47. Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі.
48. Ұлттық дүниетанымды қалыптастыруда салт-дәстүрдің алатын орны.
49. Қазақ халқы туралы тарихи ой-пікірлер.
50.АЛевшин, Л.Гумилев, В.Радлов, А.Измаилов т.б. қазақ халқы туралы ой-
пікірлері.
51.Қазақ халқының ұлттық-этникалық ерекшеліктері, этностық құрылымы.
52.Дүниетаным мен салт-дәстүр ұғымдарының байланысы.
53.Салт-дәстүр тағылымдарының этнопсихологиялық мәні мен ерекшеліктері.
54.Жеке тұлғаның ұлтжандылық, адамгершілік т.б. қасиеттерін қалыптастыру
және оны күнделікті өмірде қолдану жолдары.
55.Қазақ халқының ырым-тиымдары туралы түсінік.
56.Әл-Фараби, Қорқыт, Баласағұн тағылымдарының тәрбиелік мәні.
57.Асан қайғы мұраларының этнопсихологиялық тағылымдары мен көзқарастары
туралы бағыттар.
58.Ұлттық салт-сана мен әдет –ғұрып принциптерін қалыптастыру жолдары.
59.Ұлттық дүниетаным теорияларына тарихи шолу.
60.Ұлттық дүниетанымды зерттеудің негізгі бағыттары.
61.Жеке тұлғаның ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары.
62. Тұрмыс-салт жырларының халықтық тағылымдары мен шығу тарихы.
63. Айтыс, оның түрлері мен ұлттық тәрбиедегі орны.
64. Шернияз, Бұхар тағылымдарының салт-санада алатын орны.
65.Орхон-Енисей жазбалары туралы тағылымдық түсініктер.
66.Ұлттық және рухани қажеттіліктерді игеру.
67.Этносаралық ұқсастықтар мен ерекшеліктер.
68.Абай, Ыбырай, шоқан шығармашылығының халықтық салт-сананы зерделеудегі
мұралары.
69.Ауыз әдебиеті үлгілерінің дамуы.
70.Ауыз әдебиеті арқылы мінез-құлық сапаларын қалыптастыру.
71.Қазақ ұлтының қалыптасу кезеңдері мен әдет-ғұрпы.
72.Контент-талдау әдісі арқылы ұлттық қалыптасуды анықтау.
73.Этникалық бірігу процесі.
74.Салт-дәстүрлерді ғылыми-теориялық тұрғыда зерттеу мәселелері.
75.Салт, дәстүр ұғымдарының өзара байланысы.
76.Әлемдік салт-дәстүр түсінігі.
77. Дәстүр дегеніміз не.
78. Этнопсихология дербес ғылым ретінде дамуы.
79. Өз халқының әдет – ғұрпын, салт – дәстүрін білу қай рәсімге жатады.
80.Халықтық эстетикалық тәрбиенің негіздерін қалай түсінесіз.
81.Қазақтың меймандостығы қай дәстүрге жатады.
82.Қазақ қобызының түп нұсқасын кім жасаған.
83.Мақсаты бір, бірімен бірі тең құқықты, сыйласымды қатынас жасаушы
адамның бірлестігі.
84.Белгілі халықтың, тайпаның өзіне тән ерекшелігі бар дүниетанымдық,
тәрбиелік, мәдени мұрасын зерттейтін ғылым қалай аталады.
85.Этнопсихологияның зерттейтін мәселелеріне тоқталыңыз.
86.Өз халқының әдет – ғұрпын, салт – дәстүрін білу қай рәсімге жатады.
87. Ұлттық психологияның құрлымдық элементтерінің күрделі әрі маңыздылары.
88. Әлеуметтік және этностық ұқсастық.
89. Ұлттық құндылыққа нелер жатады.
90Халық педагогикасының әдісі қандай.
91Ұлттық психологиялық құрылым қандай бөліктерден тұрады.
92Этникалық және кросс-мәдени психологиясындағы негізгі түсініктер.
93Этностың мәні, табиғаты және құрылысы.
94.Мәдениет этнопсихологиялық феномен ретінде.
95Мәдениетті қалыптастыру факторлары.
96Мәдениет аспектілерінің түсінігі.
97Мәдениеттің әлеуметтік көріністері.
98 «Ұлттық мінез», «Ұлттық психикалық қасиет» түсінігі.
99.Халықтық ұлттық психология.
100.Этникалық сана, эгоцентризм мәселелері.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы