УМКД

Кәсіби тілдің негізгі ұғымдары

УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ КОМПЛЕКС ДИСЦИПЛИНЫ

«Профессиональный казахский язык»
для специальности 5В072100 – «Химическая технология органических
веществ»

УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИЕ МАТЕРИАЛЫ

СЕМЕЙ
2013
Содержание

|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Практические занятия |8 |
|3 |Самостоятельная работа студента |80 |

1 ГЛОССАРИЙ

2. Практические занятия

МИКРОМОДУЛЬ 1 «Кәсіби қазақ тілінің негіздері»

Практикалық сабақ № 1
Тақырыбы Кәсіби тілдің негізгі ұғымдары. Кәсіби мәтін № 1
Сабақтың мақсаты: теориялық шолу жасау, практикалық бекіту.
Сабақтың мазмұны. Тіл және оның мақсат-міндеттері. Тіл, әдеби тіл,
сөйлеу, кәсіби терминдер, мамандық тілі, мәтін, әдеби тіл нормасы, стиль.
Кәсіби мәтінмен жұмыс.
Әдістемелік нұсқаулар:
Казахский язык - национальный язык казахского народа, коренного
населения Республики Казахстан, а также проживающего за ее пределами
(Россия, Узбекистан, Китай, Монголия и др.)., Является государственным
языком Республики Казахстан.
Входит в кыпчакскую группу (северо-восточный ареал) тюркских языков
(татарский, башкирский, карачаево-балкарский, кумыкский, караимский,
крымско-татарский каракалпакский, ногайский) и наиболее близок к ногайскому
и каракалпакскому языкам. Как известно, кыпчакский ареал охватывает
собственно Казахстан, часть Восточной Европы - Северный Крым, низовья
Волги, Северный кавказ, часть Хорезма, Каракалпакию, и часть Узбекистана.
Казахская письменность претерпела ряд изменений, так, до 1929 года в
ее основе лежала арабская графика, с 1929 года по 1940 год латинская
графика, а с 1940 года по настоящее время - русская графика (кириллица).
В казахском языке ударение большей частью падает на последний слог.
Cогласные звуки в слогах с твердыми гласными произносятся твердо (кал[ъ]);
с мягкими гласными произносятся мягко: (кел[ь]). При обозначении
принадлежности предмета употребляются не только притяжательные местоимения,
но и особые притяжательные окончания.
Еще одна особенность казахского языка состоит в отсутствии предлогов.
Значение русских предлогов большей частью передается посредством
послеслогов, а также в форме косвенных падежей. Если перед существительным
стоит числительное, то окончание множественного числа в существительном не
употребляется. Числительные и прилагательные в функции определения перед
существительными не изменяются ни в числе, ни в падеже.
Категория рода в казахском языке отсутствует. Поэтому одно и то же
прилагательное, местоимение, или порядковое числительное, в зависимости от
смысла предложения, может переводиться на русский язык в мужском, женском
или среднем роде. Именные части речи, в отличие от русского языка,
изменяются по лицам.
Употребление личных местоимений (мен, сен, сіз, ол) перед спрягаемыми
частями речи не обязательно, поскольку в личных аффиксах содержится
указание на соответствующее лицо. В казахском языке в отличие от русского
вопрос кім? (кто?) ставится к существительным, обозначающим человека, а ко
всем остальным существительным, в том числе и к одушевленным. ставится
вопрос не? (что?). Имя прилагательное, субстантивируясь, спрягается по
лицам, принимает аффиксы принадлежности и склоняется.
Причастие, стоя перед определяемым существительным, не изменяется ни
по падежам, ни по числам в отличие от русского языка, где причастие
согласуется с определяемым словом в роде, числе, падеже. Имена числительные
(количественные, порядковые), употребляясь в предложении в функции
определения, не изменяются в числе и в падеже.
Казахский алфавит
Казахский кириллический алфавит - алфавит, используемый в Казахстане и
Монголии. Этот алфавит, разработанный С. А. Аманжоловым и принятый в 1940
году, содержит 42 буквы: 33 буквы русского алфавита и 9 специфических букв
казахского языка. Вначале казахские буквы размещались после букв русского
алфавита, затем были перенесены на места после русских букв, сходных по
звучанию.
Лексика туралы жалпы түсінік.

Лексика - тілдегі барлық сөздердің жиынтығы деген мағынада қолданылады.
Бұл термин қазақ тілінде сөздік құрам деген атаумен аталады.
Тілдің лексикасын, немесе сөздің құрамын зерттейтін ғылым лексикология
деп аталады. Лексикология гректің лексис және логос деген екі сөзінің
бірігуінен жасалған. Бүл сөздердің грек тіліндегі мағынасы - сөз туралы
ілім деген ұғымды береді.
Басқа тілдер секілді, қазақ тіл ғылымында да лексика деген термин өте кең
ұғымды қатиды. Белгілі бір мақсатқа байланысты қолданылатын сөздердің
жиынтығы лексика деп атала береді. Мысалы, ауызекі сөйлеу лексикасы, кітаби
лексика, ғылыми лексика, өндірістік-техникалық лексика, ресми іс-қағаздары
лексикасы, диалектілік лексика, кәсіби сөздер лексикасы, терминологиялық
лексика, көнерген сөздер лексикасы т.б.
Сонымен, лексикология дегеніміз - тілдің лексикасын, дәлірек айтқанда,
тілдегі сөздердің сан алуан мағыналарын, сөз байлығының құралу, толығу,
даму жолдарын, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін зерттейтін сала.
Лексикологияның ен басты зерттеу объектісі - сөз. Сөзді грамматиканың
негізгі салалары - морфология мен синтаксис те қарастырып зерттейді. Бірақ,
лексиклогия мен грамматиканың әрқайсысы сөзді әр басқа түрғыдан
қарастырады.
Тілдегі әрбір сөзде белгілі мағына бар. Мағынасыз сөз болмайды. Сөздің
мағыналық жағы семасиологияда қаралады. Семасиология лексиканың сөз
мағыналарын және ол мағыналардың өзгеруінің себептерін зерттейтін арнаулы
бір саласы болып табылады.
Лексикология сөзді тілдің сөздік құрамының өлшемі - лексикалық тұлға
ретінде қарастырады. Осымен байланысты лексикологияда мағынасы жағынан дара
сөздермен барабар келетін тұрақты, фразологиялық сөз тіркестері де
қарастырылады.
Сөз дегеніміз - басқаға тәуелсіз, жеке қолдануға болатын, жеке тұрып-ақ
белгілі бір мағынаны я ұғымды білдіретін тілдің бір бүтін мағыналы бөлшегі.
Сөздердің атқаратын ең негізгі функциясы — атауыштық қызметі. Сөз арқылы
адам белгілі бір затты, құбылысты, оқиғаны яемесе солардың сындық, сандық
силатын, іс-әрекетін атайды. Бірақ атауыш сөздер өздері атау болған заттың,
құбылыстың ішкі сырын, мәнін ашып бере алмайды, ол екеуінің арасында
ешқандай табиғи байланыс болмайды.

Бақылау сұрақтары:
1. Тіл және оның мақсат-міндеттері.
2. Тіл, түрлерінің салыстырмалы сипаттамасы.

Қолданылған әдебиет:
1 Оразбаева Ф., т.б. Кәсіби қазақ тілі. (Дәрігер мамандарына арналған оқу
құралы.). - Алматы, 2007.
2 Мұхамадиева Н.Қ. Іскерлік қазақ тілі. - Астана, 2007.
3 Зейнулина А. Ф., Балпанов Н.М. Іскери- кәсіби қазақ тілі.- Павлодар,
2007.
4 Зейнуллина А.Ф., Жұмабаева З.Е., Шаһарман А.П., Пазыл Ә.Қ. Іскери-кәсіби
қазақ тілі: практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау. - Павлодар,
2009.
5 Қазақша-орысша сөздік /50 мыңға жуық сөз / – Алматы: Дайк – Пресс, 2002.

Практикалық сабақ № 2
Тақырыбы Кәсіби қазақ тілінің негіздері. Кәсіби мәтін № 2
Сабақтың мақсаты: теориялық шолу жасау, практикалық бекіту.
Сабақтың мазмұны. Тіл теориясындағы тілдік жүйе. Тіл теориясының салалары
және олардың дамуы. Қазіргі қазақ тілінің ерекшеліктері және қалыптасуы.
Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Бақылау сұрақтары:
1. Тіл теориясы.
2. Қазіргі қазақ тілінің ерекшеліктері және қалыптасуы.

Практикалық сабақ № 3
Тақырыбы Семасиология туралы түсінік. Кәсіби мәтін № 3
Сабақтың мақсаты: теориялық шолу жасау, практикалық бекіту.
Сабақтың мазмұны. Семасиология және оның ерекшеліктері. Сөз мағынасы.
Сөз мағынасының кенеюі мен таралуы. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Әдістемелік нұсқаулар:

Семасиология (гр. semasia - мағына, гр. logos сөз - ілім) - заттар мен
құбылыстарды, түсініктерді атап білдіретін сөздер мен сөз тіркестерінің
лексикалық мағынасын зерттейтін ғылым саласы. Семасиология -
лексикологияның аса манызды бөлімдерінін бірі. Семасиология ғылымындағы
негізгі ұғым семантика.
Семантика (көне грекше: σημαντικός - танбалаушы, білдіруші) - тіл және
тіл бірліктері (сөз, грамматикалық тұлға, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы
білдірілетін хабарды, заттар мен құбылыстардың мән-мазмұның зерттейтін тіл
білімінің саласы, семиотиканың негізгі бөлімдерінің бірі. Семантика сөз
мағынасын, сөз құрамындағы элементтердің өзара мағыналық қарым-қатынасын,
сөз мағынасы түрлерінің даму зандылықтарын зерттейді.
Тілдік талдау арқылы сөз құрамындағы морфемалар (түбір, аффикстер) мен
синтагмалық тіркестердің Семантика сын анықтауға болады. Аффикстер
білдіретін грамматикалық мағыналар екі түрге бөлінеді:
• Заттық мағыналарды жинақтап, жалпы категорияларды жасайтын категориалдық
мағына Категориалдық мағына "субъект - предикат", "субъект - объект",
"жанды - жансыз", "белгілі - белгісіз", "іс-әрекет-жағдай" т.б.
білдіретін синтаксиспен байланысты. Категориалдық мағынаның реляциялық
мағынадан ерекшелігі өзара жұптық қарама-қарсы жүйеден тұратындығында.
• Сөйлем құрамындағы сөздерді өзара байланыстыратын ішкі тілдік реляциялық
мағына. Реляциялық мағына ұлттык тарихи ерекшелігі бар нақты тілдің
морфологиясымен тығыз байланысты. Оған қиысу, менгеру, септік жүйесі т.
б. жатады.
Семантика тіл білімінің бір тарауы ретінде әр түрде сипатталады.
1. Парадигматикалық сипатта, оған тіл жүйесінде топтасқан оппозициялық
сөздер тобы: синонимдер, антонимдер, гипонимдер, паронимдер, сөздік уя
сияқты лексика-семантикалық топтар және сөздердің өpic деп аталатын жалпы
тобы жатады.
2. Синтагматикалық сипатта, оған сөйлеу кезіндегі сөздердің бір-біріне
қатынасына қарай орналасуын білдіретін тобы (тіркесімділік) жатады. Бұл
қатынастардың негізінде дистрибуция (дистрибутивтік талдау) жатыр.
Семантика ғылым ретінде 19 ғасырдың 2-жартысынан бері В. фон Гумбольдт
идеясының негізінде X. Штейнталь, А. А. Потебня, В. Вундттың күрделі
еңбектері жарық көрген сондами бастады. Бұл еңбектерде Семантиканың
психологиялық және эволюциялық деп аталатын бірінші кезені айқындалған. Ол
кезеннің басты ерекшелігі - онда мәдениетке кен эволюциялық көзқарас пайда
болды және тіл Семантикасы халық психологиясына жақындастырылып қаралды.
Семантиканың салыстырмалы-тарихи деп аталатын 2-кезеніңде ол "семасиология"
деген атпен тіл білімінің жеке саласы ретінде бөлініп шықты. Бұл кезенде
нақты тарихи салыстырмалы зерттеу принциптері негізінде Семантиканың тарихи
зандылықтары қалыптаса бастады, салыстырмалы-тарихи көзқарас этимологиялық
зерттеулерде айқын көрінді. (Э. Бенвенист, В. И. Абаев, Э. В. Севортянт.
Семантиканың 3-кезені 20 ғасырдың 20 жылдарынан басталады. Оған тән сипат -
Семантиканың логика мен философияға жақындасып, синтаксиске бағыт алуы. Сол
себепті бұл кезенді синтаксистік-семантикалық немесе логикалық-семантикалық
кезен деп атауға болады. Оған тән негізгі теориялык тұжырымдар:
1. Шындық өмір заттардың жиынтығынан емес, онда болатын окиғалар мен
фактілердің жиынтығынан тұрады деп қарау. Соған байланысты Семантиканың
негізгі бөлігі заттардың атын білдіретін сөз емес, фактілер туралы
айтылатын сейлем болып табылады деп қарау;
2. Тілдегі кейбір сөздер тілден тыс болмыспен тікелей байланысты, олар
заттарды білдіретін терминдер арқылы анықталады деп қарау;
3. Баска мағыналарға негіз болатын бастапқы мағынаны сипаттау Семантиканың
басты міндеті деп есептеу. Бұл сияқты пікірлер тілге жалпы методологиялық
көзқарастан туган.
20 ғасырдың 70 жылдарынан бастап Кеңес тіл білімінде дистрибуциялық
талдау сынға ұшырап, Семантикалық құбылыстар жан-жақты зерттеле бастады.
Сөздің болмыстағы және тілден тыс байланыстары зерттеліп, Семантиканың
шындық өмірдегі көріністерін ашуға мән берілді. Мұның өзінде негізгі бағыт
абстракты немесе жекелеген сөйлемдерді емес, тілдің прагматикасын ескере
отырып, сөйлеу кезіндегі, диалогтегі, мәтіндегі нақты сейлемді талдауға
арналды.
Тапсырма: мәтінді аудару
«В ХИМИЧЕСКОЙ ТЕХНОЛОГИИ ОРГАНИЧЕСКИХ ВЕЩЕСТВ можно различить след.
главнейшие группы производств: а) горючие вещества (дерево и древесный
уголь, торф, каменный уголь и кокс, нефть и пр.); эксплуатация и
переработка их для целей отопления и освещения и утилизация получаемых при
этом побочных продуктов; b) производство органических красящих веществ: α)
естественных и β) искусственных; с) волокнистые вещества: α) беление,
крашение и печатание волокон, пряжи и тканей и β) производство бумаги; d)
углеводы: мука и хлеб, крахмал, сахар и производства, основанные на
брожении: винокурение, пивоварение и виноделие; е) жиры и масла: получение
их и переработка на мыло, стеарин и глицерин; f) обработка кожи, костей и
др. животных продуктов; i) молочные продукты, мясные и др. консервы; k)
эфирные масла и смолы.
Место работы:
Выпускники специальности успешно работают на предприятиях нефтяной, газовой
и нефтехимической промышленности, в научно-исследовательских институтах и
лабораториях, в проектных организациях.»

Бақылау сұрақтары:
1. Семасиология түсінігі, пәні, мазмұны.
2. Сөз мағынасы. Сөз мағынасының кенеюі мен таралуы.

Практикалық сабақ № 4
Тақырыбы Кәсіби тілдің стиль нормалары. Кәсіби мәтін №4
Сабақтың мазмұны. Кәсіби сөздер туралы түсінік. Кәсіби қазақ тілінің
мамандықты дамытудағы алатын рөлі. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 5
Тақырыбы Терминдік сөздер. Кәсіби мәтін №5
Сабақтың мазмұны. Терминдік сөздер туралы ұғым. Мамандық саласындағы
терминдер мен ұғымдар. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 6
Тақырыбы Кәсіби сала мамандары тілдерінің қатынасымдық қызметі. Кәсіби
мәтін №6
Сабақтың мазмұны. Дұрыс сөйлеу қағидасы: нормаландыру (сөз дәлдігі,
тіл тазалығы, сөз әсерлігі, сөз байлығы, сөз талғамы, сөз әдебі және
кодка жіктелуі). Сөз дәлдігі және оның қағидалары. Сөз талғамы. Тілдің
басқа салалармен байланыстарындағы ауытқушылықтары мен сәйкестіктері.
Сөзді дұрыс айту нормалары. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 7
Тақырыбы Мамандықтың кәсіби қазақ тілінде сөйлеу мәдениеті мен
этикеті. Кәсіби мәтін № 7
Сабақтың мазмұны. Сөйлеу әдебі: толеранттылық, айқын сөйлеу ұстанымы,
әдептілік ұстанымы, алдын-алушылық. Тілдесу мен әдептіліктің алмасуы.
Қоғамдық орындарында тіл әдебін сақтаудың жолдары, тәртібі, этикеті.
Кәсіби мәтінмен жұмыс.

МИКРОМОДУЛЬ 2 «Кәсіби тілдің мазмұны, құрамы, ролі»

Практикалық сабақ № 8
Тақырыбы Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтудегі кәсіби қазақ
тілінің рөлі. Кәсіби мәтін № 8
Сабақтың мазмұны. Кәсіби тілдің құзыреті және қолданым жиілігі.
Мемлекеттік тілде қарым-қатынас және оның категориялары. Қарым-қатынас
жасаудың түрлері. Қатынасымдағы тілдің құзыреті мен коммуникативтік
қызметі. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 9
Тақырыбы Кәсіби тілдің мазмұны, құрамы. Кәсіби мәтін № 9
Сабақтың мазмұны. Ғылыми тілдің сипаты. Іскери кәсіби тілдің әдебі.
Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 10
Тақырыбы Этномәдени айшықтары. Кәсіби мәтін №10
Сабақтың мазмұны. Этномәдени айшықтары.Кәсіби мамандардың тілі мен
сөйлеу мәдениеті. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 11
Тақырыбы Кәсіби сала тақырыбындағы қанатты сөздердің кәсіби тілдегі
мәні мен рөлі. Кәсіби мәтін № 11
Сабақтың мазмұны. Кәсіби сала мамандығы бойынша қанатты сөздер,
фразеологиялық тіркестер, мақал-мәтелдердің қазақша-орысша баламалары.
Кәсіби сала тақырыбындағы қанатты сөздердің кәсіби тілдегі мәні мен рөлі
Кәсіби сала мамандарына көмекші құралдар: орысша-қазақша және қазақша-
орысша сөздіктері, фразеологиялық тіркестердің қазақша-орысша, орысша-
қазақша сөздіктері. Мақал-мәтелдерді кәсіби тілде қолдану. Кәсіби
мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 12
Тақырыбы Кәсіби мәтін – тілдік бірлік. Кәсіби мәтін № 12
Сабақтың мазмұны. Кәсіби тілдегі мәтін және оның ерекшеліктері.
Мәтінмен жұмыс жүргізудің түрлері. Аударма. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 13
Тақырыбы Кәсіби тілдегі ұлттық реалия мәселелері. Кәсіби мәтін № 13
Сабақтың мазмұны. Аударуға жатпайтын сөздер, мағыналары контекстік
ұғымда қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 14
Тақырыбы Жаттығулар орындау. Кәсіби мәтін № 14
Сабақтың мазмұны. Тілдік практикаға арналған жаттығулар, семинар-
тренингілер, зертханалық жұмыс,семестрлік жұмыс. Кәсіби мәтінмен жұмыс.

Практикалық сабақ № 15
Тақырыбы Қорытынды сабақ. Кәсіби лексиканы жинақтау
Сабақтың мазмұны. Тілдік практикаға арналған жаттығулар, семинар-
тренингілер, зертханалық жұмыс, семестрлік жұмыс. Кәсіби мәтіндермен
жұмыс.

3. ПЕРЕЧЕНЬ ТЕМ ДЛЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ СТУДЕНТОВ
3.1. Кәсіби сала мамандығы бойынша қанатты сөздердің қазақша-орысша
баламалары.
3.2. Аударма: түсінігі, түрлері, талаптар, әдістері, ерекше жағдайлары,
маңызы. Кәсіби мәтіндер.
3.3. Кәсіби сала мамандығы бойынша фразеологиялық тіркестердің қазақша-
орысша баламалары.
3.4. Аударма техникасын құрастырушы, ережелер, қателер және оларды жою.
Кәсіби салаға байланысты мақал-мәтелдер.
3.5. Аудармада мәтін атауының ерекшелігі. Оқу техникасының аударма
жасауда маңызы. Мәтінді толық және дұрыс түсіну. Аудармашының сөздікпен
жұмыс істей білуі. Аударма жасауда қазақ тілі ерекшеліктерін білу.
Технологиялық мамандық студентінің аударма негіздері туралы білімінің
маңызы. Кәсіби салаға байланысты мақал-мәтелдер.
3.6. Кәсіби сала мамандығы бойынша фразеологиялық тіркестердің қазақша-
орысша баламалары.
3.7. Тілдік практикаға арналған жаттығулар, тренингілер.
3.8. Кәсіби сала тақырыбындағы қанатты сөздердің қазақша-орысша
баламалары.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы